This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
atjhttp : //books . qooqle . com/
i
C$&\.\ U***)
Harvard College Lifcrary
FROM THE FUND GIVEN BY
Stephen Salisbury
ClUBof l8l7 OF WORCBSTBR, MAS5ACHU8BTT8
For Greek and Latin Litcrature
qorpvs
SCRIPTORVM ECOLBSIASTICORVM LATINORVM
EDITVM CONSDLIO ET IMPENSIS
ACADEMIAE LITTERARVM OAESAREAE
VINDOBONENSIS
X VOL. XXVIII. (SECT. III PARS *)
S. AVRELI AVGVSTINI
DE GENESI AD LITTERAM LIBRI DVODECIM
EIVSDEM LIBRI CAPITVLA
DE OENESI AD LITTERAM INPERPECTVS LIBER
LOCVTIONVM IN HEPTATEVCHVM LIBRI SEPTEM
EX RECENSIOKE
IOSEPHI ZYCHA.
PRAGAE VINDOBONAE LIPSIAE
F. TEMPSKY. F. TEMPSKY G. FREYTAG.
BIBLIOPOI.A ACADEMIAE LITTERARVM CAE8ARKAE YINDOBONKNSIS
MDCCCLXXXXIIII. ■ >
SANCTI AVRELI AVGVSTINI
DE GENESI AD LITTERAM LIBRI DVODECIM
EIVSDEM LIBRI CAPITVLA
DE GENESI AD LITTERAM INPERFECTVS LIBER
LOCVTIONVM IN HEPTATEVCHVM LIBRI SEPTEM
RECENSVIT
IOSEPHVS ZYCHA.
PRA6AE * VINDOBONAE LIPSIAE
F. TEMPSKY. F. TEMPSKT G. FREYTAG.
BIBLIOPOLA ACADEMIAK LITTEBARVM GABSAREAB YINDOI10NEN8I8. MDCCCLXXXXIIIL
CS3-M
*&,&!<£. v.-o " Jtt -.-! d.
Typli exprcsait Rudolphus M. Robrer, Bruuae.
PRAEFATIO.
In hac editione adornanda eandem tiiam persecntus sum, quam olim in praefatione uolumini XXV inserta significaui, et ita persecutus sum, ut iis rebus quas qui illius uoluminis censuram scribebant desiderare sibi uiderentur quantum potui mederer. ex quo genere hoc est, quod ex Retractationum libris quae a re essent sub textum posui. in refingendis autem scripturarum sacrarum uerbis ita recessi, ut ad exemplaria graeca ea magis accommodarem. nam cum non solum ea opuscula, quae hoc uolumine continentur, uerum etiam Quaestionum in Heptateuchum libros, qui altera parte edentur, collatis omnium Augustini operum locis iisdemque apud Cyprianum et Ambrosium repetitis legerem et relegerem. facile intellexi nisi ad formam graecorum codicum et re et uerbis quantum per testes licet concinentem reuocarentur atque constituerentur ad genuinas interpretationis Italae, cuius memoriam nobilis ille locus de doct. christ. II 15 prodidit, lectiones perueniri non posse. unde apparet errauisse me pag. 235, 13 paradiso pro paradisi, pag. 45, 1 itti pro eius scribentem. atque hunc locum totum a pag. 44, 23 in- cipientem eisdem litteris quibus pag. 156, 19 sqq. usus sum imprimendum curare debebam. in ea comparatione his editionibus C. de Tischendorf usus sum: Uetus testamentum graece iuxta LXX interpretes Lipsiae 1877 et Nouum testa- mentum graece ed. ster. duodecima Lipsiae 1891; ueteris testamenti editionem a Paulo de Lagarde emissam cum magno fructu potuisse me adhibere sero didici . notas locorum ab Augustino ex aliis libris laudatorum a prioribus editoribus, qui in hac operis parte satis diligenter uersati sunt, mutuari non sum ueritus. ad fontes autem unde Augustinum singulis
VI Praefatio.
locis petisse uerisimile esset quiue auctores eius uerbis designa- rentur penetrare cum huius editionis non esse apud me statu- erem, id negotii neglegendum duxi. etenim id agebam, utilem textum legentibus ut praeberem, non commentarium scri- berem. indicem locorum alteri parti seposui. indicem uero uniuersalem nisi omnibus Augustini operibus editis scribi non posse adeo patet, ut eins hoc loco numquam mentionem facturus fueriin. nisi quidam eum depoposcissent. haec fere sunt, quae eos, qui hoc libro utentur, nescire nolui. quibus expositis iam describere memoriae testes quam breuissime potero aggressurus sum.
I. DE GENESI AD LITTERAM LIBRI DUODECIM. E Numerus uetustiorum codicum hoc opus continentium minor est; saeculum duodecimum et proxime sequentia libris manu scriptis abundant. omnes autem et uetustate et bonitate facile uincit codex Sessorianus membranaceus saec. VII numero XIII notatus, qui olim in bibliotheca de Santa Croce asseruabatur, ante aliquot annos inde in bibliothecam Nationalem Victoris Emmanuelis translatus ibique numero 2094 signatus est. accuratam eius descriptionem A. Reifferscheid in eo libro qui inscribitur „Bibliotheca patrum Latinorum Italica I 125 * con- fecit. oratione auctoris folia 215 inplentur. ualde autem dolendum est, quod quaternio uicesimus unus totus deside- ratur, id quod folio 156a alia manu adnotatum est: hic minus est ttnus quaternio. quae uerba Augustini Geneseos a codice absint in Apparatu critico significaui. praeterea quaternionis undeuicesimi unum folium periit. quod damnum liber iam saeculo octauo uel nono traxisse uidetur. libri duodecimi autem folium ultimum posteriorum temporum iniuria lacerum euasit. liber scriptura continua saeculo septimo ab uno librario exaratus est. correcturae autem praeter scribentis 'manum a manu saeculi X et tertia quadam recentiore de- prehenduntur. quae ab hoc correctore praebentur cum ad emendationem nihil ualeant silentio praetermitti satius est. at prior manus correctrix multa quidem* peruerse illa tractat
Praefatio. VII
uelnt cum recte traditam formam quae est spiritalis in spiritu- alis omnibus fere locis commutat, in uocibus quales sunt mihi nihil c litteram littera ch restituit, praepositionum consonantes quarum genuinas formas librarius exhibet assimilationis legi subiecit; sed sunt etiam correcturae, quae restituendis auctoris uerbis usui sint. ita e. g. pag. 23, 7 cernimus pro terminus. pag. 45, 7 aeternitaiem pro aeterni recte reponit; aliis locis ubi uirgulam excidisse uerisimile est consonantem m suppleuit ut pag. 47, 15 ad littera, 22, 3 niateria et forma. bene multae eius emendationum per se bonarum ne necessariae quidem sunt, aliae locis obscuris lucem afferunt. cum et hae et illae aliis codicibus offerantur, eum non ex coniectura eas reposuisse sed ad aliquod exemplar emendasse probabile est; cf. 55, 10. 12; 100, 4; 110. 11; 333, 10 alia. scholiorum uaria genera et a librario et m. 2 et 3 passim in margi- nibus deprehendas. quae cum ad emendandum librum non pertineant libenter ea omisi. conspicua interpolationis uestigia duobus locis detexi, pag. 72, 14 nec uituli marini, 186, 7 aridam terram, ubi terram uncinare debui.
Godex Sessorianus licet uerba integerrima seruauerit tamen et ipse non liber est omni genere macularum. atque latissime ea corruptela grassatur, quod propter similiter cadentia singula uocabula et totae sententiae omissae sunt uelut pag. 7, 12; 53, 18; 287, 18. una re autem a ceteris differt; singulis enim libris capitula siue summaria praemittuntur. quam capitulationem etsi ei quam a prioribus editoribus traditam recepi saepius anteponenda uidetur tamen quominus resti- tuerem complures causae erant quae obstarent. et earum prima atque grauissima erat, quod molestiorem numerorum diuer- sitatem excitari nolebam. quo quidem studio non sum temere raptus, ut nouum inciperem caput, ubi sententia non esset absoluta. quod ubi euenit, capitis numerum in margine posui. tum . etiam codicis condicio id dissuadebat. is enim scriptura continua ita exaratus est, ut membratim certa quadam sententiarum serie finita capituli numerus appositus sit. qui atiis locis aut omnino omissus est aut — id quod
VIII Praefatio.
haud raro occurrit — tam peruerse additus est, ut orationis continuatio foedissime dilaceretur. ista summaria autem ut libro adfigerem facile a me impetraui, quoniam ab A. Maio publici iuris faeta esse nemo ignorat, etsi ab librario quin sint conficta, non ad Augustinum auctorem referenda dubium non est.
Codicem intercedente beneuolentissima 6. Hartelii opera E. Kalinka meum in usum contulit: cui hac occasione data quod huic labori mea causa perbenigne uacauit maximas gratias ago.
Codex Parisinus n. 2706 olim Colbertinus 5150 tum Begius 400. 2 membranaceus foL 353 saeculo VII — VIII (sic enim pag. 2 in tabula codicum scribere debebam) scriptus est. codicis originem adnotatio in superiore margine foiii primi impressa indicat. cuius litterarum apices quamuis praesecti sint tamen haec dispiciuntur: iste liber est bi dioti., i. e. beati Dionysii. ut codex in eorum numero sit habendus, quorum specimen L. Delisle in libro qui inscribitur: Le Cabinet des manuscrits de la Bibliothfcque Nationale tabula V dedit. pagina prima enim folii primi eadem conspicua signa prae se fert quae propria esse codicum de monasterio sancti Dionysii oriundorum notum est. in singulis paginis uersus uiceni bini decurrunt. folia 7. 345. 346 mutila sunt. totus liber ab uno librario pulcherrimis litteris semiuncialibus confectus est. (cf. Bastardii opus magnifice sumptuosissime perfectum quod pag. XVIII commemorabitur.) eidem manui etiam scholia multis locis addita debentur. quod quidem inde cognoscitur, quia plerisque locis ubi talia additamenta occurrunt in margine spatia in orationem patentia relicta sunt. correcturas autem m. 2 com- pluribus locis expertus est. codex Parisinus in probis testibus huius Augustini operis numerandus est, ut merito aegre feras quod cum a bibliopega conpingeretur plura folia de suis sedibus deturbata sunt. sicut statim in libri initio folia sic se excipiunt: 2. 4. 5. 3. 6. 347. 348. 349. 350. 351. 352. 353 quod folium codicis ultimum est. folii 353 oratio con- tinuatur folio 7 et sequentibus quae iam suo ordine usque ad folium 346 decurrunt, quo auctoris uerba quattuor fere
Praefatio. VIIII
uersibus extremis qui desiderantur exceptis concluduntur. inscriptio „De principio Genesis* fol. 1 offertur; habet autem maiorem ueritatis speciem primum folium genuinam inscrip- tionem et libri fietractationem continens periisse. sub- scriptio a codice sub fine mutilo abest.
Codei Parisinus n. 1 804 olim Colbertinus 894 tum Begius 3538 fi a 12 membranaceus saeculi VIIII folia 242 habet eorumque fol. 41. 130 non sunt integra. folio 1 Praefatio saneti Hieronimi offertur, quam usque ad folium 39 einsdem Hieronymi de Genesi sequuntur. liber de Genesi ad litteram folia 39b — 241b occupat, folium 242 scriptura caret. sub finem mutilus est; folio 237 h multa ab alia manu retractata inuenias, extremo folio aliquot uersus erasi, supra lituram alia manu Augustini uerba super- scripta sunt. quae ab hoc folio usque ad finem habentur recentiorem manum et alieno litterarum ductu et discrepanti orthographia produnt. singulae paginae lineis 29 — 30 im- plentur . hic liber quamquam ex exemplari transscriptus est quod simile fuit ei ex quo codex P originem duxit, tamen multis locis uariantes lectiones praebet. quod qui fieri potuerit cognoscere in promptu est. ibi enim scripturae a manu prima profectae ab alia manu aut correctae aut erasae in earumque locum aliae repositae sunt. quae emandationes cum ex purissimo fonte fiuxerint, non est mirandum codicem R pretio codicem P adaequare.
Codices P et R ex bibliotheca Nationali huc transmissos ea qua potui diligentia ipse comparaui.
Codex Sangallensis numero 161 signatus membranaceus S in 4° pag. 352 + 4 papyr. saeculo VIIII scriptus est. in fine duo foiia desiderantur. illa duo folia papyracea nescio an non sint adglutinata, in quibus quae exciderunt occasione data supplerentur. quod quidem eam ob causam a probabili- tate abhorrere non uidetur, quia etiam post paginam 14 ubi item unum folium intercidit, id quod in margine inferiore adnotatur: hic e defect\ folium papyraceum insertum est haud dubie ad excipienda uerba quae folio perdito impressa erant. uiginti duorum quaternionum numeri in ultimae cuiusque
X Praefatio.
paginae calce adpositi sunt. codex firmissimis tegumentis roboreis inuolutus est . in tegumenti capite schedula adpicta cst hunc indicem gerens: Augustinus sitper Genesim. in singulis paginis tricenae lineae ductae sunt. in margine hic illic ad- notationes reperiuntur uel ad argumentum spectantes uel plausum iudiciumue scribentis exprimentes, quae ad primam et ad posteriorem manum redeunt. liber a duobus librariis confectus uidetur, qui in scribendo ita se excipiebant. ut aiius alium fasiculum exararet. pagina 3 ante incipientem orationem scriptum legitur: Incipit liber primus. sci Augustini. in Gcnesim. quae si cum adnotatione in codice Berolinensi addita contuleris, facile genuinam inscriptionem deesse co- gnosces. unde efficitur folium primum Retractationem cum in- scriptione praemissa continens aliquo casu periisse.
C Codex Coloniensis n. 61 membranaceus miscell. saec. XII fol. 209 opusculum quod est de Genesi ad litteram fol. 1 — 117 continet. numerus linearum in singulis paginis inter 38 — 43 uariat. hunc codicem neque totum contuli neque ea quae composui in apparatum criticum plena recepi sed certas quas- dam partes easque minimas selegi. sunt autem hae: libri I cap. 1—3, lib. III, lib. VI cap. 6, lib. VII cap. 1. 28, lib. VIII cap. 1, lib. VIIII cap. 19, lib. X 1. 26, lib. XI 1. 42. lib. XII 1. codex Coloniensis ab S codice non multum distat.
B Codicis Berolinensis n. 24 (Ex bibl. Meerman. cod. Phil- lip. 1651) membranacei fol. 212 saeculo VIIH — X exarati cum quo tempore adnotationem criticam apparabam in Britannia lateret neque fore ut eius comparandi occasio offerretur speraro possem lectionum uarietatem nisi in prae- fatione recipere non potui . is ut ad emendationem nihil fere ualet ita ad rationes quae inter codices P et R ipsumque intercedunt certius declarandas plurimum confert. unde ori- ginem duxerit folii primi pagina secunda indicatur. in margine enim inferiore hoc scriptum legitur: liber sci vincentii . met . si quis abshderit abnatema sit . uerba Augustini fol. 4 hac inscriptione praemissa initium capiunt: Beati Augustini in (renmm ad litteram questumum libri duodecim . de principio
Praefatio. XI
gcnesis; nam fol. 3 neque id totum Retractatio occupat, cui genuinus operis titulus praefixus est: Sancti Aurelii Augustini de Genesi ad litteram libri duodecim . singuli libri nuraeris distincti sunt. codex litteris pulcherrirais atque maxime con- spicuis scriptus est . liic illic in margine scholia intercurrunt . codicis Berolinensis scripturam uariantem non plenam recepi sed electam . ubi enim cum PR codicibus concordat, eam misi; ubi autem difficilioribus locis illorum ,lectiones in diuersas partes abeunt, ubi ab iis discedit. ibi quae Beroli- nensis habet addidi . locis uero e scriptura sacra petitis, ne huic parti quidquam deesset. eius uarietatem plenam apposui.
Pag. 3, 16 illis 5, 5 et om. 5, 20 erat\ est 8. 8 quia 8, 23 prius est om. 9. 11 qui* 9, 18 ferebatur 10, 16 ferebatur 11, 20 bona 14, 5 et om. 16, 20 ferat] fecerat 17, 8 lux in fine om. 18, 12 quarumcuque (cu s. \.) 19, 10 sedatis] sed sedatis 20, 8 aquas 20, 19 terra] terra et aqua 21, 6 et om. 26, 24 fotu\ flatu 27, 21 et om. 29, 2 qui\ qu$ 29, 17 dixerant 30, 9 uo- latu ranarum 30, 21 discretionis 32, 8 factum uespere 38, 8 habitus 39, 4 permeet] permeat et 39, 24 supra 40,6 subnixum 41, 14 insinuat 41, 22 scribentis 43, 5 repetens et dixit ds fiat lux et sic est factum et facta est lux et uidit ds lucem quia bona est sed nullo modo repetens posteaquam proposuit et dixit deus fiat lux nihil aliud sqq. 43, 14 facta est lux] fiat lux 43, 17 conformata
43, 22 guae condita] qua cognita 44, 9 in eras. 44. 18 dispici- entes 45, 1 illi consiliarius eius 48, 19 uerterentur 48, 23 quae sub caelo est 48, 25 congregationes 49,1 aquarum 49, 13 inuisi- bilis] inanis 50, 18 eius om. 50, 19 produxit 50, 22 in ipso\ insit 51, 10 sic om. 51, 12 in alt. et tertium om. 51, 13 sic om. 51, 17 eas 53, 24 in fin. om. 54, 25 spati* mhorarum uicissitudinem 55, 24 in ante tempora om. 56\ 15 ui] sui et om. 58, 7 propterea diuersis 58, 15 prius et om. 59, 16 et om. 59, 17 magna luminaria 60, 18 homines om. 61, 16 stinctu 61, 20 promittunt 62, 1 cuu libet 62, 10 sanctam 64, 18 magna* 65, 16 terrarum natura narrare creata 66, 22 frigescere] feruescere 67, 15 corpora eorum 68, 15 continet 68, 25 quarum] *quarum 69, 1 in oin. 69, 4 et tactu] ad tactum 71, 18 quo 71, 23 memoria in ras. et med. oni. 72, 20 gentium 75, 1 omnia reptilia] uolatilia 75,24 an ex hanc
78, 3 decedentibus] succedentibus 78, 4 nonnullo 79, 12 nullum
79. 24 qui] quia 81, 16 istae 82, 18 magnae 83, 3 scruatur
XII Praefatio.
84, 4 ad oni. 85, 11 facta] factum 86, 12 in eras. 86, 14 agni- tione 88, 11 piae caritatis 89, 6 ita 91, 3 congregatione una 91, 6 congregationes suas 92, 6 in om. uniuersa 92, 16 in om. 93, 4 in die 95, 14 ea] est 100, G animae 101, 22 oculorum 101, 25 conditur in ras. 105, 16 et incommutdbilis 105, 22 sps] dns 105, 25 dono] modo non 107, 12 et in 107, 14 nunc 107, 18 probabilitate 108, 4 reddidit 108, 23 nunc 110, 5 ut ea quae] utique 110, 6 in septimo 111, 12 et om. 114, 3 bono] honore 115, 8 uespere 116, 9 eius 117, 23 in—creatoris om. 123, 6 dicitur 123, 16 lucenti om. 127, 15 conditionem 129, 13 ac om.
130, 14 ididem 130, 16 procedit 130, 28 quod 131, 2 et fin. om.
131, 12 praegnoscendum 132, 22 aures 135, 16 constringens 136, 27 quod 137, 5 super terram deus 139, 10 se] siue 142, 1 ita] istce 142, 7 ea exorta 143, 19 non] non ait 145, 14 alt. tempora om. 147, 9 consequentes 148, 23 est] sunt 148, 25 accedant 154, 20 dictum 155, 2 quousque 155, 20 nec erat homo 158, 21 per- spicit] perfecit 158, 23 atque 158, 24 itaque 159, 2 exortem 160, 2 illum a] illa imma 161, 14 adeo 162, 10 dispositio dispen- satio 162, 13 sapientiae 163, 26 modo] nunc 166, 9 sapientiae 168, 20 terrae abyssus 169, 1 omnia 170, 27 qua 173, 26 et causaliter om. 174, 18 creata—die om. 174, 26 uocaret 175, 2 nomen est 175, 7 loco 176, 17 istos adpositos 177, 2 et intel- legeret 178, 28 fundata 179, 19 reptilium 180, 8 quando] unde 180, 22 adsequi] esse qui 181, 22 pertmet 182, 7 possimus 183, 17 uel 183, 23 modo ora. 184, 17 a om. m. 1 186, 18 est om. 188, 8 superferebatur 193, 18 spiritu 194, 5 illc om. 194, 14 nouissimus—uiuificantem om. 195, 24 nobis 200, 1 et om. 200, 4 dixi* 201, 2 preposuimus 201, 16 insperauU 201, 17 dubitabitur 202, 11 naturam 202, 19 habitu 202, 25 quae 207, 1 facta est anima 210, 1 quidam (supra a add. e) 212, 12 in iecore et in cerebro est 213, 1 quidam (supra a m. 2. e) 213, 24 et cetera 215, 10 nec 215, 18 agii] ait (s. 1. aut) 216, 18 ipsum 216, 23 ambulat ut ex ambulabat 217, 9 ipsa 218, 25 quaelibet 220, 22 aiebatne 221, 1 hae creatio 221, 10 fetum] factum 221, 21 suae) suae causae 224, 3 bona est et erit] bonae steterit 224, 18 pre- sciens praescius 225, 1 uiuere om. 225, 14 cum] tam B1; s. 1. cum iam 225, 24 modestia 226, 6 ostendat 226, 20 cetera] omnia 228, 1 operetur 228, 8 in om. 228, 9 natura in naturam ullli
228, 11 secundum quandam om. 229, 1 eden* 229, 15 propriae
229, 16 propeccato et sicut 229, 18 ut 229, 22 gen'ere 230, 5 dicuntur naturae natura 230, 21 fecit soles 231, 9 detractant 231, 13 magnum fontem 231, 14 fecundum om. 231, 21 in om. B1 ; in mg. m. 2 per 233, 13 ut] et 234, 15 seminale 235, 7 exhorta
Praefatio. XIII
235, 9 exstitissent 236, 15 minimo—reuertenti 236, 20 alia 237, 1 scriptor narrauit 237, 24 multi* 238, 8 sapientia 238, 13 constat om. propterquod 238, 20 et figurata 239, 9 defieerent 240, 20 fluminis sccundi 241, 17 sed) sed si (si s. 1. add.) 241, 18 sic
242, 14 dominus om. 242, 26 agricultura 245, 7 agrieultura
246, 16 istud 246, 24 materia 247, 1 disputauimus 247, 3 sibi ne\ si bene 247, 27 pius] ipsius (s. 1. iustus) 249, 12 a om.
249, 26 abscescerit 250, 1 abs*ente 250, 3 abs*ente (c oras.) 250, 12 creati om. 251, 9 ulla mala 257, 8 esca. (e m. 1 exp.) 257, 13 facturus (us exp. et a superscr.) mulier 257, 21 quod 261, 3 guae 262, 12 ponit 263, 24 agrieulturam 266, 13 extasi iri\ extasi* (n enis.) 267, 18 consequentibus parandum 268, 3 uocauit 268, 4 illum 268, 14 et om. 270, 21 aericalcum (supra e add. v) 271, 3 et — mouere om. 271, 7 hominis 271, 11 praeter (s. 1. I propter)
272, 8 ulla 272, 16 currenths (corr. m. 1; 273, 12 supra est add# et 274, 4 erat B2 276, 1 concubatur 277, 11 cohercens 278, 3 naturam mulieris 278, 11 non om. 279, 18 dy*sintericus 279, 25 si enirn] an uero si 383, 8 dibitandum 284, 5 ut om. 284, 9 puluerem 285, 22 illius 286, 20 muliebris 287, 22 adhibe B1 287, 25 medicamenta 288, 22 non fin. om. 290, 26 mundis
291, 16 quoque B1 292, 6 replente 292, 9 ipse] ille 293, 5 et omnia 294, 9 suo om. 294, 10 et] haee 294, 13 testatur 295, 22 de fin. om. 296, 23 iam] tam 298, 7 singula 300, 8 praespicuae 301, 12 spira 304, 20 aufer 304, 22 emitte 307, 13 primo
308, 5 cogemur 309, 15 ulla 309, 23 praebet 311, 15 contrariam 312, 13 dnm 313, 20 culpabili 314, 15 peccatrici 314, 16 pa- cato Bl 315, 18 cuius] cuise B1 315, 20 constituit 315, 22 et om. 316, 2 ei qui 317, 23 et] uel et 319. 11 ipse 320, 5 propagine priua B1 32h, 4 si] sed 321, 24 ubi B1 325, 3 numeros agit\ numerosa d' 325, 25 non credam om. 326, 6 anima 326, 7 nam om. 326, 15 quid] qui id 327, 1 data om. 327, 2 baptizatis 327, 26 agunt 329, 8 ipsa 329, 23 perscribere 331, 5 perhibetur
331, 6 qui prius] opus 331, 9 proinde] ita 331, 10 incrementa
332, 10 ambo om. 333, 1 in\ ad 333, 3 alterum et om. 333, 7 ambulantis 333, 10 Adam alt.om. 333, 15 mecum] mihi 333, 24 ipse 334, 4 edet] germinabit 334, 10 dominus om. 334, 12 co- gnoscendum 334, 16 est erasum 335, 16 admissi om. 335, 24 fecit 336, 21 prope 337, 21 gratia 337, 22 esse ipse praesciebat altitudinem quidem consilii eius cum sqq. 338, 8 humiliabitur 338, 10 saeculum 338, 22 quod 339, 12 Si B1 ,95,9, 20 debitationis (supra e add. v) 339, 26 proficiunt 340, 7 uellet 340, 28 esse
341, 1 esse malii* (s eras.) 341, 3 tardi corde 342, 5 utriusque
342, 14 sic] sicut 343, 4 caruet (s. 1. ret) 343, 5 supra mahtm
XIIII Praefatio.
superscr. malo 343, 7 iniquitatem (supra e add. v) si 343, 8 nullo 344, 16 prouidendum 345, 3 accedercO 346, 18 autern] haec
346, 21 inuidia 347, 6 «f- propter 347, 12 dirigitur 348, 20 superbia 349, 4 ab om. 349, 16 praescius non fuit om. 349m 23. 24 plane 353, 1 sic 355, 8 isdrahel 355, 15 esset 356. 14 inueniunt 358, 9 es tu] est ut B1 358, 11 posui te\ posuvze\ (super i add. r) 358, 11 ostendunt 359, 1 superbiam 359, 7 causam 359, 8 a] ac 361, 8 ut 362, 24 paradiso 363, 12 quo 363, 13 adaperientur 365, 12 auida] abdita \d s. 1.) 366, 9 concubendi 366, 10 ipsam—poenam 368, 3 Adam in fine om. 370, 24 inter ante mvlierem om. 371, 10 in om. 371, 14 nam\ nonin 371, 24 multiplicans om. 372, 2 fiifu 372, 18 conditionis 372, 24 sen- tentiam 373, 5 edet] det 375, 17 rumpheam 376, 14 expectanda] ea spectanda 377, 5 ei\ et 378, 12 seduci** (in er.) illo modo quo illa potuit 379, 11 expeditis 379, 17 huiusmodi in fine 380, 6 quod 381, 2 fallebat 381, 5 illos 381, 9 non scire 382, 6 ad- hoc 382, 12 sonent]* olent (s eras.) 382, 13 redoleant 382. 22 per ed\ praeter ea 386, 9 corporalib7 (b ex t) 387, 14 karthaginem 388, 21 in illis 389, 3 resurget 391, 19 solum 393, 22 balihasar
394, 15 eo 394, 19 et] sed 395. 3 affectus 395, 5 accendente
395, 6 ei] eius 398, 5 certe] cernente 398, 8 aut] ut (s. 1. * et) 399, 8 aliquo 400, 11 caro] cor* (o eras.) 400, 15 pre- starentur prestantur 401, 2 corporales B1 401, 3 imagines B1 404, 17 qui om B1 405, 1 at] et 405. 12 laetantium 407, 14 istud 408, 3 corpori* (s eras.) 408, 5 amat 409, 24 se om. 410, 22 sc't\ sit quam dum in] quantum in 413, 11 illo 414, 16 sed\ et 414, 28 affectus 415, 12 perspecta 415, 20 i(- exserebatur
416, 14 et om. 416, 25 adiacent\ id agent fsupra e m. i add. v\
417, 9 iudicat 417, 29 duas 418, 5 tonitruo • 418. 7 aliquod
418, 28 sic utiq; 420, 7 deus om, 420, 11 uiderat 420, 16 re- ttocata 421, 6 transiit 421, 15 intellegende B1 422, 3 praestntata 422, 17 mundo corde 423, 26 caelum om. 424, 9 accipiuntur 424, 17, sint 424, 22 an] ac 425, 1 post initiale siue sequitur 426, 14 qualia saepe usque ad pag. 427, 28 sed eam; sed eam excipit pag. 425, 1 ex ipso usque ad 426, 14 corporibus, quod 427, 28 uoce spiritalem sqq. continuatur; eodem ordine et in codice P haec uerba «urrunt 426, 18 similibus sensxbus 427, 10 soluta 427, 15 et om. 428, 14 egressd 429, 7 chasma 429, 8 ne 430, 6 se om. 431, 8 cchibcantur 432, 20 ipsam 433, 20 praesentiora] praestantiora uel praesentiora 434, 21 excellenti+e uidentia (sed e fin. cum ui coni. i 435, 5 nostro modulo 435, 9 Explicit liber XII Aurelii Augustim Genesis ad Utteram amen fol. 211*-
Praefatio. XV
His codicibus ita usus sum, ut uerba ad formam eius, qui non solum antiquissimus uerum etiam omnium longe optimus est, E codicem dico, refingerem, ubi opus erat, e ceteris quantum e fonte limpido manare mihi uidebantur iu subsidium assumptis scripturas reponerem. is alios codices modo con- sentientes habet, modo ab iis discedit uelut pag. 364, 22: 371, 24; 358, 7; 49, 5; 360, 13. codices PRB coniunctos esse atque cohaerere ex eorum in maximis et minimis rebus conspiratione facile euincitur cf. pag. 18, 1; 75, 1; 107, 22: 110, 11; 207, 1; 240, 16. 17; 260, 1. neque tamen ei eodem exemplari ducti sunt; nam cum in P et B pag. 425, 1 uersus transpositi sint, 378, 12 abundantia quaedam uerba codicibus K et B solis traduntur. in his manifestae interpolationis uestigia deprehenduntur pag. 162, 10 dispositio dispensatio, 224, 18 praesciens praescius; in B solo autem pag. 433, 20 praestan- tiora uel praesentiora, ubi EPRS praesentiora, codex C autem nuel praestantiora" praebet; (cf. XI 45. 1). praeterea B mirum in modura pag. 43, 5 (cf. Berol. XI 43, 5) ab omnibus dis- crepat. codex S quocum C facere solet mediam quandam uiam cum aliis aliter modo conueniens modo discordans persequitur. codicis R loci e scriptura sacra sumpti multotiens ita correcti sunt, ut ex natiuis lectionibus cum P congruentibus formae codicis E exieriut.
II. DE GENESI AD LITTERAM INPERFECTUS LIBER. Codex Vaticanus numero 445 signatus membranaceus mi- V scellaneus forma maxima foliorum 502 orationem continentium litteris nitidis saeculi XV scriptus est . paginae bipertitae quinquagenis senis lineis impleutur. litterae initiales artificiose pictae tanta magnitudine praecellunt, ut senarum linearum altitudinem superent. atque initialis littera prima imaginem monachi scribentis capite radiato illius aetatis more expressam exhibet. in margine inferiore paginae primae sigilla Pauli papae (1464 — 1471) cum dignitatis pontificiae insignibus impressa sunt. folio 23 lb haec inscriptio habetur: Invipit Uber de Geiwsi ad littvram imperfectus; subscriptum est
XVI Praefatio.
fol. 239: Kiplicit Aurelii Augustini liber cuius titulus est dv Genesi ad litteram imperfectus. codicem Vaticamim unus librarius confecit quaeque relegentem offenderunt emendauit; praeter scribam alius aetate recentior corrigendi munere per- functus est. cum Benedictini hunc librum suis quibus ante scateret mendis ope Vaticani manuscripti se purgasse admo- neant, C. Vrba in eo libro qui inscribitur: BeitrOge mr Geschichte der augustinischen Textkritik pag. 47 ad hunc codicem illos uerba constituisse docuit.
T Codex Trecensis n. 40 uol. I membr. miscell. forma maxima fol. 203 saeculo XII exaratus est. quae praeter hunc librum opuscula contineat qui cognoscere uolent consulant Catalogue general des manuscrits des bibliotheques des departements t. II. Augustini uerba folia 198 — 203 complectuntur neque integra sunt. nam a folio 197 quaternio uicesimus sextus initium capit cuius duo postrema folia perierunt; folium autem primum quaternionis subsequentis, id est ducentesimum tertium, unum ex toto quaternione reliquum cum primo eoque solo super- stite quaternionis uicesimi octaui coniunctum est. quae uerba folio 203 — numerus 203 a manu recenti additus est; manu enim prima librarii numero CCV folium signatum erat — praebentur, orationem non continuant; desiderantur enim uerba Augustini quae sunt pag. 483, 2 est omnis formae principium usque ad pag. 494. 7 super terram uolant. sub finem quoque a uerbis pag. 499, 22 multo minus arbores omnia nescio quo casu perierunt. quae supersunt ab uno librario scripta, correcta autem et ab illo et ab alio coaequali sunt.
M Codex Mazarineus qui in catalogo des manuscrits de la Bibliothfeque Mazarine ab A. Molinier Parisiis 1885 con- fecto t. I 285 describitur numero 636 (270) signatus membr. miscell. fonna magna fol. 290 saeculo XIIII ortus est. orationi auctoris fol. 23 haec praemissa sunt: decimo septimo hco inter libros sancti Augustini scribi et legi debet liber qui dicitur de Genesi ad litteram imperfectus continens unum librum . de hoc autem libro mentionem faciens idem Augustinus primo libro rctctatdml (sic) capTo decimo nono sic dicit: cum
Praefatio. XVII
de Genesi duos libros contra Maniclieos condidissem sqq. et ita finit: admoneo ut illi 12 libri hgantur quos longe postea episcopus feci et ex istis ipsis de isto iudicetur . hic liber sic incipit: De obscuris naturalium rerum que omnipotente deo artifice sentimus non affitmando sed querendo tractandnm est. inscriptio ipsa fol. 24 prostat: Incipit liber de Genesi ad litteram Ipfcs . hic codex ab uno librario confectus duobus uitiorum generibus insignis est et eorum unum in repetitione et sin- gulorum uocabulorum et breuium sententiarum uersatur: quod tamen retractantis oculos non fugit. nam uoces repetitae linea perducta delendae assignantur. aiii correctori ne id quidem satis fuit, sed illas uoces iam deletas punctis suppositis extinxit. alterum uitiorum genus latius patens ita ortum est, ut proximis uocabulis similiter desinentibus scriba in errorem inductus singulas uoces. saepius autem tota enuntiata omitteret. ortho- graphia quae dicitur suae aetatis charactera prae se fert.
Codex Parisinus n. 350 (397 T. L) notatus qui in biblio- L theca de TArsenal asseruatur membr. miscell. forma magna fol. 372 hoc opus foliis 247 — 265 continet. uerbis Augustini similia quaedam eis quae codex M habet praecedunt . sunt autem haec: Augustinus in primo libro retractationum caph 17° cum de gcncsi duos libros contra Manicheos condidissem sqq. admoneo ut UU 12 libri legantur quos longe postea episcopus feci et ex ipsis de isto iudicetur . hic liber sic incipit: De obscuris naturalium rerum que omnipotenti artifice. post quae uerba haec inscriptio addita est: liber Aurelii Augustini de Genesi ad litteram yponensis epi imperfectus incijrit . totum codicem unus librarius transscripsit et emendauit; nam alius manus correctricis uestigium deprehendas nullum. unde colligere non licet librum mendorum esse expertem; nam duplici corruptelarum genere quod codicis Mazarinei pro- prium esse supra memoratum est, i. e. repetitione uocabu- lorum et enuntiatorum eorumque omissione illum longe superat. quae alia memoratu digna liber habent cognituri catalogi des manuscrits de la Bibliothfeque de TArsenal ab H. Martin Parisiis 1885 confecti t. I adeant.
XXVIII. Aug. sect. III pars 1. b
XVIII Praefatio.
Emendatio huius opusculi ob minorem in eius modi rebus tractandis usum Augustini quippe qui tum se tanto operi imparem fuisse ipse fateatur haud raro obscurioris ex uno potissimum codice Uaticano pendet. quem etsi haud scio an recentissimus sit quos adhibui omnium propter eius et in- tegritatem et bonitatem ducem sum secutus. quo autem maior huius codicis est auctoritas eo plus laudis illi uiro praestantissimo debetur. qui eum meum in usum per E. Kalinka tunc Romae commorantem comparandum curauit. quem non rem actam egisse quiuis credo candidus harumque rerum peritus iudex concedet si opusculum hac editione publici iuris factum cum Benedictinorum curis composuerit. ad Uaticanum proxime accedit Trecensis qui ut uetustate illum praecedit ita praestantia inferior est. cum hi unam classem efficiant, ab altera parte Mazarineus et Parisinus codices stant quibiscum Amerbachii editio concordare solet.
III. LOCUTIONUM IN HEPTATEUCHUM LIBRI VII. C Codex Corbeiensis nunc Parisinus 12168 membranaceus forma magna fol. 179 saeculo VIII — VIIII litteris ni.tidis initialibusque tam pulchre pictis exaratus est, ut Bastard d'Estang specimen dederit in opere „Peintures et ornaments des manuscrits classes dans un ordre chronologique pour servir k 1'histoire des arts du dessin depuis le IV* sifecle de Tfcre chretienne jusqu' a la fin du XVIett (cf. Neues Archiv der Gesellschaft fiir altere deutsche Geschichtskunde uol. 8 pag. 451 sqq. et „Les Collections de Bastard d'Estang a la bibliotheque nationale. Catalogue analytique. Chartes-sceaux- peintures et ornaments des manuscrits recueils divers". Leop. Delisle Par. 1885. et habet suam et praestantiam et men- dositatem . sed cum praeter hoc opusculum etiam maius opus quod est de Quaestionibus in Heptateuchum contineat, aptius et utilius in secunda huius uoluminis parte de eo exponendum erit. illud non est praetermittendum hunc codicem quos cognoui omnium unum libri primi capitula siue summaria tradidisse quae nisi ubi lectiones codicum scripturis ueriores
Praefatio. XVIIII
id quod bis euenit praeberet aut in adnotationem recipere aut typis exprimenda curare non sum ausus. illi autem loci quos in subsidium asciui in hunc modum conformati suntipag. 518,16 Et dicent quia uxor illius hec, pag. 538, 25 Inuocabitur in eis nornen meU et nornen patrum meorum. neque id contemnendum est, quod cum codice Trecensi solus libri tertii priores XXXI locutiones seruauit. quo magis dolendum est hunc codicem tribus postremis libris carere . neque eius condicionem iudi- canti ueri simile fit eum qui codicem scribendum curauit umquam in animo habuisse tres posteriores libros addere.
Codex Nouariensis LXXXII 48 membr. in 4° saec. X N exaratus foliis 148 constat. continet autem praeter Locutiones Quaestionum quoque in Heptateuchum libros VII. quae opera non usitato ordine, ut post singulorum librorum Locutiones eorundem librorum quaestiones locum obtineant, tradita sunt sed modo ab aliis codicibus prorsus alieno, quod ex in- scriptione uniuscuiusque libri apparebit; uelut fol. 53b haec adscripta sunt: Explicit qucstiones Exodi . Incipit hcutioncs de Genesi . qua de re conf. A. Reifferscheid in Bibl. patrum lat. Italica II 2 pag. 245. codex Nouariensis multis locis natiuas scripturas unus seruauit; alii autem loci ita longe ab ea prae- stantia absunt, ut corruptelae quibus foedati sunt nisi hominem barbarum prorsus rudem earum rerum quas descripsit fuisse liceat conicere explicari nequeant . hoc quoque habet, ut haud ita raro siue singula siue plura uocabula relicto tamen recipiendis sufficienti spatio desint, quam rem inde, si quid diuinare permissum sit, solui posse puto, quod librarius ex exemplari difficili lectu describens alius codicis ope quae deessent se explere posse sperauerit.
Codex Sessorianus XXIII qui nunc numero 1254 signatus S in bibliotheca Nationali Victoris Emmanuelis asseruatur foliis 1 — 33 hoc oposculum, reliquis librum qui inscribitur Quaestiones in Heptateuchum libri VII complectitur. inscrip- tionem in fronte fol. 1 fert: Expl retractatio locuticnum . icip. liber lccvXionH collectarU cx libro geneseos; subscriptum est fol. 33 Expliciunt Jocutiones (locu m. 2 ex ques) iudicum qui
XX Praefatio.
est sci augustini liber septimus. quamuis hic liber male audiat cum A. Keifferscheid in Bibl. patr. Lat. It. II 113 eum non dignum esse, qui accuratius describatur dicit. tamen com- plures lectiones minime spernendae ibi inueniuntur.
^ Codex Laudianus n. 130 (B. Mariae in Ebirbach) membr. miscell. saeculo X ineunte confectus est. praeter Augustini Locutionum super Heptateuchum libros VII eiusdem Quaesti- onum super Heptateuchum libri VII eo continentur. in libris V VI VII codicis Corbeiensis testimoniis destitutus hunc librum non tamquam testem omni fide dignum sed tamen omnium qui suppeditantur optimum secutus sum.
T Codex Trecensis n. 197 membr. forma magna saec. XII hoc opusculum et Quaestionum in Heptateuchum libros fo- liis 175 complectitur. is nescio quo casu sero huc transmissus est. neque in animo erat eius scripturas ad Locutiones emen- dandas conferre ; in constituendis uerbis Quaestionum eum meum in usum sum adhibiturus. cum autem uiderem hic illic eius ope auctoris uerba ueritati reddi posse, totum quidem excussi, sed lectionum excepto libri tertii initio, quod solus cum Corbeiensi seruauit, tantum eas reposiii, quae ita erant comparatae, ut quae aliis anteponerentur mihi dignae uide- rentur. alias hoc certe loco addere a me impetrare non potui. quippe quae ad emendandum librum nihil ualeant.
Hi codices quos enumeraui in duas familias discedunt, quarum una codicibus CNT efficitur, altera libris LS reprae- sentatur. ac prioris familiae propter multas et ueras lectiones quae in eo uno deprehenduntur principem locum C obtinet: multis iisque difficilioribus locis in exhibenda proba scriptura cum eo facit codex JV; ad hos proxime accedit T. alterius classis L in uniuersum aestimanti codicem S pretio superat. differunt autem saepe ita ut in hoc alia manu genuina lectio restituta sit ille correcturam non expertus peruersam ser- uauerit.
De editionibus Amerbachiana et Benedictinorum deque Eugippii Excerptis altera huius operis parte agetur.
Praefatio. XXI
Antequam praefandi finem faciam, hoc addere libet . cum eius opusculi quod Locutiones in Heptateuchum inscribitur aliquot locis biblicis uel aduersantibus codicibus aut de coniectura aut LXX interpretum uersionem secutus scripturas reposuerim, ne a prudentibus temeritatis arguar, hic mihi non alienum esse uidetur strictim exponere, qua re ut a me- moria recederem commotus sim. atque quindecim loci ita sunt comparati, ut aut in aliis. Augustini scriptis probe restituti legantur aut in expositione loco apposita aut in capitulis scripturae occurrant, quae traditis in codicibus mihi praeferendae uisae sint. sunt autem hi: 508, 23; 516, 21. 24: 522, 14; 523, 3; 530, 22; 538, 25; 560, 23; 561, 1; 567, 19; 571, 14; 573, 12; 578, 25; 592, 3; 596, 22. ceteri loci — sedecim numero — uariis de causis ad graecam uersionem mihi refingendi esse uidebantur. num hos et alios aliis in operibus occurrentes feliciter restaurauerim, penes peritos harum rerum existimatores iudicium esto.
Beliquum est, ut gratias agam ministeriis publicis. aca- demiae litterarum, bibliothecarum praefectis aliisque uiris, qui subsidia critica congerendi copiam alii opera, alii liberali- tate, alii utroque mihi officio fecerunt . tum grata mente eos uiros doctos memoro, qui molestum laborem codicum examinandorum subierunt, dico E. Kalinka, F. Ladek, Fl. Weigel . quod id cum fructu suoque tempore euenerit Guilelmi Hartelii horum studiorum fautoris summae erga me beneuolentiae debere me ut profitear exigit aequitas. postremo non possum Carolo Ziwsa olim collegae meo nunc amico candido maximas gratias non agere . nam is cura Optati libris edendis occupatus aliisque negotiis operosissimis distentus esset tamen Augustini operi perpoliendo semper uacauit.
Scribebam Vindobonae mense Octobri a. MDCCCLXXXXIII.
Iosephas Zycha.
Corrigenda.
Pag. 37, 7 Matth. 16, 3 54, 11 possibilitas pro possit bilitas 64, 19 cf. De ciuit. dei XV 27 132, 19 post uno (,) deL est 137, 2 terrae pro fcrae; signa (?) propter sequentem expositionem addidi 184, 4 occulto 289, 13 in app. critico si pro * legendum est 290, 26 5wam pro uam 338, 8 IVot*. 18, 12 pro 16, 18 397, 3 Cicer. Lael. c. 20 omittendura erat 464, 27 extremo (,) del. est 492, 1 extremo ut legas 511, 3 Gen. 7, 14. 15 612, 20 PhylisHm 516, 24 in apparatu t. II 167, 3 620, 5 lauare 523, 6 diceret 525, 5 Gen. 32, 17. 18 526, 10 Gen. 34, 15 528, 25 cf. Matth. 6, 11 560, 23 faciem pro aciem; ibidem in adnotatione scribere debebam: ut (ante inducat) scripsi: et lib. 564, 1 pro rursum, quod libri praebent, haud * dubie sursum, scribendum est 572, 6 in adnotatione T intercidit;
ceterum eam pro ea scribere debebam 585, 14 c/. Ex. 2, 21. 22
delendum est 600, 6 habet 615, 9 plectitur.
Hic autem locus aptissimus uidetur quo uol. XXV quaedam corri- genda proponam. in praefatione igitur pag. LUII in margine S pro 22, pag. LV R pro C legas. in textu autem haec emendata uelim : pag. 934, 11 inuenire nec a se ipsa nec alterius cuiuslibet accessu possis 934, 14 tn- dita pro inuenta 937, 21 et impietati pro etiam impietate sua 941, 18 ne si non pro qui nisi.
I.
S. Aureli Augustini
de Genesi ad litteram libri duodecim.
XXVIU. Aug. sect. UI para 1.
E = codex olim Sessorianus n. XIII qui nunc numero 2094 signatus in bibliotheca Nationali Vict. Emman. asseruatur 8. VII.
P = codex Parisinus n. 2706 olim Colbertinus 5150 s. VIII— VIIII.
K = codex olim Colbertinus nunc Parisinus n. 1804 s. VIIII.
S = codex Sangallensis n. 161 saeculi VI III.
C = codex Coloniensis n. 61 saeculi XII cuius testimonia aliquot parti- bus in praefatione notatis adhibui.
b = editio princ. Basileae 1506 apud Io. Amerbachium.
d = editio Benedictinorum a S. Mauro a. 1689 sqq.
Eug = Eugippii Excerpta edit. P. Knoell a. 1886.
I.
DE GENESI AD LITTEEAM LIBRI DUODECIM.
LIBER PRIMUS.
1. Omnis diuina scriptura bipertita est secundum id, quod
5 dominus significat dicens scribam eruditum in regno dei si-
milem esse patri familias proferenti de thesauro suo noua et
uetera, quae duo etiam testamenta dicuntur. in libris autem
omnibus sanctis intueri oportet, quae ibi aeterna intimentur,
quae facta narrentur, quae futura praenuntientur, quae agenda
10 praecipiantur uel admoneantur. in narratione ergo rerum fac-
tarum quaeritur, utrum omnia secundum figurarum tantum-
modo intellectum accipiantur, an etiam secundum fidem rerum
gestarum adserenda et defendenda sint. nam non esse acci-
pienda figuraliter nullus christianus dicere audebit, adtendens
15 apostolum dicentem: omnia autem haec in figura con-
tingebant in illis, et illud, quod in Genesi scriptum est:
5 cf. Matth. 13, 52 15 I Cor. 10, 11
2 Incipit li[be]r [primus] de genesi ad liftterara]; haec inscriptio co- dicis E a m. 2 profecta est; quae uncis inclusi legi nequeunt De prin- cipio genesis (litt. mai.J fol. 1 P Beati Augustini in genesim ad librum quaestionum libri XII Undecimo libro utiliora inuenies fol. 36b, fol. 37* De principio genesis R Incipit liber primus sci Augustini in genesim fol. SS 4 Incipiunt Eugippii Excerpta ed. Kndll p. 139—147 scribtura El ; uocabulum sic semper prima manu scriptum plerumque m. 2 correctum est, quod semel indicasse sufficiet exceptis iis locis, ubi etiam alii codices eandem orthographiam prae se ferunt; idem cadit in uocem scribtum et scribtor bipertita paene euanuit P bipartita b id quod dominus paene euanuerunt P 5 significauit P2Rd 9 pronuntientur E2S
10 admoneantur (d s. I. m. 1) E moneantur PRSCbd Eug 11 figurarum] figuratum bd 12 intellectum El 16 in illis] illis E2Cbd scribtum E; cf. supra 4
1*
4 S. AureliAugustini
et erunt duo in carne una, magnum sacramentum com- mendantem in Christo et in ecclesia.
Si ergo utroque modo illa scriptura scrutanda est, quomodo dictum est praeter allegoricam significationem: in principio fecit deus caelum et terram? utrum in principio tempo- * ris, an quia primo oranium, an in principio. qudd est uerbum dei unigenitus filius? et quomodo possit ostendi deum sine ulla sui commutatione operari mutabilia et temporalia? et quid significetur nomine caeli et terrae? utrum spiritalis cor- poralisque creatura caeli et terrae uocabulum acceperit, an 10 tantummodo corporalis, ut in hoc libro de spiritali tacuisse intellegatur atque ita dixisse caelum et terram, ut omnem creaturam corpoream, superiorem atque inferiorem, significare uoluerit? an utriusque informis materia dicta est caelum et terra, spiritalis uidelicet uita, sicut esse potest in se, non con- 15 uersa ad creatorem — tali enim conuersione formatur atque perficitur; si autem non conuertatur, informis est — corpo- ralis autem, si possit intellegi per priuationem omnis corpo- reae qualitatis, quae adparet in materia formata, cum iam sunt species corporum siue uisu siue alio quolibet sensu cor- «> poris perceptibiles?
An caelum intellegendum est creatura spiritalis ab exordio, quo facta est, perfecta illa et beata semper, terra uero cor- poralis materies adhuc inperfecta? quia terra, inquit, erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super 15
1 Gen. 2, 24 cf. Ephes. 5, 32 4 Gen. 1, 1 24 Gen. 1, 2
2 aeclesia E 3 quomodo] quaeramus quomodo P*Rbd alibi quomodo C 4 praeter in ras. m. 2 R 6 omnium] omnium facta sint PRCbd om- ' nium facta sunt E*S 8 ulla om. P 9 significet S caelum et terram Eug spiritalis (m. 2 inter t et a *. 7. u semper fere swper- 8cribit, quod semel notasse satis habeboE 15 terra» (m eras.) E sic- uti PRSCbdEug esse] uita esse SCR1 16 conuersatione S
18 intellegi Rl pribationem E1 19 formata in mg. infer. addid. m. rec. P cum iam aeqq. usque ad uers. 1 pag. 6 a codice P absunt 21 perceptabiles Rl 28 perfecta (p a w. 2; ante p eras. est fe) R 24 erat inquit S
de Genesi ad litteram lib. I. 5
abyssum: quibus uerbis uidetur informitatem significare sub- stantiae corporalis. an utriusque informitas his etiam posterio- ribus uerbis significatur? corporalis quidem eo, quod dictum est: terra erat inuisibilis et inconposita, spiritalis autem s eo, quod dictum est: et tenebrae erant super abyssura, ut translato uerbo tenebrosam abyssum intellegamus naturam uitae informem, nisi conuertatur ad creatorem: quo solo modo formari potest, ut non sit abyssus, et inluminari, ut non sit tenebrosa. et quomodo dictum est: tenebrae erant super
10 abyssum? an quia non erat lux? quae si esset, utique superesset et tamquam superfunderet: quod tunc fit in creatura spiritali, cum conuertitur ad incommutabile atque incorporale lumen, quod deus est.
2. Et quomodo dixit deus: fiat lux? utrum temporaliter,
15 an in uerbi aeternitate? et si temporaliter, utique mutabiliter. quomodo ergo possit intellegi hoc dicere deus nisi per crea- turam? ipse quippe est incommutabilis. et si per creaturam dixit deus: fiat lux, quomodo est prima creatura lux, si erat iam creatura, per quam deus diceret: fiat lux? an non est
so lux prima creatura, quia iam dictum erat: in principio fecit deus caelum et terram? et poterat per caelestem creaturam uox fieri temporaliter atque mutabiliter, qua dice- retur: fiat lux? quod si ita est, corporalis lux facta est ista, quam corporeis oculis cernimus, dicente deo per creaturam
25 spiritalem, quam deus iam fecerat, cum in principio fecit
caelum et terram, fiat lux eo modo, quo per talis creaturae
interiorem et occultum motum diuinitus dici potuit: fiat lux.
An etiam corporaliter sonuit uox dicentis dei: fiat lux,
14 Gen. 1, 3
1 signifacare E 5 et om. PRlSCbdEug 7 solo ElRx 8 abyssos R 11 superfunderetur EPbdEug 12 inconmutabile jR incorporafrile (bi exp. m. 2) E incomparabile RlSCb 14 dixit] et diiit Eug. 16 possit JB1 intelligi S 19 diceret (di m. 1 s. I.) E 20 prima creatura lux b 22 adque E1; m. 1 ita seniper; m. 2 omnibus fere locis d in t conigit, quod semel notatum sit mutabiliter Rl 25 fecitj fecit deus RSd 26 eo Rl
6 S. AureliAugustini
sicut corporaliter sonuit uox dicentis dei: tu es filius me.us dilectus? et hoc per creaturam corporalem, quam fecerat deus, cum in principio fecit caelum et terram, antequam fieret lux, quae in hac sonante uoce facta est? et si ita est. qua lingua sonuit ista uox dicente deo: fiat lux, quia non- 5 dum erat linguarum diuersitas, quae postea facta est in aedi- ficatione turris post diluuium? quaenam lingua erat una et sola, qua deus locutus est: fiat lux? et quis erat, quem oportebat audire atque intellegere, ad quem uox huius modi proferretur? an haec absurda carnalisque cogitatio est atque suspicio? 10
Quid ergo dicemus? an id, quod intellegitur in sono uocis, cum dicitur: fiat lux, non autem ipse corporeus sonus, hoc bene intellegitur esse uox dei? et utrum hoc ipsum ad na- turam pertineat uerbi eius, de quo dicitur: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat 15 uerbum? cum enim de illo dicitur: omnia per ipsum facta sunt, satis ostenditur et lux per ipsum facta, cum dixit deus: fiat lux. quod si ita est, aeternum est quod ait deus: fiat lux, quia uerbum dei, deus apud deum, filius unicus dei. patri coaeternus est, quamuis deo haec in aeterno uerbo di- 20 cente creatura temporalis facta sit. cum enim uerba sint tem- poris, cum dicimus Bquandott et „aliquandoa, aeternum tamen est uerbo dei, quando fieri aliquid debeat, et tunc fit, quando
1 Matth. 3, 17 & cf. Gen. 11, 7 14 Ioh. 1, 1 16 Ioh. 1, 3
8 fecit] fecit deus PSCEug, (ds er.) R 5 ista uox om. S 7 di- lusium E1 erat om. S 8 qua» (e eras.) E loqutus P loquutus R
9 intellecere E uox om. P1 modi om. b profertur P1 proferetur R{Sl
10 carnalisquae Rl cogitatio atque suspitio est b 11 dicimus PRlSC intelligitur post uocis pos. b sono] so(no intercidit) E sona Sl 12 dicitur jR1 cor[po]reus (po excidit) E hic b 13 intellegitur] ac- cipitur PRSCbdEug esse s. I. m. 1 R dei] ds R' excidit E et excidit E 17 satis— facta add. m. 2 in mg. E lux] quod lux C facta] facta est C (est eras.) R facta esse (esse corr. ex est) S 18 ait] dixit dEug 19 aput E1 ; m. 2 ubique fere t in d mutat, quod hoc loco semel notetur 20 patri (t s. I.) E quo aetnus R haec deo & hoc d 23 uerbo] in uerbo E2PRSCbd debeat aliquid b
deGenesiadlitteramlib. I. 7
fieri debuisse in illo uerbo est, in quo non est quando et aUquando, quoniam totum illud uerbum aeternum est.
3. Et quid est lux ipsa, quae facta est? utrum spiritale quid an corporale? si enim spiritale, potest ipsa esse prima
5 creatura iam hoc dicto perfecta, quae primo caelum appellata est, cum dictum est: in principio fecit deus caelum et terram, ut, quod dixit deus: fiat lux. et facta est lux, eam reuocante ad se creatore conuersio eius facta atque in- luminata intellegatur.
10 Et cur ita dictum est: in principio fecit deus caelum et terram, et non dictum est: in principio dixit deus: fiat caelum et terra. et facta sunt caelum et terra, sicut de luce narratur: dixit deus: fiat lux. et facta est lux? utrum prius uniuersaUter nomine caeli et terrae conprehendendum
io erat et commendandum, quod fecit deus, et deinde per partes exequendirm, quomodo fecit, cum per singula dicitun dixit deus, id est, quia per uerbum suum fecit, quidquid fecit?
4. An cum primum fiebat informitas materiae siue spiri- talis siue corporalis, non erat dicendum: dixit deus: fiat,
a> quia formam uerbi semper patri cohaerentis, quo sempiterne dicit deus omnia, neque sono uocis neque cogitatione tempora sonorum uoluente, sed coaeterna sibi luce a se genitae sapien- tiae non imitatur inperfectio, cum dissimilis ab eo, quod sumrae ac primitus est, informitate quadam tendit ad nihUum,
«s sed tunc imitatur uerbi formam semper atque incommutabiliter patri cohaerentem, cum et ipsa pro sui generis conuersione ad id, quod uere ac semper est, id est ad creatorem suae
6 Gen. 1, 1 7 Gen. 1, 3
2 illud totum b 3 quae] qua El 4 esse ipsa S 5 que Pl 8 re- uocantem El creatorem E1 12 et facta— terra 8. I. add. m. 2 E
14 conpraehendendum E 15 conmendandum P 17 per 8. I. m. 1 S quicquid E*S 18 An excidit E siue (siu excid.) E 20 formam (m fin. tn. 2 in ras ) E coherentis ER seropitemae E^S1 21 cum uoce omnia cap. 3 finitur b 22 quo aeterna R coaeternae Sl sibi om. S 23 imetatur E1 imperfecto b 24 summ»e (a eras.) E nihilum El 26 forma E1 26 coherentem ERS
8 S. AureliAugustini
substantiae, formam capit et fit perfecta creatura? ut in eo, quod scriptura narrat: dixit deus: fiat, intellegamus dei dictum incorporeum in natura uerbi eius coaeterni, reuocantis ad se inperfectionem creaturae, ut non sit informis, sed for- metur secundum singula, quae per ordinem exequitur. in qua 5 conuersione et formatione quia pro suo modo imitatur deum uerbum, hoc est dei filium semper patri cohaerentem plena similitudine et essentia pari, qua ipse et pater unum sunt, non autem imitatur hanc uerbi formam, si auersa a creatore informis et inperfecta remaneat, propterea filii commemoratio 10 non ita fit, quia uerbum, sed tantum, quia principium est, cum dicitur: in principio fecit deus caelum et terram; exordium quippe creaturae insinuatur adhuc in informitate inperfectionis . fit autem filii commemoratio, quod etiam uer- bum est, in eo, quod scriptum est: dixit deus: fiat, ut per 15 id, quod principium est, insinuet exordium creaturfte existen- tis ab illo adhuc inperfectae, per id autem, quod uerbum est, insinuet perfectionem creaturae reuocatae ad eum, ut forma- retur inhaerendo creatori et pro suo genere imitando formam sempiterne atque incommutabiliter inhaerentem patri, a quo ao statim hoc est, quod ille.
5. Non enim habet informem uitam uerbum filius, cui non solum hoc est esse quod uiuere, sed etiam hoc est ei uiuere, quod est sapienter ac beate uiuere. creatura uero quamquam spiritalis et intellectualis uel rationalis, quae uidetur esse »5 illi uerbo propinquior, potest habere informem uitam, quia non, sicut hoc est ei esse quod uiuere, ita hoc uiuere quod
8 cf. Ioh. 10, 30
3 naturam PR2 eius om. E1 quo aeterni R reuocatis R
5 exsequitur El 6 quia] qua Eug pro] per P1 7 coheren-
tem E quoherentem R coerente Pl 8 pa#ri (t eras.) PR 10 fili El filii (i fin. m. 1 superscr.) P 11 tantum] etiam b 14 fili E1 15 in eo] eo PRSCd et b 16 exsistentis PR 18 formaretur Rl 19 inbe- rendo EP 20 sempitern»e E sempiternae RS inherentem EP patri (t 8. I m. 2) E 21 statim] tantum E1 statu Eug 28 est jw. om. Rl ei uiuere] uiuere d Eug 24 acj et b beatae ER 26 illo S 27 sicut non b
deGenesiadlitteramlib. I. 9
sapienter ac beate uiuere. auersa enim a sapientia incommu- tabili stulte ac misere uiuit, quae informitas est. formatur autem conuersa ad incommutabile lumen sapientiae, uerbum dei; a quo enim extitit, ut sit utcumque ac uiuat, ad illum
5 conuertitur, ut sapienter ac beate uiuat. principium quippe creaturae intellectualis est aeterna sapientia: quod principium manens in se incommutabiliter nullo modo cessaret occulta inspiratione uocationis loqui ei creaturae, cui principium est, ut conuerteretur ad id, ex quo esset, quod aliter formata ac
10 perfecta esse non posset. ideoque interrogatus, quis esset, respondit: principium, quia et loquor uobis.
Quod autem filius loquitur, pater loquitur, quia patre lo- quente dicitur uerbum, quod filius est, aeterno more, si more dicendum est, loquente deo uerbum coaeternum. inest enim
15 deo benignitas summa et sancta et iusta et quidam non ex indigentia, sed ex beneficientia ueniens amor in opera sua. propterea priusquam scriberetur: dixit deus: fiat lux, prae- cessit scriptura dicens: et spiritus dei superferebatur super aquam, quia, siue aquae nomine appellare uoluit to-
«o tam corporalem materiam, ut eo modo insinuaret, unde facta et formata sunt omnia, quae in suis generibus iam dinoscere possumus, appellans aquam, quia ex humida natura uidemus omnia in terra per species uarias formari atque copcrescere, siue spiritalem uitam quandam ante formam conuersionis quasi
11 Ioh. 8, 25 17 Gen. 1, 3 . 2 1 sapienter] sapienter uiuere b beatae ER 2 stultae R in- formitas] informitas eius E*PRSbd 4 existit b ac om. b 5 beatae R beaUe E 6 creature P 7 incommotabiliter Pl cessaretj cessat E*d cessabit b 9 conuertatur d est E*d 10 possit Eug d inter- rogatus] interrogatus dns b 11 qui» (a eras.) E qui b 12 quia P1 qui apatrc (sic coni.) SC 14 quodaeternum Rl quae a uoce ninesta sequuntur usque ad finem cap. 7 in librum nDe octo Dulcitii quaesti- onibus" translata sunt 8, 2. 3; uariantes lectiones sig. Dul. instr. afferam sec. edit. Mignianam 15 quidem R2bd 16 beneficentia EbdDul; sed cf. p. 11, 6 18 dei del. m. 2 R #»»»#ferebatur (super eras.) P
19 aquas E*R2SC 20 materiam Rl ut] aut El 21 sunt Eu. sint PRSbdEugDul denoscere P1 dignoscere d 22 umida R
10 S. AureliAugustini
fluitantem, superferebatur utique spiritus dei, quia sub- iacebat scilicet bonae uoluntati creatoris quidquid illud erat quod formandum perficiendumque inchoauerat, ut dicente deo in uerbo suo: fiat lux, in bona uoluntate, hoc est bono placito eius pro modo sui generis maneret, quod factum est. et ideo 6 rectum est, quod placuerit deo, scriptura dicente: et facta 6 est lux. et uidit deus lucem quia bona est, ut, quemad- modum in ipso exordio inchoatae creaturae, quae caeli et terrae nomine propter id, quod de illa perficiendum erat, com- memorata est, trinitas insinuatur creatoris — nam dicente *<> scriptura: in principio fecit deus caelum et terram intellegimus patrem in dei nomine et filium in principii no- mine, qui non patri, sed per se ipsum creatae primitus ac potissimum spiritali creaturae et consequenter etiam uniuersae creaturae principium est, dicente autem scriptura: et spiri- is tus dei superferebatur super aquam, conpletam comme- morationem trinitatis agnosciraus — , ita et in conuersione atque perfectione creaturae, ut rerum species digerantur, eadem trinitas insinuetur, uerbum dei scilicet et uerbi generator, cum dicitur: dixit deus, et sancta bonitas, in qua deo placet 20 quidquid ei pro suae naturae modulo perfectum placet, cura dicitur: uidit deus quia bonum est.
7. Sed cur commemorata prius quamuis inperfecta creatura postea commemoratur spiritus dei prius dicente scriptura: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tene- *s brae erant super abyssum, ac deinde inferente: et spiri-
6 Gen. 1, 3. 4 22 Gen. 1, 31 25 Gen. 1, 2
2 bone B uolumtati E quicquid E*SB2 3 incoauerat El
4 bono placito] in beneplacito bdEugDul in bono placito PBl 5 mo- dulo bd 6 rectum] dictum Eug lectum b 7 quemammodmn PlB 8 incoatae P 9 propter] pro El 13 patris b se ipsum (in mg add. m. 2 aJ p ipsu) E 14 creatorae P et— creaturae om. Sl 15 et om. Dul 10 snperferebatur P ferebatur SBd aquas b 17 agnoscitur S* 19 insinuetur dDul: insinuatur EPBSbEug generatio Eug (Knoll
p. 145, 26) 20 dixit— dicitur in mg. inf. add. m. 1 S 21 quicquid E?BS placet perfectum b 22 quia] quod b 24 conmemoratur P
de Genesi ad litteram lib. I. \\
tus dei superferebatur super aquam? an, quia egenus atque indigus amor ita diligit, ut rebus, quas diligit, subi- ciatur, propterea, cum commemoraretur spiritus dei, in quo sancta eius beniuolentia dilectioque intellegitur , superferri 5 dictus est, ne facienda opera sua per indigentiae necessitatem potius quam per abundantiam beneficientiae deus amare pu- taretur? cuius rei memor apostolus dicturus de caritate super- eminentem uiam demonstraturum se ait et alio loco, super- eminentem, inquit, scientiae caritatem Christi. cum
10 ergo sic oporteret insinuari spiritum dei, ut superferri dicere- tur, commodius factum est, ut prius insinuaretur aliquid in- choatum, cui superferri diceretur, non enim loco, sed omnia superante ac praecellente potentia.
8. Ita etiam rebus ex illa inchoatione perfectis atque for-
15 niatis uidit deus, quia bonum est; placuit enim quod factum est in ea benignitate, qua placuit, ut fieret. duo quippe sunt, propter quae amat deus creaturam suam, ut sit et ut maneat. ut esset ergo, quod maneret, spiritus dei superferebatur super aquam; ut autem maneret, uidit
so deus, quia bonum est. et quod de luce dictum est, hoc de omiiibus. manent enim quaedam supergressa omnem tempo- ralem uolubilitatem in amplissima sanctitate sub deo, quaedam uero secundum sui temporis modos, dum per decessionem successionemque rerum saeculorum pulchritudo contexitur.
25 9. Quod ergo dixit deus: fiat lux. et facta est lux, in
7 I Cor. 12, 31 8 Ephes. 3, 19
1 quia] quoniam PBJSbdDul 2 indegus Sl indiguus E*PBl indigSs b 3 commeinoraretur ElBl 4 eius sancta b ueniuolentia E1 beneuo- lentia PRd 5 faciendo b 6 pocius B habundantiam B bene- ficentiae PbdDul 7 super— loco in mg. super. add. m. 1 S 8 in loco bd 9 inquid B 10 insinuare Eug (ed. KnOll 146, 16) SBb 12 enim] autem b Dul 16 ut fieret 8. L m. 1 S 18 ergo esset b 20 bona E*Bb hoc de] hoc et de Eug (K. 146, 26) b 21 super- gressa» (m er.) E uolubilitatem temporalem b 23 uero] uero mu- tantur S 24 successionem quae B rerum] rerum temporaliuin Eug \ed. KnOll 147, 3) 25 lux fin. om. E
12 S. AureliAugustini
aliquo die dixit an ante omnem diem? si enim uerbo sibi coaeterno dixit, hoc ntique intemporaliter dixit; si uero tem- poraliter dixit, non uerbo sibi coaeterno, sed per aliquam creaturam dixit temporalem. ac per hoc non erit prima crea- tura lux, quia iam erat, per quam temporaliter diceretur: 5 fiat lux. atque illud ante omnem diem fecisse intellegitur, quod dictum est: in principio fecit deus caelum et terram, ut caeli nomine intellegatur spiritalis iam facta et formata creatura, tamquam caelum caeli huius, quod in cor- poribus summum est. secundo enim die factum est firmamen- 10 tum, quod rursus caelum appellauit. terrae autem nomine in- uisibilis et inconpositae ac tenebrosa abysso inperfectio cor- poralis substantiae significata est, unde temporalia illa fierent, quorum prima esset lux. #
Quomodo autem per creaturam, quam fecit ante tempora, 15 dici potuit temporaliter: fiat lux, inuenire difficile est. sono uocis enim non intellegimus dictum; nam quidquid est tale, corporeum est. an ex illa inperfectione substantiae corporalis fecit aliquam uocem corpoream, per quam sonaret: fiat lux? ergo aliquod uocale corpus ante lucem creatum atque formatum 20 est. sed si ita est, iam erat tempus, per quod uox curreret sono- rumque spatia sibi succedentium praeterirent. quodsi iam erat tempus, antequam fieret lux, in quo tempore uox fieret, qua sonaret „fiat lux", ad quem diem pertinebat illud tempus? unus enim dies idemque primus ille numerari incipit, quo 25 facta est lux. an ad ipsum diem pertinet totum spatium tem-
1 diem om. S enim] ergo (s. I. add. m. 2 aJ enl) E 2 coaeterno] quo aeterno R uero (ro s. I. m. 1) E 3 quo aeterno R 4 dixit creaturam PSbd post temporalem spat. uac. ras. neque quidquam desideratur S 5 erat] erat creatura b diceretur s. I. m. 1 S 10 se- cundo (0 m. 2 in ras.) R 11 rursum Rl apellauit R 12 incompo- sitae E tenebros^ abyssi b imperfectio P1 17 enim uocis Rbd quicquid E*RS tale est bd 21 sonorumquae P sonorum quae RS sonorum qui b 22 sibi spatio (0 m. 1 supra a) S succedentia bd praeterirent (n exp. m. 1) S 23 antequam s. I. m. 1 S fieret uox bd qua] quae d 24 resonaret d tempus illud S 26 facta (a fin. ex 11) S lux in mg. add. m. 1 S
de Genesi ad litteram lib. I. 13
poris, et quo factum est uocale corpus, per quod sonaret „fiat lux", et quo facta est ipsa lux? sed omnis talis uox propter audientis corporalem sensum a loquente profertur; ita enim factus est, ut percusso aere sentiat. numquid itaque
5 talem habebat auditum illud quidquid erat inuisibile et incon- positum, cui sic deus personaret ac diceret: fiat lux? absce- dat itaque haec ab animo cogitantis absurditas.
Utrum ergo spiritalis motus, sed tamen temporalis erat, quo dictum intellegimus „fiat lux," expressus ab aeterno deo
10 per uerbum coaeternum in creatura spiritali, quam iam fecerat, cum dictum est: in principio fecit deus caelum et ter- ram, id est, in illo caelo caeli? an et ista locutio non tan- tum sine aliquo sono, sed etiam sine ullo temporali motu spiritalis creaturae in eius mente atque ratione fixa quodam-
15 modo a uerbo patri coaeterno et quodammodo inpressa intel- legitur, secundum quam moueretur et ad speciem conuertere- tur inferior illa tenebrosa inperfectio naturae corporeae et fieret lux? sed multum est ac difficillimum capere, quomodo dicatur deo non temporaliter iubente neque id temporaliter
so audiente creatura, quae contemplatione ueritatis omnia tem- pora excedit, sed intellectualiter sibimet inpressas ab incom- mutabili dei sapientia rationes, tamquam intellegibiles locuti- ones, in ea, quae infra sunt, transmittente fieri temporales motus in rebus temporalibus uel formandis uel administrandis.
** si autem lux, quae primum dicta est, ut fiat, et facta est, etiam primatum creaturae tenere intellegenda est, ipsa est intellec- tualis uita, quae nisi ad creatorem inluminanda conuerteretur, fluitaret informiter. cum conuersa autem et inluminata est, fac- tum est, quod in uerbo dei dictum est: fiat lux.
1 quo] quod PRb 2 et] ei E quo] quod PRb 3 audientes PR*b a] a* (& er.) E 4 factum P sentiatur CSb 5 quicquid E*SR
9 intellegimis R1 12 loquutio R 14 quodamodo R 15 patri] pari E1 inpraesa P inpre^sa R subintellegitur S 18 difficillimum (pr. 1 8. I m. 1) S 20 creatura» P 21 inpraessas P inpr^ssa R1^ ab] sub SRb 22 loquutiones PR 23 quae] q; R fieret S tem- poralis S 26 primatum] prima jRl 28 autem conuersa PRSbd
14 S. AureliAugustini
10. Ueram tamen quemadmodum sine tempore dictum est. quia in uerbum coaeternum patri non cadit tempus, utrum ita etiam sine tempore factum sit, quisquam forsitan quaerat. sed quo- modo potest hoc intellegi, cum facta luce et diuisa a. tenebris et inditis diei noctisque uocabulis dicat scriptura: et facta » est uespera, et factum est mane dies unus? unde uide- tur illud opus dei factum per spatium diei, quo peracto ad uesperam uentum est, quod est noctis initium. itemque per- acto nocturno spatio conpletus est totus dies, ut mane fieret in alterum diem, in quo die deus aliud consequenter operaretur. 10
Immo uero id ipsum permirabile est, cum deus nullo spatio syllabarutn aeterna uerbi sui ratione dixerit: fiat lux, cur tanta mora facta sit lux, donec diei spatium praeteriret et uespera fieret. an forte cito quidem lux facta est, sed mora diurni temporis in eo consumi potuit, cum discerneretur a 15 tenebris, atque utrumque discretum suis uocabulis signaretur ? . mirum, si et hoc uel tanta mora fieri potuit a deo, quanta dicitur a nobis. discretio quippe lucis et tenebrarum in ipso utique opere, cum lux fieret, consecuta est; non enim lux esse potuit, nisi discerneretur a tenebris. «o
Quod autem uocauit deus lucem diem et tenebras noctem, quanta mora fieri poterat, etiam si hoc syllabatim per sonum uocis egisset, nisi quanta et a nobis dicitur „lux uocetur dies et tenebrae uocentur nox?" nisi forte quis ita desipiat, ut, quia super omnia magnus est deus, putet ore dei 25 prolatas quamuis paucissimas syllabas per totum diei spatium potuisse distendi. huc accedit, quia uerbo sibi coaeterno, id est incommutabilis sapientiae internis aeternisque rationibus,
5 Gen. 1, 5 2! Gen. 1, 5
1 quemammodum PlR 2 patri coaeternum PRSbd 3 forsitan R1 5 indicis b et om. PRSbd 8 uesperum R initium noctis b
12 quur P 15 diurni] di**urni R diuturni ElP 16 suisque S
19 consecrata (*. I. m. 2 at Csecuta) E 22 syllaba jn per sonum (in exp. m. 1) S 25 desipiat (prius i *. I. m. 1) S 27 accidit PlSl uerbo 8. I. m. 1 S quo aetemo R 28 incommutabilis E1 internisj
aeternis Ex
deGenesiadlitteramlib. I. 15
non corporali uocis sono uocauit deus lucem diem et tenebras noctem. rursum enim quaeritur, si uerbis, quibus utimur, uocauit, qua lingua uocauerit, et quid opus erat sonis transeuntibus, ubi cuiusquam non erat corporalis ullus auditus.
5 et non inuenitur.
An dicendum est, quod, cum cito peractum esset hoc opus dei. tamdiu stetit lux non succedente nocte, donec diurnum spatium perageretur, et tamdiu mansit nox luci succedens, donec spatium nocturni temporis praeteriret, et mane fieret
10 diei sequentis uno primoque transacto? sed, si hoc dixero, uereor, ne deridear et ab his, qui certissime cognouerunt, et ab his, qui possunt facillime aduertere, quod eo tempore, quo nox apud nos est, eas partes mundi praesentia lucis inlustret, per quas sol ab occasu in ortum redit, ac per hoc omnibus
i5 uiginti quattuor horis non deesse per circuitum gyri totius alibi diem, alibi noctem. numquidnam ergo in.parte aliqua posituri sumus deum, ubi ei uespera fieret, cum ab ea parte in aliam partem lux abscederet? nam et in libro, qui appel- latur Ecclesiastes, ita scriptum est: et oritur sol, et occi-
*> dit sol, et in locum suum ducit, hoc est, in eum locum, unde ortus est. sequitur enim et dicit: ipse oriens illuc uadit ad austrum et circuit ad aquilonem. australis ergo pars cum habet solem, nobis dies est, cum autem ad partem aquilonis circumiens peruenit, nobis nox est; non tamen
19 Eccle. 1, 5 21 Eccle. 1, 6
■ 1 sono uocis bd 2 rursus R 4 auditur (s 8. I. m. 1 ; m. 2 ex r s
fecit) E 6 dei opus S 7 diurnum EPPRSbd: diuturnum El 10 pri-
moquae R transacto] die transacto b 11 iis d 12 quoj quod P
13 estw» (dies er.) E 14 quas (s m. 1 *. I) P 15 oris ElS giri S
16 et alibi noctem (et 8. I. m. 2) R numquinnam El aliqua parte S
19 aecclesiastes E occidet ElS 20 sol om. b ducitur E^Sbd; cf.
Hieronymi Comment in Ecclesiasten Migne tom. XXIII (II) p. 1067
21 dicit ipse. Oriens Sb illud d 22 ad ante aquilonem om. E
23 ad om. ES 24 aquilonis partem Pd circui«re (e er; 8. I. add.
i». 2 aJ circuiens peruehitur) E circuiens S peruehitur ElS perhi-
betur E2 peruenit Rl
16 S. AureliAugustini
in alia parte non est dies, ubi praesentia solis est: nisi forte poeticis figmentis cor inclinandum est, ut credamus solem mari se inmergere atque inde lotum ex alia parte mane sur- gere. quamquam, si ita esset, abyssus ipsa praesentia solis inlustraretur, atque ibi esset dies. posset enim et aquas inlu- 5 minare, quando ab eis non posset extingui. sed hoc monstro- sum est suspicari. quid? quod etiam sol nondum erat.
Quapropter, si spiritalis lux primo die facta est, numquid- nam occidit, ut ei succederet nox? si autem corporalis, quae- nam illa lux est, quam post occasum solis uidere non possu- 10 mus, quia nec luna erat adhuc nec aliquae stellae? aut si semper in ea parte caeli est, in qua sol, ut non sit solis lux, sed quasi comes eius eidem ita coniuncta, ut discerni dino- scique non possit, ad eandem reditur difficultatem soluendae huius quaestionis, quia et ista lux eodem modo quo sol tam- ]5 quam comes eius ab occasu in ortum circumiens redit et est in alia parte mundi, quo tempore pars ista, in qua sumus, tenebrescit in noctem. ex quo cogit, quod absit, in una parte credere deum fuisse, quam partem lux ista desereret, ut posset ei uespera fieri. an forte in ea parte lucem ferat, in qua fac- 20 turus erat hominem, et ideo, cum ab ipsa parte lux disces- sisset, uespera facta dicitur, etiam cum in alia parte lux illa esset, quae inde discesserat, mane exortura peracto circuitu?
11. Ut quid ergo factus est sol in potestatem diei, qui lu- ceret super terram, si lux illa diei faciendo suflfecerat, quae 25
24 cf. Ps. 135, 8 1 aliam partem El 5 possit S et «. I. m. 1 P 6 possit S ■ mon- strosum] monstruosum (pr. u *. I. m. 1) P, SRbd 7 quid? quod] cum b quid quod etiam perd. lineol. m. 2 del. R 8 die 8. I. m. 1 P num- quinnam El 9 ei er. S quaenam (nam 8. I. m. 2) E 11 alique R 13 eidem (e init. 8. I m. 1) P 14 ad] et ad (et add. m. 2) E 16 cir- cuiens E circunuens Sl 18 tenebraescit P qu^4 1| quod (pr. quod in fine uers. exp. m. 1) P 19 credere om. El possit Sb posse PlR 20 eam partem El in qg& in qua (pr. in qua in fine uers exp. m.
1) S 21 lux iUa (illa exp. m. 1) S decessisset SR*b 22 et ue- spera PR aliam partem E1 28 exoritura b circttitu b 25 die" b sufficerat SlR
de Genesi ad litteram lib. I. 17
dies etiam uocata erat? an illa prior regiones superiores a terra longinquas inlustrabat, ut sentiri non posset in terris, atque ita oportebat solem fieri, per quem dies inferioribus mundi partibus adpareret? potest et hoc dici auctum esse ful-
5 gorem diei sole addito, ut per illam lucem minus fulgens dies, quam nunc est, fuisse credatur. etiam hoc a quodam dictum scio primum naturam lucis inductam in opere creato- ris, cum dictum est: fiat lux. et facta est lux, postea uero — quod de luminaribus dicitur — quid ex ipsa luce
10 factum sit fuisse commemoratum ordine dierum, quo uisum est creatori cuncta esse facienda: quae natura lucis quo trans- ierit facta uespera, ut uicissim nox perageretur, nec ille dixit nec facile inueniri posse arbitror. neque enim extinctam esse credendum est, ut nocturnae tenebrae succederent, et rursus
i3 accensam, ut mane fieret, antequam hoc solis officio gereretur, quod a quarto die coepisse fieri eadem scriptura testatur.
12. Quod antequam fieret, quo circuitu sibi potuerint tres dies noctesque succedere lucis, quae primo facta est, perma- nente natura, si lux corporalis tunc facta intellegenda est, et
20 iouenire et explicare difficile est. nisi forte molem terrenam et aquosam, antequam esset ab alterutro utrumque discretum, quod tertio die factum scribitur, tenebras deum appellasse quis dixerit propter crassiorem corpulentiam , quam lux pene- trare non poterat, uel propter obscurissimara umbram tantae
£> molis, quam necesse est, ut ex altera parte habeat corpus, si ex alia parte lux fuerit. ad quem locum enim cuiuslibet corporis moles lucem peruenire non sinit, in eo loco umbra
8 Gen. 1, 3 1 erat] est RlPbd illa* (e eras.) E 2 longinquas (alt. n 8. I. m. 1) E sentire PR possit S 3 adque El 5 addito] edito S 9 qnod] cum PRxbd ex]& R 10 commemoratur S ordine* P
ordinem R 12 iUe (e *. I. m. 2) R 13 inuenire S 14 nocturnaej nocturna& S 15 antequam (qu m. 2 in ras.) E 16 cepisse Sl
scribtura EP 17 quo] quod S circditu b 18 qj Rl 21 antequam in mg.m.lR alterotro Sl 23 dixerat E1 propter»* (ea eras.) E 26 alia] aliqua Rd fierit P1 fieret Rlb 27 molis PR sinit] *it (s eras. et in mg. sin add.) P
XXVIII. Aug. sect. UI pars 1. 2
18 S. AureliAugustini
est, quoniam locus carens ea luce, qua inlustraretur, nisi inpe- diret corpus obpositum, hoc totum est, quod umbra dicitur. quae si pro mole 'corporis tam magna fuerit, ut occupet spatium terrae, quantum ex altera parte dies occupat, nox uocatur; neque enim omnes tenebrae nox. nam et in speluncis amplis, & in quarum abdita lux inrumpere per obpositam molem non sinitur, sunt utique tenebrae, quia lux non est ibi, totumque illud spatium locus est carens luce; nec tamen tales tenebrae acceperunt uocabulum noctis, sed illae, quae in eam terrae partem succedunt, unde remouetur dies. sicut non omnis lux 10 dies appellatur — nam et lunae lux est et siderum et lucer- narum et coruscationum et quarumque rerum ita fulgentium — sed illa lux appellatur dies, cui nox praecedenti recedentique succedit.
Sed si primaria lux illa undique terrae molem circumfusa i& contexerat, siue staret siue circumiret, non erat, ex qua parte admitteret noctem sibi succedere, quia nusquam ipsa discede- bat, ut ei faceret locum. an ex una parte facta est, ut ipsa circumiens etiam noctem ex alia parte consequenter circumire permitteret? cum enim totam terram adhuc aqua tegeret, *> nihil inpediebat, ut aquosa et globosa moles ex una parte faceret diem lucis praesentia, ex alia noctem lucis absentia quae in eam partem succederet a tempore uespertino, ex qua lux in aliam declinaret.
Quo ergo congregatae sunt aquae, si totam terram prius s* occupauerant? illae scilicet, quae detractae sunt, ut terra nu-
1 carens omnis lux dies appellatur ea luce sqq. P post carens septem uocab. eras. R ea*luce» (utrimque m er.) E irapedierit S 2 op- positum E 6 inrumpere ElSl 8 spatium illud PRbd luce» (m eras.) E 10 partem terrae PRbd 12 quarumcumque Sb 13 nox] nos d praecedentique b recedentique om. b 15 primaria (im 8. L m. 1) R 16 contexerat (a corr. m. 2) R circuiret ES 17 am- mitteret R succederet Rl numquam E1 18 factura 8 est] erat R*Sd, (s. I m. 2 ) E ut] et El ipsft b 19 circuipiens S1 circuiens P1 circuire S 20 permiter& R 21 molis PRl
23 qua] quo S 26 Ille R
de Oenesi ad litteram lib. I. 19
daretur, in quam partem congregatae sunt? si enim erat ali- quid nudum terrae, quo congregarentur, iam adparebat arida nec totum abyssus occupabat; si autem totum texerant, quis erat locus, quo colligerentur, ut terrae ariditas adpareret? 5 numquidnam in altum congregatae sunt, sicut fit, cum ad nentilandum in area messis trita subrigitur et congesta in aggerem nudat locum, quem diffusa contexerat? quis hoc di- xerit, cum uideat usquequaque campos maris aequaliter fusos, quia etiam, cum aquae fluctuantis quidam uelut montes eri-
10 guntur, sedatis rursus tempestatibus conplanantur? et si qua litora nudantur latius, non potest dici nulla esse alia terrarum spatia, quo accedat id, quod aliunde decedit, unde in eum locum, ex quo recesserat, iterum accedat. cum autem tota omnino terra undosa natura cooperiretur, quo cederet, ut nudaret
i5 aliquas partes? an forte rarior aqua uelut nebula terras tege- bat, quae congregatione spissata est, ut ex multis eas parti- bus, in quibus arida posset adparere, nudaret? quamquam et terra longe lateque subsidens potuit alias partes praebere con- cauas, quibus confluentes et conruentes aquae reciperentur, et
«o adpareret arida ex his partibus, unde umor abscederet.
Non est autem inforaiis omni modo materies, ubi etiam nebulosa species adparuerit.
13. Et ideo quaeri adhuc potest, quando deus istas con- spicuas aquarum terrarumque species qualitatesque creauerit;
96 in nullo enim sex dierum hoc inuenitur. itaque si hoc ante
2 terrae nudum Sb 4 terrae om. b appareret E 5 altum con] hic finit. p. 14b S; extremo mg. infer. Ugitur: hic est defectus; desi- derantur: gregatae— diuisit (21, 18), quo uocab. p. 17 incipit 6 sur- rigitar2?26 subregiturP1 congesta (in mg. congregata) b congestam 2£Z? 8 aequabiliter PRd 9 quia] qui bd fluctuantes (e ex i) P,RCb
11 nudantur, latius (sic. distinc.) b 12 eum] alium E1; 8. I. m. 2 a* ett 13 totam bd 14 terram bd quooperiretur R cooperientur (n m. 1 exp.) G cooperiret bd 15 tegebat] gelabat El 16 congregationi R1 congretione Pl spissata //////// est (spissata in ras. m. 2) R 18 con- cabas El 19 corruentes PRSbd 20 apparet d umor E1 ab- scgderet b 21 autem] enim C 22 apparet d 25 nullo (n 8. I. m. 1) P ullo Rl
2*
20 S. AureliAugustini
omnem diem fecit, sicut ante istonim dierum primorum com- memorationem scriptum est: in principio fecit deus cae- lum et terram, ut in terrae uocabulo intellegamus iam for- matam terrenam speciem superfusis aquis ista iam uisibili specie sui generis declaratis, ut in eo, quod sequitur scriptura .* dicens: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum; et spiritus dei super- ferebatur super aquam, nullam opinemur informitatem ma- teriae, sed terram et aquam sine luce, quae nondum erat facta, suis iam notissimis qualitatibus conditas, ut ideo terra inui- w sibilis dicta intellegatur, quod aquis cooperta non posset uideri, etiamsi esset, qui posset uidere, ideo uero inconposita. quia nondum a mari distincta et cincta litoribus et suis feti- bus animalibusque decorata: si ergo ita est, cur istae species. quae procul dubio corporales sunt, ante omnem diem factae « sunt? cur non scriptura est: dixit deus: fiat terra. et facta est terra, item: dixit deus: fiat aqua. et facta est aqua, uel utrum. que communiter, si una quasi lege loci infimi continentur, dixit deus: fiat terra. et sic est factum?
14. Cur non dictum est, cum hoc factum esset, „uidit deus^ *o quia bonum est"?
Haec enim consideratio suasit, quoniam manifestum est omne mutabile ex aliqua informitate formari simulque illud et catholica fides praescribit et certissima ratio docet nullarum naturarum materiam esse potuisse nisi ab omnium » rerura non solum formatarum, sed etiam formabilium inchoa- tore deo atque creatore, de qua etiam dicit ei quaedam scrip-
2 Gen. 1,1 6 Gen. 1, 2
1 sicut 8. I. m. 1 C primorum dieruin PRSbd 4 uisibilis specie R 8 aquas PRCbd 9 factam E 11 quod om. PRl aquis (a *. I m. 1) P possit PRC 13 a litoribus P fetibus E faetibus PR 14 decorata (de *. I m. 1) E cur] cum E iste RC 19 factum est bd 20 esset factum C 22 suasit. Quoniam (sic) b 23 ex] et ex P aliqa Rl 24 conscribsit F ratio] narratio R
26 formaturum non solum El inchoatore R1 27 quo E qufdani (d add. m. 2) R
de Genesi ad litteram lib. I. 21
tura: qui fecisti mundura ex materia informi, hanc mate- riam illis uerbis, quibus pro spiritali prudentia tardioribus etiam lectoribus uel auditoribus congrueretur, fuisse commeinoratam, quibus ante dierum enumerationem dictum est: in principio 5 fecit deus caelum et terram et cetera, donec diceretur: et dixit deus, ut deinceps formatarum rerum ordo consequeretur. 15. Non quia informis materia formatis rebus tempore prior est, cum sit utrumque simul concreatum, et unde factum est, et quod factum est — sicut enim uox materia uer-
io borum est, uerba uero formatam uocem indicant, non autem qui loquitur prius emittit informem uocem, quam possit postea conligere atque in uerba formare: ita et deus creator non priore tempore fecit informem materiam et eam postea per ordinem quarumque naturarum quasi secunda consideratione
i5 formauit; formatam quippe creauit materiam — sed quia illud, unde fit aliquid, etsi non tempore, tamen quadam origine prius est, quam illud, quod inde fit, potuit diuidere scriptura loquendi temporibus, quod deus faciendi temporibus non di- uisit. si enim quaeratur, utrum uocem de uerbis an de uoce
2u uerba faciamus, non facile quisquam ita tardo ingenio reperitur, qui non potius uerba fieri de uoce respondeat: ita quamuis utrumque simul qui loquitur faciat, quid unde faciat, naturali adtentioni satis adparet. quaraobrem, cum simul utrumque deus fecerit, et materiam, quam formauit, et res, in quas eam
«» formauit, et utrumque ab scriptura dici oportuerit, nec simul
1 Sap. 11, 18.
3 congrueret bd commemoratum E^PWC 4 comemorationem Cl 5 etc. bd 6 sequeretur Cl 7 Non (incip. cap. XVII) E 8 concre- atum E1 9 prius est om. Ex est uerborum bd 10 uero 8. I. m. 1 C 12 et om. PBCbd creator deus PRbd 14 quarumque (que .*. I. m 1) R 17 diuidere (iui in fine uers. praesec. est) P 18 quod tuod et pars. litt. q des. est) P 19 si enim (i enim desect.) P uerbis an de (s an de des.) P an uerba ♦♦uoce* (de er. et m; m. 2 signa
transposit. add. et sup. uoce scr. de) E 20 quisquam desect. P repperitur EPRS 22 quid El 23 attentioni S attentione PRbd utrumque] que P utrum Rl 24 et— formauit om. JF1 25 ab] a S
om. PRlb scribtura EP
22 S. AureliAugust.ini
utrumque dici potuerit, prius illud, unde aliquid factum est, quam illud, quod inde factum est, dici debuisse quis dubitet? quia etiam cum dicimus materiam et formam, utrumque simul esse intellegimus nec utrumque simul possumus enuntiare. sicut autem in breuitate temporis contingit, cum duo ista s uerba proferimus, ut alterum ante alterum proferamus, ita in prolixitate narrationis alterum prius quam alterum narrandum fuit, quamuis utrumque, ut dictum est, simul fecerit deus, ut, quod sola origine prius est in faciendo, etiam tempore prius sit in narrando, quia duae res, quarum etiam altera nullo w modo prior est, nominari simul non possunt, quanto minus simul narrari! non itaque dubitandum est ita esse uteumque istam informem materiam prope nihil, ut non sit facta nisi a deo et rebus, quae de illa formatae sunt, simul concreata sit.
Sed si credibiliter dicitur eam significari illis uerbis: terra i* autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum; et spiritus dei superferebatur super aquam, ut excepto, quod ibi positura est de spiritu dei, cetera rerum quidem uisibilium uocabula, sed ad illam nformitatera, ut tardioribus poterat, insinuandam dicta intelle- *> gamus, quia duo haec elementa, id est terra et aqua, ad ali- quid faciendum operantium manibus tractabiliora sunt ceteris, et ideo congruentius istis nominibus illa insinuabatur infor- 16mitas: si ergo hoc probabiliter dicitur, non erat aliqua formata
15 Gen. 1, 2.
//
1 unde illud E 2 debuisse (deb a m. 2 in ras.) E 3 materia E1 forma E1 5 contigit ElP 7 prolixitate (p litt. dimid. pars. desec* est) P alterum altero prius narrandum b 8 utrumque (ut desec-
est) P deus (u deest) P 9 prius est om. S faciendo etiam (do eti des. sunt.) P 10 narrandum Pl quia du desecta sunt P al- tera P 11 minus] magis (al minus s. I. m. 2) E 12 utcumque] ut cum b 14 formate S factae PRlCbd concreata El 18 aquas S 19 cetera El quidem rerum b ad s. I. m. 1 P 20 insinuanda E1 21 haec quia (e s. I. m. 1) P haec duo Sbd haec om. JR
24 cum uoce si incipit cap. XVI in bd hoc ergo PRSbd proba- liter P
de Genesi adlitteram lib. I. 23
moles, quam lux ex una parte inlustrans ex altera faceret tenebras, unde nox posset die discedente succedere.
Emissionem uero contractionemque lucis illius si uelimus diem noctemque intellegere, nec causam uidemus, cur ita 5 fieret — non enim iam erant animalia, quibus haec uicissi- tudo salubriter exhiberetur et quibus postmodum exortis per circuitum solis cernimus exhiberi — nec ullum occurrit exem- plum, quo istam emissionem contractionemque lucis, ut diei noctisque uicissitudines fierent, probare possimus. iactus enim
10 radiorum ex oculis nostris cuiusdam quidem lucis est iactus et contrahi potest, cum aerem, qui est oculis nostris proxi- mus, intuemur, et emitti, cum ad eandem rectitudinem quae sunt longe posita adtendimus. nec sane, cum contrahitur, omnino cernere, quae longe sunt, desinit, sed certe obscurius,
15 quam cum in ea obtutus emittitur. sed tamen ea lux, quae in sensu uidentis est, tam exigua docetur, ut, nisi adiuuetur extraria luce, nihil uidere possimus; et quia discerni ab ea non potest, quo exemplo demonstrari possit emissio in diem et contractio lucis in noctem, sicut dixi, reperire difficile est.
20 17. Si autem spiritalis lux facta est, cum dixit deus: fiat lux, non illa uera patri coaeterna intellegenda est, per quam facta sunt omnia, et quae inluminat omnem hominein, sed illa, de qua dici potuit: prior omnium creata est
23 Eccli. 1, 4
1 prim ex om. Pl altera parte S facet PlRl 2 unde] utde El posset nox PRSbd possit S diei S discedente om. S absce-
dente C 3 contractionem quae R 4 caussam (semper dupl. s) d b erant iam S 6 exiberetur R et om. P1 7 cernimus] terminus (*. I. m. 2 aJ cernimu8) E exiberi R occurrer& S 8 die P1 9 pos- sumu9 PRl 10 cuiusdam] eiusdem PR lucis quidem PRd quidem] euidgs b 11 aere PR 12 emitte PlRl 13 sane (ne 8. I. m. 2) P 14 sunt omnino (del m. 1) S 15 ea E*Pl optutus ElPRS 16 sen- sum PR uiuentis PlR docetur] uidetur b adiuuentur PRl
adiuuemur bd 17 extranea RCbd nil S possemus PRlb et om. b quia] quoniam (*. I. m. 2) E, PRSbd ab ea non potest discerni b 18 potes PR 19 contra«*ctip (di eras.) E dix R repperire EPRS 21 uera] uerba E uero S 22 quam] quem SRl inluminat El
24 S. AureliAugustini
sapientia. cum enim aeterna illa et incommutabilis, quae non est facta, sed genita sapientia, in spiritales atque ratio- nales creaturas sicut in animas sanctas se transfert, ut in- luminatae lucere possint, fit in eis quaedam luculentae rationis adfectio, quae potest accipi facta lux, cum diceret deus : fiat 5 lux, si iam erat creatura spiritalis, quae nomine caeli signi- ficata est in eo, quod scriptum est: in principio fecit deus caelum et terram, non corporeum caelum, sed caelum incorporeum caeli corporei, hoc est super omne corpus non locorum gradibus, sed naturae sublimitate praepositum. quo 10 autem modo simul fieri potuit, et quod inluminaretur et ipsa inluminatio, ac diuerso tempore narranda fuerit, paulo ante diximus, cum de materia tractaremus.
Sed huic luci succedentem noctem, ut uespera fieret, quo pacto intellecturi sumus? a tenebris uero qualibus talis lux 15 diuidi potuit dicente scriptura: et diuisit deus inter lucem et tenebras? numquid iam erant peccatores et stulti deci- dentes a lumine ueritatis, inter quos et in eadem luce per- manentes diuideret deus, tamquam inter lucem et tenebras, et lucem uocans diem ac tenebras noctem ostenderet se non 30 operatorem peccatorum, sed ordinatorem distributione merito- rum ? an hic dies totius temporis nomen est et omnia uolumina saeculorum hoc uocabulo includit ideoque non dictus est primus, sed unus dies? et facta est enim uespera, et factum est, inquit, mane dies unus, ut per hoc, quod 25
3 cf. Sap. 7, 27 9 cf. Confess. 1. XII 2. 8. 9 16 Gen. 1. 4
24 Gen. 1, 5
1 inconmotabilis I1 2 atquae P 3 illuminata S inluminat P1 4 elucere tfaelucere Pl 9 c$lis corporeis b 10 ppositum S 11 potuit fieri S quod] quo PRl inluminaretur El 14 huic luci (tn mg. hoc loco) b luci] loci PR1 succedente nocte El 15 pacto] facto PRl 17 jpr. etj ac PRbd 18 eandem E1 eadem P lucem El 19 lucem — lucem om. Pl et] ac PRbd 20 et om. b ostendere El
21 peccatorem Sl • distrihutionum P distribuendorum b 22 an hic] adhuc P1 hic om. Rb 23 uocahula Sl 24 jpr. est om. S enim om. S
25 inquid R
deGenesiadlitteramlib. I. 25
facta est uespera, peccatum rationalis creaturae, quod autem factum est mane, renouatio eius significata uideatur.
Sed haec allegoriae propheticae disputatio est, quam non isto sermone suscepimus. instituirous enim de scripturis nunc
* loqui secundum proprietatem rerum gestarum, non secundum aenigmata futurarum. ergo ad rationem factarum conditarum- que naturarura quomodo inuenimus uesperam et mane in luce spiritali? an diuisio quidem lucis a tenebris distinctio est iam rei formatae ab informi, appellatio uero diei et noctis
10 insinuatio distributionis est, qua significetur nihil deum in- ordinatum relinquere atque ipsam informitatem , per quam res de specie in speciem modo quodam transeundo mutantur, non esse indispositam neque defectus profectusque creaturae, quibus sibimet temporalia quaeque succedunt, sine subplemento
15 esse decoris uniuersi? nox enim ordinatae sunt tenebrae.
Propterea uero cum facta esset lux, dictum est: uidit
deus lucem quia bona est, cum hoc posset post omnia
eiusdem diei dicere, id est, ut, cum explicasset „dixit deus:
fiat lux. et facta est lux. et diuisit deus inter lucem
20 et tenebras et uocauit deus lucem diem et tenebras uocauit noctem", tunc diceret: et uidit deus, quia bonum est, et deinceps adnecteret: et facta est uespera, et factum est mane, sicut in aliis operibus facit, quibus uocabula inponit. hic ergo propterea non ita fecit, quoniam a
23 formata re ad hoc distincta est illa informitas, ut non in ea finis esset, sed adhuc formanda restaret per creaturas ceteras
16 Gen. 1, 4 18 Gen. 1, 3. 4. 5
1 creatura P1 3 allegorica (ca in ras. m. 2) R prophetiae E
6 enigmata EPSR futurarumj figurarum bd factarum (a alt. s. I. add. m. 1 supra eras. o) R conditarumque] conditarum b 7 uespe- ra S 8 diuisio quidem] diuino quidam P1 distinctio (dist s. I. m. 2 supra ras.) P 9 formate S 10 inordinate E1 12 traseundo P1 mutantuT ^n *. I. m. 1) E 13 profectusque] neque profectus b 14 supple- mento Eltbd 15 inordinate b 17 possit S 18 explicasset] celum explicasset b 24 imponit E inpon& S propterea om. b 26 for- manda (n ex m) E restavretur (v s. I. m. 1) S
26 S. AureliAugustini
iam corporales. itaque si, posteaquam distincta essent illa diuisione et uocabulis, tunc diceretur: uidit deus, quia bonum est, haec facta acciperemus significari, quibus iam in suo genere nihil esset addendum; quia uero lucem solam ita perfecerat, uidit deus, inquit, lucera quia bona est & et diuisione ac nominibus discreuit a tenebris. neque tunc dixit: uidit deus, quia bonum est; ad hoc enim erat in- formitas illa discreta, ut adhuc inde alia formarentur. namque ista nox, quae nobis notissima est — facit enim eam super terras solis circuitus — , quando per luminarium distributionem 10 a die diuiditur, post ipsam diuisionem diei et noctis dicitur: uidit deus, quia bonum est. non enim haec nox informis aliqua substantia erat, unde adhuc alia formarentur, sed spa- tium loci plenum aere, carens lumine diurno : cui utique nocti iam nihil addendum esset in genere suo, quo esset speciosior 15 siue distinctior. uespera autem in toto illo triduo, antequam fierent luminaria, consummati operis terminus non absurde fortasse intellegitur ; mane uero tamquam futurae operationis significatio.
18. Sed ante omnia meminerimus, unde iam multa diximus, 20 non temporalibus quasi animi sui aut corporis motibus operari deum, sicut operatur homo uel angelus, sed aeternis atque incommutabilibus et stabilibus rationibus coaeterni sibi uerbi sui et quodam, ut ita dixerim, fotu pariter coaeterni sancti spiritus sui. nam et illud, quod per graecam et latinam lin- 25 guam dictum est de spiritu dei, quod superferebatur super aquas, secundum syrae linguae intellectum, quae uicina est hebraeae — nam hoc a quodam docto christiano Syro fertur expositum — non superferebatur, sed fouebat potius in-
1 essent (n 8. I. m. 1) P 3 acceperimus Bl significare PBb
4 addendum esset S 5 lucem inquit S 8 formaretur El 9 est notissima b 10 terram S per om. JE1 11 diuid&ur Sl 13 infor- marentur S spacium S 14 loci (i in ras. ex e) P deurno P1 18 uero] autem S 24 fotu] fotu (s. I. m. 2 a* flatu) E,PlBl
flatu P2B2b 25 grecam S 26 quod] quia b 28 hebreae ESB haebraee P 29 superferebatur super aquas (in mg. al no habet sup aquas) b
deGenesiadlitteramlib. I. 27
tellegi perhibetur, nec sicut fouentur tumores aut uulnera in corpore aquis uel frigidis uel calore congruo temperatis, sed sicut oua fouentur ab alitibus, ubi calor ille materni corporis etiam formandis pullis quodammodo adminiculatur per quen-
s dam in suo genere dilectionis adfectum. non itaque per Bingulos dies istorum diuinorum operum tamquam temporales uoces dei carnaliter cogitemus. non enim ad hoc ipsa dei sapientia nostra infirmitate suscepta uenit ad conligendos sub alas suas filios Hierusalem quemadmodum gallina pullos suos,
10 ut semper paruuli simus, sed ut malitia infantes mente esse pueri desinamus.
Et in rebus obscuris atque a nostris oculis remotissimis, si qua inde scripta etiam diuina legerimus, quae possint salua fide, qua inbuimur, alias atque alias parere sententias, in
i5 nullam earum nos praecipiti adfirmatione ita proiciamus, ut, si forte diligentius discussa ueritas eam recte labefactauerit, corruamus, non pro sententia diuinarum scripturarum, sed pro nostra ita dimicantes, ut eam uelimus scripturarum esse, quae nostra est, cum potius eam, quae scripturarum est,
2« nostram esse uelle debeamus.
19. Ponamus enim in eo, quod scriptum est: et dixit deus: fiat lux. et facta est lux, alium sensisse lucem corporalem factam et alium spiritalem. esse spiritalem lucem in creatura spiritali fides nostra non dubitat; esse autem lucem
25 corporalem caelestem aut etiam super caelum uel ante caelura,
9 cf. Matth. 23, 37 10 cf. I Cor. 14, 20 21 Gen. 1, 4
1 tomores E1 2 aquis] quis El tempantis b 8 oba El 4 quo- damodo E amminiculatur PE amminiculatus S 6 itaque] utique PE1 6 cperum diuinorum PESbd 7 dei fin. omm E1 9 ierusalem S quem- ammodum P1 10 malitiam El pueri esse bd 13 scripta om. S diuina scriptura S possent P 14 aliis atque aliis b sententiis b 15 nullum E nos om. S 16 rectae E lauefactauerit El 17 coru- amus P1 per sententiam PE 19 eam quae] eam que El 21 et om. PESbd 22 aliam Eb 23 alium (u ex a m. 1) E, aliam Eb esse om. PEl spiritalem om. PE 24 ante fides add. quod b nostra fides b 25 super («. I. m. 2 aJ supra) E, supra PESbd
28 S. AureliAugustini
cui succedere dox potuerit, tamdiu uon est contra fidem, donec ueritate certissima refellatur. quod si factum fuerit. non hoc habebat scriptura diuina, sed hoc senserat humana ignorantia. si autera hoc uerum esse certa ratio demonstra- uerit, adhuc incertum erit, utrum hoc in illis uerbis sanctorum 5 librorum scriptor sentiri uoluerit, an aliud aliquid non minus uerum. quodsi cetera contextio sermonis non hoc eum uoluisse probauerit, non ideo falsum erit aliud, quod ipse intellegi uoluit, sed et uerum et quod utilius cognoscatur. si autem contextio scripturae hoc uoluisse intellegi scriptorem non 10 repugnauerit, adhuc restabit quaerere, utrum et aiiud non potuit. quodsi et aliud potuisse inuenerimus, incertum erit, quidnara eorum ille uoluerit; et utrumque sentiri uoluisse non inconuenienter creditur, si utrique sententiae cetera cir- cumstantia subfragantur. 15
Plerumque enim accidit, ut aliquid de terra, de caelo, de ceteris mundi huius elementis, de motu et conuersione uel etiam magnitudine et interuallis siderum, de certis defectibus solis ac lunae, de circuitibus annorum et temporum, de naturis animalium, fruticum, lapidum atque huiusmodi ceteris etiam so non christianus ita nouerit, ut certissima ratione uel expe- rientia teneat. turpe est autem nimis et perniciosum ac maxime cauendum, ut christianum de his rebus quasi secundum chri- stianas litteras loquentem ita delirare audiat, ut, quemad- modum dicitur, toto caelo errare conspiciens risum tenere «s
3 hoc non PR diuina scriptura bd 4 uerum] iterum S esse# (t er.) E 6 scribtor E; cum haec uox omnib. loc. b Uttera m. 1 offeratur. in sequentibus indicare id omittam sentire S aliquid om. b 8 pro- baberitP1 10uoluiss&# scriptorem intellegitf 11 repugnauit ElPRl, repugnabit SR2E*b restauit ElPR* 12 potuerit bd inuenieri-
mus P 13 et] aut b 14 utriusque PRb sententia b cetera] certa PRd circums tantia P 15 suffragatur SRbd 16 accedit & 17 conuersatione El 18 magnitudinem (m exp. m. 1) P syderum S 19 ac] et b 20 fructicum Rl 22 autem est b pernitiosum S 24 delirare (pr. r in ras.) Ey Pl post delirare add. quilibet infi-
delis bd audiat (s. I. m. 2 a* de) E audeat Sx audiat Px quemam- modum P1
de Genesi adlitteram lib. I. 29
uix possit. et non tam molestum est, quod errans homo deridetur, sed quod auctores nostri ab eis, qui foris sunt, talia sensisse creduntur et cum magno eorum exitio, de quorum salute satagimus, tamquam indocti reprehenduntur
5 atque respuuntur. cum enim quemquam de numero christia- norum in ea re quam optime norunt errare conprehenderint et uanam sententiam suam de nostris libris adserere, quo pacto illis libri8 credituri sunt de resurrectione mortuorum et de spe uitae aeternae regnoque caelorum, quando de his
10 rebus, quas iam experiri uel indubitatis numeris percipere potuerunt, fallaciter putauerint esse conscriptos? quid enim molestiae tristitiaeque ingerant prudentibus fratribus temerarii praesumtores, satis dici non potest, quod, si quando de praua et falsa opinatione sua reprehendi et conuinci coeperint ab
i3 eis, qui nostrorum librorum auctoritate non tenentur, ad de- fendendum id, quod leuissima temeritate et apertissima falsi- tate dixerunt, eosdem libros sanctos, unde id probent, proferre conantur uel etiam memoriter, quae ad testimonium ualere arbitrantur, multa inde pronuntiant uerba, non intellegentes
so neque quae loquuntur neque de quibus adfirmant. 20. Ad hoc enim considerandum et obseruandum libri Geneseos raultipliciter, quantum potui, enucleaui protulique sententias de uerbis ad exercitationem nostram obscure positis,
19 I Tim. 1, 7
1 molestum ($. I. m. al tus) E 2 derideretur Pb auctoris Rl
nostri] nros S 3 exitio (in mg. aJ exercitio) b 4 quorandam S
repraehenduntur E 5 atque] et b 6 nof//// (~ add. m. 2) R
conpraehenderint E deprehenderint bd 7 quod El 10 percipere
(prius er in ras. m. 2) E 11 fallagiter P putarent El conscrib- tos E 12 tristiaeque Eb temerari El taemerarii P 13 prae- sumptores SRb quod] cum PBSbd, (m. 2 8. I. al ctt) E praba El pra*ua P 14 oppinione B opinione PSbd repraehendi E 16 tae- meritate P uanitate (uani in ras.) E falsietate E{ tcmeritate (in
ras. m. 2) R post temeritate add. m. 2 et manifestissima falsitate ante dixerunt R 18 que S 19 uerba pronuntiant PRSbd 20 neque om. b loquntur E locuntur S 21 obseruandi S librum b ct
Migne 23 exertitationem R
30 S. AureliAugustini
non aliquid unum temere adfirmans cum praeiudicio alterius expositionis fortasse melioris, ut pro suo modulo eligat quis- que quod capere possit: ubi autem intellegere non potest scripturam, deo det honorem, sibi timorem. sed cum tam multis exitibus uerba scripturae, quae tractauimus, exponantur, 5 cohibeant se tandem, qui litteris inflati saecularibus haec ita posita, ut omnia pia corda nutriant, uelut inperitum atque inpolitum aliquid exagitant, sine pennis in terra reptantes et uolaturarum auium nidos inridentes. periculosius autem errant quidam infirmi fratres, qui cum istos inpios de caelestium 10 corporum numeris uel de quibuslibet elementorum mundi huius quaestionibus subtiliter et copiose dissepere audiunt, euanescunt et eos sibi cum suspirio praeponentes et magnos putantes saluberrimae pietatis libros cum fastidio repetunt et quos dulciter haurire deberent uix patienter adtingunt, a 15 segetis asperitate abhorrentes et spinarum floribus inhiantes. non enim uacant uidere. quam suauis est dominus, nec in sabbato esuriunt; atque ideo pigri sunt potestate a domino accepta uellere spicas et tamdiu uersari manibus contritasque purgare, donec ad escam perueniant. 20
21. Dicet aliquis: quid tu tanta tritura dissertationis huius, quid granorum exuisti? quid euentilasti? cur propemodum in quaestionibus adhuc latent omnia? adfirma aliquid eorum, quae multa posse intellegi disputasti. cui respondeo ad eum
17 cf. Ps. 33, 9 19 cf, Matth. 12, 1 1 taemere P preiudicio S 2 modulo suo b elegat 8 4 scrip- turae dei PRSbd 5 tractauimus (tracta m. 2) R 6 inflati (*n tngm al imbuti) b hic b 8 expolitum (*. I. m. 2 add. aJ impolitu) E
pinnis EPR1 9 uolaturarum] uolatu ranarum bd uolatura**rum R inri- dentes El errantes S erant R 10 impios (m 8. I. m. 1) R 12 qua&i- onibus Rl copios*e (a er.) R 13 preponentes S 14 saluberrime S saluberrimae (lu *. I. m. 1) P reppetunt S 15 haurire] aurire El audiretf atingunt P1 attingant Rl &om.S 16 aborrentesi? iniantes-B1 18 potestatem Pl 19 accepta] sabbati accepta (sabbati 8. 1. m. 2) E,PRSbd uellere (e fin. ex &) S uersare EPPRSbd manibus om. S 21 dicit E*SP* dissertionis b 22 eiuisti] exilisti b etuentilasti E deuentilasti P
quur R 23 questionibus ES eorumq; S 24 disputasse tf1
de6ene8iadlitteramlib. I. 31
ipsum me suauiter cibum peruenisse, quod didici non haerere hominem in respondendo secundum fidem, quod respondendum est hominibus, qui calumniari libris nostrae salutis adfectant, ut, quidquid ipsi de natura rerum ueracibus documentis de-
5 monstrare potuerint, ostendamus nostris litteris non esse con- trarium, quidquid autem de quibuslibet suis uoluminibus his nostris litteris, id est catholicae fidei contrariura protulerint, aut aliqua etiam facultate ostendamus aut nulla dubitatione credamus esse falsissimum, atque ita teneamus mediatorem
10 nostrum, in quo sunt omnes thesauri sapientiae atque scientiae absconditi, ut neque falsae philosophiae loqua- citate seducamur neque falsae religionis superstitione terreamur. et cum diuinos libros legimus in tanta multitudine uerorum intellectuum, qui de paucis uerbis eruuntur et sanitate catho-
i& licae fidei muniuntur, id potissimum deligamus, quod certum adparuerit eum sensisse, quem legimus; si autem hoc latet, id certe, quod circumstantia scripturae non inpedit et cum sana fide concordat; si autem et scripturae circumstantia pertractari ac discuti non potest, saltem id solum, quod fides
io sana praescribit. aliud est enim, quid potissimum scriptor senserit, non dinoscere, aliud autem a regula pietatis errare. si utrumque uitetur, perfecte se habet fructus legentis; si uero utrumque uitari non potest, etiam si uoluntas scriptoris incerta sit, sanae fidei congruam non inutile est eruisse sententiam.
10 Col. 2, 3
lcibumsnauiterPJStf&d ciuuml?1 quod] qxxo PRbd diciP1 dediciJJi haerere] herere E habere PRb 2 homini d 3 calumniare 8 adfectant El 4 quid Quid (quid in mg. m. 2) S quidquid El 6 sui9 quibuslibet S 7 protulerunt E 8 aliquam E facultatem E 9 meditatorem (pr. t exp. m. 1) S 10 thensauri.E 11 phylosophiaePphilosopiaeiJ 14 intellectum El quae b et] utU1 15 diligamus Sb decertumtf 16 adparuerit] appa- ruerit E habuerit S eum om. Sl sensisse om. S 19 saltim RlS 20 pre- scribit S praesciuit («. I. m. 2 al. pscribit) E 22 perfectae PS 24 sane S eruisse] tenuisse b Explicit liber primus. incipiunt capitula libri secundi fol. 15 E Explicuit liber primus (litt. mai.) fol. 16b P Explicit li|ber primu8 amen (liit. mai.) fol. 24b S expl. aureli augustini liber primus. felicix do gratias amenjjincipit liber: II: (litt. mai. color.) fol. 50* R
32 S. AureliAugustini
LIBER SECUNDUS.
1. Et dixit deus: fiat firmamentum in medio aqua- rum et sit diuidens inter aquam et aquam. et sic est factum. et fecit deus firmamentum et diuisit deus inter aquam, quae erat infra firmamentum, et inter 5 aquam, quae erat super firmamentum. et uocauit deus firmamentum caelum. et uidit deus, quia bonum est. et facta est uespera, et factum est mane, dies secundus. de uerbo dei, quod dixit deus: fiat firmamen- tum et cetera et de placito eius, quo uidit, quia bonum est, 10 et de uespera et de mane non opus est hic iterum similiterque disserere, atque ita deinceps, quotienscumque ista repetuntur, secundum superiorem inquisitionem interim consideranda esse admonemus. utrum autem nunc illud caelum fiat, quod ex- cedit aeris omnia spatia eiusque omnem altitudinem, ubi 15 etiam luminaria stellaeque constituuntur quarto die, an ipse aer uocetur firmamentum, merito quaeri potest.
Multi enim asserunt istarum aquarum naturam super side- reum caelum esse non posse, quod sic habeant ordinatum pondus suum, ut uel super terras fluitent uel in aere terris «o proximo uaporaliter ferantur. neque quisquam istos debet ita refellere, ut dicat secundum omnipotentiam dei, cui cuncta possibilia sunt, oportere nos credere aquas etiam tam graues,
2 Gen. 1, 6—8 18 de his et sequentibus cf. etiam De ciuit. dei lib. Xm 17. 18; XXII 11
1 Explicuerunt capitula. inC liber secundus (litt. uncial.J fol. 15 E Incipit liber II (litt. mai. rubr.) fol. 16* P Incipit liber secundus (litt. mai. rubr.) fol. 24b S 3 diuidens om. S 5 aquam $t aqijam (et aquam del m. 1) E intra (s. U, 2 al infra) E infra (fra *. I. m. 2) B
6 firmamento S 8 factum PBb uespere PBb 9 quod] quo E*bd deus om. PBSbd fiat om. E1 10 quod PRl 11 de alt. om. PBSbd hoc EP 12 ita 8. I. m. 1 S quotiescumque PE*bd reppetuntur S
13 secundum om. Pl superiorem (ri 8. I. m. 1) P considerandam E1
14 ammonemus PlBS illum El 17 quaeri merito Pbd 18 istam h sydereum S 19 hordinatum B 20 terram PBbd 21 deberfc 5 23 nos 8. I. m. 2 S grauis Pl
de Genesi ad litteram 1 i b. II. 33
quam nouimus atque sentimus, caelesti corpori, in quo sunt sidera, superfusas. nunc enim, quemadmodum deus instituerit naturas rerum, secundum scripturas eius nos conuenit quaerere, non, quid in eis uel ex eis ad miraculum potentiae suae uelit 5 operari. neque enim, si uellet deus sub aqua oleum aliquando manere, non fieret; non ex eo tamen olei natura nobis esset incognita, quod ita facta sit, ut adpetendo suum locum, etiam si subterfusa fuerit, perrumpat aquas eisque se superpositam conlocet. nunc ergo quaerimus, atrum conditor rerum, qui
io omnia in mensura et numero et pondere disposuit, non unum locum proprium ponderi aquarum circa terram tribuerit, sed et super caelum, quod ultra limitem aeris circumfusum atque solidatum est.
Quod qui negant esse credendum, de ponderibus elemen-
istorum argumentantur, negantes ullo modo ita desuper quasi quodam pauimento solidatum esse caelum, ut possit aquarum pondera sustinere, quod talis soliditas nisi terris esse non possit et, quidquid tale est, non caelum sed terra sit; non enim tantum locis, sed etiam qualitatibus elementa distingui,
20 ut pro qualitatibus propriis etiam loca propria sortirentur. aqua scilicet super terram, quae etiam si sub terra stat aut labitur, sicut in antris cauernisque abditis, non tamen ea terrae parte, quam supra, sed ea, quam infra se habet, con- tinetur. nam si ex parte superiore fuerit terrae pars ulla
«5 delapsa, non manet super aquam, sed ea perrupta demergitur et pergit ad terram: quo ueniens conquiescit tamquam in loco suo, ut supra sit aqua, subter autem terra. unde cogno-
9 Sap. 11, 21 2 sydera SR superfusa Sl enim El quemammodum PXR
3 nos] non El conuenit (n 8. I. m. 1) E 4 numquid Rl admira- culum S ammiraculum PlRl uellit R 7 appetendo* (s eras.) S
8 se om. Rl 9 conlocet El 11 pondere 5 14 quod] quo El 16 qui- dam E1 18 posset PRl quidquid El quicquid PRS 19 post quali- tatibus add. propriis bd distinguuntur b 20 sortiantur S 21 sub ter- ram El 22 cabernisque El 23 partem El hab& R l 24 superiori b pars ulla terrae PRbd 25 delabsa P dilapsa S dimergitur S
27 aqua* (m uidetur er.) P subter] subtus d
XXVni. Aug aeci. III para 1. 3
34 S. AureliAugustini
scitur, quod etiam super aquas cum esset non ipsis aquis portabatur, sed conpage terrae tenebatur, sicut sese habent camerae speluncarum.
Hic occurrit admonere cauendum errorem, quem in libro primo cauendum monui, ne forte, quia scriptum est in Psalmis: b fundauit terram super aquam, arbitretur aliquis nostrum aduersus istos de ponderibus elementorum subtiliter disserentes isto testimonio scripturarum esse nitendum, quia illi non re- tenti auctoritate litterarum nostrarum et nescientes, quemad- modum dictum sit, libros sanctos facilius inridebunt quam 10 illud repudiabunt, quod uel certis rationibus perceperunt uel experimentis manifestissimis probauerunt. illud namque in Psalmis aut figurate dictum recte accipi potest, ut, quoniam caeli et terrae nomine saepe in ecclesia spiritales carnalesque significantur, caelos ostenderit pertinere ad serenam intelle- 15 gentiam ueritatis dicens: qui fecit caelos in intellegentia, terram uero ad fidem simplicem paruulorum non fabulosis opinionibus incertam atque fallacem, sed prophetica et euan- gelica praedicatione firmissimam, quae per baptismum solidatur, et ideo subiecerit dicens: fundauit terram super aquam; 20 aut, si ad litteram cogit quisquam intellegi, non incongruenter uel sublimia terrarum, siue continentium siue insularum, acci- piuntur, quae superiora suut aquis, uel ipsa tegmina spelun- carum, quae super aquas pendula soliditate firmata sunt.
4 cf. pag. 28, 22 sqq. 6 Ps. 135, 6 ]L6 Ps. 135, 5.
1 quod om. Pl 2 compagae E sese] se b 3 camere S 4 oc- currit om. Sl ammonere PXR 5 admonui d admonuimus b 6 aquas b 7 aduersum S elimentorum R discernentes (s. I. m. 2 a* disse-
rentes) E 8 istos, (s fin. exp. m. 1) E nitendum Rl utendum R* renitendum b retenenti (alt. en s. I. del. m. 1) E 9 quemam- modum PlR 10 inridebunt E1 11 perceperunt (sup. per m. 2 add. af ac) E 13 figuratae E 14 s*epe (a er.) E aeclesia E 15 signi- ficantur] figurantur b 16 inteUegentia] intellectu S 19 predicatione S firmissima EPR1 quae] aquae PR1 21 quisquam cogit PRSbd
intelligi esse terr& ut possit aqu& co^quare non incongruentur sqq. b 22 continentia (s. I. m. 2 add. at u) E siue om. P 24 pendula (a ex e m. 1) S firmate S
de Genesi ad litteram lib. II. 35
quocirca nec ad litteram quisquam potest sic intellegere, quod dictum est: fundauit terram super aquam, ut aquarum pondus terreno ponderi subportando naturali ordine quasi subiectum esse arbitretur.
5 2. Aerem uero aquis esse superiorem, quamuis propter ampliora sui spatia etiam aridam contegat, hinc intellegitur quod nullum uas ab ore inpressum repleri aquis potest: unde satis indicat aeris naturam locum petere superiorem. uidetur enim uas inane, sed aere plenum probatur, cum ore imo in
io aquam deprimitur ; quia enim per superiorem partem non inuenit emicandi locum nec deorsum uersus inruptis aquis subter eas natura ire sinitur, plenitudine sua repellit eas et in uas non permittit intrare. cum autem uas ita conlocatur, ut os non habeat deorsum, sed in latus inclinatum, intrat
i5 aqua inferius exeunte aere superius. itemque si uasis erecti 08 pateat in caelum, cum infundis aquam, euadit aer sursum uersus ex aliis partibus, qua non infundis, et fit locus aquae deorsum uersus intrandi. quodsi ui maiore uas deprimitur, ut uel ex latere uel desuper aquae repente influant et undique
20 os uasis obtegant, disrumpit eas aer sursum nitens, ut eis ad ima locum faciat; at ipsa disruptio singultus uasorum est, dum partibus fugit, quia totus tam cito non potest propter illius oris angustias. ita si aer super aquas ire cogitur, etiam confluentes eas dissicit, cum exilientes inpetu eius inpulsae
25 ebulliunt et eum bullis crepantibus emittunt in sua pro-
1 potest] post potest P1 sic s. I. m. 1 R 3 terr*eno* Ca et n er.) E terraeno P 5 cap. 'II' E 10 aqua PR per om. b superiori parte b 11 emicandi] emigrandi Rb emeandi d irruptis E2 minu- tissimis El 12 natura§ E ire natura PRSbd repell& S reppel- lit R 15 uas EXP* erectios P1 18 ui]bi El 20 dirrumpit E dirumpit b 21 at scripsi: ad El et E2PRSbd dirruptio E disrupti S diruptio b 22 quia (a 8. I. m. 1) R totos S potest exire b
24 post confluentes sequitur in P abdissic, sed m. 1 del. eas (a m ras.) S dissicit] dispicit PRl despicit b disiicit d; cf. Max Bonnet .Le Latin de GHregoire de Tourtf pag. 122, 3; 195, 3 exilientis E exsilientis P impetu JB1 impetus b impulsas S impulsu Rb
25 eoulliuntj uulliunt Ev bulliunt P eum] cum S uullia El
36 S. AureliAugustini
perantem atque illis ad ima decidendi aditum dantem. si autem sub aquas ire cogatur ex uase, ut illo cedente uas ab ore in ima presso repleri uelis, facilius undis undique uersum cooperitur, quam per os eius ab inferiore parte intrandi gutta exigua reperit locum. 5
3. Iam uero ignem ad superna emicantem etiam ipsius naturam aeris uelle transcendere quis non sentiat? quando- quidem si ardentem faculam capite deorsum quisque teneat. nihilominus flammae crinis ad superiora contendit. sed quoniam circumfusi ac superfusi aeris praepollenti constipatione subinde io ignis extinguitur et in eius qualitatem per abundantiam superatus subinde commutatnr ac uertitur, ad uniuersam eius altitudinem transiliendam non potest perdurare. itaque super aerem purus ignis esse dicitur caelum, unde etiam sidera atque luminaria facta coniectant illius uidelicet igneae lucis 15 in eas formas, quas in caelo cernimus, conglobata disposita- que natura: ac per hoc, sicut terrarum ponderibus et aer et aqua cedit, ut ad terram perueniant, sic aquarum ponderi et ipse aer cedit, ut uel ad terram uel ad aquam perueniat. unde intellegi uolunt hoc modo necesse fuisse, ut aer quoque, *> si quis eius particulam in spatiis illis sublimibus caeli posset dimittere, pondere suo caderet, donec ad aeria subter spatia perueniret. quapropter conligunt multo minus esse posse aquis supra illud igneum caelum aliquid loci, cum illic aer multo aquis leuior manere non possit. »*
4. Talibus eorum disputationibus cedens laudabiliter conatus est quidam demonstrare aquas super caelos, ut ex ipsis uisi-
26 cf. Basilii homil. in Hexaemeron III 8 et Hom. VIII 7
1 decidendi] deducendi PJR1 deducendis b 2 cogitur PBxbd uasae E 3 compresso S replere ElB 4 inferiore El 5 repperit EPBS reperiat b 6 cap. III E 7 aeris naturam PBSbd uellet P1
9 flamme S crinibus S 10 constippatione El 13 perdurare] per- ducere Bl 14 siddera P1 sydera S 16 percernimus E disposita- que (si 8. I. m. 1) S 18 acedit B perueniat S si Bv 19 acedit B perueniat By 21 in om. El spaciis S celi £ possit PB*S 22 cadere E aerea b 24 sup b illuc Bl 26 cap. IIII E caedens B
de Genesi ad litteram lib. II. 37
bilibus conspicuisque naturis adsereret scripturae fidem. et prius quidem, quod facillimum fuit, ostendit et hunc aerem caelum appellari non solum sermone communi, secundum quem dicimus serenum uel nubilum caelum, sed etiam nostra-
5 rum ipsarum consuetudine scripturarum, cum dicuntur uola- tilia caeli, cum aues in hoc aere uolare manifestum sit; et dominus cum de nubibus loqueretur, faciem caeli, inquit, potestis probare. nubes autem etiam per proximum terris aerem conglobari saepe cernimus, cum per decliuia iugorum
10 ita recumbunt, ut plerumque excedantur etiam cacuminibus raontium. cum ergo probasset et hunc aerem caelum dici, nulla alia causa etiam firmamentum appellatum uoluit existi- mari, nisi quia interuallum eius diuidit inter quosdam uapores aquarum et istas aquas, quae corpulentius in terris fluitant.
15 et nubes quippe, sicut experti sunt qui inter eas in montibus arabularunt, congregatione et conglobatione minutissimarum guttarum talem speciem reddunt : quae si spissantur amplius, ut coniungantur in unam grandem plures guttae minimae, non eam patitur aer apud se teneri. sed eius ponderi ad ima
» dat locum, et haec est pluuia. ergo ex aere, qui est inter uapores umidos, unde superius nubila conglobantur, et maria subterfusa, ostendere ille uoluit esse caelum inter aquam et aquam. hanc ergo diligentiam considerationemque laude di- gnissimam iudico. quod enim dixit. neque contra fidem est
25 et in promtu posito documento credi potest.
5 Matth. 6, 26 7 Matth. 16, 4
1 adserere E1 adseret S 2 fuit] esset E1 ostenderet El 3 appel- lare E 6 manifestum sit uolare 6 7 inquit caeli PRbd in- quid JR 8 per om. Sl 9 sepe S decliua Sl declibia PlRl iuge- rum b 10 ut] et E1 13 diuid& S 14 corpolentius S 15 cap. V E
minu
16 ambulauerunt bd congregatione" P conglobationem P **»»tissi- marum R notissimarum (o ex u) P 17 spassantur P 18 minime SRb 19 non om. R aput ExPl pondere S 20 dat] tad El plubia El 21 humidos E*PR2Sbd 22 ille eras. in R 23 considerationemquae (a exp. m. 1) E laudem El dignissimam Ex 24 contra§e (se
txp. m. 1) S 25 promptu PRSbd
38 S. AureliAugustini
Quamquam possit uideri non inpedire propria pondera ele- mentoruin, quomodo etiam super illud sublime caelum possint esse aquae per illas minutias, per quas etiam super hoc spatium aeris esse potuerunt. qui quamuis grauior et inferior summo caelo subiaceat, procul dubio leuior est aquis, et 5 tamen, ut super eum sint uapores illi, nullo pondere pro- hibentur. sic ergo et super illud caelum potest minutioribus guttis leuior halitus umoris extendi, qui pondere cadere non cogatur. ipsi quippe subtilissima ratione persuadent nullum esse quamlibet exiguum corpusculum, in quo diuisio finiatur. 10 sed infinite omnia diuidi, quia omnis pars corporis corpus est, et omne corpus habeat necesse est dimidium quantitatis suae. ac per hoc si potest aqua, sicut uidemus, ad tantas guttarum minutias peruenire, ut super istum aerem uapora- liter feratur, qui natura leuior est aquis, cur non possit et 15 super illud leuius caelum minutioribus guttis et leuioribus inmanere uaporibus?
5. Quidam etiam nostri istos negantes propter pondera elementorum aquas esse posse super caelum sidereum de ipsorum siderum qualitatibus et meatibus conuincere moliuntur. 20 idem namque adserunt stellam, quam Saturni appellant, esse frigidissimam eamque per annos triginta signiferum peragere circulum eo, quod superiore ac per hoc ampliore ambitu graditur. nam sol eundem circulum per annum conplet. et luna per mensem tanto, ut dicunt, breuius quanto inferius. 25 ut spatio loci spatium temporis congruat. quaeritur itaque ab eis, unde illa stella sit frigida, quae tanto ardentior esse deberet, quanto sublimiore caelo rapitur. nam procul dubio cum rotunda moles circulari motu agitur, interiora eius tardius eunt, exteriora celerius, ut maiora spatia cum breuioribus ad 30
2 quomodo] quominus d 6 eum] illu b 7 illum El 8 alitus S habitus ExPl humoris E2Sbd 9 ipse S 11 infimtae SB 17 im- manere El lSpost propter inc. cap. VI E 19 posse om. B sydere- um S 21 iidem d 22 frigidissima El 'XXX* B 23 euperior Sd 26 spacium S 28 sublimior ecaelo S 29 rotunda (0 ex u m. 1) E mutu i?1 30 post exteriora add. eius in S spacia S
deGenesiadlitteramlib. II. 39
eosdem gyros pariter occurrant, quae autem celerius utique feruentius. proinde memorata stella magis debuit calida esse quam frigida; quamuis enim suo motu, quoniam grande spatium est, triginta annis totum ambitum permeet, tamen 5 caeli motu in contrarium rotata uelocius, quod cotidie necesse est patiatur — sic, ut dicunt, caeli singulae conuersiones dies singulos explicant — , calorem maiorem debuit caelo concita- tiore concipere. nimirum ergo eam frigidam facit aquarum super caelum constitutarum illa uicinitas, quam nolunt cre-
»° dere, qui haec, quae breuiter dixi, de motu caeli et siderum disputant. his quidam nostri coniecturis agunt aduersus eos. qui nolunt aquas super caelum credere, et uolunt eam stellam esse frigidam, quae iuxta summum caelum circuit, ut ex hoc cogantur aquarum naturam iam non illic uaporali tenuitate,
15 sed glaciali soliditate pendere. quoquo modo autem et quales-
libet aquae ibi sint, esse ibi eas minime dubitemus; maior
est quippe scripturae huius auctoritas quam omnis humani
ingenii capacitas.
6. Sed animaduersum est a quibusdam, quod nec ego
jo dissimulandum puto, non frustra, cum dixisset deus: fiat firmamentum in medio aquarum, et sit diuisio inter aquam et aquam, parum uisum esse subiungere: et sic est factum, nisi adderetur: et fecit deus firmamentum; et diuisit deus inter aquam, quae erat super firma-
» mentum, et inter aquam, quae erat sub firmamento.
20 Gen. 1, 6 23 Gen. 1, 7
3 buo om. S quoniam] quam b 4 est om. b 'XXX- PR per- meet] perme et El perimet (m. 1 exp. i et 8. I. inter e et t a add.) P pcrmeat Rl per metam S 5 motum P motum S uelotius R cot- tidie ES 6 ante sic ut add. quoniam bd sic ut] si ut E^PS 7 con- citatiorem PRl concitare S 10 syderum S 11 nostri in ras. a. m. 2 S aduersum S 13 iuxta om. Sl circuit b 14 post naturam add. cre- dere b non iam PRSbd 15 glatiali SR quoquo modo] quo-
niodo PRl quo b qualeslibet (s. I. m. 2 al quaslibet) E 16 ante esse <idd. cum b ibi eas] eas ibi PRbd minim^ R 18 capatitas R
22 ease] est S 24 erant S supra P 25 aqua El
40 S. AureliAugustini
quod quidem sic intellegunt, ut personam patris declaratam esse dicant in eo, quod scriptum est: et dixit deus: fiat firmamentum in medio aquarum, et sit diuisio inter aquam et aquam. et sic est factum, ac deinde, ut intel- legatur filius fecisse, quod a patre dictum est, ut fieret, 5. arbitrantur esse subnexum: et fecit deus firmamentum et diuisit deus et cetera.
Sed cum antea legitur: et sic est factum, a quo intelle- gimus factum? siafilio, quid opus erat iam dicere: et fecit deus et quae sequuntur? si autem quod scriptum est: et 10 sic est factum, a patre intellexerimus factum, non iam pater dicit et filius facit, et potest aliquid pater facere sine filio, ut deinde filius non hoc, sed aliud similiter faciat: quod est contra catholicam fidem. si autem illud, de quo dicitur: et sic est factum, hoc idem fit, cum itidem dicitur: 15 et fecit deus, quid prohibet eundem intellegere facere quod dixit, qui dixit, ut fieret? an etiam excepto eo, quod scriptum est: et sic est factum, tantummodo in his uerbis, quibus dicitur: et dixit deus: fiat, et postea dicitur: et fecit deus, patris et filii personam uolunt intellegi? 20
Sed quaeri adhuc potest, utrum quasi iussisse filio patrem debeamus accipere in eo, quod scriptum est: et dixit deus: fiat. sed cur non scriptura curauit ostendere personam etiam spiritus sancti? an ita trinitas intellegitur : et dixit deus; fiat. et fecit deus. et uidit deus, quia bonum est? 25 sed non conuenit unitati trinitatis, ut filius quasi iussus fecisse intellegatur, spiritus autem sanctus nullo sibi iubente libere uidisse bonum esse, quod factum est. quibus enim uerbis iuberet filio pater, ut faceret, cum ipse sit principale
1 quod otn. IJi quidam EPRb 4 factum est b 6 arbitrantur (n 8. I. m. 1) E subnixum R1 8 factum est b 9 iam om. S 10 sequntur E secuntur R 11 factum est b 12 aliquid aliud S
13 alius P1 om. S 15 factum est b hoc] et hoc El idem fit] itidem S 17 scriptum] dictum b 18 factum est b 20 fili E 21 quere S 23 scriptura non Sbd curabit R ostenderae Pl
etiam personam PRbd
dc Genesi ad litteram lib. II. 41
uerbum patris, per quod facta sunt omnia? an eo ipso, quod scriptum est: fiat firmamentum, haec ipsa dictio uerbum est patris, unigenitus filius, in quo sunt omnia, quae creantur, etiam antequam creantur, et quidquid in illo est, uita est,
5 quia quidquid per eum factum est, in ipso uita est, et uita utique creatrix, sub illo autem creatura? aliter ergo in illo sunt ea, quae per illum facta sunt, quia regit et continet ea ; aliter autem in illo sunt ea, quae ipse est. ipse enim uita est, quae ita in illo est, ut ipse sit, quoniam ipse uita est
io lux hominum. quia ergo niliil creari posset siue ante tempora, quod quidem non est creatori coaeternum, sh:e ab exordio temporum siue in aliquo tempore, cuius creandi ratio, si tamen ratio recte dicitur, non in dei uerbo patri coaeterno coaeterna uita uiueret, propterea scriptura, priusquam insinuet
i3 unamquamque creaturam, ex ordine, quo conditam dicitr respicit ad dei uerbum, prius ponens: et dixit deus: fiat illud. non enim inuenit ullam causam rei creandae, quam in uerbo dei non inuenit creari debuisse.
Non ergo deus totiens dixit: fiat illa uel illa creatura,
«o quotiens in hoc libro repetitur: et dixit deus. unum quippe uerbum ille genuit, in quo dixit omnia, priusquam facta sunt singula; sed eloquium scripturae descendens ad paruulorum capacitatem dum insinuat singillatim genera creaturarum per singula respicit uniuscuiusque generis aeternam rationem in
2i uerbo dei. nec illa repetita ille tamen repetit: et dixit deus. si enim uellet prius dicere: factum est firmamentum in medio aquarum, ut esset . diuisio inter aquam et aquam, si quis ab eo quaereret, quomodo factum esset, recte respon-
1 cf. Ioh. 1, 3 8 cf. Ioh. 1, 3. 4
4 creentur FRSbd quicquid IPP^RS est post illo s. I. m. 1 P 5 quicquid E2P*RS 6 illo E1 ergoj enim S ergo in ras. m. 1 E illa Sl 7 qyae quae S reg& S ea ex & S 8 autem] enim S 9 ipsa uita d 12 aliquo] alico R 14 insinuet] insuat PlR 15 quod S 22 scripturae] scripture (pture in ras. m. 2) R scribentis (8. I. m. 2 al scribentis) E,bd 23 singulatim d 24 respecit E 25 ille] illae P 26 diceret E 28 quereret S rectae R
42 S. AureliAugustini
deret: dixit deus: fiat, id est, in uerbo dei aeterno erat, ut fieret. inde igitur incipit narrare unumquodque factum, quod etiain post facti narrationem quaerenti, quomodo factum sit. in reddenda ratione respondere deberet.
Cum ergo audimus: et dixit deus: fiat, intellegimus, 5 quod in uerbo dei erat, ut fieret. cum uero audimus: et sic est factum, intellegimus factam creaturam non excessisse praescriptos in uerbo dei terminos generis sui. cum uero audimus: et uidit deus, quia bonum est, intellegimus in benignitate spiritus eius non quasi cognitum, posteaquam 10 factum est, placuisse, sed potius in ea bonitate placuisse, ut maneret factum, ubi placebat, ut fieret.
7. Ac per hoc manet adhuc causa requirendi, cur, postea- quam dixit: et sic est factum, ubi perfectio iam operis indicatur, addidit: et fecit deus, cum eo ipso, quod ait: is et dixit deus: fiat illud. et sic est factum, iam intelle- gatur id deum dixisse in uerbo suo, et factum esse per uerbum eius, atque ibi iam non solum patris, sed etiam filii possit adparere persona. nam si propter ostendendarn filii personam repetitur ac dicitur: et fecit deus, numquid ergo *o non per filium congregauit aquam tertio die, ut adpareret arida, quia ibi non dicitur : et fecit deus congregari aquam, aut : congregauit deus aquam? sed tamen etiam ibi, posteaquam dixit: et factum est sic, tunc repetiuit dicens: et con- gregata est aqua, quae est sub caelo. numquid etiam ^ lux non per filium facta est, ubi prorsus nullo modo repetiuit? potuit enim et illic ita dicere : et dixit deus : fiat lux. et sic
24 Gen. 1, 9
2 igitur] ergo Bbd inquipit El unumquidque El 3 narratio- nera] rationem E> quaerente £ 5 et om. E{ 6 uero] uer»o (b
er.) E 8 praescribtos E perscriptos SB, (in ras.) P 10 benigni- tate* (m er.) E 12 manere El 14 operis iam Sbd 16 illud] lux E 18 ubi d fili E 19 fili E 23 aquas ES 25 post caelo sequitur in congregatione" undarti in S 26 prorsus E{ prossus B nullo (n in ras. m. 2) E 27 et ante dixit om. S
de Genesi ad litteram lib. II. 43
est factura. et fecit deus lucem. et uidit quia bona est, aut certe, sicut in aquarum congregatione, ut non diceret: et fecit deus, sed tamen iterum repeteret: et dixit deus: fiat lux. et sic est factum . et facta est lux. et uidit deus lucem quia bona est. sed nullo modo repetens, posteaquam proposuit: et dixit deus: fiat lux, nihil aliud intulit nisi: et facta est lux, ac deinceps de placita luce et diuisa a tenebris et utroque appellato nominibus suis sine ulla repetitione narrauit. 8. Quid sibi ergo uult in ceteris illa repetitio ? an eo modo
10 demonstratur primo die, quo lux facta est, conditionem spiri- talis et intellectualis creaturae lucis appellatione intimari — in qua natura intelleguntur omnes sancti angeli atque uirtutes — et propterea non repetiuit factum, posteaquam dixit: facta est lux, quia non primo cognouit rationalis
15 creatura conformationem suam ac deinde formata est, sed in ipsa sua conformatione cognouit, hoc est inlustratione ueri- tatis, ad quam conuersa fomiata est, cetera uero, quae infra sunt, ita creantur, ut prius fiant in cognitione rationalis creaturae ac deinde in genere suo? quapropter lucis conditio
20 prius est in uerbo dei secundum rationem, qua condita est, hoc est in coaeterna patri sapientia, ac deinde in ipsa lucis conditione secundum naturam, quae condita est: illic non facta, sed genita, hic uero facta, quia ex informitate formata . et ideo dixit deus: fiat lux. et facta est lux, ut, quod
25 ibi erat in uerbo, hic esset in opere. conditio uero caeli prius erat in uerbo dei secundum genitam sapientiam, deinde facta est in creatura spiritali, hoc est in cognitione angelorum secundum creatam in illis sapientiam; deinde quod caelum
1 post uidit add. dS SE* aut — u. 6 deus otn Pl 3 tamen]
tantum d tamen iterum om. P 4 lucem om. El 5 post est duo uerms uacui rel. R 6 et init. om. El 8 nulla E 9 cap. VII E 10 prima b quod El 11 appellate P1 entimare PRl 12 angeli sancti PRbd 14 racionalis R 16 inlustratione Rl 19 creature S creaturae — suo in ras. P 20 rationemq: S qua] que S 21 patris E*Sb
22 qua PRbd 23 hic inras. m. 2E 25 esset] ess.& (e 8. I m. 2) R 28 creaturam E quod om. d
44 S. AureliAugustini
factum est, ut esset iam ipsa caeli creatura in genere proprio, sic et discretio uel species aquarum atque terrarum, sic naturae lignorura et herbarum, sic luminaria caeli, sic ani- mantia orta ex aquis ac terra.
Neque enim sicut pecora solo sensu corporis uident angeli * haec sensibilia; sed si quo sensu tali utuntur, agnoscunt ea potius, quae melius nouerunt interius in ipso dei uerbo, a quo inluminantur, ut sapienter uiuant, cum sit in eis lux, quae primo facta est, si lucem spiritalem in illo die factam intellegimus. quemadmodum ergo ratio, qua creatura conditur, 10 prior est in uerbo dei quam ipsa creatura, quae conditur, sic et eiusdem rationis cognitio prius fit in creatura intellec- tuali, quae peccato non tenebrata est, ac deinde ipsa conditio creaturae. neque enim sicut nos ad percipiendam sapientiam proficiebant angeli, ut inuisibilia dei per ea, quae facta sunt, i* intellecta conspicerent . qui ex quo creati sunt, ipsa uerbi aeternitate sancta et pia contemplatione perfruuntur atque inde ista respicientes secundum id, quod intus uident, uel recte facta adprobant uel peccata inprobant.
Nec mirum est, quod sanctis angelis suis in prima lucis *> conditione formatis prius deus ostendebat, quod erat deinceps creaturus. neque enim intellectum dei nossent, nisi quantum ipse monstrasset. quis enim cognouit intellectum domini?
15 cf. Kom. 1, 20 22 cf. Rom. 11, 34—36 1 iam] etiam PRSbd generi E 2 et] ut et (in rcut. m. 2) E
a
speties R 3 natura S herberum S 6 sed om. b si (w mg. m. 2 aJ siC) E 7 que E 8 sit] fit ERl 10 intellegamus PSRlbd
a
quemammodum PRS qu* Rl quae S conditor S 12 in om. P 13 tenebrata non bd conditio] cognitio b 14 creaturae] creare Pl post creaturae add. postea in genere proprio b dl sapientiam S
16 creati] facti b uerbi om. b 17 contemplatione (one add. m. 2) S 18 respicientes] respicientes [8. I. m. 2 af de) E despicientes PRPSbd dispicientes Rx 19 rectae R 21 deus om. El 22 creaturus
(u fin. m. 1 mpra i) S 23 intellectum] sensum 5 domini]
dl PR
deGenesiadlitteramlib. II. 45
aut quis consiliarius illi fuit? aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei ? quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia. ex ipso ergo discebant angeli, cum in eis fieret cognitio creaturae deinceps faciendae, ac deinde fieret in genere proprio.
* Quapropter iam luce facta, in qua intellegimus ab aeterna luce formatam rationalem creaturam, cum in ceteris creandis rebus audimus: et dixit deus: fiat, intellegamus ad aeterni- tatem uerbi dei recurrentem scripturae intentionem. cum uero audimu?: et sic est factum, intellegamus in creatura in-
10 tellectuali factam cognitionem rationis, quae in uerbo dei est, condendae creaturae, ut in ea natura prius quodam modo facta sit, quae anteriore quodam motu in ipso dei uerbo prior faciendam esse cognouit, ut postremo, cum audimus repeti et dici, quod fecit deus, iam intellegamus in suo
tf genere fieri ipsam creaturam. porro cum audimus: et uidit deus, quia bonum est, intellegamus benignitati dei pla- cuisse, quod factum est, ut pro modo sui generis maneret, quod placuit, ut fieret, cum spiritus dei superferebatur super aquam.
» 9. Quaeri etiam solet, quae forma et figura caeli esse credenda sit secundum scripturas nostras. multi enim multum disputant de his rebus, quas maiore prudentia nostri auctores omiserunt ad beatam uitam non profuturas discentibus et occupantes, quod peius est, multum pretiosa et rebus salu-
» bribus inpendenda temporum spatia. quid enim ad me pertinet, utrum caelum sicut sphaera undique concludat terram in media mundi mole libratam, an eam ex una parte desuper
1 illi] eius PBlSbd dedit ei et retribuetur illi (signa adscr. m. 2) E 2 in om. P er. B 5 qu*appx (p ex p m. 2) B 7 audiuimus Ex
aeternitatem PBSbd, (s. I. m. 2 add.) E: aeterni El 8 scrib-
turae E 9 audiuiraus exp. m. 1 E 10 factam] facta El 11 con- dendae] conditae PBl natura] creatura SE2 13 facienda EPS
audiajmus El 14 et] ac bd 21 nostras] sc"as S 22 his] iis d 23 profutura Pl dicentibus P 24 pretiosa] prolixa b praetiosa EPBS 26 sphera EPBS sp^ra b undi que P terra El 27 ea E1
46 S. AureliAugustini
uelut discus operiat? sed quia de fide agitur scripturarum, propter illam causam, quam non semel commeraoraui, ne quisquam eloquia diuina non intellegens, cum de his rebus tale aliquid uel inuenerit in libris nostris uel ex illis audierit, quod perceptis a se rationibus aduersari uideatur, nullo modo & eis cetera utilia monentibus uel narrantibus uel praenuntian- tibus credat, breuiter dicendum est de figura caeli hoc scisse auctores nostros, quod ueritas habet; sed spiritum dei, qui per eos loquebatur, noluisse ista docere homines nulli saluti profutura. t 10
Sed, ait aliquis, quomodo non est contrarium his, qui figuram sphaerae caelo tribuunt, quod scriptum est in litteris nostris: qui extendit caelum sicut pellem? sit sane con- trarium, si falsum est, quod illi dicunt; hoc enim uerum est, quod diuina dicit auctoritas, potius quam illud, quod humana u infirmitas conicit. sed si forte illud talibus illi documentis probare potuerint, ut dubitari inde non debeat, demonstran- dum est hoc, quod apud nos de pelle dictum est, ueris illis rationibus non esse contrarium ; alioquin contrarium erit etiam ipsis in alio loco scripturis nostris, ubi caelum dicitur uelut *> camera esse suspensum. quid enim tam diuersum et sibimet aduersum quam plana pellis extensio et camerae curua con- uexio ? quodsi oportet, sicnt oportet, haec duo sic intellegere, ut concordare utrumque nec sibimet repugnare inueniatur, ita oportet etiam utrumlibet horum illis non aduersari dispu- $& tationibus, si eas forte ueras certa ratio declarauerit, quibus
13 Ps. 103, 2 20 cf. Es. 40, 22
1 operiant El agitur (a in ras.) B scribturarum E 2 semel] simul b 3 intellens Sl 5 a se rationibus] assertionibus b 6 mo- mentibus E1 pronuntiantibus (anti 8. I. m. 1) S,d 8 spiritus E
9 eos] ipsos PJRSbd 11 his] iis d 12 sperae E spherae PS spejre b litteris] libris Sb 13 extendet S sit] sit (t m. 1 super c 8cr.) P
sic & sanae B 16 sed si forte om. Pl 18 aput E*B est de pelle dictum b ueris (e supra. i m. 1) P 21 caraera PB 22 ca- mere Pl curba J5?1 conbexio E1 convexio (v s. I. m. 1) P 23 sic- uti PBSbd 26 eas om. Z1
de Genesi ad litteram lib. II. 47
docetur caelum sphaerae figura undique esse conuexum, si tamen probatur.
Et ilia quidem apud nos camerae similitudo etiam secundum litteram accepta non inpedit eos qui sphaeram dicunt. bene
5 quippe creditur secundum eam partem, quae super nos est, de caeli figura scriptura loqui uoluisse. si ergo sphaera non est, ex una parte camera est, ex qua parte caelum terram contegit; si autem sphaera est, undique camera est. sed illud, quod de pelle dictum est, magis urget, ne non sphaerae, quod
10 humanum est forte commentum, sed ipsi nostrae camerae aduersum sit. quid autem hinc allegoriae senserim, Confes- sionum nostrarum liber tertius decimus habet. siue igitur ita, ut ibi posui. siue aliquo alio modo intellegendum sit caelum sicut pellis extentum, propter molestos et nimios
is exactores expositionis ad litteram hoc dico, quod, sicut arbi- tror, omnium sensibus patet . utrumque enim fortasse, id est et pellis et camera, figurate intellegi potest, utrumque autem ad litteram qucmodo possit, uidendum est. si enim camera non solum curua, sed etiam plana recte dicitur, pro-
sofecto et pellis non solum in planum, uerum etiam in rotun- dum sinum extenditur. nam et uter et uesica pellis est.
10. De motu etiam caeli nonnulli fratres quaestionem mouent, utrum stet anne moueatur. quia, si mouetur, in-
11 Confession. XIII 15
1 spherae EPS sphaere B spere b figuram E undeque P1 2 probatur et illa (sic coni.J b 3 camere E 4 acceptam El sphe- ram S speram EPB spe/a b 5 ea parte El nos (s m. 1 *. I.) E 6 scripturam RSbd spera E sphera PES speja b 8 conteget S contigit PB1 spera E sphera SB sp^ra b undeque P1 9 urguet S sperae E spherae PBS sp^r^ b 10 nostri El camere R 11 alle- goric^ PS allegorice E*Bbd 18 alio aliquo S 15 littera E1 16 for-
tasse] forse P1 id est om. b 17 intellegi figurat*e E 18 autem] enim S 19 curba E1 rectae B 20 nitundum E1 21 post uter add. sicut bd uessica B ues Pl ante pellis add. sicut P, quod
in B eras. est 22 cap. VIII E etiam ante nonnulli add. E ques- tionem S 23 mobunt El anne] an bd mouetur] moueatur b
48 S. AureliAugustini
quiunt, quomodo firmamentum est? si autem stat, quomodo sidera, quae in illo fixa creduntur, ab oriente usque ad occi- dentem circumeunt septentrionibus breuiores gyros iuxta car- dinem peragentibus, ut caelum, si est alius nobis occultus cardo ex alio uertice, sicut sphaera, si autem nullus alius s cardo est, uelut discus rotari uideatur. quibus respondeo multum subtilibus et laboriosis rationibus ista perquiri, ut uere percipiatur, utrum ita an ita sit: quibus ineundis atque tractandis nec mihi iam tempus est nec illis esse debet. quos ad suam salutem et sanctae ecclesiae necessariam utili- 10 tatem cupimus informari. hoc sane nouerint nec nomen firma- menti cogere, ut stare caelum putemus — firmamentum enim non propter stationem, sed propter firmitatem aut propter intransgressibilem terminum superiorum et inferiorum aquarum uocatum intellegere licet — nec, si ueritas caelum stare per- 13 suaserit, inpcdiri nos circuitu siderum, ne hoc intellegere possimus. et ab ipsis qulppe, qui haec curiosissime et otio- sissime quaesiuerunt, inuentum est etiam caelo non moto, si sola sidera mouerentur, fieri potuisse omnia, quae in ipsis siderum conuersionibus animaduersa atque conprehensa sunt. ao
11. Et dixit deus: congregetur aqua, quae est sub caelo, in congregationem unam, et adpareat arida. et factum est sic . et congregata est aqua, quae est sub caelo, in congregationem suam, et adparuit arida. et uocauit deus aridam terram et congregationem 2;,
21 Gen. 1, 9. 10
2 sydera S in om. Pl 3 septetrionalibus b giros S 5 sphera PES spera E spera b 6 cardo est alius S 8 an] an non bd adque 2* 9 iam mihi d 10 salutem suam PEbd aeclesiae E 12 caelum om. b 13 firmitatem] firmamentum S 15 intellegere. Licet nec P
i
ueritas (u $. I. m. 1) E 16 inpedire S inpedire P1 circuitu b
nec SR2b ne# (c er.) E 17 possumus PElb haec (*. I. w. 2 af hoc) E hoc b 18 quaesierunt PEbd 19 mouerentur] uerterentur Exbd
20 conpraehensa EE 21 quae sub caelo est Ebd 22 congregatione una El 23 sub caelo est PEbd 24 congregatione E1 suam] sua E1 unam bd 25 congregationes PE*bd
de Genesi adlitteram lib. II. 49
aquae uocauit mare. et uidit deus, quia bonum est. iam de hoc opere dei propter alterius rei quaerendae necessi- tatem in primo nostro uolumine satis tractauimus. hic itaque breuiter admonemus, ut, quem forte non mouet. quando
5 species aquarum terrarumque creata sit, quaerere. accipiat isto die non esse factum, nisi ut seceraerentur haec duo elementa inferiora. quem uero mouet, cur in diebus facta sit lui et caelum, extra dies autem uel ante omnes dies aqua et terra, et cur ad dei uerbum facta sint illa dicente
10 deo: fiat, haec autem deo quidem d.icente discreta, non autem deo dicente facta inueniantur: habet, quod salua fide intellegat. scilicet id, quod dictum est ante dierum enumerationem : terra erat inuisibilis et inconposita, cum commendaret scriptura, cuiusmodi terram fecerat deus, quia praedixerat:
15 in principio fecit deus caelum et terram, nihil aliud his uerbis quam materiae corporalis informitatem insinuare uoluisse, eligens eam usitatius appellare quam obscurius, si tamen tardo intellectui non subrepat, ut, materiam et speciem quia uerbis scriptura separat, conetur haec duo etiam tempore
M separare, tamquam prius fuerit materia et ei temporis inter- uallo interposito postea sit addita species, cum deus haec simul creauerit materiamque formatam instituerit, cuius in- formitatem usitato, ut dixi, uocabulo uel terrae uel aquae scriptura praedixit. terra enim et aqua etiam suis qualitatibus
ss id existentia quod uidemus tamen propter facilem corruptionem
3 lib. I 12. 13 13 Gen. 1, 2 15 Gen. 1, 1
1 aquarum PElSbd 3 nostro 8. I. m. 1 B 4 ammonemus PlB post mouet add. quaerere E*PBSbd 5 speties B sint E1 quae- rere om. PBSbd 7 uero] enim b 8 autem om. E1 9 aquaruin (mm exp. m. 2) E 10 dicente quidem deo SBbd dicente deo P qui- • dem om. P discre^ta (a er.) P 11 d6 *. I. m. 1 P 12 scilicet (e sup. i a m. 1) P enumerationem dierum b 13 inuisibilis] in P inanis B incomposita EPBbd 16 his 8. I. m. 1 B informitate* (m er.) B 17 elegens P*Bl 18 materiam (». h m. 2 al em) E
19 qua S duo haec PBxbd 22 materiam quae B 24 predixit S 25 id om. S exis^tentit, (pr. i m. 2 ex t, s in ras.f i er.) E
XXVIIL Ang. sect. III pars 1. 4
50 S. AureliAugustini
propinquiora sunt eidem informitati quam caelestia corpora. et quoniam per enumerationem dierum iam ex informi quae- que formata numerantur et ex ista corporali materia iam factum caelum narrauerat, cuius multum distat species a ter- renis, iam, quod ex ea formandum in rerum infima parte restabat, noluit sub his uerbis in rerum creatarum ordinem inserere, ut diceretur: fiat, non acceptura ista residua infor- mitate talem speciem, qualem acceperat caelum, sed iam inferiorem et infirmiorem atque informitati proximam, ut his potius uerbis, cum dicitur: congregentur aquae, et: ad- i<> pareat arida, acceperint haec duo species proprias istas notissimas nobisque tractabiles, aqua mobilem. terra inmobilem: ideo de illa dictum est: congregetur, de hac: adpareat; aqua enim est labiliter fluxa, terra stabiliter fixa.
12. Et dixit deus: germinet terra herbam pabuli is ferentem semen secundum genus et secundum simili- tudinem et lignum fructiferum faciens fructum, cuius semen eius in ipso in similitudinem suam super terram. et factum est sic. et eiecit terra herbam pabuli semen habentem secundum suum genus et secundum simili- *► tudinem et lignum fructiferum faciens fructum. cuius semen eius in ipso secundum genus super terram. et uidit deus, quia bonum est. et facta est uespera, et factum est mane dies tertius. hic mode- ramen ordinatoris aduertendum est, ut, quoniam distincta 9»
15 Gen. 1, 11—13 2 quoniam (am in ras.) R 3 iam er. R 4 distant El 5 infirma PR l 6 uoluit b creaturum E1 creaturarum E*PS crefidarum b ordine S 9 infirmiorem (in exp, m. 1) E 11 duae PS propias S 12 nobis quae R aquft P aqua» R terram EPS immobilem EPR
13 ante ideo add. et SRbd ante adpareat add. autem d 14 la- uitur El 15 pauuli E1 16 genus snura S 18 eius addidi sec. LXX * in ipso] sit in ipso bd sit ipsius (sit 8. I. m. 2) E ipsius SR post ipso tree Utt. er. P in] secundum bd om. PS 19 eiecit terra] eiecit ds ER* proiecit ds S produxit terra PRlbd 20 suum om. d genus suum b semilitudinem P1 22 in ipso] in sit EPRS insit b in eo sit d 25 ordi- natores Rl
de Genesi ad litteram lib. II. 51
quaedam creatura est herbarum atque lignorum ab specie terrarum et aquarum, ut in elementis numerari non possint, seorsum de illis diceretur, ut exirent de terra, et seorsum illis redderentur illa solita, ut diceretur: et factum est sic,
5 ac deinde repeteretur, quod factum est, seorsum quoque in- dicaretur deum uidisse, quia bonum est, tamen, quia fixa radicibus continuantur terris et conectuntur, ista quoque ad eundem diem pertinere uoluerit.
13. Et dixit deus: fiant luminaria in firmamento
io caeli, sic ut luceant super terram in inchoationem diei et noctis et ut diuidant inter diem et noctem, et sint in signa et in tempora et in dies et in annos; et sint in splendorem in firmamento caeli, sic ut luceant super terram. et factum est sic. et fecit deus duo
i* luminaria magna, luminare maius in inchoationem diei et luminare minus in inchoationem noctis, et stellas: et posuit ea deus in firmamento caeli. sic ut luceant super terram et ut sint in inchoationem diei et noctis et ut diuidant inter lucem et tenebras. et
to uidit deus, quia bonum est. et facta est uespera, et factum est mane dies quartus. in hoc quarto die quae- rendum est, quid sibi uelit ista ordinatio, ut prius uel fierent uel secernerentur aqua et terra priusque terra germinaret, quam in caelo sidera fierent. neque enim possumus dicere
*3 electa esse quaeque meliora, quibus dierum series ita distin- gueretur, ut finis et medium maxime. ornatius eminerent;
9 Gen. 1, 14—19
1 quedam R om. El creaturain (m exp. m. 1) R 4 illis
s. I. m. 1 R 10 sicut SR2 ut bd luceat El 11 ut om. 8 12 in ante temp. om. EPSbd in dies] dies E in annos] annos ES 13 splendo- re E splendore* R sic ut] sicut PSR2 ut bd 15 incoationem ElSl 16 etjpr. om.b 17 easESR2b flrmamentum S sicut SPR ut bd 18 in- choatione E 19 ut 8. I m. 1 P 20 factum (a* a s. I. m. 2) E,PRSb uespere SR2b uespera» P 22 quod E fiere*t R 23 aquae PSb et] a Pb et (in ras. w. 1) R priusque] prius quae R prius quippe S 26 fines ER2 emineret S
4*
52 S. AureliAugustini
septem quippe dierum medius quartus est. occurrit enim illud, quia septimo die non est facta ulla creatura. an forte lux primi diei magis respondet ad quietem septimi, ut eo modo concinentibus finibus iste rerum ordo texatur eminen- tibus de medio luminibus caeli? sed si primus dies septimo 5 concinit, debet ergo et secundus sexto concinere. quid autem simile habet iirmamentum caeli cum homine facto ad imaginem dei? an quia caelum totam superiorem mundi partem occupat, et homini in totam inferiorem potestas dominandi tributa est ? sed quid agimus de pecoribus et bestiis, quas ipso die sexto 10 in sua genera terra produxit? quae illis cum caelo potest esse conlatio?
An potius, quoniam primo facta intellegitur lucis nomine spiritalis creaturae formatio, consequens erat, ut corporalis quoque creatura, id est mundus iste uisibilis fieret, qui factus 15 est biduo propter duas partes suas maximas, quibus constat uniuersus, caelum scilicet et terram? secundum hanc rationis conlationem, qua et ipsa uniuersa creatura spiritalis et corpo- ralis saepe caelum et terra nominatur, ita ut globus quoque iste turbulentioris aeris terrenae parti deputetur — exhalationibus »0 quippe humidis corporascit — si quid uero tranquilli aeris est, ubi uentosi atque procellosi motus non possunt existere, ad caelestem partem pertineat, post hanc uniuersitatem molis corporeae fabricatam, quae uno loco tota est, quo conlocatus
mo
2 VII (mo add. m. 2) P 3 diei s. I P respondet E1 post quietem add. diei PRSbd 4 concinentibuBj continentibus Ex con-
cinnat P1 concinjnantibus Rl conicientibua S finibus om. Pl re- rum om. PRSbd tessatur I?1 5 dej e S 6 concinnet PRl
conci*nere (n er.) R 8 qui 221 cael6 Rl 9 post totam
add. m. 2 8. I. parte E 10 ante bestiis add. de PSRlbd 11 suo genere PRbd 12 conlatio ^1 collatio PR 13 primQ b 16 uiduo E1
17 uniuersum El uniuersus mundus b terra E hanc] hanc ergo ^
18 conlationem J^1^ collationem PR qua] quae S om. P et eras. R
M
ipsa om. P1 uniuersa om. S 20 turbo lentioris Sl terreni b terraenae (a pr. exp. m. 1) E exalationibus EPRS 23 per-
teneat PlRl 24 corporae El corporaee S conlocatus E*S locatus b
de Genesi ad litteram lib. II. 53
est mundus, consequens erat, ut inpleretur partibus intra nniuersum, quae de loco in locum congruis motibus agerentur. cuius generis herbae atque arbores non sunt. radicibus quippe istae ftxae sunt terrae et, quamuis habeant motus incremen-
& torum suorum, de locis tamen propriis non mouentur nisibus suis, sed, ubi fixa sunt, ibi aluntur et crescunt; propterea magis pertinent ad terram quam ad genera rerum, quae in aquis et terris mouentur. quia ergo uisibili mundo constituendo, hoc est caelo et terrae, duo sunt adtributi dies, restat, ut
10 his mobilibus et uisibilibus partibus, quae creantur intra illum, tres dies reliqui deputentur; et quia, sicut caelum prius factum est, ita prius est ordinandum huiusmodi partibus suis, quarto die fiunt sidera, quibus super terram lucentibus habitatio quoque inlustretur inferior, ne habitatorcfs eius in
15 habitationem tenebrosam inducantur. et ideo, quia infirma corpora inferiorum habitatorum succedente motibus quiete reparantur, factum est, ut circumeunte sole diei noctisque uicissitudine propter uicissitudinem dormiendi et uigilandi potirentur, nox uero illa non indecora remaneret, sed lunae
so ac siderum luce et ipsos consolaretur homines, quibus plerum- que operandi est nocturna etiam necessitas, et quibusdam animalibus, quae lucem solis ferre non possunt, ad sufficien- tiam temperaretur.
14. Illud autem, quod dictum est: et sint in signa et in
25 tempora et in dies et in annos, quis non uideat, quam obscure positum sit quarto die coepisse tempora, quasi supe-
24 Gen. I, 14
3 haerbae B 4 ista PBSbd fixa PBSbd 6 alunntur E 8 aquis (a *. /. m. 1) Pl 9 atributi E 10 uisibilibus Bl 11 prius cae- lum PBSbd 12 ornandum Bbd 18 suis. Quarto (sic distinguitj b 15 inducantur B* 16 quietae E1 17 reparatur b 18 propter uicissi- tndinem om. E1 19 poterentur Pl ante non 9. I. m. 2 add. ut E non S1 21 etiam eat b etiam nocturna PBSbd quidam P1
23temperarentur PBl 24 c. VIIII E in fin. om. PBSbd 25 et in annos et in dies E in ante annos om. S 26 obscura PB
54 S. AureliAugustini
rius triduum sinc tempore praeterire potuerit? quis igitur animo penetrat. quomodo illi tres dies transierunt, antequam inciperent tempora, quae quarto die dicuntur incipere, uel utrum omnino transierint dies illi? an circa speciem factae rei dies appellatus sit et circa priuationem nox? ut nondum 5 specie formata materia nox dicta sit, unde formanda erant cetera. sicut potest quamuis in rebus formatis intellegi tamen ex ipsa mutabilitate infonnitas materiae ; non enim spatiis uel locorum quasi remotior uel temporum quasi anterior discerni potest. an potius in ipsa re facta atque formata 10 eadem mutabilitas, hoc est deficiendi, ut ita dixerim, possit bilitas, nox appellata sit, quia inest rebus factis, etiamsi non mutentur. posse mutari? uespera autem et mane non quasi per tempdris praeteritionem et aduentum, sed per quendam terminum, quo intellegitur, quousque sit naturaepropriemodus. 15 et unde sit naturae alterius consequenter exordium? an aliqua alia ratio sit horum uerborum diligentius uestiganda?
Quis in tantum secretum facile inrumpat et quae signa dicat, cum dicit de sideribus: et sint in signa? neque enim illa dicit, quae obseruare uanitatis est, sed utique utilia et 20 huius uitae usibus necessaria, quae uel nautae obseruant in gubernando uel omnes homines ad praeuidendas aeris quali- tates per aestatem et hiemem et autumnalem uernalemque temperiem. et nimirum haec uocat tempora, quae per sidera fiunt, non spatia morarum, sed uicissitudines adfectionum 25 caeli huius. nam si aliquis uel corporalis uel spiritalis motus conditionem istorum luminarium praecessit, ut aliquid a futura expectatione per praesens in praeteritum traiceret, sine tem-
1 tridum E igitur] ergo bd 2 penetret b transierint E^P^Rbd transire potuerint S 3 inquiperent E1 5 sit] est S pribationera El nox] nos E1 6 nox] nos E{ 7 formatis (ati in ras.) R tamenj ctl b 8 ex] in PSbd ex (in ras.) B mutabilitatem El 10 refecta Sl 12 rebus] in rebus P6, (in eras.) R 13 uesperae S 15 quod S propriae PRSb proprius d 18 inrumpat El 20 et om. PRlb
it rr
22 bomine8 omnes E puidendos b aeris om. S 23 hiaemem R 24 nemirum P1 uocat Rl 25 uicissitudine P 28 traiecerit S
d e G o n e s i a d 1 i 1 1 e r a m 1 i b. II. 55
pore esse non potuit. et quis obtineat non fuisse nisi ab ex- ordio siderum conditorum? sed certae horae et dies et anni, quos usitate nouimus, non fierent nisi motibus siderum. itaque si hoc modo intellegamus tempora, dies et annos, ut
s articulos quosdam, quos per horologia conputamus, uel in caelo notissimos, cum ab oriente usque in meridianam alti- tudinem sol insurgit atque inde rursus usque in occidentem uergit, ut possit deinceps aduerti uel lunam uel aliquod sidus ab oriente statim post occasum solis emergere, quod
to item cum ad meridianam caeli uenerit altitudinejn, medium noctis indicet, tunc scilicet occasurum, cum sole redeunte fit mane; dies autem totos solis ab oriente usque ad occidentem circuitus; annos uero uel istos usitatos solis anfiractus, non cum ad orientem, quod cotidie facit, sed cum ad eadem loca
15 siderum redit — quod non facit nisi peractis trecentis sexa- ginta quinque diebus et sex horis, id est quadrante totius diei, quae pars quater ducta cogit interponi unum diem, quod Romani bissextum uocant, ut ad eundem circuitum redeatur, uel etiam maiores et occultiores annos; nam con-
20 pletis aliorum siderum spatiis maiores anni fieri dicuntur — : si ergo ita intellegamus tempora, dies, annos, nemo dubitat haec sideribus et luminaribus fieri. ita enim positum est, ut incertum sit, utrum ad omnia sidera pertineat, quod dictum ests sint in signa et in tempora et in dies et in annos,
1 quid («. I. m. 2 al s) E optineat EP 2 sed certae] secut§ S certe EP ore E1 3 usitat*e (a er.) P fierint d nisi El
4 itaque om. Bl si hoc in ras. B dies] et dies S et annos om. S 5 ante articulos add. tempora bd, m. 2 add. id est sicut B orologia ElSl computarnus E 6 notissimos] notamus S 7 insurgit (it ex & m. 1) S 8 uergit (it ex & m. 1) S luna PBSbd 9 sydus S 10 meridianam] mediam E*PBSbd 11 occursurum P1 12 totos EK in ro8. B totus S occidentem] orientem E*Pld 13 istos om. S anfractds ^jB1 amfractus 6 14 cottidie ES 15 trecentos PlB 16 sexj tribus S oris jR 17 pars 8. I. m. 1 B 18 bisextum b eundem] eum P1 19 completis Eb 21 ante annos add. et E*Sbd dubitat a(t tn raa.) B 24 in tempora] tempora ElPBlbd et in dies] et dies J^1^1 in ante annos om. S
56 S. AureliAugustini
an signa et tempora ad cetera, dies uero et anni ad soleni tantummodo.
15. Qualis etiam luna facta sit, multi loquacissime inquirunt. atque utinam inquirentes loquantur ac non potius docere conantes! dicunt enim ideo plenam factam, quia non decebat, « ut deus inperfectum aliquid illo die faceret in sideribus, quo scriptum est, quod facta sint sidera. qui autem resistunt, dicunt: ipsa ergo debuit prima luna dici, non quarta decima; quis enim incipit ita numerare? ego autem medius inter istos ita sum, ut neutrum adseram, sed plane dicam, siue primam 10 siue plenam lunam deus fecerit, fecisse perfectam. ipsarum enim naturarum est deus auctor et conditor. omnis autem res quidquid progressu naturali per tempora congrua quodammodo prodit atque explicat etiam ante continebat occultum, si non specie uel mole corporis, ui tamen et ratione naturae. nisi i& forte arbor, quae per hiemem pomis uacua foliisque nudata est, tunc inperfecta dicenda est, aut uero in primordiis etiam suis, cum adhuc nullum fructum dedisset, inperfecta erat illa natura. quod non tantum de arbore, sed nec de ipso eius semine recte diceretur, ubi omnia, quae progressu temporis *> quodammodo procedunt, modis inuisibilibus latent. quamquam si aliquid deus inperfectum fecisse diceretur, quod deinde ipse perficeret, quid reprehensionis haberet ista sententia? iure autem displiceret, si id, quod ab illo inchoatum esset, ab alio perfectum esse diceretur. 25
Qui ergo de terra non queruntur, quam fecit deus, cum in principio fecit caelum et terram, quia inuisibilis erat et incon- posita et postea tertia die conspicua redditur atque con-
3 cap. X E 6 quo] quod El 7 est om. b sunt 6 8 debuit ergo S 9 inquipit El enumerare Sbd 10 adseram E1 11 per- fectum E1 13 quicquid E*SR progressu (u in ras. m. 2) R
14 etsi E*PRSbd 15 ui] sui RlPbd et om. R*bd 20 quae] q; R 22 fecisse (i sup. e m. 1) P 28 repraehensionis EPR sentencia R sen- tial?1 24 esset] esse S 25 diceretur (dicerentur P) esse perfectum PRSbd 26 quid S quaeruntur EPR1 27 ante caelum add. deus PRSbd terra E1 incomposita EPbd 28 tertio PRSbd componitur EPRbd
deGenesiadlitteramlib. II. 57
ponitur, quid sibi de luna tenebras faciunt quaestionum? aut si, quod de terra dictum est, non temporis interuallo, cum simul deus materiam rebus concreauerit, sed narrationis di8tributione intellegunt dictum, cur in hoc, quod etiam oculis
5 uideri potest, non intuentur integrum corpus habere lunam et tota sua rotunditate perfectum, etiam cum lumine corniculato siue incipiens ad terras lucere siue desinens fulget? si ergo lumen in ea crescit uel perficitur uel minuitur, non luminare ipsum, sed illud, quod accenditur, uariatur; si autem ex una
10 sphaerulae suae parte semper lucet. sed, dum eam partem conuertit ad terram, donec totam conuertat, quod a prima usque ad quartam decimam fit, crescere uidetur, semper est plena, sed terrae habitatoribus non semper adparet. haec eadem ratio est, et si solis radiis inlustratur. non enim potest etiam
i5 sic, cum soli proxima est, nisi lucidis cornibus adparere, quia
cetera pars, quae tota in orbem inlustratur, non est ad terras,
ut uideri possit, nisi cum soli contraria est, ut totum terris
adpareat, quod eius inluminat.
Non desunt tamen, qui non eo se arbitrari dicunt lunam
w primitus a deo quartam decimam factam, quia plena facta credenda est, sed quia in scripturis dei uerba sic habent: lunam factam in inchoationem noctis; tunc autem noctis exordio uidetur, cum plena est, alias uero et per diem incipit uideri ante plenitudinem et in progressu noctis tanto ampliore
25 quanto minuitur. sed qui per inchoationem noctis non intellegit nisi principatum — nam et graecum uerbum hoc magis indi-
22 Ps. 185, 9
1 tenebras de luna PR 3 materiam rebus] res b 4 distributionem ElPl distributionem R 5 uidere S 6 rutunditate El cornibulato P corniculato (nicu in ras. m. 2) R 7 inquipiens El 8 crescet PXR 9 adcenditur 8 10 sperulae ER spherulae PS spe/ule, b partem (rtem m. 2 in ras.) E 11 conuertet S quod in ras. m. 2 E 12 ad oto. b fit] fecit S 14 si] cum S sol b 16 totam S inlu- strata P1 17 possit (t 8. I m. 1) P 18 illuminatur d 23 inquipi- unt E1 24 anpliore S 25 minuetur S 26 et hoc b magis
hoc S
58 S. AureliAugustini
cat, cum dictum est: apx^v, et in Psalmis apertius scriptum est: solem in potestatem diei, lunam et stellas in potes- tatem noctis — non cogitur a quarta decima numerare et credere lunam factam primo esse non primam.
16. Quaeri etiam solet, utrum caeli luminaria ista conspicua. 5 id est sol et luna et stellae, aequaliter fulgeant, sed, quod diuersis interuallis distent a terra, propterea diuersa claritate magis minusque nostris oculis adpareant. et de luna quidem qui haec dicunt, non dubitant eam minus lucere quam solem, a quo etiam perhibent inlustrari. multas autem stellas uel 10 aequales soli uel etiam maiores audent dicere, sed longius positas paruas uideri. et nobis quidem potest fortasse sufficere. quoquo modo se ista res habeat, artifice deo condita sidera. quamquam teneamus auctoritate apostolica dictum: alia gloria solis et alia gloria lunae etalia gloria stellarum; stella ir> enim ab stella differt in gloria. sed quia possunt adhuc dicere. etiamsi non resistant apostolo: differunt quidem in gloria, sed ad oculos terrenorum, aut, quia hoc propter resur- gentium similitudinem dicebat apostolus, qui non utique ad oculos aliter erunt et in se aliter, differunt quidem et in se «o ipsis sidera in gloria, sed tamen nonnulla sunt etiam sole maiora, ipsi uiderint, quemadmodum soli tam magnum tribuant principatum, ut eum radiis suis quasdam stellas et eas quidem principales, quibus amplius subplicant isti quam ceteris, et tenere dicant et retro agere a cursu proprio. non enim fit uerisimile »
2 Ps. 135, 8. 9 14 I Cor. 15, 41
1 arciin El archin E*PBS 3 a quartfi, decima Bl numerari ElS 5 cap. XI E 6 quod om. b 7 distenta S 8 minusque] minusquod S appareant (n s. I. m. 1) S 9 hoc S minus eam PBSbd solem] solet E 10 illustari b autera] etiam in ras. m. 2 B 12 paruas] possint S 13 quoquo] qui quoquo b artifice] scimus artifice b
15 pr. et om. EPBbd 16 ab] a b 17 resistunt S 18 terrae-
norum B resurrectionum S 19 qui] quia P 20 aliter. Differunt (sic!) b 22 quemammodum Pl tam magnum soli S 24 amplius isti quam ceteris supplicant PBSbd suplicant EP temere (s. I.
m. 2 supra me 8cr. ne) E 25 a om. E
d e G e n e s i a d 1 i 1 1 c r a m 1 i b. II. 51)
maiores aut etiam aequales uiolentia radiorum eius posse superari. aut si superiores signorum stellas uel septentrionum maiores esse adserunt, quae nihil tale a sole patiuntur, cur istas per signa circumeuntes amplius uenerantur V cur
5 eas signorum dominas perhibent? etsi enim regradationes illas siderum, uel fortasse tarditates, non a sole fieri quisque con- tendat, sed aliis occultioribus causis, soli tamen istos in suis deliramentis, quibus uim fatorum a ueritate deuii suspicantur, praecipuara tribuere potestatem ex libris eorum certe mani-
io festum est.
Sed dicant quod uolunt de caelo alieni a patre, qui est in caelis; nobis autem de interuallis et magnitudine siderum subtilius aliquid quaerere talique inquisitioni rebus grauioribus et melioribus tempus necessarium inpendere non expedit nec
i3 congruit. et melius credimus esse ea ceteris maiora luminaiia, quae sancta scriptura ita commendat: etfecit deus duo luminaria magna, quae tamen non sunt aequalia. nam con- sequenter dicit, cum ea ceteris praeposuerit, inter se ipsa differre. ait enim: luminare maius in inchoationem diei
*> et luminare minus in inchoationem noctis. certe enim uel hoc concedent oculis nostris, ut ea manifestum sit amplius
. ceteris lucere super terram nec diem clarere nisi luce solis nec noctem tot stellis adparentibus ita lucere, si luna desit, quemadmodum praesentia illius inlustratur.
25 17. De fatis autem qualeslibet eorum argutias et quasi
16 Gen. 1, 16 3 adserunt El solo R 4 ista PRd signa] singula S 5 pro-
«eptrm
hibent S 8 factorum ES deuiis S deui (septem exp. m. 2) E
suapicuntur P1 9 tribue (fin. uers.) R 14 necessarium tempus PRSbd non] nec PRSbd 15 congruet S ea esse PRSbd 16 et om. EPR 17 magna luminaria EPRb; sed cf. pag. 51, 15 aequalia (e *. I. m.
1) E 19 differe El inchoatione S 20 inchoationem (m exp. m. \) S 21 concedat b manifesta S 22 caeteris R clarere] clarere super teiram S 24 quemammodum P*R iulustratur El 25 cap. XII E fa#tis R post autem add. siderum bd qualeslibet El argutias] angustias PRl, in marg. b
60 S. AureliAugustini
de mathesi documentorum experimeiita, quae illi owcots- XsajxaTa uocant, omnino a nostrae fidei sanitate respuamus; talibus enim disputationibus etiam orandi causas nobis auferre conantur et inpia peruersitate in malis factis, quae rectissime reprehenduntur, ingerunt accusandum potius deum auctorem * siderum quam hominem scelerum. sed quod animae nostrae non sint natura corporibus ne quidem caelestibus subditae, audiant et philosophos suos; quia uero terrenis corporibus illa corpora superiora non ad ea, quae ipsi tractant, potentiora sunt, uel hinc aliquando cognoscant, quia, cum multa corpora 10 diuersorum generum, uel animantium uel herbarum et arbusto- rum, uno simul puncto temporis seminentur unoque puncto temporis innumerabiliter multa nascantur, non tantum diuersis, sed etiam isdem terrarum locis tantae sunt uarietates in pro- gressibus, in actibus et passionibus eorum, ut uere isti, sicut 15 dicitur, perdant sidera, si ista considerent.
Quid autem insulsius et hebetius quam, cum istis rebus conuincuntur, dicere ad solos homines sibi subiciendos fatalem stellarum pertinere rationem? in quibus tamen etiam ipsi de geminis conuincuntur, quorum diuerse uiuentium, diuerse 2o felicium uel infelicium diuerseque morientium easdem plerumque constellationes accipiunt, quia, etsi interfuit aliquid, cum de utero funderentur, in nonnullis tamen tantum interest, quantum
19 cf. Gen. 25, 25
1 matesi P om. ES eras. in R experimentura Pb experinienta (a
in ra8.) R apotelesmata ESb apotelismata P aputuelesmata (tueles m. 2 in ras. quae in mg. add. al apotelesmata) R 2 nostre S re- spuimus S 4 impia E 5 repraehenduntur ER accusandum] ad causandum (in mg. al accusandu) b 6 hominum scelera b scelerum] scelerum commissorum S 7 sit E1 nature (e in ras. m. 2) jR nec Eb subdite S 8 philosphos S suos (s init. s. I. m. 1) S quia]
quid R1 10 quia om. PRi 12 unoquoque R 14 hisdem EPR iisdem bd tante R progressibus] professioujbus (oni exp. m. 1) E 15 possessionibua PRl uere isti] uesti S 16 considerant d 17 quam om. E1 18 sibi om. b subitiendos R 19 ipsis SR* 20 gminis El diuersae ESPR uiuorum PR diuersae EPR 21 uel infelicium
om. Pl diuersaeque EPRS 23 in om. El
deGenesiadlitteramlib. II. Q\
ab istis conprehendi conputatione non possit. manus sequentis Iacob, dum nascerentur, inuenta est pedem fratris praecedentis tenens; usque adeo sic nati sunt, quasi unus infans in duplum prolixior nasci uideretur. horum certe constellationes, quas 5 appellant, nullo modo dispares esse potuerunt. quid ergo uanius, quam ut illas constellationes intuens mathematicus ad eundem horoscopum, ad eandem lunam diceret unum eorum a matre dilectum, alterum non dilectum? si enim aliud diceret, falsum profecto diceret; si autem hoc diceret, uerum quidem, sed
10 non secundnm suorum librorum ineptas cantiunculas diceret. quodsi huic historiae, quia de nostris profertur, nolunt credere, numquid et naturam rerum delere possunt? cum ergo se mi- nime falli dicant, si horam conceptionis inuenerint, saltem sicut homines non dedignentur conceptum considerare gemi-
15 norum.
Ideoque fatendum est, quando ab istis uera dicuntur, instinctu quodam occultissimo dici, quem nescientes humanae mentes patiuntur. quod cum ad decipiendos homines fit, spirituum seductorum operatio est: quibus quaedam uera de temporalibus
20 rebus nosse permittitur partim subtilioris sensus acumine, quia corporibus subtilioribus uigent, partim experientia calli- diore propter tam magnam longitudinem uitae, partim sanctis angelis, quod ipsi ab omnipotente deo discunt, etiam iussu eius sibi reuelantibus, qui merita humana occultissimae iustitiae
25 sinceritate distribuit. aliquando autem idem nefandi spiritus etiam quae ipsi facturi sunt uelut diuinando praedicunt. quapropter
1 conpraehendi ER posset b 2 nascerentur (n fin. s. I. m. 1) E 5 esse] se P poterunt Pb potuenint (pr. u in ras. m. 2) R 7 oro- scopum Ex ad] et ad b matre] mare El 9 uerum] et uerum S 10 canticulas 8 11 storiae El proferuntur P 13 horam (h in ras. m. 2) R saltim PSR1 14 hominis R1 16 cap. XIII E stinctu P1 17 mentis PR 18 spiritum ElS 19 operatio est (o est in ras. m. 2) E uero P 20 rebus om. P1 permittunt P permittuntur 6 promittitur R partim] partim quia Sbd 21 ante quia add. partim bd subtilibus ES partim — partim in mg. inf. m. \ R 22 partera R a sanctis b 24 occul- tissime PS 25 iidem d 26 ipsi quae S sunt om. P1 uelud S praedicunt (*up. u m. 2 add. al a) E predicunt P quiapropter (i del. m.\)P
62 S. Aureli Augustini
bono christiano siue mathematici siue quilibet iupie diuinan- tium, maxime dicentes uera, cauendi sunt, ne consortio daemo- niorum animam deceptam pacto quodam societatis inretiant. 18. Solet etiam quaeri, utrum caeli luminaria ista conspicua corpora sola sint an habeant rectores quosdam spiritus suos, 5 et, si habent, utrum ab eis etiam uitaliter inspirentur, sicut animantur carnes per animas animalium, an sola sine ulla permixtione praesentia. quod licet non facile conprehendi possit, arbitror tamen in processu tractandarum scripturarum oportuni- ora loca posse occurrere, ubi nobis de hac re secundum sanctae 10 auctoritatis regulas etsi non ostendere certum aliquid, tamen credere licebit. nunc autem seruata semper moderatione piae grauitatis nihil credere de re obscura tetoere debemus, ne forte, quod postea ueritas patefecerit, quamuis libris sanctis siue testamenti ueteris siue noui nullo modo esse possit ad- 15 uersum, tamen propter amorem nostri erroris oderimus. nunc ad librum operis nostri iam tertium transeamus.
LTBER TERTIDS. 1. Et dixit deus: educant aquae reptilia animarum uiuarum et uolatilia super terram secundum firmamen- 20 tum caeli. et factum est sic. et fecit deus cetos magnos et omne animal reptilium, quae eduxerunt aquaesecun-
19 Gen. 1, 20—23.
1 quilibet (q in ras. m. 2) R 2 doemoniorum S 8 inretiant E* 4 cap. XIIII E 5 quosdam rectores 8 8 permixcione R pre^sen- cia R om. b post licet add. in praesenti bd facile non possit con- prehendi b conpraehendi ER 11 regulas] litteras 6 certam P
12 pie PRS 13 de re] debere ^1 taemere P 17 iam om. El
Explicit liber secundus. Incipiunt capitula libri tertii fol. 30 E Explicit liber secun|dus do gratias sSper (litt. mai. color) fol. 39b P Explicit liber secundus. Incipit liber tertius (litt. mai.) pag. 50b S fol. 63b R fol. 16 C
18 Explicuerunt capitula. Incipit liber tei-tius fol. 31 E Incipit liber tertius (litt. mai. rubr.) fol. 40» P 20 secundum] secundum (pr. u sup. e m. 1) P et secundum 6 21 coetos ERl coetus PlSR2 22 quae (e *. I m. 1) E
de Genesi ad litteram lib. III. 63
dum genus eorum, et omne uolatile pennatum secun- dum genus. et uidit deus, quia bona sunt. et benedixit ea deus dicens: crescite et multiplicamini et inplete aquas in mari, et uolatilia multiplicentur superterram.
5 et facta est uespera, et factum est mane dies quintus. nunc in inferiore parte mundi ea, quae spiritu uitae mouentur. fiunt, et primum aquarum, quod aeris qualitati proximum elementum est, quia huic caelo, in quo sunt luminaria, ita uicinus est aer, ut et ipse caeli nomen acceperit; sed nescio,
10 utrum etiam firmamentum possit uocari. dicuntur autem caeli pluraliter in una eademque re, quae dicitur unum caelum. nam cum in hoc libro singulari numero dicatur caelum, quod di- nidit inter aquas,' quae supra, et eas, quae infra sunt, in illo tamen psalmo, et aquae, inquit, quae super caelos sunt,
i> laudent nomen domini. et caelos caelorum si bene intelle- gimus sidereos aeriorum, tamquam superiores inferiorum, et hos in eodem psalmo accipimus, ubi dictum est: laudate eum, caeli oaelorum, satis adparet hunc aerem non solum caelum, sed etiam caelos dici, sicut dicuntur et terrae, nec
20 aliud significatur quam illa quae singulariter terra dicitur, quando dicimus orbem terrarum et orbem terrae.
2. Hos etiam aerios caelos quondam perisse diluuio in quadam earum, quae canonicae appellantur, epistula legimus. neque enim umida illa natura, quae ita concreuerat, ut cubitis
25 quindecim altissimorum montium transcenderet uertices, potuit
14 Ps. 143, 4. 5 17 Ps. 148, 4 22 cf. II Petr. 3, 6 25 cf. Gen. 7, 20; cf. De ciuit. dei lib. XX 18
1 pinnatuin ElPl 2 genus suum b 3 deus om. R inpletej
implete EPR replete Sbd 4 in marij maris ER2 6 eaq; R 7 et fiunt b qualitate R 9 nomen caeli S nomine El 10 uocaui Sl cap. I E 13 easj easdem 6 easq; R 14 inquid P caelos (s 8. I. m. 1) R 15 intellegamus PR intelligamus b 16 sidereos E1 sy- derios E*S aereorum b 18 post hunc Ut. 3 Utt. P ie#rem P
20 aliut R dicitur terra S 22 cap. II E aereos Pb periisse bd dijluuio E 23 appellantur (n in ras. m. 2) R epistula» (e er; ex u m. 2 fec. o) E 24 humida Ebd 25 potui El
64 S. AureliAugustini
ad sidera peruenire. sed quia huius aeris umidioris, in quo aues uolant, uel tota uel prope tota spatia conpleuerat, perisse, qui fuerant, caelos in illa epistula scribitur. quod nescio quemadmodum possit intellegi nisi in aquarum naturam pinguioris huius aeris qualitate conuersa; alioquin non perierunt 5 tunc isti caeli, sed sublimius erecti sunt, cum locura eorum aqua occuparet. itaque facilius eos secundum illius epistulae aucto- ritatem perisse credimus et alios, sicut ibi scribitur, repositos extentis uidelicet exhalationibus, quam sic erectos, ut eis superioris caeli natura ioco suo cederet. 10
Oportebat itaque, ut in creandis habitatoribus inferioris huius mundi partis, quae saepe terrae nomine tota comme- moratur, prius producerentur ex aquis animalia, postea uero de terra, quod ita sit aeri aqua similis, ut eius exhalationibus pinguescere probetur, ut et spiritum procellae faciat, id est 15 uentum et nubila contrahat, et possit uolatus auium sustinere. quapropter etiamsi uerum dixit quidam saecularium poetarum : nubes excedit Olympus, et: pacem magna tenent, quia perhibetur in Olympi uertice aer esse tam tenuis, ut neque nebulis obumbretur nec turbetur uento nec sustentare alites 20 possit nec ipsos, qui forte ascenderint homines, crassioris
7 cf. II Petr. 3, 5—7 18 Lucani Pharsalia 2, 271. 273 19 cf. Au#. De ciuit. dei XV 17
1 quia* (m er; i 8. I m. 1) P humidioris ESbd 2 uo-
lant El uolitant E*PRSbd compleuerat Ebd periisse bd 8 illa] ipsa C 4 quemammodum EPR 5 pinguioris (i med. s. I. m. I) E non] nono (0 fin. exp. m. 1) E 7 occupauerat d epistulae El
8 periisse bd credimus periisse b 9 extentis] extenuatis R*bd
exalationibus ElPRSC «erectos (a er.) P ei PRC 10 superiori- bus b ce^deret S succederet 6 11 oportet b 12 partis (i ex e) E, (i sup. e m. 1) S sepe SR terra PRl conmemoratur P 14 aeri (i 8up. e m. 1) P exalationibus ElP exaUationibus (t er.) R 15 et $. I. m. 1 R procellae (a s. I. m. 1) P 16 abium P 18 nubis Weber Luc. Phars. excedet S magna cod. Lue. in ed. Weber: mag- nam EPRSCb suiuma d tenet PRlC 19 perbibentur Sl prohibetur U1 tinuisP1 20 nebulis] nubibus PR^Cbd nec] neque (bis) bd alites (s in ras. m. 2) R 21 neque bd ascenderent PR crassiores S
de Genesi ad litteram lib. III. 05
aurae spiritu alere, sicut in isto aere consuerunt, tamen et ipse aer est, unde aquis uicina qualitate diffunditur, et pro- pterea ipse quoque in humidam naturam conuersus diluuii tempore creditur. neque enim arbitrandum est aliquid de 5 spatiis siderei caeli usurpasse, cum omnes etiam altissimos montes aqua transcenderat.
3. Quamquam de conuersione elementorum etiam inter ipsos, qui haec otiosa cura subtilissime perscrutati sunt, non paruav quaestio est. alii enim dicunt omnia in omnia posse
io mutari atque conuerti ; alii uero esse aliquid omnino proprium singulis perhibent elementis, quod in alterius elementi quali- tatem nuilo modo uertatur. unde suo loco fortasse, si dominus uoluerit, diligentius disputabimus ; nunc autem, quod ad prae- sentem sermonem adtinet, haec commemoranda existimaui.
i5 ut intellegamus seruatum esse ordinem rerum, quo prius oportuit aquarum animalia quam terrarum creata narrare.
Et nullo modo arbitrandum est praetermissum esse in hac scriptura ullum mundi huius elementum, cum quattuor notis- simis eum constare persuasum sit, quia uidetur hic caelum
so et aqua et terra commemorari, de aere autem taceri. con- suetudo quippe nostrarum scripturarum est aut caeli et terrae nomine mundum appellare aut interdum addere et mare. aer itaque uel ad caeium pertinere intellegitur, si qua sunt in eius superioribus partibus tranquillissima et pacatissima spatia,
25 uel ad terram propter hunc turbulentum et caliginosum locum,
1 consueuerunt bd et tamen Plb 3 umidam PR dillubii (b in u mut.) E dilui 22 * 4 aliquid] aliud b 5 siderei (ei in ras. m. 2) E siderii Rl 7 cap. IH E 8 hic b odiosa El cura] curiositate SC subtilissime El praescrutati PRSC 11 elimentis PRl 12 fortasse (fortassis bd) suo loco PRbd 13 disputauimus (m. 2 u med. in b mut. et 8. I. add. ai declarabimus) E,S ad (d 8. I. m. 1) R 14 hic b commemoranda* (m er.) P 15 quo] quod El 16 post terrarum add. natura P, quae uox er. est m R narrare (narrari d) creata PRCbd 17 Et nullo] nec ullo PRSbd 19 costare El 20 aquam et terram PR*b commemorare b tacere PRlb 21 nostrarum (no *. I. m. 1) E
aut] aut ut (ut exp. m. 1) S et] aut b 22 addere (re *. I. m. 1) P 24 et pacatissima om. Pl 25 turbolentum S
XXVIII. Aug. scct. III p*r* i. 5
(36 S. AureliAugustini
qui humida exhalatione pinguescit, quamuis et ipse saepius caeli nomine nuncupetur. ac per hoc non scriptum est: producant aquae reptilia animarum uiuarum, et producat aer uolatilia uolantia super terram, sed utrumque hoc animantium genus ex aquis productum esse narratur. quidquid ergo aqua- 5 rum siue labiliter undosum et fluidum est siue uaporaliter tenuatum atque suspensum, ut illud reptilibus animarum uiuarum, hoc uolatilibus adpareat distributum, utrumque tamen humidae naturae deputetur.
4. Ideoque sunt etiam, qui subtilissima consideratione 1» quinque istos manifestissimos corporis sensus secundum quat- tuor usitata elementa ita distinguant, ut oculos ad ignem. aures ad aerem dicant pertinere. olfaciendi autem gustandique sensum naturae humidae adtribuunt : et olfactura quidem istis exhalationibus humidis, quibus crassatur hoc spatium, in quo w aues uolitant, gustatum uero istis fluxibilibus et corpulentis humoribus. nam quaecumque in ore sapiunt, ipsius oris humori commiscentur, ut sapiant, etiamsi arida cum acci- perentur fuisse uideantur. ignis tamen omnia penetrat, ut motum in eis faciat. nam et humor priuatione caloris con- »> gelascit et, cum possint feruescere elementa cetera, ignis frigescere non potest; facilius quippe extinguitur, ut ignis non sit, quam Mgidus manet aut fit alicuius frigidi contactu tepidior. tactus autem, qui est quintus in sensibus, terreno
1 exalatione ElPBSC sepius S 2 nuncupetur] appelletur C est] esse in ras. m. 2 B 4 sed et E 5 quicquid E*SB 6 fluuidum PBSC uaporabiliter C 9 umidae S deputatur PBSCbd 10 caj). HII E qui» (b er.) B subtilissima EK (s init. 8. I. m. 1) B 12 ut] et E
13 olefaciendi E, (post 1 er. e) PB 14 naturae sensum E umidae S ol#factum B quidam Bl 15 exalationibus ^1^ 16 gustuin E^B^Clt corpolentis S 17 umoribus S #oris (h er.) S 18 umori S sapi- unt P 19 cap. V E 20 urnor S pribatione El 21 cetera leg. ante feruescere in S feruescere] frigescere b cetera elementa PBbd ignis frigescere] ignescere JP1 22 frigescere in ras. m. 2 B 28 frigidus] frigus El manet ElPl: maneat E*P2BSbd fit] sit Bbd fiat SC 24 terraeno E
de Genesi adlitteram 1 i b. III. 67
elemento magis congruit ; proinde per totum corpus animantis, quod maxime ex terra est, quaeque tacta sentiuntur. dicunt etiam nec uideri sine igne posse aliquid nec tangi sine terra, ac per hoc elementa omnia in omnibus inesse, sed unum- 5 quodque eorum ex eo, quod amplius habet, accepisse uoca- bulum; ideo autem caloris priuatione, cum corpus nimie frigescit, obtundi sensum, quia motus pigrescit, qui ex calore inest corpori, dum ignis aerem et aer humida et humor terrena quaeque adficit, subtilioribus scilicet crassiora pene-
io trantibus.
Quanto autem quidque subtilius est in natura corporali, tanto est uicinius naturae spiritali quamuis longe distante genere, quandoquidem illud corpus est, illud non est.
5. Ac per hoc, quoniam sentire non est corporis, sed animae
15 per corpus, licet acute disseratur secundum diuersitatem cor- poreorum elementorum sensus esse corporis distributos, anima tamen, cui sentiendi uis inest, cum corporea non sit, per subtilius corpus agitat uigorem sentiendi. inchoat itaque motum in omnibus sensibus a subtilitate ignis, sed non in
20 omnibus ad idem peruenit. in uisu enim peruenit represso calore usque ad eius lucem, in auditu usque ad liquidiorem aerem calore ignis penetrat; in olfactu autem transit aerem purum et peruenit ad humidam exhalationem : unde crassior haec aura subsistit. in gustatu et hanc transit et peruenit
35 usque ad humorem corpulentiorem : quo etiam penetrato atque
2 tacta] acta El post dicunt add. m. 2 in ras. enl E 4 aelementa P unumquodque (d 8. I. m. 1) E 6 pribatione E1 priuatione* (m er.) P nimi*e (a er.) EP nimie, S 7 obtundi E1 8 ignis (gn m. 2 in ras.) E umida El 9 terr»ena (a er.) E subtilioribus Ex scilicet & crassi- ora S* 11 quique E1 subtilius El 12 est <m. S 13 iUut Jm.P1 14 cap. VI E ac] ad Ex 15 diseratur E^B corpor«eorum (a er.) PB
18 subtilius El sentiendi id est per ignem S inchoat. Itaque S
19 motu S subtilitate El 20 repraesso R 22 calorem (m exp. m. 1) P calore» (m er.) S calore (a ex o m. 1) E olfacto PRl 23 ad] usque ad b umidam El exalationem ElSR exaUatiohem (t er.)P 24 gustum E2 gustu Cb et hanc] autem b 25 umorem El corpolentiorcm S penetrato (o in ras. m. 2) E
5*
68 S. AureliAnguetini
traiecto, cum ad terrenam grauitatem peruenit, tangendi ulti- mum sensum agit.
6. Non igitur ignorabat naturas elementorum eommque ordinem, qui cum uisibilium, quae intra mundum in elementis natura mouentur, conditionem introduceret prius caelestia 5 luminaria, deinde aquarum animantia. terrarum autem postrema narrauit, non quod aerem praetermiserit, sed quod purissimi et quietissimi aeris, ubi uolare aues non posse dicuntur, si qua sunt spatia caelo superiori coniunguntur et caeli nuncu- patione in scripturis ad superiorem mundi partem pertinere 10 intelleguntur, ut terrae nomine uniuersaliter hoc totum signi- ficetur, ei quo incipit deorsum uersus: ignis, grando. nix, glacies, spiritus tempestatis et omnes abyssi, donec perueniatur ad aridam, quae proprio nomine terra dicitur. aer itaque superior ille, siue quod ad caelestem mundi pertinet 15 partem, siue quod nullum habet uisibilem habitatorem. de qualibus nunc sermo narrantis est, neque praetermissus est caelo nominato neque adnumeratus in creandis animalibus; iste uero inferior, qui excipit exhalationes humidas. maris ac terrae et ad sustinendas aues quodammodo crassatur, nonnisi 20 ex aquis accipit animalia. quod enim eius humidum est. hoc portat alitum corpora, quae ita nituntur pennis uolantes, quemadmodum pisces quibusdam suis alis natantes.
7. Proinde scienter tamquam spiritus dei, qui scribenti aderat, ex aquis dicit producta uolatilia. quarum natura biper- » titum locum sortita est: inferiorem scilicet in unda labili,
12 Ps. 148, 8. 9
3 Non igitur om. El 6 postremo G 9 spacia R 11 ut] et (*. I. m 2 a! ut) E 12 inquipit El 13 glaties SR 15 ille superior PRSbd 16 post quod duo uocdb. er. R 18 caelo] de cf lo b annumeratus « b 19 excepit E exalationes &SR 21 accepit F1 22 alitum P1 pinnis E*P 23 quemammodum PlRS 25 quarum] aqnarum (a init. 8. I. m. 1) P ♦quarum (a eras.) R aqnarnm enim b aqnarnm qu^ C qnornm d; ef. de Genesi contra Man. eap. 15 et de Genesi ad litteram libri imperfecti cap. 14 bipartitnm bd 26 inferiori El labili E labili (la in ras.) R labi S
de Genesi ad litteram lib. m. 69
superiorem uero in aura flabili, illum deputatum natantibus, istum uolantibus. sicut liuic elemento congruos duos etiam sensus animalibus datos uidemus: olfactum explorandis uapori- bus, gustatum explorandis liquoribus. quod enim et tactu & aquas uentosque sentimus, hoc est, quod terrae solidum omnibus admiscetur elementis; sed in his crassioribus sen- titur amplius, ita ut etiam tangendo contrectari ualeant. ideo- que et ista in duabus maximis mundi partibus generali terrae nomine conplectuntur, sicut ille psalmus ostendit, omnia
10 superiora ab illo principio enumerans: laudate dominum de caelis. omniaque inferiora ab alio principio: laudate do- minum de terra: ubi et spiritus tempestatis nominantur et omnes abyssi et ignis iste, qui urit tangentem, quia de terrenis et humidis motibus ita existit, ut subinde uertatur
u in aliud elementum. et quamuis naturae suae sursum nitendo indicet adpetitum, in caelestem tamen superiorem tranquilli- tatem non possit euadere, quia multo aere superatus et in eum conuersus extinguitur . ac per hoc in ista rerum parte corruptibiliore atque pigriore turbulentis motibus agitatur ad
90 temperandum eius rigorem et ad usus terroresque mortalium.
Quia ergo etiam tactu, qui ad terram proprie pertinet,
sentiri possunt et fluctus undarum et flatus aurarum, prop-
10 Ps. 148, 1 11 Ps. 148, 7
1 in om. P\ 8. I. m. 1 B flauili E^P1 2 cap. VII E hoc b aelemento P 3 olfactam P1 olfactum (c *. I. m. 1) B explorandis (s 8. I. m. 1) P 4 gustum E*Cb et er. El, in ras. m. 2 B tactu] ad tactum Pb tactu» (m er.) B 5 cum uoce hoc inc. cap. VUI E solida Bxb 6 in omnibus & ammizcetur B ammixetur P1 aele- mentis P 7 etiam] iam B contractari PBl 8 et ista om. El maximis] mazime Pbd maxim^ B generali El generali*»* (ter er.) S generaliter PBbd post generaU add. c§li et b 11 omniaquae EPB 12 et omnes abyssi nominantur PBSbd 18 cum et inc. cap. VHII E de] om. El 14 motibus] humoribus b uerta*tur P 15 alium E aelementum P 16 adpetitum El 17 possit] potest d superatus (3 fin. ex r) B 19 pigriore] pinguiore SC turbolentis S 21 tac- tnm E 22 fiuctus (us in ras. m. 2) B flatus (us in ras. m. 2) B
70 S. AureliAugustini
terea ipsa quoque aquatilium animalium corpora et terrenis uescuntur et, maxime aues, in terra etiam requiescunt fetus- que propagant; pars enim humoris, quae uaporaliter exhalatur, etiam super terras extenditur. ideoque, cum dixisset scriptura : educant aquae reptilia animarum uiuarum et uola- 5 tilia, inquit, super terras, addidit sane dicens: secuudum firmamentum caeli, in quo potest aliquanto manifestius adparere illud, quod ante uidebatur obscurum. non enim ait: in firmamento caeli, sicut de luminaribus, sed, uolatilia, inquit, super terras secundum firmamentum caeli. id 10 est iuxta firmamentum caeli, quia uidelicet hoc caliginosum et humidum spatium, in quo aues uolant, illi spatio contiguum est ubi uolare non possunt, quod iam merito tranquillitatis et quietis pertinet ad firmamentum caeli. in caelo ergo uolant aues, sed in isto, quod ille psalmus etiam terrae nomine in- 15 cludit: propter quod caelum uocantur multis locis uolatilia caeli, non tamen in firmamento, sed secundum firmamentum. 8. Nonnulli putant propter sensus tarditatem non animam uiuam, sed reptilia animarum uiuarum appellata. sed si propterea sic appellarentur, daretur auibus nomen animae *o uiuae. cum uero et ipsa uolatilia dicta sunt. sicut illa reptilia, ut subaudiatur animarum uiuarum, fatendum est, ut arbitror, ita dictum, ac si diceretur: quae sunt in animabus uiuis reptilia uel uolatilia, sicut dici posset: ignobilia hominum, ut intellegeremus, quicumque sunt in hominibus ignobiles
5 Gen. 1, 20
1 corpora (a ex e) P terraenis El 2 etiam requiescunt] et in mare (mari C) quiescunt SC setusque E1 foetusque 8 fetas quoque b 3 propagans E1 qui b exalatur E*SR 4 terram S 6 terram bd 7 aliquando E manifestus R1 8 antea E*PRSbd 9 luminibus S uolantia PSCd uolancia R 10 terram bd 12 uolitant SR2 con- tiguum] congruum E1 14 caeli am. b 15 in om. ES includet S 16 uocatur E1 uocantur (c ex 1) P 17 in firmamentu -K 18 nonnulli? E 20 auibus daretur PRSbd 21 sint C 23 in 8. Z. m. 1 E ani- malibus S uiuis om. S 24 possit S 25 ignobilibus Ex
15
de Genesi ad litteram lib. III. 71
quamquam enim sint et animalia terrestria, quae repunt super terram, tamen ex multo maiore numero pedibus mouentur, et tam pauca fortasse in terris repunt, quam pauca in aquis gradiuntur.
5 Nonnulli autem putauerunt propterea non animam uiuam, sed reptilia animarum uiuarum pisces esse appellatos, quod eis memoria nulla sit nec aliqua uita uelut rationi uicinior; sed fallit eos experientia minor. nam quidam scrip- serunt, quae animaduertere potuerunt in uiuariis piscium,
10 multa miranda. sed etiamsi forte falsa scripserunt, memoriam tamen pisces habere certissimum est. quod ipse sum expertus, et experiantur, qui possunt et uolunt. nam fons quidam magnus Bullensium regionum fere plenus est piscium. solent autem homines desuper intuentes eis aliquid iacere, quod sibi uel
» praeripiant confluentes uel inter se diripiant concertantes. quo pastu adsuefacti deambulantibus super oram fontis homi- nibus ipsi quoque cum eis gregatim natando eunt et redeunt, expectantes, unde aliquid iactent, quorum praesentiam sentiunt. non itaque frustra mihi uidetur aquarum animalia sic appel-
so lata reptilia, quemadmodum aues uolatilia ; nam si uel nulla memoria uel sensus tardior animae uiuae nomen repulisset a piscibus, uolatilibus certe adhiberetur, quorum uita in oculis nostris est et memor et garrula et in nidis construendis educandisque fetibus sollertissima.
25 - 9. Nec ignoro ita quosdara philosophos sua cuiusque ele-
1 et om. E1 reppunt R 2 maiori C 3 tam#* (en er.) R 5 cap. X E nonnulli (1 *. I. m. 1) R 7 nec] uel b aliquam uitam El rationi (ni s. I. m. \) E 8 fallet S experiencia R scribserunt E 9 enimaduertere Ex 10 forte post scripserunt legitur in b memoria E 13 uullen8ium E bul«ensium R regiorum P2Rd piscium om. P1 15 praeeripiant S 16 adsuefacti S assuefacti in ras. m. 2 R ad- sueti Pd #oram (h er.) E 17 congregatim PRSbd 18 unde] ut inde 6 quo (in fine uers.) R 20 quemammodum EPR et aues b si uel E1 21 reppulisset SC 22 uolatilibus (li s. I.) E adhibe- retur Ex 23 et memor et garrula] memoratu garrula b memor et| memorat Rl 24 foetibus ES faetibus PRC sollertissimam P
25 cap. XI E ita] ista b quosdam (uo in ras. m. 2) R
72 S. AureliAugustini
menti distribuisse animalia, ut terreha esse dicerent non tantum, quae in terra repunt atque gradiuntur, sed aues etiam, quod et ipsae in terra requiescant uolando fatigatae, aeria uero animalia daemones esse, caelestia deos: quorum quidem nos partim luminaria, partim angelos dicimus. idem * tamen aquis pisces et sui generis beluas adtribuunt, ut nullum elementum suis animalibus uacet: quasi uero sub aquis terra non sit, aut probare possint pisces non in ea requiescere ac reparare natandi uires sicut uolandi aues, etsi forte rarius pisces id faciunt, quod ad gestanda corpora sit unda quam 10 aura ualidior, ita ut terrena quoque animalia natantia ferat, siue usu docta, ut homines, siue natura, ut quadmpedia uel serpentes. aut si propterea non putant, quia non insunt pisci- bus pedes, [nec uituli marini] nec phocae aquarum sunt nec colubri cocleaeque terramm ; nam et illae pedes habent et « haec genera sine ullis pedibus, non dico, requiescunt in terra, sed ab ea uix aut numquam recedunt. dracones autem sine pedibus et in speluncis requiescere et in aerem sustolli per- hibentur: qui quamquam non facile noti sint, litterae tamen non tantum nostrae, sed etiam gentilium nequaquam de » istorum animantium genere tacuerunt.
10. Quapropter, etsi daemones aeria sunt animalia, quoniam corporum aeriorum natura uigent, et propterea morte non dissoluuntur, quia praeualet in eis elementum, quod ad facien- dum est quam ad patiendum aptius, duobus subterpositis. »
1 cf. Apulei de deo Socratis cap. 8 edit. Goldbacher p. 12 22 cf. De ciuit. dei lib. VIII 15
3 ipse SC 4 aerea PCb demones S deos] &§S 5 iidem PSbd 6 et] ex E ueluas E*P attribuunt (prim. t *. I. m. 1) E 7 aele- mentum PB 8 ea] terra b 10 ad *. I. m. 2 S 12 siue alt. (*. I. m. 2 al seu) E seu B 13 insunt] sunt El pedes piscibus bd 14 uitnli marini nec om. PBSCbd foce E focae PBSC 15 colobri S co- cleae quae B cochleaeque bd terram S habet S 16 ullis in ras. m.2E 17 sed] sed etA^ numquam (quam 8. I.) E drachonesJE1 dracones (con in ras.) B 18 aeie PB 19 quamquam] quam S
22 demones SB aerea PBlCb 23 aereorum b 24 aelementum PB 25 est om. bd post patiendum add. est bd
de Genesi ad litteram lib. III. 73
aqua scilicet et terra, uno autem superposito, id est igne sidereo — distribuuntur enim elementa ad patiendum duo: humor et humus, ad faciendum autem alia duo: aer et ignis — : si ergo haec ita sunt, non inpedit ista distinctio nostram
5 scripturam, quae non ex aere, sed ex aquis producta indicat uolatilia, quia subtilioris quidem et in auras exhalati atque distenti, sed tamen humoris locus uolatilibus datus est. aer autem a confinio luminosi caeli usque ad aquarum fluuida et nuda terrarum peruenit. non tamen totum spatium eius ei-
10 halationes humidae infuscant, sed usque ad eum finem, unde incipit iam terra nominari secundum illum psalmum, ubi dicitur: laudate dominum de terra. superior uero pars aeris propter puram tranquillitatem caelo, cui conlimitatur, communi pace coniungitur et eius uocabulo connuncupatur.
i5 in qua fortassis parte si fuerunt ante transgressionem suam transgressores angeli cum principe suo, nunc diabolo, tunc archangelo — nam nonnulli nostri non eos putant caelestes uel supercaelestes angelos fuisse — , non mirum, si post pec- catum in istam sunt detrusi caliginem, ubi tamen et aer sit
w et humore tenui contexatur, qui commotus uentos et uehe- mentius concitatus etiam ignes ac tonitrua et contractus nubila et conspissatus pluuiam et congelantibus nubilis niuem et turbulentius congelantibus densioribus nubilis grandinem et distentus serenum facit occultis imperiis et opere dei a
t5 summis ad infima uniuersa, quae creauit, administrantis. unde
* 12 Ps. 148, 7.
1 aqua§ E 2 sidereo El aelementa P 8 umor EP humos Pl autem om. b 4 haec ergo PBSC istam S distinctio om. S 6 subtilioris E^ exalati E*RSC 7 umoris P 8 fluida bd
9 eialationes E*S exalationis PRl 10 umidae PR 11 inquipit E1 iam] etiam PRbd 12 port terra add. dracones SC 13 colliroitatur Ebd conliminatur Sl 14 coniungitur (aU. n 0. I. m. 1) E eius om. Pl eius suo E1 uocauulo El nuncupatur PRSbd 15 in*qua (i er.) E 16 diabulo PRS 19 istam] hanc b 20 umore PR cum motus S uentus S uentis RlC 21 ac (in ras. m. 2) R et PRlbd 22 pluuia El 23 turbolentius S congelantis P1 25 amministrantis PRC
74 S. AureliAugustini
in illo psalmo, cum commemorata essent: ignis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis, ne talia sine diuina prouidentia fieri mouerique putarentur, continuo subiecit: quae faciunt uerbum eius.
Si autem transgressores illi, antequam transgrederentur, 5 caelestia corpora gerebant, neque hoc mirum est, si conuersa sunt ex poena in aeriam qualitatem, ut iam possint ab igne, id est ab elemento naturae superioris aliquid pati; nec aeris saltem spatia superiora atque puriora, sed ista caliginosa tenere permissa sunt, qui eis pro suo genere quidam quasi 10 carcer est usque ad tempus iudicii. et si quid de his trans- gressoribus angelis diligentius requirendum est, alius erit adcommodatior scripturae locus. proinde nunc quod satis est : si haec spatia turbida et procellosa propter aeris naturam usque ad undas terrasque porrectam possunt aeria corpora 15 sustinere, possunt et auium, quae productae sunt ex aquis, propter aquarum tenues halitus: qui scilicet eidem aeri iuxta undas et terras circumfuso atque ob hoc infimae et terrenae parti deputato uaporaliter inseruntur et auras intexunt, quae nocturnis rigoribus adgrauatae sereno etiam rore destillant, 20 si autem uehementius frigus est, etiam gelu candidius in- albescunt.
11. Et dixit deus: educat terra animam uiuam se- cundum genus: quadrupedia et reptilia et bestias terrae secundum genus et pecora secundum genus. «5 et factum est sic. et fecit deus bestias terrae secun-
1 Ps. 148, 8 23 Gen. 1, 24. 25
e
1 in] et in b 2 glaties SR prouidentia diuina b 6 ge»«rabant (ne er.) E 7 poena (e «. l. m. 1) E aeream b 9 saltim SC spacia R atque puriora add. in mg. inf. m. 1; ra in ras. m. 2 R 10 permissa (a in raa. m. 2) R permissi Pbd 11 transgres8*oribus (i er.) E 13 adcommodatior El quod nunc PRd quod om. E1 16 porrecta b 16 producta PRSbd 17 tenis Rl alitus &PRSC eius- dem S 18 infime S infirmae PRl et] ac PRSbd 20 aggrauate b distillant E*RSbd 21 inaluescunt El 26 et factum — 75, 2 genus om. b
de Genesi ad litteram lib. III. 75
dum genus et pecora secundum genus et omnia reptilia terrae secundum genus. et uidit deus, quia bona sunt. iam nunc consequens erat, ut alteram partem, quae proprie terra dicitur, infimi buius loci, quem totum cum
5 omnibus abyssis et nebuloso aere uniuersaliter uocabulo terrae alibi scriptura conplectitur, ornaret animalibus suis. et mani- festa quidem sunt animalium genera, quae in uerbo dei terra produxit. sed quia saepe nomine pecorum uel nomine bestia- rum animalia omnia rationis expertia solent intellegi, merito
10 quaeritur, quas nunc proprie bestias et quae pecora dicat. et repentia quidem siue reptilia terrena non est dubitandum quod omnes serpentes intellegi uoluit, quamquam et bestiae dici possint; pecorum autem nomen non usitate serpentibus conuenit. rursum leonibus et pardis et tigridibus et lupis et
i* uulpibus, canibus etiam et simiis atque id genus ceteris usi- tate conuenit uocabulum bestiarum. pecorum autem nomen his animalibus adcommodatius aptari solet, quae sunt in usu hominum, siue adiuuandis laboribus, ut boues et equi et si qua talia, siue ad lanicium uel ad uescendum, ut oues et sues.
» Quid ergo sunt quadrupedia? quamquam enim haec omnia praeter quaedam serpentia quattuor pedibus gradiantur, nisi tamen hoc nomine proprie quaedam uellet intellegi, non utique hic etiam quadrupedia nominaret, quamuis de his in repeti- tione tacuerit. an cerui et damae et onagri et apri — quia
» neque illis bestiis, ubi leones sunt, coniungi possunt ; similes
1 et pecora— genus in mg. m. 1 R omnia reptiliaj uolatilia PR
4 quem 8 propria S proprie, PR terra» (e er.) P 5 abyssis {y m. 1 ex i) E uocauulo E1 6 conplectitur El 8 sepe SRC
10 queritur R propri»e PS propriae R post quae add. 8. I. m. 1
•n
nunc R,E* pecjpecora S dicat et repentia (sic) b 11 repti**a (coir. m. 1) R repta S 12 repentes Rb 13 possunt S usitatae E*Pl 14 rursum ex sursuni m. 1 E tigribus E*S 15 usitat»e E 17 ad- commodatius ElSl usum (m exp. m. 1) P 18 adiubandis El
19 lanitium EPSC lanicium R lanificium bd; cf. Ronsch Itala p. 31 21 preter S 22 proprio nomine b propriae PlRS 24 damulae E2 dammuli PR dammulae C damme S damule bd
76 S. AureliAugustini
enim sunt illis pecoribus neque tamen sub cura humana sunt — proprie quadrupedia nuncupata sunt, quasi reliqua essent haec animalia, quibus ista appellatio generalis quidem cum multis propter numerum pedum, sed tamen speciali significatione tribueretur? an, quia ter dixit: secundum * genus, tria quaedam genera nos inuitat adtendere? primo secundum genus quadrupedia et reptilia: ubi arbitror signi- ficatum, quae quadrupedia dixerit, scilicet quae in genere sunt reptilium, sicut sunt lacerti, steliones et si quid huiusmodi est. ideoque in repetitione quadrupedum nomen non iterauit, 10 quia reptilium uocabulo fortasse conplezus est: unde ibi non simpliciter ait: reptilia, sed addidit: omnia reptilia terrae; ideo terrae, quia sunt et aquarum, et ideo omnia, ut illic intellegantur, quae quattuor etiam pedibus nituntur, quae superius quadrupedum nomine significata proprie sunt. bestias is autem, de quibus item ait: secundum genus, quidquid ore aut etiam unguibus saeuit exceptis serpentibus. pecora tiero, de quibus tertio ait: secundum genus, quae neutra ui lacerant, sed aut de cornibus aut ne hoc quidem. praedixi enim et quadrupedum nomen quam late pateat ipso pedum numero *> facile agnosci et nomine pecorum uel bestiarum omne in- rationale animal aliquando conprehendi. sed etiam ferarum uocabulum solet in latina lingua tantumdem ualere; non ideo tamen neglegenda fuit conaideratio, quomodo possint haec nomina, quae non frustra in hoc scripturarum loco posita as sunt, etiam speciali distinctione discerni, quod in usu loquendi cotidiano facile animaduerti potest.
12. Non frustra etiam lectorem mouet, utrumne passim et
1 humana cura bd 2 propriae P^RS1 3 quidem] e" quide" b 4 speciali (i m. 1 sup. e) P 6 adtendere ElS 9 stiliones PR stel- liones bd 11 uocabulum b 12 addit PRbd 15 proprie (propriaeJ? propri»e PS) significata PRSbd 16 quicquid E*S 17 ungibus P seuit SC 19 lacerat ^1 de om. PRSbd 20 quadruped»um (i er.) E ipsa El 21 nomen S omnem P 22 conpraehendi ElPR 23 uoca- uulum El 25 nomina] omnia C hoc] hoc libro S 26 epeciali] 8piritali b loquendi om. Sx 27 cottidiano El 28 cap. XII E
de.Genesi ad litteram lib. III. 77
quasi fortuito an aliqua ratione dicatur: secundum genus, tamquam fuerint et antea, cum primo creata narrentur. an genus eorum in superioribus rationibus intellegendum est. utique spiritalibus, secundum quas creantur inferius? sed si
b ita esset, hoc de luce, hoc de caelo, hoc de aquis et terris, hoc de caeli luminaribus diceretur. quid enim eorum est, cuius non aeterna et incommutabilis ratio in ipsa dei sapientia uigeat, quae adtingit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suauiter? incipit autem hoc dici de herbis et lignis
io usque ad haec terrena animantia. nam et in eis, quae ex aquis creata sunt, quamuis in prima commemoratione dictum non sit, in illa tamen iteratione dictum est: et fecit deus cetos magnos et omnem animam animalium reptilium, quae eduxerunt aquae secundum genus eorum, et omne
v, uolatile pennatum secundum genus.
An quia haec ita exorta sunt, ut ex eis alia nascerentur et originis formam successione seruarent, ideo dicuntur secun- dum genus propter propagationem prolis, qua permansura creabantur? sed cur de lignis et herbis non solum dicitur:
90 secundum genus, uerum etiam secundum similitudinem, cum et animalia siue aquarum siue terrarum secundum simili- tudinem suam generent? an, quia genus sequitur similitudo, noluit eam ubique repetere ? nam et semen non ubique repe- tiuit, cum tam herbis et lignis insit quam animalibus etsi
35 non omnibus. obseruatum est enim quaedam ita nasci ex aquis uel terra, ut sexus eis nullus sit, et ideo semen eorum
8 cf. Sap. 8, 1 12 Gen. 1, 21
1 fortuitu E^R^SCb 2 prima b narrarentur PRC 4 inferrius P 5 esset] est (w ras. m. 2) R 7 aeterna] est aeterna El sapiencia R 8 attingit E 9 suabiter P inquipit El de lignis C 10 terraena El 12 coetos ER caetos SC coetus P1 14 aqaae (e sup. exp. m add. m. 1) P 14 eorum] suum S 15 pinnatum E[PRl 16 alie S 18 genus suum SC . propter om. S 19 creabantur (corr. m. 1 ex credebantur) P creabantur (pr. a *. I. m. 1) R herbis et lignis bd erbis S
23 uoluit b ubique (b ex t) E repetibit P 24 insint P insit (t in ras. m. 2) R quam] quae E1 25 quedam R
78 S. AureliAugustini
non sit in eis, sed in elementis, ex quibus oriuntur. hoc est ergo secundum genus, ubi et seminum uis et similitudo intellegitur succedentium decedentibus, quia nihil eorum ita creatum est, ut semel existeret, uel permansurum uel nullo succedente decessurum. 5
Cur ergo et de homine non ita dictum est: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram secundum genus, cum et hominis propago manifesta sit? an quia non ita deus fecerat hominem, ut moreretur, si praeceptum seruare uoluisset, et ideo non erat necessarius decessori successor? sed post 10 peccatum conparatus est pecoribus insensatis et similis factus est eis, ut iam filii saeculi huius generent et generentur, quo ipossit mortalium genus seruata successione subsistere. quid sibi ergo uult post hominem factum illa benedictio: crescite et multiplicamini et inplete terram, quod utique gene- 15 rando fieri posset? an nihil hinc temere dicendum, donec ad eum scripturae locum perueniamus, ubi diligentius ista requi- renda atque tractanda sunt? potest enim nunc fortasse sufficere propterea de homine non dictum esse: secundum genus, quia unus fiebat, de quo etiam femina facta est. non enim *> multa genera hominum, sicut herbarum, lignorum, piscium, uolatilium, serpentium, pecorum, bestiarum, ut sic dictum accipiamus: secundum genus, ac si diceretur generatim, ut inter se similia atque ad unam originem seminis pertinentia distinguerentur a ceteris. 25
13. Item quaeritur, quid tantum aquarum animalia de cre- atore meruerint, ut sola benedicerentur sicut homines. nam et ipsa benedixit deus dicens: crescite et multiplicamini
11 cf. Ps. 48, 13 14 Gen. 1, 22
3 succedentium de succedentibus b decedentibus (de sup. exp. suc iit. 1) P 4 semelj sem eorum C post uel fin. lit. 2 litt. B 9 ser- uare Bl 10 decessore Pb decessori (i ex e m. 1) B post] propter S 11 pecoribus] iuihtis C 13 possint E1 14 uult ergo Sb 15 ge»*ne- rando P 16 fieri posset generando PBbd an] ad E1 28 accipi- amus (a alt. s. I. m. 1) B si] sic E 26 cap. XIII E queritur B 27 meruerunt S
de Genesi ad litteram lib. III. 79
et inplete aquas maris, et uolatilia multiplicentur super terram. an in uno genere creaturae dicendum fuit, ut in ceteris consequenter intellegeretur, quae generationibus crescunt? prius ergo diceretur in eo, quod primum tale
h creatum est, in herba scilicet atque ligno. an forte quae nullum haberent propagandae prolis adfectum ac sine ullo sensu generarent indigna iudicauit illis benedictionis uerbis: crescite et multiplicamini, ubi autem talis inesset ad- fectus, ibi primum hoc dixit, ut in terrenis animalibus etiam
10 non dictum intellegeretur ? necessarium autem fuit hoc in
homine repetere, ne quisquam diceret in officio gignendi filios
ullum esse peccatum, sicut est in libidine siue fornicandi
siue ipso coniugio inmoderatius abutendi.
14. Nonnulla etiam de quibusdam minutissimis animalibus
15 quaestio est, utrum in primis rerum conditionibus creata sint, an ex consequentibus rerum mortalium corruptionibus. nam pleraque eorum aut de uiuorum corporum uitiis, uel purga- mentis uel exhalationibus aut cadauerum tabe gignuntur, quaedam etiam de corruptione lignorum et herbarum, quaedam
20 de corruptionibus fructuum : quorum omnium non possumus recte dicere deum non esse creatorem. inest enim omnibus quoddam naturae sui generis decus, ita ut in his maior sit admiratio bene considerantis et laus uberior omnipotentis artificis, qui omnia in sapientia fecit, quae a fine usque ad
85 finem pertendens et suauiter cuncta disponens nec ea ipsa rerum nouissima, quae pro sui generis ordine dissoluuntur, et quarum dissolutionem ex poena nostrae mortalitatis horre- raus, relinquit informia, sed creat minima corpore, acuta
24 cf. Ps. 103, 24 25 cf. Sap. 8, 1 2 in om. Ex creaturae (creature F) genere PBSbd 6 propa-
gande B 7 generaret E1 illis Sl 11 gignandi P 12 libide E1 14 cap. XIIII E quibusdam om. b 15 est om. 8 conditionibus] conpactionibus 8 18 exalationibus ElPBSC 20 fructum E1 21 di- cere om. S1 22 ita] sic Sbd ita (»n ras. m. 2) B 23 ammiratio E*PBC considera*tis (n er.) B 24 artificis om. P1 quae] qui PBb 25 sua- biter P 27 quorum b dissolutione El 28 informia (i fin. 8. 1. m. 1) B
gO S. AureliAugustini
sensu animantia, ut maiore adtentione stupeamus agilitatem muscae uolantis quam magnitudinem iumenti gradientis am- pliusque miremur opera formicularum quam onera camelorum.
Sed utrum, ut dixi, in primis rerum conditionibus, quae isto sex dierum ordine creata narrantur, haec quoque minima 5 instituta credamus, an postea consequentibus corruptibilium corporum solutionibus, hoc quaeritur. et potest quidem dici ea minutissima, quae ex aquis uel terris oriuntur, tunc creata : in quibus etiam illa non absurde intelleguntur, quae nascuntur ex his, quae terra germinante orta sunt, et quia praecesserant 10 conditionem non solum animalium, sed etiam luminarium, et quia terrae continuantur per radicum conexionem, unde illo die, quo adparuit arida, exorta sunt, ut potius ad sub- plementum habitationis quam ad numerum habitatorum per- tinere intellegerentur. cetera uero, quae de animalium gignuntur 15 corporibus, et maxime mortuorum, absurdissimum est dicere tunc creata, cum animalia ipsa creata sunt: nisi quia inerat iam omnibus animatis corporibus uis quaedam naturalis et quasi praeseminata et quodammodo liciata primordia futurorum animalium, quae de corruptionibus talium corporum pro suo 90 quaeque genere ac differentiis erant exortura per administra- tionem ineffabilem omnia mouente incommutabiliter creatore.
15. De generibus quoque animalium uenenosis et perniciosis quaeri solet, utrum post peccatum hominis ad uindictam creata sint, an potius, ut iam creata essent innoxia, nonnisi 35
1 maiori B2C adtentione El 4 in prirais ut dixi PBSbd con- dicionibus S 5 isto sex] istos ex S isto ex C creatae PSCd
7 potest (tes in ras. m. 2) B 8 q^a ea E ex] uel ex PCb *##ex B 10 iis d praecesserat El 11 conditione E1 12 conexione El 13 suplementum E*P 15 intellegerentnr (m. 2 s. I. al gantur) E intel- legantnr d 16 maximae B 18 iam (m. 2 8. I. aJ etia) E om. S omnibua] in omnibus Sb uis] suis S naturalia S et om. B, sed lit 2 litt. 19 pseminata materia b liciata (ex licebat m. 1) B liciat P; cf. Deciuit dei XXII 14 aprimordia P 21 amministrationem PBS*C 22 incommutabili PBSbd creator*e (a er.) S 23 cap. XV E bene- nosis ^1 24 utrum] quomodo b uindicta El 25 sint (i ex u) P ut] cum PBSbd
de Genesi ad litteram lib. III. 81
postea peccatoribus nocere coeperunt neque hoc mirum est, quandoquidem etiam temporibus huius uitae laboriosae atque aerumnosae, cum sit nemo ita iustus, ut perfectum se audeat dicere fideliter adtestante apostolo et dicente: non quia iam
5 acceperim aut iam perfectus sim, cumque adhuc exercendae atque in infirmitate perficiendae uirtuti necessariae sint temtationes et molestiae corporales eodem rursus apostolo manifestante, qui ait, in magnitudine reuelationum ne extol- leretur, datum sibi esse stimulum carnis, angelum satanae,
10 ut eum colaphizaret, rogatumque a se dominum tertio, ut discederet ab eo, respondisse sibi: sufficit tibi gratia mea; nam uirtus in infirmitate perficitur, tamen et sanctus Danihel inter leones saluus atque intrepidus uixit, qui non utique deo mentiens in oratione non tantum peccata populi
15 sui, sed etiam sua fatetur, et in ipsius apostoli manu morti- fera uipera inhaesit nec laesit. potuerunt ergo ista etiam creata nihil nocere, si causa non extitisset uel terrendorum puniendorumque uitiorum uel probandae perficiendaeque uir- tutis, quia et exempla sunt demonstranda patientiae ad pro~
w fectum ceterorum, et ipse sibi homo in temtationibus certius innotescit, et iuste salus illa perpetua, quae turpiter amissa est per uoluntatem, fortiter recipitur per dolorem.
16. Dicet aliquis : cur ergo inuicem bestiae nocent, quibus nec peccata ulla sunt, ut uindicta ista dicatur, nec uUam
S6 recipiunt tali exercitatione uirtutem? ideo nimirum, quia
4 Phil. 3, 12 8 cf. H Cor. 12, 7. 8 11 II Cor. 12, 9 13 cf. Dan. 6, 22 14 cf. Dan. 9, 4—19 16 cf. Act 28, 3. 5
1 coeperint Rd 3 erumnose ESC sit ita nemo PRC ita sit nemo bd 4 adtestante El 5 iam] etiam PRbd 6 in om. P, 8. I. m. 1 S
uirtutis b 7 temptationes ERSbd corporalis P 8 manifestat El 10 colafizaret ElS c*olafizaret (h er.) P 11 eo] illo b 13 Daniel bd
14 deo mentiens in oratione S 15 sni om. S fateretur PRlCb
16 inhesit PR adh^sit b lesit SRC 18 pnniendornm quae R
perficiendae (om. qne) S 19 profectum (pro ex per m. 1) P 20 cercius-R 21 iuste, 81 22 uoluptatem EtRtd recipitur Pl 23 cap. XVI E dicit S quur S 24 ullam] ullum Rl
IXVUI. Ang. eect. ni par» 1. 6
.g2 S. AureliAugustini
scilicet aliae cibi sunt aliarum. nec recte possumus dicere: non essent aliae, quibus aliae uescerentur. habent enim omnia, quamdiu sunt. mensuras, numeros, ordines suos : quae cuncta merito considerata laudantur nec sine occulta pro suo genere moderatione pulchritudinis temporalis etiam ex alio in aliud s transeundo mutantur. quod si stultos latet, sublucet pro- ficientibus clarumque perfectis est. et certe omnibus talibus inferioris creaturae motibus praebentur homini salubres admo- nitiones, ut uideat, quantum sibi satagendum sit pro salute spiritali et sempiterna, qua omnibus inrationalibus animantibus "> antecellit, cum illa uideat a maximis elephantis usque ad minimos uermiculos pro salute corporali et temporali, quam pro sui generis inferiore ordinatione sortita sunt, siue resistendo siue cauendo agere quidquid ualent: quod non adparet, nisi cum quaedam refectionem corporis sui ex aliorum corporibus « quaerunt, alia se uel repugnandi uiribus uel fugae praesidio uel latebrarum munimine tuentur. nam et ipse corporis dolor in quolibet animante magna et mirabilis animae uis est, quae illam conpagem ineffabili permixtione uitaliter continet et in quandam sui moduli redigit unitatem, cum eam non indiffe- *> renter, sed, ut ita dicam, indignanter patitur corrumpi atque dissolui.
17. Illud etiam fortasse aliquem moueat, si animalia noxia uiuos homines aut poenaliter laedunt aut salubriter exercent aut utiliter probant aut ignoranter docent, cur in escas suas m dilacerant etiam corpora hominum mortuorum. quasi uero
1 ciui E1 aliarum] alia sunt S recte^ 2? 3 quandiu P nu- merus P et ordines b 4 nec] ne b 6 etsi EPPRSbd 7 clarum b 8 prebentur S ammonitiones EPPC ammonitionis 2?1 9 uideant
(n exp. m. 1) E 10 inrationabilibus EP 11 elefantis El 13 sint S 14 quicquid &S apparet 2?1 apparent S1 16 pr. ul (I *. 2. m. 2) E fuge SE 17 tuejentur PB tuerentur (re exp. m. 1) S tueantur b
18 animamte E1 19 conpagem El conpag*em P compagem bd 20 quun- dam (n *. I. m. 1) PS modoli i?1 indeferenter i?1 21 patiatur b 22 disolui B 28 cap. XVII E 24 laedant E1 ledunt SC exer- cunt ElP exerce*nt (u er.) 2?
de Genesi ad litteram lib. III. 83
quidquam intersit ad nostram utilitatem, ista caro iam ex- animis in naturae profunda secreta per quos transitus eat, unde mirabili omnipotentia creatoris reformanda rursus eruatur. quamquam et hinc fiat quaedam prudentibus admonitio, ut 5 se ita commendent fideli creatori omnia, maxima et minima, occulto nutu administranti, cui nostri etiam capilli numerati sunt, ne propter inanes curas exanimatorum corporum suorum ulla genera mortium perhorrescant, sed piae fortitudinis neruos ad omnia praeparare non dubitent.
10 18. Talis etiam quaestio de spinis et tribulis solet oboriri et de quibusdam lignis infructuosis, uel cur uel quando creata sint, cum deus dixerit: producat terra herbam pabuli seminantem semen et lignum fructiferum faciens fructum. sed qui ita mouentur, non intellegunt saltem de
15 usitatis formulis humani iuris, quemadmodum appelletur usus- fructus. utilitas enim quaedam fruentium in fructus nomine consideratur. quantae autem sint utilitates, siue manifestae siue occultae, omnium, quae terra gignens radicitus alit, et ipsi quaedam intueantur et ab expertis cetera inquirant.
*> Et de spinis quidem ac tribulis absolutior potest esse responsio, quia post peccatum dictum est homini de terra: spinas et tribulos pariet tibi. nec tamen facile dicendum est tunc coepisse ista oriri ex terra. fortassis enim quoniam in ipsis quoque generibus seminum multae reperiuntur utili-
6 cf. Luc. 12, 7 12 Gen. lt 11 22 Gen. 3, 18
1 quicquam EZPRSC 2 e#at (r er.) R 3 mirabilis R rursum S eruatur] seruatur ESCb «eruatur (s er.) R 4 ammonitio E*PRC
5 maxima (a fin. ex e m. 1) P 6 etiam nostri S post capilli add. m. 2 8. I. capitis E 8 mortuum SRl perorrescant E1 pi»e (a er.) P 10 cap. XVIII E Tales P tribolis E1 aboriri P obo*nri (o init. m. 2 in ras.) R 11 quur S creat» sunt S 12 erbam S post herbam seguitur uirentem in SC pauuli El 13 faciens fructum om. E1 14 saltim P%SRC 15 quemammodum PR appellaretur P appell#»etur R usitatius fructus C 17 quant#a> (ae m. 2 in ras.) P utilitatis PR 18 occulte S alet S1 20 tribolis El absoluta b 22 tribolos JE1 dicendum (end sup. exp. t m. 1) 7? 23 forsis Pl
24 seminum om. El repperiuntur PSR2C
6*
84 S. AureliAugustini
tates, poterant habere locum suum sine ulla poena bominis. sed ut in agris, in quibus iam poenaliter laborabat, etiam ista naseerentur, hoc ad cumulum poenae ualere credi potest, cum possent alibi nasci uel ad auium pecorumque pastus uel ad ipsorum hominum aliquos usus. quamquam et ille 5 sensus non abhorret ab his uerbis, quo ita intellegitur dictum: spinas et tribulos pariet tibi, ut haec etiam antea terra pariens non tamen homini pareret ad laborem, sed cuiusque modi animalibus conuenientem cibum — sunt enim, quae his generibus, et mollioribus et aridioribus, commode suauiterque 10 uescantur — tunc autem coeperit ista homini parere ad aerumnosum negotium, cum post peccatum coepit in terra laborare, non quod aliis locis haec antea nascerentur et postea in agris, quos homo ad capiendas fruges coleret, sed et prius et postea in isdem locis, prius tamen non homini, post autem i* homini, ut hoc significetur, quod additum est: tibi, quia non est dictum: spinas et tribulos pariet, sed: pariet tibi, id eat, ut tibi iam ista nasci incipiant ad laborem, quae ad pastum tantummodo aliis animalibus antea nascebantur.
19. Et dixit deus: faciamus hominem ad imaginem 20 et similitudinem nostram; et dominetur piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium reptilium repentium super terram. et fecit deus hominem, ad imaginem dei fecit eum: masculum et feminam fecit eos. et benedixit eos deus w dicens: crescite et multiplicamini et inplete terram et dominamini eius et principamini piacium maris
20 Gen. 1, 26—31
1 poterat El 8 nasceretur b hoc (0 m. 1 sup. eras. ae) R
pone S 4 possint S 6 aborret ER aborreret 8 7 tribolos E1 8 cuiuscemodi PRSbd 9 ciuum El cybum R 10 suabiterque P
11 coeperit E1 12 •erumnosum R 18 postea] post PRSbd 14 ca- piendos S fruges] fructus S 15 hisdem ESR eisdem bd postea
(tea *. I. m. 1) R 16 tibi] ibi E tibi (t s. I. tn. 1) S 17 tribolos E 18 inquipiant E1 19 alius P1 23 reptilium Rl repentium om. P1 25 deus om. E 26 replete S 27 principiamini (i tned. exp. m. 1) E
de G e n e s i ad litteram lib. III. 85
et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium reptilium repentium super terram. et dixit deus: ecce dedi uobis omne pabulum semi- nale seminans semen, quod est super omnem terram,
5 et omne lignum, quod habet in se fructum seminis seminalis — uobis erit ad escam et omnibus bestiis terrae et omnibus uolatilibus caeli et omni reptili repenti super terram, quodhabetin se spiritum uitae — et omne pabulum uiride in escam. et factum est sic.
io et uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde. et facta est uespera, et factum est mane dies sextus. etiam atque etiam de natura hominis post erit uberior con- siderandi et diligentius disserendi locus. nunc tamen, ut opera sex dierum nostra inquisitio pertractatioque concludat, hoc
i6 primum breuiter dicimus non indifferenter accipiendum, quod in aliis operibus dicitur: dixit deus: fiat, hic autem: dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et simili- tudinem nostram, ad insinuandam scilicet, ut ita dicam, pluralitatem personarum propter patrem et filium et spiritum
so sanctum. quam tamen deitatis unitatem intellegendam statim admonet dicens: et fecit deus hominem ad imaginem dei, non quasi pater ad imaginem filii aut filius ad imaginem patris — alioquin non uere dictum est: ad imaginem nostram, si ad patris solius aut ad filii solius imaginem
zs factus est homo — sed ita dictum: fecit deus ad imagi- nem dei, tamquam diceretur: fecit deus ad imaginem suam. cum autem nunc dicitur: ad imaginem dei, cum superius dictum sit: ad imaginem nostram, significatur, quod non id agat illa pluralitas personarum, ut plures deos uel dicamus
1 pecorum — omnium om. S 2 reptilium om. C 8 omnem E*S
pauulum El seminalem Ex 4 terram omnem E 5 seminis <m. S
7 omne E1 9 omnem El pauulum E1 uiridem El 10 ecce]
// //
erant (*• l> ». 2 add. ecce ei erant exp.) E ualde bonal? 1 lpr. faetam SE
12 post erit] poterit S 14 inquisicio B 18 insinuandum B 21 am-
monet PBSC 24 ad alt. om. Pbd nli El 2bpost dictum add. est d
86 S. AureliAugustini
uel credamus uel intellegamus, sed patrem et filium et spiri- tum sanctum — propter quam trinitatem dictum est: ad imaginem nostram — unum deum accipiamus, propter quod dictum est: ad imaginem dei.
20. Hic etiam illud non est praetereundum, quia, cum 5 dixisset: ad imaginem nostram, statim subiunxit: et habeat potestatem piscium maris et uolatilium caeli et cete- rorum animalium rationis expertium, ut uidelicet intellegamus in eo factum hominem ad imaginem dei, in quo inrationalibus animantibus antecellit. id autem est ipsa ratio uel mens uel 10 intellegentia uel si quo alio uocabulo commodius appellatur. unde et apostolus dicit: renouamini in spiritu mentis uestrae et induite nouum hominem, qui renouatur in agnitionem dei secundum imaginem eius, qui creauit eum, satis ostendens, ubi sit homo creatus ad ima- i* ginem dei, quia non corporis liniamentis, sed forma quadam intellegibili mentis inluminatae.
Ac per hoc, sicut in illa prima luce, si eo nomine recte intellegitur facta lux intellectualis particeps aeternae atque incommutabilis sapientiae dei, non dictum est : et sic est 20 factum, ut deinde repeteretur: et fecit deus, quia, sicut iam, quantum potuimus, disseruimus, non fiebat cognitio aliqua uerbi dei in prima creatura, ut post eam cognitionem inferius crearetur, quod in eo uerbo creabatur, sed ipsa primo crea- batur lux, in qua fieret cognitio uerbi dei, per quod creabatur, » atque ipsa cognitio illi esset ab informitate sua conuerti ad formantem deum et creari atque formari, postea uero in ceteris creaturis dicitur: et sic est factum,* ubi significatur
12 Ephes. 4, 23. 24 13 Col. 3, 10 3 accipiamus deum b 5 pretereundum S 6 dixiset R 8 ani- mantium S racionis R cum ut inc. cap. XVIIII E 9 in om. b inrationabilibus PR 11 uocauulo E1 12 in om. Sb 14 agnitione PRSCb 16 corporeis bd lineamentis d quadam forma bd .17 intellegi- bilis P*RC inluminatae El 19 participes E1 particepes Rl 21 ut] et El 23 postea (ea exp. m. 1) S ea E1 24 prima PRd 26 est (*. I m. 2 add. 2X esset) E 28 ceteris] creaeris E1
de Genesi ad litteram lib. III. 87
in illa luce, hoc est in intellectuali creatura, prius facta uerbi cognitio, ac deinde, cum dicitur: et fecit deus, ipsius erea- turae genus fieri demonstratur, quod in uerbo dei dictum erat, ut fieret: hoc et in hominis conditione seruatur; dixit
5 enim deus: faciamus hominem ad imaginem et simili- tudinem nostram et cetera. ac deinde non dicitur: et sic est factum, sed iam subinfertur: et fecit deus hominem ad imaginem dei, quia et ipsa natura scilicet intellectualis est sicut illa lux, et propterea hoc est ei fieri, quod est
10 agnoscere uerbum dei, per quod fit.
Nam si diceretur: et sic est factum, et postea sub- inferretur: et fecit deus, quasi prime factum intellegeretur in cognitione rationalis creaturae ac deinde in aliqua creatura, quae rationalis non esset ; quia uero et ista rationalis creatura
15 est, et ipsa eadem agnitione perfecta est. sicut enim post iapsum peccati homo in agnitione dei renouatur secundum imaginem eius, qui creauit eum, ita in ipsa agnitione creatus est, antequam delicto ueterasceret, unde rursus in eadem agnitione renouaretur. quae autem non in ea cognitione creata
2o sunt, quia siue corpora siue inrationales animae creabantur, primo facta est in creatura intellectuali cognitio eorum a uerbo, quo dictum est, ut fierent, propter quam cognitionem primo dicebatur: et sic est factum, ut ostenderetur facta ipsa eognitio in ea natura, quae hoc in uerbo dei ante cogno-
25 scere poterat; ac deinde fiebant ipsae corporales et inratio- nales creaturae, propter quod deinceps addebatur: et fecit deus.
0
1 in alt. om. ES 4 condition* (cort. m. 2) P 5 imaginem et om. b 6 et cetera] etc. bd 8 et intellectualis C 9 et illa b ei om. S 11 si] et si Pb & er. R dicetur El subinferetur Sl 12 primo] prius PBbd 13 ac er. R 14 rationabilis PRX ista] ipsa PRbd creatura rationalis b 15 post eadem 8. I. add. m. 1 & R cogniti- one PRbd 16 labsu P 18 ueteresceret EPRSC rursum bd
19 cognitione] agnitiono C 20 corpora (8. I. m. 2 af creatura) E creatura in ras. m. 2 R inrationabiles P 22 uerbo dei b quo) quod ECxb 24 ante] antequam esset b 25 corporalis Rl et om. b inrationabiles PR 26 deinceps ex deincepus Pl
88 S. AureliAugustini
21. Quomodo autem inniortalis factus sit homo et acceperit ad escam cum aliis animalibus herbam pabuli ferentem semen et lignum fructiferum et herbam uiridem, difficile est dicere. si enim peccato mortalis effectus est, utique ante peccatum non indigebat talibus cibis. neque enim posset corpus illud 6 fame corrumpi. nam illud, quod dictum est: crescite et multiplicamini et inplete terram, quamquam nisi per concubitum maris et feminae fieri non posse uideatur — unde hinc quoque mortalium corporum existit indicium — potest tamen dici alium modum esse potuisse in corporibus inmor- io talibus, ut solo pietatis adfectu nulla comiptionis concupi- scentia filii nascerentur, nec mortuis parentibus successuri nec ipsi morituri, donec terra inmortalibus hominibus inple- retur, ac sic instituto iusto et sancto populo, qualem post resurrectionem futurum credimus, nascendi etiam modus fieret: is potest quidem dici et, quomodo dicatur, alia consideratio est; sed non etiam hoc quisquam dicere audebit ciborum indigen- tiam, quibus reficiantur, nisi mortalibus corporibus esse posse.
22. Nonnulli autem etiam hoc suspicati sunt tunc interiorem hominem factum, corpus autem hominis postea, cum ait scrip- «a tura: et finxit deus hominem de limo terrae, ut, quod dictum est: fecit, ad spiritum pertineat, quod autem: finiit, ad corpus, nec adtenderunt masculum et feminam nonnisi secundum corpus fieri potuisse. licet enim subtilissime disse- ratur ipsam mentem hominis, in qua factus est ad imaginem ss dei, quandam scilicet rationalem uitam, distribui in aeternae contemplationis ueritatem et in rerum temporalium admini-
1 homo inmortalis factus sit PRSbd cum et inc. cap. XX E 2 ad om. PRlbd erbam Sl pauuli E1 3 erbam S 4 peccata Pl 5 ciuis E1 possit 8 illud corpus b 9 hinc] huic b extitit Pb existet 8 exstitit R2d 10 modo J?1 11 pietatis] pie caritatis P piae caritatis SRbd 12 successuri. Nec ipsi (sic) b 13 donft R 14 iusto] isto iusto S 17 ciuorum El 18 reficiebantur Pb reficiabantur C corporibu8 om. E* post posse add. necessariam SC 19 nunc ElPRlSbd 28 adtendunt PRlCbd nonnisi (non 8. 1. m. 2) E 24 subtilissimae RS 26 quadam SC rationabilem E rationali SC uita SC 27 et in] et in quandam b administratione E amministrationem PRC
de Genesi ad litteram lib. III. 89
strationem, atque ita fieri quasi masculum et feminam illa parte consulente, hac obtemperante: in hac tamen distributione non recte dicitur imago dei, nisi illud, quod inhaeret contem- plandae incommutabili ueritati. in cuius rei figura Paulus
s apostolus uirum tantum dicit imaginem et gloriam dei; mulier autem, inquit, gloria uiri est itaque quamuis hoc in duobus hominibus diuersi sexus exterius secundum corpus figuratum sit, quod etiam in una hominis interius mente intellegitur, tamen et femina, quia corpore femina est, reno-
10 uatur etiam ipsa in spiritu mentis suae in agnitionem dei secundum imaginem eius, qui creauit, ubi non est masculus et femina. sicut enim ab hac gratia renouationis et reforma- tione imaginis dei non separantur feminae, quamuis in sexu corporis earum aliud figuratum sit, secundum quod uir solus
» dicitur esse imago et gloria dei, sic et in ipsa prima condi- tione hominis secundum id, quod et femina homo erat, habebat utique mentem suam eandemque rationalem, secundum quam ipsa quoque facta est ad imaginem dei. sed propter unitatem coniunctionis, fecit deus, inquit, hominem ad imaginem
» dei. ac ne quisquam putaret solum spiritum hominis factum, quamuis secundum solum spiritum fieret ad imaginem dei, fecit illum, inquit, ma?culum et feminam fecit illos, ut iam etiam corpus factum intellegatur. rursus ne quisquam arbitraretur ita factum, ut in homine singulari uterque sexus
» exprimeretur, sicut interdum nascuntur, quos androgynos
6 I Cor. 11, 7
2 hac] ac E1 optemperante S 8 illut P inheret EC ineret S contemplande B 6 inquid B itaque] ita ES 9 femina] femina est P, est er. B quia] qnae bd et corp. C est c. fem. bd ferai- natal? est om.P 10 agnitione&Z 11 eius] *eV (d er.) B 12 enim] autem PBSbd (8. L m. 2) E reformatione» (m er.) P 18 sexu (s ex n wi. 2) E 14 secundum] propter PBbd solus uir S 15 gloria* (m er.) E 17 itaque S rationalem E1 19 inquid P 22 inquit illum S*C fecit illos om. bd 28 rursum PBlbd 24 facta E1 25 post nascuntur add. homines SC androginos E androgenos S
90 S. AureliAugustini
uocant, ostendit se singularem numerum propter coniunctionis unitatem posuisse et quod de uiro mulier facta estt sicut postea manifestabitur, cum id, quod hic breuiter dictum est, diligentius coeperit explicari ; et ideo pluralem numerum con- tinuo subiecit dicens: fecit eos et benedixit eos. sed, ut 5 iam dixi, diligentius in consequenti scriptura de hominis creatione requiremus.
23. Nunc aduertendum est, quod, posteaquam dixit: et sic est factum, statim subiecit: et uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde, ubi intellegitur potestas et 10 facultas ipsa data naturae humanae sumendi ad escam pabulum agri et fructus ligni. ad hoc enim intulit: et sic est factum, quod ab illo loco inchoauerat, ubi ait: et dixit deus: eoce dedi uobis pabulum seminale et cetera. nam si ad omnia, quae supra dicta sunt, rettulerimus, quod ait: et sic est 1» factum, consequens erit, ut fateamur etiam creuisse illos iam et multiplicatos inpleuisse terram in eodem sexto die, quod eadem scriptura testante post multos annos factum in- uenimus. quapropter, cum data esset facuitas haec edendi, et hoc <Leo dicente homo cognouisset, dicitur: et sic est factum, 20 in hoc utique, quod deo dicente homo cognouit. nam si id etiam tunc egisset, id est in escam illa, quae data sunt, etiam uescendo adsumsisset, seruaretur illa consuetudo scrip- turae, ut, posteaquam dictum est: et sic est factum, quod ad exprimendam praecedentem cognitionem pertinet, deinde ** inferretur etiam ipsa operatio ac diceretur: et acceperunt et
1 ostendit se] ostendisse R se om. E1 3 manifestatur EPRSC bid (h m. 1 exp.) E brebiter El 4 eiplicare ElC 6 dixij dixi si s. I. m. 2 E in s. I P 8 animaduertendum b 9 factum est Sbd 10 pr. et om.P1 13 inchoaberat P1 14 uos b pauulum El semi- nalem E etc. bd si] et si PRXC 15 dicta bis pos. S ret- tulerimus .Eretulerimus PRSbd 16 confiteamur PRSbd creauisse E 19 haec facultas PRSbd aedendi E 20 deo om. El cognouis-
se (*. I. m. 2 al set) E factum est S 22 esca* (m cr.) R quae (q *. I m. 1) R 28 assumsisset Pd assumpsisset SRb 25 ad 8. I. m. 1 P 26 ferretur Sl
de Genesi ad litteram lib. III. 91
ederunt. poterat enim ita dici, etiamsi non rursus nominaretur deus, sicut illo loco, posteaquam dictum est: congregetur aqua, quae est sub caelo, in congregationem unam, et adpareat arida, subinfertur: et sic est factum, ac
5 deinde non dicitur: et fecit deus, sed tamen ita repetitur: et congregata est aqua in congregationem suam et cetera.
24. Quod autem non singillatim ut in ceteris etiam de bumana creatura diiit: et uidit deus, quia bonum est,
io sed post hominem factum datamque illi potestatem uel domi- nandi uel edendi subintulit de omnibus: et uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde, merito quaeri potest. potuit enim primo reddi homini singillatim, quod singillatim ceteris, quae antea facta sunt, redditum est, tum
15 demum de omnibus dici, quae fecit deus, ecce bona ualde. an forte, quia sexto die perficiuntur omnia, propterea de omnibus dicendum fuit: uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde, non singillatim de his, quae ipso die facta sunt? cur ergo de pecoribus et bestiis et reptilibus
w terrae dictum est, quae ad eundem diem sextum pertinent? nisi forte illa et singillatim in suo genere et cum ceteris uni- uersaliter dici bona meruerunt, et homo factus ad imaginem dei nonnisi cum ceteris hoc dici meruit. an quia perfectus nondum erat, quia nondum erat in paradiso constitutus ? quasi
£& uero, posteaquam ibi constitutus est, dictum sit, quod hic praetermissum est.
Quid ergo dicemus? an, quia praesciebat deus hominem
2 Gen. 1, 9
2 illo] in illo PRxbd loco om, S 3 sub caelo est bd in om. C congregatione una EXPR congregatio una C 5 repetiturj reperitur b 6 congregationes suas EPRSCbd; cf. pag. 48, 24 10 uel dominandi om. S 12 que R queri S 13 (et U) singulatira d 14 ante SR2 16 proficiuntur R 17 et ecce om. El 18 his] iis d qui El
19 bestiis et om. E 20 pertinet E1 21 et illa b et fin. om. El 23 meruit Rl 24 constitutus (n s. I. m. 1) R 26 praetennissus R 27 dicimus PRlSCb
92 S. AureliAugustini
peccaturum nec in suae imaginis perfectione mansurum, non singillatim, sed cum ceteris eum dicere uoluit bonum, uelut intimans, quid esset futurum ? quia, cum ea, quae facta sunt, in eo, quod facta sunt, quantum acceperunt, manent, sicut uel illa, quae non peccauerunt, uel illa, quae peccare non 5 possunt, et singula bona et in uniuerso omnia ualde bona sunt. non enim frustra est additum: ualde, quia et corporis membra, si etiam singula pulchra sunt, multo sunt tamen in uniuersi corporis conpage omnia pulchriora; quia oculum, uerbi gratia, placitum atque laudatum, tamen, si separatum 10 a corpore uideremus, non diceremus tam pulchrum quam ia illa conexione membrorum, cum loco suo positus in uniuerso corpore cerneretur. ea uero, quae peccando amittunt decus proprium, nullo modo tamen efficiunt, ut non etiam ipsa recte ordinata cum toto atque uniuerso bona sint. homo igitur 15 ante peccatum et in suo genere utique bonus erat; sed scrip- tura praetermisit boc dicere, ut illud petkts diceret, qttod futurum aliquid praenuntiaret. non enim falsum de illo dictum est. qui enim singillatim bonus est, magis utique cum oinni- bus bonus est. non autem, quando cum omnibus bonus est, 20 sequitur, ut etiam singillatim bonus sit. moderatum est itaque, ut id diceretur, quod et in praesenti uerum esset et prae- scientiam significaret futuri. deus enim naturarum optimus conditor, peccantium uero iustissimus ordinator est, ut etiam, si qua singillatim fiunt delinquendo deformia, semper tamen as cum eis uniuersitas pulchra sit. sed iam ea, quae sequuntur, in sequenti uolumine pertractemus.
4 in— sant in mg. sup. add. P quo B 6 bona sunt b omnia om. Pbd bona nalde Sbd 7 ualde 8.1. P 8 si om. S multa El 9 uniuerso b 11 uiderimns PRXC in 8. I. m. 1 E 12 in om. Bl 13 ammittunt JR 14 tamen modo bd ut (t 8. L m. 1) E non (n fin. 8. I. m. 1 E 15 rectae SR 16 in om. CBxb utique genere d 18 de illo falsum S 20 bonus init. exp. m.lE 22 idj ad in ras. m. 2 B quod et] et quod b quod PBld praesentia El 24 uero om. S
26 8equntur E secuntur S 27 Eipl. liber tertius. incipiunt capitula fol. 45 E Explicit liber tertius (litt mai. col.) fol. 63b P Explicit liber ter- tius :| Tncipit liber quartus (litt. mai. col.) fol. 78» B pag. 76b S fol. 24* C
de Genesi ad litteram lib. IIII. 93
LIBER QUARTUS. 1. Et consummata sunt caelum et terra et omnis ornatns eorum. et consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit; et requieuit deus die septimo 5 ab omnibus operibus suis, quae fecit. et benedixit deus diem septimum et sanctificauit eum, quia in ipso requieuit ab omnibus operibus suis, quae in- ehoauit deus facere. arduum quidem atque difficillimum est uiribus intentionis nostrae uoluntatem scriptoris in istis
10 sex diebus mentis uiuacitate penetrare, utrum praeterierint dies illi et addito septimo nunc per uolumina temporum non re, sed nomine repetantur. in toto enim tempore multi dies ueniunt praeteritis similes, nullus autem idem redit. utrum ergo praeterierint dies illi, an istis, qui eorum uocabulis et
i& numero censentur, in temporum ordine cotidie transcurrentibus illi in ipsis rerum conditionibus maneant, ut non solum in illis tribus, antequam fierent luminaria, sed etiam in reliquis item tribus diei nomen intellegamus in specie rei, quae creata est, noctemque eius in priuatione uel defectu uel si quo alio
20 nomine melius significatur, cum amittitur species aliqua muta- tione a forma ad informitatem declinante atque uergente — quae mutatio in omni creatura siue possibilitate inest, etiamsi desit effectu, sicut in caelestibus superioribus, siue ad in- plendam in infimis rebus pulchritudinem temporalem per ordi-
ss natas uices quorumque mutabilium cessionibus successionibus- que peragitur, sicut manifestum est in rebus terrenis atq*ie mortalibus — uespera uero in omnibus perfectae conditionis
2 Gen. 2 1—3
1 Explicuerunt capitula. inC liber quartus fol. 46 E 4 in die PRSbd 12 nomina ES 13 praeteris E1 similis P1 14 ergo] autem b praeterierunt PESb istis El 15 cottidie ES 16 condicionibus R 18 item Sl cum item tnc. cap. I E 19 priuatione" 6 defectum b si (i ex e m. 1) R 20 admittitur E 21 atque. P 23 des it P effectu] in aifectu S effectus EPPRb 25 decessionibus bd successi- onibus queperagitur R l 27 mortalibus («. Z. m. 2 al mutabilibus) E perfecte EPS
94 S. AureliAugustini
quasi terminus quidam sit. mane autem incipientis exordium — omnis enim creata natura certis suis initiis et finibus continetur — : indagare difficile est. sed siue lioc siue illud siue aliquid etiam tertium probabilius, quod dicatur, possit inueniri, quod in progressu disputationis forsitan adparebit, 5 quemadmodum in illis diebus et nox et uespera et mane in- tellegatur, non est tamen ab re, ut consideremus senarii numeri perfectionem in ipsa interiore natura numerorum : quam mente intuentes ea, quae sensibus etiam corporis adiacent, numeramus numeroseque disponimus. 10
2. Inuenimus ergo senarium numerum primum esse per- fectum ea ratione, quod suis partibus conpleatur; sunt enim et alii numeri aliis causis rationibusque perfecti. proinde istum senarium ea ratione perfectum diximus, quod suis par- tibus conpleatur, talibus dumtaxat partibus, quae multiplicatae 15 possint consummare numerum, cuius partes sunt; talis enim pars numeri dici potest quota sit. nam ternarius numerus potest dici pars non tantum senarii, cuius dimidia est, sed omnium ampliorum, quam est ipse ternarius, nam et quater- narii et quinarii pars maior ternarius est; potest enim diuidi «0 et quaternarius in tria et unum et quinarius in tria et duo. et septenarii et octonarii et nouenarii et quidquid ultra est numerorum pars est teraarius non maior uel dimidia, sed minor. nam septenarius quoque diuidi potest in tria et quat- tuor et octonarius in tria et quinque et nouenarius in tria 25 et sex; sed nullius horum potest dici ternarius quota sit pars nisi tantum nouenarii, cuius pars tertia est sicut senarii dimidia. itaque horum omnium, quos commemoraui, nullus
7 dc senario numero cf. etiam I)e ciuit. dei lib. XI 30. 31
1 quidam terminus bd inquipientis E1 6 quemammodura ER
7 ab] abs bd 8 interiora S interiori bd 9 adiacet P1 10 numeroseque S quaedisponimus (a exp. m. 1) P 11 primo S 12 quod] que S
16 sunt Ex tales P 20 quinari P 21 et ante unum in mg. Pl et unum om. Bl 22 septinarii S quicquid E*RS 24 septinarius S 27 pars post cuius (ar in ras. m. 2) P sicut & S
de Genesi ad litteram lib. IIII. 95
consummatur ex aliquct ternariis nisi senarius et nouenarius. nara ille constat ex duobus ternariis, iste autem ex tribus. Senarius ergo numerus, ut dicere coeperam, partibus suis connumeratis et in summam ductis ipse conpletur. alii namque 5 sunt numeri, quorum partes simul ductae minorem summam faciunt, alii uero ampliorem ; certis autem interuallorum ratio- nibus pauciores inueniuntur, qui suis partibus conpleantur, quarum summa nec citra insistat nec ultra excrescat, sed ad tantum occurrat, quantus est ipse numerus, cuius partes sunt.
10 horum primus senarius est. nam unius in numeris nullae partes sunt. sic enim dicitur et unum in numeris, quibus numeramus, ut non habeat dimidium uel aliquam partem, sed uere ac pure et simpliciter unum sit. duorum autem pars unum est et ea dimidia nec ulla altera. ternarius uero
i5 duas habet, unam, quae dici possit quota sit — quod est unum; nam tertia eius est — et aliam maiorem, quae non possit dici quota sit, id est duo; nec huius ergo conputari possunt partes illae. de quibus agimus, id est quae dici possunt quotae sint. porro quaternarius duas habet tales : nam
so unum quarta eius est, duo dimidia ; sed ambae in summam ductae, id est unum et duo simul, ternarium faciunt. non quaternarium. non ergo eum conplent partes suae, quia in summa minore consistunt. quinarius non habet talem nisi unam, id est ipsum unum, quae quinta pars eius est; nam
25 et duo quamuis pars eius minor sit et tria maior, neutra tamen earum dici potest quota pars eius sit. senarius uero tres partes tales habet: sextam, tertiam, dimidiam . sexta
1 aliquod E1 aliquo SB 2 et ille S 3 cap. II E 4 summa E
e
ipse] in se PBlbd 5 ducte S 6 autem] uero Pltbd 7 paucior**s (corr. m. 1) B inueniunt P1 8 cit*ra P consistat S 10 horum] quorum S unus PB1 11 et unum] unum PBSbd 13 et] ac b 14 ea] eo (o in ras.) B est Pb 15 habeat E1 quota sit 8. I. m. 1 B 17 posset El quota# (e er.) E potst nec lit. 2 litt. B partes
conputari possunt PBSbd 18 ille SB 20 summa E 21 id est duo & unum S duo, simul ternarium (sic) b 22 in Bl 24 pars (ar in ro8.) P 25 pars (ar in ras.) P neultra P 27 habet b
96 S. AureliAugustini
eius unum est, tertia duo, dimidia tria. haec autem partes in summam ductae, id est unum et duo et tria, simul eundem consummant perficiuntque senarium.
Iam septenarius non habet talem partem nisi septimam, . quod est unum, octonarius tres : octauam, quartam, dimidiam, 5 id est: unum, duo et quattuor . sed haec similiter ductae septenarium faciunt infra insistentem, non ergo inplent eundem octonarium. nouenarius duas habet: nonam, quod est unum, et tertiam, quod est tria. haec autem simul quaternarium faciunt longe nouenario minorem. denarius tres habet partes 10 tales: unum decimam, duo quintam, quinque dimidiam: qui numeri simul ducti ad octonarium perueniunt, non ad dena- rium. undenarius non habet nisi solam undecimam, sicut septenarius solam septimam et quinarius solam quintam et ternarius solam tertiaro et binarius solam dimidiam, quod in 15 omnibus unum est. duodenarius uero partibus suis talibus simul ductis non ipse consummatur, sed exceditur; ampliorem quippe duodenario numerum faciunt: nam usque ad sedecim perueniunt. habet enim eas quinque: duodecimam, sextam, quartam, tertiam, dimidiam . nam duodecima eius unum est, so sexta duo, quarta tria, tertia quattuor, dimidia sex: unum autem et duo et tria et quattuor et sex in summam ducta sedecim faciunt.
Et ne multis morer, in infinita serie numerorum plures numeri reperiuntur, qui tales partes aut non habent nisi sin- ss gulas, sicut ternarius et quinarius et ceteri eiusmodi, aut ita
1 est unum b hae* (c er.) EP hae SBbd 2 summa E 4 septi- nariu8 S septima El 5 octabam E1, (u ex b m. 1) B et
quartam E 6 & duo S haec El hae PBbd similiter] similiter (8. I. w. 2 aJ simul) E simul PBSbd 7 eeptinarium S insistentem] existentg b complent E*PBSbd 9 tertia P hae. (c er.) EPB hae Sbd 10 nobenario El partes habet tales S tales partes PBbd 11 decimam (a ex u m. 1) E 14 septinarius S 17 excedit b 18 duo- denarifltf 19 quinque] quippe E1 20 duodecimam Ex 22ductami£I 23 faciunt] sunt PBSbd 24 cum in inc. eap. III E seriae S seriae P1 25 repperiuntur EPBS inueniuntur b aut om. S 26 huiusmodi S
de Genesi ad litteram lib. IIII. 97
plures habent tales partes, ut in unum ductae atque in summam redactae uel citra insistant, sicut est octonarius et nouenarius et alii plurimi, uel ultra excedant, sicut duode- cimus et duodeuicesimus et multi tales. plures ergo repe-
5 riuntur quilibet horum quam illi, qui perfecti uocantur, eo, quod suis simul ductis talibus partibus conpleantur. nam post senarium duodetricesimus inuenitur, qui similiter suis partibus talibus constat; habet enim eas quinque: uicesimam et octauam, quartam decimam, septimam, quartam, dimidiam ;
10 id est: unum et duo et quattuor et septem et quattuor- decim . quae simul ductae eundem duodetricesimum conplent; fiunt enim uiginti octo. et quanto magis numerorum ordo procedit, tanto productioribus pro rata portione interuallis reperiuntur hi numeri, qui suis talibus partibus in summam
15 redactis ad se ipsos occurrunt, dicunturque perfecti. quorum
enim numerorum tales partes simul ductae non inplent eos-
dem numeros, quorum partes sunt, inperfecti nominantur;
quorum autem etiam excedunt, plus quam perfecti appellantur.
Perfecto ergo numero dierum, hoc est senario, perfecit deus
m opera sua, quae fecit. ita enim scriptum est: et consum- mauit deus in die sexto opera sua, quae fecit. magis autem in istum numerum intentus fio, cum considero etiam ordinem operum ipsorum. sicut enim idem numerus gradatim
20 Gen. 2, 2
I atque] atquae P aut S 2 insistant] eiistant S 3 nobenarius El ultra om. P1 4 duodeuicensimus EXP duodeui^ce^simus R duodeuiginti b duodeuigesimus d erga S repperiuntur ER repperiunt P1 5 ille P 6 simul suis PRb ta#*libus P 7 duodetricensimus ElP duodetri- ginta b duodetrigesimus d 8 talibus partibus PRSbd talibus 8. I. m. 1 S consistat S uicensimam PRX uigesimam E2d 9 et om. bd octabam El dimiam P1 10 et septem om. Rl septem] septimam El et om. R XIHI R 11 duodetricensimum ElP duodetrigesimum d 12 XXVm P magis om. RSd 13 procedet S praecedit PR por- tione] proportione b 14 repperiuntur EPRS hii EP ta#*libus (bu *. 2. m. 1) P 16 re^dactis (d er.) R ad] a R dicunturque El quarum S 18 etiam om. b 20 quae (e 8. I. m. 1) E 21 sexto] septimo b 22 isto numero S 23 opperam R
XXVIII. Aug. teet. III pars 1. 7
98 S. AureliAugustini
partibus suis in trigonum surgit — nam ita sequuntur unum, duo, tria, ut nullus alius interponi possit, quae singulae senarii partes sunt quibus constat: unum sexta, duo tertia, tria dimidia — ita uno die facta est lux, duobus autem sequentibus fabrica mundi huius: uno superior pars, id est s firmamentum, altero inferior, id est mare et terra . sed partem superiorem nullis alimentorum corporalium generibus inpleuit, quia non ibi erat positurus corpora tali refectione indigentia. at inferiorem, quam sibi congruentibus animalibus ornaturus erat, necessariis eorum indigentiae cibis ante ditauit. reliquis 10 ergo tribus diebus ea creata sunt, quae intra mundum, id est intra istam uniuersitatem uisibilem ex elementis omnibus factam, uisibilia suis et congruis motibus agerentur . primo in firmamento luminaria, quia prius erat factum firmamentum, deinde in inferiore animantia, sicut ordo ipse poscebat, uno 15 die aquarum. alio terrarum. nec quisquam ita demens est, ut audeat dicere non potuisse deum facere uno die cuncta, si uellet, aut, si uellet, biduo: uno die spiritalem creaturam et alio die corporalem, siue uno die caelum cum omnibus pertinentibus et alio terram cum omnibus, quae in ea sunt . *o et omnino quando uellet et quamdiu uellet et quomodo uellet. quis est, qui dicat uoluntati eius aliquid potuisse resistere? 3. Quapropter, cum eum legimus sex diebus omnia per- fecisse et senarium numerum considerantes inuenimus esse perfectum, atque ita creaturarum ordinem currere, ut etiam 25 ipsarum partium, quibus iste numerus perficitur, adpareat quasi gradata distinctio, ueniat etiam illud in mentem, quod
1 surget S secuntur S sequuntur (alt. u 8. I. m. 1) E 2 ut] et El que Sl singuli S 3 sexta] sex Sl 4 tria om. S dimidia tria (tiia m. 2 exp. et sexta superscr.) S die* (pr. i 8. I. m. 1; i er.) P
5 una b pars (ar in ras.) P 6 altera b 9 ad El 10 necessariis (iis paene er.) S ciuis E1 12 aelementis P 15 inferiore] feriore E1 16 nec] ne El 18 uellit (ante biduo) P uiduo E* 19 alio die] alio PESbd 21 prim. et om. PRlbd quandiu P 22 est s. U.1J2 25 creaturarum omnium S 27 gradata] grata S distintio i?1
Ueniat sqq. iticip. cap. U.U. E III in b illa El mente Ev
de Genesi ad litteram lib. IIII. 99
alio loco scripturamm ei dicitur: omnia in mensura et numero et pondere disposuisti, atque ita cogitet anima, quae potest. inuocato in auxilium deo et inpertiente atque inspirante uires, utrum haec tria, mensura, numerus, pondus, & in quibus deum disposuisse omnia scriptum est, erant ali- cubi, antequam crearetur uniuersa natura, an etiam ipsa creata sunt, et, si erant antea, ubi erant. neque enim ante creaturam erat aliquid nisi creator. in ipso ergo erant. sed quomodo? nam et ista. quae creata sunt, in ipso esse legimus . an illa
10 sicut ipse, ista uero sicut in illo, a quo reguntur et guber- nantur? et quomodo illa ipse? neque enim deus mensura est aut numerus aut pondus aut ista omnia. an secundum id, quod nouimus mensuram in his, quae metimur, et numerum in his, quae numeranms, et pondus in his, quae adpendimus,
i* non est deus ista? secundum id uero, quod mensura omni rei modum praefigit et numerus omni rei speciem praebet et pondus omnem rem ad quietem ac stabilitatem trahit, ille primitus et ueraciter et singulariter ista est, qui terminat omnia et format omnia et ordinat omnia, nihilque aliud dictum
*> intellegitur, quomodo per cor et linguam humanam potuit: omnia in mensura et numero et pondere disposuisti, nisi: omnia in te disposuisti?
Magnum est paucisque concessum excedere omnia, quae metiri possunt, ut uideatur mensura sine mensura, excedere
» omnia, quae numerari possunt, ut uideatur numerus sine numero, excedere omnia, quae pendi possunt, ut uideatur pondus sine pondere.
1 Sap. 11, 21 9 cf. Rom. 11, 36
3 inpertinente El 5 alicui b 6 natura] creatura PBSbd (s. I. m. 2 al creatura) E 8 erat (a m. 1 in ras.) E 9 legemus P post an Utura 10 litt. in R 11 ips$ S 12 omnia ista b 13 his {s. I. m. 2 a* eia) E eis PRSbd 14 his El eis PRSbd (bis) adpendi-
mus E1 15 uero El 16 omnis S 17 stabilem S 18 iste S 19 dictum aliud S 20 per (8. I. m. 2 aJ et) E potuit] dici potuit b 21 dieposuisti* (s er.) E 23 omniaque R 24 me*tiri (n er.) E
25 omniaq; R 26 adpendi PRSbd
7*
100 ^- Aureli Augustini
4. Neque enim mensura et numerus et pondus in lapidibus tantummodo et lignis atque eiusmodi molibus et quantis- cumque corporalibus uel terrestribus uel caelestibus animad- uerti et cogitari potest. est autem mensura aliquid agendi, ne sit inreuocabilis et inmoderata progressio ; et est numerus 5 et adfectionum animi et uirtutum, quo ab stultitiae deformi- tate ad sapientiae formam decusque conligitur; et est pondus uoluntatis et amoris, ubi adparet, quanti quidque in adpetendo, fugiendo, praeponendo postponendoque pendatur . at haec animorum atque mentium et mensura alia mensura cohibetur, 10 et numerus alio numero formatur, et pondus alio pondere rapitur. mensura autem sine mensura est, cui aequatur quod de illa est, nec alicunde ipsa est; numerus sine numero est, quo formantur omnia, nec formatur ipse ; pondus sine pondere estt quo referuntur, ut quiescant, quorum quies purum gau- 15 dium est, nec illud iam refertur ad aliud.
Sed nomina mensurae et numeri et ponderis quisquis non- nisi uisibiliter nouit, seruiliter nouit. transcendat itaque omne, quod ita nouit, aut si nondum potest, nec ipsis nominibus haereat, de quibus cogitare nisi sordide non potest. tanto 20 enim magis cuique ista in superioribus cara sunt, quanto ipse minus est in inferioribus caro. quodsi non uult aliquis ea uocabula, quae in rebus infirmis et abiectissimis didicit, trans- ferre ad illa sublimia, quibus intuendis mentem serenare conatur, non est urgendus, ut faciat. dum enim hoc intelle- u
2 huiusmodi PBSbd mobilibus El 4 autein] etiam PRSbd
(8. I. m. 2 al etia) E 6 et adfectionum om. b affectionum
lib. 8 uoluntatis El quique E1 adpetendo E1 9 post-
ponendoqu»e (a er.) E postponendo quae S at] ad E sed PRSEPbd hic b 10 et er. R 12 sine] nisi E1 13 ali*unde P aliunde RSbd cum numerus inc. VI E 14 formantur (n s. I. m. 2) S ipse formatur b 15 est om. S 16 iam] tamen b aliud {8. I. m. 2 al gaudiu) E
17 nomine S et ponderis et numeri P 18 uisibiliter] uiliter S
ui*** liter R nouit (pr; uit add. 8. I. m. 2) E seruiliter nouit
om. S 19 nominibus (n init. 8. I. m. \) R 20 hereat EPRS sor- dide. S sordid»e P 22 caro] cara S 23 infimis E*Sbd 24 sub- limia (mi s. I. m. 1) R 25 urguendus PRS
de Genesi ad litteram lib. IIII. 101
gatur, quod intellegendum est, non magnopere curandum est. quid uocetuf. scire oportet tamen, cuiusmodi similitudo est inferiorum ad superiora. non enim aliter recte hinc illuc ratio tendit et nititur. 5 Jam uero si quisquam dicit creatam esse mensuram et numerum et pondus, in quibus deum omnia disposuisse scriptura testatur, si in illis omnia disposuit, eadem ipsa ubi disposuit? si in aliis, quomodo ergo in ipsis omnia, quando ipsa in aliis? non itaque dubitandum est illa esse extra ea,
10 quae disposita sunt, in quibus omnia disposita sunt*
5. An forte putabimus ita dictum esse: omnia in men- sura et numero et pondere disposuisti, ac si diceretur: omnia sic disposuisti, ut haberent mensuram et numerum et pondus? quia et, si diceretur: omnia corpora in colori-
15 bus disposuisti, non hinc esset consequens, ut ipsa dei sapientia, per quam facta sunt omnia, colores in se prius habuisse intellegeretur, in quibus faceret corpora, sed ita acciperetur : omnia corpora in coloribus disposuisti, ac si dice- retur: omnia corpora sic disposuisti, ut haberent colores.
20 quasi uero a creatore deo disposita in coloribus corpora, id est ita disposita, ut colorata essent, possit aliter intellegi, nisi aliqua ratio colorum singulis corporum generibus distri- buendorum in ipsa disponentis sapientia non defuisse intelle- gatur, etsi color ibi non appellatur. hoc est enim, quod duri,
25 dum res conceditur, non esse de uocabulis laborandum.
Faciamus ergo ita dictum esse: omnia in mensura et
11 Sap. 11, 21
2 quod S cuiusmodi tamen S 3 rectae R 4 tendit** S 7 scrip-
tora om. E eadem— disposuit bis pos. sed alt. del. m. 1 8 8 in s.
1. m. \ R omnia in ipsis b 9 ea om. P1 11 putauimus JS1
esse dictum b 16 quem R 17 intellegetur P1 18 acceperetur P
21 posset E 23 disponendis S disponenti Rb non defuisse] fuisse b
24 coloris S ibi om. S 25 res (s m. 1 s. I.) R conceditur]
cognoscitur Rbd «onditur (c er.) P uocauulis E1 26 faciamus]
fateamur b ergo om. El
102 S. Aureli Augustini
numero et pondere disposuisti, tamquam dictum esset ita disposita, ut haberent proprias mensuras suas et proprios numeros et proprium pondus, quae in eis pro sui cuiusque generis mutabilitate mutarentur, augmentis et diminutionibus, multitudine et paucitate, leuitate et grauitate secundum 5 dispositionem dei: numquid, sicut ista mutantur, ita ipsum dei consilium, in quo ea disposuit, mutabile dicimus? auer- terit ipse tantam dementiam!
6. Cum ergo haec ita disponerentur, ut haberent mensuras et numeros et pondera sua, ubi ea cernebat ipse disponens? io neque enim extra se ipsum, sicut cernimus oculis corpora, quae utique nondum erant, cum disponerentur, ut fierent. nec ita intra se ipsum ista cernebat, sicut cernimus animo phantasias corporum, quae non praesto sunt oculis, sed ea, quae uidimus, uel ex eis, quae uidimus, imaginando cogitamus. 15 quo ergo modo ista cernebat, ut ita disponeret ? quo, nisi eo, quo solus potest?
Uerum tamen nos mortales et peccatores, quorum animas adgrauant corpora corruptibilia et quorum sensum multa cogitantem terrena deprimit habitatio — quamquam, et si »0 corda mundissima et mentes simplicissimas gereremus sanctis- que angelis iam essemus aequales, non utique nobis ita nota 7 esset diuina substantia sicut ipsa sibi — tamen istam senarii numeri perfectionem nec extra nos ipsos cernimus, sicut oculis corpora, nec ita intra nosmet ipsos, quemadmodum corporum *s
18 cf. Sap. 9, 15
1 ponderein (m exp. m. 1) P disposuisti] disposita S, (ita in ras.) R 2 et om. E1 6 cum uoce multitudine inc. cap. VII E leuitate
om. Pl leuite Rl 7 auertat b 8 tantam»* (en er. et tan 8. I. pos. m. 1) R 9 haec 8. I. m. 1 R disponeretur b 11 post ipsum add. cernebat b 13 ita s. I. m. 1 R om PSbd ista] ita d animo
cernimus bd 14 fantasias E presto ES eaq ; R 15 uidemus PRSb uel— uidimus om. S uideinus PR*b 16 cap. VIII E modo ergo PRd 18 tamen] etiam bd 19 adgrabant Ex aggrabant PR1 21 generemus El 23 cum uoce tamen incipit cap. VII in bd 24 cernimos P1 25 ita om. E*Sb quemammodum EPRS
de Genesi ad litteram lib. IIII. 103
phantasias et uisibilium imagines rerum, sed alio quodam longe differenti modo. quamuis enim se obiectent mentis aspectui quasi corpusculorum quaedam simulacra, cum senarii numeri conpositio uel ordo uel partitio cogitatur, tamen uali-
5 dior et praepotentior desuper ratio non eis adnuit interiusque uim numeri contuetur: per quem contuitum fidenter dicit id, quod dicitur unum in numeris, in nullas partes diuidi posse, nulla autem corpora nisi in partes innumerabiles diuidi, et facilius caelum et terram transire, quae secundum senarium
10 numerum fabricata sunt, quam effici posse, ut senarius numerus non suis partibus conpleatur. gratias itaque creatori semper agat animus humanus, a quo ita creatus est, ut hoc possit uidere, quod auium nulla, nulla bestiarum, quae tamen nobis- cum uident et caelum et terram et luminaria et mare et
1* aridam et omnia, quae in eis sunt.
Quamobrem non possumus dicere propterea senarium nume- rum esse perfectum, quia sex diebus perfecit deus omnia opera sua, sed propterea deum sex diebus perfecisse opera sua, quia senarius numerus perfectus est. itaque, etiamsi ista
so non essent, perfectus ille esset; nisi autem ille perfectus esset, ista secundum eum perfecta non fierent.
8. Iam uero, quod scriptum est requieuisse deum in die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit, et ideo eundem diem benedixisse et sanctificasse, quia in ipso requieuit ab
25 omnibus operibus suis, ut, quomodo possumus, quantum ab ipso adiuti fuerimus, intellectu conemur adtingere, prius de hoc carnales hominum suspiciones a nostris mentibus abi- gamus. numquid enim dici uel credi fas est deum laborasse in operando, cum ea, quae supra scripta sunt, condidit, quando
1 fantasias E 3 corpuscolorum PBl 5 adnnit El interiusquae ER interiu8 uue^ b 6 uim om. P numeri uim P2Bbd 11 creatori semper creatori (semper creatori exp. m. 2)E 12 itaque E 13 nulla bestiarum] aut bestiarum S uestiarum El 15 arida S que B 16 cap. Vim E 19 itaque] Perfectus itaque S 20 perfectus om. S 22 in om. El 24 ab omnibus operibus suis om. PBlbd 26 fuerimus adiuti b 27 suspitiones S suspiones Pl auigamus El
104 S. Aureli Augustini
dicebat, et fiebant? ita quippe nec homo laborat, si aliquid faciendum, mox ut dixerit, fiat. quamuis enim humana uerba sonis adminiculata ita proferantur, ut sermo diuturnus fatiget, tamen, cum tam pauca sunt, quam pauca legimus in eo, quod scriptum est, cum deus dixit: fiat lux, fiat firmamentum 5 et cetera usque in finem operum, qtiae sexto die consummauit, nimis absurdi deliramenti est istum uel hominis, nedum dei, laborem putare.
An forte quis dixerit dicendo quidem, ut fierent, quae continuo facta sunt, deum non laborasse, sed forte cogitando, 10 quid fieri debuisset, qua cura uelut liberatus rerum perfectione requieuerit et eo merito diem, quo primum factus est, ab hac animi intentione securus benedicere et sanctificare uolu- erit? quodsi haec sapere multum desipere est — rerum enim condendarum tam facultas quam facilitas inconparabilis et 15 9 ineffabilis est apud deum — quid restat, ut intellegamus, nisi forte creaturae rationali, in qua et hominem creauit, in se ipso requiem praebuisse post eius perfectionem per donum spiritus sancti, per quem diffunditur caritas in cordibus nostris, ut illuc feramur adpetitu desiderii, quo cum uenerimus requie- 20 scamus, id est nihil amplius requiramus? sicut enim recte dicitur deus facere, quidquid ipso in nobis operante fecerimus, ita recte dicitur deus requiescere, cum eius munere requie- scimus.
Hoc quidem recte intellegimus, quia et uerum est et non 25 magnae intentionis indiget, ut uideamus ita dici requiescere
5 Gen. 1, 3. 6 19 cf. Kom. 5, 5
1 post dicebat add. fiant PBb et fiebant om. PB 5 dixit deus Sb 6 consumauit B 7 deliberamen! tis P deleramentis B1 inter hominis et nedum add. quanto magis b nedum] qnanto magis S 11 qua] quae El uelut cura b 12 requieuerit (er 8. I. m. 1) E requieuit b
primo PMbd 14 si haec om. b 15 et] atque PBSbd 16 aput EP cum uoce quid incipit cap. 9 in bd 18 prebuisse S 20 feramur (r fin. sup. cxp. s m. 1) E adpetitu El cum] dum S perueneri- mus PSbd 22 quicquid E*BS inobis Pl 23 rectae B deus dicitur b 26 magna intentione b ista El dice E dicere b
de Gcnesi ad litteram lib. IIII. 105
deum, cum requiescere nos facit, sicut dicitur cognoscere, cum efficit, ut cognoscamus. neque enim deus temporaliter cognoscit, quod ante non nouerat, et tamen dicit Abrahae: nunc cognoui, quoniam times deum: ubi quid aliud
* accipimus, nisi : nunc feci, ut cognosceres ? his locutionum modis. cum ea, quae non accidunt deo, tamquam illi accidant loquimur, eum facere agnoscimus, ut nobis accidant, ea dum- taxat, quae laudabilia sunt, et haec quantum scripturarum usus admittit. neque enim temere nos aliquid de deo tale
10 dicere debemus, quod in scriptura eius non legimus.
Ex hoc locutionis modo arbitror dictum illud ab apostolo: nolite contristare spiritum sanctum dei, in quo signati estis in die redemtionis. neque enim ipsa spi- ritus sancti, qua est quidquid ipse est, substantia contristari
15 potest, cum habeat aetemam atque incommutabilem beati- tudinem magisque sit ipsa aeterna incommutabilis beatitudo. sed quia ita in sanctis habitat, ut eos inpleat caritate, qua necesse est, ut homines ex tempore gaudeant prouectu fidelium et bonis operibus, et ideo necesse est etiam contristentur
*o lapsu uel peccatis eorum, de quorum fide ac pietate gaudebant — quae tristitia laudabilis est, quia uenit ex dilectione, quam spiritus sanctus infundit — propterea ipse spiritus dicitur con- tristari ab eis, qui sic agunt, ut eorum factis contristentur sancti, non ob aliud, nisi quia spiritum sanctum habent: quo
35 dono tam boni sunt, ut eos mali maestificent, hi maxime,
4 Gen. 22, 12 12 Eph. 4, 80
1 no8 requiescere b fecit ElS 2 effecit PR 3 antea bd Abra- hae] ad Abraham d ad abraa b 5 cognosceres E1 cognosceretur PRSbd cup. X E loquutionum P 8 haec] hoc b <m. P1 9 ammittit PRX nos temere bd tale de deo PRbd tale om. S 11 Ex] Et b loqnutionis PR 12 contristare 2?1 lSdiemJ^ redemptionis RSbd 14 quae S quicquid E*RS est ipsa b 17 quae S 18 profectu PRSbd 20 labsu P pietate S 21 quam] quain (m exp. m. 1) S qua b
22 aii. sps in ras. m. 2 R con*tristari (s er.) S 24 quomo (mo exp. m. 1) P quo* R 25 dono] donante S do no J^1 dono* jR mesti-
ficent R hii E
106 S. AureliAugustini
quos bonos fuisse siue nouerunt siue crediderunt. quae pro- fecto tristitia non solum non culpanda, uerum etiam praecipue laudanda ac praedicanda est.
Hoc genere locutionis rursum idem apostolus mirabiliter U8us est, ubi ait: nunc autem cognoscentes deum, immo 5 cogniti a deo. neque enim tunc eos cognouerat deus, prae- cognitos uidelicet ante constitutionem mundi; sed quia tunc eum ipsi illius munere, non suo merito uel facultate cogno- uerant, maluit tropice loqui, ut tunc ab illo cognitos diceret, cum eis cognoscendum se praestitit, et uerbum corrigere, 10 quasi hoc minus recte dixerit, quod proprie dixerat, quam sinere, ut hoc sibi adrogarent se potuisse, quod eis posse ille donauerat.
10. Hic ergo intellectus in eo, quod positum est requieuisse deum ab omnibus operibus suis, quae fecit bona ualde, quia is ipse nos facit requiescere, cum bona opera fecerimus, quibus- dam forte suffecerit; sed nos huius sententiae scripturarum consideratione suscepta urguemur quaerere, quonam modo et ipse requiescere potuerit, quamuis requie sua nobis insinuata sperare admonuerit in se requiem nostram futuram. sicut »» enim ipse fecit caelum et terram et ea, quae in eis sunt. et omnia sexto die consummauit, nec in eis aliquid dici potest nos creasse illo donante, ut crearemus, et ideo dictum esse: consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit. quia, ut a nobis consummarentur, ipse praestitit : ita et quod » dictum est: requieuit deus in die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit, non utique nostram requiem.
5 Gal. 4, 9 7 cf. I Petr. 1, 10 24 Gen. 2, 2
1 bonus P1 2 praecipuae R 4 loqutionis P1 loquutionis R
rursus PRSbd 6 cogniti estis ab eo b 8 eam Pl ipsi eum P*RSbd 10 prestitit EP 11 rectae R ' propriae 8 12 se] sed E 16 fecit PRl fecereinus P 17 sufficerit Rl nos] non S 18 urgemur E*Rbd
quonani] quoniam PRl et om. S 19 requiem suam S nobia -R1 insinuatam 5 20 ammonuerit PR 21 sunt om. P 22 dici potest aliquid b 23 donante (te ex do m. 1) P crearemur S dictyxnm 'exp. m. 1) P 25 quia ut] qui aut S prestitit S 27 utiqu JR1
de Genesi ad litteram lib. IIII. 107
quam concedente ipso adepturi sumus, sed ipsius primitus intellegere debemus, qua in septimo die requieuit consummatis operibus, ut prius omnia, quae scripta sunt, facta monstrentur et deinde, si opus est, etiam aliquid significasse doceantur. 5 recte quippe dicitur, sicut deus post opera sua bona requieuit, ita et nos post opera nostra bona requieturos; sed ob hoc etiam recte flagitatur. ut, quemadmodum disputatum est de operibus dei, quae ipsius esse satis adparet, ita de requie dei satis disseratur, quae proprie ipsius demonstratur.
10 11. Quapropter iustissima ratione conpellimur indagare, si ualeamus, atque eloqui, quomodo utrumque sit uerum, et quod hic scriptum est in septimo die requieuisse deum ab omnibus operibus suis, quae fecit, et quod in euangelio dicit ipse. per quem facta sunt omnia, pater meus usque modo
« operatur, et ego operor. eis enim hoc respondit, qui propter requiem dei scripturae huius auctoritate antiquitus commendatam sabbatum ab eo non obseruari querebantur. et dici quidem probabiliter potest obseruandum sabbatum Iudaeis fuisse praeceptum in umbra futuri, quae spiritalem
20 requiem figuraret, quam deus exemplo huius quietis suae fidelibus bona opera facientibus arcana significatione polliee- batur. cuius quietis et dominus Iesus Christus, qui nonnisi quando uoluit passus est, etiam sepultura sua mysterium confirmauit. ipso quippe die sabbati requieuit in sepulcro
25 eumque totum diem habuit sanctae cuiusdam uacationis, posteaquam sexto die, id est parasceue, quam dicunt sextam
14 Ioh. 5, 17
1 conce!|dente (ce add. m. 2) S 2 quia SB2 3 monstrarentur PBlb 7 rectae B quemammodum EPB1 disputatum bis pos. m. I alt. del.S 8apparet22l 9 proprie, SB propria bd demonstretur PBSbd 10 eap. XI E conpeUemur P 13 omnibus om. PBd operibus om. S 14 modo] nunc PBbd 15 eis] iudaeis S qua S 16 auctoritatem S 17 conmendatam E1 commendatum P*bd quaerebantur EPBS 18 pot- est] post S 21 arcana El 22 ante dominus add. ipse PBbd
lesus Christus scripsi: ihs E xps PBSbd 24 sabati S sepulchro PBSb 25 uocationis P*Bxb 26 quem PBb sextum b
108 S. Aureli Augustini
sabbati, consummauit omnia opera sua, cum de illo quae scripta sunt in ipso crucis patibulo conplerentur. nam et hoc uerbo usus est quando ait: consummatum est; et incli- nato capite tradidit spiritum. quid ergo mirum, si deus istum diem, quo erat Ghristus in sepultura quieturus, uolens 5 etiam hoc modo praenuntiare ab operibus suis in uno die requieuit, deinceps operaturus ordinem saeculorum, ut et illud uerum diceretur: pater meus usque nunc operatur?
12. Potest etiam intellegi deum requieuiese a condendis generibus creaturae, quia ultra iam non condidit aliqua genera 10- noua, deinceps autem usque nunc et ultra operari eorundem generum administrationem, quae tunc instituta sunt, non ut ipso saltem die septimo potentia eius a caeli et terrae omniumque rerum quas condiderat gubernatione cessaret, alioquin continuo dilaberentur. creatoris namque potentia et 15 omnipotentis atque omnitenentis uirtus ~causa subsistendi est omni creaturae : quae uirtus ab eis, quae creata sunt, regendis si aliquando cessaret, simul et illorum cessaret species omnis- que natura concideret. neque enim, sicut structor aedium, cum fabricauerit, abscedit, atque illo cessante atque absce- 20 dente stat opus eius, ita mundus uel ictu oculi stare poterit, si ei deus regimen sui subtraxerit.
Proinde et quod dominus ait: pater meus usque modo operatur, continuationem quandam operis eius, quauniuersam creaturam continet atque administrat, ostendit. aliter enim « posset intellegi, si diceret: et nunc operatur, ubi non esset necesse, ut operis continuationem acciperemus, aliter autem
3 Ioh. 19, 30 8 Ioh* 5, 17
2 patiuulo E1 4 tradidit B1 reddidet P reddidit B*b 5 sepultura] sepulchro b 8 uere bd 9 concedendis E condendis {alt. n 8. I. m. 1) P 11 operari] opera B operatur b operarior P eundera P1 12 ammini8trationeni PB ut ». I tn. 1 B 13 saltim 8 14 omnium- quae P gubernatore* (s semier.) S 15 dilauerentur EP 17 eis] omnibus 8 que B 19 instructor 8 structura b 20 abscedit] quis abscedit b 21 opera 8 23 modo] nunc EPPBbd 25 amministrat PB 26 possit 8BX 27 autem] enim El
de Genesi ad litteram lib. II II. 109
cogit intellegi, cum ait: usque nunc, ex illo scilicet, quo cnncta cum conderet operatus est. et quod scriptam est de sapientia eius: pertingit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suauiter, de qua item scriptum est, 5 quod motus eius agilior celeriorque sit omnibus motibus : satis adparet recte intuentibus hunc ipsum inconparabilem et ineffabilem, et si possit intellegi, stabiiem motum suum rebus eam praebere suauiter disponendis, quo utique subtracto, si ab bac operatione cessauerit, eas continuo perituras. et illud,
10 quod ait apostolus, cum deum Atheniensibus praedicaret: in illo uiuimus et mouemur et sumus, liquide cogitatum, quantum humana mens ualet, adiuuat hanc sententiam, qua credimus et dicimus deum in his, quae creauit, indesinenter operari. neque enim tamquam substantia eius sic in illo
15 sumus. quemadmodum dictum est, quod habeat uitam in semet ipso, sed utique, cum aliud sumus quam ipse, non ob aliud in illo sumus, nisi quia id operatur, et hoc est opus eius, quo continet omnia et quo eius sapientia pertendit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia
so suauiter, per quam dispositionem in illo uiuimus et mouemur et sumus. unde conligitur, quod, si hoc opus suum rebus subtraxerit, nec uiuemus nec mouebimur nec erimus. claret igitur ne uno quidem die cessasse deum ab opere regendi, quae creauit, ne motus suos naturaies, quibus
26 aguntur atque uegetantur, ut omnino naturae sint et in eo, quod sunt, pro suo quaeque genere maneant, ilico amitterent
8 Sap. 8, 1 5 cf. Sap. 7, 24 10 Act. 17, 28 16 cf. Ioh. 5, 26 18 Sap. 8, 1 20 Act. 17, 28
2 cum] dum 8 concederet (ce exp. m. 1) E 3 sapiencia B
eius om. b pertinget 8 usad Pl 4 suabiter ElP 6 incon- parabilem] incorporabilem 8 (8. I. m. 2 al incorporabile) E 8 praeberet 8 suabiter El 9 hac (h «. I m. 1) B 10 atheneensibus P ateneensi- bus Bl in]& in 8 11 prius et om. b 12 adiubat El 13 iis Bd que B 14 substantiam E 15 quemammodum EPBl8 16 simus EPPBd 18 sapiencia B 19 disponet P 20 suabiter P et om. b
21 hic 8 22 uiuimus S mouemur S 25 uegitantur 8 sint] Bdt b 26 quaeque] quoque ESb queque B ilico (li in ras.) B illico bd
110 S. Aureli Augustini
et esse aliquid omnino desinerent, si eis subtraheretur motus ille sapientiae dei, quo disponit omnia suauiter. quapropter sic accipimus deum requieuisse ab omnibus operibus suis, quae fecit, ut iam nouam naturam ulterius nullam conderet, non ut ea, quae condiderat, continere et guberaare cessaret. 5 unde et illud uerum est, quod septimo die requieuit deus, et illud, quod usque nunc operatur.
13. Et opera quidem eius bona uidemus, quietem uero eius post bona opera nostra uidebimus. ob quam significandam mandauit Hebraeo populo unum diem obseruandum: quod 10 tam camaliter agebant, ut eo die dominum saluatorem nostrum uidentes operari criminarentur, ac sic eis de opere patris rectissime responderet, cum quo et ipse operabatur aequaliter non solum creaturae uniuersae administrationem, sed etiam ipsam nostram salutem. iam uero tempore gratiae reuelatae 15 obseruatio illa sabbati, quae unius diei uacatione figurabatur, ablata est ab obseruatione fidelium. in ea quippe iam gratia perpetuum sabbatum obseruat, qui spe futurae quietis operatur quidquid boni operatur nec in ipsis bonis operibus suis quasi habens bonum, quod non acceperit, gloriatur; ita enim tam- 20 quam diem sabbati, hoc est dominicae cessationis in sepultura suscipiens atque intellegens baptismi sacramentum quiescit a pristinis operibus suis, ut iam in nouitate uitae ambulans deum in se operari cognoscat, qui simul et operatur et quiescit
6 Gen. 2, 2 10 cf. Exod. 20, 8 22 cf. Rom. 6, 4
2 illae P suabiter El 4 que R iam] etiam S 5 ut ea quae] utiquae P utique b ea quae om. Rl ante condiderat add. ut quod b 6 in septimo PRSbd 8 uidemus bona PRbd 9 uideuimus E1 10 hebreo SR 11 dominum saluatorem nostrum (8. I. m. 2 aj salute" nostra) E dftm saluatorem nf m (sed ex saluatorem fact. salutarem et in mg. add. alibi) S salutem nostram dominum PRbd 12 sic 8. I. m. 2 P si bd 13 equaliter R 14 amministrationem PR 15 salutem
nostram S reuelata S 16 sabati R uocatione P*Rl 17 iam legitur ante sabbatum in PRS, post sabbatum in bd 18 spei E1 ptuturae (p m. 2 ex i uocab. spei) E 19 quicquid E*SR 21 die IPPRS 24 et *. I. m. 2 S
de Genesi ad litteram lib. IIII. Hl
et creaturae praebens congruam gubernationem et apud se habens aeternam tranquillitatem.
14. Denique ipse nec, cum creauit, defessus nec, cum ces- sauit, refectus est, sed nos uoluit per scripturam suam ad 5 quietis exhortari desiderium intimando nobis eum diem se sanctificasse, in quo quieuit ab omnibus operibus suis. nam nusquam omnium sex dierum, quibus creata sunt omnia, legitur aliquid sanctificasse . nec ante ipsos sex dies, ubi scriptum est: in principio fecit deus caelum et terram,
10 additum est: et sanctificauit, sed diem istum, in quo requieuit ab omnibus operibus suis, qnae fecit, uoluit sanctificare, tam- quam et apud ipsum, qui nihil in opere suo laborat, plus quies quam operatio ualeat. hoc quidem in hominibus euan- gelium nobis intimat, ubi saluator noster meliorem partem
i5 dicit Mariae, quod sedens ad pedes eius requiescebat in uerbo eius, quam Marthae quamuis propter obsequium, quo ei mini- strabat, circa multa occupatae et licet bonum opus operantis. uerum hoc in deo quomodo sit uel intellegatur, difficile dictu est, etiamsi cogitatu aliquantulum adtingi potest, cur deus
so sanctificauerit diem quietis suae, qui nullum sanctificauerit operis sui, nec ipsum sextum, quo et hominem fecit et cuncta perfecit. ac primum ipsum requiescere dei quale sit, cuius humanae mentis acies adsequi potest? quod tamen nisi esset, hoc omnino ista scriptura non poneret. dicam sane, quod
85 sentio, haec duo indubitata praeloquens nec deum uelut post laborem desideratumue negotii sui finem temporali quadam
9 Gen. 1, 1 15 cf. Luc. 10, 39-42
1 guuernationem E1 aput E*PR 8 cap. XII E defesus Rl 5 exortari ESR 6 omnibus otn. E1 8 ubi] ub P1 11 sanctiflcare uoluit b 12 aput EP 13 hominibus] om||nibus E *om*nibus R
16 martae Pl 17 occupata 8 operantes 8 operatis Pl 18 uerum] uerbum S dictum E*P dictu* (m er.) R 19 quur S 20 sanctifi- cauerat b 21 et cuncta perfecit om. PR 23 adsequi E* 24 ista] in ista S ipsa b sanae R 25 hic b uelut om. PRl 26 deaide- ratumue Ex desideratumuae R desideratum de S desideratum b
112 S. AureliAugustini
requie delectatum nec has litteras auctoritate tanta merito praeminentes frustra falsoque dixisse, quod deus ab omnibus operibus suis, quae fecit, in septimo die requieuerit eaque causa eundem diem sanctificauerit.
15. Nimirum ergo, quia uitium est et infirmitas animae 6 ita suis operibus delectari, ut potius in eis quam in se requiescat ab eis, cum procul dubio melius aliquid in illa sit, quo ea facta sunt, quam ipsa, quae facta sunt, insinuatur nobis deus per hanc scripturam, qua dicitur requieuisse ab omnibus operibus suis, quae fecit, nullo opere suo sic delec- io tatus, quasi faciendi eius eguerit, uel minor futurus, nisi fecisset, uel beatior, cum fecisset. quia enim ex illo ita est quidquid ex illo est, ut ei debeat, quod est, ipse autem nulli. quod ex ipso est, debeat, quod beatus est, se rebus, quas fecit, diligendo praeposuit, non sanctificans diem, quo ea i& facienda inchoauit, nec illum, quo ea perfecit, ne illis uel faciendis uel factis auctum eius gaudium uideretur, sed eum, quo ab ipsis in se ipso requieuit. et ipse quidem numquam ista requie caruit, sed nobis eam per diem septimum ostendit, hinc etiam significans non percipi requiem suam nisi a per- *> fectis, cum ad eam intimandam non deputauit diem, nisi qui perfectionem rerum omnium sequebatur. nam qui semper est quietus, tunc nobis requieuit, cum se requieuisse monstrauit.
16. Illud quoque adtendendum est, quod dei requiem, qua de se ipso beatus est, nobis insinuari oportebat, ut intelle- ** gamus, quomodo dicatur etiam requiescere in nobis: quod non dicitur, nisi cum in se requiem praestat et nobis. requies igitur dei recte intellegentibus ea est, qua nullius indiget
1 tanto S 4 causae (e exp. m.l)P 5 cap. XIII E 6 eis] ipsis b 8 ipsa] propter b 9 deus nobis b 10 oberibus P 13 quicquid E*RS 15 deligendo El 16 inchoabit El illura] ullum B nec PRd
18 ipsis (i fin. ex o m. 1) E 19 ista (a m. 1 s. I) E 20 per- cipe El; m. 2 re s. I. add. et al percipi adscr. 23 requiebit El
25 8e om. b insinuare EXPX 26 etiam om. b quod— nobis om. Sl 27 requiem (i m. 1 *. I) E prestat ES cap. XIIII E 28 in- giget S
de Genesi ad litteram lib. IIII. H3
bono ; et ideo certa et nobis in illo est, quia et nos beati- ficamur bono, quod ipse est, non ipse bono, quod nos sumus. nam et nos aliquod bonum ab illo sumus, qui fecit omnia bona ualde, in quibus fecit et nos. porro alia res bona praeter
5 ipsum nulla est, quam ipse non fecit ; ac per hoc nullo praeter se alio bono indiget, qui bono, quod fecit, non eget. haec est eius requies ab omnibus operibus suis, quae fecit. quibus autem bonis laudabiliter non egeret, si nulla fecisset? nam etiam sic dici posset nullis egens bonis, non a factis in
10 se ipso requiescendo, uerum omnino nulla faciendo. sed bona facere si non posset, nulla esset potentia; si autem posset nec faceret, magna esset inuidentia. quia ergo est omnipotens et bonus, omnia ualde bona fecit; quia uero se ipso bono perfecte beatus est, ab omnibus, quae fecit, in se ipso
15 requieuit, ea scilicet requie, a qua numquam recessit. sed si diceretur requieuisse a faciendis, nihil aliud quam non fecisse intellegeretur : nisi autem diceretur requieuisse a factis, non eis egere, quae fecit, minus commendaretur.
Quo itaque die hoc commendari oportuisse nisi septimo?
*o intellegit quisquis senarii numeri perfectionem, de qua supra locuti sumus. perfectioni creaturae congruenter adhibitam recolit. si enim senario numero perficienda fuerat creatura, sicuti perfecta est, eaque requies dei nobis erat commendanda, qua demonstraretur nec perfectis beatificari creaturis, procul
25 dubio dies erat in hac commendatione sanctificandus, qui sequitur sextum, quo erigeremur ad hanc requiem concupi- scendam, ut et nos in illo requiescamus.
17. Neque enim similitudo pia est, si uelimus similes ita
1 in nobis b et om. PRlS 2 alt. ipse om. b 3 aliquot El
bona omnia S 5 nulla] non S 6 indiget] eget PRSbd facit RSd egit Ex 9 possit S potest b a om. El a factis] affectis Rl
10 non omnino E 14 perfectae S ab omnibus] ab omjjnibus (*. I. m. 2 af a bonis) E a bonis PRSbd 19 oportuisset bd post septimo
add. Quod sane bd 21 loquuti P perfectionis .E1 perfectioni (i fin. ex e m. 1) R athibitam El 23 eaquae E ea quae S erat nobis bd 24 demon8tretur b beatificare b 28 cap XV E ita esse similes PRS ita similes esse bd
XX VIII. Aug. scct. III pars 1. 8
114 S. Aureli Augustini
esse deo, ut et nos ab operibus nostris requiescamus in nobis, sicut ipse requieuit in se ab operibus suis. in quodam quippe incommutabili bono requiescere debemus, quod ille nobis est, qui nos fecit. haec erit igitur summa minimeque superba et uere pia requies nostra, ut, sicut ipse requieuit ab omnibus & operibus suis, quia non ei opera sua, sed ipse sibi bonum est, quo beatus est, ita et nos ab omnibus operibus non tantum nostris, uerum etiam ipsius nonnisi in illo requieturos nos esse speremus idque desideremus post bona opera nostra, quae in nobis agnoscimus illius potius esse quam nostra, ut 1» etiam sic post bona opera sua ipse requiescat, cum post bona opera, quae ab illo iustificati fecerimus, in se nobis requiem praestat. magnum est enim nobis ab illo extitisse, sed maius erit in illo quieuisse, sicut ipse non ideo beatus est, quia haec fecit, sed quia etiam factis non egens in se i& potius quam in ipsis requieuit. unde non operis, sed quietis diem sanctificauit, quia non haec faciendo, sed eis, quae fecit, non egendo se beatum intimauit.
Quid ergo tam humile ac facile adfatu et quid tam sublime atque arduum cogitatu quam deus requiescens ab omnibus *> operibus suis, quae fecit? et ubi requiescens nisi in se ipso, quia beatus nonnisi se ipso ? quando, nisi semper ? in diebus autem, quibus rerum, quas condidit, consummatio narratur et ab eis quietis dei ordo distinguitur, quando, nisi in sepiimo die, qui earum sequitur perfectionem? a perfectis enim requie- s& scit, qui nec perfectis eget, quo beatior esse possit.
18. Et quod apud illum quidem quieti eius nec mane nec uespera est, quia nec aperitur initio nec clauditur fine,
3 commutabili El requiescere (re init. in ras.) R 4 erit om. S minimaeque (a exp. rn. 1) P 5 uera 8 7 nostris non tantum 8
9 desederemus PEl 11 post requiescat add. in nobis b 12 fecere^ mus P 13 prestat E8 exstitisse bd 14 requieuisse bd 15 hoc b 19 ac] et b adfatu] affatu EPSBb effatu d 20 cogitatum El
22 nonnisi m. 1 post se ipso posit. m. 2 exp. et post beatus pos. E in se ipso E 24 distinguitur. Quando sqq. (sic) b 27 quietis El
28 finem JR1
de Genesi ad litteram lib. IIII. H5
perfectis autem operibus eius mane habet et uesperam non habet, perfecta quippe creatura habet quoddam initium suae conuersionis ad quietem creatoris sui, sed illa non habet finem quasi terminum perfectionis suae, sicut ea, quae facta 5 sunt. ac per hoc requies dei non ipsi deo, sed rerum ab eo conditarum perfectioni inchoatur, ut in illo incipiat requie- scere, quod ab illo perficitur, et in eo habere mane — in suo enim genere tamquam uespera terminatum est — sed in deo uesperam habere iam non potest, quia non erit aliquid
10 illa perfectione perfectius.
In illis enim diebus, quibus omnia creabantur, uesperam terminum conditae creaturae, mane autem initium condendae alterius accipiebamus. ac per hoc quinti diei uespera terminus est conditae quinto die creaturae, mane autem, quod post
15 ipsam uesperam factum est, initium est condendae sexto die creaturae, qua condita tamquam eius terminus facta est uespera. et quia nihil aliud condendum restiterat, ita post illam uesperam mane factum est, ut non esset initium con- dendae alterius creaturae, sed initium quietis uniuersae crea-
20 turae in requie creatoris. neque enim caelum et terra et omnia, quae in eis sunt, uniuersa scilicet spiritalis corporalis- que creatura in se ipsa manet, sed utique in illo, de quo dictum est: in illo enim uiuimus et mouemur et sumus, quia, etsi unaquaeque pars potest esse in toto, cuius pars
«5 est, ipsum tamen totum non est nisi in illo, a quo conditum est. et ideo non absurde intellegitur sexto die conpleto post eius uesperam factum mane, non quo significaretur initium condendae alterius creaturae, sicut in ceteris, sed quo signi-
23 Act. 17, 28
1 et] haec Ex uespera S 6 perfectione b ut (ex & m. 1) S inquipiat E1 7 ini>r. 8. I- m. 1 R 9 uespera S 10 perfectius (i «. I. m. 1) B 11 enim] ergo b uespera S 12 creaturae conditae S condende S 15 condende S diei SR 18 condende S 19 crea- turaturae P1 21 que R 23 prius et om. b 24 et quia P unaque- que R 25 conditu (al totu g) b 26 est om. b 27 esse mane b non ante initium leg. in b 28 condende S
8*
116 S. Aureli Augustini
ficaretur initium manendi et quiescendi totius, quod conditum est, in illius quiete, qui condidit. quae quies deo nec initium habet nec terminum ; creaturae autem habet initium, sed non habet terminum. et ideo septimus dies eidem creaturae coepit a mane, sed nullo uespere terminatur. 5
Nam si in ceteris diebus uespera et mane talium temporum uices significant, qualia nunc per haec cotidiana spatia per- aguntur, non uideo, quid prohibuerit et septimum diem uespera noctemque eiusdem mane concludere, ut similiter diceretur: et facta est uespera, et factum est mane dies 10 septimus, quandoquidem et ipse unus est dierum, qui omnes septem sunt, quorum repetitione menses et anni et saecula peraguntur, ut mane, quod poneretur post uesperam septimi, hoc esset initium octaui diei, de quo iam deinceps silendum fuit, quia idem primus est, ad quem reditur, a quo rursus » hebdomadis series ordiatur. unde probabilius est istos quidem septem dies illorum nominibus et numero alios atque alios sibimet succedentes currendo temporalia peragere spatia, illos autem primos sex dies inexperta nobis atque inusitata specie in ipsis rerum conditionibus explicatos, in quibus et uespera *> et mane sicut ipsa lux et tenebrae, id est dies et nox, non eam uicissitudinem praebuerunt, quam praebent isti per solis circuitus : quod certe de illis tribus fateri cogimur, qui ante condita luminaria commemorati atque numerati sunt.
Ac per hoc qualiscumque in eis uespera et mane fuerit, *& nullo modo tamen opinandum est eo mane. quod post sexti diei uesperam factum est, initium accepisse requiem dei — ne temporale aliquod bonum illi aeternitati et incommutabili-
2 deo I^JR1 dei b 3 nec (c 8. I. m. 1) P autem om. S 4 eidera (ei m. 2 in ras.) R 7 significant (n fin. 8.l.m.\)E cottidiana ES 9 eiuedem] eius S 10 factum] factus E1 factum est om. S mane om. El 11 cum quandoquidem cap. XVI E 12 repetitionem (m cxp. m. 1) S
13 ut] et E1 uespera E1 14 esset E1 silendum deinceps E
15 re<Jditur E 16 ebdomadis EPRS ordinatur S 20 conditi-
onibus El 22 ea uicissitudine El 23 circfiitus b 26 tamen modo b 28 aliquid S
de Genesi aJ litteram lib. IIII. 1 1 7
tati accidisse uanitate temeraria suspicemur — sed illam quidem requiem dei, qua in se ipso requiescit eoque bono beatus est quod ipse sibi est, nec initium eidem ipsi habere nec terminum, consummatae autem creaturae habere initium
s eandem requiem dei, quoniam rei cuiusque perfectio non tam in uniuerso, cuius pars est, quam in eo, a quo est, in quo et ipsum uniuersum est. pro sui generis modulo stabilitur, ut quiescat, id est, ut sui momenti ordinern teneat. ac per hoc ipsa uniuersitas creaturae, quae sex diebus consummata
io est, aliud habet in sua natura, aliud in ordine, quo in deo est, non sicut deus, sed tamen ita, ut ei quies propriae stabi- litatis uon sit, nisi in illius quiete, qui nihil praeter se ad- petit, quo adepto requiescat. et ideo, dum ipse manet in se, quidquid ex iUo est retorquet ad se, ut omnis creatura in se
15 habeat naturae suae terminum, quo non sit, quod ipse est, in illo autem quietis locum, quo seruet, quod ipsa est. scio, quod non proprie dixerim locum; nam proprie dicitur in spatiis, quae corporibus occupantur . sed quia et ipsa corpora non manent in loco, nisi quo sui ponderis tamquam adpetitu
20 perueniunt, ut eo conperto requiescant, ideo non incongruenter a corporalibus ad spiritalia uerbum transfertur, ut dicatur locus, cum res ipsa plurimum distet.
Initium ergo creaturae in quiete creatoris illo mane signi- ficatum arbitror, quod factum est post uesperam sexti diei;
25 non enim posset in eo nisi perfecta requiescere . proinde sexto die consummatis omnibus factaque uespera factum est et mane, quo inciperet consumraata creatura in illo, a quo
1 taemeraria P suscipimur P 2 qua om. El 3 ipsi] ipse S 5 eandem] tande b tam] tamen S 6 prim. in oro. S 7 modulo in E 8 momenti om. Sl 11 propria PS jn stabilitatis E 12 in om. El quiet*e (a er.) E adpetit El 18 re quiescat S 14 quicquid E*BS re»torquet (c er.) S 17 propriae (bis) B in otn. S 19 tamquam om. b adpetitu El 22 distet (pr. t 8. I. m. 2) E 23 cap. XVII E in — creatoris om. PlBl creaturis B2 24 sexte b 25 eo] illo Bbd 26 factaque uespera bis pos. sed m. 1 semel del. S 27 et om. S consummata El
118 S. AureliAugustini
facta est requiescere. quo initio eum in se ipso requiescentem ubi et ipsa requiescere posset inuenit, tanto stabilius atque firmius, quanto ipsa illius, non ille huius eguit ad quietem suam. sed quoniam quidquid erit uniuersa creatura quibus- libet mutationibus suis non utique nihil erit, ideo creatura s uniuersa in creatore suo semper manebit; ac per hoc post illud mane nulla deinde uespera fuit.
Hoc diximus, cur septimus dies, in quo requieuit deus ab omnibus operibus suis, mane habuerit post uesperam sexti, uesperam uero non habuerit. 10
19. Est aliud, quod de hac re magis proprie meliusque possit, quantum existimo, intellegi, sed aliquanto difficilius explicari, ut non creaturae, sed etiam sibi requies dei septimo die mane habuerit sine uespera, id est initium sine termino.
si enim ita diceretur: requieuit deus in die septimo, nec 15 adderetur : ab omnibus operibus suis, quae fecit, frustra huius quietis initium quaereremus. non enim incipit deus requiescere, cuius requies sine initio, sine termino sempiterna est. sed quoniam ab omnibus operibus suis, quae fecit, eis non egendo requieuit, intellegitur requies quidem dei nec coepta nec «0 terminata; requies autem eius ab omnibus operibus suis, quae fecit, ex eo coepta est, ex quo illa perfecit. neque enim operibus suis non egehdo requieuisset, priusquam essent, quibus nec perfectis eguisset; et quia eis omnino numquam eguit nec ista beatitudo , qua non eis eget, tamquam pro- 25 ficiendo perficietur, ideo septimo diei nulla uespera accesgit.
20. Sed plane quaeri potest dignaque consideratione mouet,
1 eum] deum bd in] etiam in b 2 requiesceret b possit S
om. b jn stabilius E 3 ille] ips$ S 4 quicquid E*SR 6 semper om. S permanebit S 7 deinceps b 8 post diximus inculcat ut intelligatur b 9 sexti diei S 11 propriae SR meliusque] atque melius bd 13 septimi b 14 diei b diej (i ftn. exp. m. 1) P die* (i er.) JR 17 inquipit Ex 19 quonia (nia 8. I m. 2) R 20 cepta S 21 ter- minata (ta s l. m. 1) S 22 cepta S 23 non] nec S 25 eguit] egeuit (alt. e s. I. m. 1) E egebit P*S beatitudo ista S quia i?
27 cap. XVIII E queri R
de Genesi ad litteram lib. IIII. 119
quomodo intellegatur in se ipso deus requieuisse ab omnibus operibus suis, quae fecit, cum scriptum sit: et requieuit deus in die septimo. non enim dictum est: in se ipso. sed: in die septimo. quid est ergo dies septimus? utrum 5 creatura est aliqua, an temporis tantummodo spatium? sed etiam temporis spatium creaturae temporali concreatum est. ac per hoc et ipsum sine dubio creatura est. neque enim ulla tempora uel sunt uel es3e potuerunt uel poterunt, quorum deus non sit creator . ac per hoc et istum septimum diem.
10 si tempus est, quis creauit, nisi omnium temporum creator? sed illi sex dies cum quibus uel in quibus creaturis creati sint, superior scripturae sanctae sermo indicat. qiiocirca in his diebus septem, quorum species nota nobis est, qui re quidem ipsa praetereunt, sed aliis succedentibus nomina sua
15 quodammodo tradunt, ut illi sex dies nominentur, nouimus eorum primi quando creati sint; septimum autem diem, qui nomine sabbati nuncupatur, quando deus creauerit, non uide- mus. in ipso quippe die non fecit aliquid, immo ab eis, quae sex diebus fecerat. in eodem septimo requieyit. quomodo ergo
*> requieuit in die, quem non creauit? aut quomodo eum post sex dies continuo creauit, cum sexto die consummauerit omnia, quae creauit, nec aliquid septimo die creauerit, sed in eo potius ab omnibus, quae creauerat, requieuerit? an unum tantummodo diem creauit deus, ut eius repetitione multi,
25 qui dicuntur dies, praeterirent atque transcurrerent, nec opus erat, ut septimum diem crearet, quia illius, quem creauerat, septima repetitio hunc utique faciebat? lucem quippe, de qua scriptum est: et dixit deus: fiat lux . et facta est lux, discreuit a tenebris eamque uocauit diem et tenebras uocauit
2 Gen. 2, 2 28 Gen. 1, 3
5 tantumodo B 6 est om. b 7 ac] hac P 9 istum] ipsum b 12 sunt R 18 quij qua S rem JE1 14 ipsam El 16 sunt PRSbd 20 dieip E quam b eum om. 6 21 consumauerit R 22 crea- oit El 23 cap. XX E 24 tantummodo] tantum b diem om. S ut] et b 25 praeteri»rent jB 27 repctitione S 28 prius et om. S
120 S. AureliAugustini
noctem. tunc itaque deus diem fecit, cuius repetitionem scrip- tura appellat secundum diem, deinde tertium et usque ad sextum, quo consummauit deus opera sua: atque inde illius diei primitus creati septima repetitio septimi diei nomen accepit, in quo requieuit deus. ac per hoc nulla creatura est s septimus dies, nisi eadem ipsa septies rediens, quae condita est, quando uocauit deus lucem diem et tenebras noctem.
21. fiursus ergo ad eam quaestionem relabimur, de qua in primo libro exisse uidebamur, ut item quaeramus, quomodo circuire potuerit lux ad exhibendam diurnam nocturnamque io uicissitudinem, non solum antequam caeli luminaria, sed ante- quam ipsum caelum, quod firmamentum appellatum est, factum esset, antequam denique ulla species terrae uel maris, quae circuitum lucis admitteret sequente nocte, unde illa transisset. cuius quaestionis diificultate conpulsi ausi sumus discepta- is tionem nostram quasi ad hanc terminare sententiam, ut dice- remus illam lucem, quae primitus facta est, conformationem esse creaturae spiritalis, noctem uero adhuc formandam in reliquis operibus rerum materiem, quae fuerat instituta, cum in principio fecit deus caelum et terram, antequam uerbo 20 faceret diem. sed nunc diei septimi consideratione commoniti facilius est, ut nos ignorare fateamur, quod remotum est a sensibus nostris, quonam modo lux illa, quae dies appellata est, uel circuitu suo uel contractione et emissione, si corpo- ralis est, uices diurnas nocturnasque peregerit uel, si spiritalis 25. est, condendis creaturis omnibus praesentata sit suaque ipsa praesentia diem, noctem uero absentia, uesperam initio ab- sentiae, mane initio praesentiae fecerit, quam ut in re aperta
1 repetitione E*S 3 indie E*B2 4 primitus (mi 8. I. m. 1) E 6 septiens ElP 7 post tenebras add. uocauit PBbd 8 relabirour (m 8up. er. t a m. 1) B 9 exiisse bd 10 circumire ElSb poterit Sx exibendam 5, (h 8. I. m. 1) B diutumam b 14 circtlitum b am- mitteret PB om. El 15 questionis S difficultatem Ex ausi om. El 18 adhuc Bl formandam Bl 21 post diem add. in quo requieuit b communiti El 24 circuitu b emmissione B 25 spiritales P
26 ipea om. b 27 in initio S
de Genesi ad litteram lib. IIII. 121
contra diuinae scripturae uerba conemur dicendo aliud esse diem septimum quam illius diei, quem fecit deus, septimam repetitionem. alioquin aut non creauit deus diem septimum aut aliquid creauit post illos sex dies, id et ipsum diem
* septimum; falsumque erit, quod scriptum est, in sexto die consummasse omnia opera sua et in septimo requieuisse ab omnibus operibus suis. quod utique quoniam falsum esse non potest, restat, ut praesentia lucis illius, quem diem deus fecit, per omnia eius opera repetita sit, quotiens dies norninatus
10 est, et in ipso septimo, in quo requieuit ab operibus suis.
22. Sed quoniam lux corporalis, antequam fieret caelum,
quod firmamentum uocatur, in quo etiam luminaria facta
sunt, quo circuitu uel quo processu et reccssu uices diei et
noctis exhibere potuerit, non inuenimus, istam quaestionem
15 relinquere non debemus sine aliqua nostrae prolatione sen- tentiae, ut, si lux illa, quae primitus creata est non corpo- ralis sed spiritalis est, sicut post tenebras facta est, ubi intellegitur a sua quadam informitate ad creatorem conuersa atque formata, ita et post uesperam fiat mane, cum post
20 cognitionem suae propriae naturae, qua non est quod deus, refert se ad laudandam lucem, quod ipse deus est, cuius contemplatione formatur. et quia ceterae creaturae, quae infra ipsam fiunt, sine cognitione eius non fiunt, propterea nimirum idem dies ubique repetitur, ut eius repetitione fiant tot dies,
25 quotiens distinguntur rerum genera creatarum, perfectione senarii numeri terminanda : ut uespera primi diei sit etiam sui cognitio non se esse, quod deus est, mane autem post
1 scripturae diuinae S 2 quem] quam Sb 3 septimum diem Bbd diem om. S 6 septimo die b 7 quod — uers. 7 suis om. b 9 opera eius Sbd quoties bd 10 ipso om. SRbd 11 cap. XXI E 13 pro- cessu (o ex ae m. 1) B 14 noctes Pl exibere Bl potuerint P, (n exp. m. 1 et 2) E (n s. I. add. m. 1) B 15 prolatione (*. I. m. 2 &i ba) E 16 ilia] ista b 18 ad om. El creatore El 19 et («. L m.2&iei)E uesperaJS1 23 cognitionem E 25 distinguuntur PBSbd creatura El creaturarum E*Sl 27 cognitione b
122 S. AureliAugustini
hanc uesperam, quo concluditur dies unus et inchoatur secundus, conuersio sit eius, qua id, quod creata est, ad laudem referat creatoris et percipiat de uerbo dei cognitionem creaturae, quae post ipsam fit, hoc est firmamenti : quod in eius cognitione fit prius, cum dicitur: et sic est factum, 5 deinde in natura ipsius firmamenti, quod conditur. cum additur etiam postea iam dicto „et sic est factumtt: et fecit deus firmamentum. deinde fit uespera illius lucis, cum ipsum firmamentum non in uerbo dei sicut ante, sed in ipsa eius natura cognoscit : quae cognitio quoniam minor est, recte 10 nomine uesperae significatur. postquam fit mane, quo con- cluditur secundus dies et incipit tertius : in quo mane itidem conuersio est lucis huius, id est diei huius ad laudandum deum, quod operatus sit firmamentum, et percipiendam de uerbo eius cognitionem creaturae, quae condenda est post is firmamentum. ac per hoc, cum dicit deus: congregetur aqua, quae est sub caelo, in collectionem unam et adpareat arida, cognoscit hoc illa lux in uerbo dei, quo id dicitur, et ideo sequitur: et sic est factum, hoc est in eius cognitione ex uerbo dei; deinde cum additur: et congregata «o est aqua et cetera, cum iam dictum esset: et sic est factum. ipsa creatura in suo genere fit: quae item, cum in suo genere facta cognoscitur ab ea luce, quae iam in uerbo dSi faciendam cognouerat, fit tertio uespera, et inde hoc modo cetera usque ad mane post uesperam sexti diei. 25
23. Multum quippe interest inter cognitionem rei cuiusque in uerbo dei et cognitionem eius in natura eius, ut illud merito ad diem pertineat. hoc ad uesperam. in conparatione
16 Gen. 1, 9
1 uesperam hanc b quo<} (d exp. m. 1) S unos P 2 qua] quia E*S 4 firmamentum P1 6 firmamentum b 7 etiam om. b 10 rectae PS 1 1 uesperae (uespere R) nomine PRSbd concludit El 12 inquipit El itidem mane bd manet S 13 pr. e$t (ro. 1 exp.) S 16 cum] quod i? 17 et] ut jR1 21 etc. bd factum est bd 22 in suo genere ipsa creatura PRbd 23 facienda S fatienda R 27 in natura (in *». 2 ex et) E illut P 28 uespera P comparatione* (m er.) R
de Genesi ad litteram lib. IIII. 123
enim lucis illius, quae in uerbo dei conspicitur, omnis cognitio, qua creaturam quamlibet in se ipsa nouimus, non inmerito nox dici potest : quae rursum tantum differt ab errore uel ignorantia eorum, qui nec ipsam creaturam sciunt, ut in eius
6 conparatione non incongrue dicatur dies. sicut ipsa uita fidelium, quae in hac carne atque in hoc saeculo ducitur, in conparatione uitae infidelis atque inpiae non inrationabiliter lux et dies appeUatur dicente apostolo: fuistis enim ali- quando tenebrae, nunc autem lux in domino, et illud:
10 abiciamus ergo opera tenebrarum et induamur arma lucis. sic ut in die honeste ambulemus: qui tamen dies nisi rursus in conparatione illius diei, quo aequales angelis facti uidebimus deum, sicuti est, ipse quoque nox esset, non hic prophetiae lucerna indigeremus. unde apostolus Petrus
i5 dicit: habemus certiorem propheticum sermonem, cui bene facitis intendentes sicut lucernae lucenti in obscuro loco, donec dies lucescat, et lucifer oriatur itf cordibus uestris.
24. Quapropter, cum sancti angeli, quibus post resurrectionem
co coaequabimur, si uiam — quod nobis Christus factus est — usque in finem tenuerimus, semper uideant faciem dei uerboque eius unigenito filio, sicut patri aequalis est, perfruantur, in quibus prima omnium creata est sapientia, procul dubio uni- uersam creaturam, in qua ipsi sunt principaliter conditi, in
*a ipso uerbo dei prius nouerunt, in quo sunt omnium, etiam
8 Ephes 5, 8 10 Rom. 13, 12. 13 15 II Petr. 1, 19 19 cf. Matth. 22, 80
1 q; Rl 2 creatura S 3 rursus PRSbd tantuni om. E1
4 creaturam ipsam b 7 conparatione El impie S inrationa-
biliter El 8 enim om. El 10 ergo om. ElPRSbd induamurl
induamus nosPRSbd 12 conparationem E coaequales& 13 uide- uimus E1 ipse S nox 8. I. m. 1 R 14 lucernam S eum unde ine. cap. XXII E 15 habeamus Sl prophetiam Rl 16 lucenti om. EPR 20 coequabimur S quo ^quabimur R quod] quam E
nobis] nouimus El 21 semper gt (^t exp. m. 2) E 22 eius om. El 24 principaleter P
124 S. Aureli Augustini
quae temporaliter facta sunt, aeternae rationes, tamquam in eo, per quod facta sunt omnia, ac deinde in ipsa creatura, quam sic nouerunt, tamquam infra despicientes eamque refe- rentes ad illius laudem, in cuius incommutabili ueritate rationes, secundum quas facta est, principaliter uident. ibi $ ergo tamquam per diem, unde et concordissima unitas eorum eiusdem ueritatis participatione dies est primitus creatus, hic autem tamquam per uesperam; sed continuo fit mane — quod in omnibus sex diebus animaduerti potest — quia non remanet angelica scientia in eo, quod creatum est, quin hoc 10 continuo referat ad eius laudem atque caritatem, in quo id non factnm esse, sed faciendum fuisse cognoscitur: in qua ueritate stando dies est. nam si uel ad se ipsam natura ange- lica conuerteretur seque amplius delectaretur quam illo, cuius participatione beata est, intumescens superbia caderet, sicut 15 diabolus : de quo suo loco loquendum est, cum de serpente hominis seductore sermo debitus flagitabitur.
25. Quia ergo angeli creaturam in ea ipsa creatura sic sciunt, ut ei scientiae electione ac dilectione praeponant, quod eam sciunt in ueritate, per quam facta sunt omnia, participes 20 eius effecti, ideo per omnes sex dies non nominatur nox, sed post uesperam et mane dies unus, item post uesperam et mane dies secundus, deinde post uesperam et mane dies tertius ac sic usque in mane sexti diei, unde incipit septimus quietis dei, quamuis cum suis noctibus dies tamen non 25 noctes narrantur. tunc enim nox ad diem pertinet, non dies ad noctem, cum sublimes et sancti angeli id, quod creaturam in ipsa creatura nouerunt, referunt ad illius honorem et amorem, in quo aeternas rationes, quibus creata est, contem- plantur eaque concordissima contemplatione sunt unus dies, 30
1 factae PR2 2 facte b omnia om. b 3 dispicientes S refe- rentes om. El 4 incommutabili (in s. I. m. 1) 8 6 eorum unitas S - 10 scientia (*. I. m. 2 al sententia) E quin] quia non S 18 natu- ram E angeiicam E 14 se#quae (d er.) E illo (0 in ras. m 2) R 18 ipsa sic creatura (ura in ras.) S sic om. S 19 ei§ (s exp. m. 1) E eu M 22 pr. post om. El 28 uespera P 24 inquipit El 30 eaquae ^1^
de Genesi ad litteram lib. IIII. 125
quem fecit dominus, cui coniungetur et ecclesia ex hac peregrinatione liberata, ut et nos exultemus et iucundemur in ea. 26. Huius ergo diei, cuius et uespera et mane secundum supra dictam rationem accipi potest, sexta repetitione consummata est 5 uniuersa creatura factumque est mane, quo finiretur sextus dies, et unde inciperet septimus uesperam non habiturus, quia dei requies non est creatura: quae. cum per dies ceteros conderetur. aliter in se ipsa facta cognoscebatur, quam in illo, in cuius ueritate facienda uidebatur, cuius cognitionis quasi decolor species
io uesperam faciebat. non itaque iam forma ipsius operis dies et terminus uespera et alterius operis initium mane in hac rerum conditarum narratione debet intellegi, ne cogamur contra scripturam dicere praeter sex dies conditam diei septimi crea- turam, aut ipsum diem septimum nullam esse creaturam; sed
is dies ille, quem fecit deus, per opera eius ipse repetitur non circuitu corporali, sed cognitione spiritali. cum illa beata societas angelorum et primitus contemplatur in uerbo dei, quo dicit deus: fiat, atque ideo prius in eius cognitione fit, cum dicitur: et sic est factum, et postea rem ipsam factam
20 in ea ipsa- cognoscit — quod significatur facta uespera — et eam deinde cognitionem rei factae ad illius ueritatis laudem refert, ubi rationem uiderat faciendae, quod significatur facto mane. ac sic per omnes illos dies unus est dies non istorum dierum consuetudine intellegendus, quos uidemus solis circuitu
25 determinari atque numerari; sed alio quodam modo, a quo et -illi tres dies, qui ante conditionem istorum luminarium com- memorati sunt, alieni esse non possunt. is enim modus non usque ad diem quartum, ut inde iam istos usitatos cogitaremus,
2 cf. Ps. 117, 24
1 coniungitur S et om. PRbd ex] de bd 2 exsultemus Pbd iocundemur SRbd ea] eo PRSbd 6 inciperet Ex 8 in post illo <m. E cuius om. E1 9 cognitionis f\ fin. 8. I. m. 1 supra e) P 10 cum non inc. cap. XXIII E 11 inicium R 16 beata illa bd
18 quod EPb dizit b 23 unus est dies duplic. pos. prius del. P 24 consu#etudine P 28 husque E *iam (s er.) E
126 S. AureliAugustini
sed usque ad sextum septimumque perductus est, ut longe aliter accipiendus sit dies et nox, inter quae duo diuisit deus, et aliter iste dies et nox, inter quae dixit, ut diuidant lumi- naria, quae creauit, cum ait: et diuidant inter diem et noctem. tunc enim diem hunc condidit, cum condidit solem, » cuius praesentia eundem exhibet diem; ille autem dies primi- tus conditus iam triduum peregerat, cum haec luminaria illius diei quarta repetitione creata sunt.
27. Quapropter, quoniam illum diem uel illos dies, qui eius repetitione numerati sunt, in hac nostra mortalitate 10 terrena experiri ac sentire non possumus et, si quid ad eos intellegendos conari possumus, non debemus temerariam prae- cipitare sententiam, tamquam de his aliud sentiri congruentius probabiliusque non possit, istos septem dies, qui pro illis agunt hebdomada, cuius cursu et recursu tempora rapiuntur, is in qua dies unus est a solis ortu usque in ortum circuitus, sic illorum uicem quandam exhibere credamus, ut non eos illis similes, sed multum inpares minime dubitemus.
28. Nec quisquam arbitretur illud, quod dixi de luce spiritali et condito die in spiritali et angelica creatura et de *<> contemplatione, quam habet in uerbo dei, et de cognitione, qua in se ipsa creatura cognoscitur, eiusque relatione ad laudem incommutabilis ueritatis, ubi prius ratio uidebatur rei faciendae, quae cognita est facta, non iam proprie, sed quasi figurate atque allegorice conuenire ad intellegendum diem et 25
4 Gen. 1, 14
2 diuisit] dimisit b 3 diiitj dizit dS S 4 cum ait om. S 5 noctem (c in ras.) P hunc diem PBSbd 6 exibet B 7 cum] tum (t ex c) M 9 quoniam] quod Bbd 10 numerata b 12 temeraria Ex
taemerariam P praecipitare (pi 8. I. m. 1) S 14 probabiliusque (pr. b 8. I. m. 1) B posset S 15 ebdomada E1 ebdomadam PBS hebdo- madam bd 16 hortu B 17 exibere B 18 illisj eis b 20 condito] de condito PBSbd in om. PBSbd spiritali (i fin. sup. e a m. 1) P 22 regelatione E 24 iam] tam S propriae PlBS 25 figuratae E^SB aliegoricae ESB
de Genesi ad litteram lib. IIII. 127
uesperam et ruane, sed aliter quidem, quam in hac consuetudine cotidianae lucis huius et corporalis, non tamen tamquam hic proprie, ibi figurate; ubi enim melior et certior lux, ibi uerior etiam dies . cur ergo non et uerior uespera et uerius mane?
5 nam si in istis diebus habet quandam declinationem suam lux in occasum, quam uesperae nomine nuncupamus, et ad ortum iterum redituro, quod mane dicimus, cur et illic uesperam non dicamus, cum a contemplatione creatoris creatura despicitur, et mane, cum a cognitione creaturae in laudem creatoris ad-
10 surgitur? neque enim et Christus sic dicitur lux, quomodo dicitur lapis, sed illud proprie, hoc utique figurate. quisquis ergo non eam, quam pro nostro modulo uel indagare uel putare potuimus, sed aliam requirit in illorum dierum enume- ratione sententiam, quae non in prophetia figurate, sed in hac
\5 creaturarum conditione proprie meliusque possit inteilegi, quaerat et diuinitus adiutus inueniat. fieri enim potest, ut etiam ego aliam his diuinae scripturae uerbis congruentiorem fortassis inueniam. neque enim hanc ita confirmo, ut aliam, quae prae- ponenda sit, inueniri non posse contendam, sicut confirmo
so requiem dei scripturam sanctam nonquasi post lassitudinem uei curae molestiam nobis insinuare uoluisse.
29. Quamobrem potest aliquis fortasse mecum disputando
certare, ut dicat sublimium caelorum angelos non alternatim
contueri primo rationes creaturarum incommutabiliter in uerbi
25 dei incommutabili ueritate ac deinde ipsas creaturas et tertio
earum etiam in se ipsis cognitionem ad laudem referre crea-
10 cf. Ioh. 8, 12 11 cf. Act. 4, 11
1 uespera 8 2 cottidianae (e pro ae S) ES 3 propriae B figu- ratae ElSB 4 etiam uerior b 6 occasu El uespere ESb
nomine om. b 8 conplatione Pl creata b dispicitur Sd desipi- tur in mg. m. 2 B, in iextu despicitur 9 assurgit PBbd 11 pro- priae B figuratae ElS 12 ea PB 14 figuratae E*S 15 propriae BS posset S quae#rat S 16 adiutus om. El 18 neQuae (ne 8. I. m. 1 add. et a exp.) S ita hanc bd supra aliam add. m. 2 uide B ponenda .E1 22 dispotando P 24 inconmutabiliter E 25 crea- turas et] creatura est Pl 26 eorum ElS
128 S. Aureli Augustini
toris, sed eorum mentem mirabili facilitate haec omnia simul posse. numquid tamen dicet aut, si quisquam dixerit, audiendus est illam caelestem in angelorum milibus ciuitatem aut non contemplari creatoris aeternitatem aut mutabilitatem ignorare creaturae aut ex eius quoque inferiore quadam cognitione non & laudare creatorem? simul hoc totum possint, simul hoc totum faciant; possunt tamen et faciunt. simul ergo habent et diem et uesperam et mane.
30. Neque enim uerendum est, ne forte qui est idoneus iam illa sentire ideo non putet hoc ibi posse fieri, quia in his 10 diebus, qui solis huius circuitu peraguntur, fieri non potest. et hoc quidem non potest eisdem partibus terrae; uniuersum autem mundum quis non uideat, si adtendere uelit. et diem, ubi sol est, et noctem, ubi non est, et uesperam, unde dis- cedit, et mane, quo accedit, simul habere? sed nos plane in 15 terris haec omnia simul habere non possumus; nec ideo tamen istam terrenam conditionem lucisque corporeae temporalem localemque circuitum illi patriae spiritali coaequare debemus, ubi semper est dies in contemplatione incommutabilis ueritatis, semper uespera in cogriitione in se ipsa creaturae, semper 20 mane etiam ex hac cognitione in laudem creatoris, quia non ibi abscessu lucis superioris, sed inferioris cognitionis di- stinctione fit uespera, nec mane tamquam nocti ignorantiae scientia matutina succedat, sed quod uespertinam etiam cognitionem in gloriam conditoris adtollat. denique et iile 25 nocte non nominata, uespere, inquit, et mane et meridie enarrabo, adnuntiabo; et exaudies uocem meam, hic
26 Ps. 54, 18
2 dicet] dicit S 5 interiore 5 quadam] quam E1 6 cum priorc simul inc. cap. XXIIII E 7 pr. faciunt S 10 putet hoc ibi| potest et hoc alibi S 12 eisdem (s 8. I. m. 1) E 13 attendere (re «. I. m. 1) E 14 discedet S 15 quoqye E accedet S 16 hic b 17 lucisquae E et temporalem (et *. I. m. 1) B (8. I. m. 2) E 18 coequare S
20 creatura M 21 laude PESbd 22 sed] seu b 23 nocti El
24 succedit S, (i cx a m. 1) R 26 inquid P 27 enarrabo (e 8. I. m. 1) E narrabo S et narrabo E et annuntiabo SEbd
de Genesi ad litterara lib. IIII. 129
fortasse per temporum uiees, • sed tamen, quantum puto, significans, quid sine temporum uicibus ageretur in patria, cuius peregrinatio suspirabat.
31. Sed numquid, si iam nunc simul ista omnia gerit atque -5 habet angelica illa societas et unitas diei, quem primitus con-
didit deus, tunc etiam cum haec conderentur simul haec babuit? nonne per omnes sex dies, cum ea, quae per singulos deo condere placuit, conderentur, primo haec accipiebat in uerbo dei, ut in eius notitia primitus fierent, cum dicebatur:
io et sic est factum, deinde, cum facta essent in sua propria natura, qua sunt, deoque placuissent, quia bona snnt, tunc ea itidem cognoscebat alia quadam inferiore cognitione, quae nomine uesperae significata est ac deinde facta uespera fiebat mane, cum de suo opere deus laudaretur et alterius creaturae,
*5 quae deinceps facienda erat, ex dei uerbo notitia, priusquam fieret, acciperetur? non ergo tunc simul omnia, et dies et uespera et mane, sed singillatim per ordinem, quem scriptura commemorat.
32. An etiam tunc simul omnia, quoniam non secundum «o temporum moras, sicut fiunt dies isti, cum oritur et occidit
sol et in locum suum redit, ut rursus oriatur, sed secundum potentiam spiritalem mentis angelicae cuncta quae uoluerit simul notitia facillima conprehendente? nec ideo tamen sine ordine, quo adparet conexio praecedentium sequentiumque a& causarum. neque enim cognitio fieri potest, nisi cognoscenda praecedant: quae item priora sunt in uerbo, per quod facta sunt omnia, quam in his, quae facta sunt, omnibus. mens
2 perageretur 6 3 cuius] cuiijejus (e in ras.) P cui eius SRbd
5 illa angelica S 7 dies sex S 8 conderentur (alt. n 8. I. m. 1) P haec/// (aec in ras.) R hic b 11 quae E deoquae E deo quae P itidem ea bd 12 cognuscebat P cognoscebant R 13 uespere b
ac otn. S 14 deus opere PRSbd lauderetur Sl 16 fierit P
omnia simul S 17 sed 8. I. m. 1 R 19 quoniam] quia PRSbd
20 fient El post oritur add. m. 2 8. I. cotidie E oritur sol b 22 cum .spiritalem inc. cap. XXV E 23 conpraehendente EPES coraprehenden- tem bd 24 et apparet 6 connexio bd consequentiumque b 27 his] iis d
XXVIII. Aug. sect. III pars 1. 9
130 S. Aureli Augustini
itaque humana prius haec, quae facta sunt, per sensus cor- poris experitur eorumque notitiam pro infirmitatis humanae modulo capit et deinde quaerit eorum causas, si quo modo possit ad eas peruenire, principaliter atque incommutabiliter manentes in uerbo dei, ac sic inuisibilia eius per ea, quae * facta sunt, intellecta conspicere. quod quanta tarditate ac difficultate agat et quanta temporis mora propter corpus corruptibile, quod adgrauat animam, etiam quae feruentissimo studio rapitur, ut inltanter ac perseueranter haec agat quis ignorat? mens uero angelica pura caritate inhaerens uerbo io dei, posteaquam illo ordine creata est, ut praecederet cetera, prius ea uidit in uerbo dei facienda, quam facta sunt; ac sic prius in eius fiebant cognitione* cum deus dicebat, ut fierent, quam in sua propria natura : quae itidem facta in eis ipsis etiam cognouit minore utique notitia, quae uespera dicta est. i* quam notitiam sane praecedebant quae fiebant, quia praecedit cognitionem quidquid cognosci potest; nisi enim prius sit, quod cognoscatur, cognosci non potest. post hoc si eo modo sibi placeret, ut amplius se ipsa quam creatore suo delecta- retur, non fieret mane, id est non de sua cognitione in laudem *<> creatoris adsurgeret. cum uero factum est, faciendum erat aliud et cognoscendum deo dicente: fiat, ut prius itidem fieret in cognitione mentis angelicae et posset rursus dici: et sic est factum, ac deinde in natura propria, ubi sequente uespera nosceretur. *
Ac per hoc etiamsi nulla hic morarum temporalium sint interualla, praecessit tamen ratio condendae creaturae in uerbo dei, cum dixit: fiat lux, et secuta est ipsa lux, qua angelica
6 cf. Rom. 1, 20 8 cf. Sap. 9, 15 10 cf. de ciuit. dei lib VHII 21
3 illorum S 6 quanto El tardietate E 7 agit b 8 quod] et b agrabat El acgrauat P grauat S 9 ac] hac R hoc bd 10 in- herens E 12 sic om. El si SJRb 13 fiebat P cognitiong S*
15 dictu 6 16 praecedet S 17 quicquid E2SR 18 hec b 20 alt. non om. Pb (8. I. m. 1) R 21 non assurgeret b post est add. mane d 22 ut] et El 23 cognitionem S 24 factum est b subsequente PSbd 27 condende R 28 sequuta P qua] quo EXPS
de Genesi ad litteram lib. IIII. 131
mens formata est atque in sua natura facta est, non autem alibi sequebatur, ut fieret . et ideo non prius dictum est: et sic est factum, et postea dictum est: et fecit deus lucem, sed continuo post uerbum dei facta est lux adhaesitque creanti & luci lux creata, uidens illam et se in illa, id est rationem, qua facta est. uidit etiam se in se, id est distante, quod factum est, ab eo, qui fecit. et ideo cum placuisset deo factum uidenti, quia bonum est, et diuisa esset lux a tenebris et uocata lux dies et tenebrae nox, facta"est et uespera, quia
10 necessaria erat et ista cognitio, qua dtetingueretur a creatore creatura aliter in se ipsa cognita quam in illo; atque inde mane et aliud praenoscendum, quod fuerat uerbo dei faciendura, prius in cognitione mentis angelicae, deinde in natura ipsius firmamenti. et ideo dixit deus: fiat firmamentum. et sic
15 est factum, in cognitione spiritalis creaturae hoc priusquam in eo ipso fieret praenoscentis. deinde fecit deus firma- mentum, iam utique ipsam firmamenti naturam, cuius minor esset tamquam uespertina cognitio : ac sic usque ad omnium operum finem et usque ad requiem dei, quae non habet
20 uesperam, quia non est facta sicut creatura, ut posset etiam
ipsius geminari cognitio, tamquam prior et maior in uerbo dei
sicut in die et posterior ac minor in se ipsa sicut in uespera.
33. Sed si omnia simul mens angelica potest, quae singil-
latim per ordinem conexarum causarum sermo distinguit,
25 numquid etiam quae fiebant, uelut ipsum firmamentum, uelut aquarum congregatio speciesque nudata terrarum.uelutfruticum et arborum germinatio, luminarium et siderum conformatio, aquatilia terrestriaque animantia, simul omnia facta sunt, ac
1 alibi autem S 2 et ante sic om. ElPRSb 3 et] sod PR est om. bd et om. R 4 adhesitque ESR creanti (n s. I. m. 1) R 5 illa] illam SP2 9 tebrae P1 12 et] ad d praenoscendum Ex praecognoscendum E*PRSbd fuerit Pb 13 cognitionem S 16 crea- turae spiritalis PRSbd 16 fieret in eo ipso d 20 possit S 21 in om. S 23 mens simul Rbd 25 uelud fin. S 26 terrarum
nudata PRbd fructicum S fnuticum R 27 eonfirmatio b 28 ter- restriaqne E1 ac non] annon PRSbd
9*
132 S. Aureli Augustini
uon potius per interualla temporum secundum praefinitos dies? an forte non, sicut ea secundum motus eorum naturales nunc experimur, ita etiam cum primitus instituta sunt cogitare debemus, sed secundum mirabilem atque ineffabilem uirtutem sapientiae dei, quae adtingit a fine usque ad finem fortiter et 5 disponit omnia suauiter? neque enim et ipsa gradibus adtingit aut tamquam gressibus peruenit. quapropter quam facilis ei efficacissimus motus est, tam facile deus condidit omnia, quoniam per illam sunt condita, ut hoc, quod nunc uidemus temporalibus interuallis ea moueri ad peragenda, quae suo 10 cuique generi conpetunt, ex Ulis rationibus insitis ueniat, quas tamquam seminaliter sparsit deus in ictu condendi, cum dixit, et facta sunt; mandauit, et creata sunt.
Non itaque tarde institutum est, ut essent tarda, quae tarda sunt, nec ea mora sunt condita saecula, qua transcurrunt. w hos enim numeros tempora peragunt, quos cum crearentur non temporaliter acceperunt. alioquin si rerum naturales motiones dierumque istorum, quos nouimus, usitata spatia, cum haec primitus uerbo dei facta sunt, cogitemus, non uno, die opus erat, sed pluribus, ut ea, quae radicibus pullulant 20 terramque uestiunt, subter primitus germinarent, deinde certo numero dierum pro suo quaeque genere in auras erumperent, etiam si hoc usque fieret, quod de creata natura eorum die uno, id est tertio factum scriptura narrauit. deinde quot diebus opus erat, ut aues uolarent, si a suis primordiis exi- **
5 cf. Sap. 8, 1 13 Ps. 32, 9
1 potius] etiam PxBlb 6 suabiter ElP enim om. b 7 facilis *i] facile se S 9 illam E uidemus legitur post moueri b 11 in- sitis rationibus PBSbd insitis (i fin. m. 1 ex a) B 12 quos S seminaliter] semina litteris S condendi (n prius 8. I. m. 1) E
14 cap. XXVI E 15 condita sunt bd qua] quae BP2 20 que B 22 quaeque] quoque EPBSb auras (a fin. ex e m. 1) B 23 huc 5 fierent S creata (pr. a *. I. m. 1) P diei S 24 quod E*P
quot (t s. I. m. 1) B 25 post uolarent add. si a suis uolarent in P; quae uerba item repetita m. 1 exp. in B exsistentes PB
de Genesi ad litteram lib. IIII. 133
stentes ad plumas et pennas per naturae suae numeros per- uenerunt? an forte oua tantum creata erant, cum quinto die dictum est, quod eiecerint aquae omne uolatile pennatum secundum suum genus? aut si propterea recte hoc dici potuit,
5 quia in illo humore ouorum iam eraut omnia, quae per numeros certos dierum coalescunt et explicantur quodammodo, quia inerant iam ipsae numerosae rationes incorporaliter cor- poreis rebus intextae, cur non et ante oua id ipsum recte dici potuerit, cum iam eaedem rationes in elemento humido fierent,
10 quibus alites per temporales sui cuiusque generis moras oriri et perfici possent? de quo enim creatore scriptura ista narrauit. quod sex diebus consummauerit opera sua, de illo alibi non utique dissonanter scriptum est, quod creauerit omnia simul. ac per hoc et istos dies sex uel septem. uel potius unum
15 sexies septiesue repetitum, simul fecit, qui fecit omnia simul. quid ergo opus erat sex dies tam distincte dispositeque narrari? quia scilicet hi, qui non possunt uidere, quod dictum est: creauit omnia simul, nisi cum eis sermo tardius incedat, ad id, quo eos ducit, peruenire non possunt.
*o 34. Quomodo ergo dicimus septies repetitam lucis illius praesentiam per angelicam cognitionem a uespere ad mane, cum ipsa tria simul, id est et diem et uesperam et mane semel ei habere suffecerit, cum simul uniuersam creaturam, sicut simul facta est, et in primis atque incommutabilibus
13 cf. Eccli 18, 1 18 Eccli. 18, 1
1 pinnas ElP peruenirent ex peruenerunt Rl 2 oua (u sup. exp. b m. 1 superscr.) P 3 eicerint S eiecevint (i fin. m. 1 ex e) R
omne omne Pl pinnatum E^P, (i ex e tnut. m. 1) R 4 rectae S
hoc recte R 5 umore ElPRl 6 et om. S 8 idipsum (i init. ex & m. 1) R rectae R 9 easdem EXPXS ea»dem R ratione sine ele- mento Rl aelimento P umido El 10 alites] aliter (r ex s m. 1 ) R 12 ante opera add. omnia PRbd 15 repetitum (re in ras.) R 16 ti- stincte S distinctae ER dispositaeque E dissposite quae (pr. s. s. I. m. 1) R 17 hii JB7 hi* R ii d 19 duc& S 20 diiimus b septiesj sexies E*PRSbd 21 a om. Pl uesperae (a exp. m. 1) P uespera Sbd 22 nespera S 23 sufficerit SR1 24 adque El
134 S. Aureli Augustini
rationibus, per quas condita est, contemplaretur propter diein et in eius ipsius natura cognosceret propter uesperam et creatorem ex ipsa etiam inferiore cognitione propter mane laudaret? aut quomodo praecedebat mane, ut in uerbo cogno- sceret, quid esset deo postea faciendum, id ipsum etiam con- s sequenter uespere cognitura, si prius et posterius nihil factum est, quia omnia simul facta sunt? immo uero et prius atque posterius per sex dies quae commemorata sunt facta sunt, et simul omnia facta sunt, quia et haec scriptura, quae per memoratos dies narrat opera dei, et illa, quae simul eum dicit 10 fecisse omnia, uerax est; et utraque una est, quia uno spiritu ueritatis inspirante conscripta est.
Sed in his rebus, in quibus quid prius sit uel posterius, interualla temporum non demonstrant, quamuis utrumque dici possit, id est et simul et prius atque posterius, facilius tamen m intellegitur quod dicitur simul quara quod prius atque po- sterius: uelut cum solem intuemur orientem, certe manifestum est, quod ad eum acies nostra peruenire nou posset, nisi transiret totum aeris caelique spatium, quod inter nos et ipsum est . hoc autem cuius longinquitatis sit, quis aestimare 20 sufficiat? nec utique perueniret eadem acies uel radius ocu- lorum nostrorum ad transeundum aerem, qui est super mare, nisi prius transisset eum, qui est super terram, in qualibet mediterranea regione simus, ab eo loco, ubi sumus, usque ad litus maris. deinde, si ad eandem lineam contuitus nostri » adhuc post mare terrae adiacent, eum quoque aerem, qui super illas transmarinas terras est, transire acies nostra non potest, nisi prius peracto spatio aeris illius, qui super mare,
6 posterius (us $. I. ro. 2) E 7 simul omnia bd 8 que E com- memorata sint S 10 in illa E que R dicit] narrat S 12 con- scribta E 13 cap. XXVII E uel] si uel S 15 et ante simul om. bd atque] et bd 17 uelud S 19 transierit S caelique (li s. I.
add. m. 2) P 20 longiquitatis El longinquitatis (tis in ras. m. 2) P eiistimare (x in ras.) P,Rb 21 post perueniret add. ad eum E 24 medii terranea S 26 mare S adiacente E 27 terras (•» mg. at
partes) b
de Genesi ad litteram lib. IIII. 1 35
quod priraum occurrit, extenditur. faciaraus iam post illas transmarinas terras nonnisi oceanum remanere. numquid et aerem, qui super oceanum diffunditur, potest transire acies nostra, nisi prius transierit quidquid aeris citra oceanum supra
5 terram est? oceani autem magnitudo inconparabilis perhi- betur; sed quantacumque sit, prius oportet aerem, qui supra est, transeant radii nostrorum oculorum et postea quidquid ultra est tum demum ad solem perueniant, quem uidemus. num igitur quia totiens hic diximus „prius* et »postea*, ideo
io non simul omnia uno ictu transit noster obtutus? si enim clausis oculis faciem contra uisuri solem ponamus, nonne mox, ut eos aperuerimus, ibi potius aciem nostram nos inuenisse, quam illuc eam perduiisse putabimus, ita ut nec ipsi oculi prius aperti fuisse uideantur quam illa quo intenderat peruenisse? et certe
i5 iste corporeae lucis est radius, emicans ex oculis nostris et tam longe posita tanta celeritate contingens, ut aestimari conpararique non possit. nempe hic et illa omnia tam ampla inmensaque spatia simul uno ictu transiri manifestum est et, quid prius posteriusque transeatur, nihilo minus certum est.
20 Merito resurrectionis nostrae celeritatem cum exprimere uellet apostolus, in ictu oculi dixit fieri. neque enim aliquid in rerum corporearum motibus uel ictibus potest celerius inueniri. quodsi oculorum carnalium acies celeritate potest tantum, quid mentis acies uel humanae? quanto magis ange-
» licae? quid iam de ipsius summae dei sapientiae celeritate dicatur, quae adtingit ubique propter suam munditiam, et nihil inquinatum in eam incurrit? in his ergo, quae simul
21 I Cor. 15, 52 27 cf. Sap. 7, 24
1 primum] prius PRbd 2 remanere Rl 4 quicquid E*SR super b 5 terraa SR2 terra PRl 7 oculorum nostrorum b quicquid SR
8 perueniant (n fin. s. I. m. 1) E 9 num] nunc JB1, (post c quod in ras. pos. est lit. 6 litter.) R posttea (t exp. m. 1) P 10 transisit P
11 uisuri] uidenda b 13 putauimus 2?1 14 illo (o sup. exp. &m.l)S intenderant S certae (a m. 1 exp.) S 15 corpora El 16 celerita- te S constringens b existimari Rlb extimari P1 19 quod d
20 caeleritatem S 23 tantum potest TRSbd 26 munditiem d
136 S. Aureli Augustini
facta sunt, nemo uidet, quid prius posteriusue fieri debueritr nisi in illa sapientia, per quam facta sunt omnia per ordinem simul.
35. Dies ergo ille, quem deus primitus fecit. si spiritalis ratio- nalisque creatura est, id est angelorum supercaelestium atque 5- uirtutum, praesentatus est omnibus operibus dei hoc ordine praesentiae, quo ordine scientiae, qua et in uerbo dei facienda praenosceret et in creatura facta cognosceret non per inter- uallorum temporalium moras, sed prius et posterius habens in conexione creaturarum, in efficacia uero creatoris omnia 1» simul. sic enim fecit, quae futura essent, ut non temporaliter faceret temporalia, sed ab eo facta currerent tempora. ac per hoc isti dies septem, quos lux corporis caelestis circumeundo explicat atque replicat, secundum quandam umbram signifi- cationis admonent nos quaerere illos dies, in quibus lux i* creata spiritalis omnibus operibus dei per senariam numeri perfectionem praesentari potuerit, atque inde in septimam requiem dei mane habere, nesperam non habere, ut non hoc sit deo requieuisse in die septimo, tamquam ipso die septimo eguerit ad requiem suam, sed quod in conspectu angelorura *> suorum requieuerit ab omnibus operibus suis, quae fecit, non utique nisi in se ipso, qui factus non est; id est, ut creatura eius angelica, quae cognoscendis omnibus operibus eius in ipso et in illis tamquam dies cum uespera praesentata est, nihil post omnia ualde bona opera eius melius cognosceret 25 quam illum ab omnibus in se ipso requiescere nullo eorum egente, quo sit beatior.
1 uidit Bl 2 sint S 9 temporum S cum sed inc. cap. XXVIII E 10 connexione Sbd efficientia S efficatia B 11 que B tempora- liter faceret om. El 12 current E 13 quos (s add. 8. I. m. 1) S 15 ammonet E aromonent PB querere B 17 in om. Sbd 18 et uosperam Sd sit hoc PBSbd 26 eorum] erum P1 27 egentem PBbd Expl. liber. quartus. incipiunt capitula E Explicit liber IIII fol. 101bP Explicit lib quartus 1 1ncipit lib V genesis; ad litteram aureli aug fol. 97b B Explicit geneseos liber quartus (litt. mai. atr.J Incipit liber quintus. (litt. mai. rubr.) pag. 116 h S
de Genesi ad litteram lib. V. 137
LIBER QUINTUS. 1. Hic est liber creaturae caeli et terae, (?)cura factus est dies, (?) fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum
5 agri, antequam exortum est. non enim pluerat deus super terram et homo non erat, qui operaretur terram. fons autem ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae. nunc certe firmior fit illa sententia, qua intellegitur unum diem fecisse deum, unde iam illi sex uel
io septem dies unius huius repetitione numerari potuerint, quan- doquidem apertius sancta scriptura iam dicit, concludens quodammodo cuncta, quae ab initio usque ad hunc locum dixerat, atque infert: hic est liber creaturae uel facturae caeli et terrae, cum factus est dies. neque enim quisque
i5 dicturus est caelura et terram hic ita commemorata, sicut dictum erat, antequam conditus insinuaretur dies, in prin- cipio fecit deus caelum et terram. illud enim si eo modo intellegitur, ut aliquid deus fecerit sine die, priusquam faceret diem, qua ratione id possit accipi suo loco dixi, quod dicen-
20 dum putaui, nulli intercludens melius intellegendi licentiam. nunc autem, hic est, inquit, liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, satis, ut opinor, ostendens non hic se ita commemorasse caelum et terram, sicut in principio, antequam fieret dies, cum tenebrae essent super abyssum,
25 sed quomodo factum est caelum et terra, cum factus est dies, id est iam formatis atque distinctis partibus et generibus
2 Gen. 2, 4—6 16 Gen. 1, 1
1 Explicuerunt capitula. inc" liber quintus fol. 68 E Incipit liber .V. genesis (litt. mai. rubr.) | ad litt. aureli aug (litt. min. rubr.) fol. 102* P fol. 97b R 2 Hic— creaturae litt. mai. co-
lor. P 4 foenum Sd faenum P 5 super terram deus PBbd
6 fin. terra El 7 inrigabat Ex 8 cap. I E certe R sentia El 9 sex in ras. 8 10 potuerunt b 13 hi#c (n er.) R est 8. I.
m. \ E 14 quisquam Rd 16 principio (ci s. I. m. 1) P 21 cap. II E 25 terram E
138 S. AureliAugustini
rerum, quibus uniuersa creatura disposita atque conposita reddit hanc speciera, quae mundus uocatur.
Illud hic ergo caelum commemoratum est, quod cum creasset deus firmamentum uocauit, cum omnibus, quae in illo sunt, et ea terra, quae cum abysso imum obtinebat locum, 5 cum omnibus, quae in ea sunt. sequitur enim et adiungit: fecit deus caelum et terraui, ut caeli et terrae nomine et praemisso, antequam factum diem commemoraret, et repe- tito, cum commemorasset, non sinat suspicari ita se nunc caelum et terram nominasse, sicut in principio, antequam 10 esset creatus dies. sic enim uerba contexuit: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, fecit deus caelum et terram, ut, si quisquam uelit sic intel- legere, quod superius positum est: liber creaturae caeli et terrae, quemadmodum dictum est: in principio fecit 15 deus caelum et terram, priusquam conderet diem, quia prius et hic commemorata sunt caelum et terra et postea factus est dies, corrigatur consequentibus uerbis, quia et post commemoratum factum diem rursus caeli et terrae nomen adiunctum est. to
Quamquam et hoc, quod positum est „cumtf et sic adiunctum, factus est dies, cuiuis contentioso extorqueat alium intel- lectum esse non posse. si enim ita esset interpositum, ut diceretur: hic est liber creaturae caeli et terrae. factus est dies, fecit deus caelum et terram, quisquam forte arbitraretur 85 librum creaturae caeli et terrae sic appellatum, quomodo appellatum est: in principio fecit deus caelum et terram ante
1 quibus (i 8. I. m. 1) E creata E{ 2 redit El redderet (alt. re s. I. m. 1) S uocatur mundus S 3 hinc S 5 ea terri b ob- tinebat i£l obtinet E*PRSbd 8 et anie praemisso om. Sh
praemissjo E repetit»o (i er.) E repetit b 14 creaturae CKtttwe {exp. w. 1) S 15 quemammodum EPE 17 terram E 18 est om. PJRbd subsequentibus PBbd 21 inter est et cum 8. I. m. 1
add. dies S et om. E sic] sit b sic 6 (6 add. m. 2) E 22 dies om. S cuiuis (i fin. 8. I. m. 1) R extorqueat (e *. I. m. 1) R esse intellectum Sbd 25 arbitretur ElSl 27 fecit deus om. PEd terraef
de Genesi ad litteram lib. V. 139
conditum diem, ac deinde subiunctum: factus est dies, sicut ibi postea narratum est, quod deus fecerit diem : inde continuo rursum dictum: fecit deus caelum et terram, tamquam sic iam, quemadmodum haec facta sunt post conditum sdiem. sed quia ita interpositum est, ut diceretur: cum factus est dies. siue hoc superioribus uerbis conectas, ut sit una sententia: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, siue inferioribus, ut item hoc modo sit plena sententia: cum factus est dies, fecit deus
10 caelum et terram, procul dubio cogit eo modo se intellegi caelum et terrara commemorasse, quomodo facta sunt, cum factus est dies. deinde cum dictum esset: fecit deus caelum et terram, additum est: et omne uiride agri, quae certe manifestum est tertio die facta. unde liquidius adparet eundem
15 illum esse unum diem, quem fecit deus, quo repetito factus
est et secundus et tertius et ceteri usque ad septimum diem.
2. Cum autem nomine caeli et terrae usitato more scriptu-
rarum nunc uniuersam creaturam uoluerit accipi, quaeri potest,
cur addiderit: et omne uiride agri. quod mihi uidetur ideo
to posuisse, ut significantius intimaret, quem diem commen- dauerit, quod ait: cum factus est dies. cito enim quisquam putaret hunc diem lucis corporeae commendatum, quo circum- eunte nobis uicissitudo diurni nocturnique temporis exhibetur. sed cum creaturarum conditarum ordinem recolimus et inueni-
«5 mus omne uiride agri tertio die creatum, antequam sol fieret, qui quarto die factus est, cuius praesentia dies iste cotidianus usitatusque peragitur, quando audimus: cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri,
1 dies>dies (diest exp. m. 1) S 2 sicut ibi] sicubi S inde (de *. I m. 2) E 4 quemammodum EPR1 6 est] set El conexa
sunt sit (sit 8. I. m. 1) S connectas Rbd 8 cjiest dies Sl item] idem E1 itidem b 14 liquidius (i fin. 8. I. m. 1) S limpidius b 18 ac- cepi P 19 quur R 20 significatius ElP 21 est] esset E cap. III E
quisquam enim E 22 putaret (t fin. 8. I. m. 1) S lucis (u ex o) P quod PR circueunte E 23 eiibetur R 26 dies] est dies cuius S cottidianus ES 27 audiuimus E
140 S. Aure i Augustini
admonemur de ipso die cogitare, quem siue corporalem in nescio qua luce nobis incognita siue spiritalem in societate unitatis angelicae non tamen talem, qualem hic nouimus, intellectu uestigare conemur.
3. Illud etiam non ab re fuerit intueri, quod, cum posset a dicere: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum fecit deus caelum et terram, ut in caelo et terra intellegeremus quid- quid in eis est, sicut loqui diuina scriptura consueuit, ut nomine caeli et terrae saepissime, interdum addito et maris, uniuersam insinuet creaturam, aliquando adiungens et dicens: 10 et quae sunt in eis, ut, quidquid horum diceret, ibi intellege- remus et diem, siue quem primitus condidit, siue istum, quem praesentia solis facit : non ita dixit, sed interposuit diem dicens: cum factus est dies. nec ita locutus est, ut diceret: hic est liber creaturae diei et caeli et terrae, tamquam 15 hoc ordine, quo facta narrantur, nec ita: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies et caelum et terra, cum fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, nec ita: hic est liber creaturae caeli et terrae, cum fecit deus diem et caelum et terram et omne uiride agri, nec ita: hic est liber 2» creaturae caeli et terrae. fecit deus diem et caelum et terraui et omne uiride agri — hos enim magis locutionis modos lo- quendi consuetudo poscebat — : sed ait: hic est liber crea- turae caeli et terrae, cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, tamquam illud 25 insinuans, cum factus est dies, tunc fecisse deum caelum et terram et omn.e uiride agri.
11 cf. Ps. 145, 6 23 Gen. 2, 4. 5 1 ammonemur PR in om. RSbd 2 sotietate SR 3 hinc
(n exp. m. 1) S 4 inuestigare b, (in add. m. 1) R 5 possit S 1 m terra Sb quidquid ElRl 8 consuebit El 9 celi S sepissime SR additum P1 maris (a ex o m. 1) R 10 creatura E1 11 quae] ea quae S quicquid E*R2S 12 primus (s. I m. 2 add. a* primitus) E 13 fecit Pd (e ex a m. 1) R 14 loquutus PR 16 narrantur ista. Xec sqq. b 17 terra) terram E cum— terram om. ES 19 caeli et terrae om. b cum om. S 20 nec ita— agri om. PRSbd 22 loquu- tionis PR modus S modo P1
de Genesi ad litteram lib. V. 141
Porro autem superior narratio factum diem primitus indicat eumque unum diem deputat; post quem secundum adnumerat, quo factum est firmamentum, et tertium, quo species terrae marisque digestae sunt et lignum atque herbam terra pro- 5 duxit. an forte hoc illud est, quod in libro superiore molie- bamur ostendere deum simul fecisse omnia, quandoquidem narrationis illa contextio, cum sex dierum ordine creata cuncta et consummata memorasset, nunc ad unum diem omnia redi- guntur nomine caeli et terrae adiuncto etiam fruticum genere?
10 nimirum propter quod supra dixi, ut, si fortassis ex hac nostra consuetudine intellegeretur dies, corrigeretur lector, cum recoleret uiride agri ante istum solarem diem deum dixisse, ut terra produceret. ita iam non ex alio sanctae scripturae libro profertur testimonium, quod omnia simul deus
15 creauerit, sed uicina testificatio paginae consequentis ex hac re nos admonet dicens: cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, ut istum diem et septies intellegas repetitum, ut fierent septem dies et, cum audis tunc facta omnia, cum factus est dies, illam senariam
«0 uel septenariam repetitionem sine interuallis morarum spatio- rumque temporalium factam, si possis, adprehendas, si autem nondum possis, haec relinquas conspicienda ualentibus, tu autem cum scriptura non deserente infirmitatem tuam et materno incessu tecum tardius ambulante proticias, quae sic
25 loquitur, ut altitudine superbos inrideat, profunditate adtentos terreat, ueritate magnos pascat, afFabilitate paruulos nutriat.
14 cf. Eccli. 18, 1 2 post secundum add. m. 2 8. I. diem E 3 factum (m ex s m. 1) E 5 cap. IIII E 6 simul deum PESbd 7 contexio El cuncta cre- ata Sb 8 nunc autem b 10 dixit E diximus b 13 dixisse (pr. s m. 1 s. I.) R iam] etiam P ##iam (& er.) R scripturae sanctae PRbd 15 pagine S ex] et ex b 16 ammonet PR 1 7 ut] Et b istum] ipsum S 18 et om. b septiens P1 repetum Sl 21 adpraehen- das ESR . autem om. d 22 nondum] non PSlRlb ualentibus (a tx e m. 1) E cap. V E 23 cum om. S 24 materno# E 25 inrideat El adtentoa E^S^R 26 cum uoce ueritate inc. cap. VI E magnos (m s. I m. 1) R affabilitate. (m er.) E
142 S. Aureli Augustini
4. Quid sibi ergo uult etiam quod sequitur? nam ita sermo contexitur: cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri, antequam exortum est. quid est hoc? nonne quaerendum est, ubi ea fecerit, antequam 5 essent super terram et antequam exorta sunt? quis enim non procliuius crederet tunc ea deum fecisse, cum exorta sunt, non antequam exorta sunt, nisi admoneretur hoc diuino elo- quio ista deum ante fecisse, quam exorerentur, ut, si ubi facta sint inuenire non possit, credat tamen ante facta quam ex- 10 orta quisquis huic scripturae pie credit; inpie quippe non credit.
Quid ergo dicemus? an, quod nonnulli putauerunt, in ipso uerbo dei facta omnia, antequam exorerentur in terra? sed, si hoc modo facta sunt, non cum factus est dies, sed antequam 15 fieret dies, facta sunt; aperte autem scriptura dicit: cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum, antequam exoreretur. si ergo cum factus est dies, non utique antequam fieret dies, ac per hoc non in uerbo, «0 quod patri coaeternum est, antequam dies, antequam omnino aliquid fieret, sed cum factus est dies. nam illa, quae in uerbo dei ante omnem creaturam sunt, non utique facta sunt; haec autem facta sunt, cum factus est dies, sicut scripturae uerba declarant, sed tamen antequam essent super terram et 25 antequam exorerentur: quod de uiridibus et feno agri dic- tum est.
1 Quod El uult ergo SRl itaj ista P ita (ta in ras.) R
3 omnein uiridem E omnia uiridia S essent E essent PRS 4 foenum S faenum P 5 hoc] ergo b querendum R fecit b 6 essent (n s. I. m. 1) E non om. b 7 fecesse Sl 8 nontequam El ammone- retur EPR hoc om. b 9 fecisse antequam bd exorerentur (n s. I. m. 1) E exorirentur SR?bd 10 possint E 13 dicimus S 14 ex- orerentur (e med. ex i) E exorirentur SR2bd 18 essent E 19 foenum S faenum PR exoriretur SR2bd cum om. S 20 ac] hac R
24 autem] cum S 25 esset b et om. PRbd 26 exorirentur SR2bd foeno S faeno PR
de Genesi ad litteram lib. V. 143
Ubi ergo? an iu ipsa terra causaliter et rationabiliter, sicut in seminibus iam sunt omnia, antequam euoluant quodammodo atque explicent incrementa et species suas per numeros tem- porum? sed ista semina, quae uidemus, iam super terram 5 sunt, iam exorta sunt . an non erant super terram, sed infra terram, et ideo, antequam exorta sunt, facta sunt, quia tunc exorta sunt, cum semina germinarunt et accessu incrementorum in auras eruperunt, quod per raoras temporum nunc fieri uidemus suo cuique generi distributas? num ergo semina tunc
10 facta sunt, cum factus est dies, et in ipsis erat omne uiride agri et omne fenum nondum ea specie, qua sunt super terram iam exorta, sed ea ui, qua sunt in rationibus seminum? semina ergo primum terra produxit? sed non ita scriptura loquebatur, cum diceret: et produxit terra herbam pa-
15 buli, uel herbam feni, seminans semen secundam genus et secundum similitudinem, et lignum fructuosum faciens fructum, cuius semen suum in' se secundum genus super terram. his enim uerbis magis adparet semina esse orta ex herbis et lignis, non autem illa ex seminibus,
20 sed ex terra, praesertim quia et ipsa uerba dei sic se habent. non enim ait: germinent semina in terra herbam feni et lignum fructuosum, sed ait: germinet terra herbam feni seminans semen, ut semen ex herba, non herbam insinuaret ex semine. et sic est factum. et produxit terra,
25 id est: prius sic est factum in cognitione illius diei, et pro- duxit terra. iam, ut hoc fieret etiam in ipsa creatura, quae condita est.
14 Gen. 1, 12 22 Gen. 1, 11. 12
1 in s. I. m. 1 ER rationaliter Rbd 2 euolbant El euolent b
5 erat E 7 germinarent SR*b accessum E 8 erumperunt E
erumpunt 8 9 sui El tunc om S 10 dies 8. I m. 1 R 11 foe- num S faenum P speciae R 12 ui] in b quae S 13 scribtura E 14 produxi El terra S erbam S pauuli El 15 faeni PRS
geminantem bd 17 se alio secundum (alio exp. m. 1) P 18 cum uoce his inc. cap. VII E 19 exorta b erbis S illa om. El 21 foeni S faeni PR 22 haerbam R foeni S faeni PR 23 seminantem bd herba (hs. l.m. 1) S
1 44 S. Aureli Augustini
Quomodo ergo, antequam essent super terram et antequam exorerectnr? quasi eis aliud fuerit fieri cum caelo et terra, quando factus est dies ille inusitatus atque incognitus nobis, quem primum deus fecit, aliud autem exoriri iam super terram, quod non fit nisi per hos dies, quos circuitus solis » facit per temporum moras suo cuique generi adcommodatas? quod si ita est diesque ille societas atque unitas super- caelestium angelorum atque uirtutum est, procul dubio longe aliter nota est angelis creatura dei, aliter nobis; excepto, quod eam in uerbo dei nouerunt, per quod facta sunt omnia, 10 etiam in se ipsa dico longe aliter eis notam esse quam nobis: illis enim primordialiter, ut ita dicam, uel originaliter, sicut eam deus primitus condidit et post eam conditionem a suis operibus requieuit non condendo aliquid amplius, nobis autem secundum rerum antea conditarum administrationem iam per is ordines temporum, secundum quam deus iam illis rebus senaria perfectione consummatis usque modo operatur.
Causaliter ergo tunc dictum est produxisse terram herbam et lignum, id est producendi accepisse uirtutem. in ea quippe iam tamquam in radicibus, ut ita dixerim, temporum facta erant, *» quae per tempora futura erant; nam utique postea plantauit deus paradisum iuxta orientem et eiecit ibi de terra omne lignum speciosum ad aspectura et bonum ad escam.- nec tamen dicendum est eum tunc aliquid addidisse creaturae, quod ante non fecerat, quod uelut illi perfectioni, qua omnia bona **
21 cf. Gen. 2, 8. 9
1 esset PRb 2 exorirentur E*R2Sbd aliud eis PRSbd fieri
in ras. R om. S 4 iam om. PRbd 6 commodatas El accumodatas P 7 cum uoce quod inc. cap. VIII E illa 6 ille (sup. e add. m. 1 ius) R 11 eis nota S notam eis PRbd 12 enim] enim in ras. R etiam Pb 14 con- tendo b 15 antea om. PRb conditarum om. P1 amministratio- nem PR 17 senariam perfectionem E per senariam perfectionem Pbd senaria» perfectione* R acjmodo E 18 terra E1 erbam S
22 deus om. Pl paradjsum E; semper uocali y scriptum, quod hic
adnotauisse satis habebo 24 aliquid tunc Sd 25 uelud Sx per- fectioni (i fin. ex e »i. 1) R
de Genesi ad litteram lib. V. 145
ualde sexto die consummauit post esset addendum; sed quia iam omnes naturae fructicum atque lignorum in prima con- ditione factae fuerant, a qua conditione deus requieuit, mouens deinde administransque per temporales cursus illa ipsa, quae s condidit et a quibus conditis requieuit, non solum tunc plantauit paradisum, sed etiam nunc omnia, quae nascuntur. quis enim alius etiam nunc ista creat, nisi qui usque nunc operatur? sed creat haec modo ei his, quae iam sunt; tunc autem ab illo, cum omnino nulla essent, creata sunt, cum
10 factus et dies ille, qui etiam ipse omnino non erat, spiritalis uidelicet atque intellectualis creatura.
5.Factae itaque creaturae motibus coeperunt currere tempora: unde ante creaturam frustra tempora requiruntur, quasi possint inueniri ante tempora tempora. motus enim si nullus esset
15 uel spiritalis uel corporalis creaturae, quo per praesens prae- teritis futura succederent, nullum esset tempus omnino. moueri autem creatura rion utique posset, si non esset. potius ergo tempus a creatura quam creatura coepit a tempore, utrumque autem ex deo; ex ipso enim et per ipsum et in ipso sunt
20 omnia. nec sic accipiatur quod dictum est: tempus a creatura coepit, quasi tempus creatura non sit, cum sit creaturae motug ex alio in aliud consequentibus rebus secundum ordinationem administrantis dei cuncta quae creauit. quapropter cum primam conditionem creaturarum cogitamus, a quibus operibus suis
u deus in die septimo requieuit, nec illos dies sicut istos solares nec ipsam operationem ita cogitare debemus, quemad- modum nunc aliquid deus operatur in tempore, sed quemad-
12 cf. De ciuitate dei lib. XI 6 19 cf. Rom. 11, 36
4 amministransque PR per om. S 7 alius] alter b etiam alius E 8 iis d 10 non om. b 12 facta* R creatura* R 13 cum unde inc. cap. X E requiruntur— tempora om. 8l 14 pr. tempora s. l.m.lR alt. tempora in ras. P 16 esset (t 8. I m. 1) P 18 quam] non S 20 a 8. I. m. 1 S 23 administrantis— quapropter in mg. m. 1 suppl. S amministrantis PR cum uoce quapropter inc. cap. XI E 24 crea- turam PSb 26 quemammodum EP 27 quemammodum P
XXVUl. Aug. sect. ni para 1. 10
146 S. AureliAugustinl
modum opevatus est, unde inciperent tempora, quemadmodum operatus est omnia simul, praestans eis etiam ordinem non interuallis temporum, sed conexione causarum, ut ea, quae simul facta sunt, senario quoque illius diei numero praesen- tato perficerentur. 5
Non itaque temporali, sed causali ordine prius facta est infomiis formabilisque materies, et spiritalis et corporalis, de qua fieret, quod faciendum esset, cum et ipsa, priusquam instituta est, non fuisset; nec instituta est nisi ab illo utique summo deo et uero, ex quo sunt omnia. quae siue caeli et 10 terrae nomine significata sit, quae in principio fecit deus ante ununi illum diem, quem condidit, propterea iam sic appellata, quia inde facta sunt caelum et terra, siue nomine terrae inuisibilis et inconpositae atque abyssi tenebrosae, iam in primo libro tractatum est. 15
In his uero, quae iam ex informitate formata sunt euiden- tiusque appellantur creata uel facta uel condita, primum factus est dies; oportebat enim, ut primatum creaturae obtineret illa natura, quae creaturam per creatorem, non creatorem per creaturam posset agnoscere. secundo firma- 20 mentum, unde corporeus incipit mundus. tertio species maris et terrae, atque in terra potentialiter, ut ita dicam, natura herbarum atque lignorum. sic enim terra ad dei uerbum ea produxit, antequam exorta essent, accipiens omnes numeros eorum, quos per tempora exereret secundum suum genus. » deinde, posteaquam haec uelut habitatio rerum condita est, quarto die luminaria et sidera creata sunt, ut prius pars mundi superior rebus, quae intra mundum mouentur, uisibi- libus ordinaretur. quinto aquarum natura, quia caelo aerique coniungitur, produxit ad dei uerbum indigeuas suos, omnia 30
1 inquiperent E1 quemammodum EP 3 connexione bd 10 quae om. d 11 sit] est.fc 13 terram E 14 iam] ut iam Rbd 16 euidentius qu*e (a er.) R 18 enim] ei b 19 optineret ES 20 possit S
21 inquipit El tercio R 22 natura S 23 erbarum S 25 exere- ret] exserereret (re exp. m. 1) P exsereret Rd exerceret b 26 uelud Sl 2(J ordinareturj ornaretur E2S, (in mg.) b qui, a caelo R .
de Genesi ad litteram lib. V. 147
scilicet natatilia et uolatilia; et haec potentialiter in numeris, qui per congruos teraporum motus exererentur. sexto terrestria similiter animalia, tamquam ex ultimo elemento mundi ultima, nihilominus potentialiter, quorum numeros tempus postea 5 uisibiliter explicaret.
Hunc omnem ordinera creaturae ordinatae dies ille cognouit; et per hanc cognitionem sexies quodammodo praesentatus tamquam sex dies exhibuit, cum sit unus dies ea, quae facta sunt, in creatore primitus et in ipsis consequenter agnoscens
10 uec in ipsis remanens, sed eorum etiam posterioren? cognitionem ad dei referens dilectionem, uesperam et mane et meridiem in omnibus praebuit, non per moras temporum, sed propter ordinem conditorum. postremo quietis sui creatoris, quia in se requiescit ab omnibus operibus suis, notitiam repraesentans,
i5 in qua non habet uesperain, benedici et sanctificari ob hoc
meruit. unde ipsum septenarium numerum sancto spiritui
quodammodo dedicatum commendat scriptura et nouit ecclesia.
Hic est ergo liber creaturae caeli et terrae, quia in prin-
cipio fecit deus caelum et terram secundum materiae quandam,
20 ut ita dicam, formabilitatem, quae consequenter uerbo eius formanda fuerat, praecedens formationem suam non tempore, sed origine. nam utique cum formaretur, primum factus est dies; cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne
25 fenum agri, antequam exoreretur, sicut tractauimus uel si quid liquidius et congruentius uideri et dici potuit aut po- tuerit.
6. Quod autem sequitur: non enim pluerat deus super
17 cf. Es. 11, 2 sq. 28 Gen. 2, 5
tili
1 natilia P1 nata»*##a R 2 per] sup (su exp. m. 1) S exserentur P exercerentur b exsererentur SRd , sexto die S 7 sexiens P 8 exi- buit RSl 10 cognitionem posteriorem PRbd 13 quieti ElPS quies (s in ras.) R conditoris S quia] quae S qua PRbd 16 septarium Pl spuJR1 17 aeclesiaJB1 ecclesiaU 23 cum— dies om. El 24essent#
25 foenum Sd faenum PR exoriretur R2Sbd tractabimus PRl
26 uideri ex uiride R 28 cap. XII E
10*
148 S. AureliAugustini
terram, et homo non erat, qui operaretur terram, quo pertineat et quid nobis insinuet, indagare difficile est. tam- quam ideo, antequam exortum est, fecit deus fenum agri, quia nondum pluerat super terram; si enim post pluuiam fenum fecisset, pluuia magis exortuni quam factum ab eo 5 uideretur. quid enim? quod post pluuiam exoritur, ab alio fit nisi ab eodem deo? cur autem non erat homo, qui operaretur terram? nonne iam sexto die fecerat hominem et septimo requieuerat ab omnibus operibus suis? an hoc recapitulando commemorat, quoniam, quando fecit deus omne uiride agri et 10 omne fenum, nondum pluerat super terram, et nondum erat homo? tertio quippe die fecit ista, hominem autem sexto. sed cum fecit deus omne uiride atque omne fenum agri, ante- quam exortum est super terram, non solum homo non erat. qui operaretur terram, sed nec ipsum fenum erat super 15 terram, quod utique ante dicit factum quam exortum. an ideo die tertio deus fecit ista, quia nondum erat homo, qui ope- rando terram faceret ea? quasi uero tam multa ligna et tam multa genera herbarum non sine ulla opera hominum nascuntur ex terra. 20
An ob lioc utrumque positum est, et quia nondum pluerat super terram et quia nondum erat homo, qui operaretur terram? ubi enim opera humana non est, per pluuiam ista nascuntur. sunt autem quaedam, quae etiam per pluuiam non nascuntur, nisi opera humana accedat. ideo nunc utrumque 25 adiutorium necessarium est, ut cuncta nascantur; tunc autem utrumque defuit . ideo fecit haec deus potentia uerbi sui sine
3'foenum Sd faenum PE 5 faenum PE fecisset] fecisset deus b 9 omnibus ex hominibus P post suis add. quae fecit b 1 1 faenum PE 13 faenum PE 15 ipsufl (corr. m. 1) S foenum Sd faenum PE
17 fecit deus PSbd operaretur S 19 erbaruin Sl ullo opere b nascantur Ed 23 terram] in terra S n ista (n 8. I. m. 1) S 24 sunt — nascuntur om. S autem] etiam PEbd quedam E etiam
om. PEbd 25 humana opera PESbd acceda#t (n er.) E utrum- que nunc S 26 iutorium S cuncta (alt. c 8. I m. 1) E nascantur (an ex en) S 27 deus haec bd
de Genesi ad litteram lib. V. 149
pluuia et sine opere humano. nam etiam nunc ipse facit, sed iam per pluuiam et per hominum manus, quamuis neque qui plantat est aliquid neque qui rigat, sed qui incre- mentum dat, deus.
5 Quid est ergo, quod adiungit: fons autem ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae? ille quippe fons tanta largitate manans sicut Nilus Aegypto posset uni- uersae terrae esse pro pluuia. quid itaque pro magno con- mendatum est, antequam plueret, fecisse deum illa gignentia,
10 cum tantum posset adiuuare pluuia, quantum fons inrigans terram? uerum et si aliquid minus, minora illa fortasse, non tamen nulla nascerentur. an hinc etiam more suo scriptura tamquam infirmis infirmiter loquitur et tamen innuit aliquid, quod intellegat qui ualuerit? nimirum enim sicut isto die
15 paulo superius commemorato significauit unum diem factum a deo et tunc deum fecisse caelum et terram, cura factus est dies, ut, quomodo possemus, cogitaremus simul omnia deum fecisse, quamuis superior sex dierum enumeratio uelut temporum interualla ostendisse uideretur, ita, cum dixisset
20 cum caelo et terra deum fecisse omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri, antequam exortum est, addidit: nondum enim pluerat deus super terram, nec erat homo, qui operaretur terram, tamquam diceret: non ea sic fecit deus, quemadmodum facit nunc talia, cum
25 pluit et cum operantur homines. haec enim iam per moras
2 I Cor. 3, 7% 5 Gen. 2, 6
1 et s. I. m. 1 R om. Pbd 3 est] sit PESbd 6 inrigabat El
7 manans] manus 8 man#ns Rl egypto S 8 pluia R 9 gignentia (alt. g 8. I. m. 1) E 10 tantum] quantum bd possit S adiu-
bare E1 quantum] tantum bd 11 minor El non (n fin. 8. I. m. 1) R 12 nascentur E 16 deum («. I. m. 2 al demum) E 17 quo- modo (mo 8. I. m. 1) S 18 deum 8. I. m. 1 S 19 post interualla 8emier. sunt haec uerba: uis superior sex dierum R 21 foenum Sd
faennm PR 22 enl s. I. m. 1 R deus pluerat S 24 quemam- modnm EPR talia] alia E*S cum ex com S 25 cum haec
inc. cap. XTII E
150 S. Aureli Augustini
temporum fiunt, quae tunc non erant, cum fecit omnia simul, unde etiam tempora inciperent.
7. Quod ergo sequitur: fons autem ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae, hinc iam, quan- tum arbitror, intimatur, quae fiant secundum interualla tem- 5. porum ex illa prima conditione creaturarum, ubi facta sunt omnia simul. et recte ab eo coepit elemento, ex quo cuncta genera nascuntur uel animalium uel herbarum atque lignorum, ut agant temporales numeros suos naturis propriis distributos. omnia quippe primordia seminum, siue unde omnis caro siue 10 unde omnia frutecta gignuntur, umida sunt et ex umore con- crescunt. insunt autem illis efficacissimi numeri trahentes secum sequaces potentias e* illis perfectis operibus dei, a quibus in die septimo requieuit.
Uerum tamen quis iste sit fons ad inrigandam faciem terrae 15 omnis idoneus, merito quaeritur. si enim fuit et obstrusus est uel siccatus, causa quaerenda est. nunc enim uidemus nullum esse fontem, quo inrigetur omnis facies terrae. for- tassis ergo peccatum hominum hanc etiam poenam conmeruit, ut tanta illius fontis repressa largitas facillimam terris auferret 20 fecunditatem, ut incolentium augeretur labor. posset hoc, quamuis nulla id scriptura narrauerit, adfirmare humana snspicio, nisi illud occurreret, quod peccatum hominum, cui poena laboris inposita est, post paradisi delicias extitit; paradisus autem habebat praegrandem fontem suum, de quo 23 post diligentius suo loco loquendum est, ex cuius uno capite
3 Gen. 2, 6
1 fecit] fecit deus S 3 ergoj autem bd 4 inrigabat El 6 prima illa bd 7 rectae B caepit S 8 atque] uel S 11 fructecta EB fruteta b umida ElPBl umore ElPBl 12 illi S in illis b
13 potentius P illis ex his m. 1 E cum a inc. cap. XIIII E
16 merito (to 8. I. m. 1) E obtrusus P 17 siccnutus F nunc (c 8up. er. m superscr. m. 1) B 18 inrigetur El 19 conmeruit ElPB 22 id om. S humana suspicio om. Sl 24 post s. I. m. 1 S ei- stitit bd 25 habebat (bat 8. I. m. 1) S (b fin. s. I. m. 1) B suum ex suam m. 1 E 26 loco (co in ras.) B
de Genesi ad litteram lib. V. 151
quattuor magna fluraina et nota gentibus manare narrantur. ubi ergo erat iste fons aut ista flumina, quando ille unus maximus ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae? certe enim tunc non Geon, qui dicitur Nilus, unus
5 ex illis quabtuor, rigabat Aegyptum, quando fons ascendebat de terra et non Aegyptum tantum, sed omnem faciem terrae satiabat.
An primo deum uoluisse credendum est uno fonte maximo inrigare omnem terram, ut ea, quae in illa principaliter con-
10 diderat, accepto humoris adiutorio iam etiam per tempo- ralia spatia gignerentur pro suorum generum diuersitate etiam diuersis numeris dierum, et postea plantato paradiso repressisse illum fontem multisque fontibus, sicut eam nunc uidemus, inpleuisse terram, de paradisi autem uno fonte
15 quattuor ingentia flumina diuisisse, ut et terra cetera crea- turarum suarum plena generibus congruos numeros suorum temporum agentibus fontes etiam suos haberet ac fluuios et paradisus loco electiore plantatus quattuor illa flumina ex capite sui fontis emitteret? aut ex ipso uno fonte paradisi
20 multo largius exundante prius totam rigasse terram atque ad parienda per temporum numeros genera, quae in ea sine inter- uallis temponim creauerat, fecundasse ac postea repressisse in eo loco aquarura eruptionem uastissimam, ut de diuersis per omnem terram capitibus fluminum ac fontium iam manarent,
2& ac deinde in regione illius fontis non iam uniuersam terram rigantis, sed memorabiles quattuor solos illos fluuios emit-
1 manere P1 2 fons iste PBbd ille supra iste scr. m. 1 S
6 et omnem S 7 saciabat B 9 inrigare El rigare S ea] illa PBbd in om. S illa] ea PBbd om. S post principaliter add. in eo S 11 spacia B 12 post dierum add. gignerentur b 13 repraessisse B fontibus] aliis fontibus b eam] ea El iam bd 14 uno om. P, s. I. m. 1 B 16 generibus plena S 17 fontes (s sup. er. m a. m. 1) B
a
18 electiore] eletiori (a m. 1 add.) S 19 fontes El aut in ras. B 20 rigasset E irrigasse bd adque ElSl 21 pariendam E parianda P tempora S 23 eo om. El 24 iam s. I. m. 1 S 25 in regionej irrigatione b 26 solos illos quattuor PBSbd emittentes ES
152 S. Aureli Augustini
tentis plantasse paradisum, ubi hominem, quem fecerat, con- locaret?
8. Quia enim non omnia scripta sunt, quemadmodum post illam primam rerum conditionem tempora cucurrerint seque secutae sint administrationes creaturarum, quae primitus factae 5 sextoque die illo consummatae sunt, sed quantum satis iudi- cauit spiritus, qui inerat scribenti ea, quae non solum ad factarum rerum notitiam, sed etiam ad futurarum prae- figurationem ualerent, nescientes coniectamus. quid fieri po- tuerit, quod ille non nesciens praetermisit, tantum id conantes 10 pro modulo nostro, quantum adiuuamur,' efficere, ne aliqua absurditas uel repugnantia putetur esse iu scripturis sanctis, quae opinionem lectoris offendat et, dum existimat fieri non potuisse, quae facta esse scriptura conmemorat, uel resiliat
a fide uel non accedat ad fidem. 15
9. Proinde cum de isto fonte quaerimus, quomodo id, quod dictum est: ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae, non inpossibile uideatur, si ea, quae diximus, inpossibilia cuiquam uidentur, quaerat ipse aliud, quo tamen uerax ista scriptura monstretur, quae procul dubio uerax 20 est, etiamsi non monstretur. nam si argumentari uoluerit, quo eam falsam esse conuincat, aut ipse nulla uera de crea- turarum conditione atque administratione dicturus est aut,
si uera dixerit, istam nop intellegendo falsam putabit; uelut si contendat ideo non potuisse uno quantolibet fonte omnem 25
1 paradysum S collocaret PBSbd 8 cap. XV E quia enim (*. I. m. 2 al hic enl quia) E quemammodum EPR 4 cucurrerent S
seque] sed quae El 5 secuta ES sequuta PR administrationis ElS amministrationis PR que R factae] factaegt E factaest P 6 illo die Rbd 7 inera#t R 9 coniectatam PR 11 adiubamur E1
*ne (e 8. I. m. 1) R 14 commemorat PRSbd 16 querimus SR
quomodo om. b 17 inrigabat El 18 uidetur. Si autem ea sqq.
(sic) b 19 uideantur PRSd quaeerat S1 ipse S 20 uerax El scribtura E 21 cap. XVI E nam JR1 22 quod P quo* (d er.) R nulla om. Sl 23 amministratione PR 24 ueram E puta-
uit EPR1
de Genesi ad litteram lib. V. 153
terrae faciem rigari, quia, si raontes non rigabat, non omnem terrae faciem rigabat; si autem etiam montes rigabat, non eratiam inpertitio saginae, sed diluuii inundatio: quod si terra tunc sic erat, totum mare erat, et nondum discreta erat arida.
5 10. Cui respondetur, quia hoc uicibus tempornm posset, sicut certo tempore per plana Aegypti Nilus restagnat et alio tempore ad ripas suas redit . aut si iste nescio cuius ignotae ac longinquae partis mundi aquis et pruinis hiemalibus anni- uersaria creditur incrementa conligere, quid de oceani alternis
io aestibus, quid de quibusdam litoribus, quae late nudantur fluctibus uicissimque operiuntur, dici potest? ut omittam, quod de quorundam fontium mira uicissitudine perhibetur, certo annorum interuallo sic eos inundare, ut totam illam regionem rigent, cui alio tempore ex altis puteis ad potandum
i5 sufficientem praebent aquam. cur sit ergo incredibile, si ex uno abyssi capite alterna inundatione fluente atque refluente tunc uniuersa terra rigata est? quodsr ipsius abyssi magni- tudinem ea parte excepta, quod mare dicitur et euidenti amplitudine atque amaris fluctibus terras ambit, in ea sola
20 parte, quam reconditis sinibus terra continet, unde se omnes fontes amnesque diuersis tractibus uenisque distribuunt et suis quique locis erumpunt, fontem uoluit scriptura appellare, non fontes, propter naturae unitatera eumque per innumerabiles uias antrorum atque rimarum ascendentem de terra et ubique
2b dispertitis quasi crinibus inrigantem omnem faciem terrae
1 irrigari bd irrigabat bd 2 autem om. P, a. I. m. 1 R 3 sagi- nae (i mtU. m. 1 in e) R dilubii El 4 sic om. Sl 7 iste S
ignote El 8 ac (c add. s. I. m. 2) S longique El lonquae S1
partes 8 anniuersalia E 9 conligere El oceani§ S 10 que R latae S 11 ommittam R 13 inundare] inuadere P inundare ex in- uadere R 14 cui] qui b post tempore add. uix bd ex om. P1 15 prebent S curjcui Px ergo sit PRbd 16 fluent P fluente (e fin. 8. I. m. 1) R refluent P 17 cum uoce quod inc. cap. XVII E 18 euidentiam plenitudine PRl 19 atque amaris] aqu^ maris b
21 amnesque] omnes aqu$ b tractatibus S1 22 quisque E[ scrib- tura E appellare scriptura PRSbd 25 faciem] superficiem b
154 S. AureliAugustini
non continua specie tamquam maris autr stagni, sed sicut uidemus ire aquas per alueos fluminum flexusque riuorum et eorum excessu uicina perfundere, quis non aecipiat, nisi qui contentioso spiritu laborat? potest quippe etiam ita dicta intellegi oninis terrae facies inrigata, quemadmodum dicitur 6 omnis uestis facies colorata, etiamsi non continuatim, sed maculatim fiat, praesertim quia tunc in nouitate terrarum etsi non omnia. plura tamen plana fuisse credibile est, qua latius possent erumpentia fluenta dispergi atque distendi.
Quapropter de istius fontis magnitudine uel multitudine, 10 qui siue unam habuit alicunde eruptionem siue propter aliquam in terrae occultis sinibus unitatem, unde omnes aquae super terram scatent omnium fontium magnorum atque paruorum. unus fons dictus est, per omnes dispertitiones suas ascendens de terra et inrigans omnem faciem terrae, siue etiam, quod ia est credibilius, quia non ait: unus fons ascendebat de terra. sed ait: fons autem ascendebat de terra, pro numero plurali posuit singularem, ut. sic intellegamus fontes multos per uniuersam terram loca uel regiones proprias inrigantes, sicut dicitur miles et multi intelleguntur, sicut dicta est 20 lucusta et rana in plagis, quibus Aegyptii percussi sunt, cum esset innumerabilis lucustarum numerus et ranarum: iam non diutius laboremus.
11. Sed illud etiam atque etiam considereraus, utrum possit nobis per omnia constare sententia, qua dicebamus aliter 25 operatum deum omnes creaturas prima conditione, a quibus
17 Gen. 2, 6 21 cf. Ps. 104, 34.
1 stagnis (s fin. add. x. I. m. 1) R 2 riborum El 4 contecioso R 5 omne8 P omnis (i ex e m. J) R quemammodum EP 6 facie E1 continuatum P 7 maculatum P maculatim (i ex u) R 8 etsi] utsi E
plena S pl»na R quo bd 10 uel multitudine 8. I. m. 1 R
11 habuerit b aliunde b alicunde (c 8. I. m. 1) R aliqua» (m er.) R
12 unitate» (m er.) R 13 scantent E scaturirent b 15 inrigans El 16 de terra om. PRld 20 dicta {8. I m. 2 add. a* uj E 21 lucusta E*PRl locusta E^R^Sbd egyptii S 22 locustarum E*R*Sbd 24 posset S 25 sentia El quam j^1
de Gencsi a d litteram lib. V. J55
operibus in die septimo requieuit, aliter ista eorum ad- imnistratione, qua usque riunc operatur : id est, tunc omnia simul sine ullis temporalium morarum interuallis, nunc autem per temporum moras. quibus uidemus sidera moueri ab ortu
6 ad occasum, caelum mutari ab aestate ad hiemem, germina certis dierum momentis pullulare, grandescere, uirescere, arescere, ani- malia quoque statutis temporum metis et cursibus et concipi et perfici et nasci et per aetates usque in senium mortemque decurrere et cetera huiusmodi temporalia. quis enim operatur
10 ista nisi deus etiam sine ullo tali suo motu? non enim et ipsi accidit tempus. inter illa ergo opera dei, a quibus requieuit in die septimo, et ista, quae usque nunc operatur, quendam scriptura interponens suae narrationis articulum commendauit se illa explicasse et coepit iam ista contexere.
15 illorum explicatorum commendatio sic facta est: hic cst liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri, antequam exoreretur. non enim pluerat deus super
20 terram et homo non erat qui operaretur terram. istorum autem contextio sic coepit: fons autem ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae. ab hac commemoratione fontis huius et deinceps ea, quae narrantur, per moras temporum facta sunt, non omnia simul.
25 12. Cum ergo aliter se habeant omnium creaturarum rationes incommutabiles in uerbo dei, aliter eius illa opera,
15 Gen. 2, 4. 5 21 Gen. 2, 6
1 istam bd earum Sbd aministrationem P amministrationem R administrationem bd 4 cum quibus inc. cap. XVIII E 5 hestate S 6 pullulare (prim. 1 *. I. m. 1) S uirescere om. b 7 metis Rl
curribus El et concipi (et 9. I. m. I) E 10 suo tali S 11 acce- dit El 12 que B 13 quaedam El scripturam (m exp. m. 1) PS 14 se» (d er.) R caepit S 18 foenum S1 faenum PRS2 19 exorire- tur Sbd 20 et homo non erat] nec erat homo PRSbd qui (i 8. L m. 1) R 21 contextio (w mg. al cSneiio) b caepit S 22 hac (h *. J. m. 1) R 23 que R 25 cap. XVIIII E 26 illa eius PRSbd
156 S. Aureli Augustini
a quibus in die septimo requieuit, aliter ista, quae er illis usque nunc operatur, horum trium hoc, quod extremum posui. nobis utcumque notum est per corporis sensus et huius consuetudinem uitae. duo uero illa remota a sensibus nostris et ab usu cogitationis humanae prius ex diuina auctoritate 5 credenda sunt, deinde per haec, quae nota sunt. utcumque noscenda, quanto quisque magis roinusue potuerit pro suae capacitatis modo diuinitus adiutus, ut possit.
13. De primis ergo illis diuiuis incommutabilibus aeter- nisque rationibus, quoniam ipsa dei sapientia, per quam facta io sunt omnia, priusquam fierent, ea nouerat, sicut scriptura testatur: in principio erat uerbum et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum. hoc erat in principio apud deum. omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, quis ergo tam sit demens, ut dicat non 15 ea deum fecisse, quae nouerat? porro si nouerat, ubi nisi apud se ipsum, apud quem uerbum erat, per quod facta sunt omnia? nam si extra se ipsum ea nouerat, quis eum docuerat? quis enim cognouit sensum domini? aut quis con- siliarius eius fuit? aut quis prior dedit illi, et retribu- *> etur ei? quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia.
Quamquam et ea, quae sequuntur in euangelio, satis adserant istam sententiam; adiungit enim euangelista et dicit: quod factum est, in illo uita est, et uita erat lux hominum, 26 quia scilicet rationales mentes, in quo genere homo factus est ad imaginem dei, non habent ueram lucem suam nisi
12 Ioh. 1, 1—3 19 Rom. 11, 34—36 24 Ioh. 1, 3. 4
1 que R 2 pcsui (sui m. 2 s. I.) E 4 consuetudine S nostris 8. I. m. 1 R, om. Pd 5 cognitionis b 7 magis] maius SR 8 capa- titatis R post adiutus add. internis aeternisque rationibus bd
10 quem R 11 sicut] sic PRd om. S 13 (et 14) aput EP
17 aput (bis) E*P se om. PRbd 19 nouit El 20 eius om. E aut om. EPRS 23 sequntur E secuntur S adserant E1
24 sentiam J?1
de Gencsi ad litteram lib. V. 157
ipsum uerbum dei, per quod facta sunt omnia, cuius parti- cipes esse poterunt ab omni iniquitate et errore mundatae.
14. Non ergo ita pronuntiari oportet: quod factum est in illo, uita est, ut subdistinguamus: quod factum est 5 in illo, et deinde inferamus: uita est. quid enim non in illo factum est, cum commemoratis multis etiam terrenis creaturis dicatur in psalmo: omnia in sapientia fecisti, dicat et apostolus: quoniam in ipso condita sunt omnia in caelo et in terra, uisibilia et inuisibilia. consequens ergo
10 erit, si ita distinxerimus, ut et ipsa terra et quaecumque in ea sunt uita sint. quae cum absurde dicantur omnia uiuere, quanto absurdius, ut etiam uita sint? praesertim quia di- stinguit, de" quali uita loquatur, cnm addit: et uita erat lux hominum. sic ergo distinguendum est, ut, cum dixerimus:
15 quod factum est, deinde inferamus: in illo uita est, non in se scilicet, hoc est in sua natura, qua factum est, ut conditio creaturaque sit, sed in illo uita est, quia omnia, quae per ipsum facta sunt, nouerat, antequam fierent, ac per hoc in illo erant non sicut creatura, quam fecit, sed sicut
so uita et lux hominum, quod est ipsa sapientia et ipsum uerbum unigenitus filius dei. eo modo ergo in illo uita est, quod factum est, quomodo dictum est: sicut habet pater uitam in semet ipso, sic dedit filio habere uitam in semet ipso.
*5 Nec praetermittendum est, quod emendatiores codices habent: quod factum est, in illo uita erat, ut sic intelle-
7 Ps. 103, 24 8 Col. 1, 16 22 loh. 5, 26
2 potuerunt E »errore (t er.) EP 3 cap. XX E 5 fin. in om. PRS*d 6 etiam multis b terrenis om. b 8 sunt condita S 9 uisabilia P
10 distinxeritmus (t exp. m. 1) R quaecumque El quecumque R
11 Bint] sit E^PBS 12 etiam] omnia S praesertira (er ex en m. 1) E distinguet S 13 addidit S et om. ES 14 si E1 17 creaturaqu*e (a er.) E creatura quae R 18 quae *. I m. 1 R fierent (n 8. I. m. 1) P 19 in illo erant om. Pbd 20 et] est S in ipsa S sapien- cia R 21 dei filius PRSbd 22 quomodo dictum est ow. P1 26 ut — uita erat in mg. add. m. 1 R om. P
158 S. AureliAugustini
gatur: uita erat, quomodo in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. quod ergo factum est, iam uita erat in illo, et uita non qualiscumque — nam et pecora dicuntur uiuere, quae frui non possunt participatione sapientiae — sed uita erat lux 5 hominum. mentes quippe rationales purgatae gratia eius possunt peruenire ad eiuamodi uisionem, qua nec superius quicquam sit nec beatias.
15. Sed etiam si hoc legamus et intellegamus: quod factum est, in illo uita est, manet ista sententia, ut id, 10 quod per ipsum factum est, uita esse in illo intellegatur, in qua uita uidit omnia, quando fecit et, sicut uidit, ita fecit, non praeter se ipsum uidens, sed in se ipso ita enumerauit omnia, quae fecit. nec alia uisio ipsius et patris, sed una, sicut una substantia. nam et in libro Iob ita ipsa sapientia, 15 per quam facta sunt omnia, praedicatur: sapieutia uero, inquit, unde inuenta est? uel quis sit locus scientiae? ignorat mortalis uiam eius nec inuenietur in homi- nibus. et paulo post: audiuimus, inquit, eius gloriam. dominus commendauit uiam eius et ipse nouit locum so eius. ipse enim omne, quod est sub caelo, perspicit et nouit quae sunt in terra omnia quae fecit: uentorum libramenta aquae mensuras quando fecit, sicut uidit, enumerauit. his atque huiusmodi testimoniis probatur, quod haec omnia, priusquam fierent, erant in notitia facientis, et 95 utique ibi meliora, ubi ueriora, ubi aeterna et incommutabilia. quamquam sufficere debeat, ut quisque nouerit, uel inconcusse
1 Ioh. 1, 1. 4 16 Iob. 28, 12. 13. 22—25
2 aput ElP 3 erago (a exp. m. 1) R 4 peccora S 5 partici- patione? (s exp. m. 1) E sapienciae jR 7 superius (pe s. I. m. 1) S 8 quidquam Sbd 12 fin. uidit] uidit ea b 13 se om. S in om. S 14 patris (t s. I. m. 1) E 15 sapiencia R 16 uero om. S ' 17 in- quid ElR quis] quid E 19 inquid El 21 perspicit scripsi: per- ficit E1 perfecit E*PBSbd 22 omniaque S 23 aquae] adque El
atque PlRb 26 ibi om. S 27 sufficeri El inconcusse»*# R
de Genesi ad litteram lib. V. |59
credat, quod deus haec omnia fecerit, non opinor eum esse tam excordem, ut deum quae non nouerat fecisse arbitretur. porro, si nouerat ea, priusquam faceret ea, profecto, prius- quam fierent, apud illum erant eo modo nota, quo sempiterne
5 atque incommutabiliter uiuunt et uita sunt, facta autem eo modo, quo unaquaeque creatura in genere suo est.
16. Quamuis ergo illa aetema incommutabilisque natura, quod deus est, habens in se, ut sit, sicut Moysi dictum est: ego sum qui sum, longe scilicet aliter, quam sunt ista,
10 quae facta sunt, quoniam illud uere ac primitus est, quod eodem modo semper est nec solum non commutatur, sed commutari omnino non potest, nihil horum, quae fecit, existens et omnia primitus habens, sicut ipse est — neque enim ea faceret, nisi ea nosset, antequam faceret, nec nosset, nisi
15 uideret, nec uideret, nisi haberet, nec haberet ea, quae nondum facta erant, nisi quemadmodum est ipse non factus — : quamuis, inquam, illa substantia ineffabilis sit nec dici utcumque homini per hominem possit nisi usurpatis quibus- dam locorum ac teraporum uerbis, cum sit ante omnia tem-
20 pora et ante omnes locos, tamen propinquior nobis est, qui fecit, quam multa, quae facta sunt. in illo enim uiuimus et mouemur et sumus; istorum autem pleraque remota sunt a mente nostra propter dissimilitudinem sui generis, quoniam corporalia sunt, nec idonea est ipsa mens nostra, in
25 ipsis rationibus, quibus facta sunt, ea uidere apud deum, ut per hoc sciamus, quot et quanta qualiaque sint, etiarasi non ea uideamus per corporis sensus, remota quippe sunt a sen- sibus corporis nostri, quoniam longe sunt uel interpositis
9 Exod. 3, 14 21 Act. 17, 28
1 fecerat b 2 excordem m. 1 ex exortem R 3 porro (pr. o s l. vup. era8. Utt. m. 1) R 4 sempiternae E sempiterna PR 8 est om S 12 non 8. I. m. 1 S que R 16 quemammodum PR ipse om. 51 23 similitudinem E 24 id#onea (e er.) R 25 aput ElP 26 hoc s. I. m. I S quot (t ex d m. 1) E qualiaquae E 27 ante a add et E*PRSd
IGO S. Aureli Augustini
aut obpositis aliis a nostro contuitu actuque separantur. ex quo fit, ut maior ad illa inuenienda sit labor quam ad illum, a quo facta sunt, cum sit inconparabili felicitate praestantius illum ei quantulacumque particula pia mente sentire quam illa uniuersa conprehendere. unde recte culpantur in libro 5 sapientiae inquisitores huius saeculi: si enim tantum, inquit, potuerunt ualere, ut possent aestimare saeculum, quomodo eius dominum lion facilius inuenerunt? ignota enim sunt fundamenta terrae oculis nostris, et qui fundauit terram, propinquat mentibus nostris. 10
17. Iam nunc consideremus ea, quae fecit deus omnia simul, a quibus in seito die consummatis requieuit in sep- timo, postea'consideraturi opera eius, in quibus usque nunc operatur. ipse enim ante saecula; a saeculo autem ea dicimus, ex quo coepit saeculum, sicut ipsum mundum, in saeculo 15 autem, sicut ea, quae nascuntur in mundo. cum ergo scrip- tura dixisset: omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, paulo post ait: in hoc mundo erat, et mundus per eum factus est. de hoc opere dei alio loco scriptum est: qui fecisti mundum de materia informi. 20 hic mundus plerumque caeli et terrae noinine nuncupatur, sicut iam commemorauimus, quem scriptura dicit deum fecisse, cum factus est dies . de quibus uerbis iam, quantum uisum est, disputauimus, quemadmodum congruat conditioni mundi huius, et quod sex diebus consummatus est cum omnibus, ** quae in eo sunt, et quod tunc factus est, cum factus est dies, ut et illud congruat, quod creauit omnia simuL
6Sap.l3,9 17Ioh.l,3 18Ioh. 1,10 20 Sap. 11,18 27Eccli.l8,l 1 oppositis JEESbd tactuque Sd 3 inconparabili? E incorporali S prestantius ES 5 conpraehendere EPE rectae E 6 inquisitiores E 7 possint S 8 non] nam El 11 cap. XXI E 12 die sexto bd 14 autem] enim S 15 caepit S 16 eaque R 18 nihil E1 hoc om. b 19 eum] ipsum PESbd 21 nuncupantur (n exp. m. 1) S
22 quem] quae PRSbd scribta E[ dicit] commemorauit (com in ras. memorauit add. m. 2 s. I.) E 24 quemammodum P conditi- one E1 mundi 8 l. m. 1 S 25 consummatum El cum omnibus om. El 26 factum S est om. PRbd cura factus est om. Et
de Genesi ad litteram lib. V. 161
18. Huius uniuersae dei creaturae multa non nouiraus, siue quae in caelis sunt altius, quam ut noster sensus ea possit adtingere, siue quae in regionibus terrarum fortassis iuhabitabilibus siue quae deorsum latent uel in profundo
» abyssi uel in occultis sinibus terrae. haec igitur antequam fierent, utique non erant. quomodo ergo deo nota erant, quae non erant? et rursus quomodo ea faceret, quae sibi nota non erant? non enim quidquam fecit ignorans. nota ergo fecit, non facta cognouit. proinde, antequam fierent, et erant et
10 non erant : erant in dei scientia, non erant in sua natura. ac per hoc factus est dies ille, cui utroque modo innotescerent, et in deo et in se ipsis, illa uelut matutina siue diurna cognitione, hac uero uelut uespertina. ipsi autem deo non audeo dicere alio modo innotuisse, cum ea fecisset, quam
u illo, quo ea nouerat ut faceret, apud quem non est com- mutatio nec momenti obumbratio.
19. Non sane propter inferiorum scientiam nuntiis indiget, quasi per eos fiat scientior; sed illo simplici ac mirabili modo nouit omnia stabiliter atque incommutabiliter. habet autem
K) nuntios propter nos et propter ipsos, quia illo modo deo parere et adsistere. ut eum de inferioribus consulant eiusque supernis praeceptis et iussis obtemperent, bonum est eis in ordine propriae naturae atque substantiae. nuntii autem graece- angeli dicuntur: quo nomine generali uniuersa illa superna
» ciuitas nuncupatur, quem primum diem conditum existimamus.
15 lac. 1, 17
1 cap. XXII E 2 altiusj /f/ altius S 3 posset S terrae^rum . (e exp. m. 42) P sunt fortassis b 5 occultis (pr. c 8. I. m. 1) R
6 pr. erat El 8 quiquam E1 quicquam R 10 scientiam E 12 uelud Sl 13 haec E 14 audeo (u 8. I m. 1) R 15 norat PS no»*rat R aput PR 17 nunciis R 18 ac] & s. I. m. \ S 19 omnia»* (in er.) E stabiter P 20 ipsos] illos S quia** (iu uid er.) R 21 adsistere ElS
» rr
eiusque praeceptis supernis (haec omnia in ras. m. 2) E 23 proprie ElS
latine
grecae. (latine 8. I. m. 2 add. uid.) R 24 angeli EPRSb «776X01 d adicuntur d XXVIII. Aug. aecl. III pft» 1. 11
162 S. Aurcli Augustini
Nam nec illud eos latuit mysterium regni caelorum, quod oportuno tempore reuelatum est pro salute nostra, quo ex hac peregrinatione liberati eorum coetui coniungamur. neque enim hoc ignorarent, quandoquidera ipsum semen, quod oportuno tempore aduenit, per ipsos dispositum est in manu mediatoris, 5 id est in eius potestate, qui dominus eorum est, et in forma dei et in forma serui. dicit item apostolus: mihi minimo omnium sanctorum data est gratia haec in gentibus adnuntiare inuestigabiles diuitias Christi et inlumi- nare, quae sit dispositio sacramenti. quod fuit abs- 10 conditum a saeculis in deo, qui uniuersa creauit. ut innotesceret principibus et potestatibus in caelesti- bus per ecclesiam multiformis sapientia dei secun- dum propositum saeculorum quam fecit in Christo Iesu domino nostro. sic ergo fuit hoc absconditum a 15 saeculis in deo, ut tamen innotesceret principibus et pote- statibus in caelestibus per ecclesiam multiformis sapientia dei, quia ibi primitus ecclesia, quo post resurrectionem et ista ecclesia congreganda est, ut simus aequales angelis dei. illis ergo a saeculis innotuit, quia omnis creatura non ante 20 saecula, sed a saeculis. ab ipsa enim exorta sunt saecula et
5 cf. Gal. 3, 19; cf. Retract. II 24. 2 in quinto libro et ubicumque in eis libris posui de semine, cui rcpromissum est, quod dispositum sit per angelos in manu mediatoris. non sic habet apostolus, sicut ueriores codices post inspexi, maxime graecos; de lege enim dictum est, quod tamquam de semine dictum multi latini codices habent per interpretantis errorem. 7 Ephes. 3, 8—11 19 cf. Matth. 22, 30
2 opportuno bd reuelatum (re s. I. m. 1) E quod PBSd 3 cap. XXIII E enim om. b 4 semen (in mg. m. 2 a* sacramtQ) E op- portuno Pbd 5 ipsost P 7 item JR1 mihi enim b 8 annuntiare in gentibus Pbd 10 dispositio] dispositio dispensatio PR (sed in E dispensatio m. 1 del), dispositio et dispensatio b dispensatio d 12 princi- patibus b 13 aeclesiam E eccl^siam B multiformis (m fin. ex t m. 1) E sapientiae EPRSb 14 quem El 15 sic (c s. I m. 1) B absconsum S 16 innotesceret (n init. ex g m. 1) E 17 aeclesiam E sapientiae EPBSb 18 ibi om.b aeclesia E quodP1 19 cum uoce ut inc. cap. XXIIII E 20 omnes Bx 21 ex»orta (t er.) E
de Genesi ad litteram lib. V. 163
ipsa a saeculis, quoniam initium eius initium saeculorum est; unigenitus autem ante saecula, per quem facta sunt saecula. ideoque ex persona sapientiae, ante saecula, inquit. fun- dauit me, ut in ea faceret omnia, cui dictum est: orania in 5 sapientia fecisti.
Quod non autem in deo tantum innotescit angelis, quod absconditum est, uerum etiam hic eis adparet, cum efficitur atque propalatur, idem apostolus ita testis est: et sine dubio, inquit, magnum est pietatis sacramentum, quod
10 manifestatum est in carne, iustificatum est in spiritu, adparuit angelis, praedicatum est in gentibus. cre- ditum est in mundo, adsumtum est in gloria. et. nisi fallor, mirum est, si non omnia, quae dicitur deus tamquam ad praesens tempus cognoscere, ideo dicitur, quia cognosci
ia facit, siue ab angelis siue ab hominibus. modus quippe iste locutionis, cum per efficientem id quod efficitur signiticatur. creber est in scripturis sanctis, maxime cum de deo aliquid dicitur, quod ei ad proprietatem locutionis non conuenire praesidens mentibus nostris ipsa ueritas clamat.
20 20. Iam nunc ergo discernamus opera dei. quae usque nunc operatur, ab illis operibus, a quibus in die septimo requieuit. sunt enim, qui arbitrentur tamtummodo mundum ipsum factum a deo, cetera iam fieri ab ipso mundo, sicut ille ordinauit et iussit, deum autem ipsum nihil operari. contra
25 quos profertur illa sententia domini: pater meus usque modo operatur. et ne quisquam putaret apud se illum aliquid operari, non in hoc mundo, pater in me manens,
2 cf. Hebr. 1, 2 3 Prou. 8, 23 4 Ps. 103, 24 81 Tim. 3. 16 25 Ioh. 5, 17 27 Iob. 5, 20. 21
1 ante saecul. add. m. 2 omnium E 4 in fin. s. 7. m. 1 P 6 autem non PBSbd ignotescit El innotescet 8 7 hinc Sb 9 inquid El 8acramentum] mysterium S 12 adsumptum El 14 presens S 15 an- gelis (an *. I. m. 1) P 16 loquutionis P 18 loquutionis P 19 pre- sidens S ueritas ex uarietas m. 1 E 22 arbitrantur b ipsum
om. 8 24 nihil] autein nihil (autem exp. m. 1) S 26 modo] nunc E*PBSbd aput ElP
11*
164 S. Aureli Augustini
inquit, facit opera sua; et sicut pater suscitat mortuos et uiuificat, sic et filius quos uult uiuificat. deinde quia non solum magna atque praecipua, uerum etiam ista terrena et extrema ipse operatur, ita dicit apostolus : stulte, tu quod seminas non uiuificatur, nisi moriatur; et 5 quod seminas, non corpus quod futurum est seminas, sed nudum granum fere tritici aut alicuius cete- rorum; deus autem illi dat corpus quomodo uoluerit et unicuique seminum proprium corpus. sic ergo creda- mus uel, si possumus, etiam intellegamus usque nunc operari 10 deum, ut, si conditis ab eo rebus operatio eius subtrahatur, intercidaut.
Sed plane, si aliquam creaturam sic eum nunc instituere putauerimus, ut genus eius primae illi suae conditioni non inseruerit, aperte contradicimus dicenti scripturae, quod 15 consummauerit omnia opera sua in die sexto. secundum illa enim genera rerum, quae primo condidit, noua eum multa facere, quae tunc non fecit, manifestum est. nouum autem genus instituere credi recte non potest, quoniam tunc omnia consummauit. mouet itaque occulta potentia uniuersam crea- 20 turam suam eoque motu illa uersata, dum angeli iussa per- ficiunt, dum circumeunt sidera, dum alternant uenti, dum abyssus aquarum lapsibus et diuersis etiam per aerem con- globationibus agitatur, dum uireta pullulant suaque seraina euoluunt, dum animalia gignuntur uarioque adpetitu proprias 25 uitas agunt, dum iniqui iustos exercere permittuntur, explicat
4 I Cor. 15, 36-38 15 cf. Gen. 2, 2
3 solum] sunt E 4 terraena E 5 nisi prius b 6 init. quod] cum S quid b 7 trittici E caeterorum jR 8 dat illi Sbd quomodo uoluerit otn. S 9 seminum om. S 10 possimus P 12 intercidant (i alt. ex e m. 1) SR intereant b 13 plane (e ex ©) S nunc om. S 15 contradicimus (dicimus s. I. m. 2) E dicenti (i fin. ex e) S
scriptura* S 17 primum VRbd 22 circumeunt (e s. I. m. 1) E circa eunt PR 23 labsibus El 24 uirecta (c ex s m. 1) E,PR uirentia S pullant El sua seminaque b 25 adpetitu El
de Genesi ad litteram lib. V. 165
saecula, quae illi, cum primum condita est. tamquam plicita indiderat : quae tamen in suos cursus non explicarentur, si ea ille, qui condidit, prouido motu administrare cessaret.
21. Admoneri autem nos oportet his, quae in tempore 5 formantur atque nascuntur, quomodo ista considerare debeamus. non enim frustra scriptum est de sapientia, quod amatoribus suis ostendit se in uiis hilariter et in omni proui- dentia occurrit illis. nec omnino audiendi sunt, qui putauerunt sublimes quidem mundi partes, id est a confinio
io corpulentioris aeris huius et supra, diuina prouidentia guber- nari, hanc autem imam partem terrenam et humidam aerisque huius uicinioris, qui terrarum et aquarum exhalationibus humescit, in quo uenti nubesque consurgunt. casibus potius et fortuitis motibus agitari. contra hos enim loquitur psalmus,
« qui cum explicasset laudem caelestium se etiam ad ista inferiora conuertit dicens: laudate dominum de terra, dracones et omnes abyssi: ignis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis, quae faciunt uerbum eius. nihil enim tam uidetur casibus uolui quam omnes istae procellosae
20 ac turbulentae qualitates, quibus caeli huius inferioris, quod non inmerito etiam terrae nomine deputatum est, facies uariatur et uertitur. sed cum addidit: quae faciunt uerbum eius, satis ostendit earum quoque rerum ordinem diuino subditum imperio latere nos potius quam uniuersitatis deesse
25 naturae. quid autem? ore suo saluator, cum dicit unum
7 Sap. 6, 17 16 Ps 148, 7. 8
1 ille Bb est] sunt b plicita] placita E*B2 iam lictata S impli- cita b 2 suo* (s er.) B cursu» B cursus Pl 3 amministrare B
amministrare cessaret (ministrare cessaret s. I. m. 2) P 4 ammoneri PB iis d 6 formantur (n s. I. m. 1) E 6 post frustra add. est his, sup. quod m. 1 scr. id S de sapientia scriptum est bd 7 hylariter S
9 mundi quidem E a# (d er.) B 10 supra Sl 11 imam] una b umidam PB 12 exalationibus ElS 13 umescit ElPB quo s. I m. 1 B 14 p^tin? agitari (potius exp. m. 1) S agittari B 17 dra«cones (h er.) E glaties SB 20 turbolentae SBl 21 in merito PB
24 deesse om. E 25 quod PB cum om. b
166 S. Aureli Augustini
passerem non cadere in terram sine dei uoluntate, et quod fenum agri post paululum mittendum in clibanum ipse tamen uestiat. nonne confirmat non solum totam istam mundi partem rebus mortalibus et corruptibilibus deputatam, uerum etiam uilissimas eius abiectissimasque paiticulas diuina pro- 5 uidentia regi?
22. Et certe isti, qui hoc negant nec sanctis eloquiis tantae auctoritatis adquiescunt, si in hac mundi parte, quam putant fortuitis motibus perturbari potius quam sapientia diuinae summitatis regi et, ut hoc quasi probent, gemino abutuntur 10 argumento, uel quod supra commemoraui de inconstantia tempestatum uel de felicitatibus atque infelicitatibus hominum, quod non pro uitae meritis accidunt, uiderent tantum ordinem, quantus in membris carnis cuiuslibet animantis adparet, non dico medicis, qui haec propter artis suae necessitatem dili- 15 genter patefacta et dinumerata rimati sunt, sed cuiuis mediocris cordis et considerationis homini, nonne clamarent ne puncto quidem temporis deum, a quo est omnis mensu- rarum modus, omnis parilitas numerorum, omnis ordo pon- derum, ab eius gubernatione cessare? quid ergo absurdius, *o quid insulsius sentiri potest quam eam totam esse uacuam nutu et regimine prouidentiae, cuius extrema et exigua uideas tanta dispositione formari, ut aliquanto adtentius cogitata ineffabilem incutiant admirationis horrorem? et cum animae natura naturae corporis antecellat, quid est dementius quam *5
1 cf. Matth. 10, 29 2 cf. Matth. 6, 30
1 uoluntate dei S uolumtatem El uoluntate* P 2 foenum S
faenum PR paulolum S 3 totam] tatam S 4 deputari b 5 ab- iectissimasqu*e R 6 regi] geri S 7 tantae (n «. I. 01. 1) E 8 in om. El hanc S partem E*S parte* R 9 sapientiae Eb sapi-
entia* P sapiencia jB diuine S 11 dein constantia R 14 ejn§
carnis (eius del. m. 1) S 15 hoc b 16 cuius ER cui|u*s P cuiusuis (uis s. I. m. 1) S cuiuslibet b 17 homini* (s er.) R 19 cum uoce omnis inc. cap. XXVI E 21 insulsius] incsultius S sentire P1
22 notu (0 ex u) P extrema e§t (est exp. m. 1 ) S 23 adtcntius E* diutius S cogitatam E 24 ammirationis PR 25 naturam E
naturae om. b
de Genesi ad litteram lib. V. 167
putare nullum esse diuinae prouidentiae iudicium de moribus hominum, cum in eorum carne tanta eius sollertiae clareant et demonstrentur indicia? sed quia haec minima in promtu sunt sensibus nostris et ea facile uestigamus, elucet in eis 5 ordo rerum; at illa, quorum ordinem uidere non possumus, inordinata arbitrantur, qui esse non putant, nisi quod uidere possunt, aut si putant, tale aliquid putant, quale uidere con- sueuerunt. 23. Nos autem, quorum gressus, ne in illam peruersitatem
io incidamus, eadem diuina prouidentia per sanctam scripturam regit, ex ipsis quoque operibus dei eodem adiuuante indagare conemur, ubi haec simul creauerit, cum a consummatis suis operibus requieuit, quorum species per ordinem temporum usque nunc operatur. consideremus ergo cuiuslibet arboris
is pulchritudinem in robore, ramis. frondibus, pomis: haec species non utique repente tanta ac talis exorta est, sed quo etiam ordine nouimus. surrexit enim a radice, quam terrae primum germen infixit, atque inde omnia illa formata et distincta crenerunt. porro illud germen ex semine: in seraine ergo illa
20 omnia primitus fuerunt non mole corporeae magnitudinis, sed ui potentiaque causali. nam illa magnitudo copia terrae humorisque congesta est. sed illa in exiguo grano mirabilior praestantiorque uis est, qua ualuit adiacens humor conmixtus terrae tamquam materies uerti in ligni illius qualitatem, in
25 ramorum diflfusionem, in foliorum uiriditatem ac figuram; in
2 in 8. I. m. 1 E tantae SRb solerciae 22 3 demonstrentur isfft, 1 8. I.) S proraptu Sbd 4 inuestigamus (in s. I. m. 1) Rbd 5 ad ElSx illa quorum] ajjquorum S 7 n$ possunt EBl con-
suerunt PR 9 in 8. I. m. 1 E 11 adiubante jE1 12 a om. 6 14 cap. XXVII E arboribus E 15 pulcbritu nem E pomis] po- mis pendentibus S 16 est exorta Sbd quo] a quorum (in mg. sed quo etiam) P 17 radice* (b er.) P 18 atque (t s. I m. 1) S 19 cre- auerunt E ex semine (se m. 1 8. I.) E in semine: ergo (sic) b 20 fuerunt primitus PRbd molae R 21 ui] in b causaliter b
22 umorisquae El humorisque (s m. 1 8. I.) S congesta] quamgesta El
23 prestantiorque ES praestantiorque (r fin. 8. I. m. 1) R qu»a R umor ElR commixtus PRSbd 24 illus El qualitate El
168 S. Aureli Augustini
fhictuum formas et opulentiam omniumque ordinatissimam distinctionem. quid enim ex arbore illa surgit aut pendet. quod non ex quodam occulto thesauro seminis illius extractum atque depromtum est? at illud semen ex arbore licet non illa sed altera, atque illa rursus ex altero semine; aliquando 5 autem et arbor ex arbore, cum surculus demitur atque plan- tatur. ergo et semen ex arbore et arbor ex semine et arbor ex arbore. semen autem ex semine nullo modo, nisi arbor inter- ueniat prius; arbor uero ex arbore, etiamsi semen non inter- ueniat. alternis igitur successionibus alterum ex altcro, sed 10 utrumque ex terra nec ex ipsis terra; prior igitur eorum parens terra. sic et animalia: potest incertum esse utrum ex ipsis semina, an ipsa ex seminibus; quodlibet tamen horum prius, ex terra certissimum est.
Sicut autem in ipso grano inuisibiliter erant omnia simul, 1* quae per tempora in arborem surgerent, ita ipse mundus cogitandus est, cum deus simul omnia creauit, habuisse simul omnia, quae in illo cum illo facta sunt, quando factus est dies. non solum caelum cum sole et luna et sideribus, quorum species manet motu rotabili, et terram et abyssos, quae uelut *) inconstantes motus patiuntur atque inferius adiuncta partem alteram mundo conferunt, sed etiam illa, quae aqua et terra produxit potentialiter atque causaliter, priusquam per tem- porum moras ita exorerentur, quomodo nobis iam nota sunt in eis operibus, quae deus usque nunc operatur. S5
Quae cum ita sint, hic est liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, fecit deus caelum et
26 Gen. 2, 4. 5
1 opulenciam R 2 quidj quidquid P quicquid R autj et b 3 ex
illo occulto quodam S tensauro E1 seminius E 4 depromptum Sbd
ad E*R 5 rursum S altero] alio S 11 utruq; (u init. 8. I.) P nec
G
ex] nex (corr. m. 1) S 14 post terra add. esse d 15 cap. XXVIII E 18 cum] et cura d facta] creata S 20 manent S terra EPb terra* (e er.) R abyssus EPRSb uelud S 21 paciuntur R
adiuncta Ex 22 quae om. El 23 produxef (ef wi. 2 in ras.) E
24 exorirentur Sbd 26 quaecum P1 quaecumq; RP% sint (i cx u) R
d e G e n e s i a d 1 i 1 1 e r a m 1 i b. V. 1 {){)
terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri. antequam exortum est. non sic, quomodo facit opere, quo nunc usque operatur per pluuiam et hominum agriculturam — ad hoc enim adiunctum
s est: non enim pluerat deus super terram nec erat homo qui operaretur terram — sed illo modo, quo creauit omnia simul senarioque dierum numero consummauit, cum diem, quem fecit, eis, quae fecit, sexies praesentauit non alternante spatio temporaliter, sed ordinata cognitione
io causaliter. a quibus operibus in die septimo requieuit, etiam suam requiem eiusdem diei notitiae gaudioque praebere dignatus . et ideo non eum in quolibet opere suo , sed in sua requie benedixit et sanctificauit. unde nullam ulterius crea- turam instituens, sed ea, quae omnia simul fecit, admini-
io stratorio actu gubernans et regens sine cessatione operatur, simul et requiescens et operans, sicut iam ista tractata sunt. quorum operum eius. quae nunc usque operatur, per uolumina temporum explicandorum uelut exordium narrandi sumens ait scriptura: fons autem ascendebat de terra et inrigabat
90 omnem faciem terrae. de quo fonte quia diximus, quod dicendum putauimus, ea quae sequuntur ab alio consideremus exordio.
19 Gen. 2, 6
1 omnia uiride R 2 faenum PR 3 quomodoj quod El 4 agri-
culturam hominum S 5 nec— terram repetitum m. 1 del. S 6 terram (ter ex su m. 1) E 7 creauerat S 8 ei S qui b sexiens P sex&ies S prestauit E 11 eius P1 notitiamque S gaudioque om. S 12 dignatus (s. I. m. 2 &i r) E in pr. om. El 13 sanctificauit eum S 14 instituens] constituens S, (w. 2 s. I.) E amministra-
torio E*R 15 actu] acquibus (ac exp. m. 1) S regens] mouens PRSbd operetur E 16 tracta (pr. a ex e) R 17 usque nunc PRSbd
explicandoruin
uolumina] lumina El 18 temporum corporum (corporum in mg. add.) R 21 eaque R scquntur EP secuntur SR 22 Explicit liber quintus. incipiunt capitula libri sexti fol. 82 E Explicuit liber quintus j; incipit liber sextus aurelli Augustini (litt. mai. color.) fol. 180a P Explicit liber quintus Tncip liber VI aureli augustini fol. 113a R Explicit liber qumtus (litt. mai. atr.) Incip liber sextus (litt. mai. rubr.) pag. 144b S fol. 44b C
170 S. Au r el i Au gus tini
LIBER SEXTUS.
1. Et finxit deus hominem puluerem de terra et insufflauit in faciem eius flatum uitae. et factus est homo in animam uiuentem. hic primo uidendum est, utrum ista recapitulatio sit, ut nunc dicatur, quomodo factus s sit homo, quem sexto illo die factum legiraus, an uero tunc quidem, cum fecit omnia simul, in his etiam hominem latenter fecit, sicut fenum terrae antequam esset exortum, ut eo modo et ipse, cum iam esset in secreto quodam naturae aliter factus, sicut illa, quae simul creauit, cum factus esset 10 dies, accessu temporis etiam isto modo fieret, quo in hac perspicua forma uitam gerit, uel male uel bene, sicut fenum, quod factum est, antequam exoreretur super terram, accedente iam tempore et fontis illius inrigatione exortum est, ut esset super terram. 15
Prius ergo secundum recapitulationem id conemur accipere. fortassis quippe ita homo factus sit in die sexto, sicut dies ipse primitus factus est, sicut firmamentum. sicut terra et mare. neque euim haec dicenda sunt ante in quibusdam primordiis iam facta latuisse ac deinde in hanc faciem, qua 20 mundus exstructus est, accessu temporis tamquam exorta claruisse, sed ab exordio saeculi, cura factus est dies, conditum mundum, in cuius elementis simul sunt condita, quae post accessu temporis orerentur. uel frutecta uel animalia quaeque secundum suum genus. nam nec ipsa sidera credendum est 25 in elementis mundi primitus facta atque recondita accessu postea temporis extitisse atque in has enituisse formas, quae
2 Gen. 2, 7
2 Explicuerunt capitula incipit liber sextus feliciter deo gratias fol. 84 E 3 insuflauit El 4 uiuam S 7 fecit om. S latenter ho-
minem bd 8 foenum (0 s. I. m. 1) S faenum PRC 10 esset] est PBSbd 12 p8picua£ sicutitf foenum 5 faenum PRC 13 eioriretur SR2Cbd 14 inrigatione El 16 cap. I E 18 6 factus est (6 exp. m. 1) S
19 dicenda sunt haec S 20 ac] hac R deinde (n s. I. m. 1) S
hanc (n 8. I. m. 1) E 21 extructus EP 24 orirentur SCbd fru- teta b et Migne 25 genus suum b 27 temporis postea S
d e Genesi ad litteram lib. VI. 171
caelitus fulgent, sed illo senario perfectionis nuraero creata simul omnia, cum factus est dies. utrum ergo sic et homo ista iam specie, qua in sua natura uiuit et agit siue bonum siue malum? an et ipse in occulto sicut fenum agri, ante-
5 quam exortum est. ut hoc ei post esset accessu temporis exoriri, quod de puluere factus est?
2. Accipiamus ergo eum sexto ipso die in hac perspicua uisibiiique forma de limo fictum, sed tunc non commemoratum, quod nunc recapitulando insinuatur, et uidearaus, utrura
io nobiscum ipsa scriptura concordet. sic certe scriptum est, cum adhuc diei sexti opera narrarentur: et dixit deus: faciaraus hominem ad imaginem et similitudinem nostram; et habeat potestatem piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae
i3 et omnium repentium, quae repunt super terram. et fecit deus hominem, ad imaginem dei fecit eum; masculum et feminam fecit eos. et benedixit eos deus dicens : crescite et multiplicamini et inplete terram et dominamini eius et habete potestatem
20 piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium reptilium repentium super terram. iam ergo de limo formatus erat et illi iam soporato mulier ex latere facta erat, sed hoc commemoratum non erat, quod nunc recapitulando commemoratum est. neque enim
45 sexto die factus est masculus et accessu temporis postea facta femina; sed fecit eum, inquit; masculum et femi- nam fecit eos et benedixit eos. quomodo ergo iam homine in paradiso constituto mulier ei facta est? an et hoc praeter- missum scriptura recoluit? nam sexto illo die etiam paradisus
11 Gen. 1, 26-28
1 perfectionis senario S 2 homo 8. I. m. 1 S 3 in om. S 4 foc- uum S faenum PBC 8 fictum (s. I. m. 2 a* fac) EfPB2 factum BlSb non om. S 11 narrarentur (ra 8. I. m. 1) S 15 reppunt B 17 femi- nam Ex 18 deus] dominus E 19 eis S 22 superato Bl
23 facta] iam facta PBSCbd hoc] hoc tunc bd 26 facta est S
faemina P inquid P 27 homine* (m er.) P 28 paradyso S
172 S. AureliAugustini
plantatus. est et ibi homo conlocatus et soporatus est, ut Eua formaretur; et ea formata euigilauit eique nomen inposuit. sed haec nisi per temporales moras fieri non possent. non itaque ita facta sunt, sicut creata sunt omnia simul.
3. Quantamlibet enim homo cogitet facilitatem, qua deus 5 etiam haec simul cum ceteris fecit, uerba certe hominis nouimus nisi per temporales morulas emitti uoce non posse. cum ergo uerba hominis audimus, uel cum animantibus uel cum mulieri nomen inposuit uel cum secutus etiam dixit: propter hoc relinquet homo patrem suum et raatrem 10 et coniungetur uxori suae; et erunt duo in carne una. quibuslibet syllabis ista sonuerint, nec duae quaecumque in his uerbis syllabae simul sonare potuerunt, quanto minus haec omnia cum his, quae simul creata sunt, simul fieri! ac per hoc aut et illa omnia non simul ab ipso summo exordio 15 saeculorum, sed per moras atque interualla temporum facta sunt diesque ille non spiritali sed corporali substantia primum conditus uel circuitu lucis nescio quomodo uel erhissione et contractione mane ac uesperam faciebat; aut. si consideratis omnibus, quae superioribus sermonibus pertractata sunt, pro- 20 babilis ratio persuasit illum diem spiritalem sublimiter ac primitus conditum lucem quandam sapientem uocatum esse diem, cuius praesentia per ordinatam cognitionem conditioni rerum in numero senario praeberetur, atque huic sententiae scripturae uerba congruere, quod ait postea: cum factus 25 dies est, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terrara, et omne fenum
10 Gen. 2, 24 25 Gen. 2, 4. 5
1 conlocatus El collocatus est PSbd collocatus e«» (st paene er.) R 2 inposuit ElR 6 simul haec S 7 morulas om. Sl 9 sequutus PRC 10 matrem suam S 11 coniungitur PR duo] ambo RClb
una carne E 12 sonuerunt b 14 his] iis Rd cum uoce ac tnc. cap. II E 17 substancia R 20 pertracta E 22 conditam EPRSCb esse uocatum S 23 praesentiam E conditioni] cognitioni b 26 est dies PRSbd 27 foenum S faenum PRC
de Genesi ad litteram lib. VI. 173
agri, antequam exoreretur, adtestari etiara, quod alibi scriptura est: qui uiuit in aeternuin, creauit omnia simul: non est dubium hoc, quod homo de limo terrae fictus est eique formata uxor ex latere. iam non ad conditionem,
5 qua simul omnia facta sint, pertinere, quibus perfectis requieuit deus, sed ad eam operationem, quae fit iam per uolumina saeculorum, qua usque nunc operatur.
Huc accedit, quod ipsa etiam uerba, quibus narratur, quo- modo deus paradisum plantauerit in eoque hominem, quem
10 fecerat, conlocarit ad eumque adduxerit animalia, quibus noraina inponeret, in quibus cum adiutorium siraile illi non fuisset inuentum. tunc ei mulierem costa eius detracta for- mauerit, satis nos admonent haec non ad illam operationem dei pertinere, unde requieuit in die septimo, sed ad istam
15 potius, qua per temporum cursus usque nunc operatur. cum enim paradisus plantaretur, ita narrat: et plantauit deus paradisum in Eden ad orientem et posuit ibi hominem, quem finxerat. et eiecit deus adhuc de terra omne lignum pulchrum ad aspectum et bonum ad escam.
«0 4. Cum ergo dicit: eiecit adhuc de terra omne Lignum pulchrum ad aspectum, manifestat utique. quod aliter nunc eiecerit de terra lignum, aliter tunc, cum tertio die produxit terra herbam pabuli seminantem semen secundum suum genus et lignum fructuosum secundum suum genus. hoc est enim:
» eiecit adhuc, super illud scilicet. quod iam eiecerat : tunc utique potentialiter et causaliter in opere pertinente ad creanda orania simul, a quibus consumraatis in die septimo requieuit,
2 Eccli 18, 1 16 Gen. 2, 8. 9 20 Gen. 2, 9
1 exoriretur SCbd adtestari El 3 est] est enl (enl 8. I. m. 1) JB 4 fictus] factus .R1^ 5 sint El sunt E2PRSbd 6 ad om. S 7 qua R operatur huc ac om. P1 8 accidit S 10 conlocauit E collocarit PRd collocauerit b 11 inponeret E1 13 amraonent E2PRC 14 in s. I. m. 1 S 15 quo S 16 narraret E 17 acdem El eden S 18 quam B 19 pulchrum (1 8. I. m. 1) R et — uers. 21 aspectum om. S 20 dicit ergo PRCbd 21 adspectum (ubique ads.) d 22 eicerit R 23 pa- uuli El genus suum Sd
174 S. AureliAugustini
nunc autem uisibiliter in opere pertinente ad temporum cur- sum, sicut usque nunc operatur.
Nisi forte quis dicat non omne ligni genus tertio die creatum. sed dilatum aliquid, quod sexto crearetur, cum homo factus est atque in paradiso constitutus. sed quae die sexto s creata sint, apertissime scriptura declarat, anima uiua scilicet secundum unumquodque genus quadrupedum et repentium et bestiarum et ipse homo ad imaginem dei masculus et femina. proinde potuit praetermittere, quomodo sit homo factus, quem tamen ipso die factum esse narrauit, ut recapitulando 10 postea, quemadmodum etiam factus faerit, intimaret, hoc est de terrae puluere, et mulier illi de latere, non tamen aliquod creaturae genus praetermittere, uel in eo, quod dixit deus: fiat, siue: faciamus, uel in eo, quod dicitur: sic est factum, siue: fecit deus. alioquin frustra per singulos dies 1.1 tam diligenter distincta sunt omnia, si permixtionis dierum potest ulla suspicio residere, ut, cum herba et lignum diei tertio sit adtributum, aliqna ligna etiam sexto die creata esse credamus, quae ipso sexto die scriptura tacuerit.
5. Postremo, quid respondebimus de bestiis agri et uolati- 20 libus caeli. quae adduxit deus ad Adam, ut uideret, quid ea uocaret? quod ita scriptum est: et dixit dominus deus: non bonum est esse hominem solum; faciamus illi adiutorium secundum ipsum. et finxit deus adhuc de terra onnies bestias agri et omnia uolatilia caeli et 25 adduxit illa ad Adam, ut uideret, quid uocabit illa:
22 Gen. 2, 18-22
3 cap. IIII E tercio B 5 paradyso S sexto die PBSCbd
6 sunt bd 7 unumquoque ElSl 8 uestiarum Ex femina El 10 esse] ipse (m mg. m. 2 add. af esse) Pb 11 etiam quemadmodum S quem- ammodum B1 fuerit factus S 13 pretermittere P 14 dicitur]
dictum est in ras. S et sic 6 15 siue] uel b 17 suspitio B die B 18 creata— die in mg. infer. m. 1 add. B 19 que B scribtura E 20 quod S1 22 uocauerit S 23 est bonum bd 24 deus om. B 25 celi S 26 uocabit scripsi: uocaret libri; sed cf. xi xaXeas». aord TiscJten- dorfii et P. de Lagarde Gen. 2, 19 et lib. VIIII cap. 1 huius edit. illa] ea S
de Genesi ad litteram lib. VI. 175
et omne quodcumque illud uocauit Adam animam uiuam, hoc nomen illius. et uocauit Adam nomina omnibus pecoribus et omnibus uolatilibus caeli et omnibus bestiis agri. Adae autem non est inuentus
s adiutor similis ipsi. et iniecit deus mentis aliena- tionem super Adam, et obdormiuit; et sumsit unam de costis eius et adinpleuit carnem in locum eius. et aedificauit dominus deus costam, quam sumsit de Adam, in mulierem. si ergo consequenter, cum in pecoribus
10 et bestiis agri et uolatilibus caeli non esset inuentum adiu- torium simile homini, fecit ei deus adiutorium simile de costa lateris eius, hoc autem factum est, cum easdem bestias agri et uolatilia caeli adhuc de terra finxisset et ad illum ad- duxisset : quomodo sexto die factum hoc potest intellegi,
k« quandoquidem illo die produxit terra animam uiuam secundum uerbum dei, uolatilia uero quinto die produxerunt aquae similiter secundura uerbifm dei? non itaque hic diceretur: et finxit deus adhuc de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli, nisi quia iam terra produxerat omnes
ao bestias agri sexto dic et aqua omnia uolatilia caeli quinto die. aliter ergo tunc, id est potentialiter atque causaliter, sicut illi operi conpetebat, quo creauit omnia simul, a quibus in die septimo requieuit, aliter autem nunc, sicut ea uidemus, quae per temporalia spatia creat, sicut usque nunc operatur.
«5 ac per hoc iam per istos notissimos lucis corporalis dies, qui circuitu solis fiunt. Eua facta est de latere uiri sui. tunc enim deus adhuc finxit de terra bestias et uolatilia, in quibus cum adiutorium simile ipsi Adam non esset inuentum, illa
2 nomen] nomen est Pbd (est er.) R 3 uolatibus P 4 inuentus (s. I. m. 2 ai Q) E 5 illi adiutor SC adiutor (s. I. m. 2 al riQ) E similis {8. I. m. 2 al le) E ipsi] illi in ras R om. SC 6 sumsit El sumpsit RSbd 7 loco PRlCb 8 sumsit El sumpsit RSbd 10 celi C 11 hominis S 13 adduxisset om. Pl 14 quomodo] adhuc quomodo PCb (adhuc ercw.) R 15 terra produxit b 20 aqua] a quo S aquae E om. Rl 21 cum aliter inc. cap. V E 22 quo4 E 25 ac perj ac p*# (ro eras.) R
176 S. A u r e 1 i A u g u s t i n i
formata est. in talibus ergo diebus etiam ipsum de lirao finxit deus.
Neque enim dicendum est masculum quidem sexto die factum, feminam uero posterioribus diebus, cum ipso sexto die apertissime dictum sit: masculum et feminam fecit eos et s benedixit eos et cetera, quae de ambobus et ad ambos dicuntur. aliter ergo tunc ambo et nunc aliter ambo : tunc scilicet secundum potentiam per uerbum dei tamquam seminaliter mundo inditam, cum creauit omnia simul, a quibus in die septimo requieuit, ex quibus omnia suis quaeque temporibus io iam per saeculorum ordiuem fierent, nunc autem secundum operationem praebendam temporibus, qua usque nunc operatur, et oportebat iam suo tempore fieri Adam de limo terrae eiusque mulierem ex uiri latere.
6. In qua distributione operum dei partim ad illos dies 15 inuisibiles pertinentium, in quibus creauit omnia simul, partim ad istos, in quibus operatur cotidie 'quidquid ex illis tamquam inuolucris primordialibus in tempore euoluitur. si non inportune neque absurde scripturae uerba secuti sumus, quae nos ad haec distinguenda duxerunt, cauendum est, ne propter ipsarum «o rerum aliquanto difficilem perceptionem, quam tardiores adsequi non sufficiunt, putemur aliquid sentire ac dicere, quod scimus nos nec sentire nec dicere. quamquam enim praecedentibus sermonibus, quantum potuerim, lectorem praestruxerim, plures tamen arbitror caligare in his locis et putare ita fuisse prius » hominem in illo dei opere quo simul omnia creata sunt, ut aliquam uitam duceret, ut dei locutionem ad se directam,
4 iactum — die in mg. m. 1 R 7 et om. b 12 prebendara £
13 tempore suo bd 16 in om. S 17 istos] istos apositos R dispo- sitos {in mg. al istos) P istos appositos bd cottidie ES quicquid RS illos S 18 exuolucris (sup. ex add. s. I. m. 1 in) S uoluitur EPlS importunae R 19 nequej atque PRbd scribturae EP sequuti PR 21 peraeceptionem (prim. e s. I. m. 1 add. et ae exp.) E adsequi El avt si que (v s. I. s in ras.) S 22 aliquid] aliud ER 24 prestruxerim S perstruxerim {s. I. m. 2 a* p) E 26 post quo add cuncta bd omnia om. bd 27 et ut dei b locutione S loquutionem P directa S
deGenesiadlittcramlib. VI. 177
cum dixit deus: ecce dedi uobis omne pabulum semi- nale, discerneret, crederet, intellegeret. nouerit ergo, qui hoc putat, non hoc me sensisse neque diiisse.
Sed rursus, si dixero non ita fuisae hominem in illa prima
5 rerum conditione, qua creauit deus omnia simul, sicuti est non tantum perfectae aetatis homo, sed ne infans quidem, nec tantum infans, sed ne puerperium quidem in utero matris, nec tantum hoc, ged ne semen quidem uisibile hominis, putabit omnino non fuisse. redeat ergo ad scripturam, inueniet seito
10 die hominem factum ad imaginem dei, factos autem masculum et feminam. item quaerat, quando facta sit femina, inueniet eitra illos sex dies; tunc enim facta est, quando deus de terra finxit adhuc bestias agri et uolatilia caeli, non quando uolatilia produxerunt aquae et animam uiuam, in qua et
15 bestiae sunt, produxit terra. tunc autem factus est homo et masculus et femina : ergo et tunc et postea. neque enim tunc et non postea aut uero postea et non tunc; nec alii postea, sed idem ipsi aliter tunc, aliter postea. quaeret ex me: quo- modo postea? respondebo: uisibiliter, sicut species humanae
20 constitutionis nota nobis est, non tamen parentibus gene-
rantibus, sed ille de limo, illa de costa eius. quaeret: tunc
quomodo? respondebo: inuisibiliter, potentialiter, causaliter,
quomodo fiunt futura non facta.
Hic forte non intelleget. subtrahuntur enim ei cuncta, quae
2* nouit, usque ad ipsam seminum corpulentiam. neque enim
1 Gen. 1, 29
1 pauulum El seminale" B 3 neque] atque S 4 si s. I. m. 1 B ita non S 5 secuti Sl 6 non 8. I. m. 1 S etatis B 8 nec (c 8. I. m. 1) S ne] nec PBbd putauit EPBS 9 cap. VI E
10 factos B2 11 quando] quomodo Bl 34 et ante bestiae om. b 15 produxit E1 producte E2 de terra (de add. m. saec. XII) E
et] ut b 16 enim 8. I w. 1 S 18 iidem-rf quomodo postea]
quomodo PBSbd 19 uisibiliter] postea uisibiliter PBSbd 22 post quomodo sequuntur uerba u. 19 postea uisibiliter sqq. usque ad respon- debo, nisi quod pro constitutionis redditur conditionis, in cod. S 24 intellegit S 25 nouerat b ipsa PB
XXVIII. Aug. aect. III pars 1. 12
178 8. Aureli Augustini
uel tale aliquid homo iam erat. cum in prima illa sex dierum conditione factus erat. datur quidem de seminibus ad hanc rem nonnulla similitudo propter illa, quae in eis futura con- serta sunt; uerum tamen ante omnia uisibilia semina sunt illae causae . sed non intellegit. quid ergo faciam, nisi, quan- 5 tum possum, salubriter moneam, ut scripturae dei credat et tunc factum hominem, quando deus, cum factus est dies, fecit caelum et terram, de quo alibi scriptura dicit: qui uiuit in aeternum, creauit omnia simul, et tunc, quando iam non simul sed suis quaeque temporibus creans finxit eum de 10 limo terrae et ex eius osse mulierem? nam nec isto modo eos illo sexto die factos nec tamen eos illo sexto die non factos intellegere scriptura permittit.
7. Forte ergo animae eorum sexto illo die factae erant, ubi et ipsa imago dei recte intellegitur in spiritu mentis eorum, 15 ut postea corpora formarentur? sed neque hoc credere scrip- tura eadem permittit. primo propter illam operum consum- mationem — quae non uideo quomodo possit intellegi, si defuit aliquid tunc non causaliter conditum, quod postea uisibiliter conderetur — deinde quia sexus ipse masculi et feminae nisi in 20 corporibus esse non potest. quod si quisquam secundum intellectum et actionem tamquam utrumque sexum in una anima accipiendum putauerit. quid faciet de his, quae ad escam deus ipso die dedit de lignorum fructibus, quae nisi homini habenti corpus non utique congrua est? nam si et 25 hanc escam figurate quisquam accipere uoluerit. recedet a pro- prietate rerum gestarum. quae primitus in huiusmodi narra- tionibus omni obseruatione fundanda est.
8 Eccli. 18, 1
3 conserta] conseruata S 5 ille S intelieg& S qua ttt P
6 scribtura E 7 hominem factum b 11 nam] cft b 12 illo* (s eras.) E eos s. I. m. 1 E illos E 13 permittit (i fin. ex a) E permittat Pb
14 cap. VIII E die illo bd diae P erant E1, (e ex f) P
15 recte J? 16 conformarentur b eadem scriptura PRSbd 17 primtt b 24 dedit die b 25 si et] etsi b 26 figuratae EE accipere quisquam bd 28 fuudata b
de Genesi ad litteram lib. VI. 179
8. Quomodo, inquit. ergo loquebatur eis, qui nondum audiebant nec intellegebant, quia nec erant, qui uerba per- ciperent? possem respondere sic eos adlocutum deuin, quemad- modum Christus nos nondum natos et tam longe post futuros,
5 nec tantum nos, sed etiam eos omnes, qui futuri sunt post nos. omnibus enim dicebat, quos suos futuros uidebat: ecce ego uobiscum sum usque in consummationem saeculi; sicut deo notus erat propheta, cui dixit: priusquam te formarem in utero, noui te, sicut decimatus est Leui,
10 cum esset in lumbis Abraham. cur enim non ita et ipse Abraham in Adam et ipse Adam in primis operibus mundi, quae deus creauit omnia simul? sed uerba domini per os carnis eius et uerba dei per ora prophetarum temporali cor- poris uoce proferuntur et omnibus syllabis suis congruas
15 temporum moras sumunt atque consumunt; cum uero deus dicebat: faciamus hominem ad imaginem et simili- tudinem nostram; et habeat potestatem piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium repentium, quae repunt super terram,
20 et: crescite et multiplicamini et replete terram et dominamini eius et habete potestatem piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorura et omnis terrae et omnium repentium, quae repunt super terram, et: ecce dedi uobis omne pabulum seminale
v> seminans semen, quod est super omnem terram, et omne lignum fructiferum, quod habet in se fructum
6 Matth. 28, 20 8 Hier. 1, 5 10 cf. Hebr. 7, 9. 10 16 Gen. 1, 26-29
1 ergo loquebatur inquit PBSbd inquid El 3 eos] illos b allo- quutum PB quemammodum EPB1 4 et tam] etiam PBSbd
jstv (corr. m. 1) S 6 dicebant (n exp. m. 1) P futuros suos S 7 in] ad S 8 profeta E prophaeta B 9 formare El 10 abrae b 13 ora] os El ora* (m eras. (?) P 15 uero («. L m. 2 a! ergo) E 19 repentium] reptilium PBd reppunt B 20 et crescite -— 24 terram om. b 24 pauulum Ex 25 semen? E
12*
180 S. Aureli Augustini
seminis seminalis, quod erit. uobis ad escam, ipse sermo eius ante omnem aeris sonum, ante omnem carnis et nubis uocem in illa eius summa sapientia, per quam facta sunt omnia, non quasi humanis auribus instrepebat, sed rebus factis rerum faciendarum causas inserebat et omnipotenti 5 potentia futura faciebat hominemque suo tempore formandum in temporum tamquam semine uel tamquam radice condebat. quando condebat, unde inciperent saecula ab illo condita, qui est ante saecula. creaturae quippe aliae creaturas alias quae- dam tempore, quaedam causis praecedunt; ille autem omnia, 10 quae fecit, non solum excellentia, qua etiam causarum effector est, uerum etiam aeternitate praecedit. sed de hoc opor- tunioribus deinde scripturarum locis fortassis plenius disse- rendum est.
9. Nunc de homine quod coeptum est terminetur ea mode- 15 ratione seruata, ut in profundo scripturae sensu magis praestemus diligentiam requirendi quam adfirmandi temeri- tatem. quia enim nouerat Hieremiam deus, priusquam eum formaret in utero, dubitare fas non est; apertissime quippe dicit: priusquam te formarem in utero, noui te. ubi 20 autem illum nosset, antequam ita formasset, etsi nostrae infirmitati adsequi uel difficile uel inpossibile est — utrum in aliquibus propinquioribus causis, sicut Leui in lumbis Abrahae decimatus est, an in ipso Adam, in quo genus humanum tamquam radicaliter institutum est; et in eo ipso utrum iam 25 cum de limo formatus esset, an causaliter in his operibus
20 Hier. 1, 5
1 seminalis in mg. m. 1 B 2 aeris — omnem om. S 3 summa
eius PBSbd qua El 4 instraepebat E 5 inferebat Sl 6 homi- nem quae R 7 radicem E 8 quando] Unde B quando condebat om. EPlS unde] omne unde b 9 post saecula itic. cap. VIIII E 10 autem] autem etiam E 11 quae P1 12 etiam om. b praecedit] praecellit b opportunioribus Pbd 15 ceptum E coeptum (0 *. I. m. 1) S 17 prestemus E adfirmandi El 18 deus] dns S 21 antae- quam Pl antequam jllum (illum exp. m. 1) S 22 adsequi E1
24 humanum genns b humanum] hominum S 26 post an add. cum bd
de Genesi ad litteram lib. VI. 181
factus, quae creauit omnia simul; an uero ante omnem potius creaturam, sicut elegit et praedestinauit sanctos suos ante mundi constitutionem; an potius in omnibus praecedentibus causis, siue quas commemoraui siue quas non commemoraui,
5 priusquam in utero formaretur — : non arbitror scrupulosius quaeri oportere, dummodo Hieremiam constet ex quo est in hac luce a parentibus editus ex illo egisse uitam propriam, qua grandescens aetatis accessu posset uiuere seu male seu bene, autea uero nullo modo, non solum priusquam in utero
10 formaretur, sed nec iam ibi formatus, antequam natus. neque
enim habet ullam cunctationem apostolica illa sententia de
geminis in utero Kebeccae nondum agentibus aliquid boni aut
mali.
Nec tamen frustra scriptum est nec iufantem mundum esse
is a peccato, cuius est unius diei uita super terram, et illud in psalmo: ego in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis mater mea me in utero aluit, ed quod in Adam omnes moriuntur, in quo onmes peccauerunt. nunc autem liquido teneamus, quaelibet parentum merita traiciantur in
«o prolem. quaecumque gratia dei, antequam nascatur, quemque sanctificet, nec iniquitatem esse apud deum nec boni maliue agere quemquam, quod ad propriam personam pertineat, ante-» quam natus est, illamque sententiam, qua nonnulli putant alibi peccasse magis minusque animas et pro diuersorum
25 meritis peccatorum in diuersa corpora esse detrusas, aposto- licae non conuenire sententiae, cum apertissime dictum sit nihil egisse nondum natos siue boni siue mali.
2 cf. Ephes. 1, 4 12 cf. Rom. 9, 11 15 cf. Iob. 14. 5 16 Ps. 50, 7 17 cf. Rom. 5, 12
2 praedistinauit PBS 4 in fine siue— coramemoraui om. Sl 5 scripu- losius ElPB 7 aeditus (a exp. m. 1) S 8 aetat#s P seu] siue (bis) bd seu bene seu male S 9 ante b 11 illa apostolica b 12 rebeccae utero PESbd 17 in utero mater mea me aluit S 20 prole El quemque] quaeque El 22 pertineant S 25 destrusas (s m. 1 exp.) S 2f> apertissimae R 27 siue— siuej seu— seu PRSbd
182 S. Aureli Augustini
Ac per hoc alia quaestio est suo loco retractanda, quid de peccato primorum parentum, qui duo soli fuerunt, generis humani contraxerit uniuersa consparsio; nihil tamen talium mcritorum habere potuisse hominem, antequam de terrae puluere fictus esset, antequam suo tempore uiueret, nulla 5 quaestio est. sicut enim Esau et Iacob, quos nondum natos dixit apostolus nihil egisse boni uel mali, non possemus dicere traxisse aliquid meriti de parentibus, si nec ipsi parentes egissent aliquid boni aut mali, nec genus humanum peccasse in Adam, si ipse non pecasset Adam — non autem peccasset 10 Adam, nisi iam suo tempore uiueret, quo posset uiuere siue bene siue male — : ita frustra peccatum eius seu recte factum requiritur, cum adhuc in rebus simul creatis causaliter conditus nec uita propria iam uiuebat nec in parentibus erat sic uiuentibus. in illa enim prima conditione mundi, cum 15 deus creauit omnia simul, homo factus est, qui esset futurus — ratio creandi hominis, non actio creati.
10. Sed haec aliter in uerbo dei, ubi ista non facta, sed aeterna sunt, aliter in elementis mundi, ubi omnia simul facta futura sunt, aliter in rebus, quae secundum causas simul «0 creatas non iam simul, sed suo quaeque tempore creantur: in quibus Adam iam formatus ex limo et dei flatu animatus, sicut fenum exortum, aliter in seminibus, in quibus rursus quasi primordiales causae repetuntur de rebus ductae, quae secundum causas, quas primum condidit, extiterunt, uelut 25
6 cf. Rom. 9, 11
1 alia] aliquaJW 3 cons parsio (sic disting.) R conspersio b talium 8. I. m. 1 R 5 finctus (n exp. m. 1) S finctus PRbd 6 nondam El 7 uel] aut PRSbd possumus b posscmus (sup. e m. 1 pos. i) P
12 rectae R 13 requiretur S 14 sic uiuentibus erat PRSbd 15 cum uoce in inc cap. X E et Eug. Excerpta (ed Knoll p. 225, 21—235, 11) enim om. Eug. (ed. Kn6ll. p. 225, 21) condicione Eug. 16 creauit omnia, simul homo sqq. Eug. Knoll 225, 21 omnia simul creauit bd 17 non] nota non (nota exp. m. 1) S 19 cum aliter inc. cap. XI E 21 creatis Sl quoque EPR*b 23 faenum PRSEug. 25 ex-
titerant Pb
de Genesi ad litterara lib. VI. 183
herba ex terra, semen ex herba. in quibus omnibus ea iam facta modos et actus sui temporis acceperunt, quae ex oecultis atque inuisibilibus rationibus, quae in creatura causaliter latent, in manifestas formas naturasque prodierunt, sicut herba
5 exorta super terram et homo factus in animam uiuam et cetera huius modi, siue frutecta siue animantia ad illam ope- rationem dei pertinentia, qua usque nunc operatur. sed etiam ista secum gerunt tamquam iterum se ipsa inuisibiliter in occulta quadam ui generandi, quam extraxerunt de illis prim-
10 ordiis causarum suarum, in quibus creato mundo, cum factus est dies, antequam in manifestam speciem sui generis exorerentur, inserta sunt.
11. Si enim prima illa opera dei, cum simul omnia ereauit, in suo modo perfecta non essent, ea procul dubio post ad-
15 derentur, quae illis perficiendis defuissent, ut quaedam uni- uersitatis perfectio ex utriusque constaret singulis quasi semis, uelut alicuius totius partes essent, quarum coniunctione ipsum totum, cuius partes fuerant, conpleretur. rursus, si ita essent illa perfecta, sicut perficiuntur, cum suis quaeque temporibus
20 in manifestas formas actusque procreantur, profecto aut nihil ex eis post ea tempora fieret aut hoc fieret, quod ex istis, quae suo quaeque iam tempore oriuntur, deus non cessat operari. nunc autem, quia et consummata quodam modo et quodam modo inchoata sunt ea ipsa, quae consequentibus
25 euoiuenda temporibus primitus deus simul omnia creauit, cum faceret mundum — consummata quidem, quia nihil
1 erba (bis) S 2 modus b et (t ex x m. 1) E *occultis P 3 atque s. I m. 1 S 4 erba ElS 6 fruteta b 7 qua E Eug.: quae PESbd nunc usque S 9 traxerunt Eug. 11 manifestam (m exp. m. 1) S specie" Sl 12 exorirentur RSbd 13 illa prima E 15 in illis (in s. I. m. 2) B quedam E 16 ex om. Ettg. utriusque E utris-
que PRSbd seminis E 17 coniunctionem (m exp. m. 1) S 18 fuerunt E iste Sl 19 suis in mg. add. P 20 creantur PEb nihil (1 s. I. m. 1) P 21 post ea scripsi: postea lib. tempora] per tempora PESbd Eug. 23 cum nunc inc. cap. XII E et] iam et Sbd et quodam modo in mg. add. P om. El 24 incoata PE 25 omnia simul PEbd
26 quia] quoniam b
184 S. AureliAugustini
habent illa in naturis propriis, quibus suorum temporum cursus agunt, quod non in istis causaliter factum sit, inchoata uero, quoniam quaedam erant quasi semina futurorum per saeculi tractum ex oculto in manifestum locis congruis exerenda — ipsius etiam scripturae uerba satis ad hoc ad- 5 monendum insigniter uigent, si quis in eis euigilet. nam et consummata ea dicit et inchoata; nisi enim consummata essent, non scriptum esset: et consummata sunt caelum et terra et omnis conpositio eorum . et consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit. et benedixit 10 deus diem septimum et sanctificauit eum; rursusque, nisi inchoata essent. non ita sequeretur, quia in illa die requieuit ab omnibus operibus suis, quae inchoauit deus facere.
Hic igitur si quis inquirat, quomodo consummauit et quo- 15 modo inchoauit — neque enim alia consummauit, alia inchoauit, sed eadem ipsa utique, a quibus in die septimo requieuit — ex his. quae supra diximus, clamm est. consummasse quippe ista intellegimus deum. cum creauit omnia simul ita perfecte, ut nihil ei adhuc in ordine temporum creandum esset, quod 20 non hic ab eo iam in ordine causarum creatum esset, inchoasse autem, ut, quod hic praefixerat causis, post inpleret effectis. proinde formauit deus hominem puluerem terrae, uel limum terrae — hoc est de puluere uel limo terrae —
8 Gen. 2, 1—3 23 Gen. 2, 7 2 eursibus (bu s. 7. m. 1) S in s. I. m. 1 S caussaliter P
per
3 per quaedam Eug. quae quaedam (corr. m. 1) S 5 eiserenda PRd exercenda Sb ammonendum EPB 8 scribtum E consummata E 9 terram E conpositio] consummatio Eug. eorum] illorum
PRbd Eug. 10 post fecit seguitur: et requieuit deus in die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit, in bd benedit P1 12 inchota E sequere*tur (n er.) R in om. PRbd 13 que P 15 cap.
XIII E consummauit E 16 consummauit E 18 his] iis bd 19 perfectae R 21 in s. I. m. 1 E ordine" b 22 inchoasset d praedixerat Ex; sed cf. 192, 18 causis post (sis post in ras.) S
23 a uoce proinde cap. XIIII E 24 limo] de limo S
de G.enesi ad litteram lib. VI. 185
etinspirauit sine sufflauit in eius faciem spirituin uitae, et factus est homo in animam uiuam, non tunc prae- destinatus — hoc enim ante saeculum in praescientia crea- toris — neque tunc causaliter uel consummate inchoatus uel
5 inchoate consummatus — hoc enim a saeculo in rationibus primordialibus, cum simul omnia crearentur — sed creatus in tempore suo uisibiliter in corpore, inuisibiliter in anima, constans ex anima et corpore.
12. Iam ergo uideamus, quomodo eum fecerit deus, primum
io de terra corpus eius, post etiam de anima uidebimus, si quid ualebimus. quod enim manibus corporalibus deus de limo finxerit hominem, nimium puerilis cogitatio est, ita ut, si hoc scriptura dixisset, magis eum, qui scripsit, translato uerbo usum credere deberemus, quam deum talibus membrorum
15 liniamentis determinatum. qualia uidemus in corporibus nostris. dictum est enim: manus tua gentes disperdidit, et: eduxisti populum tuum in manu forti et brachio excelso. sed pro potestate et uirtute dei positum huiua membri nomen quis usque adeo desipit, ut non intellegat?
so Xec illud audiendum est, quod nonnulli putant, ideo prae- cipuum dei opus esse hominem, quia „eetera dixit, et facta 8untfc, hunc. autem ipse fecit, sed ideo potius, quia hunc ad imaginem suam fecit. nam illa, quae dixit et facta sunt, ideo sic scriptum est, quia per uerbum eius facta sunt, sicut per homi-
25 nem hominibus dici potuit uerbis, quae temporaliter cogitantur et uoce proferuntur. non sic autem loquitur deus, nisi cum per creaturam corporalem loquitur, sicut Abrahae, sicut Moysi, sicut per nubem de filio suo. ante omnem uero creaturam,utessetipsa
16 Ps. 43, 3 17 Ps. 135, 11. 12 23 cf. Ps. 148, 5
1 suflauit EP insufflauit Sd Eug. 2 praedistinatus S 3 saecula S praescientia (ci 8. I. m. 1) S prescientia P 4 consummatae ElS
5 inchoatae ES consuipmatus E 9 eum] cum eum E forma- uerit S 10 uideuimus E{ uidemus Sl 11 ualeuimus El 14 talium Eug. (ed. Knoll 228, 12) 15 lineamentis d 17 bracchio Eug. 20 cap. XV E precipuum S 24 sic om. S 27 corporalem creaturam bd mosi P 26 uero omnem PHbd
180 S. AureliAugustini
creatura, eo uerbo dictum est, quod in principio erat deus apud deum; et quia omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil, utiqne et homo per ipsum factus est. certe enim caelum uerbo fecit, quia dixit et factum est; scriptum est tamen: et opera manuum tuarum sunt caeli. et de hoc imo quasi 5 fundo mundi scriptum est: quoniam ipsius est mare, et ipse fecit illud, et aridam terram manus eius finxe- runt. non igitur hoc in honorem hominis deputetur, uelut cetera deus dixerit, et facta sint, hunc autem ipse fecerit, aut uerbo cetera, hunc autem manibus fecerit. sed hoc excellit 10 in homine, quia deus hominem ad maginem suam fecit propter hoc, quod ei dedit mentem intellectualem , qua praestat pecoribus: unde iam superiore loco disseruimus. in quo honore positus, si non intellexerit, ut bene agat, eisdem ipsis pecoribus, quibus praelatus est, conparabitur. sic enim et 15 scriptum est: homo in honore positus non intellexit; conparatus est pecoribus insensatis et similis factus est eis. nam et pecora deus fecit, sed non ad imaginem suam. Nec dicendum est: „hominem ipse fecit, pecora uero iussit, et facta sunt"; et hunc enim et illa per uerbum suum fecit, «0 per quod facta sunt omnia. sed quia idem uerbum et sapientia et uirtus eius est, dicitur et manus eius non uisibile mem- brum, sed efficiendi potentia. nam haec eadem scriptura, quae dicit, quod deus hominem de limo terrae finxerit, dicit etiam, quod et bestias agri de terra finxerit, quando eas cum uola- 23
1 cf. Ioh. 1, 1. 3 4 Ps. 101, 26 6 Ps. 94, 5 16 Ps. 48, 13 21 cf. Ioh. 1, 3
1 aput EnP 5 manum P imo] uno b quasij tamquam S
6 scribtum E* 7 arida S terram om. PBSbd eius om. S
8 honorS fco norem (exp. m. 1) P honore* (m er.) R uelud R 9 sunt b 11 ad imaginem suam hominem bd 12 hoc om. S prestat E
praestat (aestat in ras. et in mg. add. m. 2 id est eicellit) R 15 enim et] etenim d enim R*b 17 est s. I m. 1 R 19 iussit (in mg. al dixit) b 21 cap. XVI E 22 membrum (in mg al uerbum) b
23 faciendi b haec] et b om. Eug. 25 et s. I m. 2 E om. PRSbd uestias El
de Genesi a d litteram lib. VI. 187
tilibus caeli adduxit ad Adam, ut uideret, quid ea uocaret. sic enim scriptum est: et finxit deus adhuc de terra omnes bestias. si ergo et hominem de terra et bestias de terra ipse formauit, quid habet homo excellentius in hac re,
& nisi quod ipse ad imaginem dei creatus est? nec tamen hoc secundura corpus, sed secundum intellectum mentis, de quo post loquemur. quamquam et in ipso corpore habeat quandam proprietatem, quae hoc indicet, quod erecta statura factus est, ut hoc ipso admoneretur non sibi terrena esse sectanda,
10 uelut pecora, quorum uoluptas omnis ex terra est : unde in aluum cuncta prona atque prostrata sunt. congruit ergo et corpus eius animae rationali non secundum liniamenta iigu- rasque membrorum, sed potius secundum id, quod in caelum erectum est ad intuenda, quae in corpore ipsius mundi superna
15 sunt; sicut anima rationalis in ea debet eregi, quae in spiri- talibus natura maxime excellunt, ut quae sursum sunt sapiat, non quae sunt super terram.
13. Sed quomodo eum fecit deus de limo terrae? utrum repente in aetate perfecta, hoc est uirili atque iuuenali, an
20 sicut nunc usque format in uteris matrum? neque enim alius haec fecit quam ille, qui dixit: priusquam te formarem in utero, noui te, ut illud tantum proprium habuerit Adam, quod non ex parentibus natus est, sed factus ex terra, eo tamen modo, ut in hoc perficiendo et per aetates augendo hi
25 temporum numeri complerentur, quos naturae humani generis
2 Gen. 1, 25 16 cf. Col. 3, 2 21 Hier. 1, 5
1 ad Adam adduxit bd 3 si] sic S ergo] enim b 6 corpus sed secundurn in om. Pl 7 loquiraur S loquamur b cap. XVII E
9 amoneretur P ammoneretur E*R 10 uolu#ptas (m er.) R tera E1 11 album Ex cuncta] cunc Pl cuncta pecora b prostata Rl
congruit (i ex e m. 1) S 12 eiusdem b lineamenta d 14 erectus S erectum (e init. 8. I. m. I) E 16 natura S maximae R utq; R sursum (s init. ex r m. 1) E sapiant E sapiant S 17 sunt exp. m. 1 S om. bd Eug. 18 fecit eum bd 19 iuuenili bd 21 facit E*PRSbd 23 factus est E 24 in om. Ewj. proficiendo E?P hi# (i er.) R 25 augerentur (s. I. m. 2 add. aJ cOplerentur) E
188 S. AureliAugustini
adtributos uidemus. an potius hoc non est requirendum? utrumlibet enim fecerit, hoc fecit, quod deum et omnipotentem et sapientem posse ac facere congruebat. ita enim certas temporum leges generibus qualitatibusque rerum in manifestum ex abdito producendis adtribuit, ut eius uoluntas sit super * omnia. potentia quippe sua numeros creaturae dedit, non ipsam potentiam eisdem numeris adligauit. nam spiritus eius ita faciendo mundo superferebatur, ut et facto superferatur, non corporalibus locis, sed excellentia potestatis.
Quis enim nescit aquam concretam terrae, cum ad radices 10 uitis uenerit, duci in saginam ligni illius atque in eo sumere qualitatem, qua in uuam procedat paulatim erumpentem atque in ea grandescente uinum fiat maturumque dulcescat, quod adhuc feruescat expressum et quadam uetustate firmatum ad usum bibendi utilius iucundiusque perueniat? num ideo u dominus lignum quaesiuit aut terram aut has temporum moras, cum aquam miro conpendio conuertit in uinum, et tale uinum, quod etiam ebrius conuiua laudaret? numquid adiutorio temporis eguit conditor temporis? nonne certis dierum numeris suo cuique generi adcommodatis omnis natura » serpentum coalescit, formatur, nascitur, roboratur? num ex- pectati sunt hi dies, ut in draconem uirga conuerteretur de iminu Moysi et Aaron? nec ista cum fiunt, contra naturam fiunt, nisi nobis, quibus aliter naturae cursus innotuit, non autem deo, cui hoc est natura, quod fecerit. «
7 cf. Gen. 1, 2 17 cf. Ioh. 2, 9. 10 22 cf. Exod. 7, 10
1 adtributos El non ovi. El\ 8. I. add. m. 2 al n6 e" 8 ac] et Eug. hac R cap. XVIII E certes Sl 4 qualitatibus quae R 5 ad- tribuit El 7 adligauit E1 8 ut— superferatur 8. I m. 1 S 10 nesciat S concretam El 11 sagina Eug. (Kniill 231, 4) 12 qua (a in ras.) R 13 grandescentem E naturam qui jR 14 expraessum R 15 uiuendi E1 iocundiusque PRSb proueniat E2 Eug. ideo] quid 5 17 aquas S compendio E*bd 18 ebrins etiam PRbd Eug. conbiba Ex 19 certis (iwe m. 1) R 20 genera R accomodatis E*PRb 21 Berpen- tium Pbd roboratur ex probatur m. 1 S 22 hii E*P* hi» R
drachonem E drachonS P 23 mosi P 25 fecrit R{
de Genesi ad litteram 1 i b. VI. 189
14. Quaeri autem merito potest, causales illae rationes, quas mundo indidit, cum primum simul omnia creauit. quo- modo sint institutae : utmm ut, quemadmodum uidemus cuncta nascentia uel fruticum uel animaliuin, in suis con-
5 formationibus atque incrementis sua pro diuersitate generum diuersa spatia peragerent temporum, an ut, quemadmodum creditur factus Adam. sine ullo progressu incrementorum uirili aetate continuo formarentur. sed cur non utrumque illas credimus habuisse, ut hoc ex eis futurum esset, quod facturo
to placuisset? si enim illo modo dixerimus, incipit contra ipsas factum uideri non solum etiam illud de aqua uinum, sed et omnia miracula, quae contra naturae usitatum cursum fiunt: si autem isto modo, multo erit absurdius istas ipsas cotidianas naturae formas et species contra illas primarias omnium
i6 nascentium causales rationes suorum temporum peragere spatia. restat ergo, ut ad utrumque modum habiles creatae sint, Biue ad istum, quo usitatissime temporalia transcurrunt, siue ad illum, quo rara et mirabilia fiunt, sicut deo facere placuerit, quod tempori congruat.
20 15. Uemm tamen sic factus est homo, quemadmodum illae primae causae habebant, ut iieret primus homo, quem non ex parentibus nasci, qui nulli praecesserant, sed de limo formari oportebat secundum causalem rationem, in qua primitus factus erat. nam si aliter factus est, non eum deus in illorum
25 sex dierum operibus fecerat . in quibus cum dicitur factus, ipsam causam utique fecerat deus, qua erat suo tempore homo futurus et secundum quam fuerat ab illo faciendus, qui simul et consummauerat inchoata propter perfectionem
1 cap. XVIIII E ille B 3 quemammodum PB 4 fnuticura B 6 peragerent (a sup. e m. 1) S quemammodum EPB*S 8 forma- retur EP conformarentur bd 9 ba habuisse (ha exp. m. 2) P
facturo] factori bd 10 inquipit El incipiet Bbd 11 et $. I. m. 1 S 13 multum b ipsas istas bd cottidianas E 16 auiles El abiles Sl creatur^ (in mg a* create) b 17 istn4 (corr. m. 1) S usitatissimae B 18 facere] placere El 20 quemammodum EPB 28 consummauerat E consummauerat has perspicuas species producens inchoata sqq. b
190 S. AureliAugustini
causalium rationum et inchoauerat consummanda propter ordinem temporum. si ergo in illis primis rerum causis, quas mundo primitus creator inseruit, non tantum posuit, quod de limo formaturus erat hominem, sed etiam quemadmodum formaturus, utrum sicut in matris utero, an in forma iuuenali, procul 5 dubio sic fecit, ut illic praefixerat; neque enim contra dis- positionem suam faceret . si autem uim tantum ibi posuit possibilitatis, ut homo fieret, quoquo modo fieret, ut et sic et sic posset, id est, ut id quoque ibi esset. quia et sic et sic posset, unum autem ipsum modum, quo erat facturus, 10 in sua uoluntate seruauit, non mundi constitutioni contexuit, manifestum est etiam sic non factum esse hominem contra quam erat in illa prima conditione causarum, quia ibi erat etiam sic fieri posse, quamuis non ibi erat ita fieri necesse esse . hoc enim non erat in conditione creaturae, sed in placito 15 creatoris, cuius uoluntas rerum est necessitas.
16. Xam et nos pro captu infirmitatis humanae iam in ipsis rebus tempore exortis possumus nosse, quid in cuiusque natura sit, quod experimento perceperimus; sed utrum etiam futurum sit ignoramus. est quippe in natura huius, uerbi » gratia, iuuenis, ut senescat; sed utrum etiam hoc sit in dei uoluntate, nescimus. sed nec in natura esset, nisi in dei uoluntate prius fuisset, qui condidit omnia. et utique occulta ratio est senectutis in corpore iuuenali uel iuuentutis in cor- pore puerili; neque enim oculis cernitur, sicut ipsa in puero *o pueritia, sicut iuuentus in iuuene, sed alia quadam notitia
1 inchoauerat rationes causales fiendorum mundo imprimens consum- manda sqq. b consummanda E 2 primitgs E mundo (n s. I.
m. 1) R 4 quemammodum EPR formaturos S 5 iuuenili bd
7 fecerat Eug. (Knoll 232, 27) a uoce si incip. cap. XX E 8 ut et] ut 8 9 alt. idj ideo b prius ct om. b 11 constitutione PR consti- tutione* b 12 etiam] enim Eug. (ed. Kndll 233, 3) 13 quam] quod b 14 etia s. I. m. 2 P 16 est rerum necessitas S rerum necessitas
est PRbd 18 noscere b 19 quod] quam b 21 post senescat addita sunt uerba uers. 19 sed utrum — senescat m. 2 in mg. R hoc sit
etiam PRS hoc etiam sit bd 24 iuuenili bd iuuentatis Eug.
26 iuuentas Eug.
de Genesi ad litteram lib. VI. 191
conligitur inesse in natura quiddam latens, quo educautur in promtu numeri occulti uel iuuentutis a pueritia uel senec- tutis a iuuentute. occulta est ergo ista ratio, qua fit, ut hoc esse possit, sed oculis; menti autem non est occulta . utrum b autem hoc etiam necesse sit, omni modo nescimus. et illam quidem, qua fit. ut esse possit, esse in natura ipsius corporis nouimus; illam uero, qua fit, ut necesse sit, manifestum est illic non esse.
17. Sed fortassis in mundo est, ut necesse sit istum hominem
10 senescere; si autem nec in mundo est, in deo est. hoc enim necessario futurum est, quod ille uult, et ea uere futura sunt. quae ille praesciuit; nam multa secundum inferiores causas futura sunt . sed si ita sunt et in praescientia dei, uere futura sunt; si autem ibi aliter sunt, ita potius futura
i* sunt, sicut ibi sunt, ubi qui praescit falli non potest. nam futura dicitur senectus in iuuene, sed tamen futura non est, <si ante moriturus est . hoc autem ita erit, sicut se habent aliae causae siue mundo contextae siue in dei praescientia reseruatae; namsecundum quasdam causas futurorum moriturus
*° erat Ezechias, cui deus addidit quindecim annos ad uitam, id utique faciens, quod ante constitutionem mundi se facturum esse praesciebat et in _sua uoluntate seruabat. non ergo id fecit, quod futurum non erat; hoc enim magis erat futurum, quod se facturum esse praesciebat. nec tamen illi anni additi
» recte dicerentur, nisi ad aliquid adderentur, quod se aliter in aliis causis habuerat. secundum aliquas igitur causas inferiores
20 cf. IV Reg. 20, 6; Es. 38, 5
1 conligitur El quoddam b 2 promptu SRd promptQ b iuuen- tatis Eug. 3 occulta» E ista] illa b quae E 4 possit (i ex e m. 1) S 5 omni modo] omnino d 6 possit (i ex e m. 1) S esse om. b 7 cap. XXI E illa S 10 enim] autem b 18 praescientia (ci 8. I. m. 1) S 17 ante] an P1 18 in mundo b praescientiam E 19 reser- uate R a uoce nam incip. cap. XXII E futurorum causas
PRSbd Eug. 20 'XV- R 21 facturum] futurum b 24 facturum ex futurum corr. m. 1 R 25 rectae R ad] ad (in mg. add. m.\) P om. Rbd adderetur Elbd
192 S. Aureli Augustini
iam uitam finierat; secunduni illas autem, quae sunt in uoluntate et praescientia dei, qui ex aeternitate nouerat, quid illo tempore facturus erat — et hoc uere futurum erat — tunc erat finiturus uitam, quando finiuit uitam, quia, etsi oranti concessum est, etiam sic eum oraturum ut tali orationi 5 concedi oporteret ille utique praesciebat, cuius praescientia falli non poterat . et ideo quod praesciebat necessario futu- rum erat.
18. Quapropter, si omnium futuronim causae mundo sunt insitae, cum ille factus est dies, quando deus creauit omnia »« simul. non aliter Adam factus est, cum de limo formatus est, sicut est credibilius iam perfectae uirilitatis, quam erat in illis causis, ubi deus hominem in sex dierum operibus fecit. ibi enim erat non solum, ut ita fieri posset uerum etiam ut ita eum fieri necesse esset. tam enim non facit 15 deus contra causam, quam sine dubio uolens praestituit, quam contra uoluntatem suam non facit. si autem non omnes causa^ in creatura primitus condita praefixit, sed aliquas in sua uoluntate seruauit, non sunt quidem illae, quas in sua uoluntate seruauit, ex istarum quas creauit necessitate pen- *> dentes: non tamen possunt esse contrariae, quas in sua uolun- tate seruauit, illis, quas sua uoluntate constituit, quia dei uoluntas non potest sibi esse contraria. istas ergo sic condidit, ut ex illis esse illud, cuius causae sunt, possit, sed non necesse sit; illas autem sic abscondit, ut ex eis esse necesse *& sit hoc, quod ex istis fecit, ut esse possit.
19. Solet item quaeri, utrum animale corpus prius homini formatum sit e limo, quale nunc habemus, an spiritale, quale resurgentes habebimus. quamquam enim hoc in illud muta-
1 finierat (ni s. I. m. 1) E 2 qui] quia S 9 cap. XXIII E
11 cum— formatus est om. Eug. (ed. Knoll 234, 26) limo terrae b
12 perfecte EPB 15 fecit PBSbd 16 prestituit S 19 ille S quas* B 20 seruabit El 22 in sua b constituit] instituit PBlS*bd
24 esset (t «. I add. m. 2) E posset S ut possit (ut s. I m. 2) E
25 abscondidit Eug. (ed. Knoll 235, 10) 26 posset S 27 cap. XXIIII E 28 an] non EB
de Genesi ad litteram lib. VI. 193
bitur — seminatur enim corpus animale, resurgit corpus spiritale — tamen quid prius homini factum sit, ideo dis- ceptatur, quia, si aniraale factum est, non hoc recipiemus, quod in illo perdidimus, sed tanto melius quanto spiritale
5 animali praeponendum est, quando erimus aequales angelis dei. sed angeli possunt aliis et iustitia praeponi; numquid et domino? de quo tamen dictum est: minorasti eum paulo minus ab angelis. unde, nisi propter carnis infirmitatem, quam sumsit ex uirgine formam serui accipiens, in qua
10 moriens a seruitute nos redimeret? sed quid hinc diutius disseramus? non enim obscura est apostoli sententia de hac re. qui cum uoluisset adhibere testimonium, quo probaret esse corpus animale, non tam de suo uel de cuiusquam hominis corpore, quod in praesenti uidebatur, quam de hoc
i& ipso scripturae huius loco recoluit et adhibuit dicens: si est corpus animale, est et spiritale. sic et scriptum est: factus est primus homo Adam in aniraam uiuentem. nouissimus Adam in spiritum uiuificantem. sed non primum quod spiritale est, sed quod animale, postea
2o spiritale. primus homo de terra terrenus; secundus homo de caelo caelestis. qualis terrenus, tales et terreni; et qualis caelestis, tales et caelestes. et quo- modo induimus imaginem terreni, induamus et ima- ginem eius qui de caelo est. quid dici potest ad hoc?
% imaginem ergo caelestis hominis nunc ex fide portamus habituri in resurrectione, quod credimus; imaginem autem terreni hominis ab ipso exordio humanae generationis induimus.
5 cf. Matth. 22, 30 7 Ps. 8, 6 9 cf. Phil. 2, 7 15 I Cor. 15, 44—49
1 resurget-E^ surget PRbd 2 quodS 6pr. et] exb 8 carnis propter E 9 sumpsit (sum s. I. m. 1) S,Rbd 10 nos a sernitute PRSbd
15 athibuit P 16 sic et] sic etenim bd 18 spiritu El spu P
spiritum (m s. I. m. 1) S 19 primum] prius E 20 terraenus
(a exp. m. 1) E 22 talis R 23 induamur b 24 ad hoc dici
potest PRSbd 26 resurrectionem (m exp. m. 1) S
XXVIII. Aug. »ect. III pars 1. 13
294 S. AureliAugustini
20. Hic occurrit alia quaestio, quomodo renouemur, si non ad hoc per Christum reuocamur, quod in Adam prius eramus. quainquam enim multa non in pristinum, sed in melius renouentur, ab inferiore tamen statu, quam quo erant antea, renouantur. unde ergo ille filius mortuus erat et reuixit, « perierat et inuentus est, unde illi profertur stola prima, si non inmortalitatem recipit, quam perdidit Adam? quomodo autem perdidit inmortalitatem, si corpus habuit animale? neque enim animale corpus, sed spiritale erit, cum corruptibile hoc induerit incorruptionem, et mortale hoc induerit in- "> mortalitatem. nonnulli his angustiis coartati, ut et iila constet sententia, qua exemplum de animali corpore hinc datiim est, ut diceretur: factus est primus homo Adam in animam uiuentem, [nouissimus Adam in spiri- tum uiuificantemj, et ista renouatio receptioque in- ** mortalitatis non absurde dicatur in pristinum futura, in illud scilicet, quod Adam perdidit, putauerunt prius qui- dem hominem fuisse corporis animalis, sed, dum in para- diso constitutus est, eum fuisse mutatum, sicut nos quoque resurrectione mutabimur. hoc quidem liber Geneseos non *° commemorat; sed ut possint utraque testimonia scripturarum inter se consentire, siue illud, quod de animali corpore dictum est, siue illa, quae de renouatione nostra plurima in sanctis litteris reperiuntur, hoc tamquam necessario consequi crediderunt. *
21. Sed si ita est, frustra conamur paradisum et illas arbores earumque fructus praeter figuratam significationem prius
5 cf. Luc. 15, 32. 22 10 cf. I Cor. 15, 53 13 I Cor. 15. 45
1 cap. XXV E 2 ad hoc] adhuc PBl 3 non s. I m. 1 8 7 in
adam b 8 non corpus S 10 induitur PBl induetur R* incorruptione PB
induetur PBS inmortalitate PBS 11 coartati (ta s. L tn. 1) E
et om. E 12 sentia El qua] a qua S quae B 14 nouissimus— uiui-
ficantem otn. EPBS 15 praeceptioque E inmortalitatis JS1 17 qui-
d dem prius S 20 qui#»g (corr. m. 1) B 22 consentire inter se b
23 quae s. I. m. 1 B 24 repperinntur EPBS
de Genesi ad litteraru lib. VI. 195
accipere ad rerum gestarum proprietateni. quis enim credat iam illius modi cibos ex arborum pomis iumortalibus et spiri- talibus corporibus necessarios esse potuisse? uerum tamen, si aliud non potest inueniri, melius eligimus paradisum
6 spiritaliter intellegere quam uel putare non renouari hominem, cum totiens hoc scriptura commemoret, uel eum eiistimare recipere, quod non ostenditur amisisse. huc accedit, quod et ipsa mors hominis, quam eum peccato commeruisse multa diuina testimonia conloquuntur, indicat eum sine morte futurum
10 fuisse, nisi peccasset quomodo ergo sine morte mortalis? aut quomodo non mortalis, si corpus animale?
22. Unde quidam non eum mortem corporis peccato meruisse arbitrantur, sed mortem animae, quam fecit iniquitas. nam credunt eum propter corpus animale eiiturum fuisse de hoc
15 corpore ad requiem scilicet, quam nunc habent sancti, qui iam dormierunt, et in fine saeculi eadem membra inmortaliter recepturum, ut uidelicet mors corporis non de peccato accidisse uideatur, sed naturaliter, ut animalium ceterorum. uerum his rursus apostolus occurrit et dicit: corpus quidem mortuum
flo est propter peccatum, spiritus autem uita est propter iustitiam. si autem spiritus eius, qui suscitauit Christum a mortuis, habitat in uobis, qui suscitauit Christum a mortuis uiuificabit et mortalia corpora uestra per inhabitantem spiritum eius in uobis. ac per hoc mors
»5 etiam corporis de peccato est. si ergo non peccasset Adam, nec corpore moreretur ideoque inmortale haberet et corpus. quomodo ergo inmortale, si animale?
19 Rom. 8. 10. 11
2 inmortalibug E1 S a uoce uerum tamen inc. cap. XXVI E 4 ele- gimus PBK (gi *. I. m. 1) 8 6 toties d 7 #r#ecipere (p et a er.) E accidit PR*S 8 eum *. I. m. 1 8 9 conloquntur El conlocuntur 8 10 morte om. S 13 facit E1 16 flnem 8 17 recepturi b acce- disse PRl 18 cap. XXVII E 21 christum] ihm S 22 a mortuis om. S 23 uiuificauit E 26 moriretur S immortali haberetur et corpore b
13*
196 S. Aureli Augustini
23. Sed rursus non uident, qui eius corpus in paradiso mutatum putant, ut ex animali fieret spiritale, nihil inpedire. si non peccasset, ut post paradisi uitam, quam iuste oboe- dienterque uixisset, acciperet eandem corporis mutationem in uitam aeternam, ubi iam cibis corporalibus non egeret. quid ergo & necesse est propter hoc iam cogi figurate, non proprie para- disum intellegere, quia non posset mori corpus nisi peccato? uerum est quidem, quod non moreretur etiam corpore, nisi peccasset; aperte quippe dicit apostolus: corpus mortuum est propter peccatum: animale tamen posset esse ante 10 peccatum et post uitam iustitiae, cum deus uellet, fieri spiritale.
24. Quomodo ergo, inquiunt, renouari dicimur, si non hoc recipimus, quod perdidit primus homo, in quo omnes mori- untur? hoc plane recipimus secundum quendam modum et 15 non hocrecipimussecundum quendam modnm. nonitaque inmor- talitatem spiritalis corporis recipimus, quam nondum habuit homo, sed recipimus iustitiam, ex qua per peccatum lapsus est homo. renouabimur ergo a uetustate peccati non in pristinum corpus animale, in quo fuit Adam, sed in melius. «0 id est in corpus spiritale, cum efficiemur aequales angelis dei, apti caelesti habitationi, ubi esca, quae corrumpitur, non egebimus. renouabimur ergo spiritu mentis nostrae secundum imaginem eius, qui creauit nos, quam peccando Adam perdidit.
21 cf. Matth. 22, 30 23 cf. Ephes. 4, 23
1 paradisum 8 3 ut om. E quam] si b oboedienter quae R 5 uita aetema PRSbd 6 cogi om. S figuratae E figurate S pro- priae RS 8 moriretur S in mg. add. aut m. 1 aut coaequalis: Ex libro de correptiooe et gra . Bina ista qnid inter se differunt diligent et uigilanter . . . et posse multo maior non posse mori R 10 est om. PRSbd tamen posset] pot*«est (in ras.) R 11 fieri om. E 14 non perdi- dit S 15 cap. XXVIII E 16 post modum repetuntur uerba uers. 15 et non hoc— modum in cod. P itaque] utique S 18 per] in S
labsus P 19 in mg. additum: Qui letris acute legas et non credas
pdidisse sed deteriorasse imaging dl S 23 renouamur PRd
de Genesi ad litteram lib. VI. 197
renouabimur autem etiam carne, cum hoc corruptibile induet incorruptionem, ut sit spiritale corpus, in quod nondum mutatus, sed mutandus erat Adam, nisi mortem etiam cor- poris animalis peccando mermsset.
5 Denique non ait apostolus: corpus quidem mortale propter peccatum, sed: corpus mortuum propter peccatum.
25. IUud quippe ante peccatum et mortale secundum aliam et inmortale secundum aliam causam dici poterat; id est mortale, quia poterat mori, inmortale, quia poterat non mori.
io aliud est enim non posse mori, sicut quasdam naturas in- mortales creauit deus; aliud est autem posse non mori, secundum quem modum primus homo creatus est inmortalis, quod ei praestabatur de ligno uitae, non de constitiitione naturae : a quo ligno separatus est, cum peccasset, ut posset
15 mori, qui nisi peccasset posset non mori. mortalis ergo erat con- ditione corporis animalis, inmortalis autem beneficio conditoris. si enim corpus animale, utique mortale, quia et mori poterat, quamuis et inmortale ideo, quia et non mori poterat. neque enim inmortale, quod mori omnino non possit. erit nisi spiritale,
*° quod nobis futurura in resurrectione promittitur. ac per hoc illud animale et ob hoc mortale, quod propter iustitiam spiritale fieret, et ob hoc omni modo inmortale factum est propter peccatum non mortale, quod et antea erat, sed mortuum, quod posset non fieri, si homo non peccasset.
26 26. Quomodo enim corpus nostrum dicit apostolus mortuum, cum adhuc de uiuentibus loqueretur, nisi quia iam ipsa con-
1 indue**t*» (re et ur er.) E induetur PS, (e ex i m. 1) B,d 2 in- corruptione PBSd 7 cap. XXVIIII-.E7 8 inmortale El 9 fin. quiaj quippe quia b 11 deus om. S mori non posse S 12 quem
modum Bx creatus est homo PBbd 13 prestabatur E 15 posset non] non posset S potest non b condicione P 16 benefitio B
18 immortale (im 8. I. m. 2) S 19 quod] quia b possit (ssit sup.
eras. t m. 2) E 20 futurum quod nobis E in resurrectione futurum S 22 ob hoc — factum] ob hoc mortale omnino factum b 23 et om. S
24 posset] potuisset S 25 enim] ergo Pbd ergo (eras. et in mg. enim add.) B 26 loquetur El conditio BSbd
198 S. Aureli Augustini
dicio moriendi ex peccato parentum haesit in prole? animale est enim et hoc corpus, sicut et primi hominis fuit; sed hoc iam in ipso animalis genere multo est deterius; habet enim necessitatem moriendi, quod illud non habuit. quamuis enim restabat adhuc, ut inmutaretur et spiritale factum plenam 5 inmortalitatem perciperet, ubi cibo corruptibili non egeret, tamen, si iuste uiueret homo, in spiritalem habitudinem cor- pus eius mutaretur, non iret in mortem. in nobis autem etiam iuste uiuentibus corpus moriturum est . propter quam necessitatem ex illius primi hominis peccato uenientem non 10 mortale, sed mortuum corpus nostrum dixit apostolus, quia omnes in Adam morimur. item dicit: sicut est ueritas in Iesu deponere uos secundum priorem conuersationem ueterem hominem, eum, qui eorrumpitur secundum concupiscentias deceptionis, hoc est, factus Adam per 15 peccatum. uide ergo, quid sequatur. renouamini autem spiritu mentis uestrae et induite nouum hominem, eum, qui secundum deum creatus est in iustitia et sanctitate ueritatis. ecce, quod perdidit Adam per pec- catum ! 20
27. In hoc ergo renouamur secundum id, quod amisit Adam, id est secundum spiritum mentis nostrae; secundum autem corpus, quod seminatur animale et surget spiritale, in melius renouabimur, quod nondum fuit Adam.
Dicit item apostolus: expoliantes uos ueterem homi- 25 nem cum actibus eius induite nouum, qui renouatur in agnitionem dei secundum imaginem eius, qui
11 cf. Rom. 5, 12; I Cor. 15, 22 12 Ephes. 4, 21-24 25 Col. 8, 9. 10
1 peccatis b hesit EBS cap. XXX E 2 alt. et om. b 6 acci- peret S ciuo Ex 7 iustae B in] et in PBbd 8 autem om. S 9 iustae B moriturum (alt. r *. I. m. 1) B 11 mortalem E 18 uos] nos b 14 hominem ueterem bd 18 eum om. b 21 eap. XXXI E 28 resurget PBbd 24 in adam b 25 item (*. I. m. 2 add. a* id€) E 26 eius] suis Sb 27 agnitione S agnitione* jR
de Geneai ad litteram lib. VI. 199
creauit eum. hanc imaginem in spiritu mentis inpressam perdidit Adam per peccatum, quam recipimus per gratiam iustitiae, non spiritale atque inmortale corpus, in quo ille nondum fuit, et in quo erunt omnes sancti resurgentes
5 a mortuis; hoc enim praemium est illius meriti, quod amisit. proinde illa stola prima aut ipsa iustitia est, unde lapsus est, aut, si indumentum corporalis inmortalitatis significat, etiam hanc ille sic amisit, cum propter peccatum ad eam peruenire non potuit. dicitur enim et amisisse uxorem
10 et amisisse honorem, qui speratum non acceperit illo, a quo sperabat, offenso.
28. Secundum hanc ergo sententiam corpus animale habuit Adam non tantom ante paradisum, sed iam in paradiso con- stitutus, quamuis in interiore homine fuerit spiritalis secundum
i5 imaginem eius, qui creauit eum: quod amisit peccando meruitque etiam corporis mortem, qui non peccando mereretur et in corpus spiritale commutationem. nam si et interius animaliter uixit, non possumus dici ad hoc ipsius renouari. quibus enim dicitur: renouamini spiritu mentis uestrae,
«o hoc eis dicitur, ut spiritales fiant: quod si ille nec in ipsa mente fuit, quomodo nos renouamur ad id, quod homo num- quam fuit? apostoli autem et omnes iusti animale utique corpus adhuc habebant, sed tamen spiritaliter interius uiuebant, renouati scilicet in agnitionem dei secundum imaginem eius.
25 qui creauit eos; non ideo tamen iam peccare non poterant, si consentirent iniquitati. nam et spiritales posse cadere in tem-
2 cf. Retract. II 24, 2. in sexto libro quod dixi Adam imaginem dei, secundnm quam factus est, perdidisse peccato, non sic accipiendum est, tamquam in eo nulla remanserit, sed quod tam deformis, ut refor- matione opus haberet. 6 cf. Luc. 15, 22 19 Ephes. 4, 23
1 cap. XXXII E inpraessam R 2 recipimus non perdidit sed
detriuit S 12 sentiam E1 13 paradysum S iam] etiam E*PRSbd paradysi S 14 interiori b 16 merueritque E 17 commutati»*onem S 18 dicere S hoc Sl ipsius] corpus ipsius S 19 in spiritu S 20 in om. PRb 21 mente] nec mente b nos om. El ad ex in E 22 a uoce apostoli inc. cap. XXXIII E 28 intus b 24 agnitione EPSb 25 iara om. b non peccare poterant S 26 temtatione E*P temptationem S
200 S. Aureli Augustini
tatione peccati ostendit apostolus, ubi ait: fratres, et si praeoccupatus fuerit homo in aliquo delicto, uos, qui spiritales estis, instruite huiusmodi in spiritu leni- tatis, intendens te ipsum, ne et tu temteris. hoc dixit ne cuiquam inpossibile uideatur, quod peccauit Adam, si 5 spiritalis erat mente, quamuis animalis esset corpore. quae cum ita sint, nihil tamen adhuc praepropere confirmanms. sed expectamus potius, utrum etiam cetera scriptura hunc intellectum non inpediat.
29. Sequitur enim quaestio de anima ualde difficilis, in qua 10 multi laborauerunt nobisque, ubi laboremus, reliquerunt. siue enim quia non omnium omnia legere potui, qui de hac re secundum scripturarum nostrariim ueritatem ad aliquid liqui- dum minimeque dubium peruenire potuerunt, siue quia tanta quaestio est, ut etiam qui eam ueraciter soluunt non facile 15 intellegantur a talibus, quaiis ipse sum, fateor neminem mihi adhuc persuasisse, quod sic habeam de anima, ut nihil amplius quaerendum putem. utrum autem nunc certum aliquid inuen- turus sim et definiturus, ignoro. quod autem potuero, si conatum meum dominus adiuuerit, sequenti uolumine explicare 20 curabo.
LIBEE SEPTIMUS. 1. Et finxit deus hominem puluerem de terra et flauit in faciem eius flatum uitae, et factus est homo in
1 Gal. 6, 1 23 Gen. 2t 7
1 et om. PBSbd 2 praeoccupatus] occupatus E1 4 temp-
teris E*BSb tcnteris d dixi E*PBSbd 7 prepropere P 11 nobis quae B ubi] ut b relinquerunt E relinquerunt PB 13 nostrarum om. PBlb 16 quales B adhuc mihi bd 18 utrum om. Pl autein om. Pb 20 meum s. I. m. 1 S adiuberit.E1 21 Exp* liber sextus incipiunt capituia fol. 98 E Explicuit liber sex/tus do gratias amen (litt. mai. color.) fol. 156b P Explicit liber sextus do gratias | Incipit lib septimus fol. 127b B Explicit liber sextus (litt. mai. atr.) Incipit liber septimus (litt. mai. rubr.) pag. 169b S fol. l>2 b C
22 Explicuerunt capitula incipit liber septimus iol. 99 E Incipit liber VII (litt. mai. rubr.) fol. 157a P 24 est oro. C
de Genesi ad litterain lib. VII. 201
animam uiuentem. haec uerba scripturae nobis etin principio superioris libri consideranda proposueramus et de ipso homine facto maximeque de eius corpore, quantum satis duiimus, quod secundum scripturas uisum est, disseruimus. sed quia de
5 anima humana non parua quaestio est, ad hunc eam librum differendam putauimus nescientes, quantum nos dominus adiuturus esset recte loqui cupidos, illud tamen scientes, nisi, quantum ipse adiuuaret, recte nos non esse locuturos. recte autem est ueraciter atque congruenter nihil audacter refellendo,
10 nihil temere adfirmando, dum adhuc dubium est, uemm
falsumne sit, siue fidei siue scientiae christianae, quod autem
doceri potest, uel rerum ratione apertissima uel scripturarum
auctoritate certissima sine cunctatione adserendo.
Ac primum illud uideamus, quod scriptum est: flauit uel
15 sufflauitinfaciem eius flatum uitae. nonnulli enimcodices habent: spirauit uel inspirauit in faciem eius. sed cum graeci habeant sv«<po7]<3sv, non dubitatur flauit uel sufflauit esse dicendum. quaerebamus autem in superiore sermone de manibus dei, cum homo de limo formatus cogitaretur; quid ergo
so nunc dicendum est in eo quod scriptum est: sufflauit deus, nisi quia sicut non manibus corporis finxit, ita nec faucibus labiisue sufflauit?
Uerum tamen hoc uerbo scriptura in quaestione difficillima plurimum nos, quantum opinor, adiuuit.
25 2. Nam cum quidam ex hoc uerbo crediderint aliquid esse animam de ipsa substantia dei, id est eiusdem naturae, cuius ille est, hoc ideo putantes, quia cum homo sufflat, aliquid de
1 uinam S 2 proposuemus P proposnimus RCbd 3 qnatum E diximus Rb 8 adiubaret El adiuuauerit S rectae R nos om. EPRbd loqnitnros P loquuturos R 9 est autem PRSbd 10 taemere P
11 falsumue b 13 concertissima E adserendo El adserendum S
15 sufiauit E 17 greci SRC habent PRC evecpuoYjoev EPR
TjvquwoTjcniv (8. I. add. m. 1 eneo y. sesen) C svecpior^otv S «poor^/aoe b suflauit EP 18 superiori R2bd 20 suflauit EP deus om. Rl
21 corporeis b 22 labiisque PRbd suflanit EP 24 adinuat Sbd 27 snflat EP
202 S. Aureli Augustini
se ipso eicit in flatu, hinc potius admonendi sumus hanc. inimicam fidei catholicae reprobare sententiam. nos enim credi- mus dei naturam atque substantiam, quae in trinitate creditur a multis, intellegitur a paucis, omnino esse incommutabilera. porro autem animae naturam uel in deterius uel in melius 5 commutari posse quis ambigit? ac per hoc sacrilega opinio est eam et deum credere unius esse substantiae. quid enim hoc modo aliud quam et ille commutabilis creditur? creden- dum itaque est et intellegendum neque ullo modo dubitandum, quod recta fides habet, animam sic esse a deo tamquam rem, 10 quam fecerit, non tamquam naturae, cuius ipse est, siue ge- nuerit siue quoquo modo protulerit.
3. Et quomodo, inquiunt, scriptum est: sufflauit in faciem eius, et factus est homo in animam uiuam, si non anima dei pars est uel dei omnino substantia? immo uero ex 15 hoc uerbo satis adparet ita non esse. cum enim homo sufflat, anima utique ipsa subiacentem sibi naturam corporis mouet et de illa, non de se ipsa flatum facit; nisi forte isti tam tardi sunt, ut nesciant isto reciproco halitu, quem de hoc aere circumfuso ducimus et reddimus, fieri etiam flatum, cum 20 uoluntate sufflamus. quodsi etiam non ex hoc, qui forinsecus adiacet, accepto et reddito, sed ex ipsius nostri corporis natura, qua constat, sufflando aliquid eiceremus, non eadem natura est corporis et animae: quod et ipsi utique consentiunt. quapropter etiam sic aliud est animae substantia, qua corpus 35 regit et mouet, aliud flatus, quem regendo et mouendo facit de corpore sibi subdito, non de se ipsa, cui corpus est sub-
1 aramonendi PR 2 cap. I E 5 in fin. 8. I m. 1 R 6 ambiget S
5 opinio b 7 est 8. I. m. 1 R esse P1 11 naturae] de natura Sbd
natura R natnrae (e exp. m. 1) P est ipse bd 12 quoq; Rl
18 suflauit EP 16 suflat EP 18 ipsa om. Pl sufflatum S
t isti forte PRbd 19 i.so (p eras.) R alitu E^S1 21 uolum-
tate E1 suflamus EP hoc] hoc aere Rbd 22 & accepto
(* 8. I m. 1) R 23 snflando EP eiecerimus S 24 est ante
eadem b 25 cap. II E sic] si* R qua] qua» R quae bd 26 et
ante mouendo] uel PSbd 27 ipso S
de Genesi ad litteram lib. VII. 203
ditum. cum itaque longe quidem inconparabili modo sed tamen anima regat subditum corpus et deus subditam crea- turam, cur noa potius intellegatur de subiecta sibi creatura fecisse deus animam in eo, quod sufflasse dictus est, quando-
5 quidem ipsa anima, quamuis corpori suo non ita dominetur ut deus uniuersitati, quam condidit, tamen eius motu, non de sua substantia flatum facit?
Possemus quidem dicere nec ipsum dei flatum esse animam hominis, sed deum sufflando fecisse animam in homine; sed
10 ne putentur meliora quae fecit uerbo quam quod fecit flatu, quia et in nobis melius est uerbum quam flatus, nihil est interim secundum supra dictam rationem, cur animam ipsam fla- tum dei dicere dubitemus, dum intellegatur non esse dei natura atque substantia, sed hoc ipsum esse sufflare, quod est flatum
15 faoere, quod autem flatum facere, hoc animam facere. cui sententiae congruit quod per Esaiam dicit deus: spiritus enim a me procedet, et flatum omnem ego feci; nam non quemlibet flatum corporeum eum dicere sequentia docent. cum enim dixisset: omnem flatum ego feci, et, propter pec-
*> catura, inquit, pusillum quid contristaui eum et per- cussi eum. quid ergo dicit flatum nisi animam, quae propter peccatum percussa et contristata est? quid igitur est: omnem flatum ego feci, nisi: omnem animam ego feci?
4. Si ergo deum diceremus tamquam corporei mundi huius
25 animam, cui mundus ipse esset tamquam corpus unius ani- mantis, recte non eum diceremus sufflando fecisse animam
16 Es. 57, 16. 17
1 incorporabili S 4 deum (m corr. m. 1 ex s) E suflasse EP dictum sit £ dictus sitfe 6 corpori (i ex e m. 1) R 8 Posemus Pl 9 suflando EP 10 putetur S quae] quaeq' S quae fecisse S llfla- tum E1 12 a uoce supra dictam inc. cap. III E ipsu S dei
flatum PRSbd 14 atque] absque P suflare El 15 quod autem— facere om. b hoc] hoc 5 6 16 isaiam (a in ras.) P,d 18 eum om. ESb dici S 20 inquid ElPxR 21 quid (i supra o w. 1 pos.) S 24 cap. II II E 25 unius] ipsius b amantis E 26 rectae R
suflando EP
204 S. Aureli Augustini
hominis, nisi corpoream de isto aere subiacente sibi ex cor- pore suo, non tamen quod dedisset sufflando de se ipso dedisse putare deberemus, sed ita de sibi subiecto aere corporis sui, sicut anima de huiusmodi re similiter adiacente, hoc est de corpore, non de se ipsa flatum facit. nunc uero quia non 5 tantummodo mundi corpus deo esse subditum dicimus, sed illum esse supra omnem creaturam siue corporalem siue spiritalem, nec de se ipso nec de corporeis elementis cre- dendus est animam fecisse sufflando.
5. Utrum autem ex eo, quod omnino non erat, id est ex 10 nihilo, an ex aliqua re, quae iam ab illo facta spiritaliter erat, sed anima nondum erat, merito quaeri potest. si enim deum adhuc aliquid ex nihilo creare non credimus, posteaquam creauit omnia simul, et ob hoc a consummatis omnibus operibus requieuisse credimus, quae inchoauit facere, ut, « quidquid deinde faceret, ex his faceret, non uideo, quemad- modum intellegamus adhuc eum ex nihilo animas facere. an dicendum est eum in illis quidem operibus primorum sex dierum fecisse diem iilum occultum ac, si hoc potius credi oportet, spiritalem atque intellectualem naturam, scilicet uni- 20 tatis angelicae, et mundum, id est caelum et terram, atque in illis iam extantibus naturis rationes creasse futurarum aliarum naturarum, non ipsas naturas? alioquin si iam ibi creatae essent, sicut erant futurae, non adhuc essent futurae. quod si ita est, nondum erat in conditis rebus animae humanae 25 ulla natura et tunc esse coepit, cum eam deus sufflando fecit atque indidit homini.
1 8ubiacentem S sufeUceote subiacente E 2 dedisset] fecisset de- disset PB fecisset dedissetque bd suflando EP 3 deberemus] deue- remus uideremus P deberemus uj<}eTemij§ (del. m. 1) B 6 se om. B 8 corpore El elimentis S 9 suflando EP 10 cap. V E 11 qujae (i exp. m. 1) P 13 aliquid adhuc S 14 a om. b 16 quicquid E2B quemammodum EPB 17 cap. VI E 19 illum diem PBbd ac] hac B 21 mundi 6 22 exstantibus PBd raciones B 23 aliarum om. P1 naturarum om. PBd post alioquin 4 — 5 litb er. B
24 creatae (e fin. s. I. add. m. 1) E adliuc (u ex o m. 1) E
26 cepit S suflando EP
de Gencsi a d litteram lib. VII. 205
Sed non ideo quaestio sublata est, qua quaeritur adhuc, utrum eam naturam, quae anima dicitur et antea non erat, ex nihilo creauerit, tamquam ipse flatus eius non ex aliqua substantia subiacente factus sit, sicut de flatu dicebamus,
5 quem facit anima ex corpore suo, sed omnino ex nihilo tuncv factus sit flatus, cum deus flare uoluit, idemque hominis anima factus sit: an uero iam erat aliquid spiritale, quamuis hoc, quidquid erat, nondum animae natura erat, atque ex hoc factus sit flatus dei, quae natura esset animae, sicut nec
10 corporis humani natura iam erat, antequam deus eam de limo
terrae uel puluere formauisset. non enim caro humana erat
puluis aut limus, sed tamen aliquid erat, unde illa fieret,
quae nondum erat.
6. Num ergo credibile est in primis illis sex dierum ope-
15 ribus deum condidisse non solum futuri corporis humani causalem rationem uerum etiam raateriem, de qua fieret, id est terram, de cuius limo uel puluere fingeretur, animae autem solam ibi condidisse rationem, secundum quam fieret. non etiam quandam pro suo genere materiam, de qua fieret?
ao si enim quiddam incommatabile esset anima, nullo modo eius quasi materiem quaerere deberemus; nunc autem mutabilitas eius satis indicat eam interim uitiis atque fallaciis deformem reddi, formari autem uirtutibus ueritatisque doctrina, sed in sua iam natura, qua est anima, sicut etiam caro in sua natura,
85 qua iam caro est, et salute decoratur et morbis uulneribusque foedatur. sed sicut haec excepto, quod iam caro est,«in qua natura uel proficit, ut pulchra, uel deticit, ut deformis sit, habuit etiam materiem, id est terram, de qua fieret, ut omnino
2 dicitur (di ex du m. 1) E 3 tamquam (tam s. I. vi. 1) E 5 om-
uit
nino (o fin. 8. I. m. 1) R 6 uol*#* R 7 anima] flatus anima b
8 quicquid E*R erat^w. 8. I. m. 1 R qaae atque (quae del. m. 1) P
9 factus (actu s. I. m. 1) R sit factus S flatus] flatus sit flatus R animae (mae s. I. m. 1) R 11 formasset Rbd 14 cap. VII E 15 solam S 20 a uoce si incip. cap. VIII E 21 materiam d que- quaeremus JP1 24 quae JB 25 qua] quia S iam om. S uulne- ribus quae R 26 faedatur E fedatur Sb -27 uti pulchra P sit] sic b
206 S. Aureli Augustini
caro esset : sic fortasse potuit et anima, antequam ea ipsa natura fieret, quae anima dicitur, cuius uel pulchritudo uirtus uel deformitas uitium est, habere aliquam materiem pro suo genere spiritaleni, quae nondum esset anima, sicut terra, de qua caro facta est, iam erat aliquid, quamuis non erat caro. 5
Sed enim terra inplebat mundi infimam partem, antequam de illa corpu3 hominis fieret, conferens uniuerso totum suum, ut, etiamsi nulla ex ea caro fieret animantis cuiusquam. specie tamen sua mundi fabricam molemque conpleret, secun- dum quam dicitur mundus caelum et terra. 10
7. At uero illa spiritalis materies, si fuit ulla, unde anima fieret, uel si est ulla, unde animae fiunt, quid ipsa est? quod nomen, quam speciem, quem usum in rebus conditis tenet? uiuit, an non? si uiuit, quid agit? quid confert uniuersitatis effectibus? beatamne uitam gerit, an miseram, an neutram? 15 uiuificat aliquid? an ab hoc etiam opere uacat et in quodam secreto uniuersitatis otiosa requiescit sine uigili sensu motuque uitali? si enim nulla prorsus adhuc uita erat, quomodo esset uitae futurae quaedam incorporea nec uiua materies? aut falsum est aut nimis latet. si autem iam uiuebat nec beate 20 nec misere, quomodo rationalis erat? quodsi tunc rationalis facta est, cum ex illa materie natura humanae animae facta est, inrationalis ergo uita materies erat animae rationalis, id est humanae? quid ergo inter illam pecorisque distabat? an rationalis erat iam possibilitate, nondum facultate? si enim 25 uidemus infantilem animam, iam utique hominis animam, nondum coepisse uti ratione et tamen eam rationalem iam dicimus,
2 uirtus (r ex s m. 2) R 3 deformitas (de 8. I. m. 1) E mate- riam PBbd 6 cap. VIIII E Sed] Si b enim] enim iam bd 7 illa (a ex 0 m. 1) B 9 conpleret El 10 ter^terra P 12 si
om. El alt. est om. B1 13 a uoce quam inc. cap. X E 15 an miseram] ac miseram S 16 ab (a ex 0 m. 1) S ob b 19 uite S 20 beat«e (a er.) E 21 miser»e (a er.) E quomomodo E ratio- nabilis Pl rationa#«lis B rationa**lis B 22 materiae PBSb 24 quid (i ex 0 m. 1) B illa Ex 26 infantelem Bl 27 caepisse S rati- onem 8 rationabilem eam iam dicimus S iam] ut B om. Pbd
de Genesi ad litteram lib. VII. 207
cur non credatur sic in illa niaterie, de qua facta est, quietum
fuisse motum etiam sentiendi, sicut in ista infantili, quae iam
certe anima est hominis, quietus est adhuc motus ratiocinandi?
8. Nam si iam beata erat uita, de qua facta est hominis
6 anima, deterius ergo facta est, et ideo non iam illa materies huius, sed illius ista defluxio est. nam materies aliqua cum formatur, praesertim a deo, in melius sine dubitatione for- matur. sed etiam si cuiusquam in aliqua beatitudine factae a deo uitae defluxio anima humana posset intellegi, nec sic
io credenda erat esse coepisse in aliquo actu meritorum suorum, nisi ex quo propriam coepit agere uitam, dum anima facta est animans carnem et eius sensibus uelut nuntiis utens atque in se ipsa se uiuere sentiens sua uoluntate, intellectu, memoria. si enim est aliquid, unde istam defluxionem formatae
i5 carni deus inspiraret, tamquam sufflando animam faciens,
idemque beatum est, nullo modo mouetur aut mutatur aut
amittit aliquid, cum hoc ab eo defluit, unde anima fit. non
est enim corpus, ut tamquam exhalando minuatur.
Si autem anima inrationalis materies est quodammodo, de
20 qua fit anima rationalis, id est humana, rursus quaeritur, etiam ipsa inrationalis unde fiat, quia et ipsam non facit nisi creator omnium naturarum. an illa de materie corporali? cur non ergo et ista? nisi forte qupd uelut gradatim fieri conceditur conpendio posse deum facere quisquam negabit.
85 proinde quaelibet adhibeatur interpositio, si corpus est materies animae inrationalis et anima inrationalis est materies animae rationalis, procul dubio corpus est materies animae rationalis. quod neminem umquam scio ausum esse sentire, nisi qui et ipsam animam nonnisi in genere alicuius corporis ponit.
1 credatur 4fc&t?r -P1 *n ow« -#l materie? E materiae Sl ma- teriae P facta est] facta est anima PBbd 8 fact&e (s l. m. 2 aJ a) E facta* B 9 deflixo JS1 possit 8 13 adque E^S* intel- lecta P 15 auflando E 17 demfluit E cum uoce non incipit cap. 9 in bd 18 exalando ^.Rfl 19 cap. XI E 20 id est] id6m (corr. m. 1) 8 22 materiae PS 28 uelud Sl 24 negauit El negabat Sl
25 qualibet PBl 27 procul— rationalis om. S 29 alicuique (corr. m. 1) P
208 S. Aureli Augustini
Deinde cauendum est, ne quaedam translatio animae fieri a pecore in hominem posse credatur — quod ueritati fideique catholicae omnino contrarium est — si concesserimus in- rationalem animam ueluti materiem subiacere, unde rationalis anima fiat. sic enim liet, ut, si haec in melius commutata 5 erit hominis, illa quoque in deterius commutata sit pecoris. de quo ludibrio quorundam philosophorum etiam eorum posteri erubuerunt nec eos hoc sensisse, sed non recte intellectos esse dixerunt. et credo ita esse, uelut si quisquam etiam de scrip- turis nostris hoc sentiat, ubi dictum est: homo in honore 10 positus non intellexit; conparatus est pecoribus in sensatis et similis factus est eis, aut ubi item legitur: ne tradideris bestiis animam confitentem tibi. neque enim non omnes haeretici scripturas catholicas legunt nec ob aliud sunt haeretici, nisi quod eas non bene intellegentes 15 suas -falsas opiniones contra earum ueritatem peruicaciter ad- serunt. sed quoquo modo se habeat uel non habeat opinio philosophorum de reuolutionibus animarum, catholicae tamen fidei non conuenit credere animas pecorum in homines aut hominum in pecora transmigrare. ao
10. Fieri sane homines uitae genere pecoribus similes et ipsae res humanae clamant et scriptura testatur. unde est illud, quod commemoraui: homo in honore positus non intellexit; conparatus est iumentis insensatis et si- milis factus est eis, sed in hac uita utique, non post **
10 Ps. 48, 18 13 Ps. 73, 19
1 cap. XII E 3 concesseremus J?1 6 erit] fuerit b 7 quorumdam R phylosophorum PR 8 rectae R esse se (se exp. m. 1) S 9 etiam om. S scribturis E 11 positus] cum esset S peccoribus S
12 eis] illia S legitur (e ex i m. 1) R 13 tradideris dne b ani- mas ES confitentes ES confidentem P 14 heretici ESR
15 bene] recte E2PSbd rectae R 16 opiniones El opinationes E*
peruicaciter (*. I. m. 2 a* fi) E 17 uel] uelut S 18 phylosophorum PR 19 peccorum S 21 cap. XIII .E uitae genere] uita non genere S 22 scribtura E scripturae PRbd testantur PRbd 25 eis m. 2 exp. et illis superscr. E
de Genesi ad litteram lib. VII. 209
mortem. proinde uel talibus bestiis nolebat in potestatem dari animam suam, qui dicebat: ne tradideris bestiis animam confitentem tibi — quales cauendos significat dominus, ubi dicit eos indutos uestitu ouium, intus autem esse lupos
5 rapaces — uel ipsi diabolo et angelis eius; nam et ille dictus est et leo et draco.
Quid enim adferunt argumenti philosophi, qui putant homi- num animas in pecora uel pecorum in homines post mortem posse transferri? hoc certe, quod morum simUitudo ad id trahat,
10 uelut auaros in formicas, rapaces in miluos, saeuos ac super- bos in leones, sectatores inmundae uoluptatis in sues et si qua similia. haec quippe adserunt nec adtendunt per hanc rationem nullo modo fieri posse, ut pecoris anima post mortem in hominem transferatur. nullo modo enim porcus similior erit
i6 homini quam porco; et cum mansuescunt leones, canibus uel etiam ouibus fiunt similiores quam hominibus. cum igitur a pecorum moribus pecora non recedunt et quae aliquantulum ceteris dissimilia fiunt, similiora sunt tamen suo generi quam humano longeque plus ab hominibus quam a pecoribus diffe-
so runt, numquam erunt hominum animae istae, si ea, quae similiora sunt, trahunt. si autem hoc argumentum falsum est, quomodo erit uera illa opinio, quandoquidem nihil aliud adferunt, quo etiamsi non uera, saltem uerisimilis habeatur? unde pro- cliuius et ipse crediderim, quod etiam eorum posteri secta-
26 tores, illos homines, qui haec primitus in suis libris posuerunt,
3 cf. Matth. 7, 15 6 cf. Ps. 90, 13
1 bestibus b 2 animas confitentes S; sed ef. 208y 13 3 ca-
uendos F1 dominus significat PBSbd 4 esse lupos] sunt lupi S 5 diabulo jR1 dicturus P 6 et ante leo om. d dracho EXPB
7 asserunt argumentis (in ras.) B phylosophi P animas hominum b
8 pe^corum S 9 id] it Bl 10 milbos E1 11 lesiones (m. 1 exp.) P
or
12 hoc b adserunt] afferunt d 14 homine B porcus] pecus (corr, m. 1) B pecus b 16 similes S 20 erant El iste. B q; Sl 21 simeliora P sunt] sint PBlSbd 22 illa uera bd 23 quod S saltim S ueresimilis Bl habebatur E proclibius P 25 hoc b
XXVIII. Aug. sect. HI pars 1. 14
210 S. Aureli Augustini
in hac uita potius intellegi uoluisse quadam peruersitate morum ac turpitudine homines pecorum similes fieri ac sic quodam modo in pecora commutari, ut hoc dedecore obiecto eos a cupiditatum prauitate reuocarent.
11. Nam illa, quae feruntur accidisse. ut quidam quasi 5 recordarentur in quorum animalium corporibus fuerint aut falsa narrantur aut ludificationibus daemonum hoc in eorum animis factum est. si enim contingit in somnis, ut fallaci memoria quasi recordetur se homo fuisse, quod non fuit, aut egisse, quod non egit, quid mirum, si quodam dei iusto 10 occultoque iudicio sinuntur daemones in cordibus etiam uigi- lantium tale aliquid posse?
Manichaei autem, qui se christianos uel putant uel putari uolunt, in hac opinione translationis uel reuolutionis ani- marum eo sunt illis gentium philosophis uel si qui alii uani 15 homines hoc putant deteriores et detestabiliores, quod illi anlmae naturam a dei natura discernuut, isti autem, cum aliud nihil dicant esse animam quam ipsam dei substantiam atque id omnino, quod deus est, non trepidant eam tam turpiter commutabilem dicere, ut nullum sit herbae seu uermiculi «0 genus, ubi eam non esse conmixtam uel quo reuolui non posse mirabili opinentur insania. qui tamen si remotis ab animo suo rerum obscurissimarum quaestionibus, quas carnali corde uersantes necesse est ut in opiniones falsas, noxias monstrosasque labantur et prouoluantur, unum illud firmissime « teneant, quod omni animae rationali sine ullius disputationis ambagibus naturaliter et ueraciter insitum est, esse omnino
1 intellegi] intellexisse S uoluisse om. S 2 ac] aut S
fieri similes b 4 a] et P a in ras. R 5 cap. XIIII E 6 quod in quorundam animalium b fierint S 8 contigit PRl sonmiis b
9 fuisse quod] fuisse quo S 11 demones S 13 manichei EPR8
putare R 15 phylosophis PR 16 hic (supra i add. m. 1 0) R
putent Rbd 17 discernant S 18 adque ElP 20 haerbe S 21 com- mixtam E permixtam PRbd 22 possit £ 28 questionibus S 25 mon- struosasque SR2 firmissimae RR 25 disputationib ; Rl 27 an- bagibus S
de Genesi ad litteram lib. VII. 211
incommutabilem et incorruptibilem deum, tota eonim mille- formis fabula repente dilabitur, quam in suis uanis ac sacri- legis mentibus nonnisi de dei turpissima mutabilitate pin- xerunt.
5 Non est igitur materies animae humanae nec anima in- ratiocalis.
12. Quid ergo est, unde anima flatu dei facta est? an corpus aliquod erat terrenum quidem et humidum? nullo modo; hinc enim potius caro facta est. nam quid aliud est
io limus quam terra humida? nec humore solo anima facta
credenda est quasi caro de terra, anima de aqua. nimis enim
absurdum est inde factam putare animam hominis, unde facta
est caro piscis et uolucris.
Ergo fortassis ex aere? huic enim elemento etiam flatus
15 conpetit; sed noster, non dei. unde supra diximus hoc potuisse congruenter putari, si animam mundi tamquam unius maximi animantis deum crederemus, ut ita eam flauerit de aere cor- poris sui. sicut flat nostra de sui. cum uero deum esse constet supra omne mundi corpus et supra omnem spiritum, quem
20 creauit, inconparabili omnino distantia, quomodo id recte dici potest? an forte quanto magis deus uniuersae creaturae suae praesens est omnipotentia singulari, tanto magis potuit ex aere flatum facere, quae anima hominis esset? sed cum anima non sit corporea, quidquid autem ex mundi corporeis elementis
25 fit, corporeum sit necesse est inque mundi elementis etiam
1 mille formis PRSd 2 repeten te P repetente R delabitur S 3 pinxerunt (*. I. add. m. 2 al fin.) E finierunt pinxenjnt (del. m. 1) P finxerant RSbd 5 cap. XV E nec om. d 7 est ergo PRbd
flatus E{P 8 quide* E1 9 nam quid] numquid b 10 humore] bu- more (h del. m. 1) E umore P de humore d sola b 11 anima] et anima PRSbd a nimis ine. cap. XVI E 16 maxime b 17 dm ex dnm P ut ita] uti b eum S 20 quomodo (mo *. I. m. 1) R
21 suae creaturae bd in tng. add. est scholion: Sic" hipacius et heraclitus senserunt fortasse a m. 1 R 28 cap. XVII E 24 quicquid E2R corporeis] corpore'jhis (h add. m. 1) R corp. elem. fit duplic. pos.
alt. del. m. 1 S 25 sitj esse b inque] inquae EPR in quibus b
inquem (sed e m. 1 mut. in i et bus s. I. add.) S
U*
212 S. Aureli Augustini
aer iste numeretur, nec si de puri illius caelestisque ignis elemento facta anima diceretur, credi oporteret. omne quippe corpus in omne corpus posse mutari non defuerunt qui ad- sererent; corpus autem aliquod, siue terrenum siue caeleste, conuerti in animam fierique naturam incorpoream nec quem- 5 quam sensisse scio nec fides habet.
13. Deinde — si non est contemnendum, quod medici non tantum dicunt, uerum etiam probare se adfirmant — quamuis omnis caro terrenam soliditatem in promtu gerat, habet tamen in se et aeris aliquid, quod et pulmonibus continetur et a 10 corde per uenas, quas arterias uocant, diffunditur; et ignis non solum feruidam qualitatem, cuius sedes in iecore est, uerum etiam luculentam, quam uelut eliquari ac subuolare ostendunt in excelsum cerebri locum, tamquam in caelum cor- poris nostri . unde et radii emicant oculorum et de cuius u medio uelut centro quodam non solum ad oculos, sed etiam ad sensus ceteros tenues fistulae deducuntur, ad aures uide- licet, ad nares, ad palatum, propter audiendum, olfaciendum atque gustandum; ipsumque tangendi sensum, qui per totum corpus est, ab eodem cerebro dirigi per medullam ceruicis » et eam, quae continetur ossibus, quibus dorsi spina conseritur, ut inde se tenuissimi quidam riuuli, qui tangendi sensum faciunt, per cuncta membra diffundant.
14. Cum igitur his quasi nuntiis accipiat aniuia quidquid
1 nunieratur b 2 facto R cap. XVIII E 3 quicj E adsere- rent E1 5 natura incorporea El ne E quenquam S 6 habet] hoc habet d 9 promptu ES*bd 10 et med. om. b in pulmonibus Sb 11 corde (r *. I. m. 1) E 12 cuius] cui** (us er.) R in iecore]
in iecore in cerebro (in cerebro add. m. 3 in margine) E in iecore in cerebro P in iecore et in cerebro b est 8. I. m. 1 JR post est ras. (10 litter.) R 14 cerebri (pr. r m. 2 in ras.) E caelebri Rl
cejebri S 15 gnfle unde (m. 1 exp.) S 16 quedam S 17 seducun- tur Rl uidelicet— nares om. E1 uidelicet] scilicet PRbd 18 et ad nares E2 19 sensum] sensum usum P, (post sensum ras. 4 litter.) R 20 cerebro] celebro P caelebro R post dirigi inctdcant dicunt Sbd
ceruices PRX 21 quae] qui PRl conseritur (tur in ras.) P 22 ribuli PRl riuoli Sl tangendo b 24 cap. XVIIII E anima P quicquid E*RS
de Genesi ad litteram lib. VII. 213
eam corporalium non latet, ipsa uero usque adeo aliud quid- dam sit, ut, cum uult intellegere uel diuina uel deum uel omnino etiam se ipsam suasque considerare uirtutes, ut ali- quid ueri certique conprehendat, ab hac ipsorum quoque
5 oculorum luce se auertat eamque ad hoc negotium non tan- tum nullo adiumento, uerum etiam nonnullo inpedimento esse sentiens se in obtutum mentis adtollat: quomodo ex eo genere aliquid est, cum eiusdem generis summum non sit nisi lumen, quod ex oculis emicat, quo illa non adiuuatur nisi ad corpo-
10 reas formas coloresque sentiendos habetque ipsa innumerabilia longe dissimilia cuncto generi corporum, quae nonnisi intel- lectu atque ratione conspiciat, quo nullus carnis sensus aspirat?
15. Quapropter non est quidem humanae animae natura i5 nec de terra nec de aqua nec de aere nec de igne quolibet;
sed tamen crassioris corporis sui materiam, hoc est humidam quandam terram, quae in carnis uersa est qualitatem, per subtiliorem naturam corporis administrat, id est per lucem et aerem. nullus enim sine his duobus uel sensus in corpore
20 est uel ab anima spontaneus corporis motus. sicut autem prius esse debet nosse quam facere, ita sentire prius est quam mouere. anima ergo quoniam res est incorporea corpus, quod incorporeo uicinum est, sicuti est ignis uel potius lux et aer, primitus agit et per haec cetera quae crassiora sunt
25 corporis, sicuti humor et terra — unde carnis corpulentia solidatur — quae magis sunt ad patiendum subdita quam praedita ad faciendum.
16. Non mihi ergo uidetur dictum: factus est homo in
28 Gen. 2, 7
4 certique (i ex e m. 1) E conpraehendat EP hac] hoc P
om. ES eras. E 6 impedimento E 7 optntu E obtutu P attolat (t fin. in ras.) P 12 adque E1 conspiciaut (n exp. m. 1) S quod E nnllius b 13 adspirat S 14 cap. XX E quidae" (a exp. m. 1) P 16 crassioris (i fin. ex e m. 1) jR 18 subtilioris PEd amministrat PE 21 prius est sentire bd 23 sicut S 24 cetera s. I. m. \ E cetera quae] cetera cras>ionis qu$ E 25 sicut S umor ElPE 27 praedi*ta E
214 S. Aureli Augustini
animam uiuam, nisi quia sentire coepit in corpore: quod est animatae uiuentisque camis certissimum indicium. nam mouentur et arbusta non tantum ui extrinsecus inpellente, uelut cum uentis agitantur, sed illo motu, quo intrinsecus agitur quidquid ad incrementum speciemque arboris pertinet, 5 quo ducitur sucus in radicem uertiturque in ea, quibus constat herbae natura uel ligni; nihil enim horum sine interno motu. sed iste motus non est spontaneus, qualis ille, qui sensui copulatur ad corporis administrationem, sicut in omni ani- malium genere, quam uocat scriptura animam uiuam. nam 10 et nobis nisi inesset etiam ille motus, nec crescerent nostra corpora nec ungues capillosque producerent. sed si hoc solum esset in nobis sine sensu motuque illo spontaneo, non dice- retur homo factus in animam uiuam.
17. Proinde, quoniam pars cerebri anterior, unde sensus « omnes distribuuntur, ad frontem conlocata est atque in facie sunt ipsa uelut organa sentiendi — excepto tangendi sensu, qui per totum corpus diffunditur; qui tamen etiam ipse ab eadem anteriore parte cerebri ostenditur habere uiam suam, quae retrorsus per uerticem atque ceruicem ad medullam «° spinae, de qua loquebamur paulo ante, deducitur, unde habet utique sensum in tangendo et facies, sicut totum corpus, exceptis sensibus uidendi, audiendi, olfaciendi, gustandi, qui in sola facie praelocati sunt — ideo scriptum arbitror, quod in faciem deus suffiauerit homini flatum uitae, cum 25 factus est in animam uiuam. anterior quippe pars posteriori merito praeponitur, quia et ista ducit, illa sequitur et ab
10 Gen. 1, 21
1 caepit Sl 2 cap. XXI E , nam ex non m. 1 R 3 extrinsecus (n s. I. m. 1) R 4 ueluti bd 5 quicquid E*RS 6 sucus (pr. u 8up. eras. e) R succus d constant (n fin. s l. m. 1) R 7 erbae S natura Rl 9 amministrationem E*PR omni] omnium PRbd
10 quem PR 12 sed om. E1 13 illo om. b cum non incipit cap. XXII E 14 in *. I. m. 1 R 15 cerebri (pr. r ex 1) E 18 corpus totum S 19 anteriori bd 20 retrorsus El 24 praelocuti P 25 su- flauerit EPS 27 et ante ista in ras. P om. S
de Genesi ad litteram lib. VII. 215
ista sensus, ab illa motus est, sicut consilium praecedit actionem.
18. Et quoniam corporalis motus, qui sensum sequitur, sine interuallis temporum nullus est, agere autem interualla
& temporum spontaneo motu nisi per adiutorium memoriae non ualemus, ideo tres tamquam uentriculi cerebri demon- strantur: unus anterior ad faciem, a quo sensus omnis; alter posterior ad ceruicem, a quo motus omnis; alter posterior ad ceruicem, a quo motus omnis; tertius inter utrumque, in quo
10 memoriam uigere demonstrant, ne, cum sensum sequitur motus, non conectat homo quod faciendum est, si fuerit quod fecit oblitus. haec illi certis indiciis probata esse dicunt, quando et ipsae partes aliquo adfectae morbo uel uitio, cum defecissent officia uel sentiendi uel mouendi
15 membra uel motus corporis reminiscendi, satis quid uale- rent singulae declararunt eisque adhibita curatio cui rei reparandae profecerit exploratum est. sed anima in istis tamquam in organis agit, nihil horum est ipsa; sed uiuificat et regit omnia et per haec corpori consulit et huic uitae, in
so qua factus est homo in animam uiuam.
19. Unde ergo sit ipsa, id est de qua uelut materie deus hunc flatum fecerit, quae anima dicitur, dum quaeritur, nihii corporeum debet occurrere. sicut enim deus omnem creaturam, sic anima omnem corpoream creaturam naturae dignitate
85 praecellit. per lucem tamen et aerem, quae in ipso quoque mundo praecellentia sunt corpora magisque habent faciendi praestantiam quam patiendi corpulentiam, sicut humor et terra,
1 praecedet S 4 nullus — temporum om S 6 cum ideo incipit cap. XXIII E 7 omnes PW 10 uigire JS1 motus sequitur b 12 facit b hoc b iili (8. I. add. m. 2 scilicet medici) E certis (s in ras.) P 13 ipse B adfectae E1 16 declararunt (u ttup. e superacr. m.l)E
adhibeta P 17 profecerit El proficerit S 18 nihil horum] nihilorura S 19 reget S haec] hanc S hoc bd 21 materiae ES 23 corpoream P a uocabulo sicut incipit cap. XXIIII E 25 praecellit] praecedet S 27 prestantiam ES corpolantiam £ umor El
216 S. Aureli Augustini
tamquam per ea quae spiritui similiora sunt corpus administrat. nuntiat enim aliquid lux corporea; cui autem nuntiat, non hoc est, quod illa; et haec est anima, cui nuntiat, non illa, quae nuntiat. et cum adflictiones corporis moleste sentit, actionem suam, qua illi regendo adest, turbato eius tem- 5 peramento inpediri offenditur, et haec offensio dolor uocatur. et aer, qui neruis infusus est, paret uoluntati, ut membra moueat, non autem ipse uoluntas est. et illa pars media rao- tum membrorum nuntiat, ut memoria teneatur, non ipsa memoria est. denique, dum haec eius tamquam ministeria 10 uitio quolibet seu perturbatione omni modo deficiunt desi- stentibus nuntiis sentiendi et ministris mouendi, tamquam non habens cur adsit abscedit. si autem non ita deficiunt, ut in morte adsolet, turbatur eius intentio, tamquam conantis redintegrare labentia nec ualentis. et in quibus rebus turbatur, 15 inde cognoscitur quae pars ministeriorum in causa sit, ut, si potuerit, mediciua succurrat.
20. Namque aliud esse ipsam, aliud haec eius corporalia ministeria, uel uasa uel organa uel si quid aptius dici possunt, hinc euidenter elucet, quod plerumque se uehementi cogi- 90 tationis intentione auertit ah omnibus, ut prae oculis patentibus recteque ualentibus multa posita nesciat et, si maior intentio est, dum ambulabat, repente subsistat, auertens utique im- perandi nutum a ministerio motionis, qua pedes agebantur; si autem non tanta est cogitationis intentio, ut figat ambu- »5 lantem loco, sed tamen tanta est, ut partem illam cerebri mediam nuntiantem corporis motus non uacet- aduertere,
1 eaque S 4 adflictiones El corporum S 5 regendo]
##regendo (ge erae. et ge 8. I. add. m. 1) B 7 qui in membris her- bis E1 (in del. m. 1, membris exp. m. 3, herbis corr. in neruis m. 2) 8 ipsa b motn S 9 memoria teneatar] memorata teneantar b
10 est in ras. P 12 mobendi P non *. I. m. 1 B 18 quur PB abscessit S 14 tamquam] tamquam quem Pl 15 retintegrare E1 sedintegrare S turbatur] tur S 20 hinc (i ex u m. 1) E lucet S se] si S uementi S "22 rectae que B rectaeque S 23 ambulat 8 repetente E 24 agebantur] agitabantur S 27 ualet (in mg. al uacet) b
de Genesi ad litteram lib. VIL 217
obliuiscitur aliquando et unde ueniat et quo eat, et transit inprudens uillam, quo tendebat, natura sui corporis sana, sed sua in aliud auocata. quapropter istas corporei caeli corporeas quasdam particulas, id est lucis et aeris, quae primae ex-
5 cipiunt nutus animae uiuificantis, eo quod incorporeae naturae propinquiores sunt quam humor et terra, ut ad earum pro- ximum ministerium tota moles administretur, utrum deus de hoc circumfuso et superfuso caelo corpori uiuentis miscuerit aut adiunxerit, an et ipsas de limo sicut carnem fecerit, non
10 est ad rem pertinens quaestio. omne quippe corpus in omne corpus mutari posse credibile est; quodlibet autem corpus mutari posse in animam credere absurdum est.
21. Quamobrem nec illud audiendum est, quod quidam putauerunt, quintum quoddam esse corpus unde sint animae,
25 quod nec terra nec aqua sit nec aer nec ignis, siue iste turbulentior atque terrenus, siue ille caelestis purus et lucidus, sed nescio quid aliud, quod careat usitato nomine, sed tamen corpus sit. si enim qui hoc sentiunt hoc dicunt corpus, quod et nos, id est naturam quamlibet longitudine, latitudine,
so altitudine spatium loci occupantem, neque hoc est anima neque inde facta credenda est. quidquid enim tale est, ut multa non dicam, in quacumque sui parte lineis diuidi uel circumscribi potest: quod anima si pateretur, nullo modo nosse posset tales lineas, quae per longum secari non queunt,
25 quales in corpore non posse inueniri nihilominus nouit.
18 cf. Cicer. Tnsc. quaest. lib. I 17, 41; De ciuit. dei lib. XXII 11, 2 edit. Migne
1 obliuiscetur 8 obliuisci**tur R 2 uillam] in illam b 8 aduocata 8 5 quod] quod in cor 8 incorpore E1 incorporaeae 8 6 umor EXP8 proximum om. P1 7 amministretur E*PR 8 uiuenti b 9 ipsa ElP ipsa E*b 10 questio 8 11 posse om. 8 credibili PRl 12 abs- surdum 8 13 cap. XXV E nec illud in mg. addid. m. 1 P 14 sit Pbd sint (n 8. I. m. 1) R anima bd 16 turbolentior R*8 terrae nus 8 ille om. b 19 altitudine latitudine 8 21 facta inde b quicquid E*R8 23 patiretur P 24 quaeunt E 25 nihil- hominus 8
218 S. Aureli Augustini
Nec ipsa sibi aliquid tale occurrit, cum se nescire non possit, etiam quando, se ut cognoscat, inquirit. cum enim se quaerit, nouit, quod se quaerat; quod nosse non posset, si se non nosset. neque enim aliunde se quaerit quam a se ipsa. cum ergo quaerentem se nouit, se utique nouit et omne, quod s nouit, tota nouit . cum itaque se quaerentem nouit, tota se nouit, ergo et totam se nouit; neque enim aliquid aliud, sed se ipsam tota nouit. quid ergo adhuc se quaerit, si quaerentem se nouit? neque enim si nesciret se, posset quaerentem se scire se; sed hoc in praesenti; quod autem de se quaerit, quid 10 antea fuerit uel quid futura sit quaerit. desinat ergo nunc interim suspicari se esse corpus, quia, si aliquid tale esset, talem se nosset, quae magis se nouit quam caelum et terram, quae per sui corporis oculos nouit.
Omitto dicere, quia illud eius, quod etiam pecora habere 15 intelleguntur uel caeli uolatilia, cum habitacula sua seu nidos repetunt, quo capiuntur imagines omnium rerum corporalium, nullo modo cuiquam corpori simile est; et utique hoc potius corpori esse simile deberet, ubi corporearum rerum simili- tudines continentur. at si hoc corpus non est, quia certum 20 est eas simulitudines corporum illic non solum memoriter detineri, uerum etiam innumerabiles pro arbitrio figurari, quanto minus alia qualibet ui sua corpori esse anima similis potest!
Si autem corpus esse dicunt alia qualibet notione omne w
1 tale aliquid bd occurret S nescire (i ex e m. 1) E 2 posset b agnoscat b inquiret 8 3 querit PR querat PR non posset (non add. m. 2 *. I.) E 4 a] de 8 om. E ipsam E 5 queren- tem PR seutique (e pr. ex i) R 6 sequerentem (ita coni.) R8 querentem P 7 ergo— nouit om. PlR tota b aliut P 8 tota El sequerit (coni.) R querentem R 9 neque enim si nesciret se
scire se sed hoc sqq. b posse S quaerentem] quaerendum 8
querentem R 10 scire se] scire S liic bd 11 desUnat (g eras ) R 12 esset (se 5. I. m. I) E 13 tale S 18 et om. El 19 simile esse bd 20 at] ad S ac b quia certum est om. PRl 22 deteneri SRl
23 qua»libet R ui sua] ut sua PRl uisu acorpori (sic coni.) S
25 natione R
de Genesi ad litteram lib. VII. 219
quod est, id est omneni naturam atque substantiam, non quidem admittenda est ista locutio, ne non inueniamus, quo- modo loquentes ea, quae corpora non sunt, a corporibus dis- tinguamus; non tamen nimis est de nomine laborandum. nam
5 et nos dicimus, quidquid anima est, non esse horum quat- tuor notissimorum elementorum, quae manifesta sunt corpora, sed neque hoc esse, quod deus est. quid sit autem, non dicitur melius quam anima uel spiritus uitae. ideo enim additur „uitae", quia et iste aer plerumque dicitur spiritus.
10 quamquam et animam eundem aerem appeilauerunt, ut iam non possit inueniri nomen, quo proprie distinguatur ista natura, quae nec corpus nec deus est nec uita sine sensu, qualis potest credi in arboribus, nec uita sine rationali mente, qualis est in pecoribus, sed uita nunc minor quam angelorum,
15 et futura, quod angelorum, si ex praecepto sui creatoris hic uixerit.
Unde sit autem, id est de qua uelut materie facta sit uel de qua perfecta beataque natura defluxerit uel utrum omnino ex nihilo facta sit, etiamsi dubitatur et quaeritur, illud tamen
so minime dubitandum est et, si aliquid antea fuit, a deo factum esse, quod fuit, et eam nunc a deo factam, ut anima uiua sit; aut enim nihil fuit aut hoc, quod est, non fuit. sed illam partem, qua quaerebamus quasi eius materiem unde facta sit, iam satis tractauimus.
25 22. Nunc, si omnino non fuit, quaerendum est, quomodo possit intellegi, quod causalis eius ratio fuisse dicebatur in primis sex dierum operibus dei, quando fecit deus hominem ad maginem suam, quod nisi secundum animam non recte
2 ammittenda PR locutio ne] locutione SRl 3 ea quae] eaq;'2? 4 nomine (o in ras.) 8 cap. XXVI E 5 quicquid E*RS 7 non 8. I. m. 1 R 9 plerumquae P 11 inuenire S quod S pro- priae PRS 15 pcepto (p s l. m. 1) R hic om. S 17 materiae ERS materiae (a exp. m. 1) P materia bd 18 perfccta] uelut perfecta b
19 etiamsi] etiamsi** (ub eras.) R etiam b 20 ante aliquid S 21 fac- tum R 22 cum pr. aut incipit cap. XXVII E 23 qua] quam PRl 26 fuisse (e in ras.) R 27 deus in ra%. P om. b 28 rect^ S
220 S. Aureli Augustini
intellegitur. uerendum est autem, ne, cum dicimus non ipsas tunc naturas atque substantias, quae futurae fuerant, deum creauisse, dum crearet omnia simul, sed earum futurarum causales quasdam rationes, putemur inania quaedam dicere. quae sunt enim istae causales rationes, secundum quas posset 5 iam dici deus fecisse hominem ad imaginem suam, cuius corpus nondum de limo finxerat, cui nondum animam flando fecerat? et corporis quidem humani etiamsi fuit aliqua occulta ratio, qua futurum erat, ut formaretur, erat et materies, de qua formaretur, id est terra, in qua uideri potest illa ratio 10 uelut in semine latuisse; animae autem faciendae, id est flatum faciendi, qui esset anima hominis, quae ibi ratio causalis primitus condita est, cum diceret deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram — quod nisi secundum animam recte intellegi non potest — , 15 si nulla erat natura, ubi conderetur?
Si enim haec ratio in deo erat, non in creatura, nondum ergo erat condita . quomodo ergo dictum est: fecit deus hominem ad imaginem dei? si autem iam in creatura erat, hoc est in his, quae simul omnia creauerat deus, *> in qua creatura erat? utrum spiritali, an corporali? si spiritali, agebatne aliquid in corporibus mundi, seu cae- lestibus seu terrestribus? et in ea erat hoc uacans ante- quam homo in sua natura propria conderetur, sicut in ipso homine iam propriam ducente uitam latenter otioseque inest » ratio generandi, quae non operatur nisi per concubitum atque
13 Gen. 1, 26 18 Gen. 1, 27
3 creasse Blbd 4 putemus b 5 enim] autem b quos PBl
7 anima PB aflando P ♦•flando (af eras.) B afflando bd 9 erat ante et om. b erat — formaretur %n mg. add. m. 1 B 12 fiatus d 15 nisi] si P nisi (ni «. I. m. 1) B rectf 8 non om. b
17 cap. XXVIII E 20 iis d 21 post erat repetuntur uerba
uers. 20. 21: hoc— erat 8 22 mundi# (s eras.) B 28 et] an d haec d 24 condiretur PBl 25 propriam (m 8. I m. 1) E oti- osaeque B
de Genesi ad litterara lib. VII. 221
conceptum. an etilla creatura spiritalis, in qua latenter erat haec ratio, nihil agebat sui operis? et ut quid creataerat? an ut con- tineret rationem futurae animae humanae uel futurarum ani- marum, tamquam in se ipsis esse non possent, sed in aliqua
5 creatura uita propria iam uiuente, sicut generandi ratio non potest esse nisi in aliquibus iam existentibus perfectisque naturis? pareos ergo animae instituta est aliqua creatura spiri- talis, in qua sit ratio futurae animae, quae non inde existat, nisi cum eam deus homini inspirandam facit. neque enim et
10 ex homine fetum uel seminis uel ipsius iam prolis creat et format nisi deus per sapientiam adtingentem ubique propter suam munditiam, ita ut nihil inquinatum in eam incurrat, dum pertendit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suauiter. sed nescio, quemadmodum possit intellegi ad hoc
15 tantum creatam nescio quam creaturam spiritalem, quae in dei conditionibus per illos sex dies factis non commemoraretur, cum deus hominem sexto die fecisse dictus est, quem nondum in propria natura fecerat, sed adhuc ratione causali in illa creatura, quae commemorata non est. magis enim debuit ipsa
80 commemorari, quae sic consummata erat, ut non adhuc esset secundum suae praecedentem rationem facienda.
23. An forte in illius diei natura, quem primitus condidit, si spiritus intellectualis dies ille recte accipitur, hanc faciendae animae causalem rationem deus inseruit, cum sexto die fecit
26 hominem ad imaginem suam, causam scilicet rationemque praefigens, secundum quam eum post illos septem dies faceret,
11 cf. Sap. 7, 24. 25 13 cf. Sap. 8, 1
1 et] quia b illa] illa natura bd, (in mg. addunt, cum in contextu omittani uocem natura) PE creaturae bd 2 ratio] creatio Eb
4 posseat (n 8. I. m. 1) E 5 propria uita Ebd ui*uente S 6 exsi- stentibus E 7 ergo] uero S 9 et 8. I. m. 1 S 10 homine# (ra eras.) P fetum] factum PEl creat (rea in ras.) P 12 mundiciam E 14 quem- amraodum EP 16 commemorentur P commemorarentur E commemo- ratur S 17 nondu (dfl 3. I. m. 1) E 20 consummata] commemorata S 22 cap. X^VILII E in om. S 23 illa S recte. S faciende S 25 rationemque] et rationem S
222 S. Aureli Augustini
ut uidelicet corporis eius causalem rationem in natura terrae, animae autem in natura illius diei creasse credatur? sed quid aliud dicitur, cum hoc dicitur, nisi angelicum spiritum quasi parentem esse animae huinanae, si sic in illo inest animae hilmanae creandae praecondita ratio, sicut in homine futurae 5 prolis suae, ut corporum quidem humanorum parentes homines sint, animarum autem angeli, creator uero et corporum et animarum deus, sed corporum ex hominibus, animarum ex angelis, aut prioris corporis ex terra et prioris animae ex angelica natura, ubi rationes eorum causales praefixerat, quando 10 priroitus fecit hominem in his. quae simul omnia creauit, deinceps uero iam homines ex hominibus, corpus ex corpore, animam ex anima! durum est hoc angeli aut angelonim filiam dicere esse animam, sed multo durius caeli corporei; quanto magis ergo maris et terrae! multo minus igitur in aliqua 15 corporali creatura causalis animae ratio praecondita est, cum faceret deus horainem ad imaginem suam, antequam eum suo tempore de limo formatum flatu animaret. si absurde creditur animam causaliter in natura angelica condidisse.
24. Illud ergo uideamus, utrum forsitan uerum esse possit, *> quod certe humanae opinioni tolerabilius mihi uidetur, deum in illis primis operibus, quae simul omnia creauit, animam etiam humanam creasse, quam suo tempore membris ex limo formati corporis inspiraret: cuius corporis in illis simul con- ditis rebus rationem creasse causaliter, secundum quam fieret, «5 cum faciendum esset, corpus humanum. nam neque illud,
20 cf. De ciuit, dei lib. XII 24
2 illius] ipsius S 3 cum hoc dicitur om. E1, in mg. addit, m. 1 R 4 ad uocem hnmanae adnotatur in mg. m. 1 creande S inest] inest (in 8. I. m. 1) E est S 5 humanae om. ES creandae om. S
homin*efuturae P 6 quidam S humanarum S 7 sint] om. EFSb autem om. S et animarum et corporum PRSbd 11 his] iis d 13 animam] anima PR cum uoce durum incip. cap. XXX E angeli] angelicam S 15 aliqua PR1 19 animamam E 20 posset b 21 certe S humane PR1 opinione R tolerauilius PR1 25 creasset bd
26 esse PR1
de Genesi ad litteram lib. VII. 223
quod dictum est „ad imaginem suam*, nisi in anima neque illud, quod dictum est „masculum et feminam*, nisi in cor- pore recte intellegimus. credatur ergo, si nulla scripturarum auctoritas seu ueritatis ratio contradicit, hominem ita factum 5 sexto die, ut corporis quidem humani ratio causalis in ele- mentis mundi, anima uero iam ipsa crearetur, sicut primitus conditus est dies, et creata lateret in operibus dei, donec eam suo tempore sufflando, hoc est inspirando, formato ex limo corpori insereret.
xo 25. Sed hic rursus non spernenda oritur quaestio. si enim iam facta erat anima et latebat, ubi ei posset esse melius quam ibi? quid ergo fuit causae, ut anima innocenter uiuens insereretur uitae huius carnis, in qua peccando ipsum, qui eam creauit, offenderet, unde eam merito sequeretur laboris
15 aerumna damnationisque cruciatus? an illud dicendum est, quod ad corpus administrandum uoluntate propria fuerit in- clinata, in qua uita corporis, quoniam et iuste et inique uiui potest, quod eligeret hoc haberet, uel praemium de iustitia uel de iniquitate subplicium, ut nec illi apostolicae sententiae
20 sit contrarium, qua dicit nondum natos nihil egisse boni seu mali? illa quippe inclinatio uoluntatis ad corpus nondum est actio uel iustitiae uel iniquitatis, de qua ratio reddenda est in iudicio dei recepturo unoquoque secundum ea, quae per corpus gessit, siue bonum siue malum. cur ergo non iam
«5 et illud credatur, quod dei nutu ad corpus uenerit, ubi, si uellet secundum eius praeceptum agere, mercedem acciperet uitae aeternae atque angelorum societatis; si autem contem-
20 cf. Rom. 9, 11 23 cf. II Cor. 5, 10
1 m 8. I. m. 1 B 3 scribturarum ElP 4 seu (u 8. I. m. 1) E 8 suflando E*S 10 cap. XXXI E hinc S questio S 11 possit PRl 12 cause S 13 carni b 14 laboris aerumna] laboriosa earum S
15 erumna E damnationis quae R 16 fuerat S 17 iustae R iniqu#e S 18 elegeret P elegerit Rlb 19 supliciura E 20 nondam PlRx seu] aut S 23 unicuique b eaq; R per 8. l.m.XS 24 quur P 25 nu*tu (n er.) E 26 praeceptum eius bd mercidem P 27 sotietatem Sb socie- tatis R contemneret (t fin. 8. I. m. 1) E contemnerit Rl contempneret S
224 S. Aureli Angustini
neret, poenas iustissimas lueret siue laboris diuturni siue ignis aeterni? an, quia hoc ipsum, deo uolenti obtemperasse, iam utique actio bona est, et erit contrarium nondum natos nihil egisse uel boni uel mali?
26. Quae si ita sunt, fatebimur etiam non in eo rerum 5 genere animam primitus creatam, ut esset praescia futuri operis sui uel iusti uel iniqui. nimis quippe incredibile est eam potuisse propria uoluntate inclinari ad corporis uitam,
si se ita in quibusdam peccaturam esse praesciret, ut iuste subplicio perpetuo puniretur. iuste sane creator laudatur in 10 omnibus, qui fecit omnia bona ualde. neque enim ei his tantum laudandus est, quibus praescientiam dedit, cum recte laudetur etiam, quia pecora creauit, quibus est natura humana praestantior etiam in ipsis peccantibus. natura quippe hominis ex deo est, non iniquitas, qua se ipse inuoluit male 15 utendo libero arbitrio: quod tamen si non haberet, in natura rerum minus excelleret. cogitandus est quippe bomo iuste uiuens etiam non praescius futurorum et ibi uidendum est, excellentia uoluntatis bonae quam non inpediatur ad recte uiuendum et deo placendum, quod ignarus futuri uiuit ex w fide. huiusmodi ergo creaturam quisquis esse nollet in rebus, contradicit dei bonitati; quisquis autem poenas eam non uult luere pro peccatis, inimicus est aequitati.
27. Sed si ad hoc fit anima, ut mittatur in corpus, quaeri potest, utrum, si noluerit, conpellatur. sed melius creditur » hoc naturaliter uelle, id est in ea natura creari, ut uelit,
2 optemperasse S 3 bona est Bl est et erit contrarium] cxtiterit et sit contrarinm b nondnm (u sup. a superscr. m. 1) P nondam JR 5 fatemur El eo rerum] eo rorum (exp. m. 1) P eornm ■RjS' 8 in- clinare (e fin. sup. i superscr.) P inclinare Bl 9 peccaturum JR esse om. PBbd iustae B 10 suplicio E poniretur P iustae PBS laudator Bl 11 qui] quae bd ualde bona S iis d 12 recte_ S 13 lauderetur S peccora S quibis P 14 prestantior E ipsis (i init. 8. I. w.l) B 15 qua se] quasi jB1 17 quippe est bd iu- st*e S 18 praescius] praesciens praescius PBl 19 qua b rectf BS 20 uiuendum (tned. u ex d) est excellentia sqq. repetita ex antecedenti- bus S uiuet S 22 eam E1 23 equitati S 24 cap. XXXII E
de Genesi ad litteram lib. VII. 225
sicut naturale nobis est uelle uiuere; male autem uiuere iam non est naturae, sed peruersae uoluntatis, quam iuste poena consequitur. Frustra ergo iam quaeritur, ex qua ueluti materie facta h sit anima, si recte intellegi potest in primis illis operibus facta, cum factus est dies; sicut enim illa, quae non erant, facta sunt, sic et liaec inter illa. quodsi et materies aliqua formabilis fuit, et corporalis et spiritalis — non tamen et ipsa instituta nisi a deo, ex quo sunt omnia — quae quidem
10 formationem suam non tempore, sed origine praecederet, sicut uox cantum, quid nisi de materia spiritali facta anima con- gruentius creditur?
28. Si autem aliquis non uult eam existimare factam, nisi cum formato corpori est inspirata, uideat, quid respondeat,
i5 cum quaeritur, unde facta sit. aut enim ex nihilo dicturus est deum aliquid fecisse uel facere post illam consummationem operum suorum et debet intueri, quomodo explicet sexto die factum hominem ad imaginem dei — quod nisi secundum animam recte intellegi non postet — , id est in qua natura
*o causalis ratio facta fuerit eius rei, quae nondum fuit, aut non de nihilo, sed de aliquo iam existente factam dicet animam et laborabit inquirendo, quaenam illa natura sit, utrum cor- poralis an spiritalis, secundum eas quaestiones, quas superius uersauimus, manente illa quoque molestia, ut adhuc quaeratur,
» in qua substantia creaturarum in sex diebus primitus con- ditarum causalem illara rationem fecerit animae, quam nondum uel de nihilo uel de aliquo fecerat.
1 uiuere om. B* male autem uiuere om. Pl non 8 ia 6 2 per- uerse P iustae PS poenam PBl 3 consequetur (sed aup. fin. e 9ttper8cr. m. 1 i) P 4 eap. XXXIII E uelut P materiae E materiae PSb 5 rectae BS 10 praecideret P 11 quid] et quid b 14 cum] tam P cum in ras. B cum iam bd 16 consummationem E 19 recti P 20 que PB 21 existentem P existenti b dicit Bb 22 laborauit ElPBl inquirendo E1 in quaerendo PS inquerendo B utrom] an Sbd 23 questiones S 24 uersaminus P uersauimus in ras. B modestia Bl 27 uel de nihilo] de nihilo PBlbd
XXVIII. Ang. iect. III pan 1. 15
226 S- Aureli Augustini
Quam si eo modo deuitare uoluerit, ut dicat sexto die etiam de limo factum esse hominem, sed hoc recapitulando postea commemoratum, uideat de muliere quid dicat, quia, masculum et feminam, dixit, fecit eos et benedixit eos. quodsi et ipsam eo die factam esse de uiri osse re- 5 sponderit, adtendat, quomodo adserat sexto die facta uolatilia, quae adducta sunt ad Adam, cum scriptura omne genus uo- latilium quinto die creatum ex aquis insinuet, item sexto die ligna etiam quae in paradiso plantata sunt, cum eadem scriptura hoc creaturae genus tertio diei tribuerit. ipsa etiam 10 uerba consideret, quid sit: eiecit adhuc de terra omne lignum pulchrum ad aspectum et bonum ad escam, tamqu&m illa, quae tertio die terra eiecerat, non erant pulchra ad aspectum et bona ad escam, cum in his essent operibus, quae fecit deus omnia bona ualde; quid sit etiam: finxit 15 deus adhuc de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli; tamquam illa non fuerint omnia, quae primo producta erant, uel potius nulla ante producta erant. neque enim dictum est: et finxit deus adhuc de terra ceteras bestias agri et cetera uolatilia caeli, quasi quae minus uel 20 terra sexto die uel aqua quinto die produxerit, sed omnes bestias, inquit, et omnia uolatilia. necnon et illud cogitet, quemadmodum deus et sex diebus fecerit omnia: primo ipsum diem, secundo firmamentum, tertio speciem maris et terrae atque ex terra herbam et ligna, quarto luminaria et sidera, 26 quinto aquarum animalia, sexto terrae, et postea dicatur:
4 Gen. 1, 27. 28 11 Gen. 2, 9 15 Gen. 2, 19
1 debitare E1 diae B diae (a exp. m. 1) P 3 commemoratam M qnia (i 8. I. tn. 1) B 5 factum Bl 7 scribturam P 9 etiam] et facta b sint S 10 scribtnram P ipsam E 11 consideret (e /m. in rcu.) B omnem E1 12 aspectu E1 16 deus om. b 18 nulla post erant pos. b 20 cetera in ras. m. 2 JR nel] et S
21 sezto die] sexto PBSbd produzit S 22 nestias E1 in-
qnid ElP illut P 23 quemammodnm PB 25 lignara P
lignH b quarto] quarto et S 26 supra terrae addid. m. 2 scilicet animalia E
de Genesi ad Htteram lib. VII. 227
cum factus est dies, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, quandoquidem, cum factus est dies, non fecit msi ipsum diem ; quomodo etiam omne uiride agri fece- rit, antequam esset super terram, et omne fenum, antequam 5 exoreretur; tunc enim factum, cum exortum est, non, ante- quam exoreretur, quis non diceret, nisi scripturae uerba reuo- carent? meminerit etiam scriptum esse: qui uiuit in aeter- num, creauit omnia simul, et uideat, quemadmodum simul creata dici possint, quorum creatio spatiis temporalibus distat,
10 non horarum tantum, sed etiam dierum. curet quoque osten- dere, quomodo utrumque sit uerum, quod contrarium uideri potest, et deum in die septimo ob omnibus operibus suis requieuisse, quod Geneseos liber dicit, et usque nunc eum operari, quod dominus dicit. respiciat etiam quae dicta sunt
i5 consummata, quomodo eadem dicta sint inchoata.
His enim omnibus diuinae scripturae testimoniis, quam esse ueracem nemo dubitat nisi iniidelis aut inpius, ad illam sen- tentiam ducti sumus, ut diceremus deum ab exordio saeculi primum simul omnia creauisse, quaedam conditis iam ipsis
20 naturis, quaedam praeconditis causis ; sicut non solum prae- sentia, uerum etiam futura fecit omnipotens et ab eis factis requieuit, ut eorum deinceps administratione atque regimine crearet etiam ordines temporum et temporalium, quia et con- summauerat ea propter omnium generum terminationem et
»5 inchoauerat propter saeculorum propagationem, ut propter con-
1 Gen. 2, 4. 5 5 cf. Gen. 2, 5 7 Eccli. 18, 1 12 cf. Gen. 2, 2 13 cf. Ioh. 5, 17
1 prius et om. P, 8. I. m. 2 add. R 4 fenum (faenum R
omne PRbd 5 exoriretur BSbd tunc— exoreretur in mg. m. 1 R 6 exoriretur RSbd scribturae EP 7 memineretPB1 scribtum EP in 8. I. m. 1 R 8 quemammodum E 9 creato R1 adici E
10 horarum] horrum P 18 geneseos E1 genij*seos (e eras.) P 15 sunt S 16 8cribtarae EP testimoniis (is ex um m. 1) E 17 impius E
19 iam conditis b 20 sic ut b 21 omnia potens Pb et om. S 22 requie»uit R ut] et PRlb amrainistratione E*PR 23 quia qui PRbd consummauerit Rb 25 inchoauerit b
15*
228 S. Aureli Augustini
summata requiesceret, propter inchoata usque nunc operaretur. sed si possunt haec melius intellegi, non solum non resisto, uerum etiam faueo.
Nunc tamen de anima, quam deus inspirauit homini sufflando in eius faciem, nihil confirmo, nisi quia ex deo sic est, ut 5 non sit substantia dei et sit incorporea. id est non sit corpus, sed spiritus, non de substantia dei genitus nec de substantia dei procedens, sed factus a deo, nec ita factus, ut in eius naturam natura ulla corporis uel inrationalis animae uerteretur, ac per hoc de nihilo ; et quod sit inmortalis secundum quen- 10 dam uitae modum, quem nullo modo potest amittere ; secun- dum quandam uero mutabiiitatem, qua potest uel deterior uel melior fieri, non inmerito etiam mortalis possit intellegi, quoniam ueram inmortalitatem solus ille habet, de quo proprie dictum est: qui solus habet inmortalitatem. cetera, quae 15 in hoc libro locutus sum disceptando, ad hoc ualeant legenti, ut aut nouerit, quemadmodum sine adfirmandi temeritate quae- renda sint, quae non aperte scriptura loquitur, aut, si ei quaerendi modus iste non placet, quemadmodum ipse quaesi- uerit sciam, ut, si me potest docere, non abnuam, si autem 20 non potest, a quo ambo discamus mecum requirat.
15 I Tim. 6, 16 1 propter] et propter Rd operetur R*bd 2 non ante resisto
8.1 m. 1 E 3 fabeo E1 4 suflando E 5 nisi om El 6 med. sit] sic b 8 nec] et C in s. I. m. I R 9 inrationales R anima 8 10 nichilo P 11 modQ ex modo m. 1 R modum — nullo om. P1
quem — modo om. R ammittere R secundum quandam 8. I. m. 1 R
12 quedfc b potest (tes s.l.m. 1) R deterior fieri uel melior 8
13 fieri om. S non] ut non b 14 propriae PR8 15 cum uoce cetera incipit cap. XXXIIII E 16 disceptando locutus sum PRSbd legenti (ti mp. di 8uper8cr. m. 1) R 17 nouerint (n exp. m. 1) S quem- ammodum E 18 aut] ut R 19 iste, C quemammodum E quaesiuerit {s. I. add. m. 2 af rl) E quaesiuerim PRSbd 20 sciam (*. I. add. m. 2 al at) E sciat PRSbd abnuam (5. I add. m. 2 ai at) E abnuat PRSbd 21 ExpJ liber septimus incipiunt capitula libri octaui feli- citer fol. 118 E Explicit liber septimus (litt. mai. col.) fol. 178b P Explicit liber septimus (litt. mai.) fol. 141b jR Explicit liber VII (septimus Cl Incipit lib VIII (octauus C) (litt. mai. rubr.) pag. 193m S fol. 60b C
de Genesi ad litteram lib. VIII. 229
LIBER OCTAUCTS. 1. Et plantauit deus paradisum in Eden ad orientem et posuit ibi hominem quem finxit. non ignoro de para- diso multos multa dixisse; tres tamen de hac re quasi generales 5 sunt sententiae. una eorum, qui tantummodo corporaliter paradisum intellegi uolunt, alia eorum, qui spiritaliter tantum, tertia eorum, qui utroque modo paradisum accipiunt, alias corporaliter, alias autem spiritaliter. breuiter ergo ut dicam, tertiam mihi fateor placere sententiam. secundum hanc sus-
io cepi nunc loqui de paradiso, quod dominus donare dignabitur, ut homo factus e limo — quod utique corpus humanum est — in paradiso corporali conlocatus intellegatur, ut, quemad- modum ipse Adam, etsi aliquid aliud significat secundum id, quod eum formam futuri esse dixit apostolus, homo tamen
i& in natura propria expressus accipitur, qui uixit certo numero annorum et propagata numerosa prole mortuus est, sicut moriuntur et ceteri homines, etsi non sicut ceteri ex parenti- bus natus, sed sicut primitus oportebat ex terra factus est, ita et paradisus, in quo cum conlocauit deus, nihil aliud quam
ao locus quidam intellegatur terrae scilicet, ubi habitaret homo terrenus.
Narratio quippe in his libris non genere locutionis figura- tarum rerum est sicut in Cantico canticorum, sed omnino gestarum est sicut in Regnorum libris et huiuscemodi ceteris.
2 Gen. 2, 8 14 cf. Rom. 5, 14
1 Explicuerunt capitnla ind lib octabus fol. 114 E Incipit liber VIII- genesis ad littera (litt. mai. rubr.) fol, 179aP Incipit liber VIII genesis ad litteram (Utt. tnai) fol. 142* B 2 edem Elb aedem S 3 hominem
ibi E; cf. 233, 25 4 de *. I. m.\B ha»» (corr. m. 1) B quasi om. S 12 corporali (co tn rcu.) P conlocatus El quemammodum P quaemammodum B 14 dixit esse Sbd 15 expraessus PB accipi- atur (alt. a 8. I. m. 1) B 16 propagato S propetrato Bl 17 et
om. PBSbd c^teri SC 18 sed in ras. m. 2 B om. b sicut om. Bb oportebat] ut oportebat b 19 conlocauit E1 20 terrae] terra PBSCbd (8. I add. m. 2 al ra) E 22 genere (ere in ras.) B 24 gestum B est om. d
230 S. Aureli Augustini
sed quia illic ea dicuntur, quae uitae liumanae usus notissi- mus habet, non difficile, immo promtissime primitus accipi- untur ad litteram, ut deinde ex illis quid etiam futurorum res ipsae gestae significauerint exculpatur; hic autem, quia ea dicuntur, quae usitatum naturae cursum intuentibus non 5 occurrant, nolunt ea quidam proprie, sed figurate dicta intel- legi atque ex ilio loco uolunt incipere historiam, id est rerum proprie gestarum narrationem, ex quo dimissi de paradiso Adam et Eua conuenerunt atque genuerunt. quasi uero usitatum nobis sit, uel quod tot annos uixerunt uel quod Enoch trans- 10 latus est uel quod et grandaeua et sterilis peperit et cetera eiusmodi.
Sed alia est, inquiunt, narratio factorum mirabilium, alia institutarum creaturarum; illic enim ea ipsa insolita ostendunt alios esse tamquam naturales modos rerum, alios miraculorum 15 — quae magnalia nominantur — hic autem ipsa insinuatur institutio naturamm. quibus respondetur: sed ideo insolita et ipsa, quia prima. nam quid tam sine exemplo et sine pari facto in rerum mundanaiiim constitutione quam mundus ? num ideo credendum non est deum fecisse mundum, quia iam non «o facit mundos, aut non fecisse solem, quia iam non facit soles? et hoc quidem non de paradiso, sed de ipso homine permotis debuit responderi ; nunc uero, cum ipsum sic credant a deo factum, sicut alius nullus factus est, cur paradisum no-
1 notissimos BS 2 promptissime Bbd promtissimae S 8 ut deinde] nnde (n ex d) S 4 ipsa S ipse C egestae S exculpantur S exsculpatur d hinc Sb quia (a s. I. m. 1) B 5 ante quae ras. 8 litt. B usitato b cursu b 6 nolunt (t s. I. m. \) E quide" b propriae PBSC figuratae E figurate^ BS 7 storiam E1 rerum om. S 8 propriae PBS dimisi Sl demissi b 9 $ua C con- uenerint El 10 sit nobis S uixerant PB*C enoc E1 aenoc P enoc BC 11 et om. S grandeua EPBSC sterelis PB 12 huius- modi BSCd huiuscemodi b 17 instituta S respondeatur SC respon- ditur P et 01». S 18 pr. sine *. I. m. 1 B 19 num] Numquid b 21 facit] fecit Bxb mundua PBl mundos— facit in mg. inf.
m. 1 S fecit Blb facit iam S; sed iam suo loco pos. eras. 22 per- motus b 24 nullus alius C quur (alt u s. I. m. 1) E,B
de Genesi ad litteram lib. VIII. 231
lunt ita factum credere, quemadmodum nunc uident siluas fieri?
Ad eos quippe loquor, qui auctoritatem harum litterarum sequuntur; eorum enim quidam non proprie, sed figurate
5 paradisum intellegi uolunt. nam qui omnino aduersantur his litteris, alias cum eis atque aliter egimus, quamquam et haec in hoc ipso opere nostro, quantum ualemus, ita defendamus ad litteram, ut, qui non rationabiliter moti propter animum peruicacem uel hebetem credere ista detrectant, nullam tamen
10 inueniant rationem, unde falsa esse conuincant. uerum isti nostri, qui fidem habent his diuinis libris et nolunt paradisum ad proprietatem litterae intellegi, locum scilicet amoenissimum, fructuosis nemoribus opacatum eundemque magnum et magno fonte fecundum, cum uideant nulla humana opera tot ac tanta
i5 uirecta siluescere occulto opere dei, miror, quemadmodum credant ipsum hominem ita factum, quemadmodum numquam uiderunt. aut si et ipse figurate intellegendus est, quis genuit Cain et Abel et Seth? an et ipsi figurate tantum fuerunt, non etiam homines ex hominibus nati? de proximo ergo ad-
so tendant istam praesumtionem quo tendat et conentur nobiscum cuncta primitus, quae gesta narrantur, in expressionem pro- prietatis accipere. quis enim eis postea non faueat intellegen- tibus, quid ista etiam figurata significatione commoneant, siue ipsarum spiritalium naturarum uel adfectionum siue rerum
6 de Genesi contra Manicbaeos lib. II 1 quemammodum E 3 auctoritate P 4 sequuntur (alt. u 8. I. m. 1) E secuntur S propriae BS figuratae E figurate B 7 quan«tum (fuit. quamtum) P 9 hebe*tem B detractant b 10 falsam Sb 12 intellegi om. b amenissimum EC 13 euj|demque P magnum El 14 fontem P fecundum] secnndum P f^cundum B fecundat SC
opera] operatione SC ac om. E1 15 uireta bd siluestre b
quemammodum E 16 credunt BSCbd 17 figurate, S quis (s in mg. add. m. 1) P 18 Seth] sed B an] Aut b figuratae E
figuratae** (ae eras.) B figurae (e C)SC 19 adtendant ElS adten<- dat P attendant (n fin. 8. I. m. 1) B 20 praesumptionem PBSCbd tendant C 21 expressione Eb expraessionem P 24 naturarum [pr. u s. I. m. 1) B aifectionum E siue] ue S
232 S. Aureli Augustini
etiam futurarum ? sane si nuilo modo possent salua fide ueri- tatis ea, quae corporaliter hic nominata sunt, etiam corpora- liter accipi, quid aliud remaneret, nisi ut ea potius figurate dicta intellegeremus, quam scripturam sanctam inpie culpare- mus? porro autem, si non solum non inpediunt, uerum etiam 5 solidius adserunt diuini eloquii narrationem haec etiam cor- poraliter intellecta, nemo erit, ut opinor, tam infideliter pertinax, qui cum ea secundum regulam fidei exposita proprie uiderit malit in pristina remanere sententia, si forte illi uisa fuerant, nonnisi figurate posse accipi. 10
2. Nam et ego contra Manichaeos, qui has litteras ueteris testamenti non aliter quam oportet accipiendo errant, sed omnino non accipiendo et detestando blasphemant, duos con- scripsi libros recenti tempore conuersionis meae, cito uolens eorum uel confutare deliramenta uel erigere intentionem ad is quaerendam in litteris, quas oderunt, christianam et euange- licam fidem. et quia non mihi tunc occurrebant omnia quem- admodum proprie possent accipi magisque non posse uidebantur aut uix posse atque difficile, ne retardarer, quid figurate significarent, ea quae ad litteram inuenire non potui, quanta 20 ualui breuitate ac perspicuitate explicaui, ne uel multa lectione uel disputationis obscuritate deterriti in manus ea sumere non curarent. memor tamen quid maxime uoluerim nec potu- erim, ut non figurate sed proprie primitus cuncta inteUegerentur, nec omnino desperans etiam sic posse intellegi id ipsum in 25 prima parte secundi libri ita posui. sane, inquam, quisquis
26 de Gen. c. Man. II 2 1 possint S 2 eaq ; Bl corporaliter etiam bd 8 figuratae (a exp. m. 1) P figuratf 8 4 intellegiremus P scribturam EP impie E 6 asserunt E eloqui P haec] hic b 8 propriae 8 9 remaner& (tn & uestigia ras.) R 10 figuratae E figurate 8 11 cap. II E manicheos EPB8 13 conscribsi E scripsi B 16 querendam B 17 tunc <m. Bl quemammodum E 18 propriae 8 possint 8 magisquae P posse] possent PB uidebantur] accipi uidebantur PBSbd 19 atque] aut Sbd 20 significaretur £ non potui inuenire bd 21 ac] et d praespicuitate 8 22 eas 8 23 roaximae B 24 figuratae ES pro- priae S intelligerentur (sic) P 26 ita] sic S san*e (a eras.) P
de Genesi ad litteram lib. VIII. 233
uoluerit omnia, quae dicta sunt, secundum litteram accipere, id est non aliter intellegere, quam littera sonat, et potest euitare blasphemias et omnia con- gruentia fidei catholicae praedicare, non solum ei *non est inuidendum, sed praecipuus multumque lau- dabilis intellector habendus est. si autem nullus exitus datur, ut pie et digne deo quae scripta sunt intellegantur, nisi figurate atque in aenigmatis pro- posita ista credamus habentes auctoritatem aposto-
>• licam, a quibus tam multa de libris ueteris testa- menti soluuntur aenigmata, modum, quem intendimus, teneamus adiuuante illo, qui nos petere, quaerere et pulsare adhortatur, nt omnes istas figuras rerum secundum catholicam fidem, siue quae ad historiam
15 siue quae ad prophetiam pertinent, explicemus non praeiudicantes meliori diligentiorique tractatui siue per nos siue per alios, quibus dominus reuelare dignatur. haec tunc dixi. nunc autem quia uoluit dominus, ut ea diligentius intuens atque considerans non frustra, quan-
20 tum opinor, extimarem etiam per me posse secundum pro-
priam, non secundum allegoricam locutionem haec scripta esse
monstrari, sicut ea, quae superius uoluimus ostendere, sic
etiam quae sequuntur de paradiso perscrutemur.
3. Plantauit ergo deus paradisum in deliciis — hoc
25 est enim in Eden — ad orientom et posuit ibi homi-
12 cf. Matth. 7, 7 24 Gen. 2, 8
2 intellegire P 3 blasphemias (i *. I m. 1) S 5 inuidendam P praecipius 8 multumque] multum PB 6 intellectus Bxb; in mg. add. b ai inteUector 7 de deo S scribta EP 8 intellegnntur PBl fignrat»e P atque] et quae B enigmatis IPS aenigmatibus Bbd 9 ista] ita B apostholicam S 10 quibus tam] quibusdam S 11 enig- mata E intendamus JB1 12 querere P 13 ut (ut eup. & pos. m. 1 B 14 istoriam E*S 15 siue— prophetiam om. S profetiam E1 17 do- minus om. S 19 adque P 20 estimarem S ezistimarem PBbd 21 alle- goricam (ri *. I. m. 1) P 22 uolumus PB1 ualuimns Sd 23 praescrute- mur S 24 deus om. S diliciis B 26 edem El aedem S
234 S- Aureli Augustini
nem, quem finxerat. sic enim scriptum est, quia sic factum esfc. deinde recapitulat, ut hoc ipsum, quod breuiter posuit, ostendat quemadmodum factum sit, hoc est quemadmodum paradisum deus plantauerit et illic hominem, quem finzerat, constituerit. sic enim sequitur: et eiecit adhuc deus de * terra omne lignum pulchrum ad aspectum et bonum ad escam. non dizit: et eiecit deus de terra aliud lignum uel ceterum lignum, sed: eiecit, inquit, adhuc de terra omne lignum pulchrum ad aspectum et bonum ad escam. iam ergo tunc produxerat terra omne lignum et 10 pulchrum ad aspectum et bonum ad escam, hoc est tertio die; nam sexto die dixerat: ecce dedi uobis omne pabu- lum seminale seminans semen, quod est super omnem terram, et omne lignum fructiferum, quod habet in se fructum seminis seminalis, quod erit uobis ad ** escam. num ergo aliud eis tunc dedit, aliud nunc dare uoluit? non opinor. sed cum ex his generibus sint ista ligna instituta in paradiso, quae iam terra tertio die produxerat, adhuc ea produxit in tempore suo, quia tunc scilicet, quod scriptum est ea produxisse terram, causaliter factum erat in terra ; hoc *> est, quia tunc ea producendi uirtutem latenter acceperat, qua uirtute fit, ut etiam nunc talia terra progignat in manifesto atque in tempore suo.
Uerba ergo dei sexto die dicentis: ecce dedi uobis omne pabulum seminale seminans semen, quod est super *&
5 Gen. 2, 9 12 Gen. 1, 29 24 Gen. 1, 29
1 scribtum EP 2 brebiter El 3 quemammodum E quemam- modum E quemadmodum (quem s. I. m. I) B 5 deus adhuc S 7 non — uers. 10 escam om. S et om. E, s. I. m. I B de terra deus bd aliud] illud Bl 8 inquid ElPB adhuc om. b 9 omne* (m eras.) B ad in ras. m. 2 B et — escam om Bl 10 ante iam sqq praebentur uerba: iam — escam, ita tamen, ut iam et et ante pulchrum m. 2 «. L 8uper8cripta et omnia deleta sint E et om. S 11 hoc] id S 12 diae P omnem P omne* B pauulum El papulum P 15 seminale Bl
16 eis om. S tunc om. b dedit** M 17 ins-tituta P 19 scribtum EP 21 producendi* B 24 uerbo b omnem P 25 pauulum El papulum P
de Genesi ad litteram lib. VIII. 235
omnem terram et cetera non sonabili uel temporali uoce prolata uerba sunt, sed sicut in uerbo eius est creandi po- tentia; dici autem hominibus, quid sine temporalibus sonis deus dixerit, nonnisi per temporales sonos potuit. futurum
5 enim erat, ut homo iam de limo formatus et flatu eius ani- matus et quidquid ex illo humani generis extitisset uteretur eis ad escara, quae super terram exortura erant ex illa uirtute generandi, quam terra iam acceperat. cuius futuri causales rationes in creatura condens, tamquam iam extitisset, loque-
10 batur interna atque intima ueritate, quam nec oculus uidit
nec auris audiuit, sed spiritus eius scribenti utique reuelauit.
4. Illud plane, quod sequitur: et lignum uitae in medio
paradiso et lignum scientiae dinoscendi bonum et
malum, diligentius considerandum est, ne cogat in allegoriam,
u ut non ista ligna fuerint, sed aliud aliquid nomine ligni signifi- cent. dictum est enim de sapientia: lignum uitae est omni- bus amplectentibus eam. uerum tamen cum sit Hierusalem aeterna in caelis, etiam in terra ciuitas, qua illa significaretur, condita est; et Sarra et Agar quamuis duo testamenta signi-
20 ficarent, erant tamen etiam quaedam mulieres duae ; et cum Christus per ligni passionem fluento spiritali nos inriget, erat tamen et petra, quae aquam sitienti populo ligno percussa manauit, de qua diceretur: petra autem erat Christus. aliud quam erant illa omnia significauerunt, sed tamen etiam
86 ipsa corporaliter fuerunt. et quando a narrante commemorata
12 Gen. 2, 9 16 Prou. 8, 18 17 cf. Gal. 4, 26. 24 23 I Cor. 10, 4
2 eius uerbo bd; in mg. add. al uerbtt eius P est s. I. m. 1 8
3 autemj ergo S quod PRl 4 sonus P 6 quicquid E2R 7 exor- tura (ur 8. I. m. 1) R exoritura S erat E 9 extetissent P extetis- sent (n *. I. m. 1) R 11 aures P utique] hoc b om. R1 12 cap. III E 13 paradyso (o ex i m. 1) E paradisi RSbd dignoscendi bd 14 allegoria E 15 ista (a ex o m. 1) E fuerint (n s. I. m. 1) R 8ignificarent (8. I. add. m. 2 aJ cent) E 16 omnibus amplectentibus] amplectentibus ES 17 ierusalem bd 19 sara (a fin. in ras.) R>Sbd
n n
20 quaedam etiam E quaedam etiam PRd quaedam om. b 21 in- riget El 22 sicienti R 23 roanabit PRl 24 significauerant E
236 3« Aureli Augustini
sunt, non erat illa figurata locutio, sed earum expressa narratio, quarum erat figurata praecessio. erat ergo et lignum uitae quemadmodum petra Christus, nec sine mysteriis rerum spiritalium corporaliter praesentatis uoluit hominem deus in paradiso uiuere. erat ergo ei in lignis ceteris alimentum, in 5 illo autem sacramentum, quid significans nisi sapientiam, de qua sic dictum est: lignum uitae est amplectentibus eam, quemadmodum de Christo diceretur: petra manans est sitientibus eum? recte quippe appellatur quod ad eum signi- ficandum praecessit. ipse est ouis, quae immolatur in pascha; 10 tamen et illud non tantum dicendo figurabatur, sed etiam faciendo. neque enim ouis illa non erat ouis; plane ouis erat et occidebatur et manducabatur. et tamen eo uero facto aliud etiam quiddam figurabatur, non sicut ille uitulus saginatus, qui minore filio reuertente in epulas caesus est. ibi quippe 15 ipsa narratio figurarum est, non rerum figurata significatione gestarum. non enim hoc euangelista, sed ipse dominus narra- uit: euangelista uero dominum hoc narrasse narrauit. proinde ergo quod narrauit euangelista etiam factum est, dominum scilicet talia locutum fuisse; ipsius autem domini narratio 20 parabola fuit, de qua numquam exigitur, ut etiam ad litteram facta monstrentur, quae sermone proferuntur. Christus est et lapis unctus a Iacob et lapis reprobatus ab aedificantibus, qui factus est in caput anguli ; sed illud etiam in rebus gestis factum est, hoc autem tantum in figuris praedictum. illud 25
lOcf.Exod.12,3— 11 12cf.Luc. 15,23 23cf.Gen.28,18 24 cf.Ps. 117,22 1 figurata] figata P 2 erat s. I. P figurata (i ex u) B prae- ceptio (in mg. add. aliter praecessio) P 3 quemammodum E xps (8 ex i) P misteriis (s fin. 8. I. m. 1) B 4 presentatis B 5 ei ergo P*BSbd ei om. P1 7 sic om. PBbd uita* (e eraa.) B
am plectibus Pl 8 quemammodum E 9 sicientibus B eam bd rectae S 10 pasca S 12 facienda PB 14 post ille eras. ille B 15 minore] minimo Pb minore (ore in ras.) B minori d reuertenti PBbd aepulas EPS cesus S 16 significatio bd 17 dominus ipse PBSbd 18 boc dominum bd 19 ergo om. PBSbd aeuangelista S 20 scilicet] etiam b 21 parabula S 22 monstrentur (n fin. 8. I. m. 1) S est] autem est b 24 capud B 25 predictum P
de Genesi ad litteram lib. VIII. 237
quippe scripsit narrator rerum praeteritarum, hoc praenuntiator tantummodo futurarum.
5. Sic et sapientia, idem ipse Christus, lignum uitae est in paradiso spiritali, quo misit de cruce latronem; creatum
5 est autem quod eam significaret, lignum uitae etiam in paradiso corporali, quia hoc illa scriptura dixit, quae res suis temporibus gestas narrans et hominem corporaliter factum et in corpore uiuentem ibi constitutum esse narrauit. aut si quisquam putat aninias, cum corpore excesserint, locis cor-
io poraliter uisibilibus contineri, cum sint sine corpore, adserat sententiam suam; non deerunt, qui sic faueant, ut illum etiam diuitem sitientem in loco utique corporali fuisse contendant ipsamque animam omnino esse corpoream propter arentem linguam et stillam aquae de Lazari digito concupitam pro-
i6 nuntiare non dubitent, cum quibus ego de tam magna quaestione nulla temeritate confligo. melius est enim dubitare de occultis quam litigare de incertis. illum quippe diuitem in ardore poenarum et illum pauperem in refrigerio gaudiorum intellegendos esse non dubito. sed quomodo intellegenda sit
*o illa flamma inferni, ille sinus Abrahae, illa lingua diuitis, ille digitus pauperis, illa sitis tormenti, illa stilla refrigerii, uix fortasse a mansuete quaerentibus, a contentiose autem cer- tantibus numquam inuenitur. cito sane respondendum est, ne nos profunda ista quaestio et multi sermonis indigens tardet.
25 si corporalibus locis animae continentur, etiam exatae corpo-
4 cf. Luc. 23, 43 14 cf. Luc. 16, 24
1 scribsit EP scriptor Bb narrator] narratur P narrauit Bb pre- teritarura P 3 idem] id est b 4 creatum] certum b 5 est 8. I. m. 1 B post autem lit. 2—3 litter. B &iam Bl 6 scribtura EP 7 ho mi- nem (mi in tng. add. m. 2) P 9 corpore] a corpore BSbd 10 aitB adserant E 11 de erunt B fabeant P 12 sicientem B con- tendant fuisse & 13 araentem S 14 *l»azari (e utrimque eras.) E 15 dubitant Bl 16 questione S est *. L m. 1 B 18 penarum P 20 abrah^e B abrahe S 22 querentibus B contentiosae B autem om. S 24 multi scripsi: multis EPBSbd sermonis E: sermoni-
bus PBSbd 25 exute P
238 . S. Aureli Augustini
hbus, potuit ille latro in eum introduci paradisum, ubi fuerat corpus primi hominis, ut aptiore scripturarum loco, si ulla necessitas flagitauerit, etiam de hac re quid uel quaeramus uel arbitremur utcumque promamus.
Nunc uero. quod sapientia non sit corpus et ideo nec 6 lignum, nec dubito nec dubitari a quoquam puto; potuisse autem per lignum, id est per corpoream creaturam tamquam sacramento quodam significari sapientiam in paradiso oorporali ille credendum non existimat, qui uel tam multa in scripturis rerum spiritalium corporalia sacramenta non uidet uel homi- »o nem primum cum eiusmodi aliquo sacramento uiuere non debuisse contendit, cum apostolus dicat etiam hoc, quod de muliere dixit, quam constat ei factam esse de latere, propter- ea relinquet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae; et erunt duo in carne una, sacramentum is hoc magnum esse in Christo et in ecclesia. mirum est autem et uix ferendum, quemadmodum uelint homines para- disum figurate dictum et nolint etiam figurate factum. quodsi concedunt sicut de Agar et Sarra, sicut de Ismahel et Isaac haec quoque et facta et tamen etiam figurata, cur non *o admittant etiam lignum uitae et uere aliquod lignum fuisse et tamen sapientiam figurasse non uideo.
Illud quoque addo quamquam corporalem cibum, talem tamen illam arborem praestitisse, quo corpus hominis sanitate stabili firmaretur, non sicut ex alio cibo, sed nonnulla inspi- 25
13 Gen. 2, 24; Ephes. 5, 31 15 cf. Ephes. 6, 32
1 illae S 2 scribturarum EXP 4 arbitrem Pl 5 uero] ergo b 6 pot*uisse (i s. I.) B 8 sapientia P 9 scribturis EP 10 spiritalium corporalium (in mg. al corporalifl corporalia) b 12 apostolos P 13 con- stat om. Elbd esse om. S post latere add. credimus bd propter hoc PRbd 14 adhereuit E1 adheraeuit P adherebit S 16 hoc om. PRSbd aeclesia E eclesia S 17 et 2*1 quemammodum E 18 figurate, S etiam] eu»m (eu in rcu. m. 2) B figurate. MS 19 sara BSbd
hismahel S hismael b ismael d 20 quur (alt. u s. I m. 1) E, PB 21 amittant Bl admittunt b 23 ciuum E1 talem om. PB 24ho- mini S 25 ciuo El
de Genesi ad litteram lib. VIII. 239
ratione salubritatis occulta. profecto enim licet usitatus panis aliquid tamen amplius habuit, cuius una collyride hominem deus ab indigentia famis dierum quadraginta spatio uindicauit. an forte credere dubitabimus per alicuius arboris cibum cuius- 6 dam altioris significationis gratia homini deum praestitisse, ne corpus eius uel infirmitate uel aetate in deterius mutaretur aut in occasum etiam laberetur, qui ipsi cibo humano praestitit tam mirabilem statum, ut in fictilibus uasculis farina et oleum deficientes reficeret nec deficeret? iam hic de genere contentio-
10 sorum quisquam existat et dicat deum in terris nostris mira- cula talia facere debuisse, in paradiso autem non debuisse: quasi uero non uel de puluere hominem uel de latere uiri mulierem maius ibi miraculum fecit, quam quod hic mortuos suscitauit.
15 6. Sequitur, ut uideamus de ligno scientiae dinoscendi bonum et malum. prorsus et hoc lignum erat uisibile et corporale sicut arbores ceterae. quod ergo lignum esset, non est dubitandum; sed cur hoc nomen acceperit, requirendum. mihi autem etiam atque etiam consideranti dici non potest
«o quantum placeat illa sententia non fuisse illam arborem cibo noxiam — neque enim qui fecerat omnia bona ualde in para- diso institueret aliquid mali — sed malum fuisse homini transgressionem praecepti. oportebat autem, ut homo sub domino deo positus alicunde prohiberetuf, ut ei promerendi
ss dominum suum uirtus esset ipsa oboedientia, quam possum
3 cf. in Reg. 19, 8 9 cf. m Reg. 17, 16 21 cf. Gen. 1, 81
2 aliqnid tamen om. S habuit] habuit tamen aliquid S colli- ride E corrilide 8 collyrida b 3 uSdicauit B2b 4 dubitauimus Ex ciuum E1 7 occasu EXPS ciuo El prestitit S 8 tam] tamq^sm E 9 reficer6t b nec deficerent in mg. m.2P deficerSt b 12 uel ow. El puluere (u fin. retract. m. 2) M 15 cap. 1111 E; hinc incipiunt Eugippii Excerpta p. 196 ed. Knoll scientiae om. S di- no3centiae£ dignoscendi bd 16 boni et malitf etfin.} ac bd 18 acci- perit El 19 autem om. Eug. 20 ciuo El 22 instituerit S institu- erat bd mali (i in ras.) B 24 aliunde BlSb promerendo PB 25 possumus S
240 S. Aureli Augustini
uerissime dicere solam esse uirtutem omni creaturae rationali agenti sub dei potestate, primumque esse et maximum uitium tumoris ad ruinam sua potestate uelle uti, cuius uitii nomen est inoboedientia. non esset ergo, unde se homo dominum habere cogitaret atque sentiret, nisi ei aliquid iuberetur. arbor 5 itaque illa non erat mala, sed appellata est scientiae dinoscendi bonum et malum, quia, si post prohibitionem ex illa homo ederet, in illa erat praecepti futura transgressio, in qua homo per experimentum poenae disceret, quid interesset inter oboe- dientiae bonum et inoboedientiae malum. proinde et hoc non 10 in figura dictum, sed uere quoddam lignum accipiendum est, cui non de fructu uel pomo quod indidem nasceretur, sed ex ipsa re nomen inpositum est, quae illo contra uetitum tacto fuerat secutura.
7. Flumen autem exiit de Eden, quod inrigabat pa- 15 radisum, et inde diuisum est in quattuor partes. ex his uni nomen estPhison, hoc est quod circuit totam terram Euilat, ubi est aurum; aurum autem terrae illius bonum et ibi est carbunculus et lapis prasinus. et nomen flumini secundo Geon, hoc est quod circuit 30 totam terram Aethiopiam. flumen autem tertium Tigris, hoc est quod fluit contra Assyrios. flumen autem quartum Euphrates. de his fluminibus quid amplius satagam confirmare, quod uera sint flumina nec figurate dicta, quae non sint, quasi tantummodo aliquid nomina ipsa signi- &
15 Gen. 2, 10—14
2 esse et] esset S 4 esset] S**» B dili £ 5 aliquid ei bd
7 illo & 8 ederet] non ederet S figurata (*. I m. 1 add. I futura) S transgressio (gres s. I. add. m. 2) P 9 poene BS discerneret (*. I. add. m. 2 af disceret) E 10 fin. et om. b ex S1 11 in om. E quoddam uere bd 12 indidem] inde BSbd 13 illum B1 15 aedem PS aeden B 17 fyson (phisd b) ex his uni nomen est PBb hoc est om. PBb 18 euilath Sbd aurtim autem] et aurum S 20 fluminis secundi E geo b 21 ethiopiam PBS aethiopiae bd 22 tygris 8 hoc om. S est om. Sb quod fluit om. E1 contra om. 8 23 eufrates EPBS his] his autem PBbd 24 figuratae ES figurat*e P
de Genesi ad litteram lib. VIII. 241
ficent, cum et regionibus, per quas fluunt, notissima sint et omnibus fere gentibus diffamata? quin immo ex his, quoniam constat ea prorsus esse — nam duobus eorum nomina uetustas mutauit, sicut Tiberis dicitur fluuius, qui prius Albula uoca-
5 batur; Geon quippe ipse est, qui nunc dicitur Nilus; Phison autem ille dicebatur, quem nunc Gangen appellant; duo uero cetera, Tigris et Euphrates, antiqua etiam nomina tenuerunt — nos admoneri opurtet cetera quoque primitus ad proprietatem litterae accipere, non in eis figuratam locutionem putare, sed
10 res ipsas, quae ita narrantur, et esse et aliquid etiam figurare, non quia non posset parabola locutionis adsumere aliquid de re, quam non proprie quoque esse constaret. sicut de illo dorainus loquitur, qui descendebat ab Hierusalem in Hiericho et incidit in latrones. quis non sentiat et plane uideat esse
15 parabolam locutionemque illam totam esse figuratam? uerum duae ciuitates, quae ibi nominatae sunt, hodieque in locis propriis demonstrantur. sed hoc modo acciperemus et quattuor haec flumina, si cetera, quae de paradiso narrantur, non pro- prie sed figurate accipere ulla necessitas cogeret; at nunc,
20 cum priraitus proprie res ipsas intellegere ratio nulla pro- hibeat, cur non potius auctoritatera scripturae simpliciter sequimur in narratione rerum gestarum res uere gestas prius intellegentes, tum demum quidquid aliud significant per- scrutantes?
15 An eo mouebimur, quod de his fluminibus dicitur aliorum
13 cf. Luc. 10, 30
2 inmo S ex] & S 4 tyberis ESb 5 ipse om. Rl physon R 6 gangenaappellantP 7tygris.R£2 eufrates EPRS tenuerantJR1 8 ammoneri ER ammoniriP 9 littere PR loquutionem R 11 possittf loquutionis R assum mere R 12 non eras. R om. S propriae (a txp. m. 1) P propriae R 13 Ierusalem d hiericum E* hierichum E*P herichu* R Iericho d 14 quisj quis enim d 15 locutionem quae R 16 minatae JBl odiaequae Pl hodie' quae R hodieque S 17 demon- stratur El 18 propriae F*S 19 figuratae EP2 flgurat^ S necessi- tate S at] ac PRlb 20 propriae PS 21 quur PR scribturae EP 22 narrationem E 23 prescrutantes S 25 mouebitur S
XXVIII. Aug sect. III part 1. 16
242 S. Aureli Augustini
esse fontes notos, aliorum autem prorsus incognitos et ideo non posse aecipi ad litteram, quod ex uno paradisi flumine diuiduntur? cum potius credendum sit, quoniam locus ipse paradisi a cognitione hominum est remotissimus, inde quattuor aquarum partes diuidi, sicut fidelissima scriptura testatur, sed 5 ea flumina, quorum fontes noti esse dicuntur, alicubi isse sub terras et post tractus prolixarum regionum locis aliis erupisse, ubi tamquam in suis fontibus nota esse perhibentur. nam hoc solere nonnullas aquas facere quis ignorat? sed ibi hoc scitur, ubi non diu sub terris currunt. exibat ergo flumen de Eden, 10 id est de loco deliciarum, et inrigabat paradisum, id est ligna omnia pulchra atque fructuosa, quae omnem terram regionis illius opacabant.
8. Et sumsit dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso ut operaretur et custodiret. 15 et praecepit dominus deus Adae dicens: ab omni ligno quod est in paradiso escae edes; de ligno autem cognoscendi bonum et malum non manducabitis de illo. qua die autem ederitis ab eo, morte moriemini. cum superius breuiter dixerit deum plantasse paradisum et w constituisse ibi hominem, quem finxerat, recapitulauit, ut narraret, quomodo sit paradisus constitutus. nunc ergo et iilud recapitulando commemorauit, quomodo ibi deus posuerit hominem, quem fecit. uideamus itaque, quid sit, quod dictum est: ut operaretur et custodiret. quid operaretur uel « quid custodiret? numquid forte agriculturam dominus uoluit
14 Gen. 2, 15—17
3 cap. V E ipsae Sl 5 scribtura EP 6 issc] esse S iisse d 7 tractatus E tractos S 8 noti EPRS 10 terras b aeden PR aedem S 12 adque El 18 opacabant] pacabant S occupabant 6 14 surap- sit E2RSbd dominus om. EPR; sed confer 248, 7 17 aescae S esca PRlbd escam (8. I. m. 2; nam m. 1 om.) E,R2; sed cf. Locut. in Heptat lib. I VII 18 manducauitis Ex 19 quo bd diae (a exp.
m. 1) P comederitis S ab] de S 20 dixerit breuiter S 25 ope- raretur (re 8. I. m. 1) E quid — custodiret om. b uel] et d
26 agriculturam (alt. u s. I. m. 1) R
de Genesi ad litteram lib. VIII. 243
operari primum hominem? an non est credibile, quod eum ante peccatum damnauerit ad laborem? ita sane arbitraremur, nisi uideremus cum tanta uoluptate animi agricolari quosdam, ut eis magna poena sit inde in aliud auocari. quidquid ergo
5 deliciarum habet agricultura, tunc utique longe amplius erat, quando nihil accidebat aduersi uel terrae uel caelo. non enim erat laboris adflictio, sed exhilaratio uoluntatis, cum ea, quae deus creauerat, humani operis adiutorio laetius feraciusque prouenirent: unde creator ipse uberius laudaretur, qui animae
10 in corpore animali constitutae rationem dedisset operandi ac facultatem, quantum animo uolenti satis esset, non quantum inuitum indigentia corporis cogeret.
Quod enim maius mirabiliusque spectaculum est aut ubi magis cum rerum natura humana ratio quodammodo loqui
i* potest, quam cum positis seminibus, plantatis surculis, trans- latis arbusculis, insitis malleolis tamquam interrogatur quaeque uis radicis et germinis quid possit quidue non possit, unde possit, unde non possit, quid in ea ualeat numerorum inui- sibilis interiorque potentia, quid extrinsecus adhibita diligentia,
20 inque ipsa consideratione perspicere, quia neque qui plantat est aliquid neque qui rigat, sed qui incrementum dat, deus, quia et illud operis, quod accedit extrinsecus, per illum accedit, quem nihilominus creauit et quem regit atque ordinat inuisibiliter deus?
«5 9. Hinc iam in ipsum mundum uelut in qnandam magnam
20 I Ccr. 3, 7
1 cap. VI E eum om. S 2 arbitremur Eb arbitramur PB 3 ui- deamus PBxb uoluptate Bl agriculari S agricolare b 4 in] in (*. Z. m. 2 al ad) E,B2 ad PBxbd quicquid E*S 5 diliciarum B
agriculturam E errat E 6 accedebat S auersi £ terrae (8. I m. 2 al ra) E terra PBSbd 7 exhilaratio] ex illa ratio S 9 ipse S anim»ae (i eras.) E anime P 18 enim 8. I. m. 1 S mirabilius quae B 15 seminibus (em.lexi)E traslatis Sl 16 arbustulis b insitis] inser- tis S maleolis B 20 inquae. ES prospicere S plantantP 21 regat (sic) P incrimentum P 23 nihilhominus S reget S 24 adquc E\ 25 Hinc excerpsit Eugippius ed. Knoll p. 203—204, 17 uelud BS
16*
244 S. Aureli Augustini
arborem rerum oculus cogitationis adtollitur atque in ipso qiioque gemina operatio prouidentiae reperitur, partim naturalis, partim uoluntaria. et naturalis quidem per occultam dei ad- ministrationem, qua etiam lignis et herbis dat incrementum, uoluntaria uero per angelorum opera et hominum; secundum * illam primam caelestia superius ordinari* inferiusque terrestria, luminaria sideraque fulgere, diei noctisque uices agitari, aquis terram fundatam interlui atque circumlui, aerem altius superfundi, arbusta et animalia concipi et nasci, crescere, senescerere, occi- dere et quidquid aliud in rebus interiore naturalique motu geritur; 10 in hac autem altera signa dari, doceri et disci, agros coli, socie- tates administrari, artes exerceri et quaeque alia siue in superna societate aguntur siue in hac terrena atque mortali, ita ut bonis consulatur et per nescientes malos; inque ipso homine eandem geminam prouidentiae uigere potentiam : primo erga i* corpus naturalem, scilicet eo motu, quo fit, quo crescit, quo senescit; uoluntariam uero, quo illa ad uictum, tegumentum curationemque consulitur. similiter erga animam naturaliter agitur, ut uiuat, ut sentiat, uoluntarie uero, ut discat, ut cousentiat. 20
Sicut autem in arbore id agit agricultura forinsecus, ut illud proficiat, quod geritur intrinsecus, sic in homine secun- dum corpus ei, quod intrinsecus agit natura, seruit extrinsecus medicina, itemque secundum animam, ut natura beatificetur intrinsecus, doctrina ministratur extrinsecus. quod autem ad 25 arborem colendi neglegentia, hoc ad corpus medendi incuria,
2 repperitur EPBS partem P1 3 et om. PBSbd Eug.
administrationem Ex 4 qua] que. Sb incrimentum P 7 luminariaj lumina b noctisque u ex e m. 1) B 9 crescere] et crescere Eug. senescere] et senescere (seniscere P) PR&bd 11 discere b socie-
tatis B1 12 amministrari E7PB queque P 13 agantur Eug.
teiTaena P 14 consolatur B* inquej inique (i m. 1 exp.) S
16 eandem (n s. I. m. 1) S 16 naturale Bb quod crescit S 17 uo. luntarium PB quod 1S1 19 & sentiat JB1 uoluntariae E uolun- tari,e S 21 cap. VII E autem] enim S 23 eij et E 24 itemquej itS quod b anima El 26 neglegentiam P
de Genesi ad litteram lib. VIII. 245
hoc ad animam discendi segnitia; et quod ad arborem humor inutilis, hoc ad corpus uictus exitiabilis, hoc ad animam per- suasio iniquitatis. deus itaque super omnia, qui condidit omnia et regit omnia, omnes naturas bonus creat, omnes * uoluntates iustus ordinat. quid ergo abhorret a uero, si cre- damus hominem ita in paradiso constitutum, ut operaretur agriculturam non labore seruili, sed honesta animi uoluptate? quid enim hoc opere innocentius uacantibus et quid plenius magna consideratione prudentibus?
10 10. Ut custodiret autem quid? an ipsum paradisum? contra quos? nullus certe uicinus metuebatur inuasor, nullus limitis perturbator, nullus fur, nullus adgressor. quomodo ergo intellecturi sumus corporalem paradisum potuisse ab homine corporaliter custodiri? sed neque scriptura dixit: ut operaretur
i6 et custodiret paradisum, dixit autem: ut operaretur et custodiret. quamquam si de graeco diligentius ad uerbum exprimatur, ita scriptum est: et accepit dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso ope- rari eum et custodire. sed utrum ipsum hominera posuit
«o operari — hoc enim sensit, qui interpretatus est: ut ope- raretur — an eundem paradisum operari, id est ut homo paradisum operaretur, ambigue sonat et uidetur magis exi- gere locutio, ut non dicatur: operaretur paradisum, sed in paradiso.
»5 Uerum tamen, ne forte sic dictum sit: ut operaretur para- disum, sicut superius dictum est: nec erat homo, qui operaretur terram — eadem quippe locutio est: operari terram, quae: operari paradisum — ambiguam sententiam ad
1 segnitiam E umor ElPB 2 exitiabiles Ex exsiciabilis B 5 «iustus
abhorret
(e eras.) E iustas Sb aborret B arbor.e S a] a* (t eras.) E
7 uoluntate PBSlb 9 prudentibus (b *. 1. m. 1) S 12 limitis (w mg al inimicns) b perturbator nullus. (sic distinct.) S adgressor nul. lus S adgressor El aggressur P1 14 scribtura EP 16 greco PBS 1 7 scribtum EP 20 interpraetatus ESB interpetratus P 22 ambiguae PlS 28 operetur E 26 ueruntamen S nec E
246 S . Aureli Augustini
utrumque tractemus. si enim non est necesse, ut accipiamus aparadisum custodire", sed „in paradiso*, quid ergo in para- diso custodire? nam quid operari in paradiso, iam, ut uisum est, disseruimus. an ut quod operaretur in terra per agri- culturam, in se ipso custodiret per disciplinam, id est ut, 5 sicut ei ager obtemperaret colenti se, ita et ipse praecipienti domino suo, ut sumto praecepto oboedientiae fructum, non spinas inoboedientiae redderet? denique, quoniam similitudinem a se culti paradisi in se ipso custodire subditus noluit, similem sibi agrum damnatus accepit. spinas, inquit, et tribulos 10 pariet tibi.
Quodsi et illud intellegamus, ut paradisum operaretur et paradisum custodiret, operari quidem paradisum posset, sicut supra diximus, per agriculturam, custodire autem non aduersus inprobos aut inimicos, qui nulli erant, sed fortassis aduersus 15 bestias. quomodo istuc? aut quare? numquid enim bestiae iam in hominem saeuiebant, quod nisi peccato non fieret? ipse quippe bestiis omnibus ad se adductis, sicut post com- memoratur, nomina inposuit, ipse etiam sexta die lege uerbi dei cum omnibus communes cibos accepit. aut si erat iam, *> quod timeretur in bestiis, quonam pacto posset unus homo illum munire paradisum? neque enim exiguus locus erat, quem tantus fons inrigabat. custodire quippe ille deberet, si posset paradisum tali et tanta maceria communire, ut eo ser- pens non posset intrare; sed mirum, si, priusquam communiret, 25 omnes serpentes inde posset excludere.
Proinde intellectum ante oculos cur praetermittimus? positus est quippe homo in paradiso, ut operaretur eundem paradisum,
10 Gen. 3, 18
1 tractamus Pb tractemus (te *. I. m. 2) B 3 custodir& S 4 ter- ram E 6 ei om. b optemperaret BS precipienti P domino
suo precipienti S 10 inquid PB 12 quod (0 8. h m. 1) B si «. I. m. 1 B 14 aduersum S 15 aduersum S 16 istud B*bd 17 sae- uiebat P1 fiere^t (n eras.) E 19 ipso PBS seito PBSbd
die S 20 ciuos El cybos B aut] ut El 23 quippe] quidem PBlbd 24 macberia E magis ui [in mg. a* maceria) b conmunire 8 27 quur PB
de Genesi ad litteram lib. VIII. 247
sicut supra disputatum est, per agriculturam non laboriosam, sed deliciosam et mentem prudentis magna atque utilia com- monentem, custodiret autem eundera paradisum ipsi sibi, ne aliquid admitteret, quare inde mereretur expelli. denique accepit
5 et praeceptum, ut sit per quod sibi custodiat paradisum, id est quo conseruato non inde proiciatur. recte enim quisque dicitur non custodisse rem suam, qui sic egit, ut amitteret eam, etiamsi alteri salua sit, qui eam uel inuenit uel accipere meruit.
10 Est alius in his uerbis sensus, quem puto non iumerito praeponendum, ut ipsum hominem operaretur deus et custo- diret. sicut enim operatur homo terram, non ut eam faciat esse terram, sed ut cultam atque fructuosam, sic deus homi- nem multo magis, quem ipse creauit, ut homo sit, eum ipse
i5 operatur, ut iustus sit, si homo ab illo per superbiam non abscedat; hoc est enim apostatare a deo, quod initium superbiae scriptura dicit. initium, inquit, superbiae hominis apo- statare a deo. quia ergo deus est incommutabile bonum, homo autem et secundum animam et secundum corpus muta-
20 bilis res est, nisi ad incommutabile bonum, quod deus est, conuersus substiterit, formari, ut iustus beatusque sit, non potest. ac per hoc deus idem, qui creat hominem, ut homo sit, ipse operatur hominem atque custodit, ut etiam bonus beatusque sit. quapropter qua locutione dicitur homo operari
25 terram, quae iam terra erat, ut ornata atque fecunda sit, ea locutione dicitur deus operari hominem, qui iam homo erat, ut pius sapiensque sit, eumque custodire, quod homo sua
17 Eccli. 10, 12
8 ipse 8 sibi in ras. tn 2 R #*ne (be eras.) R 4 ammitteret ER amitteret P accipit jEB2 5 sibi 8. I. m. 1 R 6 quisque] quis- quam b dicitur quisque S 7 custodire S 8 etiamBi] si (spat. init. lineae uacuo) S alteri (i add. m. 2) R salba P 10 immerito P 15 operaretur PR1 16 apostatare (pr. ta 8. I. m. 1) E 17 scribtura EP inquid P superbie S homini S himinis R1 18 cap. VIII E 20 res est om. S est deus bd 21 substeterit R 23 ipsae S 24 loquu- tione P dicitur (ur 8. I. m. 1) E 26 loquutione P.
248 S. A u r e 1 i Augustiui
potestate in se quam illius supra se delectatus dominationem- que eius contemnens tutus esse non possit.
11. Proinde nullo modo uacare arbitror, sed nos aliquid et magnum aliquid admonere, quod ab ipso diuini libri huius exordio, ex quo ita coeptus est: in principio fecit deus 5 caelum et terram usque ad hunc locum, nusquam positum est wdominus deus", sed tantum modo ,deus*. nunc uero. ubi ad id uentum est, ut hominem in paradiso constitueret eumque per praeceptum operaretur et custodiret, ita scriptura locuta est: et sumsit dominus deus hominem, quem io fecit, et posuit eum in paradiso operari eum et custo- dire: non quod supra dictarum creaturarum dominus non esset deus; sed, quia hoc nec propter angelos nec propter alia, quae creata sunt, sed propter hominem scribebatur, ad eum admonendum, quantum ei expediat habere dominum u deum, hoc est sub eius dominatione oboedienter uiuere quam licentiose abuti propria potestate, nusquam hoc prius ponere uoluit, nisi ubi peruentum est ad eum in paradiso conlo- candum, operandum et custodiendum : ut non diceret sicut et cetera omnia superius : et sumsit deus hominem, quem fecit, so sed diceret: et sumsit dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso operari eum, ut iustus esset, et custodire, ut tutus esset, ipsa utique dominatione sua, quae non est illi, sed nobis utilis. iile quippe nostra seruitute non indiget, nos uero dominatione illius indigemus, & ut operetur et custodiat nos. et ideo uerus solus est dominus. quia non illi ad suam, sed ad nostram utilitatem salutemque
5 Gen. 1, 1 10 Gen. 2, 15
2 contempnens RS 4 ammonere EPR 5 ei] in b ceptus S 9 eumque (que 8. I. m. 1) S eum quae R scribtura ElP 10 loquuta P sumpsit E*PRSb deus dominus S 12 quo RS 14 sint S scri- batur S 15 ammonendum EPR 16 ob^dienter S 18 paradisum b conlocandum E*S 19 et fin. om. ES 20 sumpsit E*PRSb dominus deus b 21 sed— fecit add. in mg. m. 1 R om. b sumpsit E*PRSbd 23 custodiret (t fin. 8. I.) R,S dominatione P 25 illius] ipsius S 26 ope««retur RS dominus est S 27 illi] nulli (i 8. I. m. 1) R
de Genesi a d litteram lib. VIII. 249
seruimus ; nam si nobis indigeret, eo ipso non uerus dominus esset, cum per nos eius adiuuaretur necessitas, sub qua et ipse seruiret. merito ille in psalmo, dixi, inquit, domino: deus meus es tu, quoniam bonorum meorum non
5 eges. nec ita sentiendum est, quod diximus, nos illi ad utili- tatem nostram salutemque seruire, tamquam aliud aliquid ab illo expectemus quam eum ipsum, qui summa utilitas et salus nostra est; sic enim eum gratis secundum illam uocem diligimus: mihi autem adhaerere deo bonum est.
10 12. Neque enim tale aliquid est homo, ut factus deserente eo, qui fecit, possit aliquid agere bene tamquam ex se ipso; sed tota eius actio bona est ad eum conuerti. a quo factus est, et ab eo iustus, pius, sapiens beatusque semper fieri, non fieri et recedere, sicut a corporis medico sanari et abire, quia
i6 medicus corporis operarius fuit extrinsecus seruiens naturae intrinsecus operanti sub deo, qui operatur omnem salutem gemino illo opere prouidentiae, de quo supra locuti sumus. non ergo ita se debet homo ad deum conuertere, ut, cum ab eo factus fuerit iustus, abscedat, sed ita, ut ab illo semper
*> fiat. eo quippe ipso, cum ab illo non discedit, eius sibi prae- sentia iustificatur et inluminatur et beatificatur operante et custodiente deo, dum oboedienti subiectoque dominatur.
Neque enim, ut dicebamus, sicut operatur homo terram, ut culta atque fecunda sit, qui, cum fuerit operatus abscedit,
26 reliuquens eam uel aratam uel satam uel rigatam uel si quid aliud, manente opere, quod factum est, cum operator absces- serit, ita deus operatur hominem iustum. id est iustificando
3 Ps. 15, 2 9 Ps. 72, 28 17 cap. 9
2 adiubaretur El 3 dixi] dii B inquid El 4 deus] dns E
5 eges] indiges 8 cap. VIIII E 9 adherere S 10 post tale uox erasa S factus ut b 11 eo om. EPB 12 conuerti ad eum bd 13 est om. b beatus que B 14 recidere P 16 opera»tur (n eras.) B 17 loquuti PB 18 ergo] enim S se] ae<} E deum] domi-
num PBbd 20 discedat El discedet S sibi] ipse bd presentia PBS 22 oboediente PBl 25 si quid] si quid ex sicut m. I B 26 operatur P abcesserit S
250 S. Aureli Augustini
eum, ut, si abscesserit, maneat in abscedente quod fecit : sed potius, sicut aer praesente lumine non factus est lucidus, sed iit, quia, si factus esset, non autem fieret, etiam absente lumine lucidus maneret, sic homo deo sibi praesente inlumi- natur, absente autem continuo tenebratur, a quo non locorum * interuallis, sed uoluntatis auersione disceditur.
llle itaque operetur hominem bonum atque custodiat, qui incommutabiliter bonus est. semper ab illo fieri semperque perfici debemus inhaerentes ei et in ea conuersione, quae ad illum est, permanentes, de quo dicitur: mihi autem adhae- 10 rere deo bonum est, et cui dicitur: fortitudinem meam ad te custodiam. ipsius enim sumus figmentum cre- ati, non tantum ad hoc, ut homines simus, sed ad hoc etiam, ut boni simus. nam et apostolus cum fidelibus ab inpietate conuersis gratiara, qua salui facti sumus, commendaret, gratia i* enim, inquit, salui facti estis per fidem; et hoc non ex uobis, sed dei donum est, non ex operibus, ne forte quis extollatur. ipsius enim sumus figmentum creati in Ghristo Iesu in operibus bonis, quae prae- parauit deus, ut in illis ambulemus. et alibi cum *> dixisset: cum timore et tremore uestram ipsorum salutem operamini, ne sibi putarent tribuendum, tamquam ipsi se facerent iustos et bonos, continuo subiecit: deus enim est, qui operatur in uobis. sumsit ergo dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso » operari eum, hoc est „operari in eotf et „custodire eum."
11 Ps. 58, 10 12 Ephes. 2, 10 15 Ephes. 2, 8—10 21 Phil. 2, 12. 13 24 Gen. 2, 15
1 abscedente] absente Eb facit S 2 presente R 3 quia (i s. I. m. 1) R quia si] quasi S autem om. b etiam] si etiam S sed etiam b 4 sic«* (ut er.) R praesente sibi S inluminator S lumi- natur PR 5 tenebatur P 6 a»uersione (d tras.) R 7 operatur (« ex a) S 8 incummutabiliter Rl 9 inherentes EPR 10 adhe- rere ER 11 et om. E* 12 ad] at P a JB1 creati om. PRSbd
13 ad om. El simus om. Pl 19 preparauit R 21 uestrum E
23 fecerint S iustos (o ex u) P 24 uobis] nobis b sumpsit PRS*b 25 eum 8. I. m. 1 S 26 eum — operari om. b custodir& 8
de Genesi ad litteram lib. VIII. 251
13. Et praecepit dominus deus Adae dicens: ab omni ligno, quod est in paradiso, edes ad escam; de ligno autem cognoscendi bonum et malum non man- ducabitis de illo. qua die autem ederitis ab eo, morte
& moriemini. si aliquid mali esset lignum illud, unde prohibuit hominem deus, eius ipsius mali natura uenenatus uideretur ad mortem. quia uero ligna omnia in paradiso bona plan- tauerat, qui fecit omnia bona ualde, nec ulla ibi natura mali erat, quia nusquam est mali ulla natura — quod diligentius,
10 si dominus uoluerit, disseremus, cum de illo serpente dicere coeperimus — , ab eo ligno, quod malum non erat, prohibitus est, ut ipsa per se praecepti conseruatio bonum illi esset et transgressio malum.
Nec potuit melius et diligentius demonstrari, quantum
i5 malum sit sola inoboedientia, cum ideo reus iniquitatis factus est homo, quia eam rem tetigit contra prohibitionem, quam si non prohibitus tetigisset, non utique peccasset. nam qui dicit uerbi gratia: „noli tangere hanc herbam* — si forte uenenosa est mortemque praenuntiat, si tetigerit — sequetur
20 quidem mors contemtorem praecepti ; sed etiam, si nemo prohibuisset atque ille tetigisset, nihilominus utique moreretur. illa quippe res congrua saluti uitaeque eius non esset, siue inde uetaretur siue non uetaretur. item cum quisque prohibet eam rem tangi, quae non quidem tangenti, sed illi, qui pro-
386 hibuit, obesset, uelut si quisquam in alienam pecuniam misisset manum prohibitus ab eo, cuius erat illa pecunia, ideo esset
1 Gen. 2, 16. 17 7 cf. Gen. 1, 12
4 diae R ederetis PR 5 cap. X E hinc cxcerpit Eugippius p. 197—202 ed. Knoll 6 nenenata EPEug. 9 quia (ia in ras.) R unusquam Pl 10 disserimus PRl 11 ceperimus S 12 conuersatio R 14 demonstrari] conmendari PRbd 17 prohibitus non tetigisset E
18 erbam ESl 19 praenuntiet E prenuntiat R sequitur PRSbd
20 quidem] quoque Eug. contemptorem RSPbd 21 nihilominus (n fin. 8. I. m. 1) R nihilhominus S utique om. Eug. moriretur S 22 congrua] contraria PRlbd non esset] esset PRlbd 23 prohibet R1 26 pecunia illa bd
252 S. Aureli Augustini
prohibito peccatum, quia prohibenti poterat esse damnosum. cum uero illud tangitur, quod nec tangenti obesset, si non prohiberetur, nec cuiquam alteri, quandolibet tangeretur, quare prohibitum est, nisi ut ipsius per se bonum oboedientiae et ipsius per se malum inoboedientiae monstraretur ? 5
Denique a peccante nihil aliud adpetitum est nisi non esse sub dominatione dei, quando illud admissum est, in quo, ne admitteretur, sola deberet iussio dominantis adtendi. quae si sola adtenderetur, quid aliud quam dei uoluntas adtenderetur? quid aliud quam dei uoluntas amaretur? quid aliud quam dei 10 uoluntas humanae uoluntati praeponeretur ? dominus quidem cur iusserit, uiderit; faciendum est a seruiente quod iussit et tunc forte. uidendum est a promerente, cur iusserit. sed tamen, ut causam iussionis huius non diutius requiramus, si haec ipsa magna est utilitas homini, quod deo seruit, iubendo 15 deus utile facit quidquid iubere uoluerit, de quo metuendum non est, ne iubere quod inutile est possit.
14. Nec fieri potest, ut uoluntas propria non grandi ruinae pondere super hominem cadat, si eam uoluntati superioris extollendo praeponat. hoc expertus est homo contemnens prae- 20 ceptum dei et hoc experimento didicit, quid interesset inter bonum et malum, bonuin scilicet oboedientiae, malum autem inoboedientiae, id est superbiae et contumaciae, peruersae iraitationis dei et noxiae libertatis. hoc autem in quo lignq accidere potuit, ex ipsa re, ut iam supra dictum est, nomen 25 accepit. malum enim nisi experimento non sentiremus, quia nullum esset, si non fecissemus. neque enim ulla natura
25 cap. 6
6 adpetitum E1 7 dei om. Eug. admissum E1 8 admitteretur E1 amitteretur PBl 11 uolumtati P preponeretur B 12 quur PB 18 quur PB 14 ut (m. 1 sup. in superscr.) S 15 hec B hutili- tas S 16 quidquid E1 17 non 8. I. m. 1 B 19 ea Bl uoluntati (n 8. I. m. 1) B 21 hoc] ez hoc Eug. interest b 23 superuiae P et om. S Eug. contumatiae BS 24 imitationis (i fin. ex e m. 1) S 25 iam] & iam S 27 ulla (a ex e m. 1) B
de Genesi ad litteram lib. VIII. 253
malura est, sed amissio boni hoc nomen accepit. bonum quippe incommutabile deus est; homo autera, quantum ad eius naturam, in qua eum deus condidit. pertinet, bonum est quidem, sed non incommutabile ut deus. mutabile autem o bonum, quod est post incommutabile bonum, melius bonum fit, cum bono incommutabili adhaeserit amando atque serui- endo rationali et propria uoluntate. ideo quippe et haec magni boni natura est, quia et hoc accepit, ut possit summi boni adhaerere naturae. quod si noluerit, bono se priuat, et hoc ei
10 malum est, unde per iustitiam dei etiam cruciatus consequitur. quid enim tam iniquum, quam ut bene sit desertori boni? neque ullo modo fieri potest, ut ita sit. sed aliquando amissi superioris boni non sentitur malum, cum habetur quod amatum est inferius bonum. sed diuina iustitia est, ut qui uoluntate
15 amisit, quod amare debuit, amittat cum dolore, quod amauit,
dum naturarum creator ubique laudetur. adhuc enim est bonum
quod dolet amissum bonum; nam nisi aliquod bonurn reman-
sisset in natura, nullus boni amissi dolor esset in poena.
Cui autem sine mali experimento placet bonum, id est ut,
20 antequam boni amissionem sentiat, eligat tencre, ne amittat, supra omnes homines praedicandus est. sed hoc nisi cuiusdam singularis laudis esset, non illi puero tribueretur, qui ex genere Israhel factus Eramanuhel nobiscum deus reconciliauit nos deo, homiuum et dei homo mediator, uerbum apud deum,
*6 caro apud nos, uerbum caro inter deum et nos. de illo quippe propheta dicit: priusquam sciat puer bonum aut malum, contemnet malitiam, ut eligat bonum. quomodo quod
23 cf. Matth. 1, 23 24 cf. I Tim. 2, 5 cf. Ioh. 1, 1. H 26 Es. 7, 16
1 malum] raali PBSbdEug hoc om. El accepit Ijoc E 5 post m. 1 s.l.E 6 adheserit ERS 7 pr. et om. El haec] hoc b 8 posset b 9 adherere ER pribat ElP 11 iniqum E 12 ammissi Rl 13 sen- tiatur P 18 pena S 19 cuij cum Eug. placeat b 20 amissione E elegat S eligat (i ex e m. 1) R 21 super PRbd homines omnes S 23 heromanuhel Eug e*manuhel R emmanuel bd 24 aput EXP
25 cap. XI E 26 prophaeta S 27 contemnet Sl elegat S
254 S. Aureli Augustini
nescit aut contemmit aut eligit, nisi quia haec duo sciuntur aliter per prudentiam boni, aliter per experientiaro mali? per prudentiam boni malum scitur, etsi non sentitur; tenetur enim bonum, ne amissio eius sentiatur malum. item per ex- perientiam mali scitur bonum, quoniam quid amiserit sentit, & cui de bono amisso male fuerit. priusquam sciret ergo puer per experientiam aut bonum, quo careret, aut malum, quod boni amissione sentiret, contemsit malum, ut eligeret bonum, id est noluit amittere quod habebat, ne sentiret amittendo quod amittere non debebat. singulare exemplum oboedientiae! 10 quippe qui non uenit facere uoluntatem suam, sed uoluntatem eius, a quo missus est, non sicut ille, qui elegit facere uolun- tatem suam, non eius, a quo factus est. merito sicut per unius inoboedientiam peccatores constituti sunt multi, ita et per unius oboedientiam iusti constituentur multi, quia, sicut i* in Adam omnes moriuntur, sic et in Ghristo omnes uiuificabuntur.
15. Frustra autem nonnulli acute obtunsi sunt, cum requi- runt, quomodo potuerit appellari lignum dinoscentiae boni et mali, antequam in eo transgressus esset homo praeceptum *> atque ipsa experientia dinosceret, quid interesset inter bonum, quod amisit, et malum, quod admisit. lignum enim tale nomen accepit, ut eo secundum prohibitionem non tacto caueretur, quod eo contra prohibitionem tacto sentiretur. neque enim quia inde contra praeceptum manducauerunt, ideo factum est 25 illud lignum dinoscentiae boni et mali, sed utique, etiam si oboedientes essent et nihil inde contra praeceptum usurpassent,
11 cf. Ioh. 6, 38 13 cf. Rom. 5, 19 15 I Cor. 15, 22
1 contemnet S eliget S 4 amissione BbdEug sentiat ur (». 1 coni.) S experimentia P 6 boni S amissio (alt. i s. I. m. 1) B 7 experimentiam P 8 contempsit hbd 9 amittendo quid P 10 oboe- dientie P obentiae B 11 uolumtatem E eius uoluntatem bd
12 eligit P 14 ita et Eug: ita EPBSbd 15 oboedientiam (en s. I m. 1) S constituuntur hBSbdEug 18 acute S obtusi bd Eug
20 preceptum P 21 sperientia (sic) P 22 amisit P 23 non exp. m. 2 P caueretur (a corr. m. 2) B 24 eo (0 *. I.) S 2? inde om. b
de Genesi ad litteram lib. VIII. 255
id recte uocaretur, quod ibi eis accideret. si usurpassent. quemadmodum si uocaretur arbor saturitatis, quod inde pos- sent homines saturari, numquid, si nemo accessisset, ideo nomen illud esset incongruum? quandoquidem cum accederent 5 et saturarentur, tunc probarent, quam hoc recte arbor illa uocaretur.
16. Et quomodo, inquiunt, intellegeret homo, quod ei dice- batur lignum dinoscentiae boni et mali, quando ipsum malum quid esset omnino nesciebat? hoc qui sapiunt parum adten-
io dunt. quemadmodum a contrariis notis sic pleraque intelle- gantur ignota, ut etiam uerba rerum, quae non sunt, cum in loquendo interponuntur, nullus caliget auditor. hoc enim quod omnino non est nihil uocatur; et has duas syllabas nemo non intellegit, qui latine audit et loquitur. unde, nisi cum
i5 sensus intuetur id, quod est, et eius priuatione quid etiam non sit agnoscit? sic et inane cum dicitur, intuendo corporis plenitudinem priuatione eius tamquam contraria quid dicatur inane intellegimus. sicut audiendi sensu non solum de uocibus. uerum etiam de silentio iudicamus, sic ex uita, quae inerat
20 homini, posset eius cauere contrarium, id est uitae priuati- onem, quae mors uocatur. et ipsam causam, qua perderet quod amabat, id est quodlibet factum suum, quo fieret, ut amitteret uitam, quibuslibet syllabis appellaretur — quemad- modum latine cum dicitur peccatum uel malum — tamquam
25 signum eius intellegeret, quod mente discerneret. nos enim quomodo intellegimus, cum dicitur resurrectio, quam num-
1 post quod ibi eis eadem uocabula erasa B accederet B1 2 quem- ammodum E inde (de 8. I m 1) R possint S 4 acciderent PBl 5 he.c b rectae B 7 intellegere PBlb 10 quemammodum E
12 loquendum PB calic& (8up. c m. 1 scr. g et adiecit i calcet) S
ni . hU c»t ex
13 sillabas PB sillabas S 14 intelleget S 15 est et eius] ess& eius (corr. m. 1) S pribatione ElP 16 sic et] sicut Eug (Knoll 201, 16) intuendo] ut intuendo S 17 plenituding* (m eras. ~ add. m. 2) J? pribationem Ev priuationS (8. I. m. 2) Pfi priuatione# B contraria Pb 20 posset (t 8. I m. 1) S 22 quod— est om. Px 2% sillabis PBS quemammodum E 24 latine B 25 intellegere ElPB quod Bl
256 S. Aureli Augustini
quam experti sumus? nonne quia sentimus, quid sit uiuere, et eius rei priuationem uocamus mortem, unde reditum ad id, quod sentimus, resurrectionem appellamus ? et si quo alio noraine in quacumque lingua id ipsum appellatur, menti utique signum insinuatur in uoce loquentium, quo sonante agnoscat 5 quod etiam sine signo cogitaret. mirum est enim, quemad- modum rerum, quas habet, amissionem etiam inexpertam natura deuitet. quis enim pecora docuit deuitationem mortis nisi sensus uitae? quis paruulum puerum adhaerescere baiulo suo, si eum fuerit ex alto iacere minatus? quod ex quodam 10 tempore incipit, sed tamen antequam aliquid eius modi ex- pertus sit.
Sic ergo illis primis hominibus iam uita erat dulcis, quara profecto amittere deuitabant, idque ipsum quibuscumque modis uel sonis significantem deum intellegere poterant. nec aliter 15 eis posset persuaderi peccatum, nisi prius persuaderetur eos ex illo facto non esse morituros, id est illud, quod habebant et se habere gaudebant, non amissuros : unde suo loco loquen- dum est. aduertant itaque, si quos mouet, quomodo potuerint intellegere inexperta nominantem uel minantem deum, et *> uideant nos omnium inexpertorum nomina nonnisi ex contrariis, quae iam nouimus, si priuationum sunt, aut ex similibus, si specierum sunt, sine ullo aestu dubitationis agnoscere. nisi forte aliquem mouet, quemadmodum loqui potuerint uel loquentem intellegere, qui non didicerant uel crescendo inter 25 loquentes uel aliquo magisterio; quasi magnum fuerit deo loqui eos docere, quos ita fecerat, ut hoc possent etiam ab hominibus discere, si essent a quibus.
2 et om. Eug pribationem E1 3 adpellamus S 5 loquendo b
6 quemammodum E 7 inexperta Eug. 8 debitationem El 9 quis] quis enim Eug. adherescere EBS 10 minitatus PBSbdEug.
11 huiusinodi PBbdEug 14 debitabant ElP 18 ammissuros JR
19 potuerint (n 8. I. m. 1) ES7 potuerunt Eug. 20 intellegerent (nt exp. vi. 1) S et M1 22 ante quae cap. XII E pribationum ElP
cx om. S si 8. I m. 1 S 23 aestu] extu E1 24 quemammodum E 25 intellegere] intellere S 26 deo] de eo S
de Genesi ad litteram lib. VIII. 257
17. Merito sane quaeritur, utrum hoc praeceptum uiro tantum dederit deus an etiam feminae. sed nondum narratum est, quemadmodum facta est femina. an forte iam erat facta, sed hoc quemadmodum gestum sit quod prius erat gestum
5 postea recapitulando narratum est? uerba enim scripturae sic se habent: et praecepit dominus deus Adae dicens; non dixit „praecepit eis\ deinde sequitur: ab omni ligno quod est in paradiso escae edes; non dixit „edetisg. deinde adiungit: de ligno autem cognoscendi bonum
io et malum non manducabitis de illo. iam hic tamquam ad ambos pluraliter loquitur et pluraliter praeceptum terminat dicens: qua die autem ederitis ab eo, morte moriemini. an sciens, quod ei facturus erat mulierem, ita praecepit ordi- natissime, ut per uirum praeceptum domini ad feminam per-
i5 ueniret? quam disciplinam in ecclesia seruat apostolus dicens: si quid autem discere uolunt, domi uiros suos inter- rogent.
18. Item quaeri potest, quomodo nunc deus locutus sit ad hominem, quem fecit, iam certe sensu ac mente praeditum,
20 ut audire et intellegere loquentem ualeret. neque enim aliter praeceptum posset accipere, quo transgressor eius esset, nisi hoc acceptum intellegeret. quomodo ergo illi locutus est deus? utrum intus in mente secundum intellectum, id est ut sapi- enter intellegeret uoluntatem ac praeceptum dei sine ullis
25 corporalibus sonis uel corporalium similitudinibus rerum? sed non sic existimo primo homini locutum deum. talia quippe
6 Gen. 2, 16. 17 16 I Cor. 14, 35
1 queritur R 2 faeminae P sed— femina in mg. m. 1 add. R 3 quemamraodum E est] sit PRSbd faemina S 4 erat in ras. R 5 recapitulandum Rl 8 esca El aesce S; cf. 242, 17 aedes S ae- detis S 12 di«e P aederitis S ab] de S 13 ei (i in ras.) R muliere" (5 corr. m. 2) R ordinatissim*e P ordinatissimae RS 15 ae- clesia E ^ccleaia S 19 cert^ ;Sf praedi»tum (c eras.) E 20 aliter (ter *. I. m. 3) E 21 possit S transgressoreius E transgresso reus Pd transgressor reus (re in ras. m. 2) R transgressor eus 3 22 deu8 om. El 23 post intus ras. 5 Utter. in P 26 primum hominem Rl
XXVIII. Aug. sect. III par« 1. 17
258 S. Aureli Augustini
scriptura narrat, ut potius credamus sic esse deum locutum homini in paradiso, sicut etiam postea locutus est patribus, sicut Abrahae, sicut Moysi, id est in aliqua specie corporali. hinc est enim, quod audierunt eius uocem perambulantis in paradiso ad uesperam et absconderunt se. 5
19. Locus itaque magnus neque praetereundus proponitur, ut intueamur, quantum possumus, quantum ipse adiuuare et donare dignatur, opus diuinae prouidentiae bipertitum, quod superius, cum de agricultura loqueremur, transitoria quadam occasione perstrinximus, ut inde iam inciperet legentis animus 10 hoc adsuescere contueri, quod adiuuat plurimum, ne quid indignum de ipsa dei substantia sentiamus. dicimus itaque summum ipsum, uerum, unum ac solum deum, patrem et filium et spiritum sanctum, id est deum uerbumque eius et utriusque spiritum, trinitatem ipsam neque confusam neque u separatam, deum, qui solus habet inmortalitatem et lucem habitat inaccessibilem, quem nemo hominum uidit nec uidere potest, nec locorum uel finito uel infinito spatio contineri nec temporum uel finito uel infinito uolumine uariari. neque enim est in eius substantia, qua deus est, quod » breuius sit in parte quam in toto, sicut necesse est esse quae in locis sunt, aut fuit in eius substantia, quod iam non est, uel erit, quod nondum est, sicut in naturis, quae possunt temporis mutabilitatem pati.
20. Hic ergo incommutabili aeternitate uiuens creauit omnia » simul, ex quibus currerent tempora et inplerentur loca tem-
4 cf. Gen. 3, 8 16 I Tim. 6, 16 25 de sequent. cf. de ciuit. dei lib. XII 15
1 scribtura EP locutum <Jn} (m. 1 exp.) B 2 est] fuit b 8 fca- brahae (h exp. m. 1) B specie S 4 uocem (em ex is m. 1) B
ambulantis PBSbd 7 adiubare El 10 pre^trinximus S 11 adiubat E*P 12 Hinc excerpit Eugippius p. 204—209 ed. Kntill 13 ipsum mm- mmn PBSbd uerum] ipstun uerom S 19 nec tempornm 8. 1. m. 1 S 21 esse] esse de his b 22 post locis sequitur in ediUone Migniana: immoto cardine moueatur: sic tota palma ab articulo, quae uerba p. 260, 15, ubi eis locus est, in eadem editione desiderantur. 25 ergo] autem Eug. incommutabiii* (a er.) E 26 implentur P1
de Genosi ad litteram lib. VIII. 259
poralibusque et localibus rerum motibus saecula uoluerentur. in quibus rebus quaedam spiritalia, quaedam corporalia con- didit, formans materiam, quam nec alius nec ullus, sed omnino ipse informem ac formabilem instituit, ut formationem
5 suam non tempore, sed origine praeueniret spiritalem autem creaturam corporali praeposuit, quod spiritalis tantummodo per tempora mutari posset, corporalis autem per tempora et locos. exempli enim gratia per tempus mouetur animus uel reminiscendo, quod oblitus erat, uel discendo, quod nesciebat,
10 uel uolendo, quod nolebat; per locos autem eorpus uel a terra in caelum uel a caelo in terram uel ab oriente ad occi- dentem uel si quo alio simili modo. omne autem, quod mo- uetur per locum, non potest nisi et per tempus simul moueri; at non omne, quod mouetur per tempus, necesse est etiam
15 per loctim moueri. sicut ergo substantiam, quae mouetur per tempus et locum, praecedit substantia, quae tantum per tem- pus, ita ipsam praecedit illa, quae nec per locum nec per tempus. ac per hoc, sicut per tempus et locum mouet corpus ipge tantum per tempus motus conditus spiritus, ita per
20 tempus mouet conditum spiritum ipse nec per tempus nec per locum motus conditor spiritus. sed spiritus creatus mouet se ipsum per tempus et per tempus ac locura corpus; spiritiis autem creator mouet se ipsum sine tempore ac loco, mouet conditum spiritum per tempus sine loco, mouet corpus per
25 tempus et locum.
21. Qnocirca quisquis intellegere conatur, quemadmodum aeternus, uere aeternus et uere inmortalis atque incommuta-
1 secula PS 2 alt. quedam P 3 ullus] nullus (n exp. m. 1) P nullus (n s. I m. 1) S,Bb<Wug 4 ips^ S ut om. S 5 cap. XIII E 6 corporali] temporali (tem in ras. m. 3) E quod] et b 7 possit S 8 loca JRbd 10 loca Bbd 11 ad] in Sbd ad in B ad in (in exp. m. 2) P occidente S 14 at] ut S 16 praecedet S 17 praecedet S 18 mouetur S 19 ipsae S eonditus] conditus (a *n ras.) P con- ditor S 21 conditor] non conditus Eug. (Knoll 206, 6) 22 per locum b 26 quemammodum E 27 aeternus ante uere om. bd inmutabilis S
17*
260 S. AureliAugustini
bilis deus, ipse nec per locum nec per tempus motug, moueat temporaliter et localiter creaturam suam, non eum puto posse adsequi, nisi prius intellexerit, quemadmodum anima, hoc est spiritus creatus non per locum, sed tantum per tempus motus, moueat corpus per tempus et locum. si enim quod in se 5 ipso agitur capere nondum potest, quanto minus illud, quod supra est!
Adfecta quippe anima carnalium sensuum consuetudine etiam se ipsam cum corpore per locum moueri putat, dum id per locum mouet. quae si posset diligenter inspicere tamquam 10 cardines membrorum corporis sui quemadmodum articulatim dispositi sint, a quibus initia motionum nitantur, inueniet ea, quae per spatia locorum mouentur, nisi ab eis, quae loco fixa simt, non moueri. non enim mouetur solus digitus, nisi manus fixa sit, a cuius articulo, uelut inmoto cardine, moueatur. sic 15 tota palma ab articulo cubiti, sic cubitus ab articulo humeri, humerus ab scapula cum mouetur stantibus utique cardinibus, quibus motio nitatur, it per loci spatium, quod mouetur; sic plantae in talo est articulus, quo stante moueatur; sic cruris in genu et totius pedis in coxa . et nullus membri motus 20 omnino est, quem uoluntas mouet, nisi ab aliquo articuli cardine, quem nutus eiusdem uoluntatis primitus figit, ut ab eo, quod loci spatio non mouetur, agi ualeat, quod mouetur. denique nec in ambulando pes leuatur, nisi alius fixus totum corpus ferat, donec ille, qui motus est, a loco, unde fertur, 25 ad locum, quo fertur, inmoto articulo sui cardinis innitatur.
1 per tempas nec per locum PBbd 2 adsequi posse S 8 quemam- modum E 8 cap. XTTTT E 9 oum corpore se ipsam Eug. 10 pos- sit dEug. 11 quemammodum E 12 sunt PRbd 13 spada (pr. a sup. e m. 1 superscr.) S 14 manus fixa sit] fixa sit palma b 15 in- moto] in motu S inmoto — articulo in ed. Migniana hic deeiderari supra memoratum est. 16 umeri EPB 17 umerus EPB . cum mouetur] commouetur PB Eug. mouetur b 18 it] id EBS1 19 plante BS moueatur] mouetur SEug moueantur P 20 nullius bd 21 aliquo] alico JB articulari b 22 &g& S1 24 leuatur (e sup. a m. 1 super- scr.) B 25 illae S 26 quo^ (d exp. m. 1) S
de Genesi ad litteram lib. VIII. 261
Porro, 8i in corpore nullum membrum per locum uoluntas mouet nisi ab eo membri articulo, quem non mouet, cum et illa pars corporis, quae mouetur, et illa, qua fixa fit, ut mo- ueatur, corporeas habeant quantitates suas, quibus occupent
5 spatia locorum suorum, quanto magis ipse animae nutus, cui membra deseruiunt, ut quod placuerit figatur, unde id, quod mouendum est, innitatur, cum anima non sit natura corporea nec locali spatio corpus inpleat, sicut aqua utrem siue spon- giam, sed miris modis ipso incorporeo nutu commixta sit
io uiuificando corpori, quo et inperat corpori quadam intentione, non mole: quanto magis, inquam, nutus ipse uoluntatis eius non per locum mouetur, ut corpus per locum moueat, quando totum per partes mouet nec aliquas loco mouet nisi per illas, quas loco non mouet!
i5 22. Quod si intellegere difficile est, utrumque credatur, et quod creatura spiritalis non per locum mota rooueat corpus per locum et quod deus non per tempus motus moueat crea- turam spiritalem per tempus. quodsi de anima quisque non uult hoc credere — quod quidem sine dubio non solum
so crederet, uerum etiam intellegeret, si eam posset, sicuti est, incorpoream cogitare. cui enim non facile occurrat, quod per locum non moueatur, quae per loci spatia non distenditur? quidquid autem per loci spatia distenditur corpus est; ac per hoc consequens est, ut anima per locum moueri non putetur,
85 si corpus non esse credatur — sed, ut dicere coeperam, si de anima hoc quisque non uult credere, non nimis urguendus est; substantiam uero dei nisi credat nec per tempus nec per locum moueri, nondum perfecte incommutabilem credit.
2 mouet Rl 3 fixae S 4 habent PRl 5 ipsae ERS 7 natura] natura sunt b 8 sfongeam E1 spungeam P spongeam JRl spungiam S 9 incorporeo] corporeo 8 conmixta S 10 quo] quod SR2 et] etiam P 12 ut] et S 15 intelligere P integere S 20 possit S 22 quae] que P quod Rd 23 quicquid E*RS* 25 cap. XV E ceperam S 26 quisque] quisquis E; cf. uers. 18 non uult quisque (hoc ordine) Eug nimis] minus S, in tng. b urguendus (u med. s. I. m. X) E,PRS 28 perfectae P
262 S. Aureli Aagustini
23. Uerum quia omnino incommutabilis est iila natura trinitatis et ob hoc ita aeterna, ut ei aliquid coaetenmm esse non possit, ipsa apud se ipsam et in se ipsa sine ullo tem- pore ac loco, mouet tamen per tempus et locum sibi eubditam creaturam, naturas creans bonitate, uoluntates ordinans potes- 5 tate, ut in naturis nulla sit, quae non ab illo sit, in uolun- tatibus autem nulla bona sit, cui non prosit, nulla mala sit, qua bene uti non possit. sed quia non omnibus naturis dedit noluntatis arbitrium, illae autem, quibus dedit, potentiores ac superiores sunt, iUae naturae, quae non habent uoluntatem, w subditae sint necesse est iUis, quae habent, et hoc ordinatione creatoris, qui numquam ita punit uoluntatem malam, ut naturae perimat dignitatem. cum igitur omne corpus et omnis anima inrationalis non habeat uoluntatis arbitrium, subdita ista sunt eis naturis, quae praeditae sunt arbitrio uoluntatis, u nec omnibus omnia, sed sicut distribuit iustitia creatoris. ergo dei prouidentia regens atque administrans uniuersam creaturam, et naturas et uoluntates, naturas, ut sint, uolun- tates autem, ut nec infructuosae bonae nec inpunitae malae sint, subdit primitus omnia sibi, deinde creaturam corporalem to creaturae spiritali, inrationalem rationali, terrestrem caelesti, femineam inascuUnae, minus ualentem ualentiori, indigenti- orem copiosiori, in uoluntatibus autem bonas sibi, ceteras uero ipsis seruientibus sibi, ut hoc patiatur uoluntas mala, quod ex iussu dei fecerit bona, siue per se ipsam siue per *> malam, in rebus dumtaxat, quae naturaJiter sunt etiam malis uoluntatibus subditae, id est in corporibus. nam in se ipsis malae uoluntates habent interiorem poenam suam eandem ipsam iniquitatem suam.
i
2 coaeternum (co «. I. m. 1) B 3 aput E1 ipsam PSl s*ne Rl 7 praesit bd 8 qua] quae (e m. 1 exp.) E 9 iUe PB 11 ordi- natio E 14 inrationaftlis (bi exp. m. 1) 8 19 inrructuose SEug bone 8 impunite Sb Eug male 8b 20 sint <m. P subdidit 8 primitus (it $. I m. 1) E 21 inrationabilem 8 22 faemineam 8 masculine 8 24 ipsas P 25 iusso S prius si«*ue B 26 malu» 8 naturalia P naturalit (f in ras.) B 27 subdite S 28 male S penam S
de Genesi ad litteram lib. VIII. 263
24. Ac per hoc sublimibus angelis deo subdite fruentibus et deo beate seruientibus subdita est omnis natura corporea, omnis inrationalis uita, omnis uoluntas uel infirma uel praua, ut hoc de subditis uel cum subditis agant, quod naturae ordo
5 poscit in omnibus iubente illo, cui subiecta sunt omnia. proinde illi in illo ueritatem incommutabilem uident et secun- dum eam suas dirigunt uoluntates. fiunt ergo illi participes aeternitatis, ueritatis, uoluntatis eius semper sine tempore et loco; mouentur autem eius imperio etiam temporaliter iilo
io non temporaliter moto, nec ita, ut ab eius contemplatione resiliant aut defluant, sed simul et illum sine loco ac tempore contemplantur et eius in inferioribus iussa perficiunt, mouentes se per tempus, corpus autem per tempus et locum, quantum eorum congruit actioni. et ideo deus bipertito prouidentiae suae
tt opere praeest uniuersae creaturae suae, naturis, ut fiant, uolun- tatibus autem, ut sine suo iussu uel permissu nihil faciant.
25. Natura igitur uniuersitatis corporalis non adiuuatur extrinsecus corporaliter. neque enim est extra eam ullura corpug; alioquin non est uniuersitas. intrinsecus autem adiuuatur
2o incorporaliter deo id agente, ut omnino natura sit, quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia. partes uero eiusdem uniuersitatis et intrinsecus incorporaliter adiuuantur, uel potius fiunt, ut nafcurae sint, et extrinsecus corporaliter, quo se melius habeant, sicut alimentis, agricultura, medicina
25 et quaecumque etiam ad ornatum fiunt, ut non solum saluae ac fecundiores, uerum etiam decentiores sint.
20 Rom. 11, 36
1 cap. XVI E ac] hac jB subdite] subditae E subditis beatitu- ding S 2 beatae EPBS 3 praba El parua Bl 5 iuuente P
8 ueritatis 8. I. m. 1 B nolantate b semperj semper facientes b
9 inperio PS 10 moto El eius] eiis S 11 resiliant (in mg. a tn. 1 ut uidetur add. est al dissiliant) P 14 uipertito E1 15 creatorae suae] creatnrae PBSbd 16 uel *. I. m. 1 E 17 adiubatur El adiuuatur (u med. 6. I m. I) B 18 neqnae S 19 est] esset b autein adiu- uatur om. b adinbatnr El 22 adinbantur El 25 quecumque BS salue S 26 fecundiores (n 8. I. m. 1) S
264 S. Aureli Augustini
Spiritalis autem creata natura si perfecta atque beata est, sicut angelorum sanctorum, quantum adtinet ad se ipsam, quo sit sapiensque sit, nonnisi intrinsecus incorporaliter ad- iuuatur. intus ei quippe loquitur deus miro et ineffabili modo neque per scripturam corporalibus instrumentis adfiiam neque 6 per uoces corporalibus auribus insonantes neque per corporum similitudines, quales in spiritu imaginaliter fiunt, sicut in somnis uel in aliquo excessu spiritus — quod graece dicitur &totaoi<; et nos eo uerbo iam utimur pro latino — quia et hoc genus uisionum, quamuis interius fiat quam sunt ea, quae 10 animo per sensus corporis nuntiantur, tamen, quia simile est eis, ita ut, cum fit, discerni ab eis aut omnino non possit aut certe uix et rarissime possit, et quia exterius est quam illud, quod in ipsa incommutabili uehtate mens rationalis et intellectualis intuetur eaque luce de his omnibus iudicat, 15 inter illa, quae extrinsecus fiunt, arbitror esse deputandum. creatura ergo spiritalis et inteilectualis perfecta et beata, qualis angelorum est, sicut dixi, quantum adtinet ad se ipsam, quo sit sapiensque ac beata sit, nonnisi intrinsecus adiuuatur aetemitate, ueritate, caritate creatoris; extrinsecus uero si 20 adiuuari dicenda est, eo fortasse solo adiuuatur, quod inuicem uident et de sua societate gaudent in deo et quod perspectis etiam eis ipsis omnibus creaturis undique gratias agit lau- datque creatorem. quod autem adtinet ad creaturae angelicae actionem, per quam uniuersarum rerum generibus maximeque ** humano prouidentia dei prospicitur, ipsa extrinsecus adiuuat
1 cap. XVII E si] se S 3 sapiensj|quae R adiubatur El
5 scribturarum E1 scribturam P adfixa Ex adfixam (in mg. add. at teporalibus adfixam) P 6 corporaliter SR2 8 in ante aliquo <m. Pb grece PS grec§ R 9 extasis EPRSb 14 incommutabile Rl 15 ea- quae 18 ipsam (a ex u w. 1) E 19 sapiens que (t add. m. 2) JP adiubatur E1 20 karitate S 21 adiubari Ex adiubatur E1 quod] quo E ae inuicem b 22 perspectis (*. I. m. 2 a* fec) E praespectis iS 23 eis] in eis PRSbd 24 incipiunt Excerpta Eugippiip. 210—212 ed. Knoll cap. XVIII E 25 maximeque humano] maxiraaeque humano generi (generi 8. I. m. 2) R maxime quia humana b 26 adiubat E1
de Genesi ad litteram lib. VIII. 265
et per illa uisa, quae similia sunt corporalibus, et per ipsa corpora. quae angelicae subiacent potestati.
26. Quae cum ita sint, cum deus omnipotens et omnitenens, incommutabili aeternitate, ueritate, uoluntate semper idem,
5 non per tempus nec per locum motus mouet per tempus creaturam spiritalem, mouet etiam per tempus et locum crea- turam corporalem, ut eo motu naturas, quas intrinsecus sub- stituit, etiam extrinsecus administret et per uoluntates sibi subditas, quas per tempus et per corpora sibi atque illis
io uoluntatibus subdita, quae per tempus et locum mouet, eo tempore ac loco, cuius ratio in ipso deo uita est sine tempore ac loco: cum ergo tale aliquid deus agit, non debemus opinari eius substantiam, qua deus est, temporibus locisque mutabilem aut per tempora et loca mobilem, sed in opere diuinae pro-
i6 uidentiae ista cognoscere non in illo opere, quo naturas creat, sed in illo, quo intrinsecus creatas etiam extrinsecus ad- ministrat, cum sit ipse nullo locorum uel interuallo uel spatio incommutabili excellentique potentia et interior omni re, quia in ipso sunt omnia, et exterior omni re, quia ipse est super
20 omnia. item nullo temporum uel interuallo uel spatio incom- mutabili aetemitate et antiquior est omnibus, quia ipse est ante omnia, et nouior omnibus, quia idem ipse post omnia.
27. Quapropter, cum audimus dicentem scripturam: et praecepit dominus deus Adae dicens: ab omni ligno,
as quod est in paradiso, escae edes; de ligno autem cognoscendi bonum et malum non manducabitis de
23 Geii. 2, 16. 17
3 et om. S omnitenens om. S 7 intrinsecus (al ex in tng.) P 8 extrinsecus] intrinsecus (tn mg. al ex) P intrinsecus B ammini-
stret E*PB sibi om. Pl 9 per ante corpora om. b 11 cuius] cui b 12 eius opinari Eug. 14 mobilem (in mg. al mutabilem) P 15 in s L m. 1 B 16 quo] qui S intrinsecus (in mg. aJ ex) P
creatas (in mg. al creaturas) P amministrat E*PB 18 incommutabili (bi 8. I. m. 1) S incommutabile ^ternitate excellentique b 19 et om. El 23 scripturam dicentem bd scribturam EP 25 escae] esca IPbdEug aesca PBS esca E2-, cf. 242, 17 aedes S 26 cognoscendi (alt. n s. I.) B
266 s- Aureli Augustini
illo. qua die antem ederitis ab eo, morte moriemini, si modum quaerimus, quomodo ista locutus sit deus, modus quidem ipse a nobis proprie conprehendi non potest . certissime tamen tenere debemus deum aut per suam substantiam loqui aut per sibi subditam creaturam; sed per substantiam suam 5 non loqui nisi ad creandas omnes naturas, ad spiritales uero atque intellectuales non solum creandas, sed etiam inlumi- nandas, cum iam possunt capere locutionem eius, qualis est in uerbo eius, quod in principio erat apud deum et deus erat uerbum, per quod facta sunt omnia. illis autem, qui 10 eam capere non possunt, cum loquitur deus, nonnisi per creaturam loquitur aut tantummodo spiritalem siue in somnis siue in extasi in similitudine rerum corporalium aut etiam per ipsam corporalem, dum sensibus corporis uel aliqua species adparet iiel insonant uoces. 15
Si ergo Adam talis erat, ut posset capere illam locutionem dei, quam mentibus angelicis per suam praebet substantiam, non dubitandum est, quod eius raentem per tempus mouerit miro et ineffabili modo, non motus ipse per tempus, eique utile ac salubre praeceptum ueritatis inpresserit et quae to transgressori poena deberetur ea ipsa ineffabili ueritate mon- strauerit, sicut audiuntur uel uidentur omnia bona praecepta in ipsa incommutabili sapientia, quae in animas sanctas se transfert ex aliquo tempore, cum ipsius nullus sit motus in tempore. si autem ad eum modum Adam iustus erat, ut ei 25 adhuc opus esset alterius creaturae sanctioris et sapientioris auctoritas, per quam cognosceret dei uoluntatem atque
9 cf. Ioh. 1, 1. 3 23 cf. Sapu 7, 27
1 aederitis S ab] de S 2 loquHtus P 3 propriae PS con- praehendi EPES 8 loquutionem P 9 aput EP deum] eum Eug 11 eam] eum S 13 extasin B ecstasi d in om. E*Bb 14 aliqua (qu 8. I. m. 1) B 16 eap. XVIIII E possit S loquutionem PB 19 ineffabili (i fin. ex e m. 1) B ei quae S 20 utile ac] utique hoc Eug. salubr^ S inpraesserit BS et quae] que^que b que B 21 transgre8S*ori (i eras.) B debetur E1 ipse S ineffabiliter PBSEug, (0. I m. 2) Ebd 22 omnia] ea omnia b 24 transferet S
de Genesi ad litteram lib. VIII. 267
iussionem, sicut nobis prophetae, sicut ipsis angeli, cur ambigamus per aliquam eius modi creaturam ei esse locutum deum talibus uocum signis, quae iutellegere posset? illud enim, quod postea scriptum est, cum peccassent, eos audisse
5 uocem domini dei ambulantis in paradiso, quia non per ipsam dei substantiam, sed per subditam ei creaturam factum est, nullo modo dubitat, qui fidem catholicam sapit. ad hoc enim et aliquanto latius de hac re disserere uolui, quia nonnulli haeretici putant substantiam filii dei nullo adsumto corpore
10 per se ipsam esse uisibilem et ideo, antequam ex uirgine corpus acciperet, ipsum uisum esse patribus opinantur, tam- quam de solo deo patre dictum sit: quem nemo hominum uidit nec uidere potest, quia filius uisus sit ante acceptam serui formam etiam per ipsam substantiam suam: quae inpietas
15 procul a catholicis mentibus repellenda est. sed de hoc plenius alias, si domino placuerit, disseremus; nunc terminato isto uolumine id, quod sequitur, quomodo sit mulier ex uiri sui latere creata, in consequenti sperandum est.
LIBER NONUS. 20 1. Et dixit dominus deus: non bonum est esse hominem solum; faciamus ei adiutorium secundum
5 cf. Gen. 3, 8 9 Ariani 12 I Tim. 6, 16 20 Gcn. 2, 18—24
1 prophftae 8 ipsie E1 quur PB 2 ambigimus PBxbd huiusraodi Sbd ei B1 3 do B1 illut P 4 scribtum EP peccaflset b 6 creaturam ei Eug. 7 sapit] capit Eug (Kntill 212, 18) hoc] huc B2 8 hac] ac P1 uoluit P 9 heretici EB suhstantia E1 fili E1 assumto PB adsumpto Sbd 12 sol#o B 14 serui (ui s. I. m. 1) E suam om. El impietas E 15 repellanda (a pr. ex e m. 1) B 18 consequenti sperandum (n ante d 8. I.) E,SB* conse-
quentis parandum P consequentibus parandum BH>d Expl lib octabus incipiunt capitula libri noni fol. 188 E Explicuit liher •VIII' (litt. »?t- nuse. color.) fol. 210b P Explicit liher octauus (litt. mai.) Incipit liber nonus fol. 160b B Expl liber VIII (litt. mai.) pag. 225* S
19 Explicuerunt capitula in^ liher nonus fol. 134 E Incipit liber nonus (liU. minusc. rubr.) fol. 211* P Incipit lib VIIII (litt. mai. rubr.) pag. 225* S 20 hominem esse solum bd
268 S. Aureli Augustini
ipsum. et finxit deus adhuc de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli et adduxit illa ad Adam, ut uideret, quid uocabit illa. et omne quodcumque uocauit illud Adam animam uiuam, hoc est nomen eius. et uocauit Adam nomina omnibus pecoribus et 6 omnibus uolatilibus caeli et omnibus bestiis agri. ipsi autem Adam non est inuentus adiutor similis ei et inmisit deus extasin in Adam, et obdormiuit. et accepit uriam costarum eius et adinpleuit carnem in locum eius. et aedificauit dominus deus costam, 10 quam accepit de Adam, in mulierem et adduxit eam ad Adam. et dixit Adam: hoc nunc os ex ossibus meis et caro de carne mea; haec uocabitur mulier, quoniam ex uiro suo sumta est. et propter hoc relinquet homo patrem et matrem et conglutinabitur ad uxorem suam; 15 et erunt duo in carne una. si aliquid adiuuant lectorem, quae libris superioribus considerata atque conscripta sunt, non debemus in hoc diutius inmorari, quod finxit adhuc deus de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli; cur enim dictum sit „adhuctt, id est propter primam ao conditionem creatararum sex diebus consummatam, in qua causaliter perfecta sunt omnia simul et inchoata, ut deinde ad effectus suos causae perducerentur, iam, quantum potuimus, in praecedentibus intimauimus. et si quis hoc aliter eno- dandum putat, tantum diligenter adtendat illa omnia, quae ut 25 hoc sentiremus adtendimus; et si probabiliorem inde potuerit eniicleare sententiam, non solum resistere non debemus, sed debemus etiam gratulari.
24 lib. VI 5
3 uocabit scripsi: uocauit ElPR uocaret E*Sbd; 8cd confer 174, 26; 285, 2 4 adam illud b 8 ecstasim d 10 loco PRbd 12 ex] de S, (s. I. m. 2 add. a* de) E 14 sumpta TRSb et om. E 15 ad uzorem suam] uxori suae PRbd 16 aliqui S adiubant E1 17 in libris d conscribta E, (con 8. I m. 1) P 18 immorare P deus adhuc S 20 quur PR 21 consummatam (prim. m eay. m. 2) E 24 enotandum S 26 hoc] hic b 27 non resistere b
de Genesi ad litteram lib. VIIII. 269
Si quem autem mouet, quia non dixit: finxit deus adhuc de terra omnes bestias agri et de aquis omnia uolatilia caeli, sed tamquam utraque genera de terra finxerit, et finxit deus, inquit, adhuc de terra omnes bestias agri et
5 omnia uolatilia caeli, uideat duobus modis esse intellegendum: aut tacuisse nunc, unde finxerit uolatilia caeli, quia et tacitum posset occurrere, ut non de terra utrumque accipiatur deum finxisse, sed tantummodo bestias agri, ut uolatilia caeli etiam tacente scriptura intellegamus unde finxerit, uelut qui sciamus
10 in prima causalium rationum conditione ex aquis ea esse producta; aut terram uniuersaliter sic appellatam simul cum aquis, quemadmodum appellata est in illo psalmo, ubi caelestium laudibus terminatis ad terram facta est conuersio sermonis et dictum: laudate dominum de terra, dracones et omnes
15 abyssi et cetera, nec postea dictum est .laudate dominum de aquis". ubi enim sunt omnes abyssi, quae tamen de terra laudant dominum? ubi etiam reptilia et uolatilia pennata, quae nihilominus de terra laudant dominum? secundum istam uni- uersalem appellationem terrae, secundum quam etiam de toto
20 mundo dicitur: deus, qui fecit caelum et terram, siue de terra siue de aquis quaecumque creata snnt, de terra creata ueraciter intelleguntur.
2. Nunc iam uideamus, quomodo accipiendum sit, quod dixit deus: non est bonum esse hominem solumr
»5 faciamus ei adiutorium secundum ipsum, utrum tempo- raliter uocibus ac syllabis editis hoc dixerit deus, an ipsa ratio commemorata est, quae in uerbo dei principaliter eratr
14 Ps. 148, 7 24 Gen. 2, 18
1 cap. I E qu##em (id eras.) R adhuc in mg. suppl. P 2 aqua b 4 inquit deus bd inquid El contra uocetn agri in mg. praebeturr hic minus abet P 6 fixerit P 7 utraque P 9 scribtura EP fixerit P 10 inprimis P in prima* (m eras.) R 12 quemammodum E 14 drachones E 16 ubi] ibi PBSbd omnes in mg. add. tn. 2 P 17 dominum] deum ES ubi] ibi PRbd pinnata i^P 18 nihil- hominus S dominum] deum ES 20 de terra] de arida* P de-
arida RSbd 23 cap. II E 26 sillabis PRS editus Rl
270 S. Aureli Augustini
ut sic femina fieret: quam rationem suscipiebat etiam tunc scriptura, cum diceret „et dixit deus: fiat* hoc aut illud, quando primitus omnia condebantur. an forte in mente ipsius hominis hoc dixit deus, sicut loquitur quibusdam seruis suis in ipsis seruis suis? ex quo genere seruorum eius erat etiam 5 ille, qui dixit in psalmo: audiam, quid loquetur in me dominus deus. an aliqua de hac re ipsi homini in ipso homine per angelum est facta reuelatio in similitudinibus uocum corporalium, quamuis tacuerit scriptura, utrum in somnis an in extasi? ita enim fieri haec solent . an aliquo 10 alio modo sicut reuelatur prophetis? unde illud est: et dixit mihi angelus, qui loquebatur in me. an per corporalem creaturam uox ipsa sonuerit sicut de nube: hic est filius meus? quid ergo ex his omnibus factum sit, ad liquidum conprehendere non ualeamus; uerum tamen certissime teneamus 15 et dixisse hoc deum et, si corporali uoce uel temporaliter expressa similitudine corporis dixit, non eum per suam sub- stantiam, sed per aliquam imperio suo subditam dixisse creaturam, sicut in libro praecedente tractauimus.
Nam uisus est deus etiam postea sanctis uiris alias capite so albo sicut lana, alias inferiore parte corporis sicut aurichalcum, alias aliter atque aliter; non tamen illas uisiones hominibus per substantiam, qua ipfce est, sed per sibi subdita, quae creauit, eum praebuisse et per similitudines formarum uocumque
6 Ps. 84, 9 11 Zach. 2, 8 18 Matth. 3, 17 19 lib. VIII 27 20 cf. Apoc. 1, 14. 15
1 femina 8 suscipiebat] suspiciebat E 2 sj|cribtura P
et om. S 6 loquatur EPPBbd 9 uocum] locorum S 10 cum uoce an incipit cap. III E alio aliquo 8 11 proph^tis S 13 sonauerit 8 sicut om. E1 14 his] eis E ad om. E1 15 conpraehendere E*P ualemus PRSbd cum uocabulo uerum tamen incipit cap. IIII E
16 et pr. om. b 17 expraessa P substantiam suam PBSbd 18 in- perio S 19 precedente libro S 20 etiam 01». P 21 inferiori S parte s. I. m. 1 B aerocalcum EP aericalcura B auricalcum 8
23 qua] quam S quae bd per om. b subdita sibi b subdita
(~ add. m. 2) E quae] qua S
de Genesi ad litteram lib. YIIII. 271
corporalium quod uoluit ostendisse ac diiisse certissimum est eis, qui substantiam trinitatis incommutabiliter aeternam nec per tempus nec per locum moueri et per tempus et per locum mouere uel fideliter credunt uel etiam excellenter
5 intellegunt. non ergo iam quaeramus, quomodo istud dixerit deus, sed potius intellegamus quid dixerit. adiutorium quippe homini secundum ipsum fuisse faciendum aetema ipsa ueritas habet, per quam creata sunt omnia; et in illa hoc audit, qui potest in ea cognoscere, quid quare creatum sit.
10 3. Si autem quaeritur, ad quam rem fieri oportuit hoc adiutorium, nihil aliud probabiliter occurrit quam propter filios procreandos, sicut adiutorium semini terra est, ut uir- gultum ex utroque nascatur; hoc enim et in prima rerum conditione dictum erat: masculum et feminam fecit eos
i6 et benedixit eos deus dicens: crescite et multipli- camini et inplete terram et dominamini eius. quae ratio conditionis et coniunctionis masculi et feminae atque benedictio nec post peccatum hominis poenamque defecit. ipsa enim est, secundum quam nunc terra hominibus plena
ao est dominantibus eius.
Quamquam enim iam emissi de paradiso conuenisse et genuisse commemorantur, tamen non uideo, quid prohibere potuerit, ut essent eis etiam in paradiso honorabiles nuptiae et toms inmaculatus hoc deo praestante fideliter iusteque
26 uiuentibus eique oboedienter sancteque seruientibus, ut sine
14 Gen. 1, 27. 28 23 cf. Hebr. 13, 4
3 moueri] moueri nam creaturam S et (prius) — mouere in tng. 8uppl. P; s. I. superscr. R 5 intellegunt Rl istut P dixit b 6 dens om. Rbd cap. *V- E 7 hominis E horoinis 8 8 in *. I. E 10 oportuerit PRbd 11 probabiliter (bi 8. I. tn. 1) 8 qua Et
propter] pter P 12 seminis S terra] in terra (in s. I. exp. m. 2) E in terra 8 14 feraina P faeminam 8 15 deus om. E; conf. etiam 84, 25 multipiicabimini (ni s. I. m. \ ut uidetur) S 17 faemi-
nae 8 19 quam] que JP1 21 cap. VI- E missi PR 22 com- memorantur E1: commemorentur PRSbd 23 nubtiae El 24 thorus Eb prestante E iust^ fideliterque S 25 oboedienter] oboedientibus Pb sanct«eque (a eras.) E scaeque P8
272 S. Aureli Augustini
ullo inquieto ardore libidinis, sine ullo labore ac dolore pariendi fetus ex eorum semine gigneretur; non ut morientibus parentibus filii succederent, sed ut illis, qui genuissent, in aliquo formae statu manentibus et ex ligno uitae, quod ibi plantatum erat, corporalem uigorem sumentibus et illi, qui 5 gignerentur, ad eundem perducerentur statum, donec certo numero inpleto, si iuste omnes oboedienterque uiuerent, tunc tieret iila commutatio, ut sine illa morte animalia corpora conuersa in aliam qualitatem, eo quod ad omnem nutum regenti se spiritui deseruirent et solo spiritu uiuificante sine 10 ullis alimentorum corporalibus sustentaculis uiuerent, spiritalia uocarentur. potuit hoc fieri, si non praecepti transgressio mortis subplicium mereretur.
Qui enim hoc fieri potuisse non credunt, nihil aliud quam consuetudinem naturae iam post peccatum poenamque humanam 15 sic currentis adtendunt; non autem in eorum genere nos esse debemus, qui non credunt, nisi quod uidere consuerunt. quis enim dubitet homini oboedienter et pie uiuenti praestari potuisse, quod diximus, qui non dubitat uestibus Israhelitarum inpertitum esse quendam in suo genere statum, ut per annos *> quadraginta nulla uetustatis detrimenta paterentur?
4. Cur ergo non coierunt, nisi cum exissent de paradiso? cito responderi potest: quia mox creata muliere, prius quam coirent, facta est illa transgressio, cuius merito in mortem destinati etiam de loco illius felicitatis exierunt. non enim as scriptura tempus expressit, quantum interfuerit inter eos
20 cf. Deut. 29, 5
1 dolore ac labore 8 2 foetus ES foetos Bx gignerentur PBbd 3 succederent (de s.l.m. 1) 8 succiderent in mg. P*BX 4 et *. l.m. 1 E 5 erat] est b 7 impleto E inpletos PS si om. 8 oboedientesque 8 8 mort$ 8 9 nutum (nu m mg.) P 10 regentis PB se om. PB*b 11 corporalium d 12 precepti S 15 paenamque P 16 currentes PB 17 consueuerunt PBbd cap. -VII- E 18 enim non (non del. m. 1) 8 piae 8 prestari E pr$stare b 19 potuisset E 22 quur B co- hierunt P coierunt (i sup. eras. g pos.) B exiissent bd 24 coierent E cohirent 8 26 scribtura EP expraessit P
d e Genesi ad litteram lib. VDII. 273
factos et ex eis natum Cain. potest etiam dici, quia nondum deus iusserat, ut coirent. cur enim non ad hanc rem diuina expectaretur auctoritas, ubi nulla concupiscentia tamquam stimulus inoboedientis carnis urgebat? ideo autem hoc non 6 iusserat deus, quia secundum suam praescientiam disponebat omnia, in qua et eorum casum procul dubio praesciebat, unde iam mortale genus propagandum esset humanum.
5. Aut si ad hoc adiutorium gignendi filios non est facta mulier uiro, ad quod ergo adiutorium facta est? si, quae
io simul operaretur terram, nondum erat labor, ut adiumento indigeret, et, si opus esset. melius adiutorium masculus fieret . hoc et de solacio dici potest, si solitudinis fortasse taedebat. quanto enim congruentius ad conuiuendum et con- loquendum duo amici pariter quam uir et mulier habitarent?
i& quodsi oportebat alium iubendo, alium obsequendo pariter uiuere, ne contrariae uoluntates pacem cohabitantium per- turbarent, nec ad hoc retinendum ordo defuisset, quo prior unus, alter posteriofr, maxime si posterior ex priore crearetur, sicut femina creata est. an aliquis dixerit de costa hominis
so deum feminam tantum, non etiam masculum, si hoc uellet, facere potuisse? quapropter non inuenio, ad quod adiutorium facta sit mulier uiro, si pariendi causa subtrahitur.
6. Nam si parentes filiis suis cedere ex hac uita oportebat, ut ita omne humanum genus per decessiones et successiones
tt certa numerositate inpleretyr, potuerunt etiam homines genitis filiis perfectaque humani officii iustitia hinc ad meliora trans-
2 coierent E quur PB 4 stimulis PB urgebatur (ur exp. m. 1) E urguebat S 5 prescientiam S 6 praescibat E 7 mortale» (m eras.) P 8 facta mulier (facta mu in mg. add.) P 9 cop. •VHI* E 8i| sicut S quae om. S quia b 10 operarentur Sb 11 indigeretur S adiutoriuin E adiutor S 12 et] est P solatio P 18 tedebat EBS 14 amici] mihi S 15 iuuendo P obsequendo) oboediendo S
16 ne] nec PB contrarie E 18 maximae B 19 faemina S
20 faeminam S femina b non s. I. m. 1 B mns masculum (mus del m. 1) P 22 subtrabatur b 23 cap. 'VIIIP E cecedere P caedere S* 25 certa] terra b 26 offitii S
XXV III. Ang. *eet. ni par* 1. 18
274 S. Aureli Augustini
ferri non per mortem, sed per aliquam commutationem, aut illam summam, qua receptis corporibus fient sancti, sicut angeli in caelis, aut. si illam dari non oportet nisi omnibus simul in saeculi fine, aliqua inferiore quam illa erit: quae tamen haberet meliorem statum, qiiam uel hoc corpus habet 5 uel illa etiam, quae primitus facta sunt, uiri ex limo terrae, mulieris ex uiri carne.
Neque enim arbitrandum est Heliam uel sic esse iam, sicut erunt sancti, quando peracto operis die denarium pariter accepturi sunt, uel sic, quemadmodum sunt homines, qui ex 10 ista uita nondum emigrarunt, de qua ille tamen non morte, sed translatione migrauit. iam itaque aiiquid melius habet, quam in hac uita posset, quamuis nondum habeat, quod ex hac uita recte gesta in fine habiturus est; pro nobis enim meliora prouiderunt, ne sine nobis perfecti perficerentur. aut 15 si quisquam putat hoc Heliam mereri non potuisse, si duxisset uxorem filiosque procreasset — creditur enim non habuisse. quia hoc scriptura non dixit, quamuis et de caelibatu eius nihil dixerit — quid de Enoch respondebit, qui filiis genitis deo placens non mortuus, sed translatus est? cur ergo et *o Adam et Eua, si iuste uiuentes caste filios procreassent, non eis possent translatione, non morte succedentibus cedere? nam si Enoch et Helias in Adam mortui mortisque pro- paginem in carne gestantes — quod debitum ut soluant, creduntur etiam redituri ad hanc uitam et, quod tamdiu k
2 Matth. 22, 30 9 cf. Matth. 20, 10 12 cf. IV Reg. 2, 11 15 cf. Hebr. 11, 40 19 cf. Gen. 5, 24 24 cf. Malach. 4, 5; Apoc. 11, 3 sqq.
1 aut] ad E 3 si *. I. m. 1 B oportebat b 4 aliquam inferi- orem PBbd erit] erat E 8 cap. X" E helian E*PBl
Eliam d 9 die» (m er<u.) E sunt accepturi pariter 8 10 quem- ammodum E 11 mortem P 12 translatione" P 14 recte 8 gesfo gesta (del m. I) P enim om. S 16 putat Bl helian PBl Eliam d 18 acribtura EP caelibatu corr. m. 3 ex caelihabitu E 20 trans- latus] uiuus translatus b quur PB 21 iust?ste (tus exp. m. 1) E castae E cast^ S 22 posjjset (t add. m. 2 *. I) P posset B 23 elias Bd 24 solbant P 25 reddituri B
de Genesi ad litteram lib. VIIII. 275
dilatum est, morituri — nunc tamen in alia uita sunt, ubi ante resurrectionem carnis, antequam animale corpus in spiri- tale mutetur, nec morbo nec senectute deficiunt: quanto iustius atque probabilius primis illis hominibus praestaretur 5 sine ullo suo parentumue peccato uiuentibus, ut in meliorem aliquem statum filiis genitis cederent, unde saeculo finito cum omni posteritate sanctorum in angelicam formam non per carnis mortem, sed per dei uirtutem multo felicius muta- rentur!
10 7. Non itaque uideo, ad quod aliud adiutorium mulier facta sit uiro, si generandi causa subtrahitur: quae nihilominus quare subtrahatur ignoro. unde enim magnum magnique honoris meritum apud deum fidelis et pia uirginitas habet, nisi quia isto iam tempore continendi ab amplexu, cum ex
15 omnibus gentibus ad inplendum sanctorum numerum largissima subpetat copia, percipiendae sordidae uoluptatis libido non sibi uindicat, quod iam sufficiendae prolis non postulat necessitudo? denique utriusque sexus infirmitas propendens in ruinam turpitudinis recte excipitur honestate nuptiarum,
20 ut, quod sanis esse posset officium, sit aegrotis remedium. neque enim quia incontinentia malum est, ideo conubium uel quo incontinentes copulantur, non est bonum; immo uero non propter illud malum culpabile est hoc bonum, sed propter hoc bonum ueniale est illud malum, quoniam id, quod bonum
26 habent nuptiae et quo bonae sunt nuptiae, peccatum esse numquam potest. hoc autem tripertitum est: fides, proles, 8acramentum. in fide adtenditur, ne praeter uinculum coniugale
2 ante] aut b 4 prestaretur ES; praestaretur — uiuentibus in mg. add. m. 1 B 5 parentnmqne S 7 omne B 8 dei (s. I. add. m. 2 a* fidei) E 11 nihilkominus S 14 ex om. Ex 16 percipiende sordide S linido E1 17 nSdicat b sufficiende S prolia] re- plesse S neceasitndo non postulat PBSbd 18 cap. XI- E 19 nub- tiarnm El 20 esse posset] possit esse b possit PB egrotis BS 21 connubium bd 22 incontinenter S uero (o ex e) B uere P
24 ueniabile E* illnd] illum P 25 nubtiae El quo] quod EPBb nubtiae Ex 27 preter S
18*
276 3. Aureli Augustini
cum altera uel altero concumbatur; in prole, ut amanter sus- cipiatur, benigne nutriatur, religiose educetur; in sacramento, ut coniugium non separetur et dimissus aut dimissa nec causa prolis alteri coniungatur. haec est tamquam regula nuptiarum, qua uel naturae decoratur fecunditas uel incon- 5 tinentiae regitur prauitas. unde quia satis disseruimus in eo libro, quem de bono coniugali nuper edidimus, ubi et con- tinentiam uidualem et excellentiam uirginalem pro suorum graduum dignitate distinximus, diutius hic stilus noster non est occupandus. 10
8. Nunc enim quaerimus, cui adiutorio mulier facta sit uiro, si eis ad gignendos filios misceri sibimet in paradiso non licebat. qui enim hoc sentiunt, forte peccatum esse omnem concubitum putant. difficile est namque, ut, dum peruerse homines uitia deuitant, non in eorum contraria perniciter 15 currant. etenim sicut exhorrens auaritiam fit profusus aut exhorrens luxuriam fit auarus aut inquietus fit, cuius pigritiam reprehenderis, aut cuius inquietudinem piger aut qui repre- hensus odisse coeperit audaciam suain, ad timiditatem fugit aut qui timidus non esse conatur, tamquam abrupto uinculo t0 fit temerarius, dum non ratione, sed opinione crimina metiuntur: ita dum nesciunt homines, quid in adulteriis et fornicationibus diuino iure damnetur, etiam causam procreandi coniugalem con- cubitum detestantur.
9. Quod qui non faciunt, sed tamen fecunditatem carnis propter successionem mortalitatis diuinitus datam sentiunt, nec ipsi putant primos illos homines potuisse concumbere,
7 De bono coniugali 1 amatft [in mg. al amater) b auscipiantur S 2 nutriantur 8 religiose, 8 edocentur S 3 ut] autem ut bd 4 causa* (m eras.) E tegula» (m eras.) E 5 nubtiarum El 9 gradum El noster stilu6 bd 12 ini8ceri (8 m. 1 8. I) E 13 omne S 14 cap. XII- E namque] autem S peruersae E 15 debitaat E1 perniciter (m mg. al per- uicaciter) b 16 et 17 exorrens EBS 17pigritia^ 18 repraehende- ria EPB 19 odiase ?e (se exp. m. \) S ceperit 8 audatiam 8 fugit] suam S 20 abrupto (p «. I. m. 1) S 21 mentiuntur S 22 adul- teris El 23 causa PRSbd
de Genesi ad litteram lib. VIIII. 277
nisi propter peccatum, quod admiserant, morituri gignendo requirerent successores, nec adtendunt, si recte potuerunt successores quaeri morituris, multo rectius socios quaeri potuisse uicturis. inpleta enim terra genere humano recte 5 proles, nonnisi quae morientibus succederet, quaereretur; ut autem per duos homines terra inpleretur, quomodo ipsi nisi gignendo officium societatis inplerent? an uero ita quis caecus est mente, ut non cernat, quanto terris ornamento sit genus humanum, etiam cum a paucis recte laudabiliterque uiuatur,
10 quantumque ualeat ordo reipublicae in cuiusdam pacis terrenae uinculum coercens etiam peccatores? neque enim tantum deprauati sunt homines, ut non etiam tales pecoribus et uolatilibus antecellant; quorum tamen omnium generibus hanc infimam mundi partem pro sui loci sorte decoratam quem
i6 non considerare delectet? quis autem ita sit excors, ut putet minus eam ornari potuisse, si iustis non morientibus in- pleretur?
Nam quia numerosissima est superna ciuitas angelorum, ideo non recte conubio copularentur, nisi morerentur. hanc
to quippe numerositatem perfectam etiam in resurrectione sanc- torum angelis sociandam dominus praesciens ait: in resur- rectione neque nubent neque uxores ducent; non enim incipient mori, sed erunt aequales angelis dei; hic uero cum inplenda esset hominibus terra et eam propter
25 cognationis artiorem necessitudinem et unitatis uinculum
21 Matth. 22, 30
1 ammieerant PR 3 socios (os ex us m. 1) E socius P 5 quae] qui S succederent S 6 terram E terram S 7 societatis R
cecua S 8 ut *. I. m. 1 E ante cernat eras. est ut R 9 uiuebatur E* 10 pacis] pauci8 E terraenae P 11 cobercens RS cboercens P
14 locis R sortel »orte R <m. S decoratam (m 8. I. m. 1) E
15 excors] escors Ex 18 nomerosissima (sup. pr. o m. 1 superscr. u) R 19 morirentur S 21 sotiandam JB presciens S 22 ducunt E1 23 inquipient El cum uoce bic incipit cap. 'XIII* E hinc S 25 cognitionis (sup. prim. i superscr. a) S arctiorern bd
278 S. Aureli Augustini
maxime commendandum ex uno oporteret inpleri, propter quid aliud secundum ipsum quaesitus est femineus sexus adiutor, nisi ut serentem genus humanum natura muliebris tamquam terrae fecunditas adiuuaret?
10. Quamuis honestius meliusque credatur ita fuisse tunc 5 illorum hominum corpus animale constitutorum in paradiso nondum mortis lege damnatum, ut non haberent adpetitum carnalis uoluptatis, qualem nunc habent ista coipora, quae iam ex mortis propagine ducta sunt. neque enim nihil est in eis factum, cum de ligno prohibito edissent, quandoquidem 10 deus dixerat non „si ederitis, morte moriemini*, sed: qua die ederitis, morte moriemini, ut hoc ipsum in eis illa faceret dies, quod apostolus gemit dicens: condelector legi dei secundum interiorem hominem, uideo autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis 15 meae et captiuantem me in lege peccati, quae est in membris meis. infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum. non enim sufficeret ei, si diceret: quis me liberabit de hoc mortali corpore? sed, de corpore, inquit, 90 mortis huius. sicut etiam illud, corpus quidem, inquit, mortuum est propter peccatum; nec ibi ait mortale, sed mortuum, quamuis utique et mortale, quia moriturum. non ita credendum est fuisse illa corpora, sed licet animalia, nondum spiritalia, non tamen mortua, id est quae necesse » esset ut morerentur: quod ea die factum est, qua lignum contra uetitum tetigerant.
11 Gen. 2, 17 13 Rom. 7, 22—25 21 Rom. 8, 10
1 conniendandum B implere P 2 quaesitus] quietus 8 faemi- neus S 4 adiubaret El 9 iam 8. I. m. 1 B in om. P1 11 non diierit b dixerit BlPb non om. Bl sed— raoriemini in mg. P
quo bd 12 di$ S fderitis S 17 liberauit P 18 gratiam P 19 si] qui S 20 liberauit 2T1 inquid E^BS 21 sicut— peccatum •n mg. inf. add. m. 1 S inquid E1 22 propter] pro E 24 ita] itaque S 26 raorerentur (n s. I. m. 1) E morirentur S eo bd dif 8 <iuo bd 27 tetirerunt PBSbd
de Genesi ad litteram lib. VHII. 279
Sicut in ipsis nostris corporibus quaedam pro suo modo sanitas dicitur, quae si perturbata sic fuerit, ut letalis morbus iam uiscera depascatur, quo inspecto medici mortem inminere pronuntient, mortale utique corpus etiam tunc dicitur, sed
5 aliter, quam cum esset sanum quamuis quandoque sine dubio moriturum: ita illi homines animalia quidem corpora gerentes, sed non moritura, nisi peccassent, acceptura autem angelicam formam caelestemque qualitatem, mox ubi praeceptum trans- gressi sunt, eorum membris uelut aliqua aegritudo letalis
10 mors ipsa concepta est mutauitque illam qualitatem, qua corpori sic dominabantur, ut non dicerent: uideo aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae, quia, etsi nondum spiritale, sed animale corpus erat. nondum tamen erat mortis huius, de qua et cum qua nati
15 sumus. quid enim aliud, non dicam nati, sed omnino concepti, nisi aegritudinem quandam inchoauimus, qua sumus necessario morituri? neque enira tam necesse est eum ipso morbo mori, qui hydrops uel syntecticus uel elephantiosus factus fuerit. quam eum, qui hoc corpus habere coeperit, in quo omnes
so homines natura sunt filii irae, quia hoc non fecit nisi poena peccati.
Quae cum ita sint, cur non credamus illos homines ante peccatum ita genitalibus membris ad procreandos filios imperare potuisse sicut ceteris, quae in quolibet opere anima sine
25 ulla molestia et quasi pruritu uoluptatis mouet? si enim
20 cf. Ephes. 2, 3 1 cum uoce nostris incipit cap. *XIIII- E 2 ut] et (wi mg. ut) P laetalis El letalis (i sup. e m. 1 superscr.) P leotalis Bl ioetalis E*B2 mor#bus (e eras.) B morbi 8 3 quod S morte 8 7 acceptura P 9 egritudo P8 laetalis El loetalis E*Bl 11 corpore (in mg. i) PtB d#orainabantur B 14 nondum ex numdum P 16 egritudinem S
necessario] sine dubio b 18 hidrops 8 hydropicus b syntecticus] sin- tecticus E djrsintericus P dysintericus (s. I. m. 1 I sintecticus et in mg. Sintecticus) B dysentecticus (dy s. I. m. 1) 8 dissintericus b dysente- ricus d 19 c^perit 8 20 ire 8 in hoc b 22 qur E1 quur PB 24 qualibet opera 8 25 pluritu E1 proritu PB1 uolutatis b si enim] an uero B an uero si b
280 $. Aureli Augustini
creator omnipotens ineffabiliterque laudandus, qui et in minimis suis operibus magnus est, apibus donauit, ut sic operentur generationem filiorum quemadmodum cerae speciem liquo- remque mellis, cur incredibile uideatur primis hominibus talia fecisse corpora, ut, si non peccassent et morbum quendam, & quo morerentur, continuo concepissent, eo nutu inperarent membris, quibus fetus exoritur, quo pedibus, cum ambulatur. ut neque cum ardore seminaretur neque cum dolore pareretur. nunc uero transgrediendo praeceptum motum legis illius, quae repugnat legi mentis, in membris conceptae mortis habere 10 meruerunt, quem nuptiae ordinant, continentia cohibet et refrenat, ut, quemadmodum de peccato factum est subplicium, sic de subplicio fiat meritum.
11. Factam itaque feminam uiro de uiro in eo sexu, in ea forma et distinctione membrorum, qua feminae notae sunt, 15 quae peperit Cain et Abel et omnes fratres eorum, ex quibus omnes homines nascerentur, in quibus peperit etiam Seth, per quem ad Abraham uentum est et ad populum Israhel gentemque omnibus iam notissimam gentibus et per Noe filios omnes gentes, quisquis dubitauerit, omnia cogit nutare, quae *> credimus, longeque a fidelium mentibus repellendus est. cum ergo quaeritur, ad quod adiutorium factus sit ille sexus uiro, diligenter, quantum ualeo, cuncta consideranti nonnisi causa prolis occurrit, ut per eorum stirpem terra inpleretur, et non eo modo procreatam, quo nunc procreantur homines, cum 35 inest peccati lex in membris repugnans legi mentis, etiamsi per dei gratiam uirtute superatur; hoc enim esse non potuisse
16 cf. Gen. 4, 1. 2. 25
2 donabit P 3 quemammodum E caerae P caere RS 4 qur E1 quur PR 6 morirentur S concepissent] non concepissent bd (non 8. I. m. 1) B 7 foetus B 8 ardore] arborei^ 11 choibet S 12 quem- ammodum E * peccato (0 in ras.) R suplicium E 13 suplicio E 14 facta^1 feminaJS1 15 faeminae SP 16 chain 5 18 uentum est ad abraham PRSbd ad s. I. m. 1 E 19 no$ RS 20 dubi- tauerint (n exp. m. 1) S nutare] uitare b 24 stirpem (m s. I. m. }) E et] sed Sbd 25 procreata E1
de Genesi ad litteram lib. VHII. 281
credendum est nisi in corpore mortis huius, quod corpus mortuum est propter peccatum. et quid hac poena iustius, quam ut non ad omnem nutum seruiat corpus, id est suus famulus animae, sicut domino suo detrectauit ipsa seruire,
5.8iue utrumque ex parentibus creet deus, corpus ex corpore, animam ex anima, siue alio modo faciat animas, non utique ad opus inpossibile nec mercede parua. ut cum anima pietate deo subdita legem istam peccati, quae est in membris corporis mortis huius, quam primus homo accepit in poenam, uicerit
10 ipsa per gratiam, praemium caeleste percipiat maiore gloria, demonstrans, quanta sit laus oboedientiae , quae alienae inoboedientiae poenam potuit uirtute superare?
12. Sed quoniam, cui adiutorio femina facta sit uiro, satis, quantnm existimo, requisitum est, illud iam uideamus, quare sit
ls factum, quod adductae sunt ad Adam omnes bestiae agri et omnia uolatilia caeli, ut eis nomina inponeret, atque ita uelut necessitas oreretur creandi ei feminam ex eius latere, cum inter illa animalia simile illi adiutorium non fuisset inuentum. uidetur enim mihi propter aliquam significationem propheticam
20 factum, sed tamen factum, ut re gesta confirmata figurae interpretatio libera relinquatur. quid est enim hoc ipsum, quod uolatilibus terrestribusque animantibus non etiam piscibus atque omnibus natatilibus Adam nomina inposuit? si enim linguae humanae consulantur, sic appellantur haec omnia.
25 quemadmodum eis homines loquendo nomina posuerunt. non
2 paena S 3 seruiant E 4 detractauit B 5 siue om. b creent (in mg. creet) P 7 merced» S pietate S 8 membris corporis] corpore S 9 mortis 8. I. m. 1 B 10 ipsa* (m ereu.) B premiumque S caeleste S gloria» (m eras.) B 11 aliene S 12 penam S 14 quantum existimo] ut arbitror S extimo P1 sit s.l.m.XB 15 adducte S ad *. I. m. 1 P 16 adque E1 uelud S' 17 oriretur BSbd 18 si- meli P1 19 uide*tur (a eras.) P propheticam B 20 re Pl res E*B 21 interpraetatio EP interpretatione S libera 8. I. m. 1 P reli- quatur E1 22 non] nec non b 23 natatilibus (1 tx b) S 24 con- sulantur (n fin. m. 1 s. I.) E 25 quemammodum E eis] es S imposuerunt Sd
282 S. AureliAugustini
solum haec, quae sunt in aquis et terris, uerum etiam ipsa terra et aqua et caelum et quae uidentur in caelo et quae non uidentur, sed creduntur, pro diuersitate linguarum gen- tilium diuersis nominibus appellantur. unam sane linguam primitus fuisse didicimus, antequam superbia turris illius post * diluuium fabricatae in diuersos signorum sonos humanam diuideret societatem, quaecumque autem illa lingua fuerit, quid adtinet quaerere? illa certe tunc loquebatur Adam et in ea lingua, si adhuc usque permanet, sunt istae uoces articulatae, quibus primus homo animalibus terrestribus et uolatilibus 10 nomina inposuit. num igitur ullo modo credibile est in eadem lingua nomina piscium non ab homine, sed diuinitus instituta, quae deo docente homo postea disceret? quod si ita etiam factum esset, quare ita factum esset, procul dubio mystica significatio resonaret. sed credendum est paulatim cognitis 15 piscium generibus nomina inposita; tunc autem, cum pecora et bestiae et uolatilia ad hominem adducta sunt, ut eis ad se congregatis generatimque distinctis nomina inponeret, quibus etiam ipsis paulatim et multo citius quam piscibus, si hoc factum non esset, posset nomina inponere, quid fait causae, *> nisi ratio aliquid significandi, quod ad praenuntiationem futu- rorum ualeret? cui rei maxime ordo narrationis huius inuigilat, Deinde, numquid ignorabat deus nihil tale se creasse in naturis animalium, quod simile adiutorium posset esse homini? an opus erat, ut hoc etiam homo ipse cognosceret et eo com- 25 mendatiorem haberet mulierem suam, quod in omni carne creata sub caelo et de hoc aere sicut ipse uiuente nihil eius
4 cf. Gen. 11, 1—8
4 adpellantur 8 5 snperuia P turris] terris b 6 dilubium WP 8 loquaebatur P 9 sint El istae] ill^ b 10 animalibus tx ani- inantibn8 m. 1 B uolatilibus] caelestibus 8 11 num] Non 6 13 di- sceret (s m. 1 *. I.) B 14 esset (prius)] est S misti§ca E 16 im- posita nomina 8 17 sunt 8. I. m. 1 E 18 generatimquae (a exp. m. 1) P 19 et om. 8 cicius 8 20 possit Bl8 fuit om. 8
21 pronuntiationem 8 22 maximae PB 25 ipse homo bd 26 mulierem] rae uxorem (me exp. m. 1) P uxorem BSbd 27 ipse] ipse uiuens b
de Genesi ad litteram lib. VIIII. 283
simile inuenerit? mirum, si hoc scire non posset nisi omnibus ad se adductis atque perspectis. si enim deo credebat, posset hoc illi eo modo dicere, quo modo et praeceptum dedit, quo modo et peccantem interrogauit atque iudicauit; si autem non
5 credebat, profecto neque hoc scire poterat, utrum ad eum ille omnia, cui non credebat, adduierit, an forte in aliquibus ab illo remotioribus terrae partibus aliqua ei similia, quae non deraonstrasset, absconderit. non itaque arbitror dubitandum hoc alicuius propheticae significationis gratia factum, sed
10 tamen factum.
Neque hoc opere suscepimus prophetica aenigmata per- scrutari, sed rerum gestarum fidem ad proprietatem historiae commendare, ut quod inpossibile uideri uanis atque incredulis potest aut ipsi auctoritati sanctae scripturae uelut testificatione
15 contraria repugnare id pro raeis uiribus, quantum deus adiuuat, disserendo demonstrem neque inpossibile esse neque contrarium, quod autem possibile quidem adparet nec habet ullam speciem repugnantiae, sed tamen quast superfluum uel etiam stultum quibusdam uideri potest, hoc ipsum disputando demonstrem,
so quod ideo non tamquam rerum gestarum naturali uel usitato ordine factum est, ut cordibus nostris fidelissima sanctarum scripturarum auctoritate praelata, quia stultum esse non potest, mysticum esse credatur, quamuis eius expositionem uel inqui- sitionem aut alibi iam exhibuerimus aut in tempus aliud
26 differamus.
1 scire in ras. m. 2 E possit S 2 prospectis S posset] po- terat 8 3 illi hoc S modo in ras. m. 2 E quomodo (Jjcere q^omoflo et (exp. m. 1) P 5 profect»o (i eras.) S 6 omnia ille PRSbd cui (i ex m m. 1) E 7 aliqua ei] aliquej (sic) P 8 demonstrasset (8 med. 8. I. m. 1) R demonstrans& S absconderit (i ex e m. 1) B 10 factum om. R1 11 prophetica* (h 8. I.) R enigmata ES
perscrutare («wp. fin. e add. m. 1 i) P perscrutari (ri in ras.) R pre- scrutari S 12 ad] ac E 14 auctoritati P1 auctoritatis R scribturae EP 15 adiubat E1 16 demonstrarem 8 19 uidere (sup. e fin. superscr. m. 1 i) P 20 tanqu& (in mg. al non) b 22 scribturarum EP 23 mi- sticum E quamuis (uis m. 1 8. I.) S 24 tempus] opus (in mg. al tempus) b
284 ^- Aureli Augustini
13. Quid ergo sibi uult etiam illud, quod mulier uiro de latere facta est? uerum esto propter ipsius coniunctioni§ uim commendandam hoc ita fieri oportuisse credamus. numquid etiam, ut dormienti fieret, eadem ratio uel necessitas flagitabat, ut denique osse detracto, in cuius locum caro subpleretur? 5 num enim non potuit ipsa caro detrahi, ut inde congruentius, quod sit seius inferior, mulier foimaretur? an uero tam multis additis costam deus aedificare potuit in mulierem et carnem pulpamue non potuit, qui de puluere ipsum hominem fecit? aut si iam costa fuerat detrahenda, cur non altera pro ea costa io reposita est? cur etiam non dictum est „finxit" aut „fecit" sicut in omnibus supra operibus, sed aedificauit, inquit. dominus deus illam costam, non tamquaiucorpushumanum, sed tamquam domum? non est itaque dubitandum, quoniam haec facta sunt et stulta esse non possunt, ob aliquid signifi- 15 candum esse facta fructum futuri saeculi ab ipso iam primordio generis humani deo praescio in ipsis suis operibus misericorditer praedicante, ut certo tempore seruis suis siue per hominum successiones siue per suum spiritum uel angeloram ministerium reuelata atque conscripta et promittendis rebus futuris et *> recognoscendis inpletis testimonium perhiberent: quod magis magisque in consequentibus adparebit.
14. Uideamus ergo, quod isto opere suscepimus, non secundum praefigurationem rerum futurarum, sed secundum rerum gesta- rum non allegoricara, sed propriam significationem quemad- 2& modum haec accipi possint. et finxit deus, inquit, adhuc de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli: unde iam quod uisum est et quantum uisum est disseruimus.
12 Gen. 2, 22 26 Gen. 2, 19
1 qw4 etiam E uiri bd de latere uiro S 2 esto] est S 5 ut om. P1 088$ S supleretur E 7 inferior (*. I. m. 2 al infirmior) E infirmior PBSbd 10 quur PB reposita est costa S 11 quur PB non etiam S 12 inquid l^JR 16 fructumn E1 18 praedicantem PB hominem Rb 20 conscribta EP 21 periberent P 23 suscipimus S saecundum S 25 aUegorica* (m eras.) R quemammodum E 26 hic b possunt b inquid B 28 diseruimus (i init. ex e m. 1) B
de Genesi ad litteram lib. VIHI. 285
et adduxit ea omnia ad Adam, ut uideret, quid ea uocaret. quomodo haec adduxerit deus ad Adam, ne carna- liter sapiamus, adiuuare nos debet, quod de bipertito opere diuinae prouidentiae in libro superiore tractauimus. neque •, enim sicut indagant atque adigunt uenantes uel aucupantes ad retia quaecumque animantia capiunt, ita hoc factum esse credendum est aut uox aliqua iussionis de nube facta est eis uerbis, quae rationales animae audientes intellegere atque oboedire adsolent. non enim hoc acceperunt ut possint bestiae
10 uel aues; in suo tamen genere obtemperant deo, non rationali uoluntatis arbitrio, sed sicut mouet ille omnia temporibus oportunis, non ipse temporaliter motus, per angelica ministeria, quae capiunt in uerbo eius quid quo tempore rieri debeat, et illo non temporaliter moto mouentur ipsa temporaliter, ut in
i» his, quae sibi subiecta sunt, iussa eius efficiant,
Omnis enim anima uiua, non solum rationalis sicut in hominibus, uerum etiam inrationalis, sicut in pecoribus et uolatilibus et piscibus, uisis mouetur. sed anima rationalis uoluntatis arbitrio uel consentit uisis uel non consentit;
2U inrationalis autem non habet hoc iudicium, pro suo tamen genere atque natura uiso aliquo tacta propellitur. nec in potestate ullius animae est, quae illi uisa ueniant siue in sensus corporis siue in ipsum spiritum interius, quibus uisis adpetitus moueatur cuiuslibet animantis. ac sic cum ea uisa
te per angelorum oboedientiam desuper ministrantur, peruenit iussio dei non solum ad homines nec solum ad aues et pecora. uerum etiam ad ea, quae sub aquis latent — sicut
4 lib. VIII 9. 19-26
1 omni* ea bd uocaret ea 8 2 Et quomodo S 3 uipertito El 5 adque E1 adigunt] adiunguntur S 6 quaecumque; cum hac uoee finitur eodexE; primum enim folinm guaternionis XVIIII dissectum est, quod manu recenti adnotatum e$t. 8 rationalis B 9 possent S
11 arbitrio (pr. r s. I. tn. 1) R 14 motu BS 15 iis d 17 inratio- nabilia S 20 inrationabilis S 21 uiso (i ex o m. 1) S 22 ullius] illiuB b 23 sen8U8 (s fin. m. 1 ex m) R sensum bd 24 sic] si S 27 etiam om. Pl sub] in S
286 S. AureliAugustini
ad cetum, qui gluttiuit Ionam — uec solum ad ista maiora, uerum etiam ad uermiculum; nam et huic legimus diuinitus iussum, ut radicem cucurbitae roderet, sub cuius umbraculo propheta requieuerat. si enim homini donauit deus, sic eum instituens, ut etiam carnem peccati portans possit non solum 5 pecora et iumenta suis usibus subdita nec tantum domesticas aues, sed etiam libere uolitantes quaslibet etiam saeuas feras et capere et mansuetas facere et eis mirabiliter imperare potentia rationis, non corporis, cum earum adpetitus et dolores captans paulatimque inlectando, premendo laxandoque moderans 10 agresti eas exuit consuetudine et tamquam humanis moribus induit: quanto magis angeli hoc possunt, qui iussione dei in ipsa eius, quam sempiterne intuentur, incommutabili ueritate perspecta mouentes se per tempus et corpora sibi subdita per tempus et locum agilitate mirabili et uisa, quibus moueatur, 15 et adpetitum carnalis indigentiae ualent efficere omni animae uiuae, ut quo eam uenire opus est nesciens adducatur!
15. Iam ergo uideamus, ipsa mulieris formatio, quae mystice etiam aedificatio dicta est, quemadmodum facta sit. natura quippe mulieris creata est, quamuis ex uirili, quae iam erat, 20 non aliquo motu iam existentium naturarum. angeli autem nullam omnino possunt creare naturam; solus enim unus cuiuslibet naturae, seu magnae seu minimae, creator est deus, id est ipsa trinitas, pater et filius et spiritus sanctus. aliter ergo quaeritur, quemadmodum sit soporatus Adam costaque 25 eius sine ullo doloris sensu a corporis conpage detracta sit.
1 cf. Ion. 2, 1 2 cf. Ion. 4, 7. 6
1 coetum PBS glutiuit Sbd 2 huic] hinc b 8 cucurbite P cucurb&e S 4 propheta (a sup. e, m. 1 superscr.) S 7 aues* R libere b uolitantes ex uolantes B uoluntatis b seuas S 8 mansue facere S 9 adpetitos S 10 illectando bd inlactando S pmendo S laxando que R 11 ea sexu& S ex*uit B 12 dei] dnl S 14 pre- specta S 15 uis»a (a m. 2) B iussa (in mg. al uisa) b moueantur Sb 18 mysticae S 19 facta ex dicta m. 1 S 20 mulieribus B1 21 aliqui motus PB exsistentium PB 22 unius S 23 cuiusbet (alt. u 8. I. m. 1) P minime S 25 queritur S quemamodum P
de Genesi ad litterara lib. VIIII. 287
haec enim fortasse dicantur potuisse per augelos fieri ; formare autem uel aedificare costam, ut mulier esset, usque adeo non potuit nisi deus, a quo uniuersa natura subsistit, ut ne illud quidem carnis subplementum in corpore uiri, quod in illius
5 costae successit locum, ab angelis factum esse crediderim sicut nec ipsum hominem de terrae puluere: non quo nulla sit angelorum opera, ut aliquid creetur, sed non ideo creatores sunt, quia nec agricolas creatores segetum atque arborum dicimus. non enim qui plantat, est aliquid neque qui
10 rigat, sed qui incrementum dat, deus. ad hoc incrementum
pertinet etiam in corpore humano, quod osse demto locus
carne subpletus est, illo scilicet opere dei, quo naturas sub-
stituit, ut sint, quo ipsos quoque angelos creauit.
Opus itaque agricolae est, ut aquam ducat, cum rigat; non
15 autem opus eius est, ut aqua per decliuia prolabatur, sed illius, qui omnia in mensura et numero et pondere disposuit. item opus agricolae est, ut surculus auellatur ex arbore terraeque mandetur; at non eius opus est, ut sucum inbibat et germen emittat, ut aliud eius solo figat, quo radicem
m stabiliat, aliud in auras promoueat, quo robur nutriat ramosque diffundat, sed illius, qui dat incrementum. medicus etiam aegro corpori alimentum adhibet et uulnerato medicamentum: primum non de rebus, quas creauit, sed quas creatas opere creatoris inuenit; deinde cibum uel potum praeparare potuit et
tt ministrare, emplastrum formare et medicamento inlitum
9 I Cor. 3, 7 16 cf. Sap. 11, 21
8 ut om. Pl 4 8upplementnm PBbd cum uocabulo quod incipit foh 144 cod. E quod (d 8. I m. 1) B 6 puluerae B quo] quod b 11 ossae E osse. 8 dempto PBSbd 12 supletus E 14 agrigolaei?1 16 declibia PBl 16 in numero et mensura E 17 surculos Bl
18 terrae quae BS mandetur (a m. 2) B at] an EXR2 om. S
opufl eius bd sucum inbibat] sucuinuibat E1 sucum bibat E* 19 etj ut E*PBSbd figat (g s. I m. 1) B 20 istabiliat B stabiliat (at ex et m. 1) S aures PB robor Bl 21 medicos (sup. o i». 1 superscr. u) B 22 egro P uulnerato m. 2 ex alimento E 24 ciuum E1 cybum S 25 et emplastrum b mendicamento S medicamenta Blb inlitum] illico b
288 & Aureli A u g u s t i n i
adponere. num etiam ex his, quae adhibet, operari et creare uires uel earnem potest? natura id agit interiore motu nobisque occultissimo. cui tamen si deus subtrahat operationem intimam, qua eam substituit et facit, continuo tamquam extincta nulla remanebit. 5
Quapropter cum deus uniuersam creaturam suam bipertito quodam modo opere prouidentiae, de quo in superiore libro locuti sumus« et in naturalibus et in uoluntariis motibus administret, creare naturam tam nullus angelus potest quam nec se ipsum. uoluntas uero angelica oboedienter deo subdita 10 eiusque executa iussionem naturalibus motibus de rebus subiectis tamquam materiem ministrare, ut secundum illas principales in uerbo dei non creatas uel secundum illas in primis sei dierum operibus causaliter creatas rationes aliquid tempore creetur. more agricolandi uel medendi potest. quale 15 itaque ministerium deo exhibuerint angeli in illa mulieris formatione. quis audeat adfirmare? certissime tamen dixerim subplemeiitum illud carnis in costae locum ipsiusque feminae corpus et animam conformationemque membrorum, omnia uiscera. sensus omnes et quidquid erat, quo illa et creatura *> et homo et femina erat. nonnisi illo opere dei factum, quod deus non per angelos, sed per semet ipsum non operatus est et dimisit, sed ita continuanter operatur, ut nec ullarum aliarum rerum nec ipsorum angelorum natura subsistat, si non operetur. »
7 lib. Vin 9. 19-26
1 apponere El iis d athibet El 2 potest natura? (sic distinc.) 8 4 substituit (i fin. ex e m. 1) R 6 suum b uipertito El 7 modo <m. E opere (0 8. I. m. 1) P propereuidentiae (pr paene eras.
pere 8. I add.) B superiori S 9 administraret S amministret E^PR quara] qui PR 12 materiam bd 15 agricolandi (n ex m m. 1) E 16 exibuerint P eihibuerunt b illam S 17 formationem S tamen] cum b 18 suplementum E ipsiusquae E femine P 20 quic- quid E*R quo# (d ercu.) E 21 illo] in illo PRSbd 22 non fin. om. Rxb 28 et] nec b demisit P ullarum] illarum S 24 subsistat (s fin. s. L m. 1) E
de Genesi ad litteram lib. VIIII. 289
16. Sed quoniam carnem animatam atque sentientera, quantum naturam rerum pro humano captu experiri potuimus, non nouimus nasci, nisi aut ex istis tamquam materialibus elementis, hoc est aqua et terra, aut ex fruticibus uel lignorum fructibus
s uel etiam ex carnibus animalium, sicut innumerabilia genera uermium siue reptilium, aut certe ex concubitu parentum, nullam autem carnem natam scimus ex carne cuiuslibet ani- mantis, quae tam esset ei similis, ut sexu tantum discerneretur, quaerimus in rebus creationis huius similitudiriem, qua mulier
io de uiri latere facta est, nec possumus inuenire, non ob aliud, nisi quia homines qaemadmodum operentur in hac terra nouimus; quemadmodum autem angeli in hoc mundo quodam- modo agricolentur, non utique nouimus. nam profecto si remota hominum industria fruticum genus naturae cursus operaretur,
15 nihil aliud nossemus quam ex terra nasci arbores et herbas et ex earum seminibus, ab eis itidem in terram cadentibus, numquid innotesceret nobis quid ualeret insertio, ut alterius generis lignum radice propria poma portaret aliena et coale- scente unitate iam sua? haec per agricolarum opera didicimus,
20 cum ipsi creatores arborum nullo modo essent, sed naturae cursum deo creanti suum quoddam officium ministeriumque praeberent. nequaquam enim quidquam per eorum opera exi- steret, si hoc in dei opere intima naturae ratio non haberet. quid ergo mirum, si hominem ex osse hominis factam non
25 nouimus, quando creanti deo quemadmodum angeli seruiant
2 natura E humanu P 3 istis] is El 4 ex aqua b fruticibus (tici in ro8. m. 2) B frutectibus S 6 concubitum (m exp. m. 1) P
8 esset (t 8. I. m. 1) E 9 querimus RS rebus s. I. m. 1 S huius] hmoi b qua] qua P qua* (m eras.) R 11 quia (i 8. L m. 1) R
quemammodum E 12 quemammodum E 13 agriculentur R s remota 8. I. m. 1 R 16 et ante ex 8. I. m. 1 P itidem] ididem S identidem R% terra R 17 ignotesceret E1 insertio] insitio PRd om. S alterius] alterius insitio S 18 pomma R coalescent$ S 19 suam E 20 essent] praeessent b 21 ministerium qu*e R 22 prae- uerem P1 praeberet R quicquam E*S per eorum] euinoper#eorura (corr. m. 1) P exsisteret P 28 natura R 24 ergo] enim S
ossae S 25 quando] qui b quemammodum E
XX VI II. Aug. sect. III para 1. 19
290 S. Aureli Augustini
ignoramus? qui nec arborem ex arboris surculo in robore alieno factam nosse possemus, si et ista deo creanti quemad- modum agricolae seruiant, similiter nesciremus.
Nullo modo tamen dubitamus et hominum et arborum nonnisi deum esse creatorem fideliterque credimus factam 5 feminam ex uiro nullo interueniente concubitu, etiamsi forte costa hominis ministrata sit per angelos in opere creatoris: sicut fideliter credimus etiam uirum factum ex femina nullo interueniente concubitu, cum semen Abrahae dispositum est per angelos in manu mediatoris. utrumque infidelibus 10 incredibile est; fidelibus autem cur ad rei gestae proprietatem quod de Ghristo factum est et tantum ad figuratam signifi- cationem quod de Eua scriptum est credibile uideatur? an uero sine cuiusquam concubitu uir ex femina fieri potuit, femina ex uiro non potuit? et uirginalis uterus unde uir 15 fieret habebat, uirile autem latus unde femina fieret non habebat, cum hic dominus de famula nasceretur, ibi de seruo famula formaretur? poterat et dominus de costa carnem suam uel de aliquo membro uirginis creare; sed qui posset ostendere in corpore suo hoc se iterum fecisse quod factum est, utilius *o in matris corpore ostendit nihil pudendum esse quod castum est.
17. Quodsi quaeritur, quomodo se habeat causalis illa con- ditio, in qua primum deus hominem fecit ad imaginem ac similitudinem suam — ibi quippe et hoc dictum est: mas- culum et feminam fecit eos — utrum iam illa ratio, % ua m mundi primis operibus concreauit atque concreuit
10 cf. Betract. II 24 Gal. 3, 19 24 Gen. 1, 27
2 possumus R possimus S creante E quemammodum EPR 3 6eruiant El 5 nonnisi (non 8. I. m. 1) R credamus 8 6 fae- minam 8 hominis forte 8 7 costa] costat (t fin. 8. h m. 2) R om. S angelos** R 8 faemina S 11 quur PR geste S 13 e^ua S scribtum E*P non uideatur b 15 uterus] ut cruor S 16 femina (/-»' sup. a er.) P fieret (i ex e m. 1) R 18 formaretur] nasceretur E1 poterat (at ex et) 8 carnem suaro de costa PRSbd 19 uel] aut S 22 queritur S 23 hominem deus bd 26 mundi (in mg. s) P mun- dis R concreauit] indidit b adque E concreuit] concreauit Sb
de Genesi ad litteram lib. VIIII. 291
deus, id habebat, ut secundum eam iam necesse esset ex uiri latere feminam fieri, an hoc tantum habebat, ut fieri posset, ut autem ita fieri necesse esset, non ibi iam conditum, sed in deo erat absconditum: si hoc ergo quaeritur, dicam
5 quid mihi uideatur sine adfirmandi temeritate; quod tamen
cum dixero, fortasse prudenter ista considerantes, quos iam
christiana fides inbuit, etiam si nunc primitus ista cognoscunt,
dubitandum non esse iudicabunt.
Omnis iste naturae usitatissimus cursus habet quasdam
10 naturales leges suas, secundum quas et spiritus uitae, qui creatura est, habet quosdam adpetitus suos determinatos quodammodo, quos etiam mala uoluntas non possit excedere, et elementa mundi huius corporei habent definitam uim quali- tatemque suam, quid unumquodque ualeat uel non ualeat,
15 quid de quo fieri possit uel non possit. ex his uelut primordiis rerum omnia, quae gignuntur, suo quaeque tempore exortus processusque sumunt finesque et decessiones sui cuiusque generis. unde fit, ut de grano tritici non nascatur faba uel de faba triticum uel de pecore homo uel de homine pecus.
20 super hunc autem motum cursumque rerum naturalem potestas creatoris habet apud se posse de his omnibus facere aliud, quam eorum quasi seminales rationes habent, non tamen id, quod non in eis posuit, ut de his fieri uel ab ipso possit. neque enim potentia temeraria, sed sapientiae uirtute omni-
25 potens est; et hoc de unaquaque re in tempore suo facit, quod ante in ea fecit, ut possit. alius ergo est rerum modus,
1 habeat E1 2 faeminam P an] aut b habeat E1 fiere Pl 3 possit S ita 8. L m. 1 S est PR 4 queritur S 5 uidetur S 7 inbuit E1 i*sta R 8 non esse dubitandum bd iudicauit b 9 istae EP*R 11 creatura] creatus R appetitos S 12 quosdam- modo E posset RS 14 unumquoque E1 15 quid (i s. L m. 1) P primordis P 16 qu$que S: quoque EPRbd 18 trittici E 19 de faba* (e eras.) E de fabae- (e txg. m. 1) P tritticum E tricticum P 20 naturalem (1 ea; t m. 1) £ 21 aput E1 28 in eis non po-
suit S non ante in om. b 25 unaquaeque S suo tempore b 26 antea &S
19*
292 S. Aureli Augustini
quo illa herba sic germinat, illa sic, illa aetas parit, illa non parit, homo loqui potest, pecus non potest. horum et talium modorum rationes non tantum in deo sunt, sed ab illo etiam rebus creatis inditae atque concretae. ut autem lignum de terra excisum, aridum, perpolitum, sine radice ulla, sine 5 terra et aqua repente floreat et fructum gignat, ut per iuuen- tam sterilis femina in senecta pariat, ut asina loquatur et si quid eius modi est, dedit quidem naturis, quas creauit, ut ex his et haec fieri possent — neque enim ex eis uel ipse faceret, quod ex eis fieri non posse ipse praefigeret, quoniam 10 se ipso non est nec ipse potentior — uerum tamen alio modo dedit, ut non haec haberent in motu naturali, sed in eo, quo ita creata essent, ut eorum natura uoluntati potentiori amplius subiaceret.
18. Habet ergo deus in se ipso absconditas quorundam 15 factorum causas, quas rebus conditis non inseruit, easque inplet non illo opere prouidentiae, quo naturas substituit, ut sint, sed illo, quo eas administrat, ut uoluerit, quas, ut uoluit, condidit. ibi est et gratia, per quam salui fiunt pec- catores. nam quod adtinet ad naturam iniqua sua uoluntate 20 deprauatam, recursum per semet ipsam non habet, sed per dei gratiam, qua adiuuatur et instauratur. neque enim despe- randi sunt homines in illa sententia, in qua scriptum est: omnes, qui ambulant in ea, non reuertentur. dictum est enim secundum pondus iniquitatis suae, ut, quod reuertitur 25 qui reiiertetur, non sibi tribuat, sed gratiae dei, non ex ope- ribus, ne forte extollatur.
4 cf. Num. 17, 8 6 cf. Gen. 18, 11; 21, 2 7 cf. Num. 22, 28 24 Prou. 2, 19 26 cf. Ephes. 2, 9
1 quo] quod b 4 concretae EPb: concreatae BSd 5 excisum] aridum excisum S 7 sterelis P senectute b 8 huiusmodi S 9 his (s. I add. m. 2 al eis) E eis PESbd 10 ipse] ille BSbd prae- figeret] praefieret S 11 ipse] ipso Bl 12 hoc PB 15 quorumdam P corumdam Bl 18 amministrat E2PB 19 condedit P 21 deprabatam P 22 adiubatur E1 23 scribtum EP 25 reuertitur] reuerteretur S reuertetur B2 26 qui reuertetur om. SBl reuertetur] reuertitur Pbd
de Genesi ad litteram lib. VIIIL 293
Propterea mysterium gratiae huius apostolus absconditum dixit non in mundo, in quo sunt absconditae causales rationes omnium rerura naturaliter oriturarum, sicut absconditus erat Leui in lumbis Abrahae, quando et ipse decimatus est, sed
5 in deo, qui uniuersa creauit. quamobrem omnia, etiam quae ad hanc gratiam significandam non naturali motu rerum, sed mirabiliter facta sunt, eorum etiam causae in deo absconditae fuerunt: quorum si unum erat, quod ita mulier facta est de latere uiri, et hoc dormientis, quae per ipsum firma facta
10 est, tamquam eius osse firmata, ille autem propter ipsam infirmus, quia in locum costae non costa sed caro subpleta est, non habuit hoc prima rerum conditio, quando sexto die dictum est: masculum et feminam fecit eos, ut femina omnino sic fieret, sed tantum hoc habuit, quia et sic fieri
ir> posset, ne contra causas, quas uoluntate instituit, mutabili
uoluntate aliquid faceret quid autem fieret, ut omnino aliud
futurum non esset, absconditum erat in deo, qui uniuersa creauit.
Sed quoniam sic dixit absconditum, ut innotesceret prin-
cipibus et potestatibus in caelestibus per ecclesiam multi-
w formis sapientia dei, probabiliter creditur, sicut illud semen, cui promissum est, dispositum est per angelos in manu mediatoris, sic omnia, quae ad ipsius seminis aduentum uel praenuntiandum uel adnuntiandum in rerum natura praeter usitatum naturae cursum mirabiliter facta sunt, ministrantibus
25 angelis esse facta, ut tatnen ubique creator uel reparator creaturarum non sit, nisi qui plantatore et rigatore quolibet solus incrementura dat deus.
4 cf. Hebr. 7, 10. 9 18 cf. Ephes. 3, 9. 10 26 cf. I Cor. 3, 7
1 ministerium b 3 oriturarum] creaturarum b 4 leuui E l$ui 8 7 absconditae causae in deo PBbd 8 fuerant PBbd quorum] quo- rum etiam Ebd si unum] summum b 9 lateri Bl 10 ossae E osse 8 illae (a exp. m. 1) 8 11 supleta E completa 8 12 cop- tio P 16 faceret] fieret PBbd ut om. S 17 in] a Bl 18 dici- tur S princibus (sic) P 20 sapientiae EPBSb illum P 21 repro- missum S est post dispositum om. S 25 factam E ibique
(init. i ex u) B
294 S. Aureli Augustini
19. Ac per hoc etiam illa extasis, quam deus inmisit in Adam, ut soporatus obdormiret, recte intellegitur ad hoc inmissa, ut et ipsius mens per extasin particeps fieret tam- quam angelicae curiae et intrans in sanctuarium dei intel- legeret in nouissima. denique euigilans tamquam prophetia 5 plenus, cum ad se adductam mulierem suam uideret, eructuauit continuo, quod magnum sacramentum commend*t apostolus: hoc niinc os ex ossibus meis et caro de carne mea. haec uocabitur mulier, quoniam de uiro suo sumta est . et propter hoc relinquet homo patrem suum et 10 matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. quae uerba cum primi hominis fuisse scriptura ipsa testetur, dominus tamen in euangelio deum dixisse decla- rauit; ait enim: non legistis, quia qui fecit ab initio masculum et feminam fecit eos? et dixit: propter hoc 15 dimittet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una, ut hinc intellegeremus per extasin, quae praecesserat in Adam, hoc eum diuinitus tamquam prophetam dicere potuisse. sed iam iste huius libri terminus placet, ut ea, quae sequuntur, ab alio exordio a> renouent intentionem legentium.
4 cf. Ps. *72, 17 7 cf. Ephes. 5, 82 8 Gen. 2, 23. 24
14 Matth. 19, 4. 5
1 Ac] hac P misit 8 3 extasim b ecstasim d 4 et JR1 5 in om. b nouissima P nouissima* (m eras.) B prophetiae PBbd
6 adductam] adductam costam PCbd costam lin. perducta m. 2 dtl. B ernctauit Cbd 7 conmendat P 9 suo om. PBSCb sumpta PBSbd 10 et] haec P ha»c (e eras.) B om. ESC\ sed cf. 268, 14 propter] pro S reliquet P 11 adherebit EPBSC 12 scribtura EP 18 ipse Sl 16 ma8culum] hominem masculum C 16 dimittit S adhereuit E1 adherebit E*PBSC 17 hic JB1 18 per] propter PBSCbd extasim Cb ecstasin d 19 propheta 8 libri finiri terminus S 20 sequntur E1 secuntur SC 21 Expl liber nonus incipiunt capitula libri decimi fol. 147 E Explicit liber VIIII (htter. mai. eolor.) fol. 282b P Explicit liber VIIII (litt. mai. atr.) fol. 174* B Expl lib VIIII (litt. mai.). Incipit liber decimus (UU. rubr.) pag. 246b S fol. 78b C
de Genesi ad litteram lib. X. 295
LIBER DECIMUS. 1. Iam quidem ordo ipse uidetur exposcere, ut de peccato primi hominis disseramus; sed quia de carne mulieris, quem- admodum facta sit, scriptura narrauit, tacuit autem de
6 anima, multo magis nos fecit intentos, ut de hoc diligentius inquiramus, quonam modo refeUi possint siue non possint, qui credunt animam de anima hominis sicut de carne carnem fieri a parentibus in filios utriusque rei transfusis seminibus. hinc enim primitus ad hoc mouentur, ut dicant, quod unam
io animam deus fecerit, quam sufSauit in faciem hominis, quem de puluere finxerat, ut ex illa iam ceterae crearentur animae hominum sicut ex illius carne omnis etiam caro hominum, quoniam primo Adam formatus est, deinde Eua. et ille quidem unde habuerit corpus, unde animam, dictum est: corpus
u uidelicet puluerem terrae, animam uero flatum dei; at illa de illius latere cum facta dicatur, non dicitur quod eam deus flando similiter animauerit, tamquam utrumque de illo ductum sit, qui iam fuerat animatus. aut enim taceri oportuit, inquiunt, etiam de anima uiri, ut eam, sicut possemus, datam diuinitus
so uel intellegeremus uel certe crederemus, aut, si hoc propterea scriptura non tacuit, ne animam quoque sicut hominis carnem de terra factam esse putaremus, debuit et de mulieris anima non taceri, ne putaretur ex traduce, si hoc uerum non est. quapropter ideo tacitum est, inquiunt, quod in eius faciem
25 flauerit deus, quia illud est uerum, quod et anima ex homine propagata est.
1 Eiplicuerunt capitula inc" liber decimus d6 gratias fol. 149 E Incipit liber decimus (litt. mai. rvfor.) fol. 233* P Incipit liber decimus (litt. mai. rubr.) fol. 174b B 3 quemammodum EPS 4 scribtura EP autem] enim S 6 disquiramus 8 7 cre***dunt B carnem de carne bd 8 trasfusis E1 10 quam sufflauit] sufflando PBCbd suffla- uit 8; eetenm E suflauit scribit 11 puluere* (m eras.) B cetere B 13 primnm 8 aeua SC 16 dicitur (ur 8. L m. t) E 17 similiter flando 8 ductum] dictum BlSC 18 fuerat (u ex ec m. 1) E
19 anima* (m erae.) B possimus PBl8 20 hoc scriptura C 21 car- nem hominis d 22 factum Bl de 8. 1. m. 1 E anima* (m eras.) B 25 uertun est Sbd
296 S. Aureli Augustini
Huic suspicioni facile occurritur. si enim propterea putant animam mulieris ex anima uiri factam, quia non scriptum est, quod in mulieris faciem flauerit deus, cur credunt ex uiro animatam feminam, quando ne id quidem scriptum est? unde, si deus omnes animas hominum nascentium sicut 5 primam facit, propterea scriptura de aliis tacuit quoniam posset, quod in una factum commemoratum est, etiam de ceteris prudenter intellegi. itaque si oportuit nos per hanc scripturam de hac re aliquid admoneri, magis, si aliquid aliud fiebat in femina, quod in uiro factum non erat, ut ex 10 carne animata eius anima duceretur, non sicut uiri eius aliunde corpus, aliunde anima; hoc ipsum, quod alio modo fiebat, scriptura potius tacere non debuit, ne hoc itidem factum putaremus, quod iam de illo didiceramus. proinde quia non dixit ex anima uiri animam factam esse mulieris, 15 conuenientius creditur eo ipso nos admonere uoluisse nihil hic aliud putare, quam de uiri anima noueramus, id est similiter datam esse mulieri, cum praesertim esset euidentissimae occasionis locus, ut, si non tunc, quando formata est, postea certe diceretur, ubi ait Adam: hoc nunc os ex ossibus 20 meis et caro de carne mea. quanto enim carius amantiusque diceret: et anima de anima mea! non tamen hinc tam magna quaestio iam soluta est, ut unum horum manifestum certumque teneamus.
2. Quamobrem primo uidendum est, utrum sancta scriptura % libri huius, ab eius exordio pertractata, hinc nos dubitare
20 Gen. 2, 23
2 scribtum EP 3 qur E quur E^PR 4 scribtum E*P 5 unde Rl aut R2 nascentium hominum 8 6 scribtura EP alis JR1 7 factum om. S commoratum P 9 scribturam EP hanc (n exp. m. 1) P ammoneri WPR 10 fiebant (n exp. m. 1) P 13 fiebat] faciebat P scribtura E^P pocius 8 14 putaremus factum 8 didiceramus (init. i ex e m. 1) R 15 animam om. P animam esse factam S factam esse animam bd 16 ammonere E*PR8 18 mulieri esse 8 euiden- tissime ES 21 ex carne b animantiusque 8 22 de anima om. P1 25 primum PRSbd sca supra sacra superscr. S 26 eius om. 8
de Genesi ad litteram lib. X. 297
permittat: tum recte fortasse requiremus, aut quaenam sen- tentia potius eligenda sit aut in rei huius incerto quem modum tenere debeamus. certe enim serto die fecit deus hominem ad imaginem suam; ubi etiam dictum est:
5 masculum et feminam fecit eos. quorum illud superius, ubi imago dei commemorata est, secundum animam, hoc autem, ubi sexus differentia, secundum carnem accipiebamus. et quoniam tot ac tanta testimonia, quae ibi considerata atque tractata sunt, nos non sinebant eodem ipso sexto die
w etiam formatum de limo hominem mulieremque de latere eius accipere, sed hoc postea factum esse post illa primitus opera dei, in quibus creauit omnia simul, quaesiuimus, quid de hominis anima crederemus, discussisque omnibus discep- tationis nostrae partibus illud credibilius uel tolerabilius dici
« uisum est. quod ipsa hominis anima in illis operibus facta est, corporis uero eius in mundo corporeo tamquam in semine ratio, ne cogeremur contra uerba scripturae aut sexto die totum factum dicere, id est et de limo uirum et de eius latere feminam, aut in illis sex dierum operibus nullo modo
20 factum esse hominem, aut corporis humani causalem rationem tantummodo factam, animae autem nullam, cum potius secundum ipsam sit homo ad imaginem dei; aut certe etsi non contra uerba scripturae aperte posita, tamen dure atque intolerabiliter diceremus uel in ea creatura spiritali, quae ad
2* hoc tantummodo creata esset, factam fuisse animae humanae rationem, cum ipsa creatura, in qua ista ratio facta diceretur,
3 Gen. 1, 27 7 cf. lib. VI et VII 12 cf. Eccli. 18, 1
1 tum] tunc PBSd ut nunc b requirimus PBl requiramus b 2 ele- genda 8 sit (it in ras.) B aut (a in ras. m. 2) B re Bl quemammodum E quemadmodum S 3 tenere debeamus] teneamus P 6 commerata P1 7 accipiebamus (ba s. I. m. 1) E 8 ac] et S
9 sinebant] sciebat S eodem] de P 10 formato Bl 12 quesiui- mus P 14 credebilius B 15 illius Pl 16 corporis (*. I add. m. 2 al corpus) E seminen$ (ne exp. m. t) P 17 co#geremur P scrib- turae E 20 esse factum PBbd 23 durae PlB 26 ista in ras. B
298 S. Aureli Augustini
non commemoraretur in operibus dei, uel in aliqua creatura, quae in illis commemoraretur operibus,factam rationem animae — uelut in hominibus, qui iam sunt, facta ratio latet generan- dorum filiorum — ac sic eam uel angelorum filiam uel, quod est intolerabilius, alicuius elementi corporei crederemus. 5
3. Sed nunc, si ob hoc mulier non de uiro, sed similiter ut ille a deo factam animam adseritur accepisse, quia singulas singulis deus facit, non erat facta in illis primis operibus anima feminae; aut si generalis omnium animarum ratio facta fuerat, sicut in hominibus ratio gignendi, reditur ad illud io durum ac molestum, ut uel angelorum uel, quod indignissimum est, caeli corporei uel alicuius etiam inferioris elementi filias animas hominum esse dicamus. ac per hoc uidendum est, etsi latet, quid uerum sit, quid saltem tolerabilius dici possit: utrum hoc, quod modo dixi, an in illis primis dei operibus 15 unam animam primi hominis factam, de cuius propagine omnes hominum animae crearentur, an nouas subinde animas fieri, quarum nulla uel ratio facta praecesserit in primis illis sex dierum operibus dei. horum autem trium duo priora non repugnant primis illis conditionibus, ubi simul omnia creata ao sunt. siue enim in aliqua creatura tamquam in parente ratio animae facta sit, ut omnes animae ab illa generentur, a deo autem creentur, quando singulis hominibus dantur, sicut a parentibus hominibus corpora, siue non ratio animae uelut in parente ratio prolis, sed ipsa omnino, cum factus est dies, as facta sit anima, sicut ipse dies, sicut caelum et terra et caeli lumina, congruenter dictum est: fecit deus hominem ad imaginem suam.
Hoc uero tertium quomodo non repugnet ei sententiae, qua
1 commemora*«tur P 2 animae rationero 8 8 hominibus] omnibus b 5 elimenti P 7 singulis singulaa 8 8 erit 8 9 faeminae JR 10 re«ditur B 12 uel] si 8 14 saltem P1 saltim BS posset 8 15 quo El in om. E 18 fiere P1 illis] illis operftue E 20 con- dicionibus P 21 parentem Pl 22 pr. anima B 28 dantur— parentibus om. P1 24 hominibus om. PBbd; ef. 312, 20 26 caeli luminaria PB luminaria caeli bd
de6ene8iadlitteramlib. X. - 299
et sexto die factus accipitur homo ad imaginem dei et post diem septimum uisibiliter creatus, non tam facile uideri potest. nouas quippe animas fieri, quae neque ipsae neque ratio earum tamquam in parente prolis sexto illo die facta
5 sit cum his operibus, a quibus consummatis et inchoatis deus in die septimo requieuit, si dixerimus, cauendum est, ne frustra tam diligenter scriptura commendet sex diebus con- summasse deum omnia opera sua, quae fecit bona ualde, si aliquas adhuc naturas fuerat creaturus, quas nec ipsas nec
10 earum ibi rationes causaliter fecerit, nisi intellegatur rationem quidem singillatim faciendarum animarum nascentibus quibusque dandarum in se ipso habere, non in creatura aliqua condidisse, sed, quia non alterius generis creatura est anima quam illius, secundum quam sexto die factus est homo ad imaginem dei,
t5 non recte dici deum ea facere nunc, quae tunc non consum- mauit. iam enim tunc animam fecerat, quales et nunc facit; et ideo non aliquod nouum creaturae genus nunc facit, quod tunc in suis consummatis operibus non creauit, nec contra illas causales rationes rerum futurarum, quas uniuersitati tunc
ao indidit, haec eius operatio est, sed potius secundum ipsas,
quandoquidem corporibus humanis, quorum ex illis primis
operibus propagatio continuata successione protenditur, tales
congruit animas inseri, quales nunc facit atque inserit.
Quapropter nihil iam timentes, ne contra uerba libri huius,
25 quae de prima illa sex dierum conditione conscripta sunt, quaelibet harum trium sententiarum probabilitas uicerit, sen- tire uideamur, suscipiamus diligentiorem quaestionis huius pertractationem, quantum adiuuat deus, ne forte fieri possit,
2 uidere P1 3 ipse B8b 4 facta (a fin. ex u) est 8 5 a] in P 7 8criptnra legitwr ante tam in 8 9 naturas adhuc 8 creaturas P1 quas om. 8 11 singilatim P 12 condidisse (jpr. i.ex e m. 1) B
15 dici] dicimus b 16 animam *. I. m. 1 8 nnnc (c add. m. 2) B 17 aliqnid Bb 18 snis 8. I. m. 1 8 om. b 22 successio propagatio continuata successione P 28 congruet 8 qualis P 24 iam nihil bd nerba om. 8 25 conscribta EP 26 uitejrit 8 27 questionem 8 28 adiubat El posset S
300 S. Aureli Augustini
ut, si non liquidam, de qua dubitah ultra non debeat, tam certe acceptabilem de hac re sententiam nanciscamur, ut eam tenere, donec certum aliquid elucescat, non sit absurdum. quodsi ne boc quidem potuerimus, documentorum momentis undique pariterque nutantibus saltem non uidebitur nostra 5 dubitatio laborem deuitasse quaerendi, sed adfirmandi temeri- tatem, ut me, si quis recte iam certus est, docere dignetur, si quem uero nec diuini eloquii nec perspicuae rationis aucto- ritas, sed sua praesumtio certum fecerat, dubitare mecum non dedignetur. 10
4. Ac primum illud firmissime teneamus animae naturam nec in naturam corporis conuerti, ut quae iam fuit anima, fiat corpus, nec in naturam animae inrationalis, ut quae fuit anima hominis, fiat pecoris, nec in naturam dei, ut quae fuit anima, fiat quod est deus, atque ita uicissim nec corpus nec 15 animam inrationalem nec substantiam, qua deus est, conuerti et fieri animam humanam. illud etiam non minus certum esse debet animam non esse nisi creaturam dei. quapropter, si ne- que de corpore neque de anima inrationali neque de se ipso deus animam fecit hominis, restat, ut aut de nihilo eam faciat 20 aut de aliqua spiritali, tamen rationali creatura. sed de nihilo fieri aliquid consummatis operibus, quibus creauit omnia simul, uiolentum est uelle monstrare et, utrum perspicuis documentis obtineri possit, ignoro. nec exigendum est a nobis, quod uel conprehendere homo non ualet uel, si iam ualet, mirum, si 25 persuadere cuiquam potest, nisi tali, qui etiam nullo homine docere conante potest etiam ipse tale aliquid intellegere.
1 dttbitare PB 2 sentiam P nonciscamur P 4 ne] non b
5 6altim PB 7 rectam P 8 perspicue EP praespicuae 8 9 prae- snmptio PBSbd fecerit b 11 firmissimae B animae animae E 12 natura E fuerat 8 13 inrationabilis S 14 peccoris 8 15 cor- pos (mp. fin. 0 m. 1 u snperscr.) B 16 inrationabilem S qua]
quae bd 18 si nequae B 19 inrationali] rationali S 20 hominis fecit PBSbd 21 tamen rationali om. P 22 quibus om. Bl 23 prae- spicuis S 24 optineri S 25 conpraehendere E*PB si] se P
ualet] ualeat PBSbd 26 tali* (a eras.) P 27 conante docere S ipse etiam aliquid tale (etiam exp. m. 1) S
de Genesi ad litterara lih. X. 301
tutius est igitur de huius modi rebus non huraanis agere con- iecturis, sed diuina testimonia perscrutari.
5. Quod ergo ex angelis tamquam parentibus deus creet animas, nulla mihi de canonicis libris occurrit auctoritas.
5 multo minus itaque ex mundi corporeis elementis; nisi forte illud mouet, quod apud Ezechielem prophetam, cum demon- stratur resurrectio mortuorum, redintegratis corporibus ex quattuor uentis caeli aduocatur spiritus, quo perflante uiuifi- cantur, ut surgant. sic enim scriptum est: et dixit mihi
io dominus: propheta super spiritum, propheta, fili ho- minis, et dic ad spiritum: haec dicit dominus: a quattuor partibus uentorum caeli ueni et inspira in mortuos hos, et uiuant. et prophetaui, sicut prae- cepit mihi dominus, et introiuit spiritus uitae in eos,
15 et reuixerunt et steterunt super pedes suos, congre- gatio multa ualde. ubi mihi uidetur prophetice significatum non ex illo tantum campo, ubi res ipsa demonstrabatur, sed ex toto orbe terrarum resurrecturos homines, et hoc per flatum quattuor mundi partium fuisse figuratum. neque enim
20 etiam flatus ille ex corpore domini substantia erat spiritus sancti, quando sufflauit et ait: accipite spiritum sanctum, sed utique significatum est sic etiam ab ipso procedere spiri- tum sanctum, quomodo ab eius corpore flatus ipse processit. sed quia mundus non ita deo coaptatur ad unitatem personae,
«5 sicut caro illa uerbo eius unigenito filio, non possumus dicere ita esse animam de substantia dei, quemadmodum flatus ille a quattuor uentis de natura mundi factus est; sed tamen
9 Ezech. 37, 9. 10 21 Ioh. 20, 22
1 totius JB1 coniecturas Px 2 praescrutari S 8 creet deus
animas 8 6 bezechielem E hiezechielem PS demonstratis E1
demonstra**tur P 7 retintegratis E1 8 perflante (1 ex r m. 1) E uiuificentur PRSbd 9 scrihtum E*P 10 profeta fili E 12 spira Rlb 13 hos 8. I m. 1 R 14 introiit PRS 15 pedes s. L m. 1 R
16 propheticae ER significatur E1 18 per hoc flatum S 21 sufla- uit E 22 sic] sic b 23 ipse] ille PRbd 24 coaptatur (u carr. m. 2) R 26 ita] id S quemammodum EP quem a*modum (d eras.) R
302 S. Aureli Augustini
aliud eum fuisse, aliud significasse puto, quod exemplo flatus ^ex corpore domini procedentis recte intellegi potest, etiamsi Ezechiel propheta illo loco non resurrectionem carnis, qualis proprie futura est, sed inopinatam desperati populi reparati- onem per spiritum domini, qui repleuit orbem terrarum, figu- 5 rata reuelatione praeuidit.
6. Hlud ergo iam uideamus, cuinam potius sententiae diuina testimonia suffragentur: eine, qua dicitur unam animam deum fecisse et dedisse primo homini, unde ceteras faceret, sicut ex eius corpore cetera hominum corpora, an ei, qua dicitur 10 singulas singulis facere, sicut illi unam, non ex illa ceteras. illud enim, quod per Esaiam dicit: omnem flatum ego feci, cum hoc eum de anima dicere quae sequuntur satis ostendant, ad utrumque accipi potest. nam siue ex una primi hominis anima siue ex aliquo suo secreto omnes procul dubio i& animas ipse facit.
Et illud, quod scriptum est: qui finxit singillatim corda eorum, si nomine cordium uoluerimus animas intel- legere, neque hoc repugnat cuiquam duorum, de quibus nunc ambigimus. siue enim ex una illa, quam flauit in faciem 20 primi hominis, ipse utique singulas fingit, sicut etiam corpora, siue singulas uel fingat et mittat uel in eis ipsis, quibus miserit, eas fingat, quamquam hoc non mihi uideatur dictum, nisi ex eo, quod per gratiam nostrae animae ad imaginem dei renouatione formantur. unde dicit apostolus : gratia 85 enim salui facti estis per fidem et hoc non ex uobis, sed dei donum est; non ex operibus, ne forte quis
5 cf. Sap. 1, 7 12 Es. 57, 16 17 Ps. 32, 15 25 Ephes. 2, 8—10
1 eum aliud 3 3 hiezechiel PS ezechihel E 4 propriae ES inopinata El 6 reuelatio nepraeuidit E 8 animam unam Ebd 9 homine P1 10 de qua S 11 singulas] singula E 12 esiam S Isaiam d omne PE 13 sequntur E1 secuntur S 14 ostendant] osdant P 15 aliquo (qu «. I. m. 1) E 16 fecit b 17 singulatim JP 21 finiit S1 fingit— singulas om. Pl 25 reuocatione (u m ras. m. 2) E 27 donum dei Ebd
de G e n e 8 i ad litteram lib. X. 303
extollatur. ipsius enim sumus figmentum creati in Christo Iesu in operibus bonis. non enim per hanc gra- tiam fidei corpora nostra creata uel ficta possumus intellegere, sed sicut in psalmo dictum est: cor mundum crea in me,
5 deus.
Hinc esse etiam illud puto; qui finxit spiritum hominis in ipso; tamquam aliud sit factam animam mittere, aliud in ipso homine facere, id est reficere ac renouare. sed etiam hoc si non de gratia, in qua renouamur, sed de natura, in
io qua nascimur, intellegamus, ad utramque sententiam duci potest, quia uel ex una illa primi hominis tamquam semen animae adtractum ipse fingit in homine, ut uiuificet corpus, siue spiritum uitae non ex illa propagine, sed aliunde corpori infusum ipse itidem fingit per mortales sensus carnis, ut fiat
15 homo in animam uiuam.
7. Illud sane de libro Sapientiae, ubi ait: sortitus sum animam bonam et, cum essem magis bonus, ueni ad corpus incoinquinatum, diligentiorem considerationem flagitat. magis enim uidetur adtestari opinioni, qua non ex
*o una propagari, sed desuper animae uenire creduntur ad cor- pora. uerum tamen quid est: sortitus sum animam bonam? quasi aut in illo animarum fonte, si ullus est, aliae sint animae bonae, aliae non bonae, quae sorte quadam exeunt, quaenam cui homini tribuatur, aut alias deus ad horam con-
25 ceptorum uel nascentium faciat bonas, alias non bonas, quarum quisque habeat sorte, quae acciderit. mirum, si hoc eos saltem adiuuat, qui credunt animas alibi factas singillatim mitti a
4 Ps. 50, 12 6 Zach. 12, 1 16 Sap. 8, 19. 20
1 creati] creatum PBbd; cf. 250, 19 3 fincta EPBS1 figmenta S1 6 etiam illud esse bd 0 renouamur (m rctract. m. 2) JB 11 ila P1 17 essem P1 18 inquoinquinatum P 20 desuper (d 8. I m. 2) B 22 aut] ut P1 fontes (s ras.) 8 si ullus] inllus 8 animae
sint aliae 8 23 bone (bis) 8 sort»e P exeant bd 24 aut ex ad m. 1 E horam (h *. h m. 1) E oram JB 26 sortem P sortemque b quae ow. b accederet S saltim PBS 27 adiubat ExPBl
singilatim P1
304 S. Aureli Augustini
deo singulis quibusque corporibus hominum, ac non illos po- tius, qui pro meritis operum, quae ante corpus egerunt, in corpora mitti animas dicunt. secundum quid enim aliae bonae, aliae non bonae uenire ad corpora possunt putari nisi secun- dum opera sua? neque enim secundum naturam, in qua fiunt s ab illo, qui omnes naturas bonas facit. sed absit, ut contra- dicamus apostolo, qui dicit nondum natos nihil egisse boni aut mali, unde confirmat non potuisse se ex operibus dici, sed ex uocante: maior seruiet minori, cum de geminis ageret adhuc in Kebeccae utero constitutis. sequestremus ergo w paululum hoc de libro Sapientiae testimonium; neque enim neglegendi sunt, seu errent seu uerum sapiant, qui hoc spe- cialiter et singulariter de anima illa dictum putant mediatoris dei et hominum hominis Christi Iesu. quod, si necesse fuerit, quale sit postea considerabimus, ut, si Christo conuenire non 1S potuerit, quaeramus, quemadmodum id accipere debeamus, ne contra apostolicam fidem ueniamus putantes habere animas aliqua merita operum suorum, priusquam incipiant in cor- poribus uiuere.
8. Nunc illud uideamus quemadmodum dictum sit: auferes *> spiritum eorum, et deficient et in puluerem suum conuertentur. emittes sp-iritum tuum, et creabuntur; et innouabis faciem terrae. pro illis enim, qui arbitrantur animas ex parentibus sicut corpora creari, hoc uidetur sonare, cum sic intellegitur, ut spiritum eorum propterea dixerit, quod ** eum homines ex hominibus acceperint: qui cum mortui fuerint, non eis poterit ab hominibus reddi, ut resurgant, quia non rursus quemadmodum, quando nati sunt, a parentibus ducitur, sed deus
9 cf. Rom. 9, 12. 10 20 Ps. 103, 29. 30
3 secundo B enim quid S 7 dicit] ait Sl 8 se om. PBSbd 9 seruiat PB 10 reueccae E 11 paulolum S 12 sunt om. Sl 14 homini christo S 15 considerauimus E1 16 quemammodum EP 17 ueniamus fidem PBSbd 18 inquipiant E1 20 cap. X E quera- ammodum E aufer PBxb 21 puluerem] terram S suam S
22 reuertentur Sb emittis S emitte Bb 23 renouabis S 25 intel- legatur PBbd 28 quemammodum E
de Qenesi ad litteram 1 i b. X. 305
eum reddet, qni re9uscitat mortuos. ae per hoc eundem spiri- tum dixit eorum, cum moriuBtur, dei autem, cum resurguut. quod possunt illi, qui non ex parentibus, sed deo mittente animas uenire adserunt, pro sua opinione sie intellegere, ut
& eorum dixerit spiritum, cum moriontur, quia in eis erat et
ab eis exit, dei autem, cum resurgunt, quod ab ipso mittitur,
ab ipso redditur. proinde etiam hoc testimonium neutri eorum
aduersatur.
Ego uero arbitror melius intellegi Iioc dictum de gratia dei,
10 qua interius renouamur. omnium enim superborum secundum terrenum homtnem uiuentium et de sua uanitate praesumen- tiuai quodammodo aufertur spiritre proprius, cum exuunt se ueterem hominem et infirmantur, ut perficiantur expulsa super- bia, dieentes domino per humilem confessionem : memento,
15 quia puluie sumus, quibus dictum erat: quid superbit terra et cinis? per oculum quippe fidei contuentes dei iustittam, ut non uelint constituere suam, semet ipsos despi- ciunt, sieut Iob dicit, et distabescunt et aestimant se terram et cinerem; hoc est enim: et in puluerom suum conuer-
w tentur. acoepto autem spiritu dei dicunt: uiuo autem iam
non ego, uiuit autem in me Ghristus* sic innouatur
facies terrae per noui testamenti gratiam numerositate sanc-
torum,
9. Hlud etiam, quod apud Ecclesiasten scriptum est: et
» conuertatur puluis in terram, sicut fuit, et spiritus reuertatur ad deum, qui dedit eum, neutri sententiae
1 cf. II Mach. 7, 23 14 Ps. 102, 14 15 Eccli. 10, 9 16 cf. Rom. 10, 8 19 Ps. 103, 29 20 Gal. 2, 20 24 Eccle. 12, 7
2 dixerit 8 resnrgant 8l 3 mittenti P 4 uenire (i ex e ». 1) E aweront E intelligere P 6 eziit b 7 hoc etiam Rbd neu- tris PESbd 9 hoc (c «. ?. m. 1) 8 10 qn*a P renonamns 3 12 quod||»ammodom (corr. m* 1) P se] sen JB 13 innrmatnr El perficientnr P perficiantur (a corr. m. 2; n sup. ras.) E superuia P 16 superbis b 17 nonj nolentes b uellint PEl despicinnt El decipinnt (in mg. al despiciunt) b 20 dei «. I m. 1 8 24 apnt &P scribtum E*P
XXVIII. Aug. sect. UI part 1. 20
306 ^- Anreli A u g u 8 1 i n i
contra alteram suffragatur, sed inter utramque consistit. cum enim isti dixerint hinc probari non a parentibus, sed a deo animam dari, quod conuerso puluere in terram suam, id est carne, quae de puluere facta est, reuerteretur spiritus ad deum, qui dedit illum, respondent illi: utique ita est. redit 5 enim spiritus ad deum, qui eum dedit homini primo, quando in eius faciem sufflauit conuerso puluere, id fest humano cor- pore, in terram suam, unde primitus factum est. neque enim ad parentes erat spiritus rediturus, quamuis inde sit creatus ei illo utoo, qui homini primo datus est, sicut nec ipsa caro 10 post mortem ad parentes reuertitur, a quibus eam constat certe esse propagatam. quemadmodum ergo caro non redit ad homines, ex quibus creata est, sed ad terram, unde primo lfomini formata est, ita et spiritus non redit ad homines, a quibus transfusus est, sed ad deum, a quo primae illi carni u datus est.
Quo testimonio sane satis admonemur ex nihilo deum fecisse animam, quam primo homini dedit, non ex aliqua iam facta creatura sicut corpus ex terra; et ideo, cum redit, non habet. quo redeat, nisi ad auctorem, qui eam dedit, non ad eam 20 creaturam, ex qua facta est, sicut corpus ad terram. nulla est enim creatura, ex qua facta est, quia ex nihilo facta est, ac per hoc ad factorem redit, quae redit, a quo ex nihilo facta est. non enim omnes redeunt, quoniam sunt, de quibus dicitur: spiritus ambulans et non reuertens. »
10. Quocirca difficile est quidem omnia de hac re scriptu-
7 cf. Gen. 2, 7 8 cf. Gen. 3, 19 25 Ps. 77, .39
1 alterum PB sufragatur El 2 iste P dixerit P1 3 quo &S
4 carnem PBl puluerem (m exp. m, 1) P reuertetur PBSbd
5 illum] eum S responderunt b 6 dedit eum S 7 suflauit E1 8 suam om. PBbd 10 que P primo homini 8 11 reuertetur S certe constat PBSbd 12 propagattl S1 quemammodum E 14 for- mata (ta 8. I. m. 1) P ad homines om. Sl 15 carne B 17 am- monemur PB cum uoce ex incipit cap. XII E 22 ac] hac B 23 factorem suura b 26 omnia (n 8. I.) B hac (h 8. I m. 1) P
de Genesi ad litteram lib. X. 307
rarum sanctarum testimonia conligere: quod etsi fieri possit, ut non solum commemorentur sed etiam pertractentur, in magnam sermonis lohgitudinem pergunt; sed tamen, nisi ali- quid tam certum proferatur, quam certa proferuntur, quibus
5 ostenditur, quod deus animam fecerit uel quod eam primo homini dederit, quonam modo per diuini eloquii testimonium ista quaestio soluatur ignoro. si enim scriptum esset, quod similiter sufflauerit deus in faciem formatae mulieris et facta fuerit in animam uiuam, iam quidem plurimum lucis accederet,
10 qua cuique formatae carni hominis non ex parentibus dari animam crederemus, adhuc tamen expectaretur, quid proprie teneretur in prole, qui nobis modus usitatus est hominis ex homine. prima uero mulier aliter facta est, et ideo adhuc dici posset animam propterea non ex Adam diuinitus Euae datam,
,5 quia non ex illo tamquam proles orta eet. si autem homini, qui primus ex illis natus est, commemoraret scriptura non ex parentibus ductam, sed desuper animam datam, illud iam in eeteris etiam tacente scriptura oporteret intellegi.
11. Nunc itaque et illud consideremus, utrum neutram
20 confirmet sententiam, sed utrique possit adcommodari, quod scriptum est: per unum hominem peccatum in hunc mundum intrauit et per peccatum mors, et ita in omnes homines pertransiit, in quo omnes peccauerunt; et paulo poet: sicut per unius delictum in omnes ho-
25 mines in condemnationem, ita et per unius iustifi- cationem in omnes homines ad iustificationem uitae. sicut enim per inoboedientiam unius hominis pecca-
21 Rom. 5, 12. 18. 19
1 conligere Ex posset b 5 primi R 6 cap. XIII E eloqui P 7 questio PS solbatur P scribtum E^P 8 suflauerit E1 10 car- nis 8 11 propriae RS 14 potest P possit S 15 ex illo (ex 8. I. m. 1) B prolis S 16 prius P1 scribtura EP 17 in ceteris om. S 18 scribtura EP scriptura de ceteris oporteret S 19 cap. „ Xmi E et om. P1 tras. R considenpmus (a exp. m. 1) P
20 sed] an S 21 scribtura EP intrauit in bunc mundum S
23 pertran siit R 23 in] ad PRSbd condempnationem E*S
20*
308 S. Aureli Augustini
tores constituti sunt multi, ita et per unius oboedi- entiam iusti constituentur multi. ex his enim uerbis apostoli qui defendunt animarum propaginem sententiam suam sic adstruere moliuntur : si secundum solam carnem, inquiunt, potest intellegi peccatum uel peccator, non cogimur in his a uerbis ei parentibus animam credere; si autem quamuis per inlecebram carnis non tamen peccat nisi anima, quomodo accipiendum est, quod dictum eet: in quo omnes pecca- uerunt, si non ex Adam etiam anima sicut caro propagata est? aut quomodo per illius inoboedientiam peccatores 10 constituti sunt, si tantum secuadum carnem ia illo, non etiaja secundum animam fuerunt?
Capendum est euim, ne uel deus uideatur auctor esse peceati, si dat animam carni, in qua eam peccare necesse sit, uel possit esae anima praeter ipsius Christi, cui liberandae a 15 peccato non sit christiana gratia necessaria, quia non peccauit in Adam, si omnes in eo peccasse secundum earnem tantum, quae de illo creata «st, non etiam secundum animam dictum est: quod usque adeo contrarium est eccksiasticae fidei, ut parentes ad percipiendam gratiam sancti baptiami etiam cum 20 paruulis atque infantibus currant, in quibus si hoc uinculum peccati soluitur, quod tantummodo carnis, non etiam quod animae est, merito quaeritur, quid eis obesset, si in. illa aetate de corpore sine baptismo exirent. si enim per hoc sacramentum corpori eorum consulitur, non et animae, deberent et mortui 25 baptizari; at cum uideamus hoc uniuersaliter ecclesiam reti- nere, ut cum uiuentibus curratur et uiuentibus succurratur. ne, cum mortui fuerint, nihil fieri possit quod prosit, non uidemus, quid aliud possit intellegi, nisi unumquemque par-
3 qui (i mp. e superscr. m. 1) P 4 aatruere PBSbd 5 cogimur (i ex e m. 1) B 6 ex] «1 S 10 quomodo s. I. m. 1 R 11 sunt, 8iJ sunt multi: si b 13 cap. XV E ne] egeine E 15 posset S liuerande, P1 21 parbulis P 22 solbitur P non «. L m, 1 B
24 ex*i*rent (e eras.) B 25 corpori eorum et non animae conaulitur b 26 aeclesiam E 27 curratur] succurratur E 28 possit fieri bd 29 intelligi P parbulum P1
cle Genesi ad litteram lib. X. 309
uulum non esse nisi Adam et corpore et anima et ideo Uli Christi gratiam necessariam. aetas quippe illa in se ipsa nihil egit uel boni uel mali ; proinde ibi anima innocentisshria est, si ei Adam propagata non est. unde quomodo possit iuste 5 ire in condemnationem, si de corpore sine baptismo exierit, quisquis istam sententiam de anima tenens potuerit demon- strare mirandus est.
12. Uerissime quippe ac ueracissime scriptum est: caro concupiscit aduersus spiritum et spiritus aduersus
io carnem; sed tamen carnem sine anima concupiscere nihil posse puto quod omnis doctus indoctusque non dubitet. ac per hoc ipsius concupiscentiae carnalis causa non est in anima sola, sed multo minus est in carne sola. ex utroque enim fit: ex anima scilicet, quod sine illa delectatio nulla sentitur,
15 ex carne autem, quod sine illa carnalis delectatio non sentitur. carnem itaque concupiscentem aduersus spiritum dicit apo- stolus carnalem procul dubio delectationem, quam de carne et cum carne spiritus habet aduersus delectationem, quam solus habet. solus quippe habet, ni fallor, illud desiderium
*> non cum carnis uoluptate uel carnalium rerum cupiditate conmixtum, quo desiderat et deficit anima in atria domini; solus habet etiam illud, de quo ei dicitur: concupisti sapientiam: serua mandatum, et dominus praebebit illam tibi. nam cum spiritus imperat membris corporis, ut
» huic desiderio seruiant, quo solus accenditur, uelut cum ad-
8 Gal. 5, 17 21 ef. Ps. 88, 8 22 Eccli. 1, 26
1 anima» (m eras.) B 2 gratia necessaria PBl S ibi (i fin. 8. I. m. 1) P 4 iustae 1A iuste (e in ras.) B 5 exierat PBl exigerit S 7 mirandus 4ii§ (diis exp. w. 1) P est 8. Z. m. 1 B 8 cap. XVI E ueracissimae B scribtum E*P 11 indoctusque] et indoctus b
dubitat 8 12 anima (ni s. I. m. 1) S 13 enim «. Z. m. 1 S 18 et cum carne <m. Pl . Iiabet (t 8. I. m. 2) P 19 habet 8. I. m. 1 B ni] nisi (si 8. I. m. 1 exp.) E nisi PBSbd 20 uoluptatem P1 cu- piditate (di 8. I. m. 1) B 21 quo] quod P quo* B 22 ei om. S 23 mandatum Bl praebebit (bi *. I m. 2) E (ebit in ras. m. 2) B praebet ElPSbd 25 qui S asumitur PB
310 S. Aureli Augustini
sumitur codex, cum aliquid scribitur, legitur, disputakur, au- ditur, cum denique panis frangitur esurienti et cetera humani- tatis ac misericordiae praestantur officia, oboedientiam caro exhibet, non concupiscentiam mouet. his atque huius modi bonis desideriis, quibus sola anima concupiscit, cum aduer- 5 satur aliquid, quod eandem animam secundum carnem delectat, tunc dicitur caro concupiscere aduersus spiritum et spiritus aduersus carnem.
Sic enim dicta est caro in eo, quod secundum ipsam facit anima, cum ait: caro concupiscit, quemadmodum dictum 10 est: auris audit et oculus uidet. quis enim nescit, quod anima potius et per aurem audiat et per oculum uideat? ita loqui- mur et cum dicimus; manus tua subuenit homini, cum aliquid porrecta manu datur, quo cuiquam subueniatur. quodsi de ipso etiam fidei oculo, ad quem pertinet credere, quae per 15 carnem non uidentur, dictum est: uidebit omnis caro salutare dei, non utique nisi de anima, qua uiuit caro, cum etiam per ipsam carnem nostram Christum pie uidere, id est formam, qua indutus est propter nos, non pertineat ad con- cupiscentiam, sed ad ministerium carnis, ne forte aliquis ita 20 uelit accipere, quod dictum est: uidebit omnis caro salu- tare dei: quanto congruentius dicitur caro concupiscere, quando anima non solum carni animalem uitam praebet, uerum etiam secundum ipsam carnem aliquid concupiscit, qjiod in potestate non est, ne concupiscat, quamdiu inest n peccatum in membris, id est uiolenta quaedam carnis inlecebra in corpore mortis huius, ueniens de uindicta illius peccati, unde propaginem ducimus, secundum quam omnes ante gratiam filii sunt irae. contra quod peccatum militant sub gratia con-
16 Luc. 3, 6 29 cf. Ephes. 2, 8
1 codix Rl 8 prestantur E 4 at»que Jtt 5 aduersantur (n cxp. m. 1) P 7 et 8 aduersu S 10 quemammodum E 11 animo S 12 adiat Rl 13 et cuin] etiam cum b 14 subueniatur E subuenitur S 17 dei] dni S 18 piae S 19 pertinet S 22 concupiscit S 25 quandiu (u ex 0) P 29 filii— gratia in mg, suppL m. 1 P
de GeneBi ad litteram lib. X. 3U
stituti, non ut non sit in eorum corpore, quanidiu ita mortale est, ut et mortuum iure dicatur, sed ut non regnet. non autem regnat, cum desideriis eius, id est his, quae secundum carnem contra spiritum concupiscuntur, non oboeditur. proinde 6 apostolus numquid ait: non sit peccatum in uestro mortali corpore — sciebat quippe inesse peccati delectationem, quam peccatum uocat, deprauata scilicet ex primi transgressione natura — sed, non, inquit, regnet peccatum in uestro mortali corpore ad oboediendum desideriis eius, nec
10 exhibeatis membra uestra arma iniquitatis peccato?
13. Secundum hanc sententiam nec rem absurdissimam
dicimus, quod caro sine anima concupiscat, nec Manichaeis
consentimus, qui cum uiderent non posse carnem sine anima
concupiscere aliam quandam animam suam ex alia natura deo
15 contraria carnem habere putauerunt, unde concupiscat aduersus spiritum. nec alicui animae non esse necessariam Christi gratiam dicere cogimur, cum dicitur nobis: quid meruit anima infantis, unde illi perniciosum sit non percepto christiani bap- tismi sacramento exire de corpore, si nec proprium aliquod
£o peccatum commisit nec ex illa est, quae in Adam prima peccauit?
Non enim de pueris grandiusculis agimus, quibus quidero peccatum proprium nolunt adtribuere quidam nisi ab anni quarti decimi articulo, cum pubescere coeperint. quod merito
tt crederemus, si nulla essent peccata, nisi quae membris geni- talibus admittuntur. quis uero audeat adfirmare furta, men- dacia, periuria non esse peccata, nisi qui talia uult inpune committere? at his plena est puerilis aetas, quamuis in eis
8 Kom. 6, 12. 13
1 non ante ut s. I. m. 1 S quandiu P 6 peccati inesse S
7 transgressionem (m exp. m. 1) P 8 inquid JRl 11 hanc (n s. I m. 1) jR sententiam] senten in fine uersus S absurdissimam (d in
ras.) B 12 manicheis EPBS 15 contraria* (m eras.) B contraria b concupiscant P 24 cum pubescere] conpubescere S 25 membris 8. I. m. 1 S 26 aramittuntur PBl 27 pe»iuria (r *. I. m. 1 eras.) E
28 puerulis E
312 S. Anreli Augustini
non ita ut in maioribus punienda uideantur, qaod sperenttir annis accedentibus, quibus ratio conualescat, posse praecepta salutaria melius intellegere eisque libentius oboedire. sed nunc de pueris non agimus, quorum camalem ac puerilem uolunta- tem uel corporis uel animi si ueritas et aequitas obpugnauerit, s quibus possunt uiribus dictorum atque factorum repugnant. pro qua? nisi pro falsitate et iniquitate, quae euflragari uidebitur eis uel ad percipienda, quae alliciuut, uel ad uitanda, quae offendunt. de infantibus loquimur, non quia nascuntar plerumque de adulteris; neque enim in prauis moribus naturae dona i§ culpanda sunt, aut propterea non debuerunt germinare fru- menta, quod ea seuit furantis manus. aut uero ipsis parentibus obfutura sit iniquitas sua, si se ad deum conuertendo cor- rexerint? quanto minus filiis, si recte uixerint!
14. Sed illa aetas uebementem quaestionem mouet, cuius «* aninia, cum peccatum nullum habeat de proprio uoluntatis arbitrio, quaeritur quomodo possit iustificari per illius unius hominis oboedientiam, si per alterius uniue inoboedientiam rea non est. haec uox eorum est, qui animas homimim ex hominibus parentibus creatas uolunt non quidem nisi a crea- » tore deo, sed sicut etiam corpora. non enim et haec parentes creant, ac non ille, qui ait: priusquam te formarem in utero, noui te.
Quibus respondetur animas quidem corporibus hominum deum nouas singillatim dare ad hoc, ut in carne peccati de * originali peccato ueniente recte uiuendo carnalesque concupi-
22 Hier. 1, 5
4 uoluptatera E*PBSbd 5 si ueritas] seuerita* 8 7 falsietate (e exp. m. 1) E 8ufragari E suffragare P 9 quia] qui E 10 adulteria] adulteriis PB2Sbd 1 1 germinari Bb 12 seruit E1 seruerit S seuerit PBbd 13 offutura b correxerint] corripuerint b 15 illa] illud (ud in r<u.) B aetas] aetas si P (si eras.) B aetas sic b aetas hic d 16 propria$ (a exp. m. 1; 4 sub e pos. m. 2) E propriae S 17 iuatificare PBX 18 ho- niinis om. Bl oboedientiam] inoboedientiam B si— inoboedientiam om. B 20 creatore (a 8. I. m. 1) P 21 hoc b 25 singil-
latim El
de Genesi ad litteram lib. X. 313
scentias sub dei gratia subigendo meritum conparent, quo cum ipso corpore in melius transferantur tempore resurrectionis et in Christo in aeternum cum angelis uiuant; eed necesse esse, ut, cum membri8 terrenis atque mortalibus maximeque de 5 peccati carne propagatis miro modo coaptantur, ut ea primitus uiuificare, post etiam aetatis accessu regere possint, tamquam obliuione praegraiientur. quae si esset quodammodo indigesti- bilis, creatori tribueretur; cum uero paulatim ab huius obli- uionis torpore anima resipiscens possit oonuerti ad deum
10 suum eiusque misericordiam et ueritatem primo ipsa pietate conuersionis, deinde seruandi praecepti eius perseuerantia promereri, quid ei obest illo uelut somno paululum inmergi, unde paulatim euigilans in lucem intellegentiae, propter quam rationalis anima facta est, potest per uoluntatem bonam eligere
i6 uitam bonam ? quod quidem non poterit, nisi adiuuerit gratia dei per mediatorem. hoc si ueglexerit homo, non tantum secundum carnem, uerum etiam secundum spiritum erit Adam; 8i autem curauerit, erit Adam secundum carnem tantummodo; secundum spiritum autem recte uiuens illud etiam, quod de
so Adam culpabile tractum est, mundatum a labe peccati reci- pere merebitur illa conmutatione, quam eanctie resurrectio pollicetur.
8ed antequam per aetatem possit secundum spiritum uiuere, necessarium habet mediatoris sacramentum, ut, quod per eius
25 fidem nondum potest, per eorum, qui eum diligunt, fiat. eius enim sacramento sokritur etiam in aetate infantili originalis poena peccati, a quo nisi adiutus etiam iuuenis carnalem concupiscentiam non domabit nec ea subiugata aeternae uitae
1 subigendo] subiciendo 8 merito Bl 8 nibant E1 4 maximaeq; (q; 8. I. m. 2) M maihne P 5 propagatis sj (si exp. m. 1) P co- optantur P ea (in mg. ai eam) P 8 creatorig E cnm] qnem 8 cum uoce uero deeinit quatemio XX; quaternio XXI totus deeideratur id quod in infer. parte fol. 156* m. £ adnoiatum est: hic minus est unus quaternio E 9 torpore] corpore 8 anime S 11 perseuerantia PB 12 paulolum PBl8 imergi P hrmergi R* 14 & rationalis (& txp. m. 1) 8 elegere PR 16 neclexerit P 20 culpabili Rlb
314 S. Aureli Augustini
meritum adprehendet nisi eius dono, quem promereri studet, ideo uiuus oportet etiam infans baptizetur, ne obsit animae societas carnis peccati, qua participata fit, ut nihil possit anima infantis secundum spiritum sapere* ipsa quippe adfectio grauat etiam corpore exutam, nisi, cum in corpore est, per 5 unicum sacrificium ueri sacerdotis expietur.
15. Quid ergo, ait aliquis, si hoc non tiurauerint sui uel infidelitate uel neglegentia? hoc quidem etiam de maioribus dici potest. possunt enim uel repente emori uel apud eos aegrotare, ubi eis, quo baptizentur, nemo subueniat sed illi, 10 inquit, habent etiam propria peccata, quorum indigeant remis- sione, quae si dimissa non fuerint, nemo eos recte dicet in- merito plecti pro his, quae in sua uita sua uoluntate com- miserint; illa uero anima, cui quaedam contagio tracta de carne peccati, si de illa prima anima peccatrice non creata 15 est, nullo modo inputari potest — neque enim ullo peccato, sed natura, qua sic facta est, et deo dante carni data est — cur alienabitur ab aeterna uita, si baptizando infanti nemo subuenerit? an forte nihil oberit? quid ergo prodest eit cui subuenitur, si nihil obest, cui non subuenitur? 20
Hic pro sua causa quid respondere possint, qui secundum scripturas sanctas, uel quod apud eas inueniatur uel quod eis non aduersetur, conantur adserere animas nouas non de paren- tibus tractas corporibus dari, nondum me audisse uel uspiam legisse fateor. non ideo sane absentium negotium deserendum 25 est, si quid mihi, qao adiuuari uideatur, occurrerit. possunt enim adhuc dicere deum praescium, quomodo quaeque anima uictura esset, si diutius in corpore uiueret, ei procurare lauacri
1 adpraehendet P 3 posset b 6 sacrificium] sacrificium mediatoris d ueri om. Sl 7 non *. I. m. 1 S 9 mori 8 10 egrotare BS
11 inquid R 12 dicit S 13 iis d 14 cui (ui s. I. add. m. 2) P 16 peccatrice P^B1 16 peccatoj pacto P 17 dante] donante S
18 quur PB 22 scribturas P uel — inueniatur rep?titum del. m. 1 P 24 tractas (c s. I. m. 2) P 25 disserendum S 26 quod S adiu- uare Pl occur»»rit S 27 quae qui animam (m exp. m. 1) P
28 uictura esset] uicturae scio Pl corpore] carne S eique b pro- curaret S salutaris lauacri S labacri P
de Genesi ad litteram lib. X. 315
salutaris ministrationem, cuius futuram fuisse praeuidet pie- tatem, cum ad annos fidei capaces ueniret, si nunc eum opor- teret propter aliquam occultam causam morte praeueniri, occultum itaque est atque ab humano uel certe ab ingenio
6 meo remotissimum, cur nascatur infans uel continuo uel cito moriturus; sed hoc ita occultum est, ut neutros adiuuet, de quorum nunc sententiis disceptamus. illa enim explosa opinione, qua putantur animae pro ante actae uitae meritis in corpora detrudi, ut ea citius solui meruisse uideatur, quae non multa
10 peccauerat, ne contradicamus apostolo nihil nondum natos boni uel mali egisse testanti, nec iili, qui animae traducem adfirmant, possunt pro se ostendere, cur aliorum raors accele- retur, retardetur aliorum, nec qui eas dari nouas uolunt sin- gulis singulas. occulta ergo ista causa est et utrisque pariter,
i6 quantum existimo, nec suffragatur nec aduersatur.
16. Pr*oinde qui de infantium mortibus urgebantur, cur omnibus sit necessarium baptismi sacramentum, quorum animae non ex illa ductae sunt, cuius inoboedientia peccatores con- stituti sunt multi, cum respondent peccatores quidem omnes
so constitui secundum carnem, secundum animam uero nonnisi eos, qui eo tempore male uixerunt, quo et bene potuissent, omnes autem animas, hoc est et infantum, ideo habere ne- cessarium baptismi sacramentum, sine quo ex hac uita etiam in illa aetate emigrare non expedit, quia contagio peccati ex
85 carne peccati, qua obruitur anima, cum his inseritur membris,
10 cf. Rom. 9, 11 1 cuius (b m. 1 8. I.) P 2 uenerit P ueniret (i ex e m. 1) B nunc] non bd 3 praeuenire (sup. fin. e mperscr. m. 1 i) P 4 fin. ab] a 8. I. m. 1 S meo ingenio £f 5 reinotie»*mura (si add. in mg.) P quur B G sed] si S 8 anteactae (tae &. I. add. m. 2) P anteacte S corpora (a 8. I. add. m. 1 sup. e) 8 9 uideantur S 12 afirmant P • qaur PB 13 retardtur Pl retarditur B1 nobas Pl uolunt nouas S
8ingulas singulis b 14 utriusque P2B 15 extimo P 16 urguebantur BS quur B 17 oranium S necessarium om. S quoruin] necessarium quonun S 19 constitutos omnesft 20constitui] constitutiPJS1 21 petu- erunt (sup. add. m. 1 issent) S 22 et om. Bxb 23 baptismi {ifin. s.l.m.l)P 24aetate]aeternitate5 migrare^ ex carnepeccati om.P1 ^SobruitP1
316 £• Aureli Augustini
oberit ei post mortem, nisi, cum adhuc in ipsa carne est, sacramento mediatoris expietur, eique diuinitus hoc auiilium procurari, quara deus praesciit, si usque ad annos fidei con- gruos hic uiueret, pie fuisse uicturam, quam propter aliquid, quod ipse nouit, et nasci uoluit in corpore et cito extraxit e s corpore : cum ergo liaec respondent, quid «is contradici potest, nisi incertos nos eorum salutis fieri qui hac uita bene gesta in ecclesiae pace defuncti sunt, si non solum secundum id, quod quisque uixit, uerum etiam secundum id, quod uicturus esset, si amplius uiuere potuisset, quisque iudicandus est? 10 quandoquidem ualent apud deum merita mala non tantum praeteritorum, sed futurorum etiam delictorum, a quorum reatu nec mors liberat, si, antequam fuerint commissa, pro uenerit, nec aliquid ei praestitum est, qui raptus est, ne malitia mutaret intellectum eius. deus enim praescius w illius futurae malitiae cur non eum secundum ipsam potius iudicaturus est, si moriturae animae infantis, ne obesset ei ex corpore peccati participata conluuies, ideo subueniendum iudi- cauit per baptismum, quia praesciuit eam, si uiueret, pie fideliterque fuisse uicturam? »
An ideo potius refelli hoc inuentum potest, quia meum est, illi autem, qui de hac sententia certos se esse confirmant, alia fortasse proferunt uel testimonia scripturarum uel docu- menta rationum, quibus hanc auferant ambiguitatem uel certe ostendant non esse contra id, quod sentiunt, illud apostoli, 95 quo gratiam, qua salui efficimur, magna intentione commen- dans dicit: sicut in Adam omnes moriuntur, sic et in
U Sap. 4, 11 27 I Cor. 15, 22
1 ei] enl S po*»st (te erae.) R 2 eiqui (i fin. supereer. m. 1 sup. e) P 8 procuraii (i sup. e a m. 1) P praescit 8 9 uixet («tip. e add. m. 1 i) P quod (d *. I. m. 1) P 10 quisque] qui P1
16 miliciae 8 quur PR 18 conlubies PRl 19 piae (a m. 1 exp.) P 20 fidelitlr quae R fuisse eran. R 21 refelli (f sup. u m. 1) P quia meum est in mg. m. 1P 22 sententiam P1 28 scribturaruin P 26 salui (s m. 2 retr.) R commendat 8 27 dicit] ait bd
de Genesi ad litteram lib. X. 317
Christo omnes uiuificabuntur, et: sicut per inoboedi- entiam unius hominis peccatores constituti sunt mul- ti, sic per oboedientiam unius hominis iusti constitu- entur multi, eosdemque multos peccatores non quibusdam 6 exceptis, sed omnes intellegi uolens auperius ait de Adam : in quo omnes peccauerunt? unde utique infantum animas non posse secerni et eo, quod dictum est ,omnes" et eo, quod eis per baptiamum subuenitur, non absurde credunt, qui animaa ex uniua traduce sapiunt, nisi aliqua manifesta. et
10 liquida uel ratiofle* quae scripturis sanctis non repugnet, uel earum ipsarum scriptnrarum auctoritate redarguantur.
17. Iam itaque uideamus, quantum suscepti huius operis necessitas patitur, quale etiam illud sit, quod paulo ante distulimus, scriptum est enim in libro Sapientiae: puer
u autemeramingeniosus et sortitussumanimam bonam. et cum essem magis bonus, ueni ad corpus incoinqui- natnm. cum enim uideatur illos adiuuare hoc testimonium, qni non ex parentibua ereari, sed uenire ad corpus uel de- scendere deo mittente animas dicunt, rursus hoc inpedit eorum
to sententiam, quod ait: sortitus sum animam bonam, cum procul dubio uel ex uno fonte manare quodammodo tamquam riuulos uel pari natura fieri animas credunt, quas deus mittit in corpora, non autem alias bonas uel magia bonas et aiias non bonas uel minus bonas. unde enim bonae aut magis
ts bonae seu non bonae aut minus bonae animae, nisi uel mori- bus secundum liberum uoluntatia arbitrium uel differentia temperaturae coiporum, dum aliae magis, aliae minus gra-
1 Rom. 6, 19. 12 14 Sap. 8, 19. 20 1 et om. b 8 per] et per b constituentur (e ex n ro. 1) S con- stituuntur (u med. m ras.) 8 6 infantium b 9 qui] quia R tra- duce unius 8 10 ration^ quae] ratio neque 8 ratione quae (ne et quae
in ras.) B ratione que P scribturis P 11 scripturarum ipsarum 8 Bcribturarum P 12 huius] huis P1 14 scribtum P 16 inquoinqui- natum B 18 ex owl 8 22 ribulos P animas credant fieri 8
credant 8d 28 uel minua malas et alias non bonas uel minua bonas 8 25 bone (pr. et sec) S 27 temperatur,|ae P
318 S. Aureli Augustini
uantur corpore, quod corrumpitur et adgrauat animam? sed neque actio erat aliqua singularum quarumque animarum, qua earum mores discernerentur, antequam uenirent ad corpora, nec ex corpore minus grauante potuit iste dicere animam suam bonam, qui ait: sortitus sum animam bonam. et 5 cum essem magis bonus, ueni ad corpus incoinqui- natum. accessisse enim dixit bonitati, qua bonus erat, sortitus uidelicet animam bonam, ut etiam ad corpus incoinquinattim ueniret. aliunde ergo bonus, antequam ueniret ad corpus; sed utique non differentia morum, quia nullum ante uitae gestae 10 meritum, non differentia corporis, quia prius bonus, quam ueniiet ad corpus. unde igitur?
Hoc autem illis, qui ex traduce animae illius praeuaricatricis animas creari adserunt, quamuis pro eis sonare non uideatur, quod dictum est: ueni ad corpus, tamen in ceteris non 15 incongrue coaptatur, ut, cum dixisset: puer autem eram ingeniosus, id ipsum explicans quibus causis ingeniosus esset, continuo subiungeret: et sortitus sum animam bo- nam, uidelicet ex paterno ingenio uel corporali temperamento. deinde, cum essem, inquit, magis bonus, ueni ad corpus 20 incoinquinatum: quod si maternum intellegatur, ne hoc quidem, quod dictum est: ueni ad corpus, huic opinioni refragabitur, cum ex anima et corpore paterno uenisse ad maternum corpus accipitur incoinquinatum, uidelicet uel a cruore menstruo — dicuntur enim ex hoc ingenia grauari — »5 uel a contaminatione adulterina. ita et haec uerba libri huius aut magis eis fauent, qui animarum traducem loquuntur, aut, si et isti ea possunt pro se interpretari, inter utrosque alternant. 1 cf. Sap. 9, 15 5 Sap. 8, 19. 20
1 corpora Pl grauat P 2 anima^marum (pr. ma in fine uersut del. m. 1) P quae S 4 corpore (por «. h m: 1) P 7 qua] qui P qu*a R quia (i exp. tn. 1) 8 quia b sortitus (us «. 2. add. m. 2) P
8 ad (d 8. L add. m. 1) P inquoinquinatum P 10 defferentia Rl differentiam S rnjorum P horum S antea RSbd geste S 11 dif- ferentiam P2? priorP 13 illius] alius iS 14asseruntPH5 18subiun- gereP 20inquidP2? 24 uedelicetU1 27fabentP qui animarum] quia nimirum P qui animarum (alt. a corr. m. 2) R 28 interpraetari PRS
de Genesi adlitteram lib. X. 319
18. Quae si de domino secundum humanam, quae a uerbo adsumta est, creaturam uelimus accipere, sunt quidem in eadem circumstantia lectionis, quae illi exceUentiae non con- ueniant; maxime illud, quia idem ipse, qui haec in eodem
5 Hbro loquitur, aliquanto superius, cum ista uerba, de quibus nunc agimus, diceret, confessus est ex semine uiri se iri san- guine coagulatum: a quo nascendi modo utique alienus est uirginis partus, quam non ex uiri semine carnem concepisse Christi nullus ambigit christianus. sed quia et in Psalmis,
10 ubi ait: foderunt manus meas et pedes, dinumeraue- runt omnia ossa mea; ipsi uero considerauerunt et conspexerunt me. diuiserunt sibi uestimenta mea et super uestem meam miserunt sortem, quae proprie illi uni congruunt, ibi etiam dixit: deus, deus meus, respice
15 me; ut quid me dereliquisti? longe a salute mea uerba delictorum meorum, quae rursus ei non conueniunt, nisi transfiguranti in se corpus humilitatis nostrae, quoniam membra sumus corporis eius, et quia in ipso euangelio, puer proficiebat aetate et sapientia, si possunt etiam ista,
so quae circum hanc sententiam in libro sapientiae leguntur, propter humilem formam serui et unitatem corporis ecclesiae cum capite suo, eidem ipsi domino coaptari, quid ingeniosius illo puero, cuius in annis duodecim seniores sapientiam mira- bantur ? et quid illa anima melius, quae, etiamsi uincant non
8s certando, sed probando, qui animarnm traducem adfirmant, non erit consequens, ut etiam ipsa ex illius praeuaricatoris
6 cf. Sap. 7, 2 10 Ps. 21, 17. 18. 19. 2 18 Luc. 2, 40
23 cf. Luc. 2, 42. 47
1 uerbo] beruo P 2 adsumpta PRS uelim Pl 3 lectionis] locutionis 8 4 hoc b 5 cura] quam RSd 6 se ex semine uiri d 7 coaculatum R coagolatum S 8 uiri (i fin. m. 1 sup. e superscr.) P semine uiri bd 9 et] est P 10 pedes] pedes meos Sb denumera- uerunt PR 11 ipsi (i fin. ex e m. 1) 8 12 cons' pexerunt R 18 pro- priae RS 14 congruit S respice in me bd 15 de**reliquisti R salute (a ex u) S 16 dilectorum P ' 20 circa b legantur S 21 aec- clesiae P 22 eidem] idem P1 coaptare P1 23 illi b 24 uincat S
320 9. Aureli Augustini
traduce uenisse credenda sit, ne per illius hominis inoboedi- entiam etiam ipse peocator conetituatur, per cuius unius oboe- dientiam ab iilo reatu liberati iuati constituuntur multi? et quid incoinquinatius illo utero uirginis, cuius oaro, etiamei de peccati propagatione uenit, non tamen de peccati propagatione 5 concepit, ut ne ipsum quidem corpus Christi ea lex seuerit in utero Mariae, quae in membris posita corporis mortis re- pugnat legi mentis? quam sancti patres coniugati refrenantes nen quidem nisi quousque licebat in concubitum relaxarunt nec tamen tantummodo quousque licebat eius inpetum per- 10 tulerunt proinde corpus Ghristi quamuis ex came feminae adsumtum est, quae de illa carnis peccati propagine concepta fuerat, tamen, quia non sic in ea conceptum est, quomodo fuerat illa concepta, nec ipsa erat caro peccati, sed similitudo carnis peccati. non enim accepit inde reatum moriendi, qui 15 adparet in motu carnis non uoluntario, quamuis uoluntate superando, aduersus quem spiritus concupiscit, sed accepit inde, non quod contagioni praeuaricationis, sed quod exsol- uendae indebitae morti et ostendendae promissae resurrectioni suffioeret: quorum unum nobis ad non timendum, alterum ad so sperandum ualeret.
Denique si a me quaeratur, unde acceperit animam Iesus Christus, mallem quidem hinc audire meliores atque doctiores; sed tamen pro meo captu libentius responderim „unde Adam* quam „de Adam*. si enim puluis adsumtus ex terra, in qua » nullus hominum fuerat operatus, meruit diuinitus animari,
18 cf. Gal. 5, 17
2 ipse (ip 8. I m. f) P 3 multi <m* S1 5 propagine Sd pro- pagine Sbd 6 concoepit S seuuerit S 9 in— licebat om. Sl concnbito P1 relaxauerunt b 12 awumptura P1 15 accipit R 16 apparet PEbd quamuis] quam P 17 concupiecit (u ex o m. 1) JR concupiscet S 18 contagione PB exoluendae P exsoluende S
19 indenite, P indebite S ostendende S promiBBe S resurrecti- onis S 22 queratur S 24 unde] non de b 25 qua ex qu^ m. 1 S quam de Adam om. P1 adsumpt S1 ex] et PS e* (x eras.) JR
de Genesi ad litteram lib. X. 321
quanto magis corpus adsumtom ex carne, in qua itidem nullus hominum fuerat operatus, sortitum est animam bonam, cum illic erigeretur casurus, hic descenderet leuaturus! et fortasse ideo ait: sortitus sum animam bonam — si 5 tamen hoc de illo oportet intellegi — quia solent quae sorte dantur diuinitus dari. aut, quod fidenter dicendum est, ne uel illa anima aliquibus operibus praecedentibus ad tantum apicem subuecta putaretur, ut cum ea uerbum caro fieret et habitaret in Bobis, ad auferendam suspicionem praecedentium
10 meritorum sortis nomen accessit.
19. Est in epistula, quae inscribitur ad Hebraeos, locns quidam diligenti consideratione dignissimus. cum enim per Melchisedech, in quo huius rei futurae figura praecesserat, discerneret sacerdotium Ghristi a sacerdotio Leui, uidete
i5 ergo, inquit, qualis hic est, cui et decimam partem Abraham dedit de primitiis patriarcha. et hi quidem, qui de filiis sunt Leui, sacerdotium accipientes man- datum habent a decimis populi secundum legem, hoc est a fratribus suis, quamuis et ipsi ex lumbis
so Abrahae exierunt. qui autem non est ex genere eorum decimauit Abraham et habentem promissionem bene- dixit. sine ulla autem contradictione qui minor est a maiore benedicitur. et hic quidem decimas morientes homines accipiunt, ibi autem qui testificatur se uiuere.
«5 et, sicut oportet dicere, propter Abraham et Leui ac- cipiens decimam decimatus est; adhuc enim in lumbis patris sui fuit. si ergo etiam hoc ualet ad istam distantiam, quantum praeemineat sacerdotio Leuitico sacerdotium Christi,
4 Sap. 8, 19 8 cf. Ioh. 1, 14 14 Hebr. 7, 4—10
1 adsnmptnm PS asBnmptnm Bbd 2 sortitQs (corr. m. 1) 8 sorti- tns b 6 dicendnm est om. S 7 precedentibus B 8 fierit P 9 sns- pitionemJ? lOaccessit^1 11 epistolal? scribiturtf hebreos.R5 14 discemeretnr b sacerdotinm— a om. P1 15 inqnid P 16 pri- miciis P ii d 17 flliaes (ae exp. m. 1) P 20 exierint BSd 22 minor (mi add. m. 2) P 23 qnide* (de" a. I. m. 1) P 28 lenitico sacerdotinm in mg. odd. m. 1 P
XXVIII. Aug. aect. ni para 1. 21
322 • Aureli Augustini
quod sacerdos Christus per illum praefiguratus est, qui deci- mauit Abraham, in quo et ipse Leui decimatus est, profecto Christus ab eo non est decimatus. at si propterea decimatus est Leui, quia in lumbis erat Abrahae, propterea non est decimatus Christus, quia non erat in lumbis Abrahae. porro * autem, si non secundum animam, sed tantum secundum carnem accipimus Leui fuisse in Abraham, ibi erat et Christus, quia et Christus secundum carnem ex semine est Abrahae; et ipse itaque decimatus est. quid est ergo, quod adfertur pro magna differentia sacerdotii Christi a sacerdotio Leui, quod Leui 10 decimatus est a Melchisedecb, cum esset in lumbis Abrahae, ubi et Christus erat, unde pariter decimati sunt, nisi quia necesse est intellegamus secundum aliquem modum ibi Christum non fuisse? quis autem neget eum secundum carnem ibi fuisse? ergo secundum animam ibi non fuit. non est igitur anima u Christi de traduce praeuaricationis Adae, alioquin etiam ipsa ibi fuisset.
20. Hic existunt illi, qui traducem animarum defendunt, et dicunt coniirmatam esse sententiam suam, si Leui constat etiam secundum animam fuisse in lumbis Abrahae, in quo *° eum decimauit Melchisedech, ut possit ab co Christus in ista decimatione discerni: qui quoniam decimatus non est et tamen in lumbis Abrahae secundum carnem fuit, restat, ut secundum animam ibi non fuerit, et ideo sit consequens, ut ibi Leui secundum animam fuerit. hoc ad me non multum adtinet, 25 qui utrorumque conlationem adhuc audire sum paratior quam utrorumlibet iam coniirmare sententiam. interim Christi ani- mam ab origine huius traducis per hoc testimonium secernere uolui. inuenient isti, quid eis pro ceteris fortasse respondeant,
3 at si prop in ras. m. 1 P 4 erat in Jumbis bd et propterea b 5 erat] est 8 6 animam sed tantum secun add. m. 2 in mg. P; syllaba dum uocabuli secuudum prorsus deest 8 quia ct xps om. JP1 habrahae P 9 itaque] utique b adfertur] differtur 8 10 sacer- dotii om. P 11 melchisech 8 et om. PR 16 traduc*»e P
18 hinc b exsistunt P 24 ibi non *. I. m. 1 R leui (u s. I. m. 1) 8 26 u|,trorumque P 29 quid] qui Rbd
de Genesi ad litteram lib. X. 323
et dicant, quod etiam me non parum mouet, quamuis nullius hominis anima sit in lumbis patris sui, secundum carnem tamen in lumbis Abrahae constitutum . Leui decimatum et ibi con- stitutum secundum carnem Ghristum non decimatum. secundum
5 rationem quippe illam seminalem ibi fiiit Leui, qua ratione per concubitum uenturus erat in matrem, secundum quam rationem non ibi erat Ghristi caro, quamuis secundum ipsam ibi fuerit Mariae caro. quapropter nec Leui nec Christus in lumbis Abrahae secundum animam, secundum carnem uero et
10 Leui et Ghristus; sed Leui secundum concupiscentiam carnalem, Christus autem secundum solam substantiam corporalem. cum enim sit in semine et uisibilis corpulentia et inuisibilis ratio, utrumque cucurrit ex Abraham uel etiam ex ipso Adam usque ad corpus Mariae, quia et ipsum eo modo conceptum et
15 exortum est. Ghristus autem uisibilem carnis substantiam de carne uirginis sumsit; ratio uero conceptionis eius non a semine uirili, sed longe aliter ac desuper uenit. proinde secundum hoc, quod de matre accepit, etiam in lumbis Abrahae fuit.
so Hle est ergo decimatus in Abraham, qui, licet secundum carnem tantum, sic tamen fuit in lumbis eius, quemadmodum in sui patris etiam ipse Abraham, id est qui sic est natus de patre Abraham, quemadmodum de suo patre natus est Abraham, per legem scilicet in membris repugnantem legi
«5 mentis et inuisibilem concupiscentiam, quamuis eam casta et bona iura nuptiarum non sinant ualere, nisi quantum ex ea
1 me OJii. Sl cum uoce quamuis incipiunt Eugippii Excerpta p. 193—195 ed. Knoll nullus B 3 leuui (alt. u *. I. m. 1) S
5 quippe] uero 8 ibi] ubi 8 7 quamuis (uis 8. I. m. 1) 8 8 leuui
et u
(alt. u 8. I. m. 1) 8 9 animamam P et] nec Sl 10 leui 8 xpi P 12 corpolentia S 13 cucurrit] concurrit 0 habraham P 14 quia] qui PB 15 carnis*»* ni? (car eras.) P 17 uirili] uiri S 18 in] de P in — 324, 4 abrahae om. Bl 20 ergo] igitur bd 22 est fin, 8. I. m. 1 S 23 de] ex S patre] patre ipso P quemadmodum] id est quemadmodum P 24 in membris om. Bl 26 sinant (n fin. s.
I m. 1) S
2i*
324 S. Aurcli Aujjustini
possunt generi substituendo prospicere . non autem et ille ibi decimatus est, cuius caro inde non feruorem uulneris, sed materiam medicaminis traxit. nam cum ipsa decimatio ad praefigurandam medicinam pertinuerit, illud in Abrahae carne decimabatur, quod curabatur, non illud, unde curabatur. 5 eadem namque caro non Abrahae tantum, sed ipsius primi terrenique hominis simul babebat et uulnus praeuaricationis et medicamentum uulneris: uulnus praeuaricationis in lege membrorum repugnante legi mentis, quae per omnem inde propagatam carnem seminali ratione quasi transcribitur; 10 medicamentum autem uulneris in eo, quod inde sine opere concupiscentiali in sola materie corporali per diuinam con- ceptionis formationisque rationem de uirgine adsumtum est propter mortis sine iniquitate consortium et sine falsitate resurrectionis exemplum. quapropter quod anima Ghristi non u sit ex traduce animae illius primae praeuaricatricis, puto, quod etiam ipsi, qui animarum traducem defendunt, con- sentiant — per semen quippe concumbentis patris transfundi etiam semen animae uolunt, a quo genere conceptionis Christus alienus est — et quod in Abraham, si secundum *> animam fuisset, etiam ipse decimatus esset; non esse autem decimatum scriptura testatur, quae hinc quoque sacerdotium eius a Leuitico sacerdotio distinguit
21. An forte dicent: sicut potuit ibi esse secundum carnem et non decimari, cur non etiam secundum animam sine decima- » tione potuerit? hic respondetur: quia utique simplicem animae substantiam incrementis augeri corporalibus nec illi putauerunt,
1 possint b genere (in mg. add. is m. 2) P generi? (s exp. m. 1) 5 pros|lpicere (pros add. m. 2) P 6 quo» (d eras.) B 7 terraenique P simul (in mg* add. m. 2 primum) P 9 legi« (s exp. m. 1) S
12 concupiscenciali B concupiscentiali (prim. i 8. I.) S materiae PS materia bd 18 assumptum P adsumptus RS 14 iniquitatis Rl 16 illius] illiu8 uel cum b 17 defundunt P 19 a *. I m. 1 R
20 habraham R 22 scriptura] scribtura P xpm scriptura S 23 leuni- tico (pr. vl 8. I. m. 1) S 24 sicut— esse om. b 25 quur PR 26 hic] ad hoc b
de G e n e 8 i ad litteram 1 i b. X. 325
qui eam corpns existimant, quorum in parte sunt maxime qui eam ex parentibus creari opinantur. proinde in corporis semine potest esse uis inuisibilis, quae incorporaliter numeros agit, non oculis, sed intellectu discernenda ab ea corpulentia, quae
6 uisu tactuque sentitur . et ipsa quantitas corporis humani, quae utique modulum seminis inconparabiliter excedit, satis ostendit posse inde aliquid sumi, quod non habeat illam uim seminalem, sed tantum corporalem substantiam, quae diuinitus non de propagine concumbentium in carnem Christi adsumta
io atque formata est. hoc autem de anima quis ualeat adfirmare, quod utrumque habeat, et materiem seminis manifestam et rationem seminis occultam? sed quid laborem in re, quae persuaderi uerbis nemini forsitan potest, nisi tantum ac tale ingenium sit, quod possit loquentis praeuolare conatum nec to-
15 tum expectare a sermone? breuiter itaque conligam: si potuit et de anima fieri — quod cum de carne diceremus, forsitan intellectum sit — ita est de tradnce anima Christi, ut non secum labem praeuaricationis adtraxerit; si autem sine isto reatu non posset inde esse, non est inde. iam de ceterarum
M animarum aduentu, utrum ex parentibus an desuper sint, uincant qui potuerint. ego adhuc inter utrosque ambigo et moueor aliquando sic, aliquando autem sic, saluo eo dumtaxat, ut uel corpus esse animam uel aliquam corpoream qualitatem siue coaptationem, si ita dicenda est, quam Graeci <xp(j.ov(av
s& uocant, non credam nec quolibet ista garriente me crediturum esse confidam adiuuante deo mentem meam.
22. Est aliud testimonium non neglegendum, quod pro se possunt proferre, qui uenire desuper animas credunt, dicente
1 mariroae P 4 corpclentia S 6 utiqu»e P incoDparabiliter] incorporaliter 8 9 adsumpta PES 11 materi$m B materiam Sbd 13 perauaderi (i $up. e m. 1 superscr.) P nisij nisi si Bb 14 lo- qaentes P praeualere Pb 15 exspectare B colligamns 8
18 secnm in mg. add. m. 1 P labem] et ipse labem P 20 aduen- tnm PBX sint Eug.: sit PBSbd 21 ambigor (r m. 1 espp. uidetur) P ambigo* (r eras.) B 22 salbo P 24 grece P greci 8 armonian PB armoniam S harmoniam b 25 non credam om. SBEug nec] ne S
326 S. Aureli AugUstini
ipso domino: quod natum est ex came, caro est; et quod natum est ex spiritu, spiritus est. quid hac, inquiunt, sententia determinatius non posse ex carne animam nasci? quid est enim aliud anima quam spiritus uitae, creatus utique, non creator? contra quos illi alii: quid enim, inquiunt, 5 nos aliud sentimus, qui dicimus carnem ex carne, animam ex aniraa? nam ex utroque constat homo, de quo utrumque uenire sentimus, carnem de carne operantis, spiritum de spiritu concupiscentis, ut interim omittatur, quod illud dominus non de carnali generatione, sed de spiritali regenerutione dicebat. 10
23. His igitur, quantum pro tempore potuimus, pertractatis omnia paria uel paene paria ex utroque latere rationum testi* moniorumque momenta pronuntiarem, nisi eorum sententia, qui animas ex parentibus creari putant, de baptismo paruulorum praeponderaret. de quibus quid eis responderi possit, nondum 15 mihi interim occurrit; si quid forte postea deus dederit, si quam etiam scribendi concesserit facultatem studiosis talium, non grauabor. nunc tamen non esse contemnendum testimonium paruulorum, ut quasi refelli, si ueritas contra est, neglegatur, ante denuntio. aut enim de hac re nihil quaerendum est, ut «o sufficiat fidei nostrae scire nos, quo pie uiuendo uenturi sumus, etsi nesciamus, unde uenerimus; aut, si non inpudenter aestuat anima rationalis etiam hoc nosse de se ipsa, absit peruicacia contendendi, adsit diligentia requirendi, humilitas petendi, perseuerantia pulsandi, ut, si nobis hoc expedixe nouit, qui *$ melius quam nos quid nobis expediat utique nouit, det etiam
1 Ioh. 8, 6 24 cf. Mattb. 7, 7. II
1 et om. b 2 est fin. inscr. m. 1 P 3 carne» (m eras.) R 4 quid eet enim] et quid enim est b 5 utique] itaque b alii in tng. add. m. 1 P 7 nam in ras. Pl om. Bx 8 sentimus (i ex e w. 1) S 10 ge*******||neratione (et in mg. add. re) P 12 paene (a exp. m. 1) P pene BS 13 monimenta b 15 respondere PB 17 quam om. SPl; sed in mg. cod. P add. m. 2 si quam concesserim Pl 18 grauabor] grauabor exponere S contempnendum B 19 paruolorum S1 si (i ex e) S 21 sufflciat] superficiat S quo pie] copiae P 23 racio- nalis B peruicatia PB 24 contendepdi] contemnendi S tondendi P
de Genesi ad litteram lib. X. 327
hoc, qui dat bona data filiis suis. consuetudo tamen matris ecclesiae in baptizandis paruulis nequaquam spernenda cst neque ullo modo superflua deputanda nec omnino credenda, nisi apostolica esset traditio. habet enim et illa parua aetas
5 magnum testimonii pondus, quae prima pro Christo meruit sanguinem fundere.
24. Admoneo sane, quantum ualeam, si quos ista prae- occupauit opinio, ut animas credant ex parentibus propagari, quantum possunt se ipsos considerent et interim sapiant
io corpora non esse animas suas. nulla enim propior natura est, qua diligenter inspecta possit etiam deus, qui supra omnem creaturam suam incommutabilis permanet, incorporaliter cogi- tari, quam ea, quae ad ipsius imaginem facta est, et nihil uicinius aut fortasse nihil tam consequens, quam ut credito,
i5 quod anima corpus sit, etiam deus corpus esse credatur. propter hoc enim corporaiibus adsuefacti et adfecti sensibus nolunt animam credere aliud esse quam corpus, ne, fli corpus non fuerit, nihil sit, ac per hoc tanto magis timent etiam de deo credere, quod corpus non sit, quanto magis timent deum
20 credere nihil esse. ita enim feruntur in phantasias uel phan- tasmata imaginum, quae cogitatio de corporibus uersat, ut his subtractis tamquam per inane pereundum sit reformident. ita necesse est, ut et iustitiam et sapientiam pingant quodammodo in cordibus suis cum formis et coloribus, quas non possuntincor-
85 poreas cogitare, nec tamen dicunt, quando iustitia uel sapientia mouentur, ut uel laudent eas uel secundum eas aliquid agant,
l bona data filiis] data bona dare filiis b data om. R 2 ecclesiae R 3 nec omnino credenda om. S 4 traditio] *ra**tio (sic) R 7 ualeo R2Sd 8 ex parentibns credant bd 10 proprior P, (pro s. I. m. 2) S 14 cre- di** (to eras.) R 15 ant corpns sit (ant 8. I. m. 2) R 16 adsuae facti S assuefacti (pr. * m. 1 8. I.) R 17 ne si] nisi S 18 ac] hac S 20 fantasias S fantasmata S 21 quaej q; Sl 22 perenndu (u 8up. o 8uper8cr. m. 1) R pereunde* S1 reformident (re in mg. add. m. 1) P 23 necesse (ne *. I. m. 1) R et om. $ et] nel S pingant (pr. n 8. L m. 1) S 25 tamenj cum b 26 laudent] «audent (1 eras.) R
agunt R
328 S. Aureli Augustini
quem colorem, quam staturam, quae liniamenta [uel quales formas] conspexerint. sed de his alias et multa iam diximus et, si deus uoluerit, ubi res uidebitur postulare, dicemus. nunc quod dicere coeperamus, si de traduce animarum a parentibus uel non dubitant quidam, quod ita sit, uel dubitant, 5 an ita sit, animam tamen corpus esse non audeant credere aut dicere, maxime propter quod dixi, ne deum quoque ipsum nihil aliud opineutur esse quam corpus, etsi excellentissimum, etsi naturae cuiusdam propriae cetera supergredientis, corpus tamen. 10
25. Denique Tertullianus, quia corpus esse animam credidit non ob aliud, nisi quod eam incorpoream cogitare non potuit et ideo timuit, ne nihil esset, si corpus non esset, nec de deo ualuit aliter sapere: qui sane quoniam est acutus interdum contra opinionem suam uisa ueritate superatur. quid enim 15 uerius dicere potuit quam id, quod ait quodam loco: omne corporale passibile est? debuit ergo mutare sententiam, qua paulo superius dixerat etiam deum corpus esse. neque enim arbitror eum ita desipuisse, ut etiam dei naturam passibilem crederet, ut iam non Christus in carne tantum *• neque in carne et anima, sed in ipso uerbo, per quod facta sunt omnia, passibilis et commutabilis esse credatur: quod absit a corde christiano. item cum animae etiam colorem daret aerium ac lucidum, uentum est ad sensus, quibus eam membratim quasi corpus instruere conatus est et ait: hic ** erit homo interior, alius exterior, dupliciter unus; habens et ille oculos et aures suas, quibus populus
16 Tertull. de anima 7 (ed. A. Reifferscheid et G. Wissowa pag. 308. 22 25 ibid. cap. 9 (p. 312, 2—5)
1 lineamenta bd uel qualee formas otn. PRS 2 aliis Sl mul- tas PR 8 dicemua] docebimus £ 4 traduce*« (re eras.) R 9 pro- prie Sb supergredientcs P 11 in tertullianus S 14 ualuit] uoluit b acutus est bd 16 id] quod id b omne] esse b 20 Christus non d 21 alt. in om. S qnod (d 8. 1. m. 1) P 23 colorem] colerem& 24 aereum& 25 instruere] instituere b 26 dubliciter Rl 27 populus] Paulus in textu habetur ed. A. Reifferscheid et G. Wissowa p. 312, 3
de Genesi ad litteram lib. X. 329
dominum audire et uidere debuerat, habens et ceteros artus per quos et in cogitationibus utitur et in som- nis fungitur. Ecce, quibus auribus et quibus oculis debuit audire et 5 uidere deum populus, quibus anima in somnis fungitur, cum, si ipsum Tertullianum quisquam uideret in somnis, numquam se diceret ab eo uisum et cum eo locutum, quem uicissim ipse non uidisset. postremo, si anima se ipsam uidet in somnis, cum iacentibus utique uno loco membris corporis sui
10 ipsa per uarias imagines euagatur, quas uidet, quis eam uidit aliquando in somnis aerii coloris et lucidi, nisi forte ut cetera, quae similiter falso uidet? nam et hoc potest uidere. sed absit, ut eam talem, cum euigilauerit, credat; alioquin quando se aliter uiderit, quod magis crebrum est, aut mutata
i5 erit anima eius, aut nec tunc animae uidetur substantia, sed imago corporis incorporea, quae miro modo sicut in cogita- tione formatur. quis enim Aethiops non paene semper nigrum se uidit in somnis aut, si in alio colore se uidit, non magis miratus est, si fuit cum illo memoria? aerio tamen colore ac
so lucido nescio utrum se umquam uidisset, si numquam istum legisset uel audisset.
Quid? quod ducuntur homines talibus uisis et de scrip- turis nobis uolunt praescribere tale aliquid esse non animam, sed ipsum deum, qualis figuraliter sanctorum spiritibus demon-
»5 stratus est, qualis etiam in sermone allegorico ponitur. similia
1 dominum] defl b 2 per quos (*. I. m. 2 quibus) R cogitatibus ed. Reiff. et W%88. somnis] somniis Reiff. W%88. 5 fungitnr (r ex m) P 7 loquutnm PR, (m. 1 ex loquentS) 8 8 se] semet 8 9 loco] in loco b 10 uarias (a fin. superscr. m. 1 sup. e) 8 imagine sena- gatur Rx euagatur] peruagatur S quas nidet om. R8 uidet] uidit P quis aliquando se uidet in somnis 8qq. 8 eam uidit om. PRl
11 poet aliquando in mg. add. m. 2 se uidit R coleris P et] ac bd
12 potes 8 14 quod] quid Sl 15 tunc anima R 16 cum uoce sicut incipit eod. B sicut] sit E 17 etiops P ethiops R poene P8 18 uidet Sb uidet S 19 aereo b 20 umquas 8 uidisset] quis uidet et S 22 dicuntur R scribturis EP 24 spiritalibus E 25 allegorico (go 8. I. m. 1) 8
330 S. Aureli Augustini
quippe sunt illa uisa talibus dictis. ac sic errant, constituentes in corde suo simulacra uanae opinionis nec intellegentes ita sanctos de suis uisis talibus iudicasse, qualiter iudicarent, si talia diuinitus in figuris dicta legerent uel audirent: sicut septem spicae et septem boues septem anni sunt, sicut linteum 5 quattuor lineis alligatum uelut discus plenus uariis animalibus orbiB terrarum est cum omnibus gentibus, sic omnia cetera et multo magis, quae de rebus incorporeis corporalibus signifi- cantur non rebus, sed imaginibus,
26. Noluit tamen Tertullianus animam crescere substantia 10 sicut corpus, adserens etiam timoris sui causam: ne etiam decrescere dicatur substantia, inquit, atque ita et defectura credatur. et tamen, quia per corpus eam localiter tendit, non inuenit exitum incrementorum eius, quam uult de semine exiguo aequari corporis quantitati, et ait: sed uis 15 eius, in quo naturalia peculia consita retinentur, saluo substantiae modulo, quo a primordio inflata est, paulatim cum carne producitur. hoc forte non intel- legeremus, nisi adhibita similitudine planum faceret, quod dicebat constitue, inquit, certum pondus auri uel »0 argenti, rudem adhuc massam : conlectus habitus est illi et futuro interim minor, tamen continens intra lineam moduli totum quod natura est auri uel argenti. dehinc cum in lamminam massa laxatur, maior
5 cf. Gen. 41, 26 cf. Act 10, 11. 12 11 TertulL de anima 37 (ed. A. Beifferecheid et G. Wissowa p. 364, 9—24)
1 uisis 8 3 iudicarent] iudicant b 4 figuris (sup. fin. a eupencr. i) S 5 spice 8 spi»*ce (c a m. 2) B septem ante boues ex sempm E lintheum b 6 lineis] linteis PBl 10 subsubstantia B substantia B 11 asserens EPB afferens bd 12 substantia dicatur PBSbd;
item Teriull p. 364, 9 inquid &S 15 quantitati (5. I. m. 2 I qualitati) B 16 quo] qua TertulL retinerentur E 17 salbo P 18 producatur PB1 producatur in membris b 19 athibita Ex adibita S po8t similitudine addunt: eorum quae uidemus bd 20 constituae (a exp. m. 1) B inquid E1 21 argenti (ar add. m. 2) S est abitus S 22 minora S tamen] tam S 23 lineam] uenam S 24 laminam Sbd Tert.
de Genesi ad Jitteram lib. X. 331
efficitur initio suo per dilatationem ponderis certi, non per adiectionem, dum extenditur, non dum augetur.etsi sic quoque augetur, dum extenditur; licet enim et habitu augeri, cum statu non licet.
6 tunc et splendor ipse prouehitur auri uel argenti, qui prius fuerat quidem et in massa, sed obscurior, non tamen nullus . tunc. et alii atque alii habitus accedunt pro facilitate materiae, qua duxerit eam, qui agit, nihil conferens modulo nisi effigiem. pro-
io inde et animae crementa reputanda non substantiua, sed prouocatiua.
Quis hunc crederet cum isto corde tam disertum esse potuisse? sed tremenda ista sunt, non ridenda. ad hoc enim numquid cogeretur, si aliquid cogitare posset, quod et sit et
15 corpus non sit? quid autem absurdius quam putare massam cuiuspiam metalli ex aliqua parte crescere posse, dum tun- ditur, nisi decrescat ex altera, uel augeri latitudine, nisi crassitudine mibuatur? aut ullum esse corpus manente na- turae suae quantitate, quod undique crescat, nisi rare-
so scat? quomodo lgitur inplebit anima ex illa stilla seminis magnitudinem corporis, quod animat, si et ipsa corpus est, cuius substantia nullo accessu crescat? quomodo, inquam, inplebit carnem, quam uiuificat, nisi tanto rarior fuerit, quanto
1 per] pro E dilationew B1 2 adiectationem E 4 et om. S 5 prouehitur] perhibetur EBSb peribetur (in mg. add. al prouehitur id- que m. 2) P auri] augeri (ge prima man. del. m. 2 retract. et 8. I. addid. aJ auri) E uel] et S 6 qui prius fuerat] opus fuerat EPB, (in ra8. utrumque uocab.) S prius om. Tert. 7 abitus S 9 pro- inde] \t&Blbd Tert. 10 in crem enta PBSbd 11 prouocatiua] prouectiua Tertull A. Beiff. Wiss. 364, 24 12 hunc] nunc (m. 2 8. I. a* hunc) E
u dissertum S 13 ista sunt] esse punt (ta add. 8. I. m. 1; mpra esse
add. m. 2 a* ista sunt) E ista] ita b 14 numquid] nunquam b cogitare] cogere S possit S 15 non 8. I. m. 1 S 17 de crescat C 18 crassitudinem B crassitudine* inuatur P 19 nisi rarescat om. S1 20 inpleuit E1 stella E1 22 nullu B crescit (i ex a m 1) B 23 inpleuit E^PBC
332 S. Aureli Augustini
grandius, quod animauerit? timuit uidelicet, ne deficeret etiam minuendo, si cresceret, et non timuit, ne deficeret rarescendo, cum cresceret. sed quid amplius inmorer, quando et sermo pergit in proliziorem modum, quam petit terminandi necessitas, et sententia mea iam satis nota sit, uel quid s certum teneam uel unde adhuc dubitem et quare dubitem? proinde et hoc uolumen iam concludatur, ut quae sequuntur deinde uideamus.
LIBER UNDECIMUS.
1. Et erant aftibo nudi Adam et mulier eius et non 10 pudebat illos. serpens autem erat prudentissimus omnium bestiarum quae sant super terram quas fecit dominus deus. et dixit serpens mulieri: quid quia dixit deus: non edetis ab omni ligno paradisi? et dixit mulier serpenti: a fructu ligni, quod est.in tft paradiso, edemus; de fructu autem ligni, quod est in medio paradisi, dixit deus: non edetis ex eo neque tangetis illud, ne moriamini. et dixit serpens mulieri: non morte moriemini; sciebat enim deus, quoniam qua die manducaueritis de eo aperientur uobis oculi 20 et eritis tamquam dii, scientes bonum et malum. et
10 Gen. 3, 1-24
2 ne] ut b 3 cum cresceret] concresceret E1 non cresceret b 4 per- get S 5 sit nota bd quid] quod 8 7 ut] et S 6equntur El 8 Expl liber decimus incipiunt capitula libri undecimi/oZ. 159 2£Explicit liber decimus (litt. mai.) fol. 264* P Explicit liber decimus jj incip lib undecimus (litt. mai.) fol. lP4a B Expl liber decimus (litt. mai). Incipit liber undecimus (litt. mai. rubr.) pag. 275* S fol. SP» C
i) Explicuerunt capitula incipit liber undecimus fol. 160 E Incp liber undecimus feliciter (litt. mai. color.) fol. 265* Pfol. 194* B 10 ambo] om. E eras. in B nudi ambo PSd 11 illos] eos C prudentior S 13 Quid quia] quid est quod B 14 deus] dns PC dominus deus b
editis b 15 fructi S 16 in medio (in super eras. m) B 17 para- diso EPB deus] dfis P d&s dS C 19 scit b quoniam on. S 20 adaperientur (ad in mg. m. 2 ut uidetur) B 21 scientis P
de Genesi ad litteram lib. XI. 333
uidit mulier, quia bonum lignum in escam et quia placet oculis uidere et decorum est cognoscere. et sumens de fructu eius edit et dedit et uiro suo secum, et ederunt. et aperti sunt oculi amborum, et agno- suerunt, quia nudi erant; et consuerunt folia fici et fecerunt sibi campestria. et audierunt uocem domini dei deambulantis in paradiso ad uesperam et ab- sconderunt se Adam et mulier eius a facie domini dei in medio ligni paradisi. et uocauit dominus deus
10 Adam et dixit illi: Adam ubi es? et dixit ei: uocem tuam audiui deambulantis in paradiso et timui, quia nudus sum, et abscondi me. et dixit illi: quis nuntiauit tibi, quia nudus es, nisi a ligno quod praeceperam tibi tantum ne ex eo manducares ab eo edisti? et
1» dixit Adam: mulier, quam dedisti mecum, haec mihi dedit a ligno, et edi. et dixit dominus deus mulieri: quid hoc fecisti? et dixit mulier: serpens seduxit me, et manducaui. et dixit dominus deus serpenti: quia fecisti hoc, maledictus tu ab omnibus pecoribus et
20 ab omnibus bestiis quae sunt super terram. super pectus tuum et uentrem tuum ambulabis et terram edes omnes dies uitae tuae. et inimicitias ponam inter te et inter mulierem et inter semen tuum et inter semen eius.ipsa tibi seruabit caput, et tu ser-
n uabis eius calcaneum. et mulieri dixit: multiplicans multiplicabo tristitias tuas et gemitum tuum. in tristitiis paries filios, et ad uirum tuum conuersio tua, et ipse tui dominabitur. Adae autem dixit: quia
1 in escam] in ad escam P in esca S ad escam ECbd 3 etfin. om. EPEbd 7 arabulantis PSG 10 post illi om. Adam ElPESbd post es add. m. 2 tn E 11 imparadiso S 14 mandncaris PE 15 mecnm] mihi PElC 16 a] de bd 18 serpenti (i ex e) P 19 peccoribns S 20 omnem terram 6 21 et uentrem tnnm om. C ambnlanis P 22 omnibns diebns S, (supra lin. m. 2) E 23 inter ante mulierem 8. I. m. 1 S 24 inter om. Sbd ipse E sernanit P ubi caput (nbi del.
m. X) S 25 calcaneum eius E 27 tristitiis tuis S tristitias C
334 S- Aureli A u g u s t i n i
audisti uocem mulieris tuae et odisti de ligno, de quo praeceperam tibi de eo solo non edere, maledicta terra in operibus tuis; in tristitiis edes illam omnes dies uitae tuae; spinas et tribulos edet tibi, et edes fenum agri. in sudore faciei tuae edes panem tuum, 5 donec conuertaris in terram, *x qua sumtus es, quia terra es et in terram ibis. et uocauit Adam nomen mulieris suae ffUita% quoniam haec est mater omnium uiuentium. et fecit dominus deus Adam et mulieri eius tunicas pelliceas et induit eos. et dixit dominus 10 deus: ecce Adam factus est tamquam unus ex nobis in cognoscendo bonum et malum. et nunc ne ali- quando extendat manum et sumat de ligno uitae et edat, et uiuat in aeternum. et dimisit illum dominus deus de paradiso uoluptatis operari terram, ex qua is sumtus est. et eiecit Adam et conlocauit eum contra paradisum uoluptatis; et ordinauit Gherubin et flam- meam rhomphaeam quae uertitur custodire uiam ligni uitae.
Antequam huius propositae scripturae textum ex ordine 20 pertractemus, admonendum arbitror, quod iam me et alibi in hoc opere memini praelocutum, illud a nobis esse flagitandum, ut ad proprietatem litterae defendatur, quod gestum narrat ipse qui scripsit. si autem in uerbis dei uel cuiusquam per- sonae in officium propheticum adsumtae dicitur aliquid, quod ss
1 aedisti PS 2 solo om. P edere§ E aederis P aedere S 3 illa S 4 edet] aedet S germinauit P1 germinabit RP2bd 6 foeuum SR
faciei tuae] mjlfag tw faciei tuae (exp. tn. 1) P uultus tui b 6 sum- ptus E*PRSbd 8 Uita] eua id est uita b 9 deus om. P1 10 peili- cias PSb pellitias R dominus otn. EPRS 11 tamquam] quasi S 12 cognoscendum PR 13 manum suam Plbd; suam exp. m. 2 R
14 aedat PS 15 uolu*ptatis (m er.) R 16 sumptus E*PRSbd
17 ornauit Pl cerubin PRl cherubim SR2d flammam El 18 rom- feam ES rompheam PR 20 scribturae EP 21 adraonendum E1 et om. S 22 praeloquutum PS proloquutum Rl 28 littere P de-
pendatur P 24 ipse] ille 5 scribit P scribsit El 25 propheticum iii officium S profeticum E proph^ticum R adsumptae PRS assumptae bd
de Genesi ad litteram lib. XI. 335
ad litteram nisi absurde non possit intellegi, procul dubio figurate dictum ob aliquam significationem accipi debet; dictum tamen esse dubitare fas non est . hoc enim a iide narratoris et pollicitatione expositoris exigitur.
5 Erant ergo ambo nudi: uerum est, omnino nuda erant corpora duorum hominum in paradiso conuersantium. nec pudebat eos: quid enim puderet, quando nullam legem senserant in membris suis repugnantem legi mentis suae? quae illos poena peccati post perpetrationem praeuartcationis
10 secuta est usurpante inoboedientia prohibitum et iustitia puniente commissum. quod antequam fieret, nudi erant, ut dictum est, et non confundebantur; nullus erat motus in corpore, cui uerecundia deberetur; nihil putabant uelandum, quia nihil senserant refrenandum. quemadmodum propagaturi
u filios, iam antea disputatum est; non tamen eo modo cre- dendum est, quo propagauerunt, posteaquam crimen admissi praedicta ultio consecuta est, cum, priusquam morerentur, iam in corpore inoboedientium hominum iustissimo reciprocatu inoboedientium membrorum tumultum mors concepta uersaret.
90 nondum erant tales Adam et Euar cum ambo nudi essent et non confunderentur.
2. Serpens autem erat ibi prudentissimus quidem, sed omnium bestiarum, quae erant super terram, quas fecerat dominus deus. translato enim uerbo dictum est
25 „prudentissimus" uel, sicut plures latini codices habent, isapientissimus', non proprio, quo in bonum accipi sapientia solet uel dei uel angelorum uel animae rationalis, tamquam
4 cf. lib. VIII 1—7 8 cf. Rom. 7, 28 15 cf. lib.VIIII 3-11 22 cf. Locut. de Genesi VIII
2 figuratae ESB 5 cap. I E 8 repugnante P 9 perpetrationem (pr. t 8. I. m. 1) E 18 putant b 14 qnemammodum El propaga- turi essent d 16 crimen (r *. I. m. 1) E admissi (s alt. 8. I. m.l)E admisai 8. I. m. 2 B admissura Pbd 17 consequuta B morerentur (n s. I. m. 1) E 18 inoboedientiam P reciprocato PBX 20 aeua 8 21 confundebantur PBxb 22 cap. II E 25 latini oro. P 26 quod P solet sapientia bd
336 S. Aureli Augustini
si sapientes apes etiam formicasque dicamus propter opera uelut imitantia sapientiam. quamquam iste serpens non in- rationali anima sua, sed alieno iam spiritu, id est diabolico, possit sapientissimus dici omnium bestiarum. quantumlibet enim praeuaricatores angeli de supernis sedibus suae per- 5 uersitatis et superbiae merito deiecti sint, natura tamen excellentiores sunt omnibus bestiis propter rationis eminentiam. quid ergo mirum, si suo instinctu diabolus iam inplens serpentem eique suum spiritum miscens eo more, quo uates daemoniorum inpleri solent, sapientissimum eum reddiderat 10 omnium bestiarum secundum animam uiuam inrationalemque uiuentium? abusione quippe nominis ita sapientia dicitur in malo, quemadmodum in bono astutia, cum proprie magisque usitate in latina dumtaxat lingua sapientes laudabiliter appel- lentur, astuti autem male cordati intellegantur. unde nonnulli, 15 sicut in plerisque codicibus inuenimus, ad usum latinae locutionis non uerbum, sed potius sententiam transferentes astutiorem omnibus bestiis istum serpentem quam sapientiorem dicere maluerunt. quid autem habeat hebraea proprietas, utrum illic in malo non abusiue, sed proprie possint dici et * intellegi sapientes, uiderint, qui eam probe nouerunt. nos tamen aperte legimus alio scripturarum loco sanctarum sapientes ad malum, non ad bonum; et dominus dicit sapien-
22 cf. Hierem. 4, 22
1 formicas|jq*uae P formicas quae R 2 iste (e super a 8Cr. m. 1) S inrationali E1 4 posset PBSbd 5 angelis P angeli* (s er.) R 6 8uperniae P sunt S 8 instinctv (v sup. o scr. m. 1) B dia- bulu8 P 9 eique (*. Z. m. 2 * atque) R spiritum suum Sbd 10 de- moniorum PS implere PRbd solet bd 11 inrationalemque JS1 inrationalemquae P inrationaKlemque (bi txp. m. 1) S 12 eap. III E
13 qnemammodum EPR in ante bono 8. I. m. 1 S propriae 1 RS
14 usitatae E 15 astuti* (a er.) E 16 implerisque S latine R 17 loquutionis P 19 haebraea PR hebrea S 20 abusione S propriae R proprue P possint E posset S 21 probae S proprie b probe (b ex p m. 2 et in mg. add. 1 pbene) R 22 scribturarum EXP sanctarum loco PRSbd
de Genesi ad litteram lib. XI. 337
tiores esse filios saeculi filiis lucis ad consulendum sibimet in posterum quamuis fraude, non iure.
3. Nec sane debemus opinari, quod serpentem sibi. per quem temtaret persuaderetque peccatum, diabolus elegerit;
5 sed cum esset in illo propter peruersam et inuidam uolun- tatem decipiendi cupiditas, nonnisi per illud animal potuit, per quod posse permissus est. nocendi enim uoluntas potest esse a suo quoque animo praua; non est autem potestas nisi a deo et hoc abdita altaque iustitia, quoniam non est iniquitas io apud deum.
4. Si ergo quaeritur, cur deus temtari permiserit hominem. quem temtatori consensurum esse praesciebat, altitudinemquidem consilii eius penetrare non possum et longe supra uires meas hoc esse confiteor. est ergo aliqua causa fortassis occultior.
15 quae melioribus sanctioribusque reseruatur illius gratia potius quam meritis eorum; sed tamen, quantum uel donat sapere uel sinit dicere, non mihi uidetur magnae laudis futurum fuisse hominem, si propterea posset bene uiuere, quia nemo male uiuere suaderet, cum et in natura posse et in potestate
no haberet uelle non consentire suadenti adiuuante tamen illo. qui superbis resistit, humilibus autem dat gratiam. cur itaque temtari non sineret, quem consensurum esse praesciebat, cum id facturus esset propria uoluntate per culpam et ordinandus esset illius aequitate per poenam, ut
1 cf. Luc. 16, 8 21 Iac. 4, 6
1 con8olendum PB 2 imposterum S 4 temptaret E*PBS ten- taret bd persuaderet om. Pl eligeret b 5 sed (d s. I. m. 2) E 7 uolontas Bl 8 potestas om. E1 10 aput EXP 11 cap. IIII E hinc excerpit Eugippius ed. Kntill p. 182—192 quur E1 temtari (sic semper m. 1) E temptari (sic semper fere) PBS tentari bd 12 prae- stiebat B 13 penetrare B1 14 aliqua*# P 15 sanctioribusque (c 3. I. m. 1) B reseratur Pl Eug. (ed. Knoll 182, 23) 18 quia] quia eum S 19 posset E1 20 habeat PBl 21 superuis Pl 22 quur PB esse ipse praesciebat altitudine quidem consilii eius cum sqq. Pb esse**** (ipse er.) altitudine* (m er.) quidem consilii sui (sui in ras. m. 2 ex eius) B 24 ordinatus Bl
XXVIII. Aug. sect. III pars 1. 22
338 S. A u r e 1 i Auguatini
etiam sic ostenderet animae superbae ad eruditionem futu- rorum sanctorum, quam recte ipse uteretur animarum uolun- tatibus etiam malis, cum illae peruerse uterentur naturis bonis? 5. Nec arbitrandum est, quod esset hominem deiecturus iste temtator, nisi praecessisset in anima hominis quaedam & elatio conprimenda, ut per humiliationem peccati, quam de se falso praesumserit, disceret. uerissime quippe dictum est: ante ruinam exaltatur cor et ante gloriam humiliatur. et huius forte hominis uox est in psalmo: ego dixi in abundantia mea: non mouebor in aeternum. deinde 10 iam expertus, quid mali habeat superba praesumtio propriae potestatis et quid boni adiutorium gratiae dei, domine, inquit, in uoluntate tua praestitisti decori meo uir- tutem; auertisti autem faciem tuam et factus sum conturbatus. sed siue illud de hoc homine siue de 15 alio dictum sit, extollenti se tamen animae et nimium tam- quam de propria uirtute praefidenti etiam experimento poenae fuerat demonstrandum, quam non bene se habeat facta natura, si a faciente recesserit. hinc enim etiam maxime conmendatur, quale bonum sit deus, quando nulli ab eo recedenti bene est, ?o quia et qui gaudent in mortiferis uoluptatibus esse sine dolorum timore non possunt et qui omnino malum desertionis
8 Prou. 16, 18 (?) 9 Ps. 29, 7. 8
1 superuae El 3 ille S peruers»e E peruersae PBS uteretur E 4 arbitrandu§ (corr. m. 1) S 5 anima (ni 8. I. m. 1) S 6 humilati- onem El 7 praesumpaerit E*PBSbd disceret (s ro. 1 *. I.) S
ueriB8imae PB 8 exaltafttnr E exaltabitur S gloria El humili- atur (i ante a 8. I. m. 2) E hurailiabitur PBS 10 aeternum] saecu- lum PB Eug. (8, l. m. 2 ai scJm) E 11 expertua iam Eug male PB habebat S auperua E*P praesumptio BSbd 18 inquid ElPB bona uoluntate (bona 8. X. add. m. 2) E preetitisti ES decori (i ex e) P 14 autem om. S post tuam add. a me ES 15 pr. siuej E 16 alio* (0 ex u, m er.) P sit] est SEug. 17 de 8. I. m. 1 S
poene B pene S 18 quam] quoniam b bene non Eug. 19 hic S commendatur PBSbd 20 deus er.B 21 uoluntatibus El 22 ma> lum] malunt E
de Genesi ad litteram lib. XI. 339
suae maiore superbiae stupore non sentiunt aliis, qui haec discernere nouerunt, miseriores prorsus adparent, ut, si nolunt recipere medicinam talia deuitandi, ualeant ad exemplum, quo possint talia deuitari. sicut enim apostolus Iacobus dicit, * unusquisque temtatur a concupiscentia sua abs- traetus et inlectus . deinde concupiscentia cum con- ceperit, parit peccatum ; peccatum autem, cum co.nsum- matum fuerit, generatmortem. unde sanato superbiaetumore resurgitur, si uoluntas, quae ante experimentum defuit, ut
«> permaneretur cum deo, saltem post experimentum adsit, ut redeatur ad deum.
6. Sic autem quidam mouentur de hac primi hominis tem- tatione, quod eam fieri permiserit deus, quasi nunc non uideant uniuersum genus humanum diaboli insidiis sine
« cessatione temtari. cur et hoc permittit deus? an quia pro- batur et exercetur uirtus et est palma gloriosior non con- sensisse temtatum quam non potuisse temtari? cum etiam ipsi, qui deserto creatore eunt post temtatorem, magis magis- que temtent eos. qui in uerbo dei permanent, praebeantque
*> illis contra cupiditatem deuitationis exemplum et incutiant contra superbiam timorem. pium. unde dicit apostolus: in- tendens te ipsum, ne et tu temteris. mirum est enim, quantum ista humilitas, qua subdimur creatori, ne tamquam eius adiutorio non egentes de nostris uiribus praesumamus.
86 per scripturas omnes diuinas cura continua commendatur. cum ergo etiam per iniustos iusti ac per inpios pii proficiant, frustra dicitur: non crearet deus, quos praesciebat malos futuros. cur enim non crearet, quos praesciebat bonis pro-
5 lac. 1, 14. 15 2i Gal. 6, 1 1 superuiae P aliis — nouerunt om. Eug. 2 noluerint b 4 pos- sunt b 5 sua — inlectus in mg. m. 1 8 6 deinde concnpiscentia in mg. add. m. 2 S 8 snperuiae P 9 ut om. Ex 10 Baltim 6JB1 adsitJE1 12SiJB quidemi?1 UinsidiasS1 lbcap.VE qnxuEPB 16 consensisset (exp. m. 1) S 20 debitationis E^PR1 21 superuiam P 23 quantum] cur tantum b qua] quadum 8 26 proficiunt Bl
28 quur PB bonos E prpfuturos E
22*
340 S. Aureli Augustini
futuros, ut et utiles eorum bonis uoluntatibus exercendis admonendisque nascantur et iuste pro sua mala uoluntate puniantur?
7. Talem, inquiunt, faceret hominem, qui nollet omnino peccare. ecce nos concedimus meliorem esse naturam, quae 5 omnino peccare nolit; concedant et ipsi non esse malam naturam, quae sic facta est, ut posset non peccare, si nollet. et iustam esse sententiam, qua punita est, quae uoluntate. non necessitate peccauit. sicut ergo ratio uera docet meliorem esse creaturam, quam prorsus nihil delectat inlicitum, ita 10 ratio uera nihilominus docet etiam illam bonam esse, quae habet in potestate inlicitam delectationem, si extiterit, ita cohibere, ut non solum de ceteris licitis recteque factis. uerum etiam de ipsius prauae delectationis cohibitione laetetur. cum ergo haec natura bona sit, illa melior, cur illam solam 15 et non utramque potius faceret deus? ac per hoc qui parati erant de illa sola deum laudare, uberius eum debent laudare de utraque; illa quippe est in sanctis angelis, haec in sanctis hominibus. qui autem sibi partes iniquitatis elegerunt lau- dabilemque naturam culpabili uoluntate deprauarunt, non quia 20 praesciti sunt, ideo creari minime debuerunt. habent enim et ipsi locum suum, quem in rebus inpleant pro utilitate sanc- torum. nam deus nec iustitia cuiusquam recti hominis eget, quanto minus iniquitate peruersi!
8. Quis autem sobria consideratione dicat: melius non « crearet, quem praesciebat ex alterius iniquitate posse corrigi, quam crearet etiam, quem praesciebat pro sua iniquitate debere damnari? hoc est enim dicere: melius non esset, qui alterius malo bene utendo misericorditer coronaretur, quam
1 utiles] illi m, 2 correx. ex utiles B 2 amnionendisque E*PS
4 cap. VI E 5 esse om. s 6 concidant P 7 possit b uellet b 10 creaturam] naturam Blbd 13 rectaeque B 14 praue P delecta- tionis (ta *. L m. 1) 8 cohibicione B 15 quur E*PB 16 parati erant] parauerant Blb 18 utramque (m exp. m.\)E 21 praestiti Bl minime P 24 peruersi om. 8 26 corrigi Bl corrvpi B* 27 quaem Bl praesciebat (prae 8. I m. 1) S 28 damnare PBl esset] esse PBbd
de Genesi ad litteram lib. XI. 341
esset etiam malus, qui pro suo merito iuste puniretur. cum enim ratio certa demonstrat duo quaedam non aequalia bona, sed unum superius, alterum inferius, non intellegunt tardi- cordes, cum dicunt: «utrumque tale essetu, nihil se aliud
5 dicere quam: „solum illud essef. ac sic cum aequare uolunt genera bonorum, numerum minuunt et inmoderate augendo unum genus, alterum tollunt. quis autem hos audiret, si dicerent: quoniam excellentior sensus est uidendi quam audiendi, quattuor oculi essent et aures non essent? ita, si
10 excellentior est creatura illa rationalis, quae sine ullius poenae conparatione, sine ulla superbia deo subditur, aliqua uero in hominibu8 ita creata est, ut in se dei beneficium non possit agnoscere nisi alterius uidendo subplicium, ut non altum sapiat, sed timeat, id est non de se praefidat, sed conlidat
15 in deum: quis recte intellegens dicat: „talis esset ista, qualis illa", nec uideat se nihil aliud dicere quam: ,non esset ista, sed sola esset illa*? quod si inerudite atque insipienter dicitur, cur ergo non crearet deus etiam quos malos futuros esse praesciebat, uolens ostendere iram et demonstrare poten-
20 tiam suam et ob hoc sustinens in multa patientia uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem, ut notas faceret diuitias gloriae suae in uasa misericordiae, quae praeparauit in gloriam? sic enim qui gloriatur, nonnisi in domino glorietur, cum cognoscit non suum, sed illius esse non solum,
26 ut sit, uerum etiam, ut nonnisi ab illo bene sibi sit, a quo habet, ut sit.
13 cf. Rom. 11, 20 19 cf. Rom. 9, 22. 23 23 cf. II. Cor. 10, 17
1 essent (n exp. m. 1) E esse PRbd malnm bd 3 nnum inferius alterum superius S tardi corde P2SRbdEug; corde om. P1 4 dicant Eug. (Knoll 186, 4) 5 diceret E uolunt] quaerunt Eug. (ed. Knoll 186, 5) 6 et] etiam S inmoderatae E 7 hos] hoc Eug 8 dicerent 'n 8. I. m. 1) R 9 quatuor El si *. I. m. 1 R 10 pene S poene R II supernia P1 aliqua] alia Eug. (ed. Knoll 186, 11) 12 posset S 13 suplicium E 17 inaerudite P 18 quur EXPR 20 suam om. Sl snstenens P 22 misericordiae sue (m. 1 exp.) S 23 gloria E
nonnisi (non 8. I. m. I) S 24 gloriatur RHEug
342 S. Aureli Augustini
Nhnis itaque inportune dicitur: non essent, quibus deus tantam beneficientiam misericordiae suae tribueret, si aliter esse non possent, nisi essent et hi, in quibus uindictae iustitiam demonstraret.
9. Cur enim non utrique potius essent, quando in utrisque 5 et bonitas dei et aequitas iure praedicatur?
At enim: si deus uellet, etiam isti boni essent. quanto melius hoc deus uoluit, ut quod uellent essent, sed boni infructuose, mali autem inpune non essent et in eo ipso. aliis utiles essent! sed praesciebat, quod eorum futura esset 10 uoluntas mala. praesciebat sane et, quia falli non potest eius praescientia, ideo non ipsius, sed eonim est uoluntas mala. cur ergo eos creauit, quos tales futuros esse praesciebat? quia, sicut praeuidit, quid mali essent facturi, sic etiam praeuidit de malis factis eorum quid boni esset ipse facturus. 15 sic enim eos fecit, ut eis relinqueret, unde et ipsi aliquid facerent, quo quidquid etiam culpabiliter eligerent illum de se laudabiliter operantem inuenirent. a se quippe habent uoluntatem malam, ab illo autem et naturam bonam et iustam poenam, sibi debitum locum, aliis exercitationis ad- a> miniculum et timoris exemplnm.
10. Sed pogset, inquit, etiam ipsorum uoluntatem in bonum conuertere, quoniam omnipotens est. posset plane. cur ergo
14 cf. de ciuit. dei lib. XXII 1
1 itaqu*e (a er.) P importune P* 2 beneficentiam Sd 3 hii (pr. i m. 2 8. I.) E iustitiae uindictam E 5 cap. VII E quur PJR utrique] utri*que (s er.) B utrisque (u init. s. I. m. 1) 8 6 aequitas (in mg. add. m. 2 al lenitas) P aequabilitas Eug iurae P 7 esoent (es 8. I. add. m. 1) S 8 boni (i ex e m. 1) S 9 infructuosae EB2 infructuos»e P ipso s. I. m. 1 S 10 non essent b post praesciebat add. inquiunt S quid b 13 quur PB 14 sic] sicut Bl 15 malis factis] malefactis Eug Knoll 187, 8 17 quo] quod EP81 quidquid E1 quidY.quid (alt. quid in ra8.) B culpauiliter P 18 habent E1
19 uolumtatS P et pr. om. S 20 iustam (*. I. m. 2 al iuxta) E
poenam (sup. am add. ej iS adminiculum E1 amminiculum E*B
ftminiculum P 22 inquid ElBl inquiunt B?bd 33 quur PB
d e Genesi ad litteram lib. XI. 343
iion fecit? quia nolmt. cnr noluerit, penes ipsum est. debe- mus enim non plus sapere quam oportet sapere. puto tamen paulo ante satis nos ostendisse non parui boni esse rationalem creaturam, etiam istam, quae malorum conparatione cauet
& malum. quod genus bonae creaturae utique non esset, si omnium malas uoluntates in bonum deus omnipotens con- uertisset et nulli iniquitati poenam debitam infligeret; ac sic non esset nisi solum illud genus, quod nulla uel peccati uel subplicii malorum conparatione proficeret. ita uelut aucta
10 numerositate excellentioris generis ipsorum generum bonorum numerus minueretur.
11. Ergo, inquiunt, est aliquid in operibus dei, quod alterius malo indigeat, quo proficiat ad bonum? itane obsurduerunt et excaecati sunt homines nescio quo studio contentionis, ut
15 non audiant uel uideant, quibusdam punitis quam plurimi corrigantur? quis enim paganus, quis Iudaeus, quis haereticus non hoc in domo sua cotidie probet? uerum cum uenitur ad disputationem inquisitionemque ueritatis, nolunt aduertere sensus suos homines, ex quo opere diuinae prouidentiae in
so eos ueniat inponendae commotio disciplinae, ut, si non corri- guntur qui puniuntur, eorum tamen exemplum ceteri metuant ualeatque ad eorum salutem iusta pernicies aliorum. num enim malitiae illorum uel nequitiae deus auctor est, de quorum iusta poena consulit, quibus hoc modo consulendum esse
» constituit? non utique . sed cum eos uitiis propriis malos
1 of. Rom. 12, 3 2 puto (u sup. o) E tamen] autem PBSbd 3 rationabilem RxEug. 4 cabet E1 caruet PB1 5 utique (u s. I. m. 1) B 6 malos P1 dS 8. I. m. 1 S omnipotens om. PRSbdEug. 7 iniquitatem JB1
infigeret E inflegeret P 8 nullo EBS 9 suplicii E supplicia P1 11 numeros PXRX 13 quo] quo<J E obsorduerunt E sic absur-
duerunt S 14 contemptionis (eorr. m. 1) S 15 audeantP 16 in- deos JB1 hereticus EPBS 17 cottidie E cottidiae P*S 18 inque-
n
sitionemque P uolunt (corr. m. 1) S 20 commonitio P 21 ei- emplo IdEug. ceteri (i sup. ? pos. m. 1) P 22 perneciee S per- nities R num] numquid b 23 maliciae R miliciae S illorum] eorum Sbd 25 propriis uitiis S molos P
344 ^- Aureli Augustini
futuros esse praesciret, non eos tamen creare destitit, utilitati deputans eorum, quos in hoc genere creauit, ut ad bonum proficere nisi malorum conparatione non possent. si enim non essent, nulli rei utique prodeessent. parumne boni actum est ut sint, qui certe illi generi utiles sunt? quod genus quis- 5 quis non uult ut sit, nihil aliud agit, nisi ut ipse in eo non sit.
Magna opera domini, exquisita in omnes uoluntates eius! praeuidet bonos futuros et creat, praeuidet malos futuros et creat, se ipsum ad fruendum praebens bonis, multa 10 munerum suorum largiens et malis, misericorditer ignoscens, iuste ulciscens, itemque misericorditer ulciscens, iuste igno- scens, nihil metuens de cuiusquam malitia, nihil indigens de cuiusquam iustitia, nihil sibi consulens nec de operibus bonorum et bonis consulens etiam de poenis malorum- cur is ergo non permitteret temtari hominem illa temtatione pro- dendum, conuincendum, puniendum, cum superba concupi- scentia propriae potestatis quod conceperat pareret suoque fetu confunderetur iustoque subplicio a superbiae atque in- oboedientiae malo posteros deterreret, quibus ea conscribenda 20 et adnuntinnda parabantur?
12. Si autem quaeritur, cur potissimum per serpentem diabolus temtare permissus sit, iam hoc significandi gratia factum esse quem non admoneat scriptura tantae auctoritatis,
8 Ps. 110, 2
1 utilitatis (s exp. m. 1) PR 2 ita creauit b 3 proficerent (nt exp. m. 1) E 4 prodessent RSbd prod*essent (e er.) P bone Pl est actum PRbd 5 certi S ille genere Pl sunt] sint Eug
quisquis om. S 6 sit] sic b 9 creat— creat om. P1; in mg. adnot. e8t: al. pre^bet; manu rec. suppl. est 10 preuens P bonis praebens S 11 munera Eug numerum S; sed in mg. add. munerum 12 fin. iustaeP 13 malitiam E 14 nec— consulens s. I. m. 1 S 15 etiam] nec etiam b paenis P quur P 16 prodendum] prouidendum R probandum bd 17 superb*a (i er.) S 18 proprie E suoquoque (quo 8. I. add. m. 1) S 19 foetu ER faetu S supuiae P 21 putabantur S 22 cap. VIII E quur E1 cur add. m. rec. P 23 signifandi E1 24 admo- neat El scribtura EP tantae S1
de Genesi ad litteram lib. XI. 345
tantis diuinitatis documentis agens in prophetando, quantis eflfectis iam mundus inpletus est? non quo diabolus aliquid ad instructionem nostram significare uoluerit, sed cum accedere ad temtandum non posset nisi permissus, num per aliud
5 posset, nisi per quod permittebatur accedere? quidquid igitur serpens ille significauit, ei prouidentiae tribuendum est, sub qua et ipse diabolus suam quidem habet cupiditatem nocendi, facultatem autem nonnisi quae datur uel ad subuertenda ac perdenda uasa irae uel ad humilianda siue probanda uasa mi-
10 sericordiae. natura itaque serpentis unde sit, nouimus; produxit enim terra in uerbo dei omnia pecora, et serpentes et bestias: quae uniuersa creatura habens in se animam uiuam inratio- nalem uniuersae rationali creaturae siue bonae siue malae uoluntatis lege diuini ordinis subdita est. quid ergo mirum,
15 si per serpentem aliquid agere permissus est diabolus, cum daemonia in porcos intrare Christus ipse permiserit?
13. Magis de ipsa natura diaboli scrupulosius quaeri solet, quam totam quidam haeretici, offensi molestia malae uoluntatis eius. alienare conantur a creatura summi et ueri dei et alte-
20 rum ei dare principium, quod sit contra deum. non enim ualent intellegere omne, quod est, in quantum aliqua sub- stantia est, et bonum esse et nisi ab illo deo uero, a quo omne bonum est, esse non posse, malam uero uoluntatem inordinate moueri bona inferiora superioribus praeponendo,
25 atque ita factum esse, ut rationalis creaturae spiritus sua
10 cf. Gen. 1, 20—26 16 cf. Matth. 8, 32
1 a»gens S prophaetando R 2 iam add. m. rec. P quod PRSbd aliqnid om. S 3 nostram] nostram aliquid S accideret PRl 4 nisi (si 8. I. m. 1) R num] ft S 5 committebatur E* 6 ei] dei Eug. eius S 7 diabulos P 8 autem om. Sl ac perdenda add m. rec. P 9 ad 8. I m. 1 S humilanda E siue] ac S 10 itaque] igitur S 11 bestias et serpentes PRSbdEug. 12 habent S inrationabilem S^Eug. 13 sibi malae P 14 legi b 15 serpenti Rl aliquid] mali quid Rlb 16 doemonia S porcus Rl 17 cap. WUU E 18 qui- dam (a ex e m. 1) S heretici E male EPS 22 deo om. Eug Knoll 190, 3 uero deo bd 24 inordinatae E inferiora (ra add: m. rec.) P superioribu8 (rio s. I. m. 1) S preponendo PS
346 S. Aureli Augustini
potestate propter excellentiam delectatus tumesceret superbia, per quam caderet a beatitudine spiritalis paradisi, et inuidentia contabesceret. in quo tamen bonum est hoc ipsum, quod uiuit et uiuificat corpus, siue aerium, sicut ipsius diaboli uel daemonum spiritus, siue terrenum, sicut hominis anima 5 cuiusuis, etiam maligni atque peruersi. ita dum nolunt aliquid quod deus fecerit propria uoluntate peccare, ipsius dei substantiam dicunt primo necessitate et post inexpiabiliter uoluntate corruptam atque peruersam. sed de istorum demen- tissimo errore alias iam multa diximus. 10
14. In hoc autem opere quaerendum est secundum sanctam scripturam. quid de diabolo dicendum sit. primo, utrum ab initio ipsius mundi sua potestate delectatus abstiterit ab illa societate et caritate, qua beati sunt angeli, qui fruuntur deo, an aliquo tempore in sancto coetu fuerit angelorum etiam 15 ipse pariter iustus et pariter beatus. nonnulli enim dicunt ipsum ei fuisse casum a supernis sedibus, quod inuiderit homini facto ad imaginem dei. porro autem inuidia sequitur superbiam, non praecedit; non enim causa superbiendi est inuidia, sed causa inuidendi superbia. cum igitur superbia 20 sit amor excellentiae propriae, inuidentia uero sit odium felicitatis alienae, quid unde nascatur satis in promtu est. amando enim quisque excellentiam suam uel paribus inuidet, quod ei coaequentur, uel inferioribus, ne sibi coaequentur, uel superioribus, quod eis non coaequetur. superbiendo igitur 25 inuidus, non inuidendo quisque superbus est.
4 aereum Rlb 5 demonum R 9 uoluptate S 10 diximus
multa PRd dixerimus b 11 cap.XE 12 scribtturam EP diabulo (di 9. I. m. 1) R primum Eug. 13 adstiterit 8l 15 fuerint (n exp. m. 1) S 16 ipsae {exp. tn. 1) S et ipsi P iustus] iustus dl R et pariter beatus w mg. P 17 causum E 18 autem] haec Rlb 19 prae- cedet SRl causaip E superuiendi E1 20 inuidia] inuidentia b om. E1 superuia P cap. XI E superuia P 21 amor sit S inuidia SRbdEug. 22 felicitatis (ti 8. I. m. 1) S alin^ P promtu E1 promptu Rbd promtum PSl 24 pr. coequentur (pr. e *. I. m. 1) E quoaequantur PR co^quantur b 25 non 8. I. m. 1 S coequetur E quoaequetur R superuiendo P igitur in ras. m. 1 E quisque S
de Genesi ad litteram lib. XI. 347
15. Merito initium omnis peccati superbiam scriptura definiuit dicens: initium omnis peccati superbia. cui testi- monio non inconuenienter aptatur etiam illud, quod apostolus ait: radix omnium malorum est auaritia, si auaritiam
5 generalem intellegamus, qua quisque adpetit aliquid amplius quam oportet propter excellentiam suam et quendam propriae rei amorem . cui sapienter nomen latina lingua indidit, cum appellauit priuatum, quod potius a detrimento quam ab incremento dictum elucet; omnis enim priuatio minuit. unde
10 itaque uult eminere superbia, inde in angustias egestatemque contruditur, cum a communi ad proprium damnoso sui amore redigitur. specialis est autem auaritia, quae usitatius appel- latur amor pecuniae. cuius nomine apostolus per speciem genus significans uniuersalem auaritiam uolebat intellegi
i6 dicendo: radix omnium malorum est auaritia. hac enim et diabolus cedidit, qui utique non amauit pecuniam, sed propriam potestatem. proinde peruersus sui amor priuat sancta societate turgidum spiritum eumque coartat miseria iam per iniquitatem satiari cupientem. hinc alio loco cum dixisset:
av erunt enim homines se ipsos amantes, continuo subiecit: amatores pecuniae, ab illa generali auaritia, cuius superbia caput est, ad hanc specialem descendens, quae propria hominum est. neque enim essent etiam homines amatores pecuniae, nisi eo se putarent excellentiores quo ditiores. cui morbo
25 contraria caritas non quaerit, quae sua sunt, id est non priuata excellentia laetatur; merito ergo et non inflatur. Hi duo amores — quorum alter sanctus est, alter inmundus,
2 Eccli. 10, 18 4 1 Tim. 6, 10 20 II Tim. 3, 2 25 cf. I Cor. 13, 5. 4
1 superbia E 2 superuia P 6 proprie E 8 priuatam Eug (Knoll 191, 11) ab om. PlS 9 pribatio E1 10 superuia P
uncle P et in egestatem Eug egestatesfqus P 11 retruditur 8
a] ex ptRbd damnoso (so «. I m. 1) 8 12 cap. XII E 13 apo- stolos Pl 14 uoleuat P 15 est om. S hac] ac E1 hinc PRlb enim om. b 17 pribat E1 18 cohartat 8 coarctat b 19 dixi&sent E 21 amotores P superuia P 25 quae non quaerit Eug. quaeret 8 26 pribata El 27 cap. XIII E alter sanctus est om. P est om. Eug.
348 S. Aureli Augustini
alter socialis, alter priuatus, alter communi utilitati consulens propter supernam societatem, alter etiam rem communem in potestatem propriam redigens propter adrogantem domina- tionem, alter subditus, alter aemulus deo, alter tranquillus, alter turbulentus, alter pacificus, alter seditiosus, alter ueri- r» tatem laudibus errantium praeferens, alter quoquo modo laudis auidus, alter amicalis, alter inuidus, alter hoc uolens proximo quod sibi, alter subicere proximum sibi, alter propter proximi utilitatem regens proximum, alter propter suam — praecesserunt in angelis, alter in bonis, alter in malis, et distinxerunt con- 10 ditas in genere humano ciuitates duas sub admirabili et ineffabili prouidentia dei cuncta, quae creat, administrantis et ordinantis, alteram iustorum, alteram iniquorum. quarum etiam quadam ' temporali conmixtione peragitur saeculum, donec ultimo iudicio separentur, et altera coniuncta angelis bonis in 15 rege suo uitam consequatur aeternam, altera coniuncta angelis malis in ignem cum rege suo mittatur aeternum. de quibus duabus ciuitatibus latius fortasse alio loco, si dominus uoluerit, disseremus.
16. Quando ergo deiecerit superbia diabolum, ut naturam 20 suam bonam praua uoluntate peruerteret, scriptura non dicit; ante tamen factum fuisse et ex hac eum homini inuidisse ratio manifesta declarat. in promtu est enim omnibus haec intuentibus non ex inuidentia superbiam nasci, sed ex superbia
1 pribatus El cummuni P utilitate R 3 redigendigens P
4 emulus EB 5 turbolentus S 6 enarrantium b quoq; Bl
7 alter— inuidus om. Pl 8 subigere (g ex c m. 1) B 9 utilitate S suam et hi duo ordines praecesserunt S praecesserunt (*. I. m. 2 aJ sit) E 10 conditas add. m. rec. P 11 ammirabili E*PB 12 inef- fabile P creat] creata sunt bd amministrantis EPS ministrantis Bb et orclinantis om. Eug. 14 commixtionem Px seculu P 15 in
nel 6
regno [in mg. uel regno) S 17 aeternv [\ sup. 0 m. 1) B 20 cap. XIIII E; hinc excerpit Eugippius ed. Knoll p. 178, 17—179, 9 supuia P
nte
21 scribtura ElP 22 A*** S 23 manifestat ac decl. (t fin. et ac add. m. 2) E protum P promptu SBbd hoc b 24 su-
peruiam P
de Genesi ad litteram lib. XI. 349
potius inuidentiam. non autem frustra putari potest ab initio temporis diabolum superbia cecidisse nec fuisse ullum antea tempus, quo cum angelis sanctis pacatus uixerit et beatus, sed ab ipso exordio creaturae a suo creatore apostatasse, ut
5 illud, quod dominus ait: ille homicida erat ab initio et in ueritate non stetit, utrumque ab initio intellegamus. non solum quod homicida fuit. sed etiam quod in ueritate non stetit. et homicida quidem ab illo initio, ex quo homo potuit occidi; non autem potuit occidi. antequam esset. qui
10 occideretur. ab initio ergo homicida diabolus. quia ipse occidit homineni primum, ante quem nullus hominum fuit. in ueritate autem non stetit et hoc ab initio. ex quo ipse creatus est. qui staret, si stare uoluisset.
17. Quomodo enim duxisse uitam beatam inter beatos
15 angelos credi potest, qui futuri sui peccati atque subplicii. id est desertionis et ignis aeterni. praescius non fuit? si praescius non fuit, merito quaeritur, cur non fuerit. neque enim sancti angeli aeternae suae uitae ac beatitatis incerti sunt. nam quomodo beati, si incerti? an dicemus hoc deum
80 diabolo reuelare noluisse, cum adhuc esset angelus bonus. uelquidfacturus uelquid passurus esset, ceteris autem reuelasse, quod essent in aeternum in eius ueritate mansuri? quod si ita est, ideo iam non aequaliter beatus, immo iam nec plene beatus fnit, quandoquidem plene beati de sua beatitudine certi sunt, ut
25 eamnullusperturbetmetus. quo autem malo merito ita discerne-
5 Ioh. 8, 44 18 cf. de ciuit. dei lib. XI 13 1 inuiditiam E1 non autem] nec b autem *. I. m. 1 R ab] in b 2 supuia P 4 ab om. SR exordio (s. I. m. 2 al primordio) E primordio PRSbdEug 7 humicida .R1 sed] uerum b quod]
quia bd in (n 8. I. m. 1) P 9 potuit autem Eug. autem] hoc R1 occidere antequaro b 11 quem (e ex a m. 1) S quam Rl 12 hoc] in hoc R ipsi P 14 uitam] etiam uitam bd 15 suplicii E
16 dissertionis S post aeterni 3 UU. er. R praescius non fuit
om. EPRSb 17 quur ElPR 18 aeternae] sempiternae S beati- tatis (atis in ras.) P beatitudinis Sbd 19 cap. XV E dicimus S 21 autem] autem in ras. R uero hoc bd 22 qui essent b 23 plane Rbd beatus om. E1 24 plane Rbd 25 ita] tam b
350 S. AureliAugustini
batur a ceteris, ut ei deus nec ea, quae ad ipsum pertinerent, futura reuelaret? numquid ille prius ultor quam iste peccator? absit . neque enim deus damnat innocentes. an forte ex alio genere angelorum fuit, quibus deus non dedit uel de se ipsis praescientiam futurorum? qui quonam modo beati possint esse 5 non uideo, quibus incerta est ipsa sua beatitudo. nam et hoc quidam senserunt non fuisse diabolum in illa sublimi natura angelorum, quae supercaelestis est, sed in eorum, qui ali- quanto inferius in mundo facti sunt et per sua officia distributi. tales enim fortasse posset aliquid etiam inlicitum delectare: 10 quam tamen delectationem si peccare nollent, libero arbitrio cohiberent, sicut homo, maxime ille primus, qui peccati poenam nondum habebat in membris, quandoquidem et ipsa a sanctis uiris deo subditis per eius gratiam pietate superatur.
18. Porro ista quaestio de beata uita. utrum eam quisquam 15 iam habere dicendus sit, cuius incertus est utrum secum permansura sit an ei miseria quandoque succedat, potest et de ipso primo homine oriri. nam si futuri sui peccati conscius erat diuinaeque uindictae, beatus esse unde poterat? ergo erat in paradiso non beatus. sed enim non erat futuri peccati sui so praescius. ergo per hanc ignorantiam aut eiusdem beatitudinis incertus, et quomodo iam uere beatus? aut falsa spe certus, non scientia, et quomodo non stultus?
Sed tamen hominis adhuc in corpore animali constitutd, cui oboedienter uiuenti dandum adhuc esset angelorum con- »5 sortium et mutatio corporis ex animali in spiritale, possumus intellegere beatam uitam secundum quendam modum, etiamsi
fete
2 reuelarent E prius ille S prior R ipse [corr. m. 1) S
5 possent 8b 7 illa] ipsa El 8 anfcelorum scorum S supercae- lestis El aliquanto] aliqfi b 10 posset Sl 11 noluissent PRb
a
12 primu8 (m *. I. m. 1) P 14 gratiam (corr. m. 1) S gratiam (m
*. I) E pietatem (m s. I. m. 1) S 15 cap. XVI E 16 cui incer- tum bd secum om. S 17 miseria om. S succedat miseria S 18 conscius (*. Z. m. 2 af pr^scius) E praescius PRSbd 20 enim] autem b futuri om. b 25 consorcium R 27 beatam om. b et in mg. add. al hereticam modo Rl
de Genesi ad litteram lib. XI. 351
• non erat praescius futuri sui peccati. neque enim et illi praescii fuerunt, quibus apostolus dicit: uos, qui spiritales estis, instruite huius modi in s*piritu lenitatis, inten- dens te ipsum, ne et tu temteris; non absurde tamen
5 nec inprobe dicimus beatos iam fuisse hoc ipso, quod spiri- tales essent non corpore, sed iustitia fidei, spe gaudentes, in tribulatione patientes. quanto magis ergo et ampliore modo beatus erat homo in paradiso ante peccatum, quamuis incertus futuri sui casus, qui spe ita gaudebat propter praemium
10 futurae commutationis, ut nulla esset tribulatio, cui tolerandae patientia militaret! quamuis enim non uana praesumtione de incerto certus uelut stultus, sed spe non infidelis, antequam adprehenderet illam uitam, ubi certissimus ipsius aeternae uitae suae futurus esset, posset exsultare, quemadmodum
i6 scriptum est: cum tremore, et hac exsultatione multo abun- dantius in paradiso quam sancti in his terris beatus esse modo quodam inferiore quam in illa uita aeterna sanctorum supercaelestiumque angelorum, non tamen nullo.
19. Dicere autem de aliquibus angelis, quod in suo quodam
20 genere beati esse possint, futurae suae iniquitatis et dam- nationis uel certe perpetuae salutis incerti, quibus nec spes subesset, quod aliquando et ipsi aliqua in melius mutatione certi de hac re futuri essent, uix ferenda praesumtio est; nisi forte et hoc dicatur ita creatos istos angelos mundanis
86 ministeriis distributos sub aliis sublimioribus et beatioribus.
2 Gal. 6, 1 6 Rom. 12, 12 8 cf. de ciuitate dei lib. XI 12 15 Ps. 2; 11
1 praestius R 2 <}e quibus E 7 cap. XVII E ergo om. S
8 bomo erat S 10 incommutationis b tolerande S1 11 prae- sumptione EPPRSbd 13 adpraehenderet E 14 esset futurus S
eisultare (8 m. 1 8. I.) E eiultare SB quemammodum E 15 scrib- tum ElP et (t ex i m. 1) E eiultatione PRSb eisultatione (s m. 1 8. I.) E habundantius R 16 esset b 18 supercelestiumque P 19 cap. XVIII E 20 damnationis Ex 22 ipsi] illi S 23 certi (i ex e m. 1) E ferendam P praesumtio E1 praessumptio R 24 igta (8 del. m. 1) E istos m. 1 in ras. E
352 S- Aureli Augustini
ut pro recte gestis praeposituris suis accipiant illam uitam beatam ac sublimiorem, de qua possint esse certissimi, cuius utique spe gaudentes possint non incongrue dici iam beati. ex quorum numero si diabolus cecidit cum sociis iniquitatis suae, simile est hoc ei, quod cadunt a iustitia fidei etiam 5 homines simili superbia praeuaricati, uel se ipsos seducentes uel illi seductori consentientes.
Sed adserant haec duo genera bonorum angelorum qui potuerint, unum supercaelestium, in quibus numqam fuit, qui cadendo diabolus factus est, alterum autem mundanorum, in 10 quibus fuit; mihi autem. fateor, unde hoc secundum scripturas adseram, non interim occurrit. sed coartatus quaestione illa. qua quaeritur, utrum sui casus praescius, antequam caderet, fuerit, ne suae beatitudinis incertos esse uel aliquando fuisse angelos dicerem, non sine causa putari posse dixi diabolum 1* ab ipso creaturae, hoc est ab ipso uel temporis uel suae conditionis initio cecidisse nec aliquandt) in ueritate stetisse. 20. Unde nonnulli eum non in hanc malitiam libero arbitrio uoluntatis esse deflexum, sed in hac omnino creatum putant quamuis a domino deo summo et uero naturarum omnium 20 creatore adhibentque testimonium de libro Iob, quoniam ibi scriptum est, cum de illo sermo esset: hoc est initium figmenti domini, quod fecit ut inludatur ab angelis eius: cui sententiae congruit, quod in psalmo scriptum est: draco hic, quem finxisti ad inludendum ei, nisi quodso
18 de hi8 et sequentibus cf. de ciuitate dei lib. XI 13 sqq. 22 Iob. 40, 14 25 Ps. 103, 26
1 praepositoris S sui PS 2 bac E posseiit S 3 utique corr. m. 2 B spes. (s del. m. 1) S dici (i /in. ex n) P 4 quorum] quo S caecidit P 5 hoc est b etiam om. S 6 superuia P
8 adserant E1 bonorum angelorum et malorum S 9 unam PBX
11 unde hoc om. Ex scribturas ElP 12 cap. XVIIII E cohar- tatuB S quoartatus Bl 18 queritur P prescius S 15 dici b
17 caecidisse P 18 uoluntatis arhitrio bd 21 quaetes timonium P 22 8cribtum E*P est] enjm (m. 1 exp.) B 24 congruet S scrib- tum ElP 25 dracho E hic] iste b om. S
de Genesi ad litteram lib. XI. 353
hic „quem finxisti" dixit, non autem sicut ibi, hoc est initium figmenti domini, tamquam initio eum ita finxisset, ut malus, ut inuidus, ut seductor, ut omnino diabolus esset non uoluntate deprauatus, sed ita creatus. 5 21. Haec opinio quomodo non sit aduersa ei, quod scriptum est: fecit deus omnia; et ecce bona ualde, ubi inuenitur diabolus non propria uoluntate deprauatus, sed ab ipso domino deo factus malus ualde, quamuis conentur ostendere nec insulse etiam uel inerudite adseratur non tantum conditione
10 prima, sed etiam nunc deprauatis tot uoluntatibus in summa tamen omnia, quae creata sunt, id est uniuersam omnino creataram bonam esse ualde, non quo boni sint in ea mali, sed quod non efficiant malitia sua, ut sub dei administratoris imperio, uirtute, sapientia decus et ordo uniuersitatis aliqua
15 ex parte turpetur siue turbetur, cum suis quibusque uolun- tatibus, etiam malis, tribuantur certi et congrui limites potestatum et pondera meritorum, ut etiam cum ipsis con- uenienter iusteque ordinatis uniuersitas pulchra sit: tamen, quia cuilibet occurrit et uerum est atque manifestum iustitiae
80 ipsi esse contrarium, ut nullo praecedente merito hoc ipsum in quoque deus damnet, quod in eo ipse creauerit, certaque et euidens damnatio diaboli et angelorum eius ex euangelio recitatur, ubi se dicturum dominus praenuntiauit eis qui a sinistris sunt: ite in ignem aeternum, qui praeparatus
»6 est diabolo et angelis eius, nullo modo in eo naturam,
6 Gen. 1, 31 24 Matth. 25, 41
1 8icut ibi] Bic tibi Bl 2 in initio Pbd 3 ut fin. om. S omnium 8 4 deprauantus (n m. 1 exp.) 8 5 aduers Rl ei (i 8. I add. m. 2) B 6 ubi— ualde om. d 7 ab] ap P 8 nec] ut b 9 insulsae S etiam (e *. I m. 1) E ineruditae E ineruditae P 10 deprauatis (twr m. 1) E 12 quod B*d 13 ut] et E amministratoris E*PB 15 turbetur b turpetur b 16 certi (i ex e m. ft B milites {s. I. m. 2 l limites) B 18 pulcra S 19 quilibet bd 20 praeci-
dente PB 21 quoque E quoquo PB unoquoque 8 quoquam bd
22 damnatio El 23 eis *n ras. S 24 sunt] erunt S paratus S 25 diabulo Bl
XXVIII. Aug. «ect. III pnrs 1. 23
354 3- Aureli Augustini
quam deus creauit, sed malam propriam uoluntatem poena ignis aeterni plectendam esse credendum est.
22. Nec eius naturam esse significatam, quod dictum est: hoc est initium figmenti domini, quod fecit ut in- ludatur ab angelis eius, sed uel corpus aerium, quod tali 6 uoluntati congruenter aptauit, uel ipsam ordinationem, in qua eum fecit etiam nolentem utilem bonis, uel, quod praesciens eum propria uoluntate malum futurum fecit eirtn tamen non abstinens bonitatem suam in praebenda uita atque substantia futurae etiam noxiae uoluntati, simul praeuidens, quanta de io illo bona esset sua mirabili bonitate ac potestate factums. initium autem figmenti domini dictus est, quod fecit ut inludatur ab angelis eius, non quia ipsum primitus con- didit uel initio malum condidit, sed quia, cum sciret eum ad hoc propria uoluntate malum futurum, ut bonis noceret, 15 creauit eum ad hoc, ut de illo bonis ipse prodesset. hoc est enim: ut inludatur ab angelis eius, quoniam sic inluditur, cum sanctis prosunt temtationes eius, quibus eos deprauare conatur, ut malitia, in qua ipse esse uoluit, eo nolente sit utilis seruis dei, qui hoc praeuidens eum finxit. ideo initium 20 ad inludendum, quia et mali homines, uasa eiusdem diaboli et tamquam capitis corpus, quos nihilominus deus malos futuros praeuidens creauit tamen ad utilitatem sanctorum, similiter inluduntur, cum et ipsis nocere uolentibus praestatur sanctis ex eorum conparatione cautela et pia sub deo humilitas 25. et intellegentia gratiae et exercitatio ad tolerandos malos et probatio ad diligendos inimicos. sed ille est initium figmenti, quod sic inluditur, quia praecedit istos et temporis antiquitate
5 aereum b 7 etiam (e ex u m. 1) E utilem (u 8. I. m. 1) R
8 eum om. b eum om. b 9 praeuenda P adque E1 10 uolun- tatis PRS 11 bonitate (boni in ras.) E potestate esset S 12 cap. XX E dicturus (ur exp. m. 1) P 16 prodeesset P 18 depra- bare El 19 esse om. S 20 qui] quia PRbd 21 eiusdem]
eius S 24 prestatur E 25 cautela] cauta P humilitatis et intelligentie gratia b 28 & inluditur (exp. m. 1) S praecedet S praecedististos P
de Genesi ad litteram lib. XI. 355
et principatu malitiae. hoc autem illi deus per sanctos angelos facit illo opere prouidentiae, quo creatas naturas administrat, subdens uidelicet angelos malos angelis bonis, ut malorum inprobitas non quantum nititur sed quantum sinitur possit;
5 nec tantum angelorum malorum, uerum et hominum, donec etiam ista iustitia, qua uiuitur ex fide, quae nunc patienter in hominibus eiercetur, conuertatur in iudicium, ut possint et ipsi non solum duodecim tribus Israhel, sed etiam angelos iudicare.
10 23. Quod ergo putatur numquam diabolus in ueritate stetisse, numquam cum angelis beatam duxisse uitam, sed ab ipso suae conditionis initio cecidisse, non sic accipiendum est, ut non propria uoluntate deprauatus, sed malus a bono deo creatus putetur: alioquin non ab initio cecidisse diceretur;
15 neque enim cecidit, si talis est factus. sed factus continuo se a luce ueritatis auertit, superbia tumidus et propriae potestatis delectatione corruptus . unde beatae atque angelicae uitae dulcedinem non gustauit: quam non utique acceptam fastidiuit, sed nolendo accipere deseruit et amisit. proinde
80 nec sui casus praescius esse potuit, quoniam sapientia pietatis est fructus. ille autem continuo inpius consequenter et mente caecus non ei eo, quod acceperat, cecidit, sed ei eo, quod acciperet, si subdi uoluisset deo: quod profecto quia noluit,
6 cf. Rom. 1, 17 7 cf. Ps. 93, 15 8 cf. Matth. 19, 28 cf. I Cor. 6, 3 '
1 principatum EP h»oc (b er.) E ille PlE om. b 2 ammini- strat E2PE 4 improuitas P 5 et hominum] etiam et hominum PEl 6 istam (m exp. m 1) P fide (f ex i m. 2) P 7 exerce*»tur (re er.) E 8 set E angelos (n 8. I m. 1) E 10 cap. XXI E; hinc inc. Excerpta Eugippii (ed. Knoll 179, 14—182, 14) 11 duxisse (u 8up. i m. 1) S 12 condicionis Eug caecidisse P sic (c sup. t
add. m. 1) S 13 deprauatus est S 15 cecidit (ci 8. I. m. 1) E talis (i ex e m. 1) E est] esset P om. Eug. 16 superuia P
proprie E 19 fastidiauit (a exp. m. 1) S disseruit El 20 prae- stius E quoniam (niam «. I. add. m. 2) E quam b 22 cecus SE caecatus Eug. 23 acciperet] acceperat S subditio P
23*
356 S. Aureli Augustini
et ab eo quod accepturus erat cecidit et potestatem illius, sub quo esse noluit, non euasit, factumque in iUo est pondere meritorum, ut nec iustitiae possit lumine delectari nec ab eius sententia liberari.
24. Quod ergo per Esaiam prophetam in eum dicitur: 6 quomodo cecidit de caelo lucifer mane oriens? con- tritus est in terram qui mittebat ad omnes gentes. tu autem dixisti sensu tuo: in caelum ascendam, super sidera caeli ponam thronum meum, sedebo in monte excelso super montes excelsos, qui sunt ad aqui- io lonem, ascendam super nubes, ero similis altiasimo. nunc autem ad inferos descendes et cetera, quae in figura regis uelut Babylonis in diabolum dicta intelleguntur, plura in eius corpus conueniunt, quod etiam de humano genere congregat, et in eos maxime, qui ei per superbiam i& cohaerent apostatando a mandatis dei. sicut enim qui erat diabolus homo dictus est, ut in euangelio: inimicus homo hoc fecit, ita qui homo erat diabolus dictus est, ut rursus in euangelio: nonne ego uos duodecim elegi? et unus ex uobis diabolus est. et sicut corpus Ghristi, quod est w ecclesia, dicitur Christus, sicut illud est: uos Abrahae semen estis, cum paulo superins dixisset: Abrahae dictae sunt promissiones et semini eius. non dicit: et semi- nibus tamquam in multis, sed tamquam in uno: et semini tuo, quod est Christus, et iterum: sicut enim *s
6 Es. 14, 12—15 17 Matth. 13, 28 19 Ioh. 6, 70 21 Gal. 3, 29. 16 25 I Cor. 12, 12
2 non (n fin. 8. I. m. 1) E 5 cap. XXII E Isaiam bd 9 tro- uura P montem excelsum 8 10 excelsus P 12 descendens E descendis S 13 uelut] uel S babyl|jlonis P babyllonis B babyloni^ (i 8. I. m. t) S 14 corpus 8. I. m. 1 B 15 congregat] congruat ri congruebat b 16 coherent EPBS apostatando (ta ante n s. I. m. 1) R cap. XXIII E 18 ita qui] itaque P1 qui corr. m. 2 B
dlftbolus
ut (u sup. e poe. m. 1) S 19 aone B eligi P 20 zabulus (corr. m, 1) S 21 aeclesia E habrahae P 22 habrahae P 28 promissionis P1 semine P1 24 sed tamquam] sed quaai S et semini tuo om. S 25 qui b
de Geneei ad litteram lib. XI. 357
corpus unum est et membra habet multa, omnia autem membra corporis cum sint multa unum est corpus, ita et Christus: eo modo etiam corpus diaboli, cui caput est diabolus, id est ipsa inpiorum multitudo maxi-
5 meque eorum, qui a Christo uel de ecclesia sicut de caelo decidunt, dicitur diabolus et in ipsum corpus figurate multa dicuntur, quae non tam capiti quam corpori membrisque con- ueniant. itaque lucifer, qui mane oriebatur et cecidit, potest intellegi apostatarum genus uel a Christo uel ab ecclesia:
10 quod ita conuertitur ad tenebras amissa luce, quam portabat, quemadmodum qui conuertuntur ad deum a tenebris ad lucem transeunt, id est qui fuerunt tenebrae lux fiunt.
25. Item in figura principis Tyri per Ezechielem prophetam in diabolum dicta intelleguntur: tu es signaculum simili-
15 tudinis et corona decoris; in deliciis paradisi dei fuisti. omni lapide pretioso ornatus es et cetera, quae non tam in ipsum principein spiritum nequitiae quam in corpus eius dicta conueniunt. paradisus enim dicta est ecclesia, sicut legitur in Cantico canticorum: hortus conclusus,
$o fons signatus, puteus aquae uiuae, paradisus cum fructu pomorum. inde ceciderunt uel aperta et corporali separatione omnes haeretici uel occulta et spiritali, quamuis in ea corporaliter esse uideantur, omnes conuersi ad uomitum suum cum post remissionem omnium peccatorum paululum
14 Ezech. 28, 12. 13 19 Cant. 4, 12. 15 . 13 23 cf. Prou. 26, 11; II Petr. 2, 22. 21
4 maxime quae P 6 aeclesia EP 6 decidunt] ceciderunt S figu- ratae E figuratae PRS 7 capite P1 corpore P1 membrisquae P membris b conueniat P 8 oribatur P caecidit P potest]
postl?1 9 apostatarum (alt. ta *. I. m. 1) E 11 quemammodum EPB conuertuntur Rl 12 fiunt lux Fug. 13 eap. XXIIII E hiezechielem PR*Eug. profetam E propbftam R 15 paradjsi R dei om. b
16 praetioso EPS praecioso R ordinatus S et non (uon exp. m. 1) S
17 spirituum # 18 eius 8-l.m.lS paradjssusl? et ecclesiaP et aeclesia (et 8. I. m. 2 add.) E 19 legitur post canticorum in b ortus ElS 2 1 caeciderunt P 22 heretici EPRS 23 in *. I m. 1 R uideantur (de add m m. 2)P 24 postremis nem P omnium om.ES peccatorum euorum^
358 S. Aureli Augustini
ambulassent in uia iustitiae, in quibus facta sunt posteriora deteriora prioribus et quibus expediebat non cognoscere uiam iustitiae quam cognoscentibus retrorsum reflecti a tradito sibi sancto mandato. hanc pessimam generationem dominus describit, cum dicit spiritum nequam exire ab homine et cum 5 aliis septem redire et in domo, quam mundatam iam inuenerat intrare, ut sint nouissima hominis illius peiora prioribus. tali enim generi hominum, quod iam factum est corpus diaboli, possunt haec uerba congruere: a die, qua creatus es tu cum cherub, id est cum sede dei, quae interpretatur „mul- 10 tiplicata scientia", et posui te in monte sancto dei, hoc est in ecclesia — unde est: et exaudiuit me de monte sancto suo — fuisti ia medio lapidum flammeorum, id est sanctorum spiritu feruentium, lapidum uiuorum, ambulasti sine uitio tu in diebus tuis, ex quo die 15 creatus es tu, donec inuenta sunt delicta tua in te. possunt diligentius ista tractari, ut fortassis ostendant non solum et hunc intellectum esse in his uerbis posse, sed omnino alium esse non posse.
26. Uerum quia longum est et alium sermonem exigit 90 eidem tantum quaestioni deputatum, nunc sufficiat ista con- plexio aut ab initio conditionis suae diabolum a beatitudine, quam si uoluisset percepturus fuerat, inpia superbia cecidisse aut alios esse angelos inferioris ministerii in hoc mundo, inter quos secundum eorum quandam non praesciam beati- *s tudinem uixerat et a quorum societate cum sibi subditis
5 cf. Matth. 12, 43—45 9 Ezecb. 28, 14. 15 12 Ps. 3, 5
1 ambulassent (pr. s ex n m. 1) E 2 cognoscerent P1 3 a om. b 5 describet Pl omine P 6 et in] in Eug. 7 intrare ESEug:
inhabitare PRbd 8 generi (i sup. e pos. m. 1) 8 9 possint P es in ras. R est S tu in ras. R om. S 10 cerubi El interprae- tatur EPRS 11 posuit PSbd posui te] pos**uitae R dei] suo b 12 aeclesia E et om. S 14 spirituum Eug. 16 delicta] dilecta P 17 fortasse S ostendatur Rbd 21 deputandum S cap. XXV E 22 a] ab ea (b et ea add. in fine uers. m. 2) R 23 erat S- super- uia P caecidisse P 25 quadam S 26 uixerat (u ex d m. 1) E et om. S
de Genesi ad litteram lib. XI. 359
angelis suis tamquam archangelus cecidit per superbam inpietatem — si hoc ullo modo adseri potest, quod mirum si potest — aut certe rationem requirendam, quemadmodum omnes sancti angeli, si inter illos aliquando pariter beatus
5 cum suis angelis diabolus uixit, nondum habuerint etiam ipsi certam praescientiam perpetuae felicitatis suae, sed eam post casum eius acceperint, aut quo merito ante peccatum suum diabolus cum sociis suis a ceteris angelis discretus fuerit, ut ipse sui futuri casus esset ignarus, illi autem certi per-
10 mansionis suae, dum tamen et peccatores angelos minime dubitemus detrusos tamquam in carcerem caliginis huius aeriae circa terras secundum apostolicam fidem in iudicio puniendos seruari et in illa superna beatitate sanctorum ange- lorum non esse incertam uitam aeternam nec nobis secundum
15 dei misericordiam et gratiam et fidelissimam pollicitationem incertam futuram, cum fuerimus eis post resurrectionem et istorum mutationem corporum copulati. ad hanc enim spem uiuimus et eius promissionis gratia recreamur. quidquid autem etiam de diabolo dici potest, cur eum deus creauerit, cum
*> talem praesciret futurum, et cur omnipotens eius uoluntatem
non conuertat in bonum, secundum ea, quae disseruimus.
cum de malis hominibus similiter quaereremus, siue intel-
legatur siue credatur siue quid melius inueniri potest inueniatur.
27. Ab illo ergo, cuius super omnia, quae creauit, summa
» potestas est, per angelos sanctos, a quibus inluditur diabolus,
10 cf. II Petr. 2, 4 1 superbjam (i del. m. 1) E supeniiam P superb^am (i er.) S super- bie^ b 2 impietatem El et impietatem (et add. m. 2) B 8 ratio est requirenda b quemammodum E 4 si om. S beatus] btds b
5 diabulus P 6 post (t add. m. rec) P 7 casum] causam Bl suum peccatum PBSbd 9 casus futuri PBbd illi (alt. 1 8 l. et i fin. ex e m. 1) B 10 mineme Pl 11 carcere E 12 aere^ b 13 beati- tudine PBS*bd 15 fedelissimam P 17 mutatione S copulari 6 enim] eius b 19 quur P cum ex euitit S 20 quur P 21 con- uertit b desseruimus B1 22 quaereremus] quaereremns accipiendum puto S 24 hinc excerpit Eugippius ed. Knoll pag. 218, 14—221, 7
ergo] enim S 25 sanctos] suos b
360 S- Aureli Auguetini
cum et de ipsius maliuolentia consulitur ecclesiae dei, non est permissus temtare feminam nisi per serpentem nec uirum nisi per feminam . sed in serpente ipse locutus est utens eo uelut organo mouensque eius naturam eo modo, quo mouere ille et moueri illa potuit ad exprimendos uerborum sonos et & signa corporalia, per quae mulier suadentis intellegeret uolun- tatem. in ipsa uero muliere, quia illa rationalis creatura erat, quae motu suo posset uti ad uerba facienda, non ipse locutus est, sed eius operatio atque persuasio, quamuis occulto instinctu adiuuaret interius, quod exterius egerat per ser- 10 pentem. quod quidem si solo instinctu occultius ageret, sicut egit in Iuda, ut traderet Christum, posset efficere in anima superbo amore suae potestatis induta . sed, sicut iam dixi, temtandi uoluntatem habet diabolus, in potestate autem nec ut faciat habet nec quomodo faciat. quia permissus est ergo, i* temtauit et, quomodo permissus est, ita temtauit; cui autem generi hominum prodeesset quod faciebat, neque sciebat neque uolebat et eo ipso inludebatur ab angelis.
28. Non itaque serpens uerborum sonos intellegebat, qui ex illo fiebant ad mulierem. neque enim conuersa credenda to est anima eius in naturam rationalem, quandoquidem nec ipsi homines, quorum rationalis natura est, cum daemon in eis loqui- tur ea passione, cui exorcista requiritur, sciunt, quid loquantur:
12 cf. Ioh. 13, 2
1 et] det Pl maleuolentia d consoletur Bx consulatur b con- solitur Pl aeclesiae (e fin. 8. I. m. 1) E aecclesiae S 3 cap. XXVI E loquutus B 4 quo mouerej quomodo uere B*b 5 et moueri] et mouere P1 mouere et moueri b illa om. b ueruorum P 6 sua- dentes P 7 mulier El rationationalis E rationabilis S 8 loquutua P 9 occultu Sl 10 stinctu El instinctu (u sup. o m. 1) B 11 stinctu ^1 12 iudani (exp. m. 1) S animo b 13 induta (8. I. m. 2 add. al duc) E inducta PBSbdEug 14 habet uoluntatem S potestatem E 15 cap. XXVII E ergo permissus est S 16 cui] quod SR%
17 prodeesset E prodesset BSbd faciebat (eb 8. 1. m. 1) S 20 fiebant (n * l. m. 1) S 22 homnes P demon P in om. P in eis sup. iis scr. m. 1 S 23 extorcista E
de Genesi ad litteram lib. XI. 361
quanto minus illo intellegeret uerborum sonos, quos per eum et ex eo diabolus illo modo faciebat, qui hominem loquentem non intellegeret, si eum a diabolica passione inmunis audiret! nam et quod putantur audire et intellegere serpentes uerba
5 Marsorum, ut eis incantantibus prosiliant plerumque de latebris, etiam illic diabolica uis operatur, ad agnoscendam ubique prouidentiam quam rem cui rei naturali ordine subiciat et quid etiam uoluntatibus malis sapientissima potestate permittat, ut hoc magis habeat usus serpentes
10 moueri carminibus hominum quam ullum aliud genus ani- mantium. etiam haec enim non parua testatio est naturam primitus humanam serpentis seductam esse conloquio. gaudent enim daemones hanc sibi potestatem dari, ut ad incantationem hominum serpentes moueant, ut quolibet modo fallant quos
i5 possunt. hoc autem permittuntur ad primi facti memoriam commendandam, quo sit eis quaedam cum hoc genere familiaritas. porro ipsum primum factum ad hoc permissum est, ut per naturam serpentis significaretur generi hominum, cui erudiendo haec gesta conscribi oportebat, omnis diabolicae
20 temtationis similitudo: quod adparebit, cum in serpentem proferri coeperit diuina sententia.
29. Proinde prudentissimus omnium bestiarum, hoc est astutissimus , ita dictus est serpens propter astutiam diaboli, quae in illo et de illo agebat dolum, quemadmodum
u dicitur prudens uel astuta lingua, quam prudens uel astutus mouet ad aliquid prudenter astuteque suadendum. non enim est haec uis seu uirtus membri corporalis, quod uocatur lingua, sed utique mentis, quae utitur ea. ita etiam dictus
1 ille 8. I m. 1 8 2 et 8. I m. 1 8 om. Eug 3 non *. I. m. 1 8 4 cap. XXVIII E 5 morsorum P1 6 late#»bris (re er.) R cogno-
scendam PBSbd agnoscendum Eug 8 et] ut Blb 9 habeat magis S 11 etiam haec] et iam hoc b 12 hamanam Sl 13 enim] autem Eug. demones S incantationes E2 14 moueantur Eug 15 possint S permittantur El 16 conmendandam B quod PSbd, (d er.) B
19 scribi S 20 apparebit E 22 cap. XXVIIII E 24 diabuli P qui b quemammodum EPB 26 a<Jstutaeque E
362 S. Aureli Augustini
est stilus mendax scribarum; neque enim esse mendacem pertinet nisi ad uiuentem atque sentientem . sed stilus mendax dictus est, quod per eum mendax mendaciter operetur, quemad- modum si et iste serpens mendax diceretur, quod eo diabolus tamquam stilo mendaciter uteretur. 5
Hoc ideo commendandum putaui, ne quisquam existimans animantia rationis expertia humanum habere intellectum uel in animal rationale repente mutari seducatur in illam opinionem ridiculara et noxiam reuolutionis animarum uel hominum in bestias uel in homines bestiarum. sic ergo locutus est serpens 10 homini, sicut asina, in qua sedebat Balaam, locuta est homini, nisi quod illud opus fuit diabolicum, hoc angelicum. habent enim quaedam boni et mali angeli opera similia, sicut Moyses et magi Pharaonis. uerum in his etiam boni angeli potentiores sunt nec mali angeli etiam talium operum quidquam possunt, 15 nisi quod per bonos angelos permiserit deus, ut retribuatur unicuique secundum cor eius uel secundum gratiam dei utrumque iuste ac benigne per altitudinem diuitiarum sa- pientiae et scientiae dei.
30. Dixit ergo serpens mulieri: quid quia dixit 20 deus: non edetis ab omni ligno paradisi? et dixit mulier serpenti: a fructu ligni, quod est in paradiso, edemus; de fructu autem ligni, quod est in medio paradisi, dixit deus: non edetis ex eo neque tangetis illud, ne moriamini. ideo prius interrogauit serpens et 25 respondit hoc mulier, ut praeuaricatio esset inexcusabilis neque
11 cf. Num. 22, 28 13 cf. Exod. 7, 10. 11 18 cf. Rom. 11, 33 20 Gen. 3, 1-3
2 atque sentientem om. P 3 mendatiter 5l quemammodum ERSX 4 et om. S 6 conmendandum R 7 racionis R exper»##tia R
8 animal rationale] animfi, rationale* S mutare Px oppinionem S
9 reuolutiones P 10 uestiarum Pl cap. XXX E loquutus P 11 balam P 12 fuit opus bd 15 nec] •& (& in ras.) R quicquam operum S quicquam SR 18 iustae Pl 19 et scientiae om. d 20 mulieri (i fin. ex e m. 1) P 21 ^ditis P 22 serpente Pl fructi E 23 ediinus b 24 paradiso EPR contingetis P 26 h$c b
de Genesi ad litteram lib. XI. 363
ullo modo dici posset id, quod praeceperat deus, oblitam fuisse mulierem, quamquam et obliuio praecepti, maxime unius et tam necessarii, ad maximam culpam damnabilis neglegentiae pertineret . uerum tamen euidentior eius trans-
5 gressio est, cum memoria retinetur et tamquam in illo deus adsistens praesensque contemnitur. unde necessarium fuit, cum in psalmo diceretur: et meraoria retinentibus man- data eius, addere: ut faciant ea. multi enim memoria retinent, ut contemnant ea praeuaricationis maiore peccato,
10 ubi obliuionis nulla est excusatio.
Dixit ergo serpens mulieri: non morte moriemini. sciebat enim deus, quoniam qua die manducaueritis de eo aperientur uobis oculi et eritis sicut dii, cognoscentes bonum et malum. quando his uerbis crederet
i5 mulier a bona atque utili re diuinitus se fuisse prohibitos, nisi iam inesset menti amor ille propriae potestatis et quaedam de se superba praesumtio, quae per illam temtationem fuerat conuincenda et humilianda? denique uerbis non contenta serpentis considerauit lignum uiditque bonum ad escam
20 et decorum ad aspectum et non credens posse inde se mori, arbitror, quod putauerit deum alicuius significationis causa dixisse: si manducaueritis, morte moriemini. atque ideo sumsit de fructu eius ct manducauit et dedit etiam uiro suo secum, fortassis etiam cum uerbo suasorio, quod scrip-
25 tura tacens intellegendum relinquit. an forte nec suaderi iam
7 Ps. 102, 18 11 Gen. 3, 4. 5 19 Gen. 3, 6
1 possit PR 2 maxime R 3 dampnabilis B1 6 contempnitur R 8 adderent S retinent memoria bd 9 contempnant E*S contemnat P 10 obliuionis (obli 8. I. m. 1) R 11 cap. XXXI E 12 qno lib; sed cf. 332, 20 manducaberitis P 13 adaperientur EtPRSbd dii] die Pl 15 utile P1 se om. S 16 menti] ei S amor menti ille, 6 17 de se] de$9se E praesumptio E*RSbd 18 conuincendam P humi- landa E humiliandam P contenta ex contempta corr. m. 1 S 20 posse om. S1 se inde S 22 adque ElP 23 ideo s. I. m. 1 S sump- sit E*RSbd dedit (de 8. I m. 1) E 24 scribtura EP 25 re-
liquit E*b
364 S. Aureli Augustini
opus erat uiro, quando illam eo cibo mortuam non esse cernebat?
31. Ergo ederunt . et aperti sunt oculi amborum. quo nisi ad inuicem concupiscendum, ad peccati poenam carnis ipsius morte conceptam, ut iam esset corpus non ani- s male tantum, quod poterat, si oboedientiam conseruarent, in meliorem spiritalemque habitum sine morte mutari, sed iam corpus mortis, in quo lex in membris repugnaret legi mentis? neque enim clausis oculis facti erant et in paradiso deliciarum caeci palpantesque oberrabant, ut uetitum lignum etiam nesci- entes adtingerent palpantesque fructus prohibitosignorandodecer- perent. quomodo autem animalia et uolatilia adducta sunt ad Adam, ut uideret, quid ea uocaret, si non uidebat? et quomodo ipsa mulier ad uirum adducta est, quando facta est, ut de illa, quam non uidebat, diceret: hoc nunc os ex ossibus meis is et caro de carne mea et cetera? postremo, quomodo uidit mulier, quia bonum est lignum in escam et quia placet oculis ad uidendum et decorum est cognoscere, si eorum clausi erant oculi?
Nec tamen ideo propter unius uerbi translationem totum *o iigurate accipiendum est. uiderit enim, quemadmodum dixerit serpens: aperientur uobis oculi. hoc enim eum scriptor libri dixisse narrauit; in qua uero significatione uel sententia dixerit, lectori considerare permisit. hoc autem, quod scriptum est: et aperti sunt oculi eorum et cognouerunt, quia w nudi erant, ita scriptum est, quemadmodum omnia, quae gesta narrantur, nec tamen ideo in allegoricam narrationem nos debeht ducere. neque enim et euangelista narrator dicta
3 Gen. 3, 7 8 cf. Bom. 7, 23 12 cf. Gen. 2, 19. 22. 23
26 cf. Luc. 24, 13-81
1 illom P* cibu & mortua R 8 cap. XXXII E 4 quo] Quomodo b 6 mortel memoriae S concepta El 7 mutare P 9 diliciarum PR 12 autem 8. I. m. 1 8 et uolatilia post sunt legi- tur in S 15 ex] de Sd 21 quemammodum ESR qaaeroammodum P 22 eum 8. I m. 1 R scribtor EPR1 scriptura S 24 scribtum &P 26 scribtuin EXP quemammodum EPR 28 et om. El narratur S
de G e n e 3 i ad litteram lib. XI. 365
cuiusquam figurata ex eius persona inserebat, ac non ex persona sua, quae fuerant gesta, narrabat, cum diceret de illis duobus, quorum erat unus Cleophas, quod, cum fregisset eis dominus panem, aperti sunt oculi eorum et co- 6 gnouerunt eum, quemper uiam non cognouerant, non utique clausis oculis ambulantes, sed eum cognoscere non ualentibus. sicut ergo ibi, sic nec isto loco narratio figurata est, quamuis translato uerbo scriptura usa sit, ut apertos diceret ooulos, qui et antea patebant : apertos utique ad aliquid intuendum
io et cogitandum, quod antea numquam aduerterant. ubi enim ad transgrediendum praeceptum audax curiositas mota est, auida experiri latentia, quidnam tacto uetito sequeretur, et noxia Hbertate habenas prohibitionis rumpere delectata, pro- babilius existimans non esse mortem, quam timuerant, secu-
i6 turam — tale quippe pomum credendum est fuisse in illa arbore, cuius generis poma iam in aliis arboribus innoxia senserant — magis crediderunt posse deum peccantibus facile ignoscere, quam patienter tulerunt non cognoscere, quidnam esset uel cur eos inde cibum sumere uetuisset. mox ergo ut
80 praeceptum transgressi sunt intrinsecus gratia deserente omnino nudati, quam typho quodam et superbo amore suae potestatis oifenderant, in sua membra oculos iniecerunt eaque motu eo, quem non nouerant, concupiuerunt. ad hoc ergo aperti sunt oculi, ad quod antea non patebant, quamuis ad alia paterent.
25 32. Haec mors ea die accidit, qua factum est quod deus uetuit. amisso quippe statu mirabili corpus ipsum — qui status etiam de ligno uitae uirtute mystica praebebatur, per
2 narrabant (n del. m. 1) E 8 unus erat Bbd cleopaa ElP
6 cognouerunt P 6 ualentes S 7 nec] in b 8 scribtura E*P sit] uideatur b 12 auida in ras. B 13 abenas El 16 arbore (re corr. fti. 2) B 17 magis] unde magis PBlbd deum posse PBSbd 18 tulerit b quidnam (nam 8. I. t». 1) B 19 uel om. E quur P ciuum El ut ergo PBSbd 21 typq E*Fb tyfo BS2 tipo S* 22 iniecterunt E eaquae E eaqaae PB2 eo om. b 23 quS (e ex a) S nouerunt PBl concupierunt B1 cop. XXXIII E 24 aliam PB parterent PB 26 qui] cui bd 27 statutus B mistica SB
366 S. Aureli Augustini
quem nec morbo temtari nec mutari aetate potuissent, ut hoc in eorum carne quamuis adhuc animali et in melius postea commutanda iam tamen significaretur per escam ligni uitae, quod ex ipso spiritali alimento sapientiae, cuius sacramentum illud lignum erat, fit in angelis per aeternitatis participationem, 6 ut in deterius non mutentur — hoc ergo amisso statu corpus eorum duxit morbidam et mortiferam qualitatem, quae inest etiam pecorum carni> ac per hoc etiam eundem motum, quo fit in pecoribus concumbendi adpetitus, ut succedant nascentia morientibus, sed tamen etiam in ipsa iam poena suae gene- 10 rositatis index anima rationalis bestialem motum in membris suae carnis erubuit eique incussit pudorem non solum, quia hoc ibi sentiebat, ubi numquam antea tale aliquid senserat, uerum etiam quod ille pudendus motus de praecepti trans- gressione ueniebat. ibi enim sensit, qua prius gratia uestiretur, 15 quando in sua nuditate nihil indecens patiebatur. ibi conple- tum est: domine, in uoluntate tua praestitisti decori meo uirtutem. auertisti autem faciem tuam, et factus sum conturbatus. denique illa conturbatione ad folia ficulnea cucurrerunt, succinctoria consuerunt et quia glorianda deserue- 20 rant pudenda texerunt. nec arbitror eos cogitasse aliquid inillis foliis, quod talibus congrueret contegi iam membra prurientia; sed occulto instinctu ad hoc illa conturbatione conpulsi sunt, ut etiam talis poenae suae significatio a nescientibus fieret, quae peccatorem facta conuinceret et doceret scripta lectorem. 25
17 Ps. 29, 8
2 adhuc (*. I. m. 1) B animali adhuc S et] licet S 3 aescam P 4 sapientiae om. b 5 bonis angelis b 7 quod 8 8 cap. XXXIIU E 9 concumbendi (d ex t m. 1) E appetitus E 10 ipsa* (m er.) B iam om. b poena* (m er.) B 11 uindex b uestialem E1 mem- brum S 12 erubit B eiqu? P 13 hoc 8. J. m. 1 S ibi] cibi P solaibi S 14 motus] modus b 17 bona uoluntate (bona add. m. 2) E prestitisti ES 18 tuam ame^ 20 gloriando b 23 instinctu (aU. n 8. I. m. 1) E instintu P1 instincto Bl tinctu #l 24 poene 8
significatione S 25 peccatorem E1 factum b conuincerent SB* scribta EP scriptura b lectorum P1
de Genesi ad litteram lib. XI. 367
33. Et audierunt uocem domini dei ambulantis in paradiso ad uesperam. ea quippe hora tales iam conuenerat uisitari, qui defecerant a luce ueritatis. fortassis autem aliis intrinsecus uel eifabilibus uel ineffabilibus modis deus cum
& illis antea loquebatur, sicut etiam cum angelis loquitur ipsa incommutabili ueritate inlustrans mentes eorum, ubi est intellectus nosse simul quaecumque etiam per tempora non fiunt simul: forte, inquam, sic cum eis loquebatur, etsi non tanta participatione diainae sapientiae, quantam capiunt angeli,
io tamen pro humano modulo, quantumlibet minus, sed ipso genere uisitationis et locutionis; fortassis etiam illo qui fit per creaturam siue in extasi spiritus corporalibus imaginibus siue ipsis sensibus corporis aliqua specie praesentata uel ad uidendum uel ad audiendum, sicut in angelis suis solet
i5 uideri deus uel sonare per nubem. nunc tamen quod audierunt uocem dei ambulantis in paradiso ad uesperam, nonnisi per creaturam uisibiliter factum est, ne substantia illa inuisibilis et ubique tota, quae patris et filii est et spiritus sancti, cor- poralibus eorum sensibus locali et temporali motu adparuisse
so credatur.
Et absconderunt se Adam et mulier eius a facie domini in medio ligno, quod est in paradiso. cum deus auertit intrinsecus faciem suam et fit homo conturbatus, non miremur haec fieri, quae similia sunt dementiae, per nimium
25 pudorem ac timorem illo quoque occulto instinctu non quiescente, ut ea nescientes facerent, quae aliquid signifi-
1 Gen. 3, 8
1 deambulantls E2 ambulantes P1 2 sup. et a m. 1 ea S ora S
3 uisitare PR2bd defecerant Rl autem] enim PRbd in aliis b
4 uel effabilibus om. P 6 incomutabili R mentem S 9 quantn b 12 ecstasi d 13 speciae PS presentata S 14 uideri solet S 16 uesueram Pl 18 ubiquae Px que P patris] est patris b fili E1 est om. b sancti est P 21 faciae S 22 ligni E2 23 fieet E non non S 25 quoquae P 26 quae— significarent in mg. m. 1 appos. R
368 S. Aureli Augustini
carent quandoque scituris posteris, propter quos ista con- scripta sunt.
34. Et uocauit dominus deus Adam et dixit illir Adam ubi es? increpantis uox est, non ignorantis. et hoc sane ad aliquam pertinet significationem, quod sicut praeceptum uiro 5 datum est, per quem perueniret ad feminam, ita uir prior interrogatur; praeceptum enim a domino per uirum usque ad feminam, peccatum autem a diabolo per feminam usque ad uirum. baec mysticis signiiicationibus plena sunt non id agentibus, in quibus facta sunt, sed de his agente poten- 10 tissima sapientia dei. non autem nunc significata reseramus, sed gesta defendimus.
Sespondit ergoAdam: uocem tuam audiui in paradiso et timui, quia nudus sum, et absondi me. satis pro- babile est solere deum per creaturam tali actioni congruam i& in forma humana primis illis hominibus adparere; quos tamen numquam permisit aduertere nuditatem suam eorum inten- tionem in superna sustollens, nisi post peccatum pudendum in membris motum poenali membrorum lege sensissent. sic ergo adfecti sunt, ut solent adiici homines sub oculis hominum; ao et talis adfectio de peccati poena erat eum latere uelle, quem latere nihil potest, et ab eo carnem occultare, qui cordis inspector est. sed quid mirum, si superbe uolentes esse sicut dii euanuerunt in cogitationibus suis et obscuratum est insipiens cor eorum? se quippe dixerunt esse sapientes in as abundantia sua et illo auertente faciem stulti facti sunt. quod enim iam ipsos pudebat erga se ipsos, unde sibi et succinctoria
3 Gen. 3, 9 13 Gen. 3, 10 23 cf. Rom. 1, 21. 22
1 scribta P 3 cap. XXXV E dns om. 8 Adam in fine om. Ub. 4 ignorantes P1 6 priori Pl 7 preceptum 8 8 fiminam P
autem om. 8 diabulo PB 9 misticis 8 10 agente] id agentePRStf illud agente b 17 intentione E 18 nisi] nisi cum d 19 poenale PBl sic (c s. I. m. 1) B 21 de peccati om. Pl paena P eum] cum b uellent b 22 lateri B 23 superue P superbi bd sicut] qui sicuttf 24 die P1 26 habundantia B 27 ergasse P1
de Genesi ad litteram lib. XI. 369
fecerant, multo uehementius ab illo etiam sic succincti uideri uerebantur, qui tamquam familiari temperamento ad eos uidendos per creaturam uisibilem uelut humanos oculos ad- ferebat. si enim propterea sic adparebat, ut homines tamquam
5 cum homine loquerentur, quemadmodum Abraham ad quer- cum Mambrae, illa ipsa prope amicitia pudore onerabat post peccatum, quae iiduciam dabat ante peccatum; nec iam illam nuditatem audebant ostendere talibus oculis, quae displicebat et suis.
10 35. Dominus ergo uolens iam peccatores moro iustitiae interrogatos punire amplius quam illa erat poena, de qua iam cogebantur erubescere, quis nuntiauit, inquit, tibi, quia nudus es, nisi a ligno quod praeceperam tibi tantum ne ex eo manducares ab eo edisti? hinc enim mors con-
15 cepta propter dei sententiam, qui sic fuerat comminatus, fecit aduerti concupiscentialiter membra, ubi dicti sunt aperti oculi, et secutum est, quod puderet. et dixit Adam: mulier, quam dedisti mecum, haec mihi dedit a ligno, et edi. superbia! numquid dixit: peccaui? habet deformitatem con-
80 fusionis et non habet confessionis humilitatem. ad hoc ista conscripta sunt, quia et ipsae interrogationes nimirum ad hoc factae sunt, ut et ueraciter et utiliter scriberentur, quia, si uiendaciter, non utique utiliter, ut aduertamus, quo morbo superbiae laborent homines hodie nonnisi in creatorem co-
5 cf. Gen. 18, 1 12 Gen. 3, 11 17 Gen. 3, 12
1 etiara om. S 2 familiare P 3 uiuendos P 4 sic (c *. I. m. 1) E apparebat E 5 quemaminodum EPRS ad] at 2Jl 6 mambre Sbd pudore (o ex u m. 1) E pudoreni b honerabat S 7 quae — pec-
catum m. 1 in mg. suppl. P 10 iam uolens S more] morte E
11 erat illa PRSbd 12 inquid nuntiauit S 13 quod] quo S pre- ceperam S 14 aedisti S cap. XXXVI E 16 ubij et ibi b
17 puderent b 18 mecum] mihi S me*cum {uoluit mihi scriberc) P
post edi 8equitur: eia in d 19 superbia om. b superuia P habet]
superbia habet b confusionis deformitatem bd 20 humilitatem (li 8. I. m. 1) P hecb 21 conscribta E*P sunt] sunt nimirum# ipsePfc nimirum om. S 24 laborarent E laborant PRb hodiae P*S conantur S
XXVIII. Aug. eect. III pars 1. 24
370 S. Aureli Augustini
nantes referre, si quid egerint mali, cum sibi uelint tribui, si quid egerint boni. mulier, inquit, quam dedisti mecum, id est quam dedisti, ut esset mecum, haec mihi dedit a ligno, et edi: quasi ad hoc data sit, ut non ipsa potius oboediret uiro et ambo deo. 5
Et dixit dominus deus mulieri: quid hoc fecisti? et dixit mulier: serpens seduxit me, et manducaui. nec ista confitetur peccatum, sed in alterum refert inpari sexu, pari fastu. ex his tamen natus est nec eos imitatus est. sed plane pluribus malis exercitus, qui dixit et dicet usque 10 ad terminum saeculi: ego dixi: domine, miserere mei; sana animam meam, quoniam peccaui tibi. quanto melius sic et isti! sed adhuc ceruices peccatorum non con- ciderat dominus. restabant labores, dolores, mortes et omnis contritio saeculi et gratia dei, qua tempore oportuno subuenit 15 hominibus, quos adflictos docuit non de se ipsis debere prae- sumere. serpens, inquit, seduxit me, et manducaui: quasi cuiusquam suasio praecepto dei debuerit anteponi.
36. Et dixit dominus deus serpenti: quia fecisti hoc, maledictus tu ab omnibus pecoribus et ab » omnibus bestiis, quae sunt super terram. super pec- tus tuum et uentrem tuum ambulabis et terram edes omnes dies uitae tuae. et inimicitias ponam inter te et inter mulierem et inter semen tuum et inter semen eius. ipsa tibi seruabit caput, et tu seruabis 25 eius calcaneum. tota ista sententia figurata est nec aliud
6 Gen. 3, 13 11 Ps. 40, 5 13 cf. Ps. 128, 4 19 Gen. 3, 14. 15
1 cum] tamen b siui P uelent P 2 inquid S*R 4 fdi S 6 cap. XXXVII E 7 manducaui (ca 8. I. m. 1) P 10 eiercu»tus (ta er.) R exercitatus PSbd 12 quoniam] quia Sbd 13 sic (c 8. I. m. I) P 14 restabat P mortis PRSbd omnes P 15 contrictio P con- tribio R opportuno Ebd 16 hi quos (hi 8. I. m. 2) R praesum- mere Rx presumere S 17 inquid S 19 serpenti (i sup. e m. 2) P 20 ante hoc add. tu E2PRSd peccoribus S 24 inter ante mulierem om. PRSbd fin. inter om. Rbd 25 eius (corr. m. 1 ex illius) E illius bd ipse PS seruauit EP 26 sententiam (m exp. m. 1) P
de Genesi ad litteram lib. XI. 37 1
ei debet scriptoris fides narrationisque ueritas, nisi ne illam dictam fuisse dubitemus. quod enim positum est: et dixit dominus deus serpenti, uerba scribentis sunt; haec exi- genda sunt per proprietatem. hoc ergo uerum est dictum
5 esse serpenti. iam cetera uerba dei sunt, quae libero lectoris intellectui relinquuntur, utrum proprie an figurate accipi debeant, sicut in exordio uoluminis huius nostri praelocuti sumus. proinde quod serpens, cur hoc fecerit, non est inter- rogatus, potest uideri, quod non ipse utique id in sua natura
10 et uoluntate fecerat, sed diabolus de illo et per illum et in illo fuerat operatus, qui iam ex peccato inpetatis ac superbiae suae igni destinatus fuerat sempiterno. nunc ergo quod ser- penti dicitur et ad eum, qui per serpentem operatus est, utique refertur, procul dubio figuratum est; nam his uerbis
15 temtator ille describitur, qualis generi humano futurus esset, quod genus humanum propagari tunc coepit, quando haec in diabolum est tamquam in serpentem prolata sententia. haec itaque uerba quomodo figuris expositis accipienda sint, et in illis duobus aduersus Manichaeos editis libris de Genesi,
20 quantum potuimus, disseruimus et, si quid diligentius et congruentius alias potuerimus, deus aderit, ut efficiamus; nunc tamen nostra intentio in aliud quam suscepimus nullo exigente auertenda est.
37. Et mulieri dixit: multiplicans multiplicabo
24 Gen. 3, 16
1 debet ei bd scribtoris EP narrationis quae PR neritas. Ne sine illam S 2 dictum El dicta B fuisset E dubitemus
fuisse S cap. XXXVIII E 3 uerba] uerba sola PRbd suunt E et he,c b 4 sunt 8. I. m. 1 R uere est dictum b 5 esse] est PRSd om. b 6 intellectu S relinquntur E1 relincuntur S1 relinquentur PRb propriae PlS an] ac Sl flguratae E 8 quur ElPR 9 id (d m n mut. m. I) E in om. ES 10 diabolum E1 11 ac] et b super- uie P 12 nunc— figuratum est om. S 14 his] in his E*PSd 15 tem- tatur P futurus] profuturus ^profuturus P 16 c»pit£ 19 duobus] diabolusP1 manicheos EPRS aeditistf genisiJR 21 adaeritjS'1 22 aliud tendit quam b 23 aduertenda est b 24 Et §H IQter mnUerem mulieri dixit (del. m. 1) P multiplicans om. EP
24*
372 S. Aureli Augustini
tristitias tuas et gemitum tuum; in tri.stitiis paries filios, et ad uirum tuum conuersio tua, et ipse tui dominabitur. haec quoque in mulierem dei uerba figurate ac prophetice multo commodius intelleguntur . uerum tamen quia nondum pepererat femina nec dolor et gemitus parientis 5 nisi ex corpore mortis est, quae illa praecepti transgressione concepta est, animalibus quidem etiam tunc membris, sed si homo non peccasset, non utique morituris et alio quodam statu feliciore uicturis, donec post uitam bene gestam in melius mutari mererentur, sicut iam supra pluribus locis 10 insinuauimus, refertur haec poena et ad proprietatem litterae, nisi quia id, quod dictum est: et ad uirum tuum con- uersio tua, et ipse tui dominabitur, uidendum est, quemadmodum proprie possit accipi. neque enim et ante peccatum aliter factam fuisse decet credere mulierem, nisi ut 15 uir ei dominaretur et ad eum ipsa seruiendo conuerteretur. sed recte accipi potest hanc seruitutem significatam, quae cuiusdam condicionis est potius quam dilectionis, ut etiam ipsa talis seruitus, qua homines hominibus postea serui esse coeperunt, de poena peccati reperiatur exorta. dixit quidem 20 apostolus: per caritatem seruite inuicem; sed nequaquam diceret: inuicem dominamini. possunt itaque coniuges per caritatem seruire inuicem; sed mulierem non permittit apostolus dominari in uirum. hoc enim uiro potius sententia dei detulit et maritum habere dominum meruit mulieris non 25 natura, sed culpa: quod tamen nisi seruetur, deprauabitur amplius natura et augebitur culpa.
21 Gal. 5, 13 24 cf. I Tim. 2, 12
3 figuratae EP2 4 propheticae E propheticae PlS b faemina PS 6 praecepti Pl 7 si ex hi 22 9 feliciori S 11 poenae P pena S littere E 1 3 tui dominabitur] tibi dominabitur ES dominabitur tui P2Ebd 14 quemammodum EP propriae PlS 15 facta El 16 uerteretur b 18 conditionis Sbd 19 seruitus] dizit in adam Pl qua om. Pl
hominebus I4 esse serui PEbd 20 coeperint b repperiatur EPE repperi S 21 apostolos Pl seruite (t sup. r m. 1) S 22 diceret (in mg. m 1 dnerat; S 24 sententiami2 sentia Pl dei sententia bd 26 deprababiturP
de Genesi ad litteram lib. XI. 373
38. Dixit ergo et ad uirum eius: quia audisti uoeem mulieris tuae et edisti de ligno, de quo praeceperam tibi de eo solo non edere, maledicta terra in ope- ribus tuis; in tristitiis edes illam omnes dies uitae
5 tuae. spinas et tribulos edet tibi, et edes fenum agri. in sudore faciei tuae edes panem tuum, donec con- uertaris in terram, ex qua sumtus es, quia terra es, et in terram ibis. hos esse in terra labores humani generis quis ignorat? et quia non essent, si felicitas quae in paradiso
io fuerat teneretur, non est utique dubitandum; ac per hoc etiam proprie uerba haec primitus accipere ne pigeat. seruanda
. tamen est et expectanda significatio prophetiae, quam maxime hic intuetur dei loquentis intentio. neque enim frustra et ipse Adam miro quodam instinctu tunc uocauit nomen mulieris
15 suae „UitamK, subicicns etiam: quoniam ista est mater omnium uiuentium. nam et haec non scriptoris narrantis uel adfirmantis, sed ipsius primi hominis uerba intellegenda sunt, ut diceret: quoniam haec est mater omnium uiuentium, tamquam nominis a se inpositi causam inferens»
so cur eam uocauerit „Uitam*.
39. Et fecit dominus deus Adae et mulieri eius tunicas pelliceas et induit eos. et hoc significationis gratia factum est, sed tamen factum, sicut illa, quae signi- ficationis gratia dicta sunt, sed tamen dicta sunt. hoc enim,
25 quod saepe dixi nec me saepius piget dicere, a narratore rerum proprie gestarum exigendum est, ut ea narret facta
1 Gen. 3, 17—19 15 Gen. 3, 20 21 Gen. 3, 21
1 cap. XXXVIIII E et om. b 2 preceram P preceperam 8
3 aedere S 5 tribulos (bu in bo m. 1) E edet] det Bl germi-
nabit b faenum E foenum SR 6 reuertaris S 7 sumptus E^RSbd 8 humano generi S 11 propriae PlS 12 profetiae E maxime, R 13 loquentes P1 neque in ras. m. 2 R 14 miro] maiori b tunc] nunc ES non P1 16 scribtoris EP 17 adfirmirmantis (mir exp. m. 1) E 18 baec om. S 19 nomines P1 20 quur PR 22 tonicas S* pellicias EPRS 25 sepe PRS sepius P*RS 26 propriae RS om. P
374 S. Aureli Augustini
esse quae facta sunt et dicta esse quae dicta sunt. sicut autem in factis quaeritur, quid factum sit et quid significet, ita in uerbis, et quid dictum sit et quid significet. siue enim figurate siue proprie dictum sit, quod dictum esse narratur, dictum tamen esse non debet putari figuratum. 5
Et dixit deus: ecceAdam factus est tamquam unus ex nobis in cognoscendo bonum et malum. quoniam hoc, per quodlibet et quomodolibet dictum sit, deus tamen dixit, non aliter intellegendum est, quod ait: unus ex nobis, nisi propter trinitatem numerus pluralis accipiatur, sicut 10 dictum erat: faciamus hominem, sicut etiam dominus de se et patre: ueniemus ad eum et mansionem apud eum faciemus. replicatum est igitur in caput superbi, quo exitu concupiuerit quod a serpente suggestum est: et eritis sicut dii, ecce, inquit, Adam factus est tamquam unus ex 15 nobis. uerba enim sunt haec dei, non tam huic insultantis quam ceteros, ne ita superbiant, deterrentis, propter quos ista conscripta sunt. factus est, inquit, tamquam unus ex nobis in cognoscendo bonum et malum. quid aliud intellegendum nisi exemplum timoris incutiendi esse pro- 20 positum, quod non solum non fuerit factus, qualis fieri uoluit, sed nec illud, quod factus fuerat, conseruauit?
40. Et nunc, inquit deus, ne aliquando extendat manum et sumat de ligno uitae et edat et uiuat in aeternum. et dimisit illum dominus deus de paradiso 2$
6 Gen. 3, 22 11 Gen. 1, 26 12 Ioh. 14, 23 23 Gen. 3, 22. 23
1 et] et ea (ea add. m. 2) B 8 et post uerbis om. PBlb 4 figu- ratae E propriae PlBSl 6 cap. XL E Hinc excerpit Eugippius ed. Knoll 221, 12—223, 5 8 quolibet P4 et om. PBl sit (t ex d) B 9 quodj et quod b 11 hominero ad itnaginem nostram S 12 patre] de patre PBbd aput El 14 concupierit P et eritis S:
eritis EPBbdEug; sed cf. 332, 21 15 die P1 di Eug. 17 super- biam E1 superuiant P 18 conscribta E^P inquid PS* tamquam] quasi Eug. 19 cognoscendum P 22 conseruabit E1 23 cap.
XLI E aliquando (ali s. I. m. 1) B 24 aedat S 25 illOcJ (corr. m. 1) S
de G e n e 8 i ad litteram lib. XI. 375
uoluptatis operari terram, ex qua sumtus est. superiora uerba dei sunt; hoc autem factum propter ipsa uerba secutum est. alienatus enim a uita non solum quam fuerat, si prae- ceptum seruasset, cum angelis accepturus, sed ab illa etiam,
5 quam ducebat in paradiso felici quodam corporis statu, separari utique debuit a ligno uitae . siue quod ex ipso illi subsisteret felix ille ipse status corppris ex re uisibili, uirtute inuisibili, siue quod in eo esset et sacramentum uisibile inuisibilis sapientiae, alienandus inde utique fuerat uel iam
io moriturus uel etiam tamquam excommunicatus, sicut etiam in hoc paradiso, id est ecclesia solent a sacramentis altaris uisibilibus homines disciplina ecclesiastica remoueri.
Et eiecit Adam et conlocauit eum contra paradisum uoluptatis. et hoc significandi gratia factum est, sed tamen
i6 factum, ut contra paradisum, quo beata uita etiam spiritaliter significabatur, habitaret peccator utique in miseria. et ordi- nauit Cherubin et flammeam romphaeam, quae uer- titur, custodire uiam ligni uitae. hoc per caelestes utique potestates etiam in paradiso uisibili factum esse cre-
ao dendum est, ut per angelicum ministerium esset illic ignea quaedam custodia: non tamen frustra factum esse nisi quia significat aliquid etiam de spiritali paradiso non est utique dubitandum.
41. Non autem ignoro quibusdam esse uisum festinatione
s6 praeuertisse illos homines adpetitum scientiae boni et mali et inmaturo tempore percipere uoluisse, quod eis dilatum
13 Gen. 3, 24 16 Gen. 3, 24
1 sumptus E*PBSbd 6 illi om. P 7 ipse om. Eug. 8 inuisi- bilis S et om. Eug 9 alienatus S 11 aeclesia E sacraraento S 12 ui8ibilibu8 (mp. bus add. m. 1 s) S aeclesiastica E 14 sed tamen factum om. Eug. 16 significatur b habitare P 17 cerubin E cherubim Eug d romfeam E rompheam PS rumphaeam B 18 lig- num B 21 qui E1 22 paradiso spiritali PBSbd paradiso om. E non est] praesentia (*. I. m. 2 add. ai paradiso . non est) E 24 cap.
XLII E autem] tamen Bb 25 praeuertisse (sie corr. m. 1; m. 2 8 l. add. al pr^uertisse) E peruertisse b
376 S. Aureli Augustini
oportunius seruabatur idque egisse temtatorem, ut praecer- pendo, quod nondum talibus congruebat, offenderent deum et ab eius rei utilitate alienarentur exclusi atque damnati, ad quam si suo tempore, sicut deus uolebat, accederent, possent ea salubriter perfrui. hoc, si forte lignum illud non ad pro- 5 prietatem ut uerum lignum et uera poma eius, sed ad figuram uelint accipere, babeat exitum aliquem rectae fiiei ueritatique probabilem.
Uisum est et quibusdam duos illos primos homines nuptias suas fuisse furatos et ante mixtos esse concubitu, quam eos 10 qui creauerat copulasset: quam rem nomine ligni fuisse significatam, unde prohibiti erant, donec oportuno tempore iungerentur. quasi uero in ea aetate facti esse credendi sunt, ut expectanda esset maturitas pubertatis, aut non illud tunc legitimum esset, cum primum fieri potuisset, cum autem « non potuisset, non utique fieret; nisi forte sponsa erat a patre tradenda et expectanda erat uotorum sollemnitas et conuiuii celebritas et dotis aestimatio et conscriptio tabularum. ridi- culum istuc est; praeter quod a rerum gestarum proprietate discedit, quam suscepirous adserendam et, quantum deus *o donave uoluit, adseruimus.
42. Illud magis mouet, si iam spiritalis erat Adam, quamuis mente, non corpore, quomodo credere potuerit, quod per serpentem dictum est, ideo deum prohibuisse, ne fhictu ligni illius uescerentur, quia sciebat eos, si fecissent, futuros t» ut deos propter dinoscentiam boni et mali, tamquam hoc tantum bonum creaturae suae creator inuiderit . hoc mirum
1 opportunius Ebd procerpendo S praeoccupando bd 2 offendere R 4 accedere P 5 per lignum b 6 pomma R 7 habeant E2PR recte EPR8 ueritate quae P 9 cap. XLIII E 10 furatos] futuros b esse om. b 12 prohibeti P proibiti R opportuno E opportuno bd 13 facti] inperfecti S sint Rd 14 puberta§tis (s exp. w. t) P
18 extimatio E estimatio PS conscribtio EP 19 istud RSbd
preter S 20 discedat b 22 Hinc excerpit Eugippius ed. Knoll p. 223, 10—225, 15) cap. XLIIII E 24 fructi E fructam Eug
25 fecissent (nt 8. I. m. 1) E 26 dignoscentiam bd hoc] his S
27 tantum] totum b inuiderint P
de Genesi ad litteram lib. XI. 377
si homo spiritali mente praeditus credere potuisset. an quia boc credere ipse non posset, propterea mulier addita est, quae parui intellectus esset et adhuc fortasse secundum sen- sum carnis, non secundum spiritum mentis uiueret, et hoc
5 est, quod ei apostolus non tribuit imaginem dei? sic enim ait: uir quidem non debet uelare caput, cum sit imago et gloria dei; mulier autem gloria uiri est, non quo mens feminae eandem imaginem capere non possit, cum in illa gratia nos dicat nec masculum esse nec feminam,
10 sed quod fortassis illa hoc nondum perceperat, quod fit in agnitione dei et uiro regente ac dispensante paulatim fuerat perceptura neque enim frustra et illud, quod apostolus ait: Adam enim primus formatus est, deindeEua. et Adam non est seductus, mulier autem seducta in praeruari-
15 catione facta est, id est ut per illam etiam uir praeuari- caretur. nam et ipsum dicit praeuaricatorem, ubi ait: in similitudinem praeuaricationis Adae, qui est forma futuri, seductum tamen negat. nam et interrogatns non ait: mulier, quam dedisti mecum, seduxit me, et manducaui,
80 sed, ipsa mihi, inquit, dedit a ligno, et manducaui; illa uero, serpens, inquit, seduxit me.
Ita Salomon, uir tantae sapientiae, numquidnam credendum est, quodin simulacrorum cultu credidit esse aliquid utilitatis? sed mulierum amori ad hoc malum trahenti resistere non
25 ualuit, faciens quod sciebat non esse faciendum, ne suas, quibus deperibat atque defluebat, mortiferas delicias con-
6 I Cor. 11, 7 9 cf. Gal. 3, 27. 28 13 I Tim. 2, 13. 14
16 Bom. 5, 14 22 cf. III Reg. 11, 4
2 erede P1 propteria P1 adita JEFP1 3 et om. Eug. 8 quof
quod Rd eadem P 9 in om. Eug. 11 agnitionem PR 12 et] est Rbd quod om. Pl8Eug. ait om. S 13 eua 3 15 est om. P preuaricaretur S 16 preuaricatorem S 17 similitudine Eug 20 mihi post dedit legitur in Eug 21 inquid P om. S 22 tante S nun- quidnfi b credendus 8 23 aliquid 99 &liqni4 utilitatis (m. 1 exp.) P 24 amore PS 25 eualuit PEbdEug non om. Eug faciendum] faciendum minime Eug. 26 fluebat S diffluebat d
378 ^. Aureli Augustini
tristaret. ita et Adam, posteaquam de ligno prohibito seducta mulier manducauit eique dedit, ut simul ederent, noluit eam contristare, quam credebat posse sine suo solacio contabescere, si ab eius alienaretur animo, et omnino illa interire discordia, non quidem carnis uictus concupiscentia, quam nondum sen- 5 serat in resistente lege membrorum legi mentis suae. sed amicali quadam beniuolentia, qua plerumqe fit, ut offendatur deus, ne homo ex amico fiat inimicus: quod eum facere non debuisse diuinae sententiae iustus exitus indicauit.
Ergo alio modo quodam etiam ipse deceptus est; sed dolo 10 illo serpentino, quo mulier seducta est, nullo modo illum arbitror potuisse seduci. hanc autem proprie seductionem ap- pellauit apostolus, qua id, quod suadebatur, cum falsum esset, uerum putatum est, id est quod deus ideo lignum illud tangere prohibuerit, quod sciebat eos, si tetigissent, uelut 15 deos futuros, tamquam eis diuinitatem inuideret, qtii eos homines fecerat. sed etiam si uirum propter aliquam mentis elationem, quae deum internorum scrutatorem latere non poterat, sollicitauit aliqua experiendi cupiditas, cum mulierem uideret accepta illa esca non esse mortuam, secundum ea, w quae superius tractauimus, non tamen eum arbitror, si iam spiritali mente praeditus erat, ullo modo credere potuisse, quod eos deus ab esca illius ligni inuidendo uetuisset. sed quid plura? persuasum est illud peccatum, sicut persuaderi talibus posset; conscriptum est autem, sicut legi ab omnibus »5 oporteret, etsi a paucis haec intellegerentur, sicut oporteret.
2 muliere S1 3 contristari b solatio BSbd 4 illam S 5 non» B 7 ueniuolentia E1 beneuolentia Sbd 8 non facere Eug 9 debuisse om. Eug diuine P 10 quodam modo b 12 post sedoei sequitur; in illo modo quo illa (illam B) potnit in Bbd, in P add. baec uerba «. rtc. propriae PlSC 18 apostulos Pl quia S it Sl esae Sl 20acceptami; eam E 21 q; Bl 22 preditus S 24 illum E 25 con- scribtum El omnibrs] hominibus EPS 26 pr. oportet P Expl lib undecimus incipiunt capitula libfi duodecimi fol. 183 EEipliclt HberXI (htt. mai. rubr.) fol. 303 P Ezplic lib undecim|aureli augustdni Jncip lib duo- decim/oZ. 21S6 B ExpFcit liberundecim' (litt. mai. a^r.^.Incipit lib duodecim' (litt. rubric.) pag. 309 £Eiplicit *XI* Incipit liber duodecimus foh 102* C
de Genesi ad litteram lib. XII. 379
LIBEE DUODECIMUS. 1. Ab exordio scripturae sanctae, quae inscribitur Genesis, donec homo primus de paradiso dimissus est, undecim libris siue adserendo atque defendendo, quae certa nobis sunt, siue
* inquirendo, arbitrando, ambigendo de incertis, quae potuimus et sicut potuimus, disseruimus atque conscripsimus, non tam praescribentes de rebus obscuris unicuique quid sentiat, quam nos docendos in quibus dubitauimus ostendentes temeritatemque adfirmandi amouentes a lectore, ubi non ualuimus praebere
10 scientiae firmitatem. iste autem duodecimus liber ea iam cura expeditus, qua nos pertractandus textus sacrarum litte- rarum occupabat, liberius atque prolixius uersabit de paradiso quaestionem, ne putemur euitasse, quod uidetur apostolus in tertio caelo insinuare paradisum, ubi ait: scio hominem
1* in Christo ante annos quattuordecim, siue in corpore nescio, siue extra corpus nescio, deus scit, raptum eius modi usque in tertium caelum . et scio eius modi hominem, siue in corpore siue extra corpus nescio, deus scit, quia raptus est in paradisum et audiuit
*> ineffabilia uerba, quae non licet homini loqui.
In his uerbis primum quaeri solet, quid dicat tertium caelum, deinde, utrum illic uoluerit intellegi paradisum, an, posteaquam raptus est in tertium caelum, raptum esse et in
15 II Cor. 12, 2—4
1 Explicuerunt capitula incipit liber duodecimus fol. 186 E Incipit liber duodecimus (Utt. une. rubr.) fol. 304* P 2 scribturae EP que R ins cribitur R 3 dimisus R 4 adque P 5 arbitrando 0«. PRlbd et ambigendo PR*bd 6 atque (que m. 2 8. I.) E conscribsimus &P 8 temeritatemqu» (83 in ras.) S 9 praeuere P prebere S 10 scientiae] sententiae Pd 11 expeditis ERW litterum P1 12 atque] at El uersauit E*P jn paradyso E 13 questionem S 15 ante *. l.m. 1 S
cim
quatuordecim Pbd XIIII C 17 huiusmodi S in] ad S, («. I m. U al ad) E huiusmodi SG 20 que 8 hominibus («. I. m. 2 ai homini) E 21 cap. I E quari Rl queri S tertium (r litt. deeerp. est) E 22 inteUigi uoluerit bd 23 uocabuU in ante tertium litt. n decerpta est E
380 $• Aureli Augustini
paradisum, ubicumque sit paradisus, non ut hoc fuerit rapi in tertium caelum, quod in paradisum, sed prius in tertium caelum et post inde in paradisum. et boc sic ambiguum est, ut non mihi uideatur posse dissolui, nisi aliquis non ex praesentibus apostoli uerbis, sed ex aliis forte scripturarum locis uel xatione 5 perspicua inueniat aliquid, quo doceat siue in tertio caelo esse paradisum siue non esse, cum et ipsum tertium caelum quid sit non liquido adpareat, utrum in rebus corporalibus, an forte in spiritalibus intellegendum sit. posset quidem dici nonnisi in locum aliquem corporalem hominem rapi potuisse 10 cum corpore; sed quia et hoc ita posuit, ut nescire se dixerit, utrum in corpore an extra corpus raptus sit, quis audeat dicere se scire, quod se nescire apostolus dixit? uerum tamen si neque spiritus sine corpore ad loca corporalia rapi potest nec corpus ad spiritalia, haec ipsa dubitatio eius uelut cogit 16 intellegi — siquidem de se ipso haec eum scripsisse nemo ambigit — tale fnisse illud, quo raptus est, quod, utrum corporale an spiritale esset, dinosci discernique non posset.
2. Gum enim uel in somnis uel in extasi corporum exprimuntur imagines, non discernuntur omnino a corporibus, » nisi cum homo redditus sensibus corporis recognoscit se in illis fuisse imaginibus, quas non per sensus corporis hauriebat. quis enim, cum a somno euigilauerit, non continuo sentiat imaginaria fuisse, quae uidebat, quamuis, cum ea uideret dormiens, a uigilantium corporalibus uisis discerriere non 25 ualebat? quamquam mihi accidisse scio et ob hoc etiam aliis accidere potuisse uel posse non dubito, ut in somnis uidens in somnis me uidere sentirem illasque imagines, quae ipsam nostram consensionem ludificare consuerunt, non esse uera
1 paradys E ubique 6 fuerit] fieri* (t euan.) E rapi R1
5 8cribturarum EP 6 pspicua S quoj quod ERb 13 se nescire] Benescere P cap. U E 16 se om. S scribsisse EXP 18 dis- nosci P dignosci d possit P 19 ecstasi d 20 imagines (ma 8. I. m. 1) P 22 sensum PEbd cor#oris (p desect.) E auriebat S 25 a om. S,R; sed ex init. e sequentis uoeab. nfact. euigilantium SRl 28 in somnifl om. b illasquae P 29 consueuerunt PRbd
de Genesi ad litteram lib. XII. 381
corpora, sed in somnis eas praesentari firmissime etiam dormiens tenerem atque sentirem. hoc tamen fallebar aliquando, quod amico meo, quem similiter. in somnis uidebam, id ipsum persuadere conabar non esse illa corpora, quae uidebamus,
5 sed esse imagines somniantium, cum et ipse utique inter illa sic mihi adpareret, quomodo illa : cui tamen et hoc dicebam neque id uerum esse, quod pariter loqueremur, sed etiam ipsum tunc aliud aliquid uidere dormientem et, utrum ista ego uiderem, omnino nescire. uerum cum eidem ipsi per-
u> suadere moliebar, quod ipse non esset, adducebar ex parte etiam putare esse ipsum, cui profecto non loquerer, si omni modo sic adficerer, quod ipse non esset. ita non poterat quamuis mirabiliter uigilans anima dormientis nisi duci imaginibus corporum, ac si corpora essent ipsa.
16 In extasi autem unum audire potui et eum rusticanum uix ualentem quod sentiebat exprimere, qui et uigilare se sciret et uidere quiddam non oculis corporis. nam, ut eius uerbis utar, quantum recolere possum, «anima mea, inquit, uidebat eum, non oculi mei; non tamen sciebam, utrum
so corpus esset an imago corporis*. non enim erat talis, ut
ista discerneret, uerum tamen simpliciter fidelis, ut eum sic
audirem, ac si illud, quod se uidisse narrabat, ipse uidissem.
Ac per hoc si paradisum Faulus ita uidit, ut adparuit
Petro ille discus submissus e caelo, ut Iohanni quidquid in
ts Apocalypsi se uidisse conscripsit, ut Ezechieli campus ille
24 cf. Act. 10, 11 24 cf. Apoc. 1, 12—20 25 cf. Ezech.
37, 1—10
1 ea b 2 fallebat El 5 illas P illos Bb 6 tamen om. Pd dicebat El 7 Uid (exp. m. X) B 8 aliquid (li *. I. m. 1) P ego ista S 9 omni nono P nescire* (m er.) E nescirem S non scire Bbd cap. UIE 10 raolibar E1 11 ipsum (ipsom P1) putare esse PBSbd 12 afficerer S1 ita El 14 ipsa essent PBSbd 15 exstasi P ecstasi d 17 quidam P 18 inquid ElPB 19 sciebat PBSbd 20 an] aut b 21 tamen] tam Sd 24 summissus E*PBS ioanni bd 25 apocalipsi SB conscvibsit ElP ezechieli (init. e ex h m. 1) E hiezechieli P
hezechieli S
382 S. Aureli Augustini
cum ossibus mortuorum et illa eorum resurrectio, ut Esaiae sedens deus et in conspectu eius Seraphin et ara, unde carbo adsumtus prophetae labia mundauit: manifestum eum est ignorare potuisse, utrum in corpore an extra corpus ea uiderit.
3. Sed, si extra corpus uisa sunt et corpora non fuerunt, 5 adhuc quaeri potest, utrum imagines corporum fuerint an ea substantia, quae nullam corporis similitudinem gerit, sicut deus, sicut ipsa mens hominis uel intellegentia uel ratio, sicut uirtutes, prudentia, iustitia, castitas, caritas, pietas et quaecumque aliae sunt, quas intellegendo atque cogitando 10 enumeramus, discernimus, definimus, non utique intuentes liniamenta earum uel colores aut quomodo sonent aut quid oleant aut quid in ore sapiant aut quid contrectantibus de calore seu frigore, mollitudine seu duritia, lenitate seu asperitate renuntient, sed alia quadam uisione, alia luce, alia « rerum euidentia et ea longe ceteris praestantiore atque certiore.
Rursus igitur ad eadem ipsa apostoli uerba redeamus et ea diligentius perscrutemur hoc sine dubitatione primitus con- stituto multo magis atque inconparabiliter amplius apostolum scisse, quod de incorporea corporeaque natura nos ut sciamus *> utcumque conamur. si ergo sciebat spiritalia per corpus, cor- poralia extra corpus uideri omnino non posse, cor non per ea ipsa, quae uidit, quomodo etiam potuerit uidere, discreuit? si enim certus erat illa esse spiritalia, cur non consequenter extra corpus ea se uidisse certus nihilominus erat? si autem » corporalia esse nouerat, nonnisi per corpus uideri potuisse
1 cf. Es. 6, 1-7
1 aesaiae P esaie 8 isaiae bd 2 serafin E seraphim Pd seraphin
(in ex im) R 3 assum tus P adsumptus S assumptus Rbd prophete P prophetae R est eum PRSbd 11 diffinimus b 12 lineamenta d 13 oleat J?1 redoleant Rb pr. quid] qui P 14 siue asperitate PRS 15 renuntiarent S renuncient R 16 ea *. I. m. 2 al alias) E prae- s**tantiore (en er; n s. I. m. 1) E 17 et] et ut b 18 prescru-
temur S 20 de] dcjnde E corporeaque (pr. e s. I. m. X) R
scimus E1 21 cap. IIII E 22 quur PR per ea] preterea R
24 quur PR
de Genesi ad litteram lib. XII. 383
cur non etiam nouerat? unde ergo dubitat, utrum in corpore an extra corpus ea uiderit, nisi forte ita etiam dubitat, utrum illa corpora an similitudines corporum fuerint? prius itaque uideamus, quid sit in uerborum istorum contextione, unde non
5 dubitet, atque ita, cum remanserit unde dubitet, fortassis ex bis, de quibus non dubitat, quomodo etiam illud dubitet adpa- rebit.
Scio, inquit, hominem in Christo ante annos quat- tuordecim, siue in corpore nescio, siue extra corpus
10 nescio, deus scit, raptum eius modi usque in tertium caelum. scit ergo ante annos quattuordecim in Christo raptum hominem usque ad tertium coelum. hoc omnino non dubitat, nec nos ergo debemus. sed utrum in corpore an extra corpus, dubitat: unde illo dubitante quis nostrum certus esse
i5 audeat? num forte hinc etiam illud consequens erit, ut tertium caelum fuisse dubitemus, quo raptum hominem dixit? si enim res ipsa demonstrata est, tertium caelum demonstratum est; si autem imago aliqua corporalium similis facta est, non erat illud tertium caelum, sed illa ostensio sic ordinata est, ut
so uideretur sibi ascendere primum caelum, super quod uideret alterum, quo rursus ascendens iterum alterum uideret superius, quo cum peruenisset, posset dicere se in tertium caelum raptum. sed illud, quod tertium caelum esset, quo raptus <est, neque dubitauit neque dubitare nos uoluit . ad hoc enim
85 praemisit „scio* et inde coepit, ut quod se scire apostolus
dicit, solus ille non credat uerum esse, qui non credit apostolo.
4. Scit ergo hominem raptum esse usque in tertium
caelum . proinde illud, quo raptus est, uere tertium caelum
8 II Cor. 12, 2
1 quur PB dubitat (*. I. m. 2 al bat) E 2 dubitat («. I. m. 2
aJ bat) E dubitet b 3 fuerunt P cap. V E 4 conexiohe Bxb
5 adque E18 8 inquid ElB 9 corpus] corpos P1 10 renescio (re exp. m. 1) P huiusmodi S in] ad E sed cf. 379, 17 13 debemus]
dubitemus bd 21 quo om. 8 22 puinisset P 23 illfl P1 25 c^pit 8 ut om. P1 quod] id quod P*Rbd se om. P 27 cap. VI E
ergo] enim 8 28 quo] in quod b
384 S. Aureli Augustini
est, non signum aliquod corporale, quod cum ostenderetur Moysi, usque adeo sentiebat aliud esse ipsam dei substantiam, aliud uisibilem creaturam, in qua se deus bumanis et corpo- ralibus sensibus praesentabat, ut diceret: ostende mibi temet ipsum, nec aliqua imago rei corporalis, quam cum 5 lobannes uideret in spiritu quaerebat, quid esset, eique respondebatur uel: ciuitas est uel: populi sunt uel aliquid aliud, cum uideret ille bestiam siue mulierem siue aquas siue quid eius modi, sed, scio, inquit, raptum hominem usque in tertium caelum. 10
Quodsi spiritalem imaginem corporali similem caelum ap- pellare uoluisset, sic erat etiam imago corporis eius, in qua illuc raptus ascenderat. sic ergo et suum corpus appellaret quamuis imaginem corporis, quomodo illud caelum quamuis imaginem caeli, neque curaret discernere, quid sciret et quid n nesciret, id est quia sciret raptum hominem usque ad tertium caelum, nesciret autem, utrum in corpore an eitra corpus, sed simpliciter narraret uisionem earum rerum nomi- nibus appellans illa, quae uidit, quarum erant similia. nam et nos dicimus, cum somnia nostra narramus uel aliquam in 20 eis reuelationem: uidi montem, uidi fiuuium, uidi tres homines et si quid eius modi ea nomina tribuentes illis imaginibus, quae habent res ipsae, quarum similes erant; apostolus autem, illud, inquit, scio, illud nescio.
At si utrumque imaginaliter adparuit, utrumque pariter scitur *s pariterue nescitur; si autem proprie caelum — et ideo scitur — quomodo potuit imaginaliter corpus illius hominis adparere?
4 Exod. 88, 13 7 cf. Apoc. 17, 18. 15; 13, 1
1 esset S 8 aliut B creaturargm Sl 4 presentabat S 5 reij ei E cum Bx om. S 6 ioannes Sbd in om. S eiquae E 8 alium El 9 inquid E*P hominem raptum bd 12 corporalis P 18 ascenderet b corpus (pus 8. I. add. m. 2) P 15 curaret (t in ras.) P 16 et raptum b 18 nominibus] in hominibusJR in hominibus <h s. I m. 1) P 23 ipse JB 24 inquid ElB 25 cap. VII E at (t in ras.) P 26 pariterue] pariterbe ElPlS pariterue (ue in ras. m. 2) B nescitur (ne in ras. m. 2) B propriae S
de Genesi ad litteram lib. XII. 385
Nam si caelum corporeum uidebatur, quare latebat, utrum corporeis oculis uideretur? si autem incertum erat, utrum oculis corporis an spiritu uideretuf — et ideo dictum est: siue in corpore siue* extra corpus nescio — quomodo 5 non incertum erat et illud, utrum uere caelum corporeum uideretur an imaginaliter ostenderetur? itemque, si substantia incorporea uidebatur, non in aliqua imagine corporis, sed sicut uidetur iustitia, sapientia et si qnid eius raodi, et hoc erat caelum, id quoque manifestum est oculis huius corporis
10 uideri aliquid tale non posse . ac per hoc, si aliquid tale se uidisse sciebat, non per corpus se uidisse dubitare non poterat. scio, inquit, hominem in Christo ante annos quattuordecim . hoc scio nemo dubitet, qui mihi credit; sed, utrum in corpore an extra corpus nescio, deus scit.
» 5. Quid ergo scis, quod discernis ab eo, quod nescis, ne credentes fallantur? raptum, inquit, eundem hominem usque in tertium caelum. at illud caelum aut corpus erat aut spiritus. si corpus erat et corporeis oculis uisum est, cur illud caelum esse scitur et in corpore uisum esse nescitur?
«> si autem spiritus erat, aut corporis imaginem praebuit et tam incertum est utrum corpus fuerit, quam incertum est utrum in corpore uisum sit; aut sic uisum est, quomodo uidetur mente sapientia sine ullis imaginibus corporum, et nihilominus certum est uideri non potuisse per corpus . aut ergo utrumque
t5 certum est aut utrumque incertum aut quomodo certum, quod uisum est, incertum autem, per quod uisum est? manifestum est enim incorpoream naturam ab eo uideri non potuisse per corpus. corpora uero, etiam si non possent uideri sine corpore, non utique sic uidentur per corpus, sed longe ille dispar
ao modus est, si quis est. unde mirum, si posset apostolum
3 corporeis Rbd an (n 8. I. m. 1) P 10 non— sciebat a m. 2 w ras. E bac (h exp. m. 1) S 11 corpos S1 16 cap. VIII E in- quid ElR 17 at] ad S et b illud (d sup. exp. m pos. m. 1) R
18 uisum (i *. I. m. 1) E 21 pr. est om. P1 corpus] in corpus E 22 sic] si b 23 nihilhominus S 28 non possent] possunt PRSbd
XXVIII. Aug. sect. III pars 1. 25
386 S. AureliAugustini
tamquam simillimus fallere aut ad dubitationem cbgere, ut, si corporeum caelum non corporeis oculis uidit, incertum sibi esse diceret, utrum in corpore an extra corpus id uiderit.
Bestat ergo fortasse, ut, quoniam mentiri non posset apostolus, qui tanta cura egit, ut discerneret quid sciret et 5 quid nesciret, hoc ipsum eum intellegamus ignorasse, utrum, quando in caelum tertium raptus est, in corpore fuerit, quo- modo est anima in corpore, cum corpus uiuere dicitur, siue uigilantis siue dormientis siue in extasi a sensibus corporis alienata, an omnino de corpore exierit, ut mortuum corpus 10 iaceret, donec peracta illa demonstratione membris mortuis anima redderetur et non quasi dormiens euigilaret aut extasi alienatus denuo rediret in sensus, sed mortuus omnino reuiuisceret. proinde, quod uidit raptus usque in tertium caelum — quod etiam se scire confirmat — proprie uidit, « non imaginaliter. sed quia ipsa a corpore alienatio, utrum omnino mortuum corpus reliquerit an secundum modum quendam uiuentis corporis ibi anima fuerit, sed mens eius ad uidenda uel audienda ineffabilia illius uisionis abrepta sit, hoc incertum erat, ideo forsitan dixit: siue in corpore *> siue extra corpus nescio, deus scit.
6. Quod autem non imaginaliter, sed proprie uidetur et non per corpus uidetur, hoc ea uisione uidetur, quae omnes ceteras superat. harum species atque differentias, quantum me dominus adiuuerit, explicare curabo. ecce in hoc uno prae- » cepto cum legitur: diliges proximum tuum tamquam te
26 Mattb. 22, 39
1 simillimus] simili modo b 2 non corporeis] incorporeis b non om. PRl uidene b 3 uideri E1 4 ut quoniam] utique non S
5 quit R et om. El 6 quid] quis R cap. VIIII E ignorasse intelligamus b 7 tertium caelum PRbd fuit R 8 corpos P1
dicimur2S 9 ecstasi d 12 exstasiP ecstasid 14 reuiuesceret EPRlS quod] quod §e (se *. I. exp.) E usque om. ES 15 propriae S1
16 alienata d 17 relinouerit E relinquerit PR 18 corpori sibi R 19 arrepta RSbd 22 propriae PXRS 23 pr. uidetur om. E1 25 cap. X E 26 diligis R
de Genesi ad litteram lib. XII. 387
ipsum, tria uisionum genera occurrunt: unum per oculos, quibus ipsae litterae uidentur, alterum per spiritum hominis, quo proximus et absens cogitatur, tertium per contuitum mentis, quo ipsa dilectio intellecta conspicitur. in his tribus 5 generibus illud primum manifestum est omnibus; in hoc enim uidetur caelum et terra et omnia, quae in eis conspicua sunt oculis nostris. nec illud alterum, quo absentia corpora corporalia cogitantur, insinuare difficile est; ipsum quippe caelum et terram et ea, quae in eis uidere possumue, etiam
10 in tenebris constituti cogitamus, ubi nihil uidentes oculis corporis, animo tamen corporales imagines intuemur, seu ueras, sicut ipsa corpora uidimus et memoria retinemus, seu fictas, sicut cogitatio formare potuerit. aliter enim cogitamus Carthaginem, quam nouimus, aliter Alexandriam, quam non
15 nouimus. tertium uero illud, quo dilectio intellecta conspicitur, eas res continet, quae non habent imagines sui similes, quae non sunt quod ipsae. nam homo uel arbor uel sol et quae- cumque alia corpora, siue caelestia siue terrestria, et prae- sentia uidentur in suis formis et absentia" cogitantur in
to imaginibu8 animo inpressis et faciunt duo genera uisorum: unum per corporis sensus, alterum per spiritum, quo illae imagines continentur. dilectio autem numquid aliter uidetur praesens in specie, qua est, et aliter absens in aliqua imagine sui simili? non utique . sed quantum mente cerni potest, ab
*5 alio magis, ab alio minus ipsa cernitur; si autem aliquid corporalis imaginis cogitatur, non ipsa cernitur.
7. Haec sunt tria genera uisionum, de quibus et in superioribus libris aliquid diximus, sicut res postulare uide-
1 genera uisionum Sbd 4 quo# (d er.) B 7 absenti P1 corpora om. PBSbd 8 cogitatur E cogitentur S 9 terra b 12 uidemus Pbd 13 formarej imaginari b 14 cartaginem B non 8. I. m. 1 S 15 quo] quod B 16 non om. Pl quae" (sic corr. m 1) B 17 ipse EB quaecumque (pr. e *. I. m. 1) E 19 uidentur (n 8. I. m. 1) E in om. PBlbd 20 inpraeais P inpraessis B 21 quo» (d er.) E iUe P 22 delictio P 23 prcsens S speciae S 24 similis b 25 magis] maiua E*S
25*
388 ^* Aureli Augustini
batur, non tamen earum numerum commemorauimus; et nunc breuiter eis insinuatis, quoniam suscepta quaestio flagitat, ut de his aliquanto uberius disseramus, debemus ea certis et congruis signare nominibus, ne adsidue circumloquendo moras faciamus. primum ergo appellemus corporale, quia per corpus s percipitur et corporis sensibus exhibetur; secundum spiritale: quidquid enim corpus non est et tamen aliquid est, iam recte spiritus dicitur et utique non est corpus, quamuis corpori similis sit, imago absentis corporis, nec ille ipse obtutus, quo cernitur; tertium uero inellectuale ab intellectu, quia mentale io a mente ipsa uocabuli nouitate nimis absurdum est ut dicamus. Horum uocabulorum rationem si subtilius reddam, et pro- lixior et perplexior sermo erit, cum hoc uel nulla uel certe non tanta necessitas exigat. satis est ergo scire corporale aliquid uel proprie dici, cum de corporibus agitur, uel etiam i» translato uocabulo, sicut dictum est: quia in ipso inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter. neque enim diuinitas corpus est, sed quia sacramenta ueteris testamenti appellat umbras futuri, propter umbrarum conparationem cor- poraliter dixit habitare in Christo plenitudinem diuinitatis, *> quod in illo inpleantur omnia, quae illis umbris figurata sunt, ac sic quodammodo umbrarum illarum ipse sit corpus, hoc est figurarum et significationum illarum ipse sit ueritas. sicut ergo ipsae figurae significatiue translato utique uocabulo non proprie dictae sunt umbrae, ita et quod ait plenitudinem u diuinitatis corporaliter habitare translato uerbo usus est.
16 Coloss. 2, 9. 17
1 earum] earuni rerum S eorum Pbd 2 brebiter E1 questio S 4 significare b asiduae B adsidue, S 5 cap. XI E appeUemus (e fin. ex &m. 1)E 6 percipit b corporis (i ex e m. 2) P 7 quic- quid E*B rectae B 9 optutus S 10 mentale] mente S 11 a (sup. o scr. m. 1) P uocauuli El 13 certe (cer *. I m. I) E
14 cap. XII E 15 propriae P*S 16 uocauulo E .19 umbras Bl 21 impleantur E illis] in illis P*Bbd 22 sic] si S quoddam-
modo P 24 significatiu^ ESb (uae) PB uocauulo E1 25 pro- priae PlSlB 26 a uoce translato inc. cap. XIII E
de Genesi ad litteram lib. XII. 389
Spiritale autem pluribus modis dicitur. nam et corpus. quod futurum est in resurrectione sanctorum, spiritale appellat apostolus, ubi ait: seminatur corpus animale, surget corpus spiritale, eo quod miris raodis ad omnem facili-
6 tatem et incorruptionem spiritui subdatur et sine ulla indi- gentia corporalium alimentorum solo uiuificetur spiritu, non quod incorpoream substantiam sit habiturum; neque enim et boc corpus, quale nunc habemus, animae habet substantiam et hoc est quod anima, quia dictum est animale. item
io spiritug dicitur uel aer iste uel fiatus eius, id est motus eius, sicut dictum est: ignis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis. dicitur etiam spiritus anima siue pecoris siue hominis, sicut scriptum est: et quis scit, spiritus filiorum hominis si ascendat ipse sursum, et spiritus pecoris
15 si descendat ipse deorsum in terram? dicitur spiritus et ipsa mens rationalis, ubi est quidam tamquam oculus aniraae, ad quem pertinet imago et agnitio dei. unde dicit apostolus: renouamini spiritu mentis uestrae et induite nouum hominem, qui secundum deum creatus est, cum et
so alibi dicat de interiore homine: qui renouatur in agni- tione dei secundum imaginem eius, qui creauit eum. item cum dixisset: igitur ipse ego mente seruio legi dei, carne autem legi peccati, alio loco eandem sen- tentiam commemorans, caro, inquit, concupiscit aduersus
» spiritum et spiritus aduersus carnem, ut non ea quae uultis faciatis, quam dixit mentem, hunc etiam spiritum appellauit. dicitur spiritus etiam deus, sicut ait dominus in euangelio: spiritus est deus; et eos, qui adorant eum, in spiritu et ueritate oportet adorare.
3 I Cor. 15, 44 11 Ps. 148 8, 13 Eccle. 3, 21 18 Ephes. 4. 23. 24 20 Col. 3, 10 22 Rom. 7, 25 24 Gal. 5, 17 28 Ioh. 4, 24 3 8eminator 8l resurget Pbd resurgit B 5 subdctur £ 9 ani- male om. P spatio uacuo 10 pr. uel om. P1 13 homines.i? scitj scit si E 15 in terram] interdum 8 16 racionalis B 20 alibi] ali«i (in mg. add. b m. rec.) P agnitione E1 22 legi (i ex e m. 1) B 24 conmemorans P aduersum 8 26 hunc] hanc PBbd
390 S. Aureli Augustini
8. Ex his omnibus modis, quos commemorauimus, quibus appellatur spiritus, non traximus hoc uocabulum, quo appel- lauimus spiritale hoc uisionis genus, de quo nunc agimus, sed ex illo uno modo, quera inuenimus in epistula ad Corinthios, quo spiritus a mente distinguitur euidentissimo 5 testimonio. si enim orauero, inquit, lingua, spiritus meus orat; mens autem mea infructuosa est. cum ergo lingua intellegatur hoc loco dicere obscuras et mysticas signiiicationes, a quibus si intellectum mentis remoueas nemo aedificatur audiendo, quod non intellegit — unde etiam dicit: 10 qui enim loquitur lingua, non hominibus loquitur, sed deo; nemo enim audit, spiritus autem loquitur mysteria — satis indicat eam se linguam hoc loco appellare, ubi sunt significationes uelut imagines rerum ac similitudines, quae ut inteUegantur indigent mentis obtutu. cum autem non 15 intelleguntur, in spiritu eas dicit esse, non in mente: unde apertius ait: si benedixeris spiritu, qui subplet locum idiotae quomodo dicet ,amen" super tuam bene- dictionem, quandoquidem nescit, quid dicas? quia ergo etiam lingua, id est membro corporis, quod mouemus in ore, *> cum loquimur, signa utique rerum dantur, non res ipsae proferuntur, propterea translato uerbo linguam appellauit quamlibet signorum prolationem, priusquam intellegantur: quo cum intellectus accesserit, qui mentis est proprius, fit reuelatio uel agnitio uel prophetia uel doctrina. proinde ait: «5 si uenero ad uos linguis loquens, quid uobis prodero, nisi loquar uobis in reuelatione aut in agnitione aut
6 I Cor. 14, 14. 2. 16. 6
1 et ex E 4 epistola Rbd 6 sic E 7 cap. XIIIl E 8 linguam E linguam PRSd et] est Pl misticas S 9 si om. E 10 edificatur P aedificator (sed sup. 0 add. m. 1 v) R quod (d 8. I. m. 1) R 13 mi- steria S appellari S 15 obtutum E obtutu P intuitu b 17 qui] quis ESb suplet E1 18 ideot^ P 19 dicas E*PRSbd: dicat El 20 membra P1 21 ipse R 24 cap. XV E quod P intellectum S adcesserit P 25 profetia E prophftia R doctrinam (m exp. m. 1) P 27 nisi] nisisi E nisi si R
de Genesi ad litterara lib. XII. 391
in prophetia aut in doctrina? id est: cum signis, hoc est linguae accesserit intellectus, ut non spiritu tantum, sed etiam mente agatur quod agitur. 9. Proinde, quibus signa per aliquas rerum corporalium
^5 similitudines demonstrabantur in spiritu, nisi accesserat mentis officium, ut etiam intellegerentur, nondum erat prophetia; magisque propheta erat, qui interpretabatur, quod alius uidisset, quam ipse qui uidisset. unde adparet magis ad mentem per- tinere prophetiam quam ad istum spiritum, qui modo quodam
io proprio uocatur spiritus, uis animae quaedam mente inferior, ubi corporalium rerum similitudines exprimuntur. itaque magis Ioseph propheta, qui intellexit, quid significarent septenae spicae et septenae boues, quam Pharao, qui eas uidit in somnis; illius enim spiritus informatus est, ut uideret, huius
ifc mens inluminata, ut intellegeret. ac per hoc in illo erat lingua, in isto prophetia, quia in illo rerum imaginatio, in isto imaginationum interpretatio. minus ergo propheta, qui rerum, quae significantur, sola ipsa signa in spiritu per rerum corporalium imagines uidet, et magis propheta, qui solo
20 earum intellectu praeditus est; sed maxime propheta, qui utroque praecellit, ut et uideat in spiritu corporalium rerum significatiuas similitudines et eas uiuacitate mentis intellegat, sicut Danihelis excellentia temtata est et probata qui regi et somnium, quod uiderat, dixit et, quid significaret, aperuit.
£5 et ipsae quippe imagines corporales in spiritu eius expressae
12 cf. Gen. 41, 1—82 23 cf. Dan. 2, 27—45; 4, 16-24
2 lingua PR 8 mentem P1 5 similitudinis P1 simitudines S
accessisset PRxbd 6 profetia E prophetiam P1 prophetia (i 8. l.m. t) R propheta b 7 profeta E prophaeta R interpraetabatur ER inter- petrabatur P 9 prophaetiam R cap. XVI E 11 itaquae Pl 12 et 13 septenae] septem PRbd 15 illuminata (ta in ras. m. 2) R 16 prophaetia R 17 histo S interpraetatio EPR prophaeta.fi 18 significabantur (ba 8. I. m. 1) S 19 sola E solum R 20 prae- dictu8 (c exp. m. 1) EP maxime] et mazime Rbd 21 utroquae P1 et om. PlRl 22 intellegatur P 23 danielis bd 25 ipse PRb eipraesse R
392 S. Aureli Augustini
sunt et earum intellectus reuelatus in mente. ex hoc ergo modo, quo appellatur in ista distinctione spiritus, secundum quem dixit apostolus: orabo spiritu, orabo autem et mente, ut et signa rerum formarentur in spiritu et eorum refulgeret intellectus in mente: secundum hanc, inquam, 5 distinctionem spiritale nunc appellauimus tale genus uisorum, quali etiam corporum absentium imagines cogitamus.
10. Intellectuale autem illud excellentius, quod mentis est proprium. nec mihi occurrit omnino ita pluribus modis dici posse intellectum, sicut spiritum multis modis appellatura 10 esse conperimus; siue autem intellectuale dicamus siue intel- legibile, hoc idem significamus. quamquam nonnihil interesse nonnulli uoluerint, ut intellegibilis sit res ipsa, quae solo intellectu percipi potest. intellectualis autem mens, quae intellegit; sed esse aliquam rem quae solo intellectu cerni 15 possit ac non etiam intellegat magna et difficilis quaestio est. esse autem rem, quae intellectu percipiat et non etiam intellectu percipi possit, non arbitror quemquam uel putare uel dicere; mens quippfe non uidetur nisi mente. quia ergo uideri potest. intellegibilis, quia et uidere, inteJlectualis est «0 secundum illam distinctionem. quapropter sequestrata illa difficillima quaestione, utnim sit aliquid, quod tantum intel- legatur nec intellegat, nunc intellectuale et intellegibile sub eadem significatione appellamus.
11. Tria igitur ista genera uisorum, corporale, spiritale, «5 intellectuale, singillatim consideranda sunt, ut ab inferioribus ratio ad superiora conscendat. iam quidem superius exemplum
3 I Cor. 14, 15
1 earum (a s. I. m. 1) B cap. XVII E ergo om. S1 3 spu* R 7 quale PR* corporeum R 9 occurret 8 10 intellectu S
13 uoluerunt Pbd ualuerunt JR1 intellegibiles R 16 poaset S
magnae (e 1». 1 exp.) P 18 posset S 20 et uideri PRl 21 sequae- strata P 24 eandem Pl significationem EPl 25 uisorum] uisi- onum Sbd 26 et intellectuale E*PBbd singillatim Sl 27 con- scendat (alt. c s. I. m. 1) E
de Genesi ad litteram lib. XII. 393
proposuimus, quo in una sententia omnia tria genera uideantur. cum enim legitur: diliges proximum tuum tamquam te ipsum, corporaliter litterae uidentur, spiritaliter proximus cogitatur, intellectualiter dilectio conspicitur. sed et litterae
5 absentes possunt spiritaliter cogitari et proximus praesens pbtest corporaliter uideri, dilectio autem nec per substantiam suam potest oculis corporis cerni nec per imaginem corpori similem spiritu cogitari, sed sola mente, id est intellectu, cognosci et percipi. corporalis sane uisio nulli horum generi
10 praesidet, sed quod per eam sentitur, illi spiritali tamquam praesidenti nuntiatur. nam cum aliquid oculis cernitur, con- tinuo fit imago eius in spiritu; sed non dinoscitur facta, nisi cum ablatis oculis ab eo, quod per oculos uidebamus, ima- ginem eius in animo inuenerimus. et siquidem spiritus
15 inrationalis est, ueluti pecoris, boc usque oculi nuntiant; si autem anima rationalis est, etiam intellectui nuntiatur, qui et spiritui praesidet, ut, si illud, quod bauserunt oculi atque id spiritui, ut eius illic imago fieret, nuntiauerunt, alicuius rei signum est, aut intellegatur continuo, quid significet, aut
20 quaeratur, quoniam nec intellegi nec requiri nisi officio men- tis potest.
Uidit rex Baltasar articulos manus scribentis in pariete continuoque per corporis sensum imago rei corporaliter factae spiritui eius inpressa est atque ipso uiso facto ac praeterito
85 illa in cogitatione permansit . uidebatur in spiritu et non intellegebatur, nec tunc intellectum erat hoc signum, cum corporaliter fieret atque oculis corporalibus adpareret, iam
2 Matth. 22, 39
1 proposuimus (i 8. I. m. 1) P omnia om. El uideantur
genera PRbd 2 diligis R 7 corporis sim. PSbd 9 cap. XVTIII E orum R 10 ea P1 11 presidenti S praesenti PR aliquit P
12 disnoscitur (s exp. m. 1) P dignoscitur bd 15 supra ueluti add. m. 2: etiftsi n intellectui E pe*coris (c er.) E 17 praessidet R hauserunt] aaxerunt El 19 quid Pl 22 baldasar S balthasar bd 23 sensuum E 24 inpraessa PR 25 uidebantur E et oro. b non] nondum PRbd
394 S. AureliAug.ustini
tamen signum esse intellegebatur id habens ex mentis officio. et quia requirebatur, quid significaret, etiam ipsam inquisi- tionem utique mens agebat. quo non conperto Danihel accessit et spiritu prophetico mente inlustrata perturbato regi, quid iilo signo portenderetur, aperuit, ipse potius propheta per hoc 5 genus uisionis, quod mentis est proprium, quam ille, qui et signum corporaliter factum corporaliter uiderat et transacti eius imaginem in spiritu cogitando cernebat nec aliquid in- tellectu poterat nisi nosse signum esse et, quid significaret, inquirere. 10
Uidit Petrus in alienatione mentis uas quattuor lineis alligatum submitti de caelo, plenum uariis animalibus, cum audiuit et uocem; macta et manduca. qui cum redditus sensibus de uisu disceptaret, ecce quos Cornelius miserat nuntiauit ei spiritus dicens: ecce, uiri quaerunt te; sed 15 surge, descende et uade cum illis, quia ego misi eos. qni cum uenisset ad Cornelium, quid in illa uisione intel- lexerit, ubi audierat: quae deus mundauit, tu ne com- munia dixeris, ipse indicauit dicens: et mihi deus ostendit neminem communem aut inmundum dicere *> hominem. cum ergo illum discum uideret alienatus a cor- poris sensibus, et illas uoces „macta et manduca* et „quae deus mundauit, tu communia ne dixeris* in spiritu audiebat. redditus autem corporis sensibus id ipsum, quod uisum atque auditum memoria tenuerat, in eodem spiritu 25 cogitando cernebat. quae omnia non corporalia, sed corporalium imagines erant, siue cum primum in ipsa alienatione uisae
3 cf. Dan. 5, 5—28 11 cf. Act. 10, 10-28 22 Act. 10, 13. 15
2 requirebatur (r med. 8. I. m. 1) P 3 daniel bd 4 profetico E 5 portenderetur] ostenderetur 8 7 transacto S 10 inquireret (t exp. m. 1) 8 12 summitti EPRS de caelo summitti S 18 et uocem (et 8. I. m. 1) E cum] circum S 15 eij eos EPRlS spiritus (s fin. 8. I. m. T) E 16 et uade] uade E 18 commune (s. I. m.
2 add. aJ nia) E c5e b 19 ipsi b indicauit (u ex t m. 1) E
et 8cripsi: sed libri 20 inmundum E1 hominem dicere PBSbd
21 alienatus (i 8. I. m. 1) B 25 tenuerit b
de Genesi ad litteram lib. XII. 395
sunt siue cum postea recordatae atque cogitatae. cum uero disceptabatur et requirebatur, ut illa signa intellegerentur, mentis erat actio conantis, sed deerat effectus, donec nuntiati sunt qui uenerunt a Cornelio; hac uero corporali etiam
s accedente uisione, cum et spiritus sanctus rursus in spiritu ei diceret: uade cum eis, ubi et illud signum ostenderat et inpresserat uoces, adiuta diuinitus mens intellexit, quid illis signis omnibus ageretur. his atque huius modi rebus diligenter consideratis satis adparet corporalem uisionem
10 referri ad spiritalem eamque spiritalem referri ad intel- lectualem.
12. Sed cum uigilantes neque mente a sensibus corporis alienata in uisione corporali sumus, discernimus ab ea uisione spiritalem, qua corpora absentia imaginaliter cogi-
i6 tamus, siue memoriter recordantes, quae nouimus, siue quae non nouimus et tamen sunt in ipsa spiritus cogitatione utcumque formantes siue quae omnino nusquam sunt pro arbitrio uel opinatione fingentes. ab his omnibus ita dis- cernimus illa corporalia, quae uidemus et in quibus praesentibus
so sunt sensus corporis nostri, ut non dubitemus haec esse corpora, illas uero imagines corporum. cum autem uel nimia cogitationis intentione uel aliqua ui morbi, ut phreneticis per febrem accidere solet, uel conmixtione cuiusquam alterius 8piritus seu mali seu boni ita corporalium rerum in spiritu
85 exprimuntur imagines, tamquam ipsis corporis sensibus cor- pora praesententur manente tamen etiam in sensibus corporis intentione, sic uidentur, quae in spiritu fiunt imagines cor- porum, quemadmodum corpora ipsa per corpus, ita ut simul cernatur et homo aliquis praesens oculis et absens alius
1 cap. XX E 2 disceptabatur (tur corr. m. 2) R 3 conantur E* affectus P 4 uenerant PRSbd 5 uisione («. I. m. 2 add. al iussione) E rursum 8 6 ei] eius EPS om. b 7 inpraesserat R 18 ea] eo PR1 14 uisiones E uisionem PRbd 19 praesentibus (in mg. add. a* prae- sentes) P 21 cap. XXI E 22 morui El freneticis EPRS in phreneticis b per] et per b om. Rl 24 seu — boni om. P1 26 pre- sententur S 28 quemaminodum PRS
396 S. Aureli Augustini
8piritu tamquam oculis. nam experti sumus sic adfectos et cum eis locutos, qui uere aderant, et cum aliis, qui non aderant, tamquam adessent. resipiscentes autem aliqui referunt, quod uidissent, aliqui non possunt; sic enim et somnia quidam obliuiscuntur, quidam meminerunt. quando autem penitus & auertitur atque abripitur animi intentio a sensibus corporis, tunc magis dici extasis solet. tunc omnino quaecumque sint praesentia corpora etiam patentibus oculis non uidentur nec ullae uoces prorsus audiuntur: totus animi contuitus aut in corporum imaginibus est per spiritalem aut in rebus in- 10 corporeis nulla corporis imagine figuratis per intellectualem uisionem.
Sed cum spiritalis uisio penitus alienato a sensibus corporis animo imaginibus corporalium detinetur siue in somnis siue in extasi, si nihil significant, quae uidentur, ipsius animae is sunt imaginationes, sicut etiam uigilantes et sani et nulla alienatione moti multorum corporum, quae non adsunt sen* sibus corporis, cogitatione imagines uersant. uerum hoc interest, quod eas a praesentibus uerisque corporibus con- stanti adfectione discernunt. si autem aliquid significant, siue » dormientibus exhibeantur siue uigilantibus, cum et oculis uident praesentia corpora et absentium imagines cernunt spiritu, tamquam oculis praesto sint, siue illa quae extasis dicitur alienato prorsus animo a sensibus corporis, mirus modus est, si conmixtione alterius spiritus fieri potest, ut ea, « quae ipse scit, per huius modi imagines ei, cui miscetur, ostendat, siue intellegenti siue ut ab alio intellecta pandantur. si enim demonstrantur haec nec utique a corpore demon-
1 affectus B 2 loquutas P1 uero P aliis] eis h 3 aderant (n s. 2. m. 1) E erant P resipiscentes] respicientes Sx aliqui]
aliqua quae alii 8 5 paenitus P paenitur B1 6 anime 8 7 extasis (ecstasis d) dici bd exstasis S 9 ullae] ill$ b anime 8
13 poenitus R alienato (e *. I. m. 1) 8 15 ecstasi d 17 assunt E*P 20 affectione E2 21 ezibeantur R 22 absentium (u ex a) P 23 presto E ecstasis d 25 sij sed bd 27 ut] aut (a exp. m. 1) P pandatur Rl 28 nec] non (in mg. add. aJ nec) PRb
de Genesi ad litteram lib. XII. 397
strari possunt, quid restat, nisi ut ab aliquo spiritu demon- strentur?
13. Nonnulli quidem uolunt animam humanam habere uim quandam diuinationis in se ipsa. sed si ita est, cur non
s semper potest, cum semper uelit? an, quia non semper adiuuatur, ut possit? cum ergo adiuuatur, numquid a nullo aut a corpore hoc adiuuari potest? proinde restat, ut ab spiritu adiuuetur. deinde quomodo adiuuatur? utrum in cor- pore fit aliquid, ut inde quasi relaxetur et emicet eius
10 intentio, quo in id ueniat, ubi in se ipsa uideat significantes similitudines, quae ibi iam erant nec uidebantur, sicut multa habemus et in meinoria, quae non semper intuemur? an fiunt illic, quae ante non fuerant, uel in aliquo spiritu sunt, quo illa erumpens et emergens ibi eas uideat? sed si iam in illa
i6 erant quasi proprie, cur eas etiam non consequenter intellegit? aliquando enim, immo plerumque non intellegit. an sicut 8piritus eius adiutus est, ut eas in se uideret, ita et mens nisi adiuuetur ea, quae habet spiritus, intellegere non potest? an forte non corporea remouentur uel quasi relaxantur
80 inpedimenta, ut suo inpetu anima in ea, quae uidenda sunt, exeratur, sed ipsa prorsus in haec adsumitur, siue tantum spiritaliter cernenda siue etiam intellectualiter cognoscenda? an aliquando in se ipsa uidet ista, aliquando per alterius spiritus conmixtionem? quidquid horum est, temere adfirmari
25 non oportet. illud tamen dubium esse non debet corporales imagines, quae spiritu cernuntur, non semper signa esse aliarum rerum siue in uigilantibus siue in dormientibus siue
3 cf. Cic. Lael. c. 20
1 ab 8. I. m. 1 B 4 seipsam (exp. m. 1) S quur PB adiu-
batur E1 adiubauatur PRl adiubatur JE^JR1 7 aut] acftut E hoc] ad hoc (ad exp.) E.PBSbd potest] po§getest E ab] a bd 8 adiu- batur E1 10 se er. B 14 si (i ex n) P 15 erant (n *. I m. 1) S propriae P*BS quur PB non etiam PBSbd 16 plerumqu*e P 18 adiubetur E1 19 forte] pre P1 relaxentur PB1 21 exerantur S haec] ea S hoc b 24 quicquid E?BS 25 cap. XXII E
398 S. Aureli Augustini
in aegrotantibus; mirum est autem, si aliquando extasis fieri potest, ut non illae corporalium rerum similitudines aliquid significent.
Non sane mirum est, si et daemonium habentes aliquando uera dicunt, quae absunt a praesentium sensibus: quod certe 5 nescio qua occulta mistura eiusdem spiritus fit, ut tamquam unus sit patientis atque uexantis. cum autem spiritus bonus in haec uisa humanum spiritum adsumit aut rapit, nullo modo illas imagines signa rerum aliarum esse dubitandum est, et earum, quas nosse utile est; dei enim munus est. 10 discretio sane difficillima est, cum spiritus malignus quasi tranquillius agit ac sine aliqua uexatione corporis adsumto humano spiritu dicit quod potest. quando etiam uera dicit et utilia praedicat, transfigurans se, sicut scriptum est: uelut angelum lucis, ad hoc, ut, cum illi in manifestis bonis 15 creditum fuerit, seducat ad sua. hunc discerni non arbitror nisi dono illo, de quo ait apostolus, cum de diuersis dei 14. muneribus loqueretur: alii diiudicatio spirituum. non enim magnum est tunc eum dinoscere, cum ad aliqua per- uenerit uel perduxerit, quae sunt contra bonos mores uel «0 regulam fidei; tunc enim a multis discernitur. illo autem dono in ipso primordio, quo multis adhuc bonus adparet, continuo diiudicatur an malus sit.
Tamen et per corporalem uisionem et per imagines cor- poralium, quae demonstrantur in spiritu, et boni instruunt et 25 mali fallunt. intellectualis autem uisio non fallitur; aut enim
14 II Cor. 11, 14 18 I Cor. 12, 10
1 egrotantibus PBS ecstasis d 2 non] si b ille PB 4 et] etiam b demonium (i 8. I m. 1) S,B 6 mixtura PBSbd 7 pati- entis (i fin. ex e) P 10 enimunus {~*up. i er.) P 11 quasi*« P 12 tranquilli*us S tranquillus Bbd aasumpto E2PBSbd 14 trans- figurat b scribtum EP 15 in angelum b 16 fuerat b educat b suam E sua P sua* (m er.) B 18 diiudicatio] discretio b spirituumj spm P cum uoce non incipit cap. 14 in bd 19 dignoscere d dis- cernere b 23 malus] maius (in tng. malus) S 24 cap. XXIII per] p P 25 instruunt m. 1 ex instituunt E 26 ma#li (1 er.) P
de Genesi adlitteram lib. XII. 399
hon intellegit, qui aliud opinatur quam est, aut, si intellegit, continuo uerum est. quid enim faciant oculi non habent, cum simile borpus uiderint, quod ab alio discernere non possint, aut quid faciat animi intentio, cum in spiritu facta fuerit
5 corporis similitudo, quam non ualeat distinguere a corpore. sed adhibetur intellectus quaerens, quid illa significent uel utile doceant, et aut inueniens ad fructum suum peruenit aut non inueniens in disceptatione se tenet, ne aliqua perni- ciosa temeritate prolabatur in exitiabilem errorem.
10 Iudicat autem sobrius intellectus diuinitus adiutus, quae uel quanta sint, in quibus etiam aliud putare quam est non sit animae perniciosum. neque enim putantium periculo et non potius exitio suo quisque a bonis putatur bonus, etiamsi occultus sit malus, si in rebus ipsis, id est in ipso bono,
15 quo fit quisque bonus, non erretur, aut aliquid obest omnibus hominibus, quod, cum dormiunt, uera corpora esse arbitrantur, quorum similitudines in somnis uident; aut aliquid Petro obfuit, quod solutus a uinculis seque angelo deducente factum est repentino miraculo, ut putaret se uisum uidere. uel cum in
so illa extasi respondit: nequaquam, domine, quia numquam manducaui omne commune et inmundum, putans ea ipsa, quae in disco demonstrabantur, tamquam uera animalia. haec quando aliter inuenta fuerint quam putata sunt, cum uide- rentur, non nos paenitet ita nobis fuisse uisa, ai non arguatur
26 uel infidelitas dura uel opinatio uana siue sacrilega. qua- propter et cum uisis corporalibus diabolus fallit, nihil obest, quod ludificantur oculi, si non erratur in ueritate fidei et
17 cf. Act. 12, 7—9 20 Act. 10, 11—14
1 fin. intelligit P 2 faciant? oculos non habent S 4 faciant E in otn. PB 5 distinguere (u 8. I m. 1) E 6 uel utile] uelud|ill$ (sed dtnt mut.) 8 8 disceptationes*« 8 se om. 8 9 prolauatur Ex eiiciabilem B 12 pertiosum P1 pernitiosum B8 neque] nec bd
18 extio B 17 obfuit (offuit P) petro PBSbd 18 solutus] soluto se bd 20 ecstasi d 24 penitet E poenitet Bbd arguantur E
25 infedelitas P cap. XXIUI E
400 S. Aureli Augustini
intellegentiae sanitate, quae docet deus subditos sibi. aut si ludificet animam spiritali uisione imaginibus corporum, ut putet corpus esse, quod non est, aliquid obest animae, si perniciosae suasioni non consentiat.
15. Unde aliquando fit quaestio de consensionibus somnian- 5 tium, cum etiam concumbere sibi uidentur uel contra pro- positum suum uel contra etiam licitos mores; quod non con- tingit, nisi cum ea, quae uigilantes etiarn cogitamus, non cum placito consensionis, sed, sicut etiam talia propter aliquid loquimur, sic admonentur in somnis et exprimuntur, ut eis 10 caro naturaliter moueatur et, quod naturaliter conligit, per genitales uias emittat, sicut hoc ipsum dicere utique non possem, nisi etiam cogitarem. porro imagines rerum corpo- ralium, quas necessario cogitaui, ut haec dicerem, si tanta expressione praesentarentur in somnis, quanta praesentantur 15 corpora uigilantibus, fieret illud, quod sine peccato fieri a uigilante non posset. quis enim uel cum loquitur et postulante necessitate sermonis de suoconcubitu aliquid dicit, possitnon cogitare, quod dicit? porro ipsa phantasia, quae fit in cogitatione sermocinantis, cum ita expressa fuerit in uisione somniantis, ut inter illam so et ueram conmixtionem corporum non discernatur, continuo mouetur caro et sequitur, quod eum motum sequi solet, cum hoc tam sine peccato fiat, quam sine peccato a uigilante dicitur, quod .ut diceretur sine dubio cogitatum est. uerum tamen propter animae adfectionem bonam, quae desiderio 25 meliore mundata multas interficit cupiditates, quae ad natu- ralem carnis motum non pertinent, quem casti uigilantes
1 quae] quam P qua d subditos] subiectos Sbd sibi] siuim (m exp. m. i) P 2 uisionem (m exp. m. 1) P 3 aliquid] non aliquid Bbd 4 pernitiosae BS 5 questio S 6 cScQbere siui P 9 placita P 10 admonentur] ammonentur PB admouentur Sbd 11 caro in ras. S naturaliter etiam caro bd colligit E2PBSbd 12 ipsud P 14 haec] hoc bd 15 expraessione B praestarentur B praestantur B
praesententur b 16 fieret] fiet b 18 concubito B1 aliqui P1
dici S 19 cap. XXV E fit in] fiunt' S 20 ita] ista b ex-
praessa PB 25 propter (pter s. I. add. m. 2) B
de Genesi ad litteram lib. XII. 401
cohibent et refrenant, dormientes autem ideo non possunt, quia non habent in potestate quae admoueatur expressio cor- poralis imaginis, quae discerni non possit a corpore: propter illam ergo adfectionem animae bonam etiam in somnis quae-
5 dam eius merita clarent. nam etiam dormiens Salomon sapientiam praeposuit omnibus rebus eamque neglectis ceteris est precatus a domino; et, sicut scriptura testatur, placuit hoc coram domino nec distulit retributionem bonam pro desiderio bono.
10 16. Quae cum ita sint, pertinet corporis sensus ad uisa corporalia, qui per quinque quasi riuulos distanter ualentes distribuitur, cum illud, quod est subtilissimum in corpore et ob hoc animae uicinius quam cetera, id est lux primum per oculos sola diffunditur emicatque in radiis oculorum ad
15 uisibilia contuenda, deinde mixtura quadam primo cum aere puro, secundo cum aere caliginoso atque nebuloso, tertio cum corpulentiore humore, quarto cum terrena crassitudine quinque sensus cum ipso, ubi sola excellit, oculorum sensu efficit, sicut in libro quarto itemque in septimo disseruisse
20 me recolo. est autem hoc caelum oculis conspicuum, unde luminaria et sidera effulgent, excellentius utique omnibus cor- poreis elementis, sicut oculorum sensus excellit in corpore. quia uero spiritus omnis omni est corpore sine dubitatione praestantior, sequitur, ut non loci positione, sed naturae
» dignitate praestantior sit natura spiritalis isto corporeo caelo etiam illa, ubi rerum corporalium exprimuntur imagines.
7 cf. III Reg. 8, 5—15
2 quae admoueatur] qua ea moueatux S ammoueatur PB ex- praessio B 5 «salomon (p er.) B 6 preposuit E nelectis Pl 7 praecatus EB scribtura ElP 8 nec (c *. Z. m. 1) 8 10 cap. XX 71 E 11 ribulos El ribulus P riuolos BSl ualentes] ac ualen- ter S 12 subtilismum 8 14 sola] sola lux 8 15 uisiuilia P primum d 16 adque E1 17 corpolentiore 8 umore ElB crassi- dine E 18 sensu? E 19 mito 8 21 effulgent (t ex s m. 1) E 23 cap. XXVII E uero] inero* (i exp. m.l;$ er.) P omnis] §omnia (s init. exp. m.l)P 24 prestantiori&S' posicionei? 25 dignitataeP preatantior^
XXVIII. Aug. sect. III pars 1. 26
402 S. Aureli Augustini
Hic existit quiddam mirabile, ut, cum prior sit corpore spiritus et posterior corporis imago quam corpus, tamen, quia illud, quod tempore posterius est, fit in eo, quod natura prius est, praestantior sit imago corporis in spiritu quam ipsum corpus in substantia sua. nec sane putandum est facere 5 aliquid corpus in spiritu, tamquam spiritus corpori facienti materiae uice subdatur. omni enim modo praestantior est qui facit ea re, de qua aliquid facit . neque ullo modo spiritu praestantius est corpus, immo perspicuo modo spiritus corpore. quamuis ergo prius uideamus aliquod corpus, quod antea non 10 uideramus, atque inde incipiat imago eius esse in spiritu nostro, quo illud cum absens fuerit recordemur, tamen eandem eius imaginem non corpus in spiritu, sed ipse spiritus in se ipso facit celeritate mirabili, quae ineifabiliter longe est a corporis tarditate; cuius imago mox, ut oculis uisum fuerit, 16 in spiritu uidentis nullius puncti temporalis interpositione formatur. itemque in auditu, nisi auribus perceptae uocis imaginem continuo spiritus in se ipso formaret ac memoria retineret, ignoraretur secunda syllaba utrum secunda esset, cum iam prima utique nulla esset, quae percussa aure *o transierat . ac sic omnis locutionis usus, omnis cantandi suauitas, omnis postremo in actibus nostris corporalis motus dilapsus occideret neque ullum progressum nancisceretur, si transactos corporis motus memoriter spiritus non teneret, quibus consequentes in agendo conecteret: quos utique non » tenet nisi imaginaliter a se factos in se. ipsarum etiam futurarum motionum imagines praeueniunt fines actuum
1 existis S sit om. El corpore— posterior om. P1 2 posterius R corporis] corporalis b tamen] hi tamen S 3 fit] fit ut E 4 pre- stantior ES 5 ipsum Pl facere (c 8. I, m. 1) B 6 corpore PRl 7 uicae P prestantior ES 8 eft re" b 9 prestantius ES 11 in- quipiat Ex 12 quod S cfl ex qutl m.lR recordamur S 14 celeri- tatemPJR inefabiliter P1 17 percepte S uoces S 21 transiisset d transeat b 22 suauisas El 23 nancisceretur corr. m. 2 R 25 con- sequenter S conecteret (t fin. 8. I. m. 1) E post conecteret add. m. 2 in R s. I. Sed motus 26 cap. XXVIII E 27 motionem Rl
de Genesi ad litteram lib. XII. 403
nostrorura. quid enim agimus per corpus, quod non cogitando
praeoccupauerit spiritus omniumque uisibilium operum simili-
tudines in se ipso primitus uiderit et quodammodo disposuerit?
17. Quae spiritales corporalium similitudines in animo
5 nostro quemadmodum innotescant spiritibus etiam inmundis uel quid obstaculi anima nostra patiatur ex isto terreno cor- pore, ut eas inuicem in nostro spiritu uidere nequeamus, inuenire et explicare difficile est. certissimis tamen indiciis apud nos constitit enuntiatas a daemonibus cogitationes homi-
io niim: qui tamen, si uirtutum internam speciem possent in hominibus cernere, non temtarent; sicut illam in Iob nobilem ac mirabilem patientiam procul dubio si posset diabolu» cernere, nollet a temtato utique superari. ceterum alicubi longe iam facta quod nuntiant, quae post aliquot dies uera
15 esse firmentur, non est mirandum. possunt enim hoc efficere non solum acrimonia cernendi etiam corporalia inconparabiliter praestantiore quam nostra est, sed etiam ipsorum corporum longe utique subtiliorum mira uelocitate.
Conperimus etiam in domo constitutum patientem spiritum
20 inmundum dicere solere, quando ad eum uenire coepisset ex duodecim milibus presbyter et per omnia loca itineris ubi esset et quam propinquaret et quando ingrederetur et fundum et domum et cubiculum, donec in conspectu eius adstaret. quae omnia, etsi non oculis patiens ille cernebat, tamen nisi
25 aliquo modo cerneret, non tam ueraciter enuntiaret. erat
8 cf. contra Acad. I 6. 7
2 praeocupauerit B preoccupauerit S omnium quae B siinili-
tudine si (si in ras.) B 3 in se in ras. B 4 que B spiritalis B 5 quemammodum E 6 patiatur anima nostra bd 7 eos b in om. b 8 et s. I m. 1 S 9 aput E*P aenuntiatas P nuntiatas S de- monibus S 10 uirtutum] status S 12 diabulus P 18 coeterum B c^terum quod b 14 facto S quod om. b praenunciat b aliquod ElP aliquos S 17 prestantiore ES corporum ipsorum d 18 utiquae P 19 a uoce spiritum tnc. cap, XXVIIII E 21 presbiter P praesbiter B iteneris B ubi esset] §ubiessit P1 23 astaret PSbd asstaret E*
24 non 8. I m. 1 B paciens S1
26*
404 S. AureliAugustini
autem iste febriens et tamquam in phrenesi ista dicebat. et forte reuera phreneticus erat, sed propter ista daemonium pati putabatur. nullum refectionis cibum accipiebat a suis, sed a solo illo presbytero. resistebat etiam suis uiolenter, quantum ualebat; illo solo presbytero ueniente quiescebat, illi tantum 5 subditus erat et subdite respondebat. nec tamen eidem saltem presbytero illa cessit mentis alienatio siue daemonium, nisi cum sanus esset a febribus, sicut phrenetici sanari solent, nec aliquando postea tale aliquid passus est.
Nouimus etiam sine dubitatione phreneticum futuram 10 mortem cuiusdam feminae praedixisse, non sane specie diui- nandi, sed tamquam factum ac praeteritum recolens. nam cum eius apud eum commemoratio fieret, „mortua est", inquit, „ego eam uidi efferri, hac cum eius corpore transierunt", cum illa incolumis uiueret; post paucos autem dies repente 15 defuncta est et per eum locum elata est, qua ille praedixerat.
Fuit item apud nos puer, qui in exordio pubertatis dolorem acerrimum genitalium patiebatur medicis nequaquam ualentibus, quid illud esset, agnoscere, nisi quod neruus ipse introrsum reconditus erat, ita ut nec praeciso praeputio, quod inmoderata ao longitudine propendebat, adparere potuerit, sed postea uix esset inuentus. humor autem uiscosus et acer exudans testes et inguina urebat. sed acutum dolorem non continuum patie-
1 iste (in mg. m. 1 add. aJ ipse) B frenesi EPBS 2 frene- ttcus EPBS demonium (i 8. I. m. 1) S 3 ciuum Ex 4 illo
om. PSbd presbitero BS presbytero P resistebat— presbytero in mg. m. 1 suppl. B quantum] quam 2» 5 illo om. b 6 subdite] subditae EP subdita S 7 praesbitero B demonium S 8 frene- tici EPBS 9 tali Pl 10 cap. XXX E freneticum EPB 11 cuius- dam (s m. 1 8. I.) S specie^ P speciae (a exp. m. 1) B 12 preteri- tum S recolentem d 18 morta Pl inquid PB 14 eam] etiam 8 haecfferri S hac] bac E 15 incolomis PB 16 defuncta est] defuncta PBSbd qua E* predixerat S 17 item] tunc b aput ElP qui om. ElB exorlio B puuertatis E1 cop. XXXI E 18 gen- talium B 20 preciso S pr^twso B preputio S 21 longitudinS PB
22 isset jRl umor ElPB exu*dans (n er.) P exsudans BSbd
23 inguina] intima S
de G e n e s i ad litteram lib. XII. 405
batur; at cum patiebatur, eiulabat uehementer cum iactatione membrorum mente sanissima, sicut in cruciatibus corporalium dolorum fieri solet. deinde inter uoces suas abripiebatur ab omnibus sensibus et iacebat patentibus oculis neminem circum-
5 stantium uidens, ad nullam uellicationem se mouens. post aliquantum tamquam euigilans nec iam dolens quae uiderat indicabat. tum interpositis paucis diebus eadem patiebatur. in omnibus sane uel paene omnibus uisionibus suis duos se dicebat uidere, unum prouectioris aetatis, alterum puerum, a
io quibus ei uel dicebantur uel demonstrabantar, quae se audisse et uidisse narrabat.
Uidit quodam die piorum psallentium laetitiam in luce mirabili et inpiorum in tenebris diuersas et atrocissimas poenas illis ducentibus et ostendentibus et felicitatis aliorum
i5 aliorumque infelicitatis meritum insinuantibus. hoc autem uidit die dominico paschae, cum per totam quadragesimam nihil doluisset, cui uix interuallo tridui antea parcebatur. uiderat autem in ipso ingressu quadragesimae illos promit- tentes sibi, quod per quadraginta dies nullum sensurus esset
io dolorem; postea ipsi ei dederunt tamquam medicinale con- silium, ut ei praeputii longitudo praecideretur, quo facto diu non doluit. cum uero iterum similiter doleret et similia uidere coepisset accepit ab eis rursus consilium, ut in mare pube tenus intraret et post aliquantam moram inde discederet,
ts promittentibus sane, quod iam deinceps uehementem illum
1 at] ad S et R*bd heiulabat ERS om. P1 2 cruentibus (*. I. m. 2 aj cruciatibus) E 3 dolorum om. Rl abriebatur E 5 belli- cationem (*. I. m. 2 al uell.) E 6 tamquam om. PRlb uideret PRd 7 paciebatur P 8 sane (e ex a m. 1) E pene P poene R 9 pro- fectioris PR 10 uel post ei om. b 12 piorum] chorum piorum bd laetitiam (s. I. m. 2 al le^tantiu) E,P*S laetantium Rbd 13 inpiorum Ex diijeruersas P 14 docentibus Pl ostendentibus— felicita in ras. P et om. b aliorum om. ElP 16 pasce E quadragensimam ElP 17 cui] qui Sb cui (i ex m) R interballo E1 parcebatur] parce- batur (r ex s m. 1) E patiebatur b .18 ingresso P1 quadragensi- mae E*P 21 precideretur S 23 acepit Rl 24 et] ac PRSbd discederet (de & l. m. 1) E discerit P1
406 S. Aureli Augustini
dolorem non esset passurus, sed solius illius uiscosi humoris molestiam; atque ita secutum est . nec umquam talem aliquam postea passus est auersionem mentis a sensibus nec tale aliquid uidit nisi antea cum in mediis doloribus et horrendis uocibus repente obmutescens abriperetur. postea tamen medicis 5 cetera curantibus et sanantibus non permansit in proposito sanctitatis.
18. Istarum uisionum et diuinationum causas et modos uestigare si quis potest certoque conprehendere, eum magis audire uellem quam de me expectari, ut ipse dissererem. quid 10 tamen putem, ita ut nec docti me tamquam confirmantem derideant nec indocti tamquam docentem accipiant, sed utrique disceptantem et quaerentem potius quam scientem, non occultabo. ego uisa ista omnia uisis conparo somniantium. sicut enim aliquando et liaec falsa, aliquando autem uera 15 sunt, aliquando perturbata, aliquando tranquilla, ipsa autem uera aliquando futuris omnino similia uel aperte dicta, ali- quando obscuris significationibus et quasi figuratis locutionibus praenuntiata, sic etiam illa omnia. sed amant homines inexperta mirari et causas insolitorum requirere, cum cotidiana ple- «0 rumque talia saepe etiam latentioris originis nosse non curent. nam quemadmodum in uocibus, hoc est signis, quibus in loquendo utimur, audito uerbo inusitato quaerunt primo, quid sit, hoc est quid significet, quo cognito deinde quaerunt, unde ita dictum sit, cum tam multa sine cura nesciant, quae u in usu sermonis habent, unde ita sint dicta: sic cum aliquid
1 uiscusi P 8 postea om. Pl auers^psionem (su exp. m. 1) P
4 nisi] sicut S quale bd ante ea P orrendis P 5 ommutescens P abriperetur (re 8. I. m. 1) R 8 cap. XXXII E deuinationii P
modus P 9 conpraehendere EP 10 disererem P1 disseram b 11 ita 8. I. m. 2 add. aj ista) E 13 et om. P querentem P 14 cap. XXXIII E 15 et— aliquando in mg. infer. add. m. 1 P 16 pertur- bata §?nt E 17 aperta S 18 contra obscuris signif. in mg. add. al obscurationibus) P2J 19 praenuntiata (praenun m. 1 ex figurata) E
20 mirari] rimari (ri init. in ras.) Ed cottidiana ES quottidiana P
21 sepe P 22 quemaramodum PBS in fin. om. PRbd 24 est] et b 26 usus S unde] utrum b sic cum] 6i cfl P sicfl R
de Genesi ad litteram lib. XII. 407
inusitatum in rebus acciderit siue corporalibus siue spirita- libus, causas rationemque sollicite inquirunt et sibi reddi a doctoribus flagitant. Soleo autem, cum me quisque interrogat, uerbi gratia, quid 5 sit catus, et respondeo „prudens uel acutus", nec ei sufficit, sed pergit quaerere, unde dictus sit catus, uicissim referre et quaerere, unde dictus sit acutus. quod nihilominus utique ignorabat, sed, quia usitatum nomen erat, patienter eius originem nesciebat; quod autem nouum insonuit auribus, parum
10 putat nos3e, quid significando ualet, nisi etiam unde dicatur exquirat. quisquis ergo ex me quaerit, unde uisa corporalibus similia in extasi adpareant, quae raro accidit animae, uicissim quaero, unde adpareant dormientibus, quae cotidie sentit anima, et nemo istuc aut non multum curat inquirere. quasi
i5 uero ideo minus mira sit talium natura uisorum, quia co- tidiana est, aut ideo minus curanda, quia omnium est; aut si recte faciunt, qui ista non quaerunt, rectius fecerint, si nec in illa curiosi sint. ego uero multo amplius admiror multoque maxime stupeo, quanta celeritate ac facilitate in se anima
»o fabricetur imagines corporum, quae per corporis oculos uiderit, quam somniantium uel otiam in extasi uisiones. quaecumque tamen illa natura uisorum est, procul dubio corpus non est. hoc nosse cui non sufficit, unde etiam existant inquirat ab aliis; me ignorare confiteor.
26 19. Illud plane exemplorum experimentis conligi datur.sicut corporum pallor, rubor, tremor, uel etiam morbus aliquando
1 accideret P 2 causas (s fin. *• l. m. 1) P rationemquae S1 solliciti b 5 catus] catum E cautus b acutus (c ex g) P 6 querere P cautus b 7 nihihominus (h er.) S 8 sed quia] si que R 10 putat El nosse (n s. I. m. 2) E ualeat Pd 11 quisquis] quis P1 uisa (a corr. m. 2) R 12 ecstasi d aupariant P1 quaea (a «cp. w. 1) P animo S 13 cottidie EP cottidiae S 14 istud Sbd aut non om. b 15 cottidiana EPS 17 querunt S non rectius bd 18 in om. El ammiror PRS* 19 maxim» S stupeo] istap&o S facilitate]
felicitate S1 20 fabricet b uideret P 21 ecstasi d cap. XXXIIII E 23 exsistant R inquirant E 26 rubor (r fin. 8. I m. 1) S
408 S. Aureli Augustini
a corpore habet causas, aliquando ab anima — et a corpore quidem, cum uel humor suffunditur uel cibus uel aliquid aliud corporis iniectum extrinsecus; ab anima uero, cum uel timore turbatur uel pudore confunditur uel irascitur uel amat uel si quid huius modi; nec inmerito, si id, quod animat et regit, 5 etiam cum uehementius mouetur uehementius exagitat — ita et ipsi animae, ut in ea uisa pergat, quae non ei per sensus corporis nuntiantur, sed per incorporalem substantiam, et ita pergat, ut non discernat, utrum corpora sint an similitudines corporum, aliquando a coipore accidit, aliquando ab spiritu: 10 et a corpore quidem siue naturali uicissitudine, ut sunt uisa somniantium — dormire quippe a corpore est homini — siue aliqua mala ualetudine sensibus perturbatis, ut, cum a phreneticis simul et corpora uidentur et uisa similia cor- poribus, tamquam et ipsa prae oculis adsint, aut penitus 15 interclusis, sicut saepe male facti morbo aliquo ingraue- scente praesente corpore diu absentes, deinde hominibus red- diti multa se uidisse dixerunt; ab spiritu uero, cum omnino sano atque integro corpore in alienationem rapiuntur, siue ita, ut et per sensus corporis corpora uideant et in spiritu »0 quaedam similia, quae a corporibus non discernant, siue penitus auertantur a sensibus carnis et nihil per eos omnino sentientes illa spiritali uisione habitent in similitudinibus corporum. sed cum malus in haec arripit spiritus, aut dae- moniacos facit aut arrepticios aut falsos prophetas; cum 25 autem bonus, fideles mysteria loquentes aut accedente etiam
1 et om. b 2 uel prim. om. Rl umor EPR 3 corpori bd 5 eius- modi bd animat] amat PR* 6 uehementius mouetur om. b 7 ut (linea subduct. delend. assign. uidetur) E 10 aliquando — accidit repet. del. m. 1 P abj a Rbd 11 uicissitudine (in mg. add. aJ ualitudine) b ut] uelut (ut 8. I m. 1 addid. uidetur) S 13 ualitudine E*RS 14 frene- ticis EPRS 15 assint E*P asint R1 16 sepe S male facti] male affecti PRbd made facti S 18 ab] a bd 19 rapiunt P 20 et pr. om. P 22 penetus P carnis] corporis b 24 cap. XXXV E demoniacos 5 demoniacus P daemoniacos (0 fin. ex u) R 25 arrepticius P arreptios R arreptitios d ps^udoprofetas E 26 bonos E misteria 5 acci- dente P accedente? S
de Genesi ad litteram lib. XII. 409
intellegentia ueros prophetas aut ad tenipus, quod per eos oportet ostendi, uidentes atque narrantes.
20. Sed cum a corpore causa est, ut talia uisa cernantur, non ea corpus exhibet; neque enim habet eam uim, ut formet
5 aliquid spiritale, sed sopito aut perturbato aut etiam inter- cluso itinere intentionis a cerebro, qua dirigitur sentiendi modus, anima ipsa, quae motu proprio cessare ab hoc opere non potest, quia per corpus non sinitur uel non plene sinituv corporalia sentire uel ad corporalia uim suae intentionis
io dirigere, spiritu corporalium similitudines agit aut intuetur obiectas. et si quidem ipsa eas agit, phantasiae tantum sunt, si autem obiectas intuetur, ostensiones sunt. denique cum oculi dolent uel extincti sunt, quia non est causa in sede cerebri, unde ipsa dirigitur intentio sentiendi, non fiunt huius
i5 modi uisiones, quamuis cernendis corporalibus obstaculum existat a corpore. magis enim caeci aliquid dormientes quam uigilantes uident; dormientibus quippe in cerebro consopitur uia sentiendi, quae intentionem ad oculos ducit, ideoque ipsa intentio in aliud auersa cernit uisa somniorum, tamquam
20 species corporales adsint, ut sibi dormiens uigilare uideatur et non similia corporibus, sed ipsa corpora intueri se putet: cum autem uigilant caeci, ducitur per illa itinera intentio cernendi, quae cum ad loca uenerit oculorum non exeritur foras, sed ibi remanet, ut uigilare se sentiant potiusque esse
25 in tenebris uigilando etiam per diem quam dormiendo siue per diem siue per noctem. nam et qui caeci non sunt, plerique
1 ueros (8. I. m. 2 add. aJ uiros) E profetas E 3 cap. XXXVI E Sed om. P1 ut] aut ER talia] alia ER 4 exibet P 7 modus] motus Sbd ipsaque S 8 plenc sinetur P 10 similitudinis P
agit] agitata S aut] ut £ 11 obiectas] obtectas E eas ipsa PEbd 12 cap. XXXVII E 13 ausa (*. I. m. 2 add. al cau) E 15 cernendis (en 8. I. in ras. m. 1) P corporalibus (8. I. add. m. 2 aJ ribus) E
16 magis (is add. m. 2) P 17 consopitur [8. I. m. 2 add. al l Csonitus dspicitur) E ctt sopitur b 18 ducet 5 19 uersa Pl 20 corporalis P adsint E1 21 simili P1 intuere PRl putat b 22 ducitur P1 duci»tur R 24 sentiat ES 25 diem (m add. m. 2) E quam| quam.quam (pr. quam exp. m. 2) R 26 qui 8. I. m. 1 P
410 S. Aureli Augustini
patentibus oculis dormiunt nihil per eos uidentes, sed non ideo nihil uidentes. cum spiritu cernant uisa somniorum, si autem clausis oculis uigilent, neqae dormientium praesto sunt uisionibus neque uigilantium. tantum tamen ualet, quod usque ad oculos eorum nec sopita nec perturbata nec inter- 5 clusa peruenit a cerebro uia sentiendi et animae intentionem usque ad ipsas quamuis clausas fores corporis ducit, ut cogitentur quidem imagines corporum, sed nullo modo pro eis habeantur corporibus, quae per oculos sentiuntur.
Tantum interest, ubi fiat inpedimentum sentiendi corporalia, 10 cum fit in corpore. si enim non fit nisi in ipsis aditibus et quasi ianuis sensuum, uelut in oculis, in auribus ceterisque sensibus corporis, sola inpeditur perceptio corporalium, non autem animae intentio in aliud sic auertitur, ut pro cor- poribus habeat imagines corporum; si autem causa est intus 15 in cerebro, unde dirigantur uiae ad ea, quae foris sunt, sentienda, ipsius intentionis uasa sopiuntur uel turbantur uel inter- cluduntur, quibus nititur anima in ea, quae foris sunt, intuenda uel sentienda. quem nisum quoniam non amittit, tanta expressione format similia, ut imagines corporalium a 90 corporalibus discernere non ualens, utrum in illis an in istis sit, nesciat et cum scit longe alio modo sciat, quam dum in cogitando uersantur siue occurrunt similitudines corporum: qui modus nisi ab expertis capi utcumque non potest. hinc enim erat, quod me dormiens in somnis uidere sciebam nec 25 tamen illas corporalium rerum similitudines, quas uidebam, sic ab ipsis corporalibus discernebam, quemadmodum eas cogitantes etiam clausis oculis uel in tenebris constituti dis-
3 presto EPS 4 ualent E ualent P 5 intra clausa S 6 per- uenit (*. I. m. 2 add. al inter) E 9 qui P1 11 enl (e s. I m. 1) JP 13 corporis] corporalibus Bbd 14 corporibus] corporibus sjc E cor-
poralibus S 15 imaginis P cap. XXXVIII E 16 diriguntur PBSbd 17 includuntur P1 19 I se.ntienda in mg. add. m. 2 S nisumj
nisum («. I. m. 2 al uisum) P uisum b 20 expraessione PB 21 cor- poralibus] corporibus BSbd 23 siue] dfl b 27 quemammodum EPBS eas (linea subducta delend. assign. uidetur) E
de Genesi ad litteram lib. XII. 41 1
cemere solemus. tantum ualet ipsa animi intentio utrum perducatur usque ad sensus licet clausos an in ipso cerebro, unde in baec nititur, aliqua causa eiistente in aliud auertatur, ut, quamuis aliquando se nouerit non corpora, sed corporum 5 similitudines cernere uel minus erudita etiam ipsa esse cor- pora existimans sentiat se non ea corpore, sed spiritu uidere, longe sit tamen ab effectione, qua suo corpori praesentatur: unde se norunt et caeci- uigilare, cum similitudines corporum cogitatas a corporibus, quae uidere non possunt, certa notione
io discernunt.
21. Cum autem sano corpore nec somno sensibus con- sopitis aliquo occulto opere spiritali in ea uisa, quae similia sunt corporalibus, anima rapitur, non, quia modus diuersus est, ideo est etiam diuersa natura uisorum, cum et in illis
ift causis, quae de corpore existunt, sit utique differentia et aliquando a contrario. nam phrenetici non dormiendo potius perturbatas habent sentiendi uias in capite, ut talia uideant, qualia somniantes uident, quorum dormiendo auertitur intentio a sensu uigilandi et in ea uidenda conuertitur. cum ergo illud
so fiat non dormiendo, hoc autem dormiendo, non tamen ea, quae uidentur, ex alio genere sunt quam ex natura spiritus, de quo uel in quo fiunt similitudines corporum. ita quamuis diuersa sit causa intentionis alienatae, quando sano corpore uigilantis occulta quadam ui spiritali anima rapitur, ut uice
25 corporum expressas corporalium rerum similitudines in spiritu uideat, eadem tamen est natura uisorum. neque enim dici potest, cum causa in corpore est, tunc animam sine ulla
1 cap. XXXVIIII E anima PEl anim^ b 2 ad] ab P» in
post an 8. I. m. 1 R 3 exsistente S 4 corpora] corpore PRl 6 se om. S 7 effectione] affectione PRSbd presentatur S 8 ceci 8 9 no«*tione (ti er.) R 11 cap. XL E 12 oper*e (a er.) S uisa (a 8. I. m. 1) P 13 inodus»» (di er.) P 15 sit] sic P1 16 frene- tici EPRS 19 in (i s. I m. 1) P 20 fiat] faciat P1 hoc autem dormiendo om. P cap. XLI E 21 que R 22 similitudinis P1 simitudines Sl similitudine* (s er.) R 24 ui] uis P 25 expraessas P similitudinis P1 simitudines Sl 27 anima R
412 S. Aureli Auguitini
praesensione futurorum ex se ipsa uersare imagines corporum, sicut etiam cogitando adsolet, cum uero in ea uidenda spiritu adsumitur, diuinitus haec demonstrari, quandoquidem aperte scriptura dicit: effundam de spiritu meo super omnem carnem, et iuuenes uisa uidebunt, et senes somnia 5 somniabunt, diuinae operationi utrumque tribuens, et: angelus domini adparuit homini in somnis dicens: noli timere accipere Mariam coniugem tuam, et iterum: tolle puerum et uade in Aegyptum.
22. Itaque bono quidem spiritu adsumi spiritum hominis 10 ad has uidendas imagines, nisi aliqua significent, non puto; cum uero in corpore causa est, ut in eas expressius intuendas humanus intendatur spiritus, non semper aliquid significare credendum est, sed tunc significant, cum inspirantur a deinon- strante spiritu siue dormienti siue aliquid aliud ex corpore, <* ut a carnis sensibus alienaretur, patienti. uigilantibus etiam neque ullo morbo adflictis nec furore exagitatis occulto quodam instinctu ingestas esse cogitationes, quas promendo diuinarent, non solura aliud agentes, sicut Caiphas pontifex prophetauit, cum eius intentio non haberet uoluntatem pro- *> phetandi, uerum etiam id suscipientes, ut diuinandi modo aliquid dicerent, nouimus.
Nam quidam iuuenes iocando, ut fallerent, ubi peregrini iter agebant, mathematicos se esse finxerunt, ignorantes omnino, utrum duodecim signa dicerentur. qui cum hospitem 25 suum mirari cernerent, quae dicebant, et adtestari esse
4 Ioel. 2, 28 7 Matth. 1, 20; 2, 13 19 cf. Ioh. 11, 51
1 presensione S uersare om. R 2 adsolet ElS: eas solet P eas solet (e init. uocab. eas paene er.) Rbd assolet E2 uero] ergo P
spiritu) sps Rb 3 asumitur Rl 4 scribtura EP 7 homini] Ioseph bd 10 cap. XLII E adsumi ElS 11 aliqua (s. I. m. 2 add. al quid) E aliquid PRSbd 12 expraessius PR 13 humanas Sl 14 a om. S 16 a om. E 19 caifas ES 20 profetauit E uolumtatem El 21 suscipientes] suspicientes E 22 cap. XLIII E 23 fallerent
(n *. I. m. 1) S 25 dicerentur] dissererentur S 26 adtestari El atestari P attestati b
de Genesi ad litteram lib. XII. 413
uerissima, audacius in plura progressi sunt. at ille adtestans ad omnia mirabatur. postremo ab eis de filii salute quaesiuit, quem diu absentem desiderabat et, quod inopinate tardaret, ne quid ei accidisset, sollicitus erat. at illi non curantes,
5 quid post eorum abscessum ueri cognosceretur, dum tamen in praesentia laetum hominem redderent, mox profecturi responderunt saluum ac propinquantem et eo ipso die, quo haec loquebantur, esse uenturum; neque enim metuebant, ne cum totus dies peractus esset eos ille redarguendos postera
10 die sequeretur. quid multa? dum iam abire disponerent, ecce, subito adhuc eis illic positis uenit.
Item alius ante symphoniacum saltabat, ubi erant multa idola per quandam paganorum sollemnitatem , non aliquo spiritu adreptus, sed imitatione ludicra adrepticios aemulatus
i5 scientibus circumstantibus et spectantibus. moris enim erat, ut ante prandium peractis sacrificiis agitatisque fanaticis, si qui adulescentes post prandium uellent eo more ludere, nullus prohiberetur. ille ergo inter saltandum facto sibi silentio iocabundus et ridente multitudine circumseptus ea nocte, quae
so inpendebat, in ea silua, quae iuxta erat, hominem a leone interemtum iri, ad cuius cadauer spectandum inlucescente die confluxuram turbam et illius sollemnitatis locum ddserturam praedixit. et factum est, cum satis cunctis, qui aderant, in omnibus eius motibus claruisset hoc eum ludendo et iocando
25 nusquam perturbata uel alienata mente dixisse ipso etiam
2 eis de] eisde* P 7 ac Ex di#e P die S 8 loquebatur P1
9 redarguendo S postera die] post pridie Pb post tridie B post
tridiae S 10 dispunerent P 12 cap. XLIIII E symphoniamcum E 8imphoniacum S erant (n *. I. m. 1) S 13 solemnitatem bd 14 ad- reptus Fl arreptus E*PBSbd; sed fortasse scribendum est: abreptus confer. 386, 19 imitationem (m exp. w. 1) S adrepticios E1
arrepticios E*Pb arreptios E arreptitios d arrepticiose multatus S 15 spectantibus] exspectantibus S 16 phanaticis EPBSb 17 adole- scentes B2bd 18 sibi] siue P1 siui P2 silentio] lentio S 21 inter- emptum BSbd dise S 22 deserturum b 24 eum] enim (s. I. m. 2 add. al eQ) E autem Sl; tn mg. add. m. 2 eum S 25 alienata Sx
414 S. Aureli Augustini
tanto amplius mirante, quod accidit, quanto magis nosset, quo id animo atque ore protulerit.
Quonam modo haec uisa in spiritum hominis ueniant, utrum ibi primitus formentur an formata ingerantur et qua- dam coniunctione cernantur, ut sic hominibus angeli ostendant 5 cogitationes suas et corporalium rerum similitudines, quas in suo spiritu futurorum cognitione praeformant, quemadmodum et ipsi nostras cogitationes non utique oculis, quia non cor- pore, sed sipiritu uident, uerum hoc intersit, quod illi nostras, etiam si nolimus, nouerunt, nos autem ipsorum, nisi osten- 10 dantur, nosse non possumus — quia sic eas, ut opinor, habent in potestate occultare spiritalibus modis, quemad- modum nos quibusdam interiectis obstaculis nostra corpora, ne aliorum oculis uideantur, abscondimus — et quid fiat in spiritu nostro, utaliquando cernantur tantummodo significantes w imagines sed, utrum aliquid significent, ignoretur, aliquando autem aliquid significare sentiantur, sed quid significent ne- sciatur, aliquando uero tamquam pleniore demonstratione anima humana et spiritu ipsas et mente quid significent uideat: et scire difficillimum est et, si iam sciamus, disserere atque *o explicare operosissimum.
23. Quod autem nunc insinuare satis arbitror, certum est esse spiritalem quandam naturam in nobis, ubi corporalium rerum formantur similitudines, siue cum aliquod corpus sensu corporis tangimus, et continuo formatur eius similitudo in » spiritu memoriaque reconditur; siue cum absentia corpora iam nota cogitamus, ut ex eis formetur quidam spiritalis aspectus, quae iam erant in spiritu et antequam ea cogita-
2 id om. S 3 quonam] quoniam (s. I. add. m. 2 af n&) E spu P 5 coniunctionem R cernentur S cap. XLV E 6 simitudines Sl quas] quasi S 7 quemammodum EPRS 8 corpora ExPItl corporae S 12 quemammodum ES 16 sed scripsi: et lib. 17 sentientur b
nesciantur E 19 in spu b ipsa S om. P1 et mente] sementc S 21 plicare P1 operosissimum est b 22 cap. XLVI E nunc Rl
26 memoriaquae R reconditur (s. I. m. 2 add. al receditur) E
27 spiritalis (i fin. sup. e pos. m. 1) S 28 iam om. b
de Gcnesi ad litteram lib. XII. 415
remus; siue cum eorum corporum, quae non nouimus, sed tamen esse non dubitamus, similitudines non ita ut sunt illa, sed ut occurrit, intuemur; siue cum alia, quae uel non sunt uel esse nesciuntur, pro arbitrio uel opinatione cogitamus;
5 siue unde unde neque id agentibus neque uolentibus nobis uariae formae corporalium similitudinum uersantur in animo; siue cum aliquid corporaliter acturi ea ipsa disponimus, quae in illa actione futura sunt, et omnia cogitatione antecedimus; siue iam in ipso actu, uel cum loquimur uel cum facimus,
10 omnes corporales motus, ut exeri possint, praeueniuntur similitudinibus suis intus in spiritu: neque enim ulla uel breuissima syllaba in ordine suo nisi prospecta sonuisset; siue cum a dormientibus somnia uidentur uel nihil uel aliquid significantia; siue cum ualetudine corporali turbatis intrin-
15 secus itineribus sentiendi imagines corporum spiritus ueris corporibus ita miscet, ut internosci uel uix possint uel omnino non possint et aut significent aliquid aut sine ulla significatione oboriantur; siue prorsus ingrauescente aliquo morbo uel dolore corporis et intercludente intus uias, quibus animae, ut per
20 carnem sentiret, exerebatur ac nitebatur intentio, altius quam somno absentato spiritu corporalium rerum existunt aut monstrantur imagines uel significantes aliquid uel sine ulla significatione adparentes; siue nulla ex corpore causa existente, sed adsumente atque rapiente aliquo spiritu tollitur anima in
15 huius modi uidendas similitudines corporum, miscens eis uisa corporalia, cum simul etiam corporis sensibus utitur; siue ita spiritu adsumente alienatur ab omni corporis sensu et auertitur, ut solis similitudinibus corporum spiritali uisione teneatur, ubi nescio utrum possint aliqua nihil significantia uideri.
8 iutuenjmur (t 8. I. pos. et ni exp. m. 2) P 5 unde ijntfe E om. b 9 actu* (i er.) B 10 exseri BSd praeueniuntur] preueniuntur P quae preueniuntur b 12 sillaba S perspecta b 14 ualitudine PESb 16 omnino (s. I. m. 2 add. al bus) E 18 aboriantur 5 prorsus
(8. I. m. 2 * pocius) i? 20 nitebatur] intelligebatur b alitius B
21 absenato E exsistunt P, (s. 1. m. 2 add. al Cstant) E 23 sistente Pl exsistente B 24 adque JEl 25 cap. XLVII E 27 assumente PBSb
416 ^- Aureli Augustini
24. Haec igitur natura spiritalis, in qua non corpora, sed corporum similitudines exprimuntur, inferioris generis uisiones habet quam illud mentis atque intellegentiae lumen, quo et ista inferiora diiudicantur et ea cernuntur, quae neque sunt corpora nec ullas gerunt formas similes corporum, uelut ipsa 5 mens et omnis animae adfectio bona, cui contraria sunt eius uitia, quae recte culpantur atque damnantur in hominibus. quo enim alio modo ipse intellectus nisi intellegendo con- spicitur? ita et caritas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo, continentia et io cetera huius modi, quibus propinquatur deo, et ipse deus, ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia.
Quamquam itaque in eadem anima fiant uisiones, siue quae sentiuntur per corpus, sicut hoc corporeum caelum et terra et quaecumque in eis nota esse possunt, quemadmodum possunt, 15 siue quae spiritu uidentur similia corporum, de quibus multa iam diximus, siue cum mente intelleguntur, quae nec corpora sunt nec similitudines corporum, habent utique ordinem suum et est aliud alio praecellentius. praestantior est enim uisio spiritalis quam corporalis et rursus praestantior intellectualis 20 quam spiritalis. corporalis enim sine spiritali esse non potest, quandoquidem momento eodem, quo corpus sensu corporis tangitur, fit etiam in animo tale aliquid, non quod hoc sit, sed quod simile sit: quod si non fieret, nec sensus ille esset, quo ea, quae extrinsecus adiacent, sentiuntur. neque enim * corpus sentit, sed anima per corpus, quo uelut nuntio utitur ad formandum in se ipsa, quod extrinsecus nuntiatur. non potest itaque fieri uisio corporalis, nisi etiam spiritalis simul
9 Gal. 6, 22. 23 11 cf. Rom. 11, 36
1 cap. XLVIII E 3 adque Ex 4 inferior '] adiudicantur P 6 cor- pora JRl nec] neque Ebd 7 honrinibus (#. I. m. 2 add. al ne) E 9 cap. XLVIIII E 11 propinquatuB El 12 per que* wi r«, P
14 et ante terra om. Ebd 15 quemaramodum EP quaem ammodum -B 16 que S 17 intellegantur S 19 aliut alio P prestantior ES 20 quam corporalis repetitum del. m. 2 B prestantior E intellec- tualis (s. I add. m. 2 al intellegibilis) E 26 ueiud Sx
de Genesi ad litteram lib. XII. 417
fiat; sed non discemitur, nisi cum fuerit sensus ablatus a corpore, ut id, quod per corpus uidebatur, inueniatur in spi- ritu. at uero spiritalis uisio etiam sine corporali fieri potest, cum absentium corporum similitudines in spiritu adparent et
5 finguntur multae pro arbitrio uel praeter arbitrium demon- strantur. item spiritalis uisio indiget intellectuali, ut diiu- dicetur, intellectualis autem ista spiritali inferiore non indi- get. ac per hoc spiritali corporalis, intellectuali autem utraque subiecta est. cum ergo legimus: spiritalis omnia diiudicat,
10 ipse autem a nemine diiudicatur, non secundum spiritum, a quo mens discernitur, sicut illud quod dictum est: orabo spiritu, orabo et mente, sed ex iUa notione debemus accipere, quadictumest: renoaamini autem spiritu mentis uestrae. iam enim supra docuimus alio modo et ipsam
i5 mentem spiritum dici, secundum quam spiritalis omnia diiu- dicat. quapropter non absurde neque inconuenienter arbitror spiritalem uisionem inter intellectualem et corporalem tam- quam medietatem quandam obtinere. puto enim non incon- gruenter medium dici, quod corpus quidem non est, sed simile
*>est corporis, inter illud, quod uere corpus est, et illud, quod nec corpus est nec simile corporis.
25. Inluditur autem anima similitudinibus rerum non
. earum uitio, sed opinionis suae, cum adprobat quae similia
sunt pro his, quibus similia sunt, ab intellegentia deficiens.
» fallitur ergo in uisione corporali, cum in ipsis corporibus fieri putat, quod fit in corporis sensibus — sicut nauigantibus uidentur in terra moueri quae stant et intuentibus caelum stare sidera, quae mouentur, et diuaricatis radiis oculorum duae lucernae species adparere et in aqua remus infractus
9 I Cor. 2, 15 11 I Cor. 14, 15 13 Ephes. 4, 28 2 inuenie*atur R 5 preter PS 6 intellectuali (ali in ras. m. 2) E ut (t corr. m. 2) E 9 subuecta El diiudicat] iudicat Ebd 10 et ipse E 12 notione] notitione P natione Sl narratione S* 13 quaJS?1 18 optineret E 20 corpori b inter— corporis add. m. 1 in mg. inf. P illut ^1 21 corpori b 22 a similitudinibus E 23 aprobat ES 24 his] iis d 25 uisionem E 28 sideraque S1 29 speties E infractis El
XXVIII. Auff. leet. III para 1. 27
418 8. Aureli Augustini
et multa lmius modi — aut cum putat hoc esse, quod similiter coloratum estuelsimiliter sonat uel olet uel sapit uel tangitur — hinc enim et medicamentum aliquod ceratum coctum in caccabo putatur legumen et sonitus transeuntis uehiculi putatur ex tonitru et, si nullis aliis sensibus exploretar, sed soli adiaceat 5 olfactui, citrium putatur herba, quae nocatur apiaria, et cibus aliquo dulciculo suco adfectus putatur melle conditus et ignotus anulus contrectatus in tenebris putatur aureus, cum sit aereus uel argenteus — aut cum repentinis inopinatisque corporalibus uisis anima turbata uel in somnis uidere se putat 10 uel aliquo eius modi «piritali uiso adfici : unde in omnibus corporalibus uisis et aliorum sensuum. contestatio et maxime ipsius mentis atque rationis adhibetur, ut, quod in hoc rerum genere uerum est, inueniatur quantum inueniri potest. in uisione autem spiritali, id est in corporum similitudinibus, 15 quae spiritu uidentur, fallitur anima, cum ea, quae sic uidet, ipsa corpora esse arbitratur uel, quod sibi suspicione falsaque coniectura finxerit, hoc etiam in corporibus putat, quae non uisa coniectat at uero in illis intellectualibus uisis non fallitur . aut enim intellegit, et uerum est; aut, si uerum non *o est, non intellegit: unde aliud est in his errare, quae uidet, aliud ideo errare, quia non uidet.
26. Quapropter cum rapitur anima in ea uisa, quae spiritu cernuntur similia corporalibus, ita ut omnino a sensibus corporis auertatur amplius quam in somno solet, sed minus 25 quam in morte, iam diuinae admonitionis est et adiutorii, ut se non corpora, sed uisa corporum similia spiritaliter nouerit cernere, sicuti qui se in somnis uidere, etiam antequam
1 putat] putat aliquid bd hac Sl, in mg. hoc 3 post coctum er. est & in R cacabo Rbd 5 tonitruo Bbd 7 succo PSbd 8 an- nulus bd 9 aut argenteus RSbd inopinatisqu*e S 10 uideri S
1 1 aliqua S huiusmodi d uiso] uisione S afficit P affici* R
12 maximae RS 15 similitudinibus (ni 8. I. m. 1) R 17 quid R su*spicione (b er.) R falsaquae (a exp. m. 1) P 18 contectura P 22 errare om. R 26 mortaet E araraonitionis EPRS 28 qui] qua# (e er.) Rx quae bd se om. b
de Genesi ad litteram lib. XII. 419
euigileut, sciunt. ibi si etiam uidentur futura, ita ut omnino futura noscantar, quorum imagines praesentes uidentur siue ipsa hominis mente diuinitus adiuta siue aliquo inter ipsa uisa quid significent exponente, sicut in Apocalypsi Iohanni
5 exponebatur, magna reuelatio est, etiamsi forte ignoret ille, cui haec demonstrantur, utrum e corpore exierit an adhuc sit in corpore, sed spiritu a sensibus corporis alienato ista uideat; potest enim sic raptus id ignorare, si ei et hoc non ostendatur.
10 Porro autem, si quemadmodum raptus est a sensibus cor- poris, ut esset in istis similitudinibus corporum, quae spiritu uidentur. ita et ab ipsis rapiatur ut in illam quasi regionem intellectualium uel intellegibilium subuehatur, ubi sine ulla corporis similitudine perspicua ueritas cemitur, nullis opinionum
i5 falsarum nebulis offuscatur, ibi uirtutes animae non sunt operosae ac laboriosae; neque enim opere temperantiae libido frenatur aut opere fortitudinis tolerantur aduersa aut opere iustitiae iniqua puniuntur aut opere prudentiae mala deuitantur. una ibi et tota uirtus est amare quod uideas et summa
20 felicitas habere quod amas. ibi enim beata uita in fonte suo bibitur, unde aspergitur aliquid huic humanae uitae, ut in temtationibus huius saeculi temperanfcer, fortiter, iuste pru- denterque uiuatur. propter illud quippe adipiscendum , ubi secura quies erit et ineffabilis uisio ueritatis, labor suscipitur
4 cf. Apoc. 1, 10 sqq.
2 noscantur (a sup, u scr. m. 1) S presentes R 4 apocalipsi PRS iohannis PR ioanni bd 5 reuellatio P 6 e] ex b 10 quemammo- dum PS quem ammodum R 12 ipsis (s fin. add. m. 2) R 13 intel- legiuilitt P subueatur ES* subueheatur P ubi] Ibi (post subuehatur enim (.) distinctum est) b 14 prespicua S 15 obfuscatur S2 obfus- catur b 16 operose S laboriose S cap. LII E operae E
liuido P 17 operae E operae E 18 operae E male S diui- tantur S 19 ibi (i init. ex u) E 21 uiuitur El unde] inde Rbd 22 temperanx* (~ add. m. 2) R fortiter (i ex e m. 1) E
iustae Pl
27*
420 S. Aureli Augustini
et continendi a uoluptate et sustinendi aduersitates et sub- ueniendi indigentibus et resistendi decipientibus. ibi uidetur claritas domini non per uisionem significantem siue corporalem, sicut uisa est in monte Sina, siue spiritalem, sicut uidit Esaias uel Iohannes in Apocalypsi, sed per speciem non per s aenigmata, quantum eam capere humana mens potest, secundum adsumentis dei gratiam, ut os ad os loquatur deus ei quem dignum tali conloquio fecerit, non os corporis, sed mentis, 27. sicut intellegendura arbitror, quod de Moyse scriptum est. Concupiuerat enim, sicut in Exodo legimus, uidere deum, 10 non utique sicut uiderat in monte nec sicut uidebat in taber- naculo, sed in ea substantia, qua deus est, nulla adsumta corporali creatura, quae mortalis carnis sensibus praesentetur, neque in spiritu figuratis similitudinibus corporum, sed per speciem suam, quantum eam capere creatura rationalis et 15 intellectualis potest seuocata ab omni corporis sensu, ab omni significatiuo aenigmate spiritus. sic enim scriptum est: si ergo inueni gratiam in conspectu tuo, ostende mihi temet ipsum, manifeste uideam te, cum paulo superius legatur: et locutus est dominus ad Moysen facie adso faciem, sicut quis loquitur ad amicum suum. sentiebat ergo, quid uidebat et quod non uidebat desiderabat. nam et paulo post, cum diiisset ei deus: inuenisti enim gratiam in conspectu meo, et scio te prae omnibus, respondit
7 cf. Num. 12, 8 11 cf. Eiod. 19, 18; 33, 9 18 Exod. 83, 13. 11. 17 1 continendi (i fin. s. I. m. 1) E continenti P1 sustinendi a<J. E
aduersitates— resistendi s. I. m. 1 E post aduersitates del. est m. 1 et subueniendi aduersitates P 2 resistendiafl E 3 siue] sibe P 4 cap. LIII E 5 isaias bd iohannes Pl Ioannes d apocalipsi RS 6 enigmata EPES ea b mens bumana PRbd 7 assumentis (a fin. s. I. m. 1) R 5s (bis) P deus om. Pl ei quem dignura
tali deus Rbd 9 cum uoce sicut incipit cap. 27 in bd scribtum ElP 10 sicut] ut b 12 assumpta RSbd 16 seuocata Px fin. abj et ab Pbd 17 aenigmatae E aenigmatae R enigmate S scribtum E*P 18 ergo] enim E1 19 uideam] ut uideam E*PRS*bd 20 et om. bd loquutus P est om. Pbd 21 quis (s m. 1 s. I.) E sua s. l.m.lP 22 non om. S 23 enim om. b
de Genesi ad litteram lib. XII. 421
ei: ostende mihi claritatem tuam. et tunc quidem re- sponsum accepit a domino figuratum, de quo nunc longum est disputare, quando ei dixit: non poteris uidere faciem meam et uiuere; non enim uidebit homo faciem meam 6 et uiuet. deinde subiecit et ait illi: ecce locus penes me, et stabis supra petram; statim ut transiet mea maiestas, et ponam te in specula petrae et tegam manu mea super te, donec transeam; et auferam manum et tunc uidebis posteriora mea; nam facies
10 mea non adparebit tibi. nec tamen secuta scriptura hoc etiam corporaliter factum esse narrauit satisque per hoc demonstratum est figurate dictum esse in ecclesiae significa- tionem. ipse est enim locus penes dominum, quia ecclesia est templum eius et ipsa aedificata est super petram, et cetera,
i5 quae ibi dicta sunt, eidem intellegentiae congruunt. nisi tamen concupitam et desideratam dei claritatem Moyses uidere meruisset, non dn libro Numerorura diceret deus ad Aaron et Mariam fratres eius: audite uerborum meorum: si fuerit propheta uester, in uisione illi dominus co-
90 gnoscar et in somno loquar illi! non ita, quomodo famulus meus Moyses in tota domo mea fidelis est; os ad os loquar ad illum in specie et non per aenig- mata, et claritatem domini uidit. neque enim hoc secundum substantiam corporis, quae carnis sensibus prae-
26 sentatur, intellegendum est; nam utique sic loquebatur ad Moysen facle ad faciem, contra in contra, quando tamen
1 Ex. 33, 18. 20—23 18 Num. 12, 6-8
2 accipit PEl 3 potes* S 6 supra (s. I. m. 2 add. aJ sup) E super PESbd transiit PE 7 specula] spelunca bd 8 raanuii» raeam E manum meam E2b 9 nam facies mea om. Sl 10 sequta Pl secutura E2 om. S 12 est] est flgura.(flgura add. m. 2) S figura- t&eE aeclesiaejf significatione PE2Sbd 13 ipsa& aeclesia^ 15 intellegendae E, (8. I m. 2 &i de) E 18 uerba mea E2bd 19 uesterj inter uos domino d inter uos b illi] illius b dominus om. d
cognoscetur P 20 somnio Pb 22 enigmata EES 25 sic (s. I. m. 2 al si) E
422 S. Aureli Augustini
dixit ei: ostende mihi temet ipsum, et nunc etiam ad ipsos, quos obiurgabat et quibus Moysi meritum ita prae- ferebat, sic loquebatur per creaturam corporalem praesentatam sensibus carnis. illo ergo modo in illa specie, qua deus est, longe ineffabiliter secretius et praesentius loquitur locutione 5 ineffabili, ubi eum nemo uiuens uidet uita ista, qua mortaliter uiuitur in istis sensibus corporis, sed nisi ab hac uita quisque quodammodo moriatur siue omnino exiens de corpore siue ita auersus et alienatus a carnalibus sensibus, ut merito nesciat, sicut apostolus ait, utrum in corpore an extra corpus 10 sit, cum in illam rapitur et subuehitur uisionem.
28. Quapropter si hoc tertium uisionis genus, quod superius est non solum omni corporali, quo per corporis sensus cor- pora sentiuntur, uerum etiam omni illo spiritali, quo simili- tudines corporum spiritu, non mente cernuntur, tertium caelum u appellauit apostolus, in hoc uidetur claritas dei, cui uidendae corda mundantur. unde dictum est: beati mundicordes, quia ipsi deum uidebunt, non per aliquam corporaliter uel spiritaliter figuratam significationem tamquam per speculum in aenigmate, sed facie ad faciem, quod de Moyse dictum 20 est „os ad os", per speciem scilicet, qua deus est quidquid est, quantulumcumque eum mens, quae non est quod ipse, etiam ab omni terrena labe mandata, ab omni corpore et similitudine corporis alienata et abrepta capere potest: a quo peregrinamur mortali et corruptibili onere grauati, quamdiu &
10 cf. II Cor. 12, 3 17 Matth. 5, 8 19 cf. I Cor. 13, 12
24 cf. n Cor. 5, 6. 7
1 ei dixit S ei om. P semetipsum R 2 preferebat R 4 in om. S 5 presentius R loquutione P 6 uiuens] uidens bd uidet) uidit P uiuet bd 8 quodadmodo E1 9 aflaersus (d exp. m. 1) P 11 in 8. I m. 1 8 12 eap. LUllE 13 quod Rb 15 non] et non P*Rbd 17 corde P mundo corde PRSbd 20 enigraatae E enigmate S 21 quia E est deus Rbd 22 ipse] ipse est b 23 ab — ab om. P1 omni corpore et ab omni terrena Rb ab] et ab PSd ab omni corpore om. Rb 24 similitudinem R 25 peregrinamur (amur m ras.) R oneie] honore S1 one#* regrauati (one in ras. m. 2) R
de Genesi ad litteram lib. XII. 423
per fidem ambulamus, non per speciem et cum bic iuste uiuimus. cur autem non credamus, quod tanto apostolo gentium doctori, rapto usque ad istam excellentissimam uisionem, uoluerit deus demonstrare uitam, in qua post banc
5 uitam uiuendum est in aeternum? et cur non dicatur iste paradisus excepto illo, in quo corporaliter uixit Adam inter ligna nemorosa atque fructuosa? quandoquidem et ecclesia, quae nos congregat in caritatis sinum, paradisus dicta est cum fructu pomorum. sed hoc figurate dictum est, tam-
10 quam illo paradiso, ubi proprie fuit Adam, ecclesia signi- ficata sit per formam futuri. quamquam diligentius con- siderantibus fortassis occurrat illo paradiso corporali, in quo Adam corporaliter fuit, et istam uitam sanctorum significatam, quae nunc agitur in ecclesia, et illam, quae post hanc erit
15 in aeternum: sicut Hierusalem, quae interpretatur „uisio pacis* et tamen terrena quaedam ciuitas demonstratur, significat Hierusalem matrem nostram aeternam in caelis siue in his, qui spe saJui facti sunt et quod non uident sperantes per patientiam expectant, secundum quos multi filii
so desertae magis quam eius, quae habet uirum, siue in ipsis
angelis sanctis per ecclesiam multiformis sapientiae dei, cum
quibus post hanc peregrinationem sine labore et sine fine
uiuendum est.
29. Si autem sic accipimus tertium caelum, quo apostolus
t6 raptus est, ut quartum etiam et aliquot ultra superius caelos esse credamus, infra quos est tertium hoc caelum, sicut eos
8 Cant. 4, 13 18 cf. Rom. 8, 24. 25 19 cf. Gal. 4, 26, 27 21 Ephes. 3, 10
1 iustae P1 2 quur FB 8 doctori gentium PBSbd 5 uidendum B cap. LV E quur PB 6 paradysus P 7 aeclesia E 8 sinu b 9 figuratae E figuratum B 10 propriae B aeclesia E signi- ficata] figurata b 14 aeclesia E ecclesia* (m er.) S 15 cap. LVI E Ierusalem Bd interpraetatur EPB 16 tamen] ctl b quaedam terrena <terraena P) PBSbd 17 ierusalem Pd aeternam 8. I m. 1 B 18 iis d 20 deaerte P in om. Sd 21 aeclesiam E sapientiae (8. h m. 2 add. aJ grej E 25 aliquod ES superius] super hos S 26 quod S hoc tcrtium PBSbd caelum atn. B
424 S. Aureli Augustini
alii septem, alii octo, alii nouem uel etiam decem perhibent et in ipso uno, quod dicitur firmamentum, multos gradatim esse confirmant ac per hoc corporeos esse uel ratiocinantur uel opinantur — de quorum ratione atque opinione nunc disserere longum est; potest autem fieri, ut etiam in spiritalibus uel 5 intellectualibus multos quosdam gradus quisquam esse con- tendat aut, si podsit, ostendat eosque distinctos iuxta aliquem prouectum magis minusue inlustrium reuelationum — sed utcum- que se ista habeant et accipiantur, ut libet, ab alio sic, ab alio autem sic, ego uisorum uel uisionum praeter ista tria genera 10 aut corpore aut spiritu aut mente usque adhuc uel nosse uel docere non possum. sed quot et quantae singulorum generum sint differentiae, ut in unoquoque aliud alio gradatim superferatur, ignorare me fateor.
30. Sicut autem in ista luce corporea est caelum, quod 15 super terras suspicimus, unde luminaria clarent et sidera, quae corpora longe sunt meliora terrestribus, sic in illo genere spiritali, in quo uidentur corporum similitudines luce quadam incorporali ac sua, sunt quaedam excellentia et merito diuina, quae demonstrant angeli miris modis: utrum uisa sua facili »0 quadam et jJraepotenti iunctione uel conmixtione etiam nostra esse facientes, an scientes nescio quomodo nostram in spiritu nostro informare uisionem, difficilis perceptu et difficilior dictu res est. sunt autem alia uisa usitata et huinana, quae
4 opinantur (n fin. 8. I. m. 1) B rationem B atque] siue PESbd opinionem B 5 potest (te 8. I. m. 1) S autem] etiam d etiam] iam 8 in om. b 7 aut— ostendat add. in mg. m. rec. P 8 minus- uel P 9 habent PBb accipiuntur b 10 cap. LVII E 12 quot (t m. 1 ex d) E quod PlSl 13 unumquoque S 16 terram S
suscipimus b 17 longe (e ex a m. 2) E 19 quaedam (sup.
ae add. m. 2 al a) E excellentia Bl 20 uisi B 21 prae- ponenti (s. h add. m. 2 bX t) E 22 esse se (se add. m. 2) E
an] ac P 23 nostro (tro 8. I. m. 1) E pr^ceptu B
u
24 dictures (u s. I. pos. m. t sed m. U del. est) E res om. P
uisa om. EPlS et om. b quae — 425, 4 cogitando in
ra8. m. 2 B
de Genesi a d litteram lib. XII. 425
siue ex ipso spiritu nostro multipliciter existunt siue ex cor- pore spiritui quodammodo suggeruntur, sicut fuerimus adfecti uel carne uel animo. non solum enim uigilantes homines curas suas cogitando uersant in similitudinibus corporum,
5 uerum etiam dormientes hoc saepe somniant, quo indigent; nam et negotia sua gerunt ex animi cupiditate et epulis poculisque inhianter instant, si forte esurientes sitientesque dormierunt. quae omnia puto conparata illis angelicis deinon- strationibus sic habenda, ac si in ista natura corporum terrena
10 caelestibus conparentur.
31. Sic etiam in illo genere intellectualium uisorum alia sunt, quae in ipsa anima uidentur, uelut uirtutes, quibus uitia sunt contraria, siue permansurae, ut pietas, siue utiles huic uitae et postea non futurae, sicut fides, qua credimus
15 ea, quae nondum uidemus, et spes, qua futura cum patientia expectamus, et ipsa patientia, qua omnia toleramus aduersa, donec quo uolumus ueniamus. istae quippe et huius modi uirtutes, quae nunc propter transigendam istam peregrinationem ualde necessariae sunt, non erunt in illa uita, propter quam
«0 adipiscendam sunt necessariae, et tamen etiam ipsae intel- lectualiter uidentur; neque enim aut corpora sunt aut species habent similes corporum. aliud autem est ipsum lumen, quo inlustratur anima, ut omnia uel in se uel in illo ueraciter intellecta conspiciat. nam illud iam ipse deus est, haec autem
2* creatura, quamuis rationalis et intellectualis ad eius imaginem facta, quae cum conatur lumen illud intueri palpitat infirmitate
1 post siue legitur qualia saepe p. 426, 14 — uers. 20 corporis sui sqq. usque ad 427, 4 non solum in fol. 339b P; ex ipso spiritu sqq. leguntur post u. 6 p. 426 ceterum uide praefationis partem de codice P agentem exsistunt P extstunt Sl 4 curas] cur eas S 5 sepe PBS quo] quo^ E quod PS 6 aepulis B 7 inianter E inhiantes bd instant] insistunt Pbd 8 dormiant B dormiunt b 9 abenda Pl 12 cap. LVIII E uidenter P1 13 permansure B pietates P 16 ex- spectamus (s pr. s. I. m. 1) E 17 ueniamus (*. I. add. m. 2 al uide) E iste EB in huiusmodi 5 18 transiendam S istam] iustam b
20 ipse P 21 uidentur (u fin. ex e) E 22 quo (o ex i m. 1) E 24 iam om. b hec S hoc b
426 S. Aureli Augustini
et minus ualet. inde est tamen quidquid intellegit sicut ualet. cum ergo illuc rapitur et a carnalibus subtracta sensibus illi expressius uisioni praesentatur non spatiis localibus, sed modo quodam suo, etiam supra se uidet, quo adiuta uidet quidquid etiam in se intellegendo uidet 5
32. Si autem quaeritur, cum anima de corpore exierit, utrum ad aliqua loca corporalia feratur an ad incorporalia corporalibus similia, an uero nec ad ipsa, sed ad illud, quod et corporibus et similitudinibus corporum est excellentius, cito quidem responderim ad corporalia loca eam uel non feni 10 nisi cum aliquo corpore uel non localiter ferri. iam utrum habeat aliquod corpus, cum de hoc corpore exierit, ostendat qui potest; ego autem non puto. ad spiritalia uero pro meritis fertur aut ad loca poenalia similia corporibus, qualia saepe demonstrata sunt his, qui rapti sunt a corporis sensibus 15 et mortuis similes iacuerunt et infernas poenas uiderunt, cum et ipsi in se ipsis gererent quandam similitudinem corporis sui, per quam possent ad illa ferri et talia similibus experiri. neque enim uideo, cur habeat anima similitudinem corporis sui, cum iacente sine sensu ipso corpore nondum tamen 20 penitus mortuo uidet talia, qualia multi ex illa subductione uiuis redditi narrauerunt, et non habeat, cum perfecta morte penitus de corpore exierit. aut ergo ad illa fertur poenalia aut ad illa itidem similia corporalibus nec tamen poenarum, sed quietis atque gaudiorum. 25
1 quicquid E*BS 3 uisioni expressius PBSbd presentatur BS spaciis B 4 uideret E quo] quod P quidquid— uidet om. B
6 cap. LVIIII E 7 aliqua P ferantur E 8 ad s. I m. 1 E 9 corporalibus B 10 responderim El 12 aliquot JE1 bostendat (h exp. m. 1) B 13 poet puto sequuntur uerba: spiritualem enim arbitror esse, non corporalem in bd quae eadem p. 427, 28 suum locum habent. 14 penalia S cap. LX E 15 sepe BS bis] iis d 16 infer- nales Bbd 17 gererent] cernerent P simitudinem S 18 illam E similibu8] similia sensibus P similis sensibus B similibus sensibus S similitudinibus sensuum bd 19 quur P 20 tamen] cii b om. B 21 subditione P 22 reddi^ti (di er.) E abeat JR 23 exierint b
d e Genesi ad litteram lib. XII. 427
Neque enim recte dici potest uel illas falsas esse poenas uel illam falsam requiem atque laetitiam: tunc enim et falsa sunt, quando per opinationis errorum alia pro aliis putantur. nam Petrus non solum cum discum illum uidebat et in eo
5 non similitudines corporum, sed corpora putabat, in hoc utique fallebatur, uerum etiam cum alio tempore ab angelo solutus e uinculis ibat in corpore ambulans et praesentatus corpo- ralibus formis et putabat se uisum uidere, nihilominus fal- lebatur. nam et illae in disco erant spiritales formae corpora-
10 libus similes et ista corporalis expressio soluti de uinculis propter miraculum spiritali similis erat. fallebatur autem anima in utrisque, nonnisi cum alia pro aliis adprobaret. quamuis ergo non sint corporalia, sed similia corporalibus, quibus animae corporibus exutae adficiuntur seu bene seu
15 male, cum et ipsae corporibus suis similes sibimet adpareant, sunt tamen et uera laetitia est et uera molestia facta de sub- stantia spiritali. nam et in somnis magni interest, utrum in laetis an in tristibus simus. unde quidam in rebus, quas con- cupiuerant, constituti se euigilasse doluerunt et rursus grauibus
so terroribus atque cruciatibus exagitati atque uexati, cum ei- pergefacti essent, dormire timuerunt, ne in eadem mala reuocarentur. et utique dubitandum non est, quod expressiora sint illa, quae inferna dicuntur, atque ob hoc uehementius sentiantur. nam et qui subtracti sunt sensibus corporis, minus
25 quidem quam si omni modo morerentur, sed tamen amplius quam si dormirent, expressiora se uidisse narrarunt, quam si somnia narrauissent. est ergo prorsus inferorum substantia, sed eam spiritalem arbitror esse, non corporalem.
4 cf. Act. 10, 11. 12 6 cf. Act. 12, 7—9
2 letitiam P leticiam R et] haec PBSbd 8 nilominus P nicbilo- minus R nihil*ominus 8 9 ille P 10 ezpraessio P soluta R 12 alia] alias S 14 exutae corporibus R 15 et om. b ipse EPR siuimet P 16 est om, PRbd modestia R 18 letis R
concupirant Pl 22 ntique] ubique b expraessiora PR 25 mori- rentur S 26 expssiora R narrauerunt bd
428 S. Aureli Augustini
33. Nec audiendi sunt, qui adfirmant inferos in hac uita explicari nec esse post mortem; uiderint enim, quemadmodum poetica figmenta interpretentur . nos ab auctoritate diuinarum scripturarum, quibus solis de hac re fides habenda est, recedere non debemus. quamquam possimus ostendere illorum 5 quoque sapientes de inferorum substantia minime dubitasse, quae post hanc uitam eicipit animas mortuorum. unde autem sub terris esse dicantur inferi, si corporalia loca non sunt, aut unde inferi appellentur, si sub terris non sunt, merito quaeritur. animam uero non esse corpoream non me putare, 10 sed plane scire audeo profiteri; tamen habere posse simili- tudinem corporis et corporalium omnino membrorum quisquis negat potest negare animam esse, quae in somnis uidet uel ambulare se uel sedere uel hac atque illac gressu aut etiam uolatu ferri ac referri, quod sine quadam similitudine corporis 15 non fit. proinde, si hanc similitudinem etiam apud inferos gerit non corporalem, sed corpori similem, ita etiam in locis uidetur esse non corporalibus, sed corporalium similibus siue in requie siue in doloribus.
Quamquam et illud me nondum inuenisse confiteor inferos 20 appellatos, ubi iustorum animae requiescunt. et Christi quidem animam uenisse usque ad ea loca, in quibus peccatores cruciantur, ut eos solueret a tormentis, quos esse soluendos occulta nobis sua iustitia iudicabat, non inmerito creditur. quomodo enim aliter accipiendum sit, quod dictum est: 25 quem deus suscitauit a mortuis solutis doloribus inferorum, quia non poterat teneri ab eis, non uideo,
9 cf. Eetract. II 24. in duodecimo de inferis magis mihi uideor docere debuisse, quod sub terris sint, quam rationem reddere, cur sub terris esse credantur siue dicantur, quasi non ita sit. 26 Act. 2, 24
2 uiderunt b quemammodum ES 3 interpraetentur EPB 4 scrib- turarum EP 5 recidere P 9 appellantur PBSb 10 queritur PBS
14 se ambulare RSbd uel hac] ac B illae Pl egressu Bb
15 referri] ferri B similitudinem E 16 aput EXP 17 corporis S 18 sibe P1 19 requie" PR dolorilus (or *. I m. 1) P 21 iustorum (s ex nc m. 1) E 26 a] ex PRSbd 27 non poterat in cod. lcgi nequit E
de Genesi ad litterara lib. XII. 429
nisi ut quorundam dolores apud inferos eum soluisse ac- cipiamus ea potestate, qua dominus est, cui omne genu flectitur caelestium, terrestrium et infernorum, per quam potestatem etiam illis doloribus, quos soluit, non potuit
5 adtineri. neque enim Abraham uel ille pauper in sinu eius, hoc est in secreto quietis eius, in doloribus erat, inter quo- rum requiem et illa inferna tormenta legimus magnum chaos iirmatum, sed nec apud inferos esse dicti sunt; contigit enim, inquit, mori inopem illum et auferri ab angelis
10 in sinum Abrahae; mortuus est autem et diues et
sepultus est. et cum apud inferos in tormentis esset
et cetera. uidemus itaque inferorum mentionem non esse
factam in requie pauperis, sed in subplicio diuitis.
Illud etiam, quod Iacob dicit ad filios suos, deducetis
15 senectam meam cum tristitia ad inferos, uidetur hoc magis timuisse, ne nimia tristitia sic perturbaretur, ut non ad requiem beatorum iret, sed ad inferos peccatorum. neque enim paruum animae malum est tristitia, cum et apostolus cuidam tam sollicite timuerit, ne maiore tristitia absorberetur.
so proinde, ut dixi, nondum inueni et adhuc quaero nec mihi occurrit inferos alicubi in bono posuisse scripturam dumtaxat canonicam; non autem in bono accipiendum sinum Abrahae et illam requiem, quo ab angelis pius pauper ablatus est,
2 cf. Phil. 2, 10 8 Luc. 16, 22—26 14 Gen. 44, 29 18 cf. II Cor. 2, 7
1 nisi om. S ut om. P rundam dolo legi non possunt E; in
sequcntibus tales particulas uncinabo aput EXP eum] cum (*. I. m. 2 add. aJ eu) E 2 [potesjtate E 3 c[aeles] tium E infernorum (n *. I.) E inferorum S 4 [potes]tatem E [potuit] E 5 attineri E teneri b habraham P 7 illa] alia b inferni od chaos (o s. I.) E chasma P chaum S 8 affirmatum S caput (c exp. m. 1) P in- feros om. B contingit P contugit 8 9 afferri E^S^b 10 sinu E habrahae P abrahe R 13 requiem E requis P suplicio E
15 senecta E1 senectutem b mea El tristitia (^ sup. a er.) P tristicia B uide S 16 tristicia B 17 quietg S 18 et] etiam b 19 obsorberetur S 20 quero B 21 posuisse — bono om. B scrib- turam E*P
430 S. A u r e 1 i Augustini
nescio utrum quisquam possit audire . et ideo quomodo eam apud inferos credamus esse non uideo.
34. Uerum hoc dum quaerimus et aut inuenimus aut non inueniraus, urget nos longitudo libri huius eum aliquando concludere. quapropter quoniam de paradiso sermonem insti- 5 tuimus propter illud, quod apostolus ait scire se raptum hominem usque in tertium caelum, nescire autem siue in corpore siue eitra corpus, et quia raptus est in paradisum et audiuit ineffabilia uerba, quae non licet homini loqui, non temere adfirmamus, utrum in tertio caelo sit paradisus, an et 10 in tertium caelum et inde rursus in paradisum raptus sit. si enim proprie quidem nemorosus locus, translato autem uerbo omnis etiam spiritalis quasi regio, ubi animae bene est, merito paradisus dici potest, non solum tertium caelum, quidquid illud est, quod profecto magnum sublimiterque prae- 15 clarum est, uerum etiam in ipso homine laetitia quaedam bonae conscientiae paradisus est. unde et ecclesia sanctis temperanter et iuste et pie uiuentibus paradisus recte dicitur, pollens adfluentia gratiarum castisque deliciis, quandoquidem et in tribulationibus gloriatur de ipsa patientia plurimum gaudens, 20 quia secundum multitudinem doloram in corde eius con- solationes dei iucundant animam eius. quanto magis ergo post hanc uitam etiam sinus ille Abrahae paradisus dici potest, ubi iam nulla temtatio, ubi tanta requies post omnes dolores uitae huiusk neque enim et lux ibi non est propria 25 quaedam et sui generis, et profecto magna, quam diues ille
17 cf. Eccli. 40, 27 20 cf. Ps. 93, 19
1 eu b 2 aput ElP credimus B 8 querimus B 4 urguet E*B 7 in (8. L m. 2 al ad) E tcium B 9 audit P 10 et] etiam bd 11 sit] est P 12 proprwe PS quidem] quidem est b translato» (s er.) B 15 quicquid E*BS preclarum PB 16 leticia B que- da PB 17 aeclesia E sanctis] in sanctis E in sanctis PBSbd
18 iustae PSl piae PSl 19 afluentia PS castftisque E castis- quae P 20 pacientia B 21 quia] que P dolore" C; cum uoce
dolorum finiturcodex S eius] meo PB om. bd 23 habrahae P 24 temptatio E*PBC 26 quedam B magna] manna P
de Genesi ad litteram lib. XII. 431
de tormentis et tenebris inferorum tam utique de longinquo, cum magnum chasma esset in medio, sic tamen uidit, ut ibi illum quondam contemtum pauperem agnosceret,
Quae si ita sunt, ideo sub terris dicuntur inferi uel cre-
5 duntur, quia congruenter in spiritu per illas corporalium rerum similitudines sic demonstrantur, ut, quoniam defunc- torum animae inferis dignae carnis amore peccarunt, hoc eis per illas corporum similitudines exhibeatur, quod ipsi carni mortuae solet, ut sub terra recondatur. denique inferi eo,
10 quod infra sint, latine appellantur; sicut autem secundum .corpus si ponderis sui ordinem teneant inferiora sunt omnia grauiora, ita secundum spiritum inferiora sunt omnia tristiora: unde et in graeca lingua origo nominis, quo appellantur inferi, ex eo quod nihil suaue habeant, resonare perhibetur. nec
i* ipsam tamen rerum partem noster saluator mortuus pro nobis uisitare comtemsit, ut inde solueret. quos esse soluendos secundum diuinam secretamque iustitiam ignorare non potuit. quapropter animae iilius latronis, cui diiit: hodie mecum eris in paradiso, non utique inferos praestitit, ubi poenae
*> sunt peccatorum, sed aut illam requiem sinus Abrahae — non enim alicubi non est Christus, cum ipse sit sapientia dei adtingens ubique propter suam munditiam — aut illum paradisum siue in tertio caelo siue ubicumque alibi est, quo post tertium caelum est raptus apostolus, si tamen non
*& aliquid unum est diuersis nominibus appellatum, ubi sunt animae beatorum.
18 Luc. 23, 43 22 cf. Sap. 7, 24
uel chaoi
1 longiquo E 2 chasma E1 chasma ElCl 3 contemptum PESbd cognosceret E 6 rerQ & I. m. 1 C sic — u. 8 similitudines in mg, infer m. 1 C 7 digne E peccauerunt P2ESbd 8 corporum] corporalium PESbd (m. 2 8. I. add. al liu) E eiibeantur (n expm m. 1) P eihibeantur E 9 terram PEbd 10 sunt E 18 greca PEC 14 nichil EC 16 contempsit ECbd 18 anime E 19 prestitit E penae P poena E 20 aut] ut El requiem (i *. I. m. 1) E 21 et ipse E 22 mundiciam E illam C 23 paradisum El celo P
432 S. Aureli Augustini
Si ergo caelum priinum recte accipimus hoc omne corporeum generali nomine quidquid est super aquas et terram, secundum autem in similitudine corporali quod spiritu cernitur, sicut illud, unde animalibus plenus in extasi Petro discus ille sub- missus est, tertium uero quod mente conspicitur ita secreta 5 et remota et omnino abrepta a sensibus carnis atque mun- data, ut ea, quae in illo caelo sunt, et ipsam dei substantiam uerbumque deum, per quod facta sunt omnia, per caritatem spiritus sancti ineffabiliter ualeat uidere et audire : non in- congruenter arbitramur et illuc esse apostolum raptum et ibi 10 fortassis esse paradisum omnibus meliorem et, si dici oportet, paradisum paradisorum. si enim animae bonae laetitia in rebus bonis est in omni creatura, quid ea laetitia praestantius, quae in uerbo dei est, per quod facta sunt omnia?
35. Sed, si quem mouet, quid opus sit spiritibus defunctorum 15 corpora sua in resurrectione recipere, si potest eis etiam sine corporibus summa illa beatitudo praeberi, difficilior quidem quaestio est, quam ut perfecte possit hoc sermone finiri; sed tamen minime dubitandum est et raptam hominis a carnis sensibus mentem et post mortem ipsa carne deposita tran- 20 scensis etiam similitudinibus corporalium non sic uidere posse incommutabilem substantiam, ut sancti angeli uident, siue alia latentiore causa siue ideo, quia inest ei naturalis quidam adpetitus corpus administrandi: quo adpetitu retardatur quodam- modo, ne tota intentione pergat in illud summum caelum, 25 quamdiu non subest corpus, cuius administratione adpetitus
4 cf. Act. 10, 10—12 10 cf. II Cor. 12, 2—4
2 quicquid. 2S2i&S 3 similitudinem E 4 ecstasi d sumissus PR 5 tercium R concupitur (*. I. m. 2 spici) E 6 mund»»ra P 8 quod] quem PRCb pcr caritatem] in caritate PRCbd 10 esse om. R 11 et si] quod R 13 prestantius E 14 quod] que" R 15 spiritali» bus R 18 questio R quam] qua R 19 raptum E 20 ipsam RC carne" deposita R et trascensia b 24 reftardatur (prim. t s. I m. 1 exp.) E rare tardatur R reta[rda]tur P; uncinia inclusa codd. P et E aut perierunt aut legi nequeunt 25 [in il]lud P 26 [cuius] P
administratione E1 adpetitus E1
de Genesi ad litteram lib. XII. 433
ille conquiescat. porro autem, si tale sit corpus, cuius sit difficilis et grauis administratio, sicut haec caro, quae cor- rumpitur et adgrauat animam, de propagine transgressionis existens, multo magis auertitur mens ab illa uisione summi
5 caeli: unde necessario abripienda erat ab eiusdem carnis sensibus, ut ei quomodo capere posset illud ostenderetur. proinde, cum hoc corpus iam non animale, sed per futuram commutationem spiritale receperit angelis adaequata, perfectum habebit naturae suae modum oboediens et inperans, uiuificata
10 et uiuificans tam ineffabili facilitate, ut sit ei gloriae, quod sarcinae fuit.
36. Nimirum enim erunt et tunc ista tria genera uisionum, sed nulla falsitate pro alio aliud adprobabitur nec. in cor- poralibus nec in spiritalibus uisis, multo minus in intel-
15 lectualibus, quibus ita praesentatis et perspicuis perfruetur, ut longe minore euidentia nunc nobis adiaceant istae species corporales, quas sensu carnis adtingimus et eis multi ita sunt dediti, ut solas esse arbitrentur et, quidquid tale non est, putent omnino non esse. sapientes autem ita sunt in his
20 corporalibus uisis, ut, quamuis ea praesentiora uideantur, certiores sint tamen in illis, quae praeter corporis speciem praeterquo corporis similitudinem intellegendo utcumque prae- spiciunt, quamuis ea non ualeant ita mente conspicere, ut haec sensu corporis intuentur. sancti uero angeli et his cor-
25 poralibus iudicandis atque administrandis praesunt nec eis tamquam praesentioribus familiaribus inclinantur et eorum
3 cf. Sap. 9, 15
2 ammraistratio E*PBC 3 adgrauatur E1 propaginem £ 5 celi R 6 sensibus (n 1». 2 in ras.) E 8 comutationem B reciperit P
ab angelis G adeqnata B coaeqnata bd 10 facilitate (*. I m. 2 al felicitate) E 18 alind pro alio bd 15 perfrnitnr BC 16 iste BC 17 attingpmns] P 18 qnicqnid E*BC 19 pntant b 20 ea] eis b praesentiora] nel praestantiora C 22 praeterque] praeter EB cor- porisquae E praespicinnt (ci ex cu w. 1) E perspiciunt PBCbd
24 haec] ex B sensu C 25 amministrandis E*PR 26 tanquam R presentioribus B familiarius PBCbd inclinatur JB inclina[n]tur P XXVni. Aaff. «ect. ni pa» 1. 28
434 S. Aureli Augustini
significatiuas similitudines in spiritu ita discernunt et tanta potentia quodammodo tractant, ut eas possint etiam hominum spiritibus reuelando miscere, et illam incommutabilem sub- stantiam creatoris ita conspiciunt, ut uisione atque amore et eam praeponant omnibus et secundum eam iudicent de omnibus 5 et in eam dirigantur, ut agantur, et ex ea dirigant quidquid agunt. denique quamuis abrepto apostolo a carnis sensibus in tertium caelum et paradisum hoc ipsum certe defuit ad plenam perfectamque cognitionem rerum, quae angelis inest, quod, siue in corpore siue extra corpus esset, nesciebat. hoc 10 utique non deerit, cum receptis corporibus in resurrectione mortuorum corruptibile hoc induetur incorruptione et mortale hoc induetur inmortalitate. omnia enim euidentia erunt sine ulla falsitate, sine ulla ignorantia suis ordinibus distributa, et corporalia et spiritalia et intellectualia, in natura integra 15 et beatitate perfecta.
37. Scio quidem nonnullos eorum, qui scripturas sanctas ante nos in fide catholica tractasse laudantur, etiam sic ex- posuisse, quod ait apostolus tertium caelum, ut corporalis et animalis et spiritalis hominis hic differentias accipi uellent 20 atque ad illud incorporearum rerum genus excellenti euidentia contemplandum esse apostolum raptum : quod genus etiam in hac uita spiritales homines prae ceteris rebus diligunt eoque
12 cf. I Cor. 15, 53 17 cf. Ambrosii et Hieronymi de Genesi quaestiones.
1 [in] P 4 conspicuunt E [conspiciunt] P more P1 o praep[o- nant om]nibus P [omnibus et] P 6 agantur] aguntur E [ex ea dirigant] P quicquid E*RC 7 quam[uis abrepto apos]tolo P
8 ter[tium caelum et] P [defuit ad plenam] P 9 cogniftionem
rerum quae an]gelis P 10 c[orpore siue extra cor]pus P h[oc utique non deerit cumj P 12 hoc s. I. m. 1 R 13 e[nim] P 14 si[ne] P cum uoce ignorantia desinit codex B foh 24& 16 beatitate (sed tate exp. et 8. I tudine add.) C 17 [quijdera P scribturas EP s[an- ctas an]te P 18 chatolica P 19 apostolus aft C 20 hic omt P ue[llent atque ad] P 21 ge[nus excel]lenti P 22 contemnendum
(s. I. add. m. 2 a* plan) E [apostolum r]aptum P 23 spi[ritales homi]nes P eo[que perfrui co]ncupiscunt P
de Genesi ad litteram lib. XII. 435
perfrui concupiscunt. ego autem cur maluerim spiritale et intellectuale dicere, quod illi fortasse animale et spiritale dixerunt, ut earundem rerum alia tantummodo nomina ponerem, iam in primis huius libri partibus me disseruisse suffecerit. 5 quae si rite pro modulo nostro disputauimus, aut spiritalis lector haec adprobabit aut etiam, ut sit spiritalis, adiuuante spiritu sancto aliquid ex ista lectione proficiet. sed iam uni- uersum hoc opus, quod duodecim uoluminibus continetur, isto tandem fine concludimus.
1 quur P mafluerim spiritale et] P et exp. in E 2 [iUi for- tasse animajle P 3 [earundem] P alia om. P tantummodo] ali- quanta modo C [ponerera — modulo] E [ponerem — h]uius P
4 [disseruisse — qu]ae P 5 nostro modulo C modulo] m; hac littera uocabuli modulo finitur codex P fol. 346h nos[tro — ad]- pr[obabit — spiritalis] E 6 ut sit] non sic b adiuuante (ad m. 2 add.) E 7 s[piritu — profi]ciet E [uniuersum — duodecim] E 8 uo- laminibu[s — concludimus] E 9 Explicit liber duodecimus de genesi ad littera do gratias fol. 216 E; a codice C subscnptio abest; ceteri codicts $ub finem tnutili sunt.
28*
S. Aureli Augnstini
operis de Genesi ad litteram capitula seu 6ummaria librorum XII.
Summaria libri primi perierunt. Explicuerunt capitula. incipiunt capitula libri secundi. 5
I Quaeritur, utrum aquae possint esse super caelos. II Quod aer sit aquis superior.
III Ignis natura super aerem.
Deest stmmarium quartum. V Quod aer modo quodam possit caelum appellari. 10
VI Quod nubes fiant ex aquis et aere. VII Argumentum ex dictis alienorum de stella, quam Saturni
appellant. Vm Dicit, quod ratio creaturae aeterna sit in uerbo dei et prima sequens sit cognitio eius in intellectuali creatura, deinde is conditio creaturae. Vim De motu caeli.
X Quaeri solet, cuius quantitatis luna sit facta. XI Quaeri solet, utrum sit aequalitas splendoris in sideribus. XII De fatis, quare notationibus siderum mentiuntur. 20
XIII Quibus rebus diuinatio aliquando contingit. XHII Solet quaeri, utrum caeli luminaria animata sint corpora. Explicuerunt capitula. incipiunt capitula libri tertii. I Quod aer quodammodo dicatur caelum et quod possit etiam pluraliter dici et caeli sicut et terrae. *s
II Probatio ex epistula Petri secunda apostoli.
III Opinio quorundam, quod elementa alternis possint mutari
in inuicem. IIII Opinio quorundam, quaquinquesensushominum per quattuor elementa mundi distingunt. *>
1 Haee capitula primum ab A. Maio ex eodiee Sessoriano XIII 0. VII eui inserta sunt in Nouae patrum bibliothecae t. I 2 pag. 119 — 133 Bomae 1852 edita quamuis ab Augustino auctore abiudicanda tamen addi utile duxi 7 Quod (d 8. h m. 2) 8 aere m. 1 18 solet et 24 aer (r ex terna m. 2) quodam m. 1 28 in om, Mai
operis de Genesi ad litteram capitula. 437
V Ignem dicunt omnem motum facere in sensibus.
VI Ordinatus motus animae agitantis sensus uigorem per sub- tilius corpus, id est per ignem omnibus elementis admixtum.
VII Olfactum dicit datum explorandis uaporibus, gustatum uero 5 liquoribus explorandis.
VIII Quod terra omnibus sit elementis admixta. VIIII De igne isto dicit crasso tangibili, qui a terrenis et hu- midis motibus existit. X Utrum pisces memoriam habeant necne. 10 XI Opinionem philosophorum ex distributione animalium et elementorum. XII Quod lectorem mouere potest, quomodo dictum sit secun-
dum genus. XIII Quaestio de animalibus aquatilibus. 15 XIHI Quaestio de minutissimis animalibus.
XV De animalibus uenenosis et perniciosis quaeri solet. XVI Quaestio cur bestiae in inuicem nocent. XVII Cur bestiae dilacerant corpora hominum mortuorum. XVIII Quaestio de spinis et tribulis. 20 XVIIII Qua in parte sit homo factus ad imaginem dei.
XX Quaestio de cibis corporalibus et homine inmortali. Explicuerunt capitula. incipiunt capitula libri quarti. I Utrum species et priuatio possit dies et nox uel mane et uespera recte intellegi. 25 II De senario numero.
III Hic diuersa ratio numerorum perfectorum, inperfectorum,
plus quam perfectorum. IIQ Utrum mensura, numerus et pondus erant alicubi, ante- quam fieret uniuersa creatura. »o V Quod mensura et numerus et pondtts non in rebus uisi-
bilibus tantum animaduerti possit sed in adfectionibus animi et negotiis mentis.
VI Quid numerus sine numero, quid pondus sine pondere.
VII Hutabilitatis esse dicit augmenta et deminutiones, multi- s> tudinem et paucitatem, leuitatem et grauitatem.
VIII Dicit intellegibiles numeros etiam sine rebus uisibiliter
2 subtilftus (carr. m. 2) 8 adnixum 4 explorandi gustatum (ta exp. m. 2) uero a 5 explorandis (andis ada. m. 2) 12 lectorum m. 1 17 in om. Mai 18 qur m. 1 19 tribolis m. 1 23 pribatio m. 1 26 numeorum m. 1 81 animaaduerti 33 quod m. 1 numerus (s add. m. 2)
438 S. Aureli Augustini
numerosis mentis aspectu nideri et non alibi quam in eadem mente. YIIII Praecessisse dicit senarii numeri perfectionem omnia, qnae in sex diebns sint creata perfecta. X Quo genere locutionis intellegatur dictum requieuisse deum, 5
qnem nefas est credere laborasse. XI Quaeritur quomodo utrumque sit uerum, qnod dens dicitnr
reqnienisse et quod usque nnnc operatnr. XII Qnod denm non diem illum operationis sanctificauerit sed solnm quietis et qnod plns apnd enm qnies naleat qnam 10 operatio etiam bona. XIII Quod nitinm et infirmitas sit animae in opete sno ita
reqniescere qnasi in snmmo bono. XIIII Bequies dei dicta tropice.
XV Non in nobis sed in deo reqniescendnm. 15
XVI Qnod finis diei nespera sit, id est nox, et initinm altemm diei mane, nt ordine natnrali dies a luce agnoscatnr incipere.
XVII Hic lucidius dicit finem diei uesperam esse et alterins
initinm mane. 20
XVm Et hic in nespera finiri diem ostendit. XVim Qnaeri potest, qnemadmodnm dens in se ipso requieuerit, qni in rebns licet ab se creatis tamqnam nnllius indigns non recte dicitnr nel creditnr requieuisse, et utrnm dies septimns creatnra sit aliqna. «5
XX Dicit posse sic intellegi, ut nnnm diem creanerit deus, qnem fecit primnm, cnins repetitio nsqne in septimnm facta est, qnando dicitur reqnienisse dens ab omnibns, qnae fecit.
XXI Hic incipit docere, qnomodo possit accipi mane et nespera 30 non secnndum qnod notnm est etiam sensibns carnis in temporibns sed secnndnm intellegibilem modnm in rebns a deo creatis, nt mane sit prima cogitatio faciendae crea- tnrae in nerbo dei et nespera sit factae creatnrae cognitio in se ipsa, et rnrsns alterins diei mane cnm species k creatnrae ad landem creatoris refertnr et incipit altera cognitio faciendae alterins creatnrae de nerbo dei accipiat nt in nerbo dei nideri.
XXU Qnod prophetia lncerna sit dicta.
4 sint m. 1 5 quod m. 1 10 aput m. 1 18 inquipere m. 1 19 uespera m. 1 23 afc (b exp. m. 2) indiguus m. 1 26 creauit m. 1 27 quem] quae m. 1 89 quod (d 8. I m. 1)
operis de Genesi ad litteram capitula. 439
XXIII Quod non forma operis creati sint dies sed ordinata sana- bilis cogitatio faciendae uel ad laudem dei referendae etiam factae creatnrae; qni dies non isto modo nsitato cogitan- dus insinnatnr sed longe aliter, longe inconparabiliter. 5 XXIIII Simnl esse dicit sine intellegibilinm ratione sine in hoc mundo nisibili et diem et nesperam et mane, sed in parte locatis non adparere ad nisnm. XXV Potentiam spiritalem mentis angelicae <cnncta qnae nolnerit simnl notitia facillima conprehendere).. 10 XXYI Qnod tempora et temporalia cnnctos numeros, qnos peragunt, non temporaliter accepernnt. XXVII In rebns simnl factis et esse prins et posterins et propter nsitatnm tempornm cnrsnm non posse sicnti est integre dici. XXVEH Prins et posterins in conexione creatnrarnm esse, non in 15 efficacia creatoris.
Explicuerunt capitnla. incipinnt capitnla libri qninti. I Hic euidentius dicit declarari nnnm diem fecisse deum, cnins repetitione pernentnm est nsqne ad septimum, et enm non de his solaribns fnisse nel forsitan esse adfirmat. 20 II Hoc scriptnrae dininae loco caelum et terram non nt prins
generaliter, sed haec nota insinnat specialiter facta qnae nnnc nidentnr. III Hnnc diem lucis corporeae dici, nt si tantnm cotidiannm, discretnm tamen ab illo nobis ignoto, qni factns est pri- 25 mns et dictns est unus.
IIII Uel ntrinsqne sententiae, et qnod omnia simul et qnod nnns factns est dies inter omnia. Y Scriptnra dinina nolentibns et nalentibns in ea proficere. YI Dicnntnr facta anteqnam prodnceret ea terra. 30 VII Non ipsae ex seminibus sed ex terra.
VIII Creatnra dei aliter nobis; illis primordialiter nel origi- naliter, nobis antem sicnt per ordinem tempornm utcum- qne docemnr. VHH Ab opere et usqne nnnc operantis dei. 35 X Fuerint tempora et qnod tempus <potius> a creatnra qnam
creatnram ex tempore, ntraqne tamen ex deo. XI Differentia est diernm illornm septem et istornm solarinm.
7 apparere uisu m. 1 8 cuncta — conprehendere suppleuit Mai 13 cursu m. 1 18 repetitionem m. 1 19 adfirmat m. 1 20 scribturae m. 1 21 insinue m. 1 23 dicit si (s m. 2 ex f) 26 capitula IIII—X ita mediis uersibus incipiunt, ut spatia septenarum denarum Utterarum uacua relinquantur 35 potius addid. Mai
440 S. Aureli Augustini
similiter et operationis, quae in illis facta est et quae usque nunc fit a deo. XII Haec duo ideo dicii adiuncta, ut uiridia agri ante mani-
festentur facta quam exorta. XIII Hinc incipit intimare, quae secundum moras temporum 5
fiant ex illis, quae causaliter facta sunt omnia simul. XmT Quaeritur, qui fons unus ad inrigandam faciem totius terrae sit fueritue idoneus. XV Quod non omnia gesta, sicut per se tempora concurrerunt, scripta sint, sed quae spiritus sanctus praefigurationibus 10 apta iudicauit. XVI Argumentatio aduersus scripturam.
XVII Unum fontem totam terram rigantem abyssum uult intel- legi, ex quo omnes aquae uaria fontium eruptione per totam terrae faciem fluunt. 15
XVHI Sidera moueri, caelum mutari, germina pullulare, grande- scere, uirescere, arescere, animalia concipi, perfici, nasci et per aetates usque ad senium mortemque decurrere. XVllLL Tria quaedam dicit: rationes incommutabiles creaturarum
in uerbo dei, generalia condita, a quibus deus in die 20 septimo requieuit; species generum, quas nunc in tem- poribus operatur deus; et ab uno utcumque noto ad duo ignota, in quantum datur posse intellegentia proximari, primo per fidem, postea per concessam cognitionem. XX Tenenda distinctio pronuntiandae euangelii sententiae. & XXI De his quae facta sunt omnia simul generaliter. et quod deus ante omnia saecula, cuius uerbo a saeculo ipsum saeculum, et mundus factus est in saeculo aut ea, quae nascuntur in mundo. XXTT Quod uniuersae creaturae multa non nouimus. 90
XXTII Hunc sensum in Retractationum libro secundo correxit, eo quod apostolus legem dixit dispositam per angelos, non semen. XXim Quod omnis creatura a saeculis et ipsa saecula creatura. XXV Hinc iam discernuntur opera, quae usque nunc deus operatur,
ab illis generibus eorum, quae fecit omnia simul. 86
XXVI Omni8 mensurarum modus, numerorum parilitas, ordo pon-
derum. XXVII De genere et specie. arboris huius species. XXVm Conparatio ex praemissis adsumta, ut aditus pareat ad
5 inquipit m. 1 intimari 11 dicauit 13 Unum] Utrum Mai 14 nariam eruptionem (m exp. m. 1) 89 conparati pateat Mcri
o p e r i s de Genesi ad litteram capitula. 441
intellegendum quod dictum est et omnia consummasse deum die sexto et usque nunc operari. Explicuerunt capitula. incipiunt capitula libri sexti. I De fabrica hominis. 5 II Hinc incipit sub inquisitione ostendere hominem non inter
ea, quae fecit omnia simul primordialiter, sed inter ea, quae nunc operatur, fuisse factum a deo. m Quod inter cetera animalia omnia simile adiutorium non fuerit inuentum. 10 IIH Quaestio de lignis in paradiso creatis.
V Inter ea omnia, quae potentialiter siue causaliter deus legitur simul fecisse, etiam hominem generaliter fuisse factum huius loci contextio docet. VI Hic hominis genus et species congruis demonstrationibus 15 distinguntur.
VII Hic iam sub interrogatione et responsione probatio in- uisibiliter secundum genus et secundum speciem uisibi- liter hominem fuisse factum a deo. VIII Quaeritur, utrum animae hominum sexto die formatae sint 20 et postea corpora, et per scripturam eandem dicitur ad-
firmari non posse, quod aliae creaturae alias tempore, alias causis procedunt. VIHI Hic dicit, in quem modum fuerit homo factus causaliter tunc cum fecit omnia deus simul. 25 X Hic quattuor ueluti gradus ponit cognitionis rerum uel
agnitionis causalis in uerbo dei in elementis mundi, in rebus secundum originem suis iam temporibus factis in seminibus. XI Docet perfectiouem operis, quod deus in origine mundi so creauit omnia simul, inchoationem non alterius sed eius-
dem operis esse, quo in eiusdem mundi administratione usque nunc operatur. XII Quaestio quomodo tunc inchoauit, quando consummauit. XIII Hic docet hominem in tempore suo formatum uisibiliter 35 et inuisibiliter, id est animam et corpus, et ante hanc
formationem praedestinatum dicit in praescientia dei. XnTT Hominem dicit non ideo ceteris in hoc mnndo animalibus praelatum, quia ab ipso proprie dicitur factus, sed quia imago in eo et similitudo est dei.
5 inquipit m. 1 10 paradyso 25 quatuor 27 originem (pr. i 8. h m. 1) 31 quo4 in om. Mai administratione scripsi: admini- 8trationem E Mai 35 anima
442 S. Aureli A u g u s t i n i
XV Mairos dei est non uisibile membrum, sed efficiendi potentia. XYI Instructio etiam non parua ex statura corporis nostri ad
caelestia requirenda. XVII Quod uoluntas dei sit summa causa, a qua rerum causae
ordinatissime, ut ei placuit,- extiterunt. s
XVIII Quaestio, utrum origo perfectas in se rerum formas ge- starit an perficiendas per temporum legales numeros et successus aetatum, et respondetur utrumque inditum pri- mordialibus causis, quo creatura omnis ab origine con- ditionis suae seruiat arbitrio creatoris. 10
XVIIII Hic uoluntate dei omnipotentis, bonitate et nulla necessitate hominem fecisse subtili disputatione monstratur. XX Et hic posse et necesse esse quam uim in uerbis uel
effectis obtineant subtilissime demonstratur. XXI Hic Ezechias inducitur ad documentum possibilitatis et 15
necessitatis. XXII Quod Adam credibilius dicatur perfectae uirilitatis factus
a deo. XXUI Quaeri solet, utrum animale corpus hoc nostrum sit for-
matum e limo an spiritale. so
XXmi Alia quaestio, utrum spiritale corpus sit factus Adam. XXV Hinc incipit ratio edocere inmortale corpus fuisse Adae
ante peccatum ac per hoc et spiritale. XXVI Quod mors etiam corporis de peccato sit. XXVII Quod hoc corpus recipiemus in futuro secundum quendam 25
modum et rursus non hoc secundum quendam modum. XXVm Corpus Adae et mortale secundum quendam modum et
inmortale secundum quendam modum. XXVim Hic differentia ostenditur corporis ante peccatum et nostra
post peccatum ex ipso, utriusque tamen animalis. so
XXX In hoc renouamur nunc secundum quod amisit Adam, quod nunc per gratiam recuperatur in nobis. Adam enim et quod fuit et quod esse potuit peccando amisit. XXXI Hic elucet, quid sit in Adae pristinum quod perdidit
renouari et quid melius quod speratur donari per fidem. S6 Explicuerunt capitula. incipiunt capitula libri septimi. Et finxit deus hominem puluerem de terra et flauit in faciem eius flatum uitae et factus est homo in animam uiuentem. haec uerba scripturae nobis et in principio.
1 potentiarn 11 uoluntateni 14 optineant 20 an] non Mai spiritale m. 1; m. 2 omnxbus loeis u 8. I. add. 22 inqnipit m. 1
31 amisit (pr. i *. I. m. 1) 39 scribturae
operis de Genesi ad litteram capitula. 443
I Qnaestiones et responsiones aduersus Manichaeos. II Argumentum ex nobis colleGtnm qnod alind sit anima,
aliud flatus noster. m Non dubitandum, quod posset anima etiam ipse flatus credi. 5 IIII Anima non de corpore mundi, non de substantia dei. V Anima quaeritur utrum ex nihilo an ex aliqua re. YI An in illis sex dierum primordialibus causis non animae natura, sed ratio tantum erat creandae eiusdem naturae.
VII Hic adfirmatione suspensa ueluti quaerens propriam quan- 10 dam animae substantiam uult intellegi in illis sex dierum
primordialibus causis factam a deo.
VIII Quibus rebus anima fit deformis et rursum quibus re- formetur.
Vnn Alia quaestio et ex ea quam multae propositiones sequantur. 5 X Quae species eius uiuit an non? quid agit? quid confert?
beate an misere uiuit? an neutrum? uiuificat aliquid an uacat? XI De anima inrationali non fieri rationalem riec ipsam in- rationalem de corpore. 20 XH Hic Platonicos uel Manichaeos tangit.
Xm Homines bestiis similes uitae genere, non transmutatione
naturae. Xim Quod quidam dicunt fnisse uel inueniri aliquando qui se recordantur iam antea fuisse in mundo aut falso narratur 25 aut ludificationibus daemonum geritur in mente eorum
qui id imaginantur. XV Non est anima pecoris animae humanae materies. utrum corpus terrenum et umidum nec hoc? ntrum aqua nec hocV XVI Utrum aer sit materies animae rationalis. 80 XVII Hic superior propositio refutatur.
XVm Omne corpus in omne corpus posse mutari opinio est quorundam. in animam posse conuerti nec fides patitur nec quisquam ausus est adfirmare. XVim Anima corporis sensibus uelut nuntiis quibusdam utitur 35 ad corporalia cognoscenda.
XX Anima nec de omnibus elementis mundi concreata nec de uno quolibet.
1 manicheoa 10 in *. I m. 1 15 qui fin. 23 inueniril inuentri 24 ante Mai 25 mentes 26 quiid (pr. i inser. m. 1) 28 numidum Mai 31 Omnem 32 ad quorundam m mg. add.: medicina dicit 37 de om. Mai
444 S. Aureli Augustini
XXT Mottis ex necessitate in arbustis et reliquis uiridibus fiine
sensu internus. XXII Gerebri rationem tripertitam dicit secundum medicinae
doctrinam. XXDI Tres quidam uelut uentriculi cerebri demonstrantnr: ante- 5 rior, ex quo eensus; posterior, a quo motus; medius, in quo memoria uiget. XXim Per lucem et aerem duo superiora mundi corpora et cor- pus administrari ab anima dicit, quorum nec utrum sit ipsa. XXV Non esse audiendos dicit quintum corpus, ex quo anima 10
facta sit, in elementis mundi conantes asserere. XXYI Quod anima non sit corpus, non deus uel pars dei, non sit uita sine sensu, non uita sine ratione, sed uita nunc minor quam angelorum, si praecepta seruauerit dei. XXYII Aut nihil fuit aut hoc est quod fuit. et quaeritur, si 15
omnino non fuit. XXVIII Si ratio causalis in creatura erat, quaeritur, in qua. et si
agebat aliquid in qua illa erat quae otiosa latebat? XXYIIII Quaeritur an forte in illius primi diei natura causalis haec
ratio sit a deo inserta. ao
XXX Durum est angeli uel archangelorum filiam dicere animam. XXXI Hic oritur quaestio, cur anima corpori sit inserta. XXXII Quaeri potest, utrum conpellatur, si nolit uenire. XXXm Frustra quaerunt, ex qua uelut materia facta sit anima,
quam deus fecit ex materie spiritali cum fecit omnia simul. as XXXTITT Commonitio ad instructionem necessaria.
Explicuerunt capitula. incipiunt capitula libri octaui. I Argumentum ex rebus manifestis. II Duos libros se scripsisse commemorat de libro Geneseos
aduersum Manichaeos. 30
III De ligno uitae non allegorice tantum sed et historice et
figurate. nn De ligno 6cientiae bonum et malum dinoscendi. Y Locum huius paradisi a cognitione hominum dicit remotum. flumina aliqua dicit mergi sub terra et alibi tamquam pro »5
1 uiridibus] uiribus 5 uentriculis cerebri] crebri in mg. add. medicifna dicit] (nadicit euan.) 8 et fin. om, cod. 9 neutrum Mai 17 erat (ra 8. I m. 1 supra exp. s) 26 materie scripsi: materiae cod.
materia Mai spiritalis (s fin. exp. m. 1) 26 instructione 30 mani- cheos 81 allegoricae atoricae m. 1 hjstoricae m. 2 32 figuratae £4 paradysi 35 terras
operis de Genesi ad litteram capitula. 445
fonte manare. hoc in Plinio legitar, nbi historiam scripsit rernm natnralinm. VI Credibile dicit hominem primo agriculturam sine labore exercere. 5 VII Conparatio arboris et hominis decenter posita. Vm Qno pacto homo instns beatnsqne esse possit. Vllil Hic ad denm connersio demonstratnr non propter aliqnid alind sed propter ipsnm denm. X Qnod inoboedientia fnit mali origo, hoc est desertio boni. 10 XI Fieri poase dicit, nt qnis qnod nesciat ant eligat ant con- temnat: qnae dno, electio et contemtns, aliter finnt per prndentiam boni, aliter per experientiam inali. XII Omnium inexpertornm nomina si prinationum snnt a con- trariis qnae iam nonimus, si nero speciernm snnt, a simili- 15 bns cognoscimus.
XTTT Spiritalis creatura modi sui mutationem patitur, cum per
tempora mouetur. corporalis autem duplam mutationem
patitnr, dum per tempora et locos mouetur.
Xim Primus gradus ab imis est hic, nt in qnantnm potest mentis
20 erigatnr nel exerceatur intentio, qno ostenditur quia ea
quae loco mouentur ab eis quae loco fixa snnt innituntur.
XY Hic ternus ascendendi gradns est, qnod deus per omnia
inmntabilis quantum conceditur agnoscatnr. XVI Hoc secundum gradum arbitror pertinere ea discretione »5 qua boni angeli non localiter ac temporaliter incommntabili
neritate fmuntur, licet locaJiter et temporaliter ut imperatum a deo fuerit snbiectas sibi moueant creaturas. XVH Spiritalis creatura sicut angelorum intrinsecus adiuuatur extrinsecus adiuuari non egens. 80 XVIU Angelica actio dnobus modis extrinsecns dicitur hominem adiuuare prouidentiae dei seruiens. XVHn Adae sub dnplici opinione per creaturam dicit deum fuisse locutum, licet non definiat per quam creaturam. Explicuernnt capitula, incipiunt capitula libri noni. 85 I Hic praeuenit quaestionem propositione leui et hanc respon-
sionem duobus modis adnexam explicuit. II Bursum quaeritur, quibus modis locutus sit deus, 'utrum temporalibus uocibus ac syllabis.
8 credibilem 22 ascendentig (n m. 2 exp.) 28 adiubatur m. 1 29 adiubari 35 propositionem (m exp. m. X) 86 adnexa
446 S. Aureli Augustini
III Utrum in somnis an in exlasi an sicut prophetis reuelari solet an per corporalem creaturam non potest conprehendi. TTTT Deum per sibi subditam creaturam multis modis innotuisse hominibus sequentia huius loci ostendunt. V Adiutorium homini faciendum secundum ipsum si quaeratur 5
„quare", respondetur: propter filios faciendos. YI Honorabiles nuptias et torum inmaculatum in paradiso esse potuisse non ex definitione dixit, sed non se uidere quid inpedire posset adseruit; et hominem posse non mori, transferri tunc potuisse ex merito, ut non posset mori. 10 VII Argumentum ex simili pro corporis inmortalitate. VIII Hic responsiones responsionibus obiciuntur, ut superflua uacuentur, quo cautius demonstretur adiutorium Adae non ob aliud factam fuisse mulierem, nisi ut iilios procrearent. VIIII Opinatione propositae decessionis hominum et successionis 15 filiorum suspensa definitione respondit. X Argumentum ex simili de Helia translato. XI Hic sensus instruit et inluminat quod apostolus coniugia casta informans ait: hoc autem dico non ut laqueum uobis iniciam sed ad id quod honestum est. *>
XU Difficile esse dicit, ut quis uitia peruerse declinans non in eorum contraria pemiciter currat. contraria uitiorum uitia- tiue ex uicinitate quadam sibi nomen uirtutum usurpant. XIII Propter unitatis uinculum commendandum ab uno coepit
generis humani propago. 25
Xim Argumentum quo probatur homo etiam ante peccatum modo quodam mortale corpus habuisse non quod necessarie mo- reretur sed quod posset etiam mori. ox quo subintellegitur a summis sui cuiuslibet modi ad inferiora poenali condicione deduci hoc esse quod dicitur mori. so
XV Hic aduersus Iulianum libidinis defensorem. XVI Bursum ad quaestionem redit et definitionem suam ita con- firmat, ut meliorem locum habeat si cuiquam forte occurrat. XVII Quaeritur, quare sit factum, ut adductis ad se a deo Adam
omnibus animalibus nomina inponeret. 35
XVIH Hic credibiliter respondetur nomina secundum hominum consensum in diuersis linguarum sonis haberi.
2 conpraehendi 3 dS 5 quaeritur Mai 6 quare scripsi: quae cod. om. Mai 7 nubtiae torus paradyso 9 aposse 10 tunc] hunc Mai 11 inmortalitatem _ 13 cautius (i *. I. m. 1) 14 nisij quam Mai 15 opinatione (c s. I. add. m. 1) 21 uitia om. Mai
peruersae 22 uitiatiae scripsi: uitiatiuae codex uitia Mai 26 quod probatus 34 quare (r s. I. m. 1) 37 consensum] consenium
operis de Genesi ad litteram capitula. 447
XYIHI Non se suscepisse dicit prophetica aenigmata perscrutari sed rerum gestarum fidem ad proprietatem historiae com- mendare. XX Quaeritur quid sibi uult, quod mulier de uiri latere facta est. 5 XXI Hic ratio idearum quibus usque ad appetitum cum bestiis passione communi urguemur, deinde iudicii quod ab eis discernimur mira subtilitate ostenditur unde originem sumat. XXII Quaeritur mulieris formatio uel aedificatio quemadmodum facta sit. io XXTTT Dicit angelos in rebus creandis uel roformandis tantum ualere quantum rusticos in surculis plantandis uel semini- bus iaciendis uel medicos in aegrotis reficiendis uulneri- busque curandis. deo crementum ac sanitatem donante ministerium seruitutis nouimus exhibere. i6 XXIIH lterum commemorat bipertito opere prouidentiae, quod deus uniuersam creaturam et in naturalibus et in uoluntariis motibus administrat. XXV Hic sensus emendatus, immo correctus est in Eetractationum libro secundo. 20 XXYI Quaeritur utrum in illa homiuis causalis rationis conditione sic iam fuit ut necesse esset feminam ex latere uiri fieri. XXYII Hinc Adam propheta manifestatur.
Explicuerunt capitula. incipiunt capitula libri decimi. I Hic opinionem quorundam asserit, qui uolunt ex semine «5 animatorum corporum animata corpora et concipi et
nasci ut ita ducatur anima ex anima et sicut de cor- pore corpus. II Breuis praescriptio sed non satis idonea ad rationem, qua praelata suspicio possit refelli. 3o IH Hoc tolerabilius dici adserit, ne contra uerba scripturae
edicerentur quae consequenter adnotata sunt, quorum primum est hoc contra insignitum. TTTT Iam nunc tres quasi congruas opiniones ponit, inter quas medius uelut arbiter et inquisitor ac disputator 35 incedit. quarum una est an generaliter causalis ratio in
primis operibus dei facta sit, ex qua origine animae fiant, altera si ex traduce parentis Adae, tertia si ex
1 enigmata 10 angelus 12 iacenjlis 13 donantem 24 as3eruit Mai; asseruit (u exp. m. 1) 28 praescribtio 29 suscipio 30 scribturae 35 quoruin an] in 36 dei facta] dl facujta§ {corr. m. 1) 37 altera si ex] alteras ex Adae] ad ea
448 S. Aureli Augustini
nihilo singulis nonae fiant sicut ipsius Adae una et prima. V Utrum ex cansali satione qnae latet in mnndo an ex
seminali ratione qnae occnlta est in bomine. VI Hic alias tres opiniones aliis tribns nicissim a contrario 5
respondentes ponit respnendas omnino. VII Negatur ex angelis animas fieri, multo minns ex aliqno mundi elemento, nbi exemplnm figuratae resnrrectionis ex Ezechielis prophetia inseritnr et nulli harnm opi- nionnm conuenire monstratur. 10
Vlil Hic dnas opiniones ponit, secundam ot tertiam, et cuinam harnm testimonia diuinae legis suffragentur inqnirit. Vnn Hic quomodo debeat accipi testimonium de libro Sapientiae dispntatnr. X Qnaeritur hoc testimoninm de psalmo centesimo tertio 15
cni de illis tribns opinionibns suffragetur. XI Aliud de libro Ecclesiaste similiter et pro simili causa
in disputationem mittitnr. XII Quod Adae anima ex nihilo sit facta a deo et qnod ad
factorem redeat et esse qnasdam quae non redeant. 20 XTTT Hic dnbia propositio dubiam responsionem nel opina-
tionem generat. XTTTT Hic testimoninm apostoli quaeritnr ntrnm possit utriqne opinioni connenire. XV Ganendum ne deus anctor dicatnr esse peccati nel possit 85 esse natus ex concnbitu cui non sit opus gratia re- demtoris. XYI Ex hoc testimonio apostoli ostenditnr nec carnem sine
anima nec animam sine carne potnisse peccare. XVII Argumentum ad probationem quod tropice dictnm sit: 80
caro concnpiscit. XVHI Hic necessitatem peccandi non ex natnra nult intellegi
sed ex poena. XVULll Manichaei dicnnt carnem propriam quandam animam
habere suam ex alia natnra contraria deo. 85
XX Argumentum aduersns eos, qui de inordinato concnbitu dicnnt non debere filios nec concipi nec creari aut solos debere nasci tantummodo perituros.
3 causalis actione uel causali sactione 9 horum 17 aeclesiasten (n 8. I. m. 1) 18 disputatione 19 a deo] ideo 20 quasdam (s m. 1 8. I.) 26 redemptoris Mai 28 testimonio (0 fin. 8. I. tn. I) sine animam nec anima 34 manichei 38 perituros (0 ex u m. 1)
operis <le Genesi ad litteram capitula. 449
XXI Hic respondetur ex persbna eorum, qui singulas singulis
dari opinantur. XXII Quaestio a secunda opinione et responsio a prima et argumentum a secunda. 5 XXm Hic primae opinionis adsertores deseri testimoniis legis dicit sed non deseri argumentis; nam ex persona eorum dicit propter futuros actus aut baptizari infantes aut non baptizari. XXUn Et quam peremtorie praescribitur apostolico testimonio- iu his, qui animabus antequam ad corpora ueniant ulla
merita conantur tribuere. XXV Argumentum pro secundae opinionis assertione. XXVI Hic recursum fatit ut disputet de illo quod distulerat ex libro Sapientiae si possit inueniri cui ex praemissis ia opinionibus suffragetur et primo ostenditur primam iuuare.
XXVII Haec si de homine dominico uelim accipere. XXVIII Quod caro domini non fuerit caro peccati sed similitudo
carnis peccati. XXVJLUl Quod anima hominis domino tolerabilius dicatur sine *> adfirmatione sententiae unde prima hominis quam de
primo homine. XXX Dicit sortis nomen huic singulari animae fuisse adiunctum ad auferendam suspicionem praecedentium meritoium. XXXI Argumentum pro secunda opinione. « XXXQ Hic medins expectator utriusque partes suas agit. XXXIU Argumentum pro prima opinione. XXXIIU Quod anima Ghristi non sit ex traduce Adae aduersum opinionem secundam. XXXV Huic respondet, qui medius inter utrosqne disceptantes 30 incedit.
XXXVI Argumentum de auctoritate scribturae pro his qui dicunt
animas desuper dari. XXXVH Hic ammonitio salubris erga secundam opinionem ad- sertorum quod anima non sit dei corpus ne ex pro- 35 pinquitate quadam etiam dei corpus esse credatur.
XXXVm De blasphemiis Tertulliani.
2 opinatur .7 baptiz&re infantes 9 Et] Ut quam] quem (que m. 1 in raa.) perremtoriae (prim. r exp. tn. 1) peremptorie Mai
10 hisque 14 premissis (e ex o tn. 1) 15 iubare m. 1 16 uelim (u m. 1 ex a) §5 ezpectator] pro spectator 29 inter (n 8. I. m. X)
33 secundura . 34 dei om. Mai
XXVin. Aag. sect. III pnrs 1. 29
450 S. Aureli Augustini
XXXVIin Argumentum ipse qub tamen conuincitur se inpugnasse ratione docente. Explicuerunt capitula. inclpiunt capitula libri undecimi. I De eo quod erant ambo nudi primi homines facti. II Serpens autem erat ibi prudentissimus. 5
III Abusione dicitur sapientia in malo sicut astutia in bono. 1 1 1 1 Hic quaeritur cur deus temtari permiserit hominem. V Gur etiam nunc temtari homines permittat deus. VI Quaestio praesumtiosa et responsio ordinata. VII Hic breues propositiones et responsiones contexuit. 10
VIII Hic quaeritur, cur per serpentem diabolus temtare per-
missus sit. VIHI De natura diaboli quaeri solet. hic Manichaeos uult intellegi. X De diabolo quid secundum scripturas dicendum sit. 15 XI Quid sit superbia et quid inuidentia. XII Specialis auaritia amor pecuniae pro generali ponitur
hoc loco ab apostolo. XTTT Duo amores, socialis et priuatus.
Xmi Quod etiam in diabolo ipso superbia praecesserit, in- 20 uidentia secuta sit. XV Opinationem de diabolo ponit, quam mox euacuat. XVI Haec quaestio de beata uita potest et de ipso primo homine oboriri utrum fuerit eius praoscius ante peccatum. XVII Adam ante peccatum ad certum modum beatus. 2&
XVUI Hic opinationem quorundam subicit, qui duo genera angelorum bonorum conantur adstruere, inferiorum et superiorum, superaelestium et muudanorum. XVIin Suam opinationem quaestionis uiolentia coartatus de
diabolo ponit suspensa tamen adfirmatione. ao
XX Quid sit initium figmenti, quod sub persona diaboli
ponitur in Iob. XXI Quod ergo putatur diabolus in ueritate non stetisse. XXII De diabolo in Esaia, quomodo ceciderit de caelo lucifer. XXTTT Corpus diaboli dicit in hominibus et diabolum hominem ss
appellari et hominem diabolum dicit testimoniis roborari.- XXTTTT Item de diabolo et eius corpore in Ezechiele in figura principis Tyri. XXV Hic suam complexionem breuiter repetit.
7 Hic] si 8 quur (alt. u 8. I. m. 1) 9 quaestio (e 8. I. m. I)
13 manicheos (i 8. I. m. 1) 16 inridentia 19 pribatus 25 beatis 86 dici 89 brebiter repperit
operisdeGcuesiadlitteraiu capitula. 451
XXVI In serpente diabolus locutus est utens eo ueHU organo. XXVII Hic non dilucide quidem, sed subaperit, quid sit, ut
inludatur ei ab angelis dei. XXVIII Quid sit, quod carminibus Marsorum dicantur moueri et 5 plerumque de latebris prosilire serpentes.
XXVIHI Prudentissimus dictus est serpens, sicut prudens dicitur lingua, quae a prudente mouetur, sicuti stilus mendax scribarum. XXX Hic fit conparatio serpentis et asinae Balam et dicitur, 10 quod boni et mali angeli habent opera quaedam ple-
rumque similia, sicut Moyses et magi Pharaonis, licet sit differentia potestatum. XXXI Serpens praemisso mendacio in adpetitum propriae potestatis male credulos suadet. 15 XXXII Quid sit: ederunt. et aperti sunt oculi amborum. XXXHI Ad hoc dicit apertos oculos, quod ante non patebant. XXXHII Quod morbida et mortifera qualitas corporis et motus indecens, quam legem membrorum dicit apostolus, ex praecepti transgressione sit tractus. *> XXXV Et uocauit dominus deus Adam increpantis uoce non ignoratis. XXXVI Interrogatus Adam ait: mulier, quam dedisti mecum,
haec mihi dedit a ligno, et edi. XXXVH Increpat mulierem nec ipsa confitetur peccatum. » XXXVIII Serpens non interrogatur nec increpatur, cui iam paeni- tendi locus non erat, sed ei statim maledicitur auctori peccati. XXXVIHI Quod omcis labor et tristitia et gemitus non esset, si non pecasset Adam. so XXXX Dixit deus: ecce Adam factus est unus ex nobis. XXXXI Interdicto Hgno uitae dimittitur de paradiso Adam. XXXXH Hic opinationem quorundam ponit de ligno contra uetitum
tacto, sed suspendit adsensum. XXXXHI Quibusdam uisum est nuptias suas eos fuisse furatos, 85 sed inconuenienter adserit dictum.
XXXXIHI Quaestio ex persuasu serpentis et consensu Adae. Expiicuerunt capitula. incipiunt capitula libri duodecimi.
I De uerbis apostoli tres quaestiones nasci solere dicit :
4 dicatur 13 proprie 16 aquod 17 quo 18 quem legemem- brorum 26 ei] dei auctor 28 si] nisi 31 paradyso 32uestitum; Mai uetitum uncinat 33 sed] seu 34 nubtias furacos 35 sed] et inconuenientes
29*
452 S. Aureli Augustini
unam, quid dicat tertium caelam, alteram, utrum illic paradisum intellegi uoluerit, tertiam, utrum alibi postea sit in paradisum raptus. II Dicit neque spiritum sine corpore ad loca corporalia
neque corpus sine spiritu ad loca spiritalia rapi posse. 5 HI Dicit animam dormientis quamuis mira uigilantia imagines corporum so in somnis nidere sciat, fieri tamen non posse, nisi ita imaginibus ducatur, ac si corpora ipsa adsint, et in extasi quid alienata a sen- sibus carnis agat anima in homine uigilante. 10
IIII Hic totum sub inquirentis et interrogantis agit per- sona tres uelut sententias examinans. Y Hic redit ad apostolicornm uerborum discussionem, ut elucescat, unde dubitauerit apostolus uel quid se dixerit scire. 15
VI Quare tertinm caelum dicit illud, quo raptus est, non signum aliquod corporale.
VII Et hic eub inquisitione et interrogatione et debita responsione diuersa sensa examinat.
YIH Proponit caelum illnd aut corpus esse aut spiritum et 20
de his disputat tribus modis. YIIH Hic quattnor genera uisorum uult intellegi: unum, in manife8to uigilantis animae in corpore uiuenti, alternm qno dormiens nidet in somnis, tertium, qno in extasi recedit a sensibns corporis, quartum, cum relicto cor- » pore exit anima et nidet aliqnid reditura ad corpus, quod mortunm iacebat, cum illa abessct. X De tribus generibns uisionum, quae in uno praecepto
demonstrantur. XI Hic nomina trium nisionum: corporale, spiritale, intel- ao lectuale.
XH Sciendum, quod corporale aliquid uel proprie dicatur, cum de corporibus agitur, uel translato uerbo, cum de intellegibilibus disputatur. duo ergo sunt modi.
XIII Spritale insinuat pluribus modis dici, ex quibus quin- 35 que memorat non ad id quod proposuit pertinere. et sextum ostendit ad quod agitur esse discretum. XIIII Linguam dicit obscuras et mysticas significationes.
XY Intellectus mentis est proprius, qui est uisus animi. hinc prophetae uidentes, id est manifesta uel mani- 40 festanda uidentes uel loquentes.
2 paradysum 8 non 8. I. m. 1 18 debita] dubita 24 quod in
operis de Genesi a d litteram capitnla. 453
XVI Sextus modus, quo appellatnr spiritus uis animae quaedam mente inferior, ubi corporalium rerum simili- tudines exprimuntur. XVII Iterum quid sit spiritus uel spiritale insinuat. 5 XVIQ Hic ostenditur, quid corporalis uisio possit, quae est
illis duobus inferior. XVmi Nihil intellegi uel requiri nisi offensio mentis potest. XX Requisitio et disceptatio in mentis actione consistit. XXI Quid nimia faciat cogitationis intentio uel aliqua uis 10 morbi uel admixtio cuiusdam alterius spiritus.
XXII Nonnullos dicit uelle animam humanam habere quandam
uim diuinationis. hoc refellit. XXIII Corporales imagines semper signa aliarum rerum ex- hibere minime dnbitandum. 15 XXIIII Sciendum, quod per corporalem uisionem uel corpo-
ralium rerum imagines et boni spiritus instruentes et mali fallant. XXV Cum uisis corporalibus uel spiritalibus diabolus ludi- ficat animam, si non erretur in ueritate fidei et intel- 20 legentiae sanitate, nihil obesse dicit.
XXVI Phantasia est corporis uel corporalis actionis imaginatio. XXVII Corporis 6ensus ad uisa tantum corporalia ualet. XXVIII Hic ratiocinatur, ut ostendat praestantiores esse ima- gines corporum, quae fiunt in spiritu, quam corpora 25 ipsa in substantia sua.
XXVHII Imagines bic illas uult intellegi, quas sibi cogitatione sua in se animus prius quam aliquid agere incipiat format aut aliunde in se sensus ministerio sed per se habet inpressas. 30 XXX De eo, qui spiritum patiens inmundum dicere soleret
presbyterum in alio loco manentem quando ad se fuisset uenturus. XXXI Hic de phrenetico, qui in sua passione mortem cuius- dam feminae praenuntiauit. 85 XXXU Hic de puero, qui genitalium dolore adfectus ab omni
corporis sensu recedens iacebat ut mortuus ac rursum uelut reuiuescens quae uidebat referebat. XXXIII Hic istarum uisionum et diuinationum causas se ab
16 instruente 23 prestantiores 28 sensu 30 spu 83 frenetico mortc 36 sensug (s fin. exp. m. 1) 88 istarum (i $. 7. m. 1)
454 S. Aureli Augustini
alio uelle audirc quam a se expectari dicit. quid tamen de his sentiat, sine adfirmatione non celat. XXXUII Hic omnia quae praemisit uisa uisis somniantium se conparare insinuat, etiam cautam curiositatem reuocat ac retundit. 5
XXXV Sufficere ad notitiam debere dicit non esse corpus,
quaecumque sit illa natura uisorum. XXXVI Unde daemoniaci, fanatici, arrepticii, falsi prophetae; unde etiam uera mysteria loquoutes aut ucre prophetae. XXXVII Cum a corpore causa est, quibus modis anima in se 10 agit et expressas in se a se corporum phantasias hic ostenditur. XXXVHI In sede cerebri causam esse insinuat: unde intentio sentiendi dirigitur per quinque notissimos sensus suis quibusque uelut propriis uiis. 15
XXXVIHI Si causa est intus in cerebro, quid ex hac nascatur huius loci contextio docet. XXXX Tantum ualere dicit animi intantionem, ut etiam sen- sibus corporis sopitis imagines corporum a ueris cor- poribus discernere possit. 20
XXXXI In una eademque natura uisionis, id est spiritalis, differentiam quandam ostendit et aliquando a contrario. XXXXII Dicit non adsumi spiritum hominis a bono spiritu,
nisi ut aliquid significet. XXXXIII Commemorationem facit inuenum quorundam, qui 25
iocantes inuenti sint diuinasse. XXXXIIII Item alterius, qui ante symphoniacum saltans nesciens diuinauit. XXXXV Hic dicit spiritalem quandam naturam esse in nobis,
in qua corporalium rerum formantur imagines, quam 33 formationem per modos diuidit duodocim. XXXXVI Hic spiritale uisum ab intellectuali discernit et hic
quid ualeat uel agat quaeue eo uideantur ostendit. XXXXVH In anima fieri dicit tria genera uisorum ot habere
ordinem suum et esse alio aliud praestantius. 35
XXXXVUI Corporalis uisio sine spiritali esse non potest; spiri- talis uisio sine corporali fieri potest, sed indiget intel- lectuali: intellectuali autem utraque subiecta est.
8 phanaticii 13 causa 15 §uiis (s exp. et alt. i supra lin.
pos. m. 1) 16 inteutus (ten exp. m. 1) 17 dicet 23 adsumi] ad suum 27 syinphoniamcum cod. symphoniam Mai; cf. 413, 12 30 fonnatur 35 prestantius
o p e r i s de Genesi ad litteram capitula. 455
XXXXVIUI In hoc apostoli testimonio secnndum superiores rationes spiritum mentem dicit debere intellegi. L In illo primo uisu corporali inluditur anima simili- tudinibus rerum ab intellegentia deficiens. 5 LI In spiritali uisione fallitur anima, cum corporum
imagines ipsa corpora arbitratur esse. LU Hic per oportunitatem congruam quattuor illarum uir-
tutum efficientias docet. LIII Hic de uisione, qua Moyses concupierat uidcre deum 10 et uidit, quemadmodum sit intellegendum insinuat.
LIQI Si hoc tertium genus uisionis dixit apostolus tertium
caelum prope lucet praeter illud corporeum.
LV Hic ostendit, quot modis possit ex scripturis sanctis
intellegi paradisus.
ir> LVI Ut hic sensus de paradiso confirmetur, datur conparatio
ex Hierusalem, quae tribus modis scripturis ostenditur.
LVH Hic praeter illa tria genera uisorum uel uisionum dicit
se nec docere posse nec nosse. LVIU Uirtutes siue utiles siue perpetuo mansuras aut per se 2J mens rationalis aut diuinitus adiuta uidet.
LVIHI Si quaeritur, utrum anima corpore exuta ad loca cor-
poralia feratur corpusue habeat, a se non posse definiri
dicit.
LX Dicit animas corpore exutas corporibus suls similes
?j sibimet parere et ueram laetitiam ueramque molestiam
pati factas de substantia spiritali.
LXI Inferorum substantiam spiritalem magis quam cor-
poralem arbitratur esse tamen adfirmat. LXU Animam non esse corpoream definit, habere tamen 30 posse similitudinem corporis et corporalium omnino
membrorum non esse negandum adfirmat. hinc argu- mentum quod anima doceatur non corporalibus locis, sed corporalium similibus aut requiem aut molestiam ferre post mortem. 35 LXIU Non paruum malum animae tristitiam esse dicit, ut
superiora et consequentia huius loci demonstrant. LXIUI. Hic non temere adfirmare se dicit, utrum in tertio caelo sit paradisus, an et in tertium caelum et inde rursus in paradisum sit raptus apostolus.
10 quemammodum 12 illum 16 scripturis] in scripturis Mai
26 facta 32 jp animo (in exp, m. 1) 33 incorporalium requie
molestia
456 S. Aureli Augustini
LXV Etiam sinus Abrahae post hanc uitam paradisus dici
potest. LXVI Inferi appellati sunt eo quod infra snnt. LXVII Bepetit et insinnat secnndnm tria illa genera nisornm
primnm et secnndum et tertium caelnm. *
LXVIII Si qnem monet, qnid opns sit spiritalibns defnnctorum
corpora sna in resnrrectione recipere. LXVTfll Dicit sapientes ita in his nisis corporalibns esse, nt eis eornmqne similitudinibns longe praestantiores esse intellegebilia nideantnr. 10
LXX Tria illa genera nisornm qnidam ita posuerunt, nt primnm dicerent corporale, secnndum animale, tertinm spiritale.
Explicuerunt capitula.
Explicit liber duodecimus de genesi ad litteram deo gratias.
9 eorumquae similitudinibus (ni 8. I m. 1) esse] se 12 cor- poralem animalem spiritalem
II.
S. Aureli Augustini
de Genesi ad Htteram inperfectus liber.
V = codex Vaticanus n. 445 8aec. XV.
T = codex Trecensis n. 40 uol. I sacc. XII
M = codex Mazarineus n. 636 saec. XIIH
L = codex Parisinus qui in bibliotheca de 1'Arsenal asseruatur n. 350
signatus saec. XV b = editio princ. Basileae 1506 apud Io. Amerbachium <1 = editio Benedictinorum a S. Mauro a. 1689 sqq.
II.
DE GENESI AD LITTEKAM INPERFECTUS LIBER.
1. De obscuris naturalium rerum, quae omnipotente deo
6 artifice facta sentimus, non adfirmando, sed quaerendo trac- tandum est in libris maxime quos nobis diuina commendat auctoritas, in quibus temeritas adserendae incertae dubiaeque opinionis difficile sacrilegii crimen euitat: ea tamen quaerendi dubitatio catholicae fidei metas non debet excedere. et quoniam
10 multi haeretici ad suam sententiam, quae praeter fidem est catholicae disciplinae, expositionem scripturarum diuinarum trahere consueuerunt, ante tractationem huius libri catholica fides breuiter explicanda est.
Est autem haec: deum omnipotentem patrem uniuersam
io creaturam fecisse atque constituisse per filium suum unigenitum, id est sapientiam et uirtutem suam consubstantialem sibi et coaeternam, in unitate spiritus sancti et ipsius consubstantialis et coaeterni. hanc ergo trinitatem dici unum deum eumque fecisse et creasse omnia, quae sunt, in quantum sunt, di-
«o sciplina catholica credi iubet, ita ut creatura omnis siue intel- lectualis siue corporalis, uel quod breuius dici potest secundum
2 Incipit liber de Genesi ad litteram imperfectus fol. 23P V Incipit liber 3 augustini epi de Genesi ad litteram impfectus fol. 198A T Incipit liber de genesi ad litteram Ipfrs fol. 24 M Liber aurelii augustini de genesi ad litteram yponensis epi imperfectus incipit fol 257 L 4 De] e L; sed spatio D Utterae sufficienti uacuo omnipotenti b 6 quos] quod M diuina om. ML 8 non euitat b 9 metbas M 12 con- suerunt ML 13 breuiter om. MLb 14 patrem omnipotentem MLbd 15 suum om. V 17 ipsius om. L 19 catholica disciplina MLhd
20 credi] dici MLb ita ut] iubet ita ut MLb siue om. Lb
460 S. Anreli Augustini de Genesi ad litteram
nerba gcripturarum diuinarum, siue inuisibilis siue uisibilis, non de deo nata, sed a deo sit facta de nihilo: nihilque in ea esse quod ad trinitatem pertineat, nisi quod trinitas con- didit, ista condita est quapropter creaturam uniuersam neque con- substantialem deo neque coaeternam fas est dicere aut credere. &
Esse autem omnia quae fecit deus bona ualde: mala uero non esse naturalia; sed omne quod dicitur malum aut pec- catum esse aut poenam peccati . nec esse peccatum nisi prauum liberae uoluntatis adsensnm, cum inclinamur ad ea quae iustitia uetat et unde liberum est abstinere; id est non in rebus ipsis, 10 sed in usn earum non legitimo. usus autem rerum est legitimns, ut anima in lege dei maneat et uni deo plenissima dilectione subiecta sit et cetera sibi subiecta sine cupiditate aut libidine ministret, id est secundum praeceptum dei. ita enim sine dif- ficultate et miseria et cum summa facilitate et beatitudine i* administrabit. poeua uero peccati est, cum ipsis creaturis non sibi seruientibus cruciatur anima, cum deo ipsa non seruit: quae creatma illi obtemperabat, cum ipsa obtemperabat deo. itaque non esse ignem malum, quia creatura dei est; sed tamen uri eo inbecillitatem nostram ex merito peccati. dici autem peccata *> naturalia, quae necesse est committi ante misericordiam dei, postquam in hanc uitam per peccatum liberi arbitrii lapsi sumus.
Benouari autem hominem per Iesum Christum dominum nostrum, cum ipsa ineffabilis et incommutabilis dei sapientia plenum totumque hominem suscipere dignata est et nasci de » spiritu sancto et uirgine Maria, crucifigi, sepeliri et resurgere et ascendere in caelum, quod iam factum est, et uenire ad iudicandos uiuos et mortuos in fine saeculi et resurrectione mortuorum in carne, quod adhuc futurum praedicatur. datum
1 diuinarum scripturarum MLbd 2 deo nata] dei natura bd a] ei 7 5 aut] atque TMLb 6 Esse] Ecce d deus om. TMLb 10 istis MLbd 11 non om. MLb 18 cetera] ecclesia V libine Tl 17 seruientibus om. ML 18 obtemperabat (a/Sn. supra i scripL) L
obtemperabat om. L 19 nri] uri V 22 per] post V lapsi
sumus om. V 23 autem om. MLb 24 et] atque L aut b ac d 28 resurrectionem bd 29 datum] datfi V
inperfectuslibcr. 461
esse spiritum sanctum credcntibus in eum. constitutam ab illo matrem fccclesiam, quae catholica dicitur, ex eo quia uniuersaliter perfecta est et in nullo claudicat et per totum orbem diffusa est. remissa esse paenitentibus priora peccata & et uitam aeternam caelorumque regnum promissum.
2. Secundum hanc fidem quae possint in hoc libro quaeri et disputari considerandum est. in principio fecit deus caelum et terram. quattuor modi a quibusdam scripturarum tractatoribus traduntur legis exponendae, quorum uocabula
10 enuntiari graece possunt, latine autem definiri et explicari: secundum historiam, secundum allegoriam, secundum analogiam, secundum aetiologiam. historia est,' cum siue diuinitus siue humanitus res gesta commemoratur; allegoria, cum figurate dicta intelleguntur; analogia, cum ueteris et noui testamen-
i5 torum congruentia. demonstratur; aetiologia, cum causae dictorum factorumque redduntur.
3, Hoc ergo quod scriptum est: in principio fecit deus caelum et terram, quaeri potest utrum tantummodo secundum historiam accipienduin sit an etiam figurate aliquid significet
so et quomodo congruat euangelio et qua causa sic liber iste inchoatus sit. secundum historiam autem quaeritur quid sit: in principio, id est utrum in principio temporis an in prin- cipio, in ipsa sapientia dei, quia et ipse dei filius principium se dixit, quando ei dictum est: tu quis es, et dixit: prin-
£5 cipium, quod et loquor uobis. est enim principium sine
17 Gen. 1, 1 24 Ioh. 8, 25
2 catholieain (m exp. m. 1) M ez quo (quo exp. m. t) M 8 nulloj illo ML 5 promissum (pro super exp. di m. 1) L 6 possunt VLbd 9 quorum— explicari on$. TMLb 12 aetiologiam] ethimologiam VTML etymologia b prius siue om. L 13 jhumanitatis M 15 demon- stranctur L om. M ethimologia VTL om. M etymologia b causae] esse (?) M, eras. L post dictorumque positum bd 16 dictorum factorum- que (dictorum m. 2 8. I. add.) T factorum dictorumque V 17 deus om. T 20 congrua X euuangelio L liber iste sic MLbd 23 quia et ipse dei iterata m. 2 exp T et iterat. in L 24 qui L
462 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
principio et est principium cum alio principio. principium sine principio solus pater est; ideo ex uno principio esse omnia credimus. filius autem ita principium est, ut de patre sit. ipsa etiam prima creatura intellectualis potest dici principium his quibus caput est, quae fecit deus. cum enim recte & appelletur principium caput, in illa gradatione apostolus mulierem tantum non dixit caput alicuius. nam et uirum dixit caput mulieris et caput uiri Christum et caput Ghristi deum; ita creatori creatura subnectitur.
An ideo in principio dictum est, quia primum factum est? 10 an non potuit inter creaturas primum fieri caelum et terra, si angeli et omnes intellectuales potestates primum factae sunt, quia et angelos creaturam dei et ab eo factos credamus necesse est? nam et angelos enumerauit propheta in centesimo quadragesimo octauo psalmo, cum dixit: ipse iussit, et is facta sunt; ipse mandauit, et creata sunt. sed si primum facti sunt angeli, quaeri potest, utrum in tempore facti sunt an ante omne tempus an in exordio temporis. si in tempore, iam erat tempus, antequam angeli fierent; et quoniam etiam tempus ipsum creatura est, incipit necesse esse ut aliquid *► prius quam angelos factum accipiamus. si autem in exordio temporis factos dicimus, ut cum ipsis coeperit tempus, dicendum est falsum esse, quod quidam uolunt, cum caelo et terra tempus esse coepisse.
Si autem prius quam tempus angeli facti sunt, quaerendum 55 est, quomodo dictum sit iu consequentibus: et dixit deus: fiant luminaria in firmamento caeli , ut luceant super
8 cf. I Cor. 11, 3 16 Ps. 148, 5 27 Gen. 1, H
1 cum (in mg. forte de) d princ. sine principio om. M 4 prin- cipium iteratum m. 2 exp. T 5 hiis ML iis d 7 tantum] tamen Vbd alicuius] alieni V 10 in principio ideo Tl quoniam d 11 terram L 12 omne^ potestates (omnes del m. 2) T 15 CXLVIII0 L -XLVIir M dicit V 17 post fin. sunt add. angeli. Queri potest utrum in tempore facti sunt in cod. V 22 ipsis] temporis L 23 nolunt T ante ce^lum et terra TMLb
inperfectus liber. 463
terram et diuidant inter diem et noctem; et sint in signis et in temporibus et in diebus et in annis. hic enim potest uideri tanc coepta esse tempora, cum caelum et luminaria caeli ordinatis itineribus currere coepissent. quod
5 si uerum est, quomodo potuerunt dies esse antequam esset tempus, si a cursu luminarium tempus exorsum est, quae quarto die dicuntur esse facta? an ista dierum digestio secundum contmetudinem humanae fragilitatis ordinata est lege narrandi et humilibus humiliter insinuandi sublimia, qua et ipse sermo
10 narrantis non potest nisi aliqua habere et prima et media et ultima? an in temporibus istis dictum est ut essent luminaria, quae tempora homines interuallis morarum in corporis motione metiuntur? haec enim tempora, si nullus motus corporum esset, nulla essent et ipsa sunt hominibus manifestiora. quod
15 si admittimus, quaerendum est, utrum praeter motum cor- porum possit esse tempus in motu incorporeae creaturae, ueluti est anima uel ipsa mens: quae utique in cogitationibus mouetur et in ipso motu aliud habet prius, aliud posterius, quod sine interuallo temporis intellegi non potest. quod si
20 accipimus, etiam ante caelum et terram potest intellegi tempus fuisse, si ante caelum et terram facti sunt angeli. erat enim iam creatura, quae motibus incorporeis tempus ageret, et recte intellegitur cum illa etiam tempus esse ut in anima quae per corporeos sensus corporeis motibus assuefacta est.
25 sed fortasse non est in principibus et creaturis super- eminentibus. sed quoquo modo se hoc habeat — res enim secretissima est et humanis coniecturis inpenetrabilis — illud certe accipiendum est in fide, etiamsi modum nostrae cogita-
1 inter noctem et diem bd 2 signa Lbd in temporibus] tem- pora Lbd in diebus] dies Lbd in annis] annos Lbd 4 itineribns] terminibns L 5 poternnt ML tempns esset MLbd 10 aliqua» L 12 corpis V 13 metuutur M metuntur L 16 incorporeae (in add. m. 2) T 17 est om. L 18 in antt ipso om. MLbd aliud] ad M 20 potest— terram om. L 21 facti sunt in ras. m. IV 25 sed] et V
26 hoc se Mbd hoc om. L res fcafceat (habeat m. ttlet 2 del.) M
27 coniecturis in ras. m. 1 V
464 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
tionis excedit, omnem creaturam habere initium tempusque ipsum esse creaturam ac per hoc et ipsum habere initium nec coaeternum esse creatori.
Potest etiam caelum et terra pro uniuersa creatura positum uideri, ut et hoc uisihile aethereum firmamentum caelum 5 appellatum sit et illa creatura inuisibilis supereminentium potestatum rursusque terra omnis inferior pars mundi cum animalibus quibus inhabitatur. an caelum omnis creatura sublimis atque inuisibilis dicta est, terra uero omne uisibile, ut etiam sic possit hoc, quod dictum est: in principio 10 fecit deus caelum et terram, uniuersa creatura intellegi? fortasse quippe non incongrue in comparatione inuisibilis creaturae omne uisibile terra dicitur, ut illa caeli nomine nuncupetur, quoniam et anima, quae inuisibilis est, cum rerum uisibilium amore tumesceret et earum adeptione extol- 15 leretur, terra dicta est, sicut scriptum est: quid superbit terra et cinis?
Sed quaeri potest, utrum iam distincta et composita omnia dixerit caelum et terram an ipsam primo informem uniuersitatis materiem, quae in has formatas et. speciosas naturas deo 20 ineffabiliteriubente digesta est, caeli et terrae nomine nun- cupauit. quamquam enim scriptum legerimus: . qui fecisti mundum de informi materia, tamen etdam ipsam materiam cuiusmodicumque sit non possumus dicere non ab eo factam, ex quo omnia confitemur et credimus, ut etiam ipsa digestio » et ordinatio singularum quarumque rerum formatarum et dis- tinctarum mundus uocetur, ipsa uero materies caelum et terra,
10 Gen. 1, 1 16 Eccli. 10, 9 22 Sap. 11, 18
1 tempusque— initium om. L 2 creaturam esse TlMbd et om. Mbd
4 etiam] enl b 5 aetherium (sic ubique) V ethereum T 12 compati-
onem V inuisibilis] uisibilis ML 18 terra om. V 16 eornm V 16 sicut (Jictow ?§t (dictum est m. et 1 et 2 del.) M 19 inter dixerit
et caelum additum est: In principio fecit deus in cod. V 20 spetiosas
(8emper t littera scriptum) V 21 nuncupauerit bd 23 materia informi VT 27 uocetur mundus Tl uero] uera L
inperfectus liber. 465
ueluti semen caeli et terrae appellata sit et caelum et terra quasi confusum atque permixtum ab artifice deo accipiendis formis idoneum. hactenus de hoc quaesitum sit quod dictum est: in principio fecit deus caelum et terram; nihil
5 enim horum temere adfirmari potuit.
4. Terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum; et spiritus dei fere- batur super aquam. ab haereticis, qui ueteri testamento ad- uersantur, moueri calumnia huic loco solet, cum dicunt:
io quomodo in principio fecit deus caelum et terram, si iam terra erat? non intellegentes hoc esse subiunctum, ut ex- poneretur, qualis terra fuerit, de qua iam dictum est: fecit deus caelum et terram. sic ergo accipiendum est: in prin- cipio fecit deus caelum at terram; haec autem terra, quam
i5 deus fecit, inuisibilis erat et inconposita, donec ab eodem ipso discemeretur et ex confusione in rerum certo ordine constitueretur. an sic melius intellegitur, ut in hac executione rursus eadem rerum materies commendaretur, quae superius caeli et terrae nomine nuncupata est, ut iste sit sensus: in
20 principio fecit deus caelum et terram; hoc autem, quod caelum et terra dictum est. terra erat inuisibilis et inconposita et tenebrae super abyssum; id est quod caelum et terra appel- latum est, materies erat confusa quaedam, de qua mundus, qui duabus maximis partibus, caelo scilicet et terra, constat,
26 digestis elementis et accepta forma fabricaretur? quae con- fusio materiae sic potuit insinuari populari intellegentiae, si diceretur terra inuisibilis et inconposita uel inordinata uel
6 Gen. 1, 2
1 uelluti L et terrae om. TMLb et caelum et terra om. TMLb 3 actenus V de hoc (Jkfanp §it L 4 nichil (semper ch littera
scr.) VTML 5 affirmare VMLbd potuit] oportuit Vbd 7 post super eras. est facie" L abissum L 8 super om. L aquas VTML; sed cf. 466, 22 9 calupnia ML 11 subiunctum] subiectum Tb
12 iam om. V 13 sic- terram om. MLb est om. V 17 eisecati- one MLbd 19 et s. I. m. 2 T 20 et terrara— quod in ras. alia manu T 27 terra om. M et] uel TMLb
XXVIII. Aug. lect. III pars 1. 30
466 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
inparata et tenebrae super abysum, id est. super profunditatem uastissimam: quae rursus profunditas ex eo fortasse nominata est, quia nullius inteilegentia propter ipsam informitatem penetrari potest.
Et tenebrae erant super faciem abyssi. utrum subter & abyssus erat et supra tenebrae, quasi iam loca distincta essent? an quoniam materiae adhuc confusio exponitur, quod etiam X<xo< graece dicitur, ideo dictum est: tenebrae erant super abyssum, quia lux non erat? quae si esset, utique supra esset, quia esset eminentior et ea, quae sibi subiecta erant, h> inluminaret. et reuera qui diligenter considerat quid sint tenebrae, nihil aliud inuenit quam lucis absentiam. ita igitur dictum est: tenebrae erant super abyssum, ac si dictum esset: non erat lux super abyssum. quapropter haec materies, quae consequenti operatione dei in rerum formas ordinata 15. distinguitur, appellata est terra inuisibilis et inconposita et profunditas carens luce: quae appellata est superius nomine caeli et terrae ueluti semen, ut iam dictum est, caeli et terrae, si tamen non caelum et terram dicendo uniuersitatem prius proponere uoluit, ut postea insinuata materie mundi »* partes exequeretur.
Etj spiritus dei* superferebatur super aquam. nus- cfUam^dixerat: fecit deus aquam; nec tamen ullo modo cre- dendum est aquam deum non fecisse et eam iam fuisse, antequam ille alfquid constituisset. etenim ille est, ex quo s& omnia, per quem omnia, in quo omnia, sicut apostolus dicit. ergo et aquam deus fecit et aliter credere magnus error est. cur igitur non dictum est, quod aquam deus fecerit?
5 Gen. lt 2 22 Gen. 1, 2 25 Rora. 11, 36
1 impara L 5 faciem abyssij abyssum d 7 etiam] iam MLb § chaos VTML 10 quia esse L subificta V 18 ueluti— terrae
om. Lb 20 materia TMLbd 21 exsequeretur MLbd 22 ferebatur TML 23 deus aquam fecit MLbd 24 deus V fuisse ex fecisse m. 1 V 25 est om. Lb
inperfectus liber. 467
an rursus eandem materiam, quam uel caeli et terrae uel terrae inuisibilis et inconpositae atque abyssi nomine nun- cupauerat. etiam aquam uoluit appellare? cur enim non et aqua appellaretur, si terra potuit, cum adhuc neque aqua
5 distincta atque formata neque terra esset neque aliquid aliud? sed primo fortasse caelum et terra appellata est, secundo terra inconposita et abyssus carens luce, tertio aqua non incon- grue: ut primo riomine ipsius uniuersitatis, propter quam facta
- est materies de omnino nihilo, id est caeli et terrae materies
10 uocaretur; secundo terrae inconpositae atqne abyssi nomine insinuaretur informitas, quia inter omnia elementa terra est informior et minus praelucens quam cetera; tertio aquae nomine significaretur materies subiecta operi artificis; aqua enim mobilior est quam terra. et ideo propter operandi facili-
15 tatem et motum faciliorem subiecta materies artifici aqua magis uocanda erat quam terra.
Et aer quidem mobilior est quam aqua; aether autem ipso aere mobilior non absurde creditur aut sentitur; sed aeris uel aetheris nomine minus conuenienter appellaretur materies.
20 magis enim haec elementa uim creduntur habere faciendi, terra uero et aqua patiendi. quod si occultum est, illud certe apertissimum puto, quod aquam uentus mouet et nonnulla terrena; uentus autem est aer motus et quasi fluctuans. ergo cum aer aquam manifeste moueat, unde autem ipse moueatur,
25 ut sit uentus, occultum sit, quis dubitet congruentius aquae nomine materiam uocari, qua mouetur, quam aeris, qui mouet? moueri autem pati est, mouere facere. huc accedit, quod ea, quae terra gignit, aqua inrigantur, ut nasci et profici possint,
6 caelum et om. L 8 nomine om. TMLbd 9 de omnino nihilo materies d id est om. TMLbd materies] nomine TMLbd 10 uoca- retur— nomine om. L 12 felucens Lbd 13 materia MLbd 14 est om. TL propter om. V 17 ether VT aethere L mobilior
ipso aere Lbd 20 elementa om. L 21 illud] uel MLb
24 manifestat Ml nfoueat manifeste ML*bd 25 ut si ML
26 qua] quia TMLbd ei aeris M 27 quod} ut L 28 per-
fici MLbd
80*
463 3. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
ita ut prope uideatur in haec ipsa nascentia eadem aqua conuerti. quocirca congruentius aquae nomine appellaretur materies, cum subdita operi artificis insinuaretur propter mobilitatem et conuersionem in quaeque nascentia corpora, quam nomine aeris, in quo sola mobilitas posset animaduerti, 5 cetera uero, quibus materia expressius significaretur, defuissent, ut totus iste sit sensus: in principio fecit deus caelum et terram, id est materiam, quae caeli et terrae formam capere posset. quae materia terra inuisibilis et inconposita erat, id est informis et luce carens profiinditas: quae tamen 10 quoniam mouenti et operanti artifici subdita esset, propter hoc ipsum quod cedit operanti aqua etiam nominata est.
In hac igitur materiae significatione prius insinuatus est finis eius, id est propter quid facta sit; secundo ipsa in- formitas, tertio seruitus sub artifice atque subiectio. itaque 15 primo caelum et terra — propter hoc enim facta materies — secundo terra inuisibilis et inconposita et tenebrae super abyssum, id est ipsa informitas sine lumine — unde etiam terra inuisibilis dicta est — tertio aqua subiecta spiritui ad habitum formasque capiendas . ideo super aquam ferebatur 20 spiritus dei, ut spiritum operantem, aquam uero unde ope- raretur intellegamus, id est materiam fabricabilem. cum enim tria ista dicimus unius rei nomina, materia mundi, materia informis, materia fabricabilis, horum primo nomini bene adiungitur caelum et terra, secundo obscuritas, confusio, pro- » funditas, tenebrae, tertio cedendi facilitas, cui iam ad ope- randum spiritus superfertur artificis.
Et spiritus dei superferebatur super aquam. non ita
7 Gen. 1, 1. 2 28 Gen. 1, 2
1 uideantur Tl post nascentia scriba aberrans ex uersu 4 add.
corpora— aeris, sed ea del. L eadem eadem M 4 queq; (q; add. 8. I. m. 2) T 5 ante sola eras. est sola L 7 deum L 8 qua MLb 11 subiecta ML 15 sub] ab L itaque] In MLb 17 alt. et om. Lb 18 ipsum abissum L unde— est om. MLb 20 habitandum TMLb 23 ista tria Lbd 27 superferatur TMLb
inperfectus liber. 469
superferebatur, ut oleum aquae uel aqua terrae, id est quasi contineretur, sed, si ad hoc de uisibilibus exempla capienda sunt, sicut superfertur lux ista solis aut lunae his corporibus, quae inluminat in terra; non enim continetur illis sed cum 5 caelo contineatur istis superfertur. item cauendum est, ne quasi locorum spatiis dei spiritum superferri materiae putemus, sed ui quadam effectoria et fabricatoria, ut illud cui super- fertur efficiatur et fabricetur, sicut superfertur uoluntas arti- ficis ligno uel cuique rei subiectae ad operandum uel ipsis
10 etiam membris corporis sui, quae ad operandum mouet. et haec similitudo cum iam sit omni corpore excellentior parua est tamen et prope nihil ad intellegendam superlationem spiritus dei subiecta sibi ad operandum mundi materia; sed non inuenimus euidentiorem similitudinem et propinquiorem
15 rei de qua loquimur in his rebus quae ab hominibus quo- modocumque capi possunt. quapropter optime in huius modi cogitatione illud praeceptum tenebitur, quod scriptum est: benedicentes dominum exaltate illum quantumcumque potueritis, superabit et adhuc. hoc autem dictum sit, si
20 hoc loco spiritus dei spiritus sanctus, quem in ipsa ineffabili et incommutabili trinitate ueneramur, accipitur.
Potest autem et aliter intellegi, ut spiritum dei uitalem creaturam, qua uniuersus iste uisibilis mundus atque omnia corporea continentur et mouentur, intellegamus, cui deus
*5 omnipotens tribuit uim quandam sibi seruiendi ad operandum in his quae gignuntur. qui spiritus cum sit omni corpore aethereo melior, quia omnem uisibilem creaturam omnis creatura inuisibilis antecedit, non absurde spiritus dei dicitur. quid
18 Eccli. 43, 30
1 ut] sicut bd 3 hiis ML 4 in om. L 7 ui m. 2 ex in T 9 etiam ipsis TMLbd 10 sui om. L 14 propinquorem L 15 hiis ML iis d ab] ad M quemadmodumcumque V 16 in huiusmodi cogitatione optime TMLbd 18 deum bd 23 iste] est MLb 24 cor- pora V 26 hiis ML iis d 27 ethereo VTl inuisibilis crea-
tura Lbd
470 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
enim non est dei ex his quae condidit, cum etiam de ipsa tenaa dictum sit: domini est terra et plenitudo eius, et illud uniuersali complexione quod scriptum est: quoniam tua sunt omnia, domine, qui animas amas? sed tum potest iste spiritus sic intellegi, si quod dictum est: in prin- » cipio fecit deus caelum et terram, tantum de uisibili creatura dictum sentiamus, ut super materiam rerum uisibilium in exordio fabricationis eorum superferretur inuisibilis spiritus, qui tamen etiam ipse creatura esset, id est non deus, sed a deo facta atque instituta natura. si autem uniuersae creaturae, 10 id est et intellectualis et animalis et corporalis, materia creditur illo aquae uocabulo enuntiata, nullo modo potest hoc loco spiritus dei nisi ille incommutabilis et sanctus intellegi, qui ferebatur super materiaim omnium rerum, quas fecit et condidit deus. 15
Tertia opinio de hoc spiritu oriri potest, ut credatur spiritus nomine aeris elementum enuntiatum, ut ita quattuor elementa insinuata sint, quibus mundus iste uisibilis surgit: caelura scilicet et terra et aqua et aer, non quia iam erant distincta et ornata, sed quia in illius materiae quamuis informi con- *° fusione tamen exortura praesignabantur: quae informis confusio tenebrarum et abyssi nomine commendata est. sed quaelibet istarum sententiarum uera sit, omnium rerum, quae ortae sunt, quae uidentur et quae non uidentur, non quantum ad uitia, quae contra naturam sunt, sed quantum ad ipsas naturas *5 adtinet, deum esse auctorem et conditorem credendum est
2 Ps. 23, 1 3 Sap. 11, 27 5 Gen. 1, 1
1 hiis ML iis d 3 illa V est om. L 4 tunc TMLbd
5 sic om. L si] sic Lb 6 tantum] tunc M 8 earum d uisi- bilis V 9 id est om. L a] ex F 11 primum et om. MLb
12 hoc loco spiritus dei potest MLbd 14 super super M 17 ele- men[tum enun]ciatum (men enun in fine uersus om. L 18 sint (i ex u) L sunt b 19 primum et om. M iam om. V 20 ordinata Mbd ordina L illa materia V 22 tenebras V et om. V byssi Tl abissi L 23 sententiarum istarum TMLbd
inperfectus liber. 471
nultamque omnino esse creaturam, quae non ab ips'6 initium perfectionemque habeat generis et substantiae suae.
5. Et dixit deus: fiat lux . et facta est lux. deum dixisse: fiat lux, non uoce de pulmonibus edita nec %gua
* et dentibus debemus accipere. carnalium sunt istae cogita- tiones; secundum carnem autem sapere mors est. sed ineffa- biliter dictum est: fiat lux. utrum autem hoc quod dictum est filio unigenito dictum est an id ipsum quod dictum est filius unigenitus est quod dictum uerbum dei dicitur, per quod
10 facta sunt omnia, quaeri potest, dum tamen illa absit inpietas, ut uerbum dei unigenitum filium quasi uocem prolatam sicut a nobis fit esse credamus. uerbum autem dei, per quod facta sunt omnia, nec coepit esse nec desinet; sed sine inchoatione natum patri coaeternum est. quare hoc, quod dictum est:
15 fiat lux, si et coepit et destitit dici, magis filio dictum est hoc uerbum quam ipsum est filius. et tamen etiam hoc in- effabiliter, ne carnalis imago subrepat in animam et intel- lectum pium spiritalem conturbet, quia et incipere aliquid et desinere in natura dei, si proprie accipiatur, temeraria et
20 praeceps opinio est, carnalibus tamen et paruulis non tam- quam in ea mansuris sed tamquam inde resurrecturis huma- nissime concedenda. quidquid enim incipere et desinere deus dicitur, nullo modo in ipsius natura sed in eius creatura, quae illi miris modis obtemperat, intellegendum est.
25 Et dixit deus: fiat lux. utrum ea lux, quae his carnalibus oculis patet, an aliqua occulta, quam nobis per hoc corpus uidere non datum est? et si occulta, utrum corporea, quae per locorum spatia tenditur fortasse in sublimibus partibus mundi, an incorporea, qualis in anima est ad quam uitandi
3 Gen. 1, 3 6 cf. Rom. 8, 6 9 cf. Ioh. 1, 1. 3
2 profectionemque ML 5 accipere debemus MLbd 6 autem camem TMLbd 8 id om. L 9 dei uerbum MLbd 11 ut] ne 15 dicit V 17 nec bd animum bd 21 in ea— tamquam om. M surrecturis Vbd recturis L 22 post concedenda add. est Lbd
quicquid (sic semper) VTML enim] tamen b 25 hiis ML in
his Tl 29 an— uitandi repet in M
472 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
et adpetendi refertur examen a sensibus corporis, qua non carent etiam animae bestiarum, an ea superior quae ratiocinando adparet, ex qua incipit omne quod creatum est? quamlibet enim lutem significet, factam tamen et creatam debemus accipere, ncta illam, qua fulget ipsa dei sapientia, quae non » creata sed nata est, ne sine luce deus fuisse putetur, prius- quam istam, de qua nunc agitur, condidisset. de hac enim, sicut ipsa uerba satis docent. hoc commendatur, quod facta sit. et dixit, inquit, fiat lux . et facta est lux. alia est lux de deo nata et alia lux, quam fecit deus . nata de deo 10 lux est ipsa dei sapientia, facta uero lux est quaelibet muta- bilis siue incorporea siue corporea.
Mouere autem solet, quomodo lux corporea esse potuerit, antequam caelum esset et caeli luminaria, quae post istam exponuntur : quasi uero facile ab homine percipi potest aut i» omnino ullo modo potest, utrum sit aliqua lux praeter caelum, quae tamen spatiis locorum distincta atque diffusa sit mun- dumque amplectatur. sed cum liceat hic et incorpoream lucem intellegere, si non uisibilem tantum creaturam in hoc libro sed omnem creaturam expositam dicimus, quid opus est in *> hac controuersia remorari? et fortasse quod quaerunt homines, quando angeli facti sunt, ipsi significantur hac luce breuissime quidem sed tamen conuenientissime ac decentissime.
Et uidit deus lucem quia bona est. ista sententia non quasi insoliti boni laetitiam sed adprobationem operis signi- 35 ficari oportet intellegi. quid enim conuenientius de deo dicitur, quantum inter homines dici potest, quam cum ita ponitur „dixittt „factum est" ^placuit", ita ut in eo, quod dixit,
24 Gen. 1, 4
2 quae superior Lbd superiorque M ratiocinandi d 3 quod (d 8. I.) L, om. M 4 debere ML 6 creata est sed nata (natura b) MLbd ne] non MLb 10 natura pro nata bis b de iteratur V 12 cor- porea siue incorporea bd 14 ista exponitur V 15 ante ab addit hoc d 16 ullo] nullo V 21 controuersiam VT fortasset (t fin. exp. m. 1) M 23 ac] et TMLbd 24 deus om. ML no non V 25 boni laetitiam] beniuolentiam MLb significare TML 28 ut] quod b dicit L
inperfectus liber. 473
imperium eius intellegatur, in eo, quod factum est, potentia,
in eo, quod placuit, benignitas, sicut ineffabilia per hominem
hominibus, ita ut omnibus prodesse possent, dici debuerunt.
Et diuisit deus inter lucem et tenebras. hinc intellegi
5 licet, quanta diuini operis facilitate ista dicantur effecta. non enim quisquam est, qui sic existimet lucem factam, ut esset confusa cum tenebris et ob hoc postea separationis indigeret ; sed eo ipso, quo lux facta est, consecuta est etiam diuisio inter lucem et tenebras. quae enim societas luci cum
10 tenebris? deus ergo diuisit inter lucem et tenebras, quia lucem fecit, cuius absentia tenebrae uocantur. interest autem inter lucem et tenebras, sicut interest inter uestimentum et nuditatem aut plenum et inane et similia.
Iam quot modis lux possit intellegi, supra dictum est,
15 quibus contrariae priuationes possunt tenebrae nominari. alia est enim lux, quae uidetur his oculis corporeis etiam ipsa corporea, ut solis et lunae et stellarum et si quid huius modi est, cui contrariae sunt tenebrae, cum aliquis locus ea luce caret. alia item lux est uita sentiens et ualens discernere quae
20 per corpus ad animae iudicium referuntur, id est alba et nigra canora et rauca suaueolentia et graueolentia dulcia et amara calida et frigida et cetera huius modi. alia est enim lux quae sentitur oculis aliudque per oculos agitur, ut sentiatur. illa enim in corpore, haec autem quamuis per corpus ea quae
25 sentit accipiat in anima tamen est. huic contrariae sunt tene- brae, insensibilitas quaedam uel si melius insensualitas diciUfr,
4 Gen. 1, 4 9 II Cor. 6, 14
2 post sicut inculcat ista d 3 prodesse possent] prodessent Lb 4 diuisit ex dimisit V inter om. VT 6 estimet TML ^stimet b 8 quod V 9 quae — tenebras om. L lucis Mbd 11 iterest L
14 possit intelligi lux TMLbd 16 hiis ML 17 corporea] corpea M 18 aliqui V 19 item] autem Lb 21 graueolentia] putentia TMLb 22 huius modi] huius M om. L 23 aliudque] alia qua TMLbd
ut om. V 25 percipiat bd in anima] inanimatum ML inanimata b tamen om. M est. Tamen V est tamen d 26 insensualitas] insensi- bilitas V
474 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
id est non sentire, quamuis inferantur quae sentiri possent, si esset in illa uita ista lux unde sentitur. neque hoc cum ministeria desunt corporis, sicut in caecis aut surdis — nam in istorum animis est ista lux, de qua nunc agimus, sed in- strumenta corporis desunt — neque eo modo, quo in silentio 5 uox non auditur, cum et ista lux est in anima et adsunt cor- poris instrumenta, sed nihil quod sentiatur infertur. non ergo qui his causis non sentit, caret ista luce; sed cum talis potentia non est in anima, quae iam nec anima dici solet sed tantum uita, qualis perhibetur esse uitis et arboris et quarum- 10 que stirpium, si tamen eas uel talem habere persuaderi ullo modo potest, quas nonnulli nimis errantes haeretici non solum sentire per corpus, id est uidere et audire et calorem ignemque discernere sed etiam intellegere rationem et cogitationes nostras nosse arbitrantur; sed de his alia quaestio est. insensibilitas 15 ergo tenebrae sunt huius lucis, qua quidque sentitur, cum ipsam uim sentiendi non habet uita quaelibet. conuenienter autem hanc lucem dici concedit quisquis concedit recte dici lucem, qua res quaeque manifesta est. cum autem dicimus: manifestum est hoc canorum esse, manifestum est hoc dulce 20 esse, manifestum est hoc frigidum esse et quod forte huius generis per corporales sensus adtingimus, haec hix, qua ista manifesta sunt, utique intus in anima est, quamuis per corpus inferantur quae ita sentiuntur. tertium lucis genus in creaturis intellegi potest, quo ratiocinamur. huic contrariae tenebrae 25 sunt inrationabilitas, sicut sunt animae bestiarum.
12 cf. contra Manichaeos 1 possunt V 2 essent L illam V lux ista TMLbd 3 desunt ministeria Tl 5 eo] illo TMLbd quo] quo modo bd 6 assunt V 8 hiis ML iis d 10 quarumcumque MLbd 11 ullo] nullo M, (n
paene eras.) L 12 nonulli V 13 et audire] aut audire b audire d 15 hiis ML 16 sunt om. TMLbd quidque] quicquid M quidquid bd quid L 18 lucem hanc MLbd quisquis concedit otn. L 19 dica- mus V 20 manifestum] malm M; ita et sequens et tertium scriptum man. esse b 21 alt. esse] est M 22 per om. V sensus adtingimus] sen- timus V attingimus per corpprale? §en§g§ L 24 quae ita sentiuntur om. M 26 inrationabilitas sicut sunt om. L
inperfectus liber. 475
Siue ergo lucem aetheream siue sensualem, cuius animalia participant, siue rationalem, quam et angeli et homines habent, a deo factam primitus in rerum natura haec sententia uult intellegi, diuisisse deum inter lucem et tenebras eo ipso, quo
5 lux facta est, oportet accipi, quod aliud est lux, aliud illae priuationes lucis, quas in contrariis tenebris ordinauit deus. non enim deum fecisse tenebras dictum est, quoniam species ipsas deus fecit, non priuationes, quae ad nihilum pertinent, unde ab artifice deo facta sunt omnia: quas ab eo tamen
10 ordinatas intellegimus, cum dicitur: et diuisit deus inter lucem et tenebras, ne uel ipsae priuationes non haberent ordinem suum deo cuncta regente atque administrante, sicut in cantando interpositiones silentiorum certis moderatisque interuallis, quamuis uocum priuationes sint, bene tamen ordi-
15 nantur ab his, qui cantare sciunt et suauitati uniuersae canti- lenae aliquid conferunt, et umbrae in picturis eminentiora quaeque distingunt ac non specie sed ordine placent. nam et uitiorum nostrorum non est auctor deus; sed tamen ordinator est, cum eo loco peccatores constituit et ea perpeti cogit
to quae merentur. ad hoc ualet quod oues ponuntur ad dexteram, haedi autem ad sinistram. quaedam ergo et facit deus et ordinat; quaedam uero tantum ordinat. iustos et facit et ordinat; peccatores autem, in quantum peccatores sunt, non facit sed ordinat tantum, quippe cum illos ad dexteram, illos ad sini-
« stram constituit et quod in ignem aeternum iubet ire, ad meritorum ordinem ualet. ita species naturasque ipsas et facit et ordinat; priuationes autem specierum defectusque naturarum non facit sed ordinat tantum. dixit itaque: fiat lux. et facta est lux, non dixit: fiant tenebrae. et factae sunt tenebrae.
10 Gen. 1, 4 20 cf. Matth. 25, 33
1 etheriam VT 2 et ante angeli om. MLbd 8 hac TMLb 6 tenebris om. L 9 tamen ab eo TMLbd 11 haberentj herent L 15 hiis ML iis d quj qui (pr. qui exp. m. 1) M 17 distinguunt Mbd et
om. V 19 est om. L 22 iustos— ordinat om. V 24 dextram b 25 constituet V 27 naturararum L 28 tantum] tame" V 29 facta L
476 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
homm ergo unum fecit, alterum non fecit, utrumque tamen ordinauit, cum diuisit deus inter lucem et tenebras. ita et ipso faciente pulcbra sunt singula et ipso ordinante pulchra sunt omnia.
6. Et uocauit deus lucem diem et tenebras uocauit 6 noctem. cum et lux nomen sit alicuius rei et dies rursum et tenebrae et nox utrumque sit nomen, utrum ita dici oportuit nomina rebus inposita esse, ut illa res, cui nomen inpositum est, utique alio quoque nomine — non enim aliter poterat — enuntiaretur, et ita dictum est: uocauit deus lucem diem, io ut indifferenter dici etiam conuerse posset: uocauit deus diem lucem et uocauit noctem tenebras? quid ei respondebimus, si quis a nobis ita quaerat: luci nomen inpositum est dies an diei nomen inpositum est lux? quia haec duo utique, in quan- tum ad res significandas articulata uoce enuntiantur, nomina 15 sunt. hoc modo etiam de aliis duobus quaeri potest: tenebris nomen inpositum est nox an nocti inpositum est nomen tene- brae? et quidem, ut scriptura praescribit, manifestum est lucis nomen dictum esse diem et tenebrarum nomen dictum esse noctem. quia cum diceret: deus fecit lucem et diuisit 20 inter lucem et tenebras, nondum de uocabulis agebatur, postea sunt adhibita uocabula dies et nox, cum et illa sine dubio uocabula sint, lux et tenebrae, res aliquas significantia sicut dies et nox. ergo ita hoc accipiendum est, quia enuntiari aliter non posset res, quae nomen accepit, nisi aliquo nomine? an ss potius ista uocatio accipienda est ipsa distinctio? non enim
5 Gen. 1, 5
2 ordinat V diuidit VMLb deus om. M 3 pulcra Md
5 uocabit fin. V 7 post nomen scriba aberrans ex uersu 8 impositum— nomine add. et ipse deleuit L utrum] utrumque MLbd 9 quoque om. V 10 enuntiaretur] enumerare MLb enuntiare d 11 etiam dici TMLbd 12 respondemus V 18 quaerit MLbd 15 nuntian- tur VTM signjfjcantur nuntiantur L 17 an nocti impositum est iteratur sed m. 2 semel del. T 18 ut] in V pscribit T describit bd
19 diem-esse om. T 21 agebft (t omissum est) M 22 adhibita sunt Lbd 24 hoc ita MLbd
inperfectus liber. 477
omnis lux dies aut omnes teuebrae nox; sed lux et tenebrae certis iuter se uicibus ordinatae atque distiuctae diei et uoctis uomiuibus appellantur. omue quippe uocabulum ad distiucti- ouem ualet: unde etiam nomen, quod rem notet, appellatum & est quasi notamen, notet autem koc est distinguat et docti- tautem ad discernendum adiuuet. fortasse ergo ipsum diuisisse inter lucem et teuebras, hoc est uocasse lucem diem et tene- bras uoctem, ut hoc sit ordinasse ista quod uocasse. an ista uocabula siguificare uobis uoluut, quam lucem dixerit et quas
10 teuebras? tamquam si diceret: fecit deus lucem et diuisit inter lucem et tenebras. lucera autem dico diem et tenebras dico noctem, ne aliquam aliam lucem intellegas, quae non sit dies, et ne aliquas alias tenebras intellegas, quae uon sint nox. nam si omnis lux dies posset intellegi et omnes tenebrae
i5 noctis nomine censerentur, fortasse uon opus esset dicere: et uocauit deus lucem diem et tenebras uocauit noctem.
Item quaeri potest quem diem dicat et quam noctem. si istum diem uult accipi, quem solis ortus inchoat et claudit
20 occasus, et istam noctem, quae a solis occasu usque in ortum tendit, non inuenio, quomodo esse potuerint, antequam caeli luminaria facta esseut. an ipsa spatia horarum et temporum etiam sine discrimiue fulgoris atque umbrae iam ita uocari potuerunt? et quomodo in illam lucem rationalem, si haec
25 significata est, aut sensualem cadit haec uicissitudo, quae nomine diei et noctis significatur? an non secundum quod euenit sed secundum quod potest euenire ista insinuata suut, quia et ratioui potest error succedere et sensui quaedam stoliditas?
2 uicibus] uocibus Lb 3 omne— distinctionem iterantur M 4 rem notat MLb 5 hoc] id bd distingat M distinguet b doctitanter bd 6 diuise ML 7 lucem — uocasse om. M 9 uolujt (m. 1 corr.) M 10 si om. TMLb 12 lucem babeasZ 13 dies — sint om. V suntift sit M 14 possit VMLbd 18 quam] quem L 21 tenditur TMLbd potuerunt L 23 4i?<?retione discrimine L 24 illam] hac V 26 non om. MLb 27 sed om. V inuenire Lb
478 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
7. Et facta est uespera et factum est mane dies unus. non eodem modo nunc appellatur dies, quo cum diceretur: et uocauit deus lucem diem, sed eo modo, quo dicimus uerbi gratia triginta dies habere mensem: hic enim nomine diei noctes quoque includimus; superius autem ita & dictus est dies, ut a nocte seiungeretur. itaque cum illa operatio dei per lucem gesta insinuaretur, consequenter dicitur factam esse uesperam et factum esse mane unum diem, ut sit scilicet unus dies a coepto die usque ad coeptum diem, id est a mane usque ad mane, quales dies adnumeratis, ut 10 diii, noctibus appellamus. sed quomodo facta est uespera et factum est mane? an tanta mora temporis fecit lucem deus et diuisit inter lucem et tenebras, quanta mora tenditur dies lucens, id est non adnumerata nocte? et ubi est quod scriptum est: subest enim tibi, cum uoles posse, si opus est deo 15 productione temporis, ut aliquid perficiat? an omnia quidem tamquam in arte atque ratione perfecta sunt deo non in productione temporis, sed in ipsa ui, quae illas etiam res, quas non stare sed transire cernimus, stabiliter efficit? non enim et in sermone nostro, cum uerba alia transeant et alia 20 succedant, credibile est ita fieri in arte ipsa, qua operante stabiliter artificiosa occurrit oratio. quamquam ergo sine pro- ductione temporis faciat deus, cui subest posse cum uolet, ipsae tamen naturae temporales motus suos temporaliter per- agunt. ita ergo fortasse dictum est: et facta est uespera & et factum est mane dies unus, sicut ratione prospicitur ita fieri debere aut posse, non ita, ut fit temporis tractibus. nam non ipsam rationem operationum contemplatus estin spiritu
1 Gen. 1, 5 15 Sap. 12, 18 2 eodem] eo F 3 deus om. L 4 hoc Vd 5 ita flegs M1 7 dei] diei d factam dicitur Lbd 8 esse bis om. V diem unum bd 9 scilicet sit MLbd a coepto] accepto V a*cepto (c paene eras.) T 14 enumerata b 15 si] sibi V 16 proficiat Lb 17 in fin. om. M 18 qua bd 19 subtilitcr L 21 ista d 23 posse] potest L 24 ipse d 26 pspicitnr V 27 temporalibns MLbd 28 non] in MLbd ipsa ratione TMLbd operationem bd
inperfectus liber. 47 J>
sancto ille, qui dixit: qui manet in aeternum creauit omnia simul; sed commodissime in hoc libro quasi per morarum interualla factarum a deo rerum digesta narratio est, ut ipsa dispositio, quae ab infirmioribus animis contempla-
5 tione stabili uideri non poterat, per huius modi ordinem ser- monis exposita quasi istis oculis cerneretur.
8. Et dixit deus: fiat firmamentum in medio aquae et sit diuidens inter aquam et aquam. et sic est factum. et fecit deus firmamentum et diuisrit inter aquam
io quae erat sub firmamento et inter aquam quae erat supra firmamentum. utrum aquae tales sunt supra firma- mentum, quales sub firmamento istae uisibiles? an, quia illam aquam uidetur significare, supra quam spiritus ferebatur et eam intellegebamus esse ipsam mundi materiam, haec etiam
i6 hoc loco firmamento interposito discreta credenda est, ut in~ ferior sit materia corporalis, superior animalis? hoc enim firma- mentum dicit, quod caelum postea uocat. caelesti autem corpore nihil est in corporibus melius. alia quippe corpora caelestia, alia terrestria et utique caelestia meliora: quorum
»o naturam quidquid transit nescio quemadmodum iam corpus possit uocari; sed est fortasse uis quaedam subiecta rationi, qua ratione deus ueritasque cognoscitur: quae natura quia formabilis est uirtute atque prudentia, cuius uigore cohibetur eius fluitatio atque constringitur et ob hoc quasi materialis
25 adparet, recte aqua diuinitus appellata est non locorum spatio sed merito naturae incorporeae caeli corporei ambitum exce- dens. et quoniam caelum firmamentum uocauit, non absurde-
1 Eccli. 18, 1 7 Gen. 1, 6. 7
1 ille om. MLbd creauit] compleuit Lb 2 hoc] illo bd mora- rtim per bd 6 stabUi] uisibili Lb uidere VLb 6 quasi otn. V 8 factum eat TMLbd 10 sub— erat ow. M inter om. VTML
11 supra] super TM sint TMLbd 12 uisibilis V 18 aquam om. M uidere L 17 posea M uocauit TMLb 20 iam om. Vd 22 quam fiaturam VTML 24 fluctuatio Lbd ob hoc] obiectio b 25 rappa- ret L 26 incorporeae] incorpore VML in corpore b incorporei Lb-
480 S. Aareli Aagustini de Genesi ad litteram
intellegitur quidquid infra aethereum caelum est, in quo pacata et firma sunt omnia, mutabilius esse et dissolubilius. quod genus corporalis materiae ante acceptam speciem distincti- onemque formarum, a qua sub firmamento nominata est, fuerunt qui crederent has uisibiles aquas et frigidas caeli s superficiem superamplecti. et documentum adhibere conati sunt de tarditate stellae unius de septem uagantibus, quae superior est ceteris et a Graecis 4>o£v«v dicitur et triginta annis per- agit signiferum circulum, ut ob hoc tarda sit, quia est frigidis aquis uicinior, quae supra caelum sunt. quae opinio nescio 10 quemadmodum possit apud eos defendi, qui subtilissime ista quaesierunt. nihil autem horum temere adfirmandum sed caute omnia modesteque tractanda sunt.
Et dixit deus: fiat firmamentum in medio aquae et sit diuidens inter aquam et aquam. et sic est 15 factum. postquam diiit: sic est factum, quid opus erat rursum addere: et fecit deus firmamentum et diuisit inter aquam quae erat sub firmamento et aquam quae erat supra firmamentum? nam cum dixisset superius: et dixit deus: fiat lux. et facta est lux, non addiditrursus: » et fecit deus lucem; bic autem posteaquam dixit deus: fiat. et sic est factum, additum est: et fecit deus. an hinc adparet non oportere illam lucem intellegi corporalem, ne eam aliqua creatura interposita deus fecisse uideatur — deum autem trinitatem dico — , hoc uero firmamentum caeli, quia corpo- » reum est, per incorpoream creaturam accepisse speciem for-
14 Gen. 1, 6. 7
1 caelum] celum celum V 2 et] atque Lbd firmata Lbd muta- bilius om. M 4 formatum bd sub om. MLbd firmamentum bd nominatum bd 5 superficiem coeli TMLbd 6 habere ML 8 est om. TMLb a om. V fenon VTl pheton ML ?asT<»v b 9 ut
<m. L trarda V frigidis (i fin. ex u) M 13 sunt tractanda MLbd 15 factum est MLbd 17 adere L 20 addit T' rursum TMLbd 21 postquam b post dixit inculcant et dixit bd 22 factum est MLbd 23 lucem illam (illa L) TMLbd 24 fecisse deus Lbd 25 uero] autem b corporeum] corporem L
inperfectus liber. 481
mamque credatur, ut prius incorporeae naturae rationaliter a ueritate inpressum sit quod corporaliter inprimeretur, ut caeli fieret firmamentum, et ideo quod positum est: et dixit deus: fiat. et sic est factum, in ipsa rationali natura prius 5 factum est fortasse unde inprimeretur corpori species ?
9. Cum autem additum est: et fecit deus firmamentum et diuisit inter aquam quae erat sub firmamento et aquam quae erat supra firmamentum, ipsa operatio in illa materia, ut corpus caeli fieret, significatur? an forte
io uarietatis causa, ut textus sermonis in fastidium non ueniret, supra non est positum quod infra positum est et non oportet scrupulose omnia rimari? eligat quis quod potest; tantum ne aliquid temere atque incognitum pro cognito afferat memine- ritque se hominem de diuinis operibus quantum permittitur
i6 quaerere.
Et uocauit deus firmamentum caelum. quod de uoca- tione superius tractatum est, hic quoque considerari potest; non enim omne firmamentum caelum est. et uidit deus quia bonum est. et de hoc superius quod tractatum est
so retractetur, nisi quod non eundem ordinem uideo. nam superius: et uidit deus lucem quia bona est, et post deinde subicitur: diuisit deus inter lucem et tenebras; et uocauit deus lucem diem et tenebras uocauit noctem, hic autem, postquam factum enarratum est, quod factum
86 dicebatur, et posteaquam uocatum est firmamentum caelum, tum dicitur: et uidit deus quia bonum est. quod si non
6 Gen. 1, 7 16 Gen. 1, 8
1 creditur bd creadatur L imcorporeae ML rationabiliter d 2 impreraeretur L 8 feeret L quod om. TMLbd 4 factum est TMLbd in <m. V 5 facta TMLb corporis V 8 ante ipsa add. et MLbd cooperatio ML corporatio b 10 #*ueniret (in eras.) L 11 supra] et supra ML 12 scrupujorum MLb rimari] numerare V m. 1 in ras. quis (s ex d) L 13 afferat] asserat TMLbd 18 caelum om. L 19 quia] quod TMLbd quo L 20 retractaretur Lbd
23 et ten. uoc. tenebras L 25 postqu& b 26 tum] cd MLb est om. Lb post est add. e\ po§t?a nomep impo^itu est L
XXVIII. Aug. sect. IU pars 1. 31
482 ^. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
fastidii euitandi gratia ita uariatum est, illud certe intellegere cogimur, quod dictum est: et fecit deus omnia simul. quare enim primo ibi uidit quia bonum est et postea nomen inposuit, hic autem primo nomen inposuit et postea uidit quia bonum est ? nisi quia ista indifferentia significat morarum 5 interualla non esse in operatione dei, quamuis in ipsis in- ueniantur operibus? secundum autem morarum interuallum priu8 aliquid et postea efficitur, sine quibus narratio factorum non potest esse, quamuis sine his deus ista efficere potuerit. et facta est uespera et factum est mane dies secun- 10 dus. iam hinc superius tractatum est et easdem rationes hic quoque ualere arbitror.
10. Et dixit deus: congregentur aquae quae sub caelo sunt in congregationem unam et adpareat arida. et sic est factum. hinc probabilius credi potest aquam u> dictam esse superius, sicut arbitrabamur, ipsam mundi mate- riam. nam si uniuersum aqua obpletum erat, unde uel quo potuit congregari? si enim confusionem quandam materialem aquae nomine appellauerat, haec congregatio accipienda est ipsa formatio, ut talis esset aquae species, qualem nunc esse so cernimus. et ipsum „adpareat arida", quod positum est, terrae formatio intellegi potest, ut hanc haberet speciem terra, quam cernimus. inuisibilis enim et inconposita dicta erat, cum ad- huc materiae species deesset. dixit ergo deus: congregetur aqua quae sub caelo est; id est in formam redigatur ts materies corporalis, ut aqua ista sit, quam sentimus. in con- gregationem unam: uis ipsa formae commendatur nomine
13 Gen. 1, 9
1 euitandi* L uariatum] narratum MLb illud om. b 2 cogi- temur V 4 hic— inposuit om. V 5 ista] illa bd differentia MLbd 6 inueniatur TMLb 9 esse non potest d hiis ML e?t ista (est exp. m. 2) M 10 facta] factum ML i?ng§ secundus (unus del. m. 1 et 2) M 12 non arbitror L1 arbitor V 14 appareant aride VT 15 factum est TMLbd 18 quandam confusionem d 19 nomen ML accipienda] appellanda Lb 23 incoposita L 24 desset b congre- gcntur L 25 in om. M
inperfectus liber. 483
unitatis. hoc est enim uere formari in unum aliquid redigi, quoniam summe unum est omnis formae principium. et ad- pareat arida: id est speciem uisibilem accipiat atque a confusione distinctam. et bene aqua congregatur, ut adpareat
5 arida ; id est cobibetur quod fiuitat materiae, ut quod obscurum est inlustretur. et sic est factum: etiam hoc fortasse in rationibus intellectualis naturae prius factum est, ut postea quoddicitur: et congregata est aqua in congregationem unam et adparuit arida, non superfluo additum uideatur,
10 cum iam dictum esset: et sic est factum, sed ut post rationalem atque incorpoream operationem intellegeremus etiam corporalem secutam.
Et uocauit deus aridam terram et congregationem aquae uocauit mare. adhuc nobiscum facit illa causa
i5 uocabulorum ; non enim omnis aqua mare aut omne aridum terra. ergo quae aqua esset et quae arida, uocabulis segre- gandum fuit. ipsam autem distinctionem atque formationem fuisse uocationem dei non absurde adhuc intellegi potest. et uidit deus quia bonum est. et hic ipse ordo seruatus est;
80 quare huic etiam illa, quae iam tractata sunt, conferantur.
11. Et dixit deus: germinet terra herbam pabuli
ferentem semen secundum suum genus et simili-
tudinem et lignum fructuosum faciens fructum, cuius
semen sit in se secundum suam similitudinem. post-
25 quam facta sunt terra et mare et uocata et adprobata, quod saepe diximus non morarum interuallis esse accipiendum, ne ineffabilem operantis dei facultatem tarditas aliqua consequatur,
13 Gen. 1, 10 21 Gen. 1, 11
2 cum uoce unum desinit codex T pareat V 3 a om. V 4 pa- reat V 5 fluita L materiae scripsi: materie VML mare bd
6 factum est MLbd 7 ut ita L 9 paruit V superfluum L ad- ditum] addere L 10 factum est Lbd factum M 11 atque] et MLbd intelligerimus V1 13 deus om. L et om. b 14 mare uocauit Lbd facit] fclt V 16 esset] est L post arida add. et M 17 ipsam] ipam V 20 tracta L 22 genus suum MLbd 23 fructuosum] fructi- ferum bd 24 semen om. L 26 accipiendum esse MLbd
31*
484 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
non statim sicut duobus praecedentibus diebus subicitur: facta est uespera et factum est mane dies tertius, sed adiungitur alia operatio, ut germinet terra herbam pabuli ferentem semen secundum genus suum et similitudinem et lignum fructiferum faciens fructum, 5 cuius semen sit in se secundum suam similitudinem. quod de luce illa et firmamento et aquis et arida dictum non est; non enim habet illa lux successionis propaginem aut de caelo aliud caelum nascitur aut terra aut mare alia maria et alias terras gignunt, quae sibi succedant. bic ergo dicen- 10 dum fuit: ferentem semen secundum suum genus et similitudinem et cuius semen in se sit secundum suam similitudinem, ubi similitudo nascentium praeter- euntis similitudinem seruat.
Haec autem ojnnia ita super terram sunt, ut ipsi terrae » radicibus cohaereant et ei continuentur et rursum quodammodo separentur: propterea huius naturae significationem in ista narratione seruatam arbitror, quia et eodem die facta sunt, quo terra adparuit, et tamen iterum dixit deus, ut terra ger- minaret, et iterum dictum est: et sic est factum. de- *> inde secundum superiorem regulam, postquam dictum est: et sic est factum, subiungitur ipsa executio: et dedit terra herbam pabuli ferentem semen secundum suum genus et lignum fructiferum faciens fructum, cuius semen in se secundum suam similitudinem, et iterum » dicit: uidit deus quia bonum est. itaque et uno die ista iunguntur et iteratis dei uerbis distinguuntur ab inuicem,
22 Gen. 1, 12. 13
1 diebus praecedentibus MLbd 2 alt. est om. L die M 7 et ante arida om. L non est] est V 8 illa om. MLbd 9 caelum de alio caelo bd 10 sibi om. MLbd 12 in se sit] sit in se Mbd sin in X secudum L 15 supra bd terra V 16 radicitus bd cohaereanta L continentur V 17 ista] iusta V 18 narrationem V eo V 20 factum est MLbd 22 et om. VMLb factum est MLbd post factum add. factum est M executio] exqecatio ML 23 pabuli (a ex u m. 1) V genus suum MLbd 26 et om. M 27 distinguitur V distinguntur L
inperfectus liber. 485
quod de terra et mari propterea puto non esse factum, quia magis harum rerum est discernenda natura, quae cum oriantur et occidant seminis successione propagantur. an quia terra et mare simul fieri potuerint non solum in rationibus creaturae
5 spiritalis, ubi simul omnia facta sunt, sed etiam in ipsa cor- porali motione, arbores uero et quaeque stirpes nasci non possent nisi terra, in qua germinarent, praecessisset, propterea et repetendum erat iussum dei, ut et facta significarentur distantia tamen non alio die facienda, propter quod radicibus
10 terrae adfiguntur et continuantur ? sed quaeri potest, cur istis deus non inposuerit nomina. an praetermissum est, quia multi- tudo eorum non sinebat? uerum haec quaestio melius postea considerabitur, cum animaduertemus alia quae non uocauit deus, sicut uocauit lucem et caelum et terram et mare. et
i5 facta est uespera et factum est mane dies tertius.
12. Et dixit deus: fiant luminaria in firmamento
caeli, ut luceant super terram et diuidant inter diem
et noctem; et sint in signis et in temporibus et in
diebus et in annis; et sint in splendorem in firma-
«o mento caeli, ut luceant super terram. quarto die lumi- naria facta sunt, de quibus dicitur: et sint in diebus. quid sibi ergo uolunt tres dies transacti sine luminaribus ? aut cur ista erunt in diebus, si etiam sine istis dies esse potuerunt? an quia euidentius productio illa temporis et morarum inter-
25 uallum motu istorum luminarium distingui ab hominibus potest ? an ista dierum et noctium enumeratio ad distinctionem ualet inter illam naturam, quae facta non est, et eas, quae factae sunt, ut mane nominaretur propter earum speciem factarum, uespera uero propter priuationem? quoniam quan-
14 Gen. 1, 13 16 Gen. 1, 14. 15
2 discernanda L 5 spiritualis (ita semper) d in om. V 7 pos- sunt V germinaret V praecessis sisset V 8 ut et] et V ut d 9 distantie V 14 terra V 15 facta] factum MLbd 18 in tempori- bus] temporibus VLbd 19 in annis] annis MLbd 22 sibi om. MLbd 25 istarum V 26 noctuum ML 27 facta— quae om. M 29 quo- niam] que. b quia d
486 S. Aureli Augustini de Geneoi ad litteram
tura adtinet ad illum, a quo facta sunt, speciosa atque formosa sunt, quantum autem in ipsis est, possunt deficere, quia de nihilo facta sunt, et in quantum non deficiunt, non est eorum materiae, quae ex nihilo est, sed eius, qui summe est et illa facit esse in genere atque ordine suo. *
Et dixit deus: fiant luminaria in firmamento caeli ut luceant: utrum de fixis tantum dictum est sideribus an etiam de uagis ? sed duo luminaria maius et minus inter uaga sidera numerantur: quomodo ergo in firmamento facta sunt omnia, cum singulos suos uel globos uel circulos uaga singula «> quaeque possideant ? an quoniam in scripturis et caelos multos legimus et caelum, sicuti in hoc loco cum dicitur caelum et firmamentum, intellegendum est omnem istam aetheream ma- chinam dici, quae omnia sidera continet, sub qua puri et tranquilli aeris serenitas uiget, sub quo item iste aer turbu- " lentus et procellosus agitatur? ut luceant super terram et diuidant inter diem et noctem. nonne iam deus diuiserat inter lucem et tenebras et uocauerat diem lucem et tenebras uocauerat noctem? ex quo adparet eum inter diem et noctem diuisisse. quid sibi uult nunc, quod dicitur de " luminaribus: et diuidant inter diem et noctem? an ita nunc fit ista diuisio per luminaria, ut hominibus nota sit etiam solis carnalibus oculis ad rerum istarum contemplati- onem utentibus. ita uero deus eam fecit ante circuitum lumi- narium, ut nunc uideri nisi a paucis sancto spiritu et serena » ratione non possit? an inter alium diem et aliam noctem diuisit deus, id est inter speciem, quam inprimebat illi in- formitati, et informitatem, quae adhuc formanda restabat? alius uero est iste dies et alia nox, quorum uoluente caelo
3 in om. M 4 materie V illa] alia V 5 atque] et MLbd 6 in firmamento caeli luminaria MLbd 9 sidera] Bdierum V in firmamento om. MLb 11 multos om. M 12 sicuti— firmamentum om. L dicitur firmamentum caelum Mbd 13 etheriam V 14 que F sidera] substantia MLb 15 qua d turbulentis X1 17 iam] etiam MLb 18 lucem diem Lbd 20 nunc uult MLbd 25 ut nunc scripsi: et nunc V ut MLbd sancto] sano bd 27 infomati V
inperfectuB liber. 487
uicissitudo animaduertitur, quae fieri non posset nisi solis ortu et occasu.
13. Et sint in signis et in temporibus et in diebus et in annis. uidetur mihi hoc, quod dixit: in signis, planum 6 fecisse illud, quod dixit: et in temporibus, ne aliud acci- perentur signa et aliud tempora. haec enim nunc dicit tempora, quae interuallorum distinctione aeternitatem incommutabilem supra se manere significant, ut signum, id est quasi uestigium aeternitatis tempus adpareat. item cum adiungit: et in diebus
io et in annis, ostendit quae dixerit tempora, ut dies fiant conuersione fixorum siderum, anni uero manifesti, cum sol signiferum circulum peragit, obscuriores autem, cum id unum- quodque uagorum siderum in suis orbibus facit. non enim dixit: et mensibus, quia fortassis mensis annus est lunae;
i5 sicut duodecim lunae anni annus est eius sideris, quod t&aeOovca Graeci uocant, et triginta solis anni annus est eius sideris, quod 4>a(vo)v dicitur. et fortasse ita cum omnia sidera ad idem redierint, annus magnus peragitur, de quo multi multa dixerunt. an in signis dicit, quibus certum iter signi-
w ficatur nauigandi, in temporibus autem, uelut est uernum tempus et aestas et autumnus et hiems, quia et ista circum- actu siderum uariantur suasque uices atque ordinem seruant, in diebus autem et in annis, sicut iam expositum est, accipiendum ?
«5 Et sint in splendorem in firmamento caeli, ut luce- ant super terram. supra iam dictum erat : fiant luminaria
3 Gen. 1, 14 25 Gen. 1, 15
3 in med. om. MLbd 4 et om. d 4 annis omisso in V 5 in ante temporibus *. I. m. 1 V 6 dixit Lbd 8 supra corr. ex super L 10 in ante annis om. V dixit b 12 id] ad ML 14 fortasse MLbd est om. V est luce M1 15 lunae] solis V 16 fetonta V phetunta ML 9aeftu>vTa b eiusdera V 17 foenon V phoemon ML <pattvov b
19 dixit Lxbd 20 nauigandi] uani gaudii V uelut] ut L 21 au- tumpnus ML hyems V hyemps ML 23 expositum iam bd 25 splen- dore VMLb et in firmamento 6 26 supra — terram om. MLb
488 ^. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
in firmamento caeli, ut luceant super terram; cur putamus esse repetitum? an quemadmodum dictum est de stirpibus, ut ferant semen et sit in eis semen secundum suum genus et similitudinem, ita hic e contrario dictum est de luminaribus: fiant et sint, id est fiant et non gignant, sed s ipsa sint. et sic est factum. ordo ille seruatur.
Et fecit deus duo luminaria: luminare maius initium diei et luminare minus initium noctis, et stellas. quid dicat initium diei et initium noctis mox adparebit. et stellas uero quod addidit, utrum pertineant ad initium noctis 10 an non ambiguum est. quidam autem uolunt hic significari lunam plenam esse primitus factam, quod plena luna initio noctis adsurgit, id est mox post solis occasum. sed illud ab- surdum est, ut non a prima sed a sexta decima uel quinta decima numerandi sumamus exordium. nec illud moueat, quod w perfectum fieri debuerit luminare quod factum est. omni enim die perfecta est; sed eius perfectio ab hominibus non uidetur, nisi cum ex contraria parte soli obposita fuerit. nam etiam cum illo constituta, quoniam sub illo est, uidetur finiri; aed etiam tunc plena est, quia ex alia parte inlustratur nec uideri * potest ab his, qui subter sunt, id -est terram incolunt. quod non paucis uerbis, sed subtilibus dissertationibus et quarundam figurarum uisibilium demonstratione doceri potest.
Et posuit illa deus in firmamento caeli, ut luceant super terram. quomodo dixit: fiant in firmamento, et * quomodo nunc dicit: fecit deus luminaria et posuit in firmamento, quasi extra sint facta et post ibi posita, cum iam dictum sit, ut ibi fierent? an hinc etiam atque etiam significatur non ita deum fecisse, ut homines solent, sed ita
7 Gen. 1, 16 24 Gen. 1, 17
1 cur] ut V 2 dictum om. MLb 3 genus suum Lbd 4 hic om. MLb est om. L 6 factum est MLbd 8 initium post minus otn. M 11 huc M hec L post hic add. et exp. est uolfit V 15 mo- neat b 20 parte] pte M 21 hiis ML sunt om. V 22 disserti- onibus MLb 27 post ibi] primo ubi MLb
inperfectus liber. 489
narratum ut hominibus potuit : scilicet ut apud homines aliud sit *fecit*, aliud „posuit", apud deum autem utrumque idem sit, qui faciendo ponit et ponendo facit? Et praesint diei et nocti et diuidant inter diem et
5 noctem. hoc est quod dictum erat: initium diei et initium noctis, quod hic exponit dicendo: praesint diei et nocti. ergo initium illud principatum intellegere debemus, quia et in die nihil est inter illa quae uidentur sole excellentius et in nocte nihil luna uel stellis. unde illa etiam ambiguitas
10 iam non moueat et credamus stellas sic positas, ut ad initium noctis, id est principatum pertineant. et uidit deus quia bonum est. idem ordo seruatur. meminerimus sane, quod etiam ista deus non uocauerit, cum dici potuerit: et uocauit deus luminaria sidera, quia non omne luminare sidus est.
15 Et facta est uespera et factum est mane dies quar- tus. si dies istos consideres, quos ortus solis occasusque distinguit, non iste quartus, sed fortasse primus est dies, ut eo tempore putemus ortum esse solem, quo factus est, et donec cetera sidera fierent, occidisse. sed qui intellegit et
io solem alibi esse, cum apud nos est nox, et noctem alibi esse cum sol apud nos est, dierum istorum enumerationem sub- limius indagabit.
14. Et dixit deus: eiciant aquae reptilia animarum uiuarum et uolatilia uolantia super terram sub fir-
t5 mamento caeli. et sic est factum. ea quae natantia sunt animalia reptilia sunt appellata, quia pedibus non ambulant, an quia sunt alia, quae sub aqua in terra repunt? alia enim sunt pennata in aquis, sicut pisces qui squamas habent uel
4 Gen. 1, 18 15 Gen. 1, 19 23 Gen. 1, 20
1 narratur b 2 sict M alind] ad (d «. I. in fine uers.) M 4 ac nocti MLbd 5 hoc est qnod om. MLbd 6 nocti V 9 etiam illa MLbd 12 raemineritis M 18 ert esse (est exp. m. Tj M 20 est O0i. M nox est Lbd 28 eitiant V 24 uolantia] ninentia Lb 25 factum est MLbd 27 alia enim] an MLbd 28 qui om. ML sqnanimas V
490 S. Aureli AuguBtini de Genesi ad litteram
alii qui non habent, sed tamen pennis nituntur. qui utrum inter uolatilia hoc loco numerandi sint dubitari potest. nam et ipsa uolatilia cur aquis tribuerit, non aeri, nonnulla quaestio est. non enim has aues tantum hic accipere possumus, quibus aquae familiares sunt, quales sunt mergi et anates et quae- » cumque huius modi. nam si de his tantum dixisset, non praetermitteret alio loco de aliis auibus dicere, inter quas nonnullae usque adeo ab aquis remotae sunt, ut ne bibant quidem. nisi forte istum aerem terris contiguum, quoniam se humidum etiam serenissimis noctibus rore testatur, aquam » uocauit, quia et in nubem cogitur. nubes autem aqua est, quod omnes sentiunt, quibus contigit in montibus inter nubila uel etiam in campis inter nebulas ambulare. in hoc quippe aere uolare aues dicuntur. nam in illo sublimiore atque puriore, qui uere aer ab omnibus appellatus est, nequeunt; non enim i* earum pondus tenuitate sua sustinet. in illo autem neque nubes concrescere asseruntur nec aliquid procellosum existere: quippe ubi uentus adeo nullus est, ut in uertice Olympi montis, qui spatia huius humidi aeris excedere dicitur, quaedam litterae in puluere solere fieri perhibeantur et post annum » integrae atque inlaesae inueniri ab his, qui sollemniter memo- ratum montem ascendebant.
Quapropter non absurde existimari potest firmamentum caeli in scripturis diuinis usque ad haec spatia uocari, ut et ille aer tranquiUissimus et sincerissimus ad firmamentum pertinere * credatur. hoc enim nomine firmamenti ipsa tranquUlitas et magna pars rerum significari potest. unde etiam iUud dici pluribus locis in Psalmis existimo: et ueritas tua usque
28 Ps. 35, 6; 56, 11
1 aliis L nituntur] nituritur V 3 nonulla V 4 hic om. MLb 5 alt. sunt om. MLbd 6 buius modi] huius ML si om. V hiis ML tantnm— aliis om. M 7 pretermitterent V 8 ab om. V 12 contin- git d motibus ML 14 auolare V 16 eorura V 17 nec] neqne MLbd 18 uerticem V olimpi VL 21 hiis ML iis d sollempniter ML
24 diuiniB scripturis MLbd 28 locis om. Mb
inperfectus liber. 491
ad nubes. nihil enim est firmius et serenius ueritate. nubes autem sub ista sincerissimi aeris regione concrescunt. quod quamquam figurate dictum accipiatur, ex his tamen rebus sumtum est, quae habent ad haec quandam similitudinem,
5 ut corporea creatura constantior et purior, quae a summitate caeli usque ad nubes est, ueritatis figuram recte habere uideatur, id est usque ad aerem caliginosum et procellosum et humidum. ergo uolatilia uolantia super terram sub firma- mento caeli conuenienter sunt aquis adtributa, quia non in-
10 conuenienter aer iste aqua nominatur. hinc etiam intellegi datur de aere nihil esse dictum, quomodo uel quando sit factus, quia iste aer nomine aquarum tenetur, ille autem nomine firmamenti; atque ita nullum elementum praeter- missum est.
15 Sed fortasse quis dicat: si eo quod dictum est: con- gregetur aqua, intellegimus aquam esse factam ex illa con- fusione materiae, hanc autem congregationem mare appellauit deus, quomodo ibi possumus hunc aerem intellegere factum, quod mare non dicitur, etiam si aqua dici potest? quamobrem
so mihi uidetur in eo, quod dictum est: adpareat arida, non solum speciem terrae sed etiam buius aeris crassioris esse insinuatam. per hunc enim terra inluminatur, ut perspicua nobis sit. in uno ergo uerbo, quo dictum est: adpareat, intimata sunt omnia, sine quibus adparere non posset; id est
2& et species eius et nudatio ab aquis et aeris superfusio, per quem in ea lumen a superiore mundi parte transmittitur. an potius in eo, quod scriptum est: congregetur aqua, species huius aeris commendatur, quia iste aer cum condensatur, hanc aquam uidetur efficere? coactionem itaque in densitatem
3 accipitur b biis ML 4 sumtum] scriptum MLbd 5 con- stancio L a om. VM 7 est ne {del. m. 1 et 2) M proce??
procellosum £ 9 tributa V incouenienter L 11 dictum esae MLbd 12 factum V aquarum— nomine om. M 18 deus om. ML 22 e terra M 23 quod V 24 potest b 25 aquis] aliquis M 26 lumen] nomen b 28 cum iste aer bd densetur V densatur ML 29 quo- actionem V in densitatem] intensitatem V
492 S. Aureli Angustini de Genesi ad litteram
congregationem aquae fortasse appellauit, nt mare fieret; iu id, quod non coogregatum, id est non spissatum superfertur aqua sit, quae aues uolantes possit sustinere, utrique nomini adcommodata, ut uocari possit et aqua subtilior et aer crassior. sed quando iste factus sit cur non dicitur? an forte s uerum est, quod quidam uolunt, humidis exhalationibus maris et terrae has auras effici ita crassiores aere illo superiore ac liquido, ut gestandis uolatilibus auium sint adcommodatae, ita porro teneriores his aquis, quibus corpus abluitur, ut earum comparatione siccae atque aeriae sentiantur? et quia "> de terra et mari iam dictum erat, quid opus erat dicere de exhalationibus eorum, id est aquis auium, cum illum aerem purissimum et tranquillissimum firmamento adtributum intel- lexeris?
Nam neque de fontibus et fiuminibus dictum est quomodo l5 facta sint. qui enim scrupulosius ista quaerunt et disserunt, aethereo superlapsu de mari dulcem inuisibiliter dicunt extrahi uaporem his uidelicet ascensionibus, quas nullo modo sentire possumus : inde conglobari nubes, atque ita terram imbribus madefactam antris occultioribus instillare atque insudare *• tantum, quantum coactum et per diuersos tramites lapsum erumpat in fontes siue paruos siue fluminibus gignendis idoneos. cuius rei documenta esse uolunt, quod marinarum aquarum decoctarum uapor sinuato cooperculo exceptus humorem dulcem gustantibus exhibet. et omnibus fere mani- » festum est diminutos fontes inopiam sentire pluuiarum. ad- testatur et diuina historia, cum Helias tempore ariditatis
27 cf. III Reg. 18, 48. 44
2 priu8 non om. V 5 post quando addunt quaeritnr bd cur sit (sic b) iste factus MLbd dicit V 6 cxalationibus M exalacionibns L 7 anres ML efficit V ita om. L 8 gustandis V nolatibns bd 9 hiis ML iis d 10 sentiatur V 12 exalationibns V exatationibns M exalacionibns L earum Lbd est om. ML 17 etherio F post dnlcem addit aqnam V dicnnt] ductum V 18 in naporem b hiis M 19 inde] in die MLb 22 gignendis fluminibus MLbd 28 marinamm] marmarum V 26 deminutos V 27 helyas V Elias d
inperfectus liber. 493
imbrem posceret; iussit enim, cum ipse oraret, ut Helisaeus ad mare adtenderet . unde cum uideret oriri perparuam nube- culam pluuiam regi sollicito adesse nuntiauit, qua mox etiam fugiens inrigatus est. et Dauid dicit: domine, qui aduocas
5 aquam maris et effundis eam super faciem terrae. quapropter mari nominato de aliis aquis superfluo diceret. siue istis roriferis quae tenuitate auras uolantibus auibus praebent, siue fontium ac fluminum, si et illae eihalationibus fiunt et istae reciprocis imbribus, quos terra sorbet, emanant.
10 15. Eiciant aquae reptilia animarum uiuarum. cur additum est: uiuarum? an possunt esse animae, nisi uiuant? an istam manifestiorem uitam commendare uoluit, quae inest animalibus sentientibus, quoniam stirpes ea carent? et uola- tilia uolantia super terram sub firmamento caeli. si
i6 uolatilia non uolant in illo purissimo aere, ubi nulla nubila oriuntur, hinc manifestum est ad firmamentum eum pertinere, quia sub firmamento caeli dictum est uolatilia uolare super terram. et sic est factum. ordo ille seruatur, ideoque sub- iungitur sicut in ceteris excepta luce, quae prior facta est.
90 Et fecit deus cetos magnos et omnem animam ani- malium repentium, quae eiecerunt aquae secundum genus eorum, et omne uolatile pennatum secundum suum genus. meminerimus sane secundum suum genus de his creaturis dici, quae seminali propagine reparantur; nam hoc
s5 de herbis iam et arboribus dictum est. et omne uolatile pennatum. cur additum est: pennatum? an potest esse
4 Amos 5, 8; 9, 6 10 Gen. 1, 20 20 Gen. 1, 21
1 Helisaeus] belyseus bd VM elyseus L puer suus bd 8 regi]
rei b nutiauit M numciauit L 4 quid b 5 effandit ML 6 mar- om. L snperflae d 7 isti b 8 illa V exaltationibus Mb eial- tacionibus L 9 emanant] et manat V 10 cur— uiuarum om. M 11 nis L nisi uiuant] insinuant V 13 stirpes] ttipites MLb 15 ibi V 16 mafestum L 18 factum est MLbd 22 et— genus om. V uala- tile L 23 genns suum Lbd genus suum M hiis ML iifl d 25 de herbis iam hoc Lbd arboribus] de arboribus bd est
om. V
494 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
uolatile quod pennas non habeat? sed si potest, numquid hoc genus non fecit deus, quando non inuenitur ubi sit factum? an omnino potest quidquam uolare sine pennis? nam et uespertiliones et locustae et muscae et si quid eius modi est quod plumis careat, pennis non caret. sed pennatum ad- 5 ditum est, ne solas aues intellegeremus, quoniam pisces pennati sunt et super terram uolant infra aquas; ideo non dictum est ^aues*, sed et uolatile pennatum uolantia generaliter. et uidit deus quia bonum est. et hic sicut in ceteris locis intellegendum. 10
Et benedixit ea deus dicens: crescite et multipli- camini et inplete aquas maris; et uolatilia multipli- centur super terram. benedictionem ad fecunditatera ualere uoluit, quae in successione prolis adparet, ut ea benedictione, qua infirma et mortalia creata sunt, genus suum nascendo 15 custodiant. sed cum etiam stirpes nascendo teneant simili- tudinem praetereuntium, cur eas non benedixit? an quia sensu carent, qui rationi uicinus est? non enim uacat fortasse, quod secunda persona utitur deus in benedicendo, ut haec ani- mantia compellet quodammodo tamquam audientia dicendo: a> crescite et multiplicamini et inplete aquas maris. nec tamen in eadem persona usque ad finem benedictionis inuenitur; sequitur enim: et uolatilia multiplicentur super terram: non dixit: multiplicamini super terram. nisi forte hoc ipso significatur sensum animantium non adeo uicinum esse rationi, 25 ut perfecte possit accipere compellantem, sicut quae intellegunt atque uti ratione possunt.
11 Gen. 1, 22
2 non ante fecit om. MLbd quando] quandoquidem MLbd ubi] ut ML 4 huius modi MLbd 7 supra ML cum uoce infra incipit codex T 8 uolantia (uolentia L) generaliter et uolatile peunatum TMLbd 11 eas VT deus om. d 12 replete bd 13 fecumditatem L 14 ea] a V 15 qua] que V quia d infima VTML 16 sed] et M
18 uitinus V uocat Ml 20 compellit V cdpellat b tamquam]
tam VT 22 uenitur d 24 non— terram om. MLb 26 perfecte] forte MLb posset b compellentem L compel tem M 27 atque oro. L
inperfectus liber. 495
Et factum est sic. hic plane quiuis tardus iam euigilare debet, ut intellegat quales isti dies enumerentur. cum enim certos seminum numeros deus animantibus dederit seruantes miram certa ordinatione constantiam, ut certo dierum numero
5 pro suo quaeque genere et concepta utero gerant et edita oua calefaciant — cuius naturae institutio dei sapientia conseruatur, quae tendit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suauiter — : quomodo uno die potuerunt et con- cipere et utero grauescere et parta uaporare atque nutrire et
10 inplere aquas maris et multiplicari super terram? ita enim subiungitur: et sic est factum, ante uesperae aduentum. sed nimirum, cum dicit: facta est uespera, materiam in- formem commemorat; cum autem dicit: factum est mane, speciem, quae ipsa operatione inpressa est materiae . ita enim
15 post operationem transactum diem concludit. non tamen dixit deus: fiat uespera uel: fiat mane; commemoratio est enim rerum factarum breuissima significatis per uesperam et mane materia et specie, quae utique deum fecisse iam dictum erat, cum ipsum defectum tamen, id est cum de specie ad materiam
20 et ad nihilum tenditur, si hoc noctis nomine recte insinuatum putamus, non dixerit factum sed tantum ordinatum a deo, cum ait superius: diuisit deus inter lucem et tenebras: ut uesperae uocabulo significetur informis materia, quae quamuis ex nihilo facta est, est tamen et habet capacitatem
26 specierum atque formarum. accipi etiam potest tenebrarum nomine ipsum omnino nihilum, quod non fecit deus et unde fecit quaecumque facere pro sua ineffabili bonitate dignatus est, cum sit omnipotens, qui etiam de nihilo tanta fecit. 7 Sap. 8, 1 22 Gen. 1, 4 1 plane s.l.m. IV 3 numero VT 4 certo ordine bd 5 quaeque] queque V quoque MLbd concepto L 7 a fine om. V 8 et om. TMLb concepere L 9 grauesceret b parta] parca ML
uaporare] uapore ML fouere b 11 est om. M factum est TLbd
uespere T 12 sed om. M 13 ma||mane L 14 ita] mane bd 16 uel] et M om. Lb 17 significatarum b 20 intenditur ML 21 dixit MLb tantura] tamen Vbd 24 est ante tamen om. V 25 accipere VT
etiam om. VT 27 fecit in ras. m. 1 V ineffabilia M
496 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
Et facta est uespera et factum est mane dies quin- tus. hic postquam dixit: et sic est factum, non subdidit sicut solet executionem, quasi iterum facta sint; iam enim superius dictum erat. nec ea benedictione, quae ad gignendam prolem pertinet, aliqua noua natura fabricabatur ; sed quae 5 facta erant per successionem conseruabantur. et ideo nec illud dictum est: et uidit deus quia bonum est; iam enim res ipsa placuerat, quae tantum seruanda erat in fetibug. nihil hic itaque repetitum est, nisi quod ait: et factum est sic; statimque subiectum de uespera et mane: quibus nominatis u> transacta opera de informi materia et specie quae inponitur 8ignificari dictum est. nisi forte aliquid melius atque sublimius occurrerit quaerentibus.
Et dixit deus: eiciat terra animam uiuam secundum suum genus: quadrupedum et serpentium et bestiarum " terrae secundum genus et pecora secundum genus. et factum est sic. cum dictum fuerit „animam", cur ad- ditum sit „uiuam* et quid sit „secundum genus* et de solita conclusione qua dicitur: et factum est sic, sicut superius tractatum est, consideranda et accipienda sunt. cum autem in *> latina lingua nomine bestiarum omne inrationale animal gene- raliter significetur, hic tamen distinguendae sunt species, ut quadrupedes accipiamus omniaiumenta, serpentes omnia repentia, bestias uel feras omnia quadrupedia indomita, pecora uero quadrupedia, quae non operando adiuuant, sed dant aliquem » fructum pascentibus.
16. Et fecit deus bestias terrae secundum genus et pecora secundum genus et omnia serpentia terrae secundum genus. haec iteratio quod dictum est: et fecit deus, cum iam dictum esset: et factum est sic, secundum *o
1 Gen. 1, 23 14 Gen. 1. 24 27 Gen. 1, 25
2 dixerat b factum est MLbd 3 sicuti d 4 superius om. NJLib 5 noua] noa V 6 successione L 10 statimque] statuique V 11 de om. TMLb 13 occurrit Vd 15 aerpentum b 17 et— genus em. TMLb 21 rationale VT 28 pecora] bestias L
inperfectus liber. 497
superiorem regulam consideretur. sane hic pecorum nomine omnia puto significata esse quadrupedia, quae sub cura homi- num uiuunt. et uidit deus quia bonum est: solite acci- piendum. 5 Et dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. et hic animaduertenda quaedam et coniunctio et discretio animantium. nam eodem die factum hominem dicit, quo bestias; sunt enim simul omnia terrena animantia. et tamen propter excellentiam rationis, secundum
10 quam ad imaginem dei et similitudinem efficitur homo, sepa-
ratim de illo dicitur, postquam de ceteris terrenis animantibus
solite conclusum est dicendo: et uidit deus quia bonum est.
Considerandum etiam illud, quod in ceteris dixit deus:
fiat. et factum est; hic autem dixit deus: faciamus, ut
15 hoc quoque modo uoluerit spiritus sanctus humanae naturae insinuare praestantiam. cui autem nunc dictum est: faciamus, nisi cui dicebatur in ceteris: fiat? omnia enim per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil. sed quid putamus aliter dictum esse: fiat, nisi ut ipse faceret iussu
so patris, et aliter: faciamus, nisi ut ambo pariter facerent? an omnia quae facit pater, per filium facit et ideo nunc jfaciamus" dictum est, utipsi homini, propter quem scriptura ipsa facta est, ita in se ipso demonstraretur ea quae filius dicente patre facit etiam ipsum patrem facere, ut quod in
as ceteris dicebatur: fiat. et factum est, hic exponatur non separatim fuisse dictionem et separatim effectionem sed utrum- que simul, cum hic dicitur: faciamus?
Et dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. omnis imago est similis ei, cuius
5 Gen. 1, 26 17 Ioh. 1, 8 1 superiorem] puriorS (i priorS in mg. m. 2) T priorem ML 3 solitej solite accipi V 7 coniuntio V 8 dicit om. MLb 9 excellantiam L 11 ante postquam insertmt cui VT 12 solide ML 13 dixit] non dixit bd 14 fiat— deus om. MLbd 16 insinuand' L 17 nisi om. V 24 facere] faceret V quod om. V 28 faciamus hominem om. V 29 similis est TMLbd
XX VIII. Aug. sect. III pars 1. 32
498 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
imago est; nec tamen omne, quod simile est alicui, etiam imago est eius. sicut in speculo et pictura quia imagines sunt, etiam similes sunt, tamen, si alter ex altero natus non est, nullus eorum imago alterius dici potest. imago enim tunc est, cum de aliquo exprimitur. cur ergo, cum dictum esset: 5 ad imaginem, additum est: et similitudinem, quasi possit esse imago dissimilis? sufficeret ergo ad imaginem dicere. an aliud est simile, aliud similitudo, sicut aliud est castus, aliud castitas, aliud fortis, aliud fortitudo, ut, quemadmodum quaecumque sunt fortia fortitudine sunt fortia et quaecumque 10 sunt casta castitate sunt casta, ita et quaecumque similia sunt similitudine sint similia? non autem imago nostra satis proprie dicitar similitudo nostra esse, cum tamen proprie dicatur similis nobis esse, ut ibi sit ea similitudo, qua similia sunt quaecumque similia, ubi est et castitas, qua casta sunt i& quaecumque sunt casta. castitas autem nullius participatione casta est, sed eius participatione sunt casta quaecumque casta sunt. quae utique in deo est, ubi est etiam illa sapientia, quae non participando sapiens est, sed cuius participatione sapiens est anima quaecumque sapiens est. quapropter etiam *> similitudo dei, per quam facta sunt omnia, proprie dicitur similitudo, quia non participatione alicuius similitudinis similis est, sed ipsa est prima similitudo, cuius participatione similia sunt, quaecumque per illam fecit deus.
Expositio ergo fortasse est, cum additum esset: ad simili- 25 tudinem, cum iam dictum esset: ad imaginem, ut osten- deretur eam, quae imago dicta est, non ita esse similem deo, quasi alicuius similitudinis participantem, sed hanc ipsam
2 eius] ius V et] uel Lb 3 similes sint VT 4 alterius om. L 6 et—uers. 8 simile om. L 8 post castus add. et T 9 est casti- tas Z» 11 prius sunt om. TMLb ita et scripsi: ita TMLbd et V sunt similia Lbd 12 sint] sunt TML 19 sapiens] sapientia V sed cuius om. V; sed— anima om. L 21 per] pter V quem M 23 prius est om. L alterum est om. ML 25 est om. L cum] quod d
est Ld ad— -dictum om. M; ad— esset om. Lb similitudinem— ad
om. VT 27 similem esse MLbd
inperfcctus liber. 499
esse similitudinem, cuius participarent omnia, quae dicuntur esse similia. sicut ibi est et castitas, cuius participatione castae sunt animae, et sapientia, cuius participatione sapientes sunt animae, et pulchritudo, cuius participatione pulchra sunt 5 quaecumque sunt pulchra. si enim tantum similitudinem diceret, non significaret ab ipso esse genitam; si autem tantummodo imaginem diceret, significaret quidem ab ipso genitam, sed non significaret ita similem, ut non tantum similis sed ipsa similitudo esset. ut autem nihil castius ipsa castitate
10 et nihil sapientius ipsa sapientia et nihil pulchrius ipsa pul- chritudine, ita nihil similius ipsa similitudine dici aut cogitari aut esse omnino potest. unde intellegitur ita patri esse similem similitudinem suam, ut eius naturam plenissime perfectissi- meque inpleat.
15 Quantum autem ad speciem rebus inponendam ualeat dei similitudo, per quam facta sunt omnia, quamquam humanas cogitationes altissime superet, licet tamen utcumque arbitrari, si consideremus omnem naturam, siue quae sentientibus siue quae ratiocinantibus occurrerit, similibus inter se partibus
20 seruare uniuersitatis effigiem. nam ex sapientia dei sapientes uo- cantur animae rationales et ulterius hoc nomen non porrigitur; nam neque ulla pecora et multo minus arbores aut ignem uel aerem uel aquam uel terram sapientem possumus dicere, quamquam per ipsam dei sapientiam sint etiam omnia baec
25 in quantum sunt. at .uero similes inter se et lapides dicimus et animalia et homines et angelos. iam uero in singulis rebus et terram, eo quod similes inter se habeat partes suas, fieri, ut terra sit, et aquam qualibet quaque parte similem esse ceteris partibus nec aliter aquam esse potuisse, et quantum-
so libet aeris, si cetero esset dissimile, nullo pacto aerem esse
1 cui V 2 ibi] ipsa Vd 5 quaec. pul. sunt TMLbd 7 ab ipso quidem MLbd 9 castita L 10 et init. om. L 17 utrumque MLb 19 occurrit Vd 20 uuiuersitatis] unitatis MLbd 21 porritur ML 22 cum uoce et finit. cod. T 25 at| aut V et om. MLb 28 ut] in V aquara] eaquam V libet V quaque] que V quoque d partem V
32*
500 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
potuisse, et ignis lucisue particulam, eo quod non sit dissi- milis reliquis partibus, fieri, ut sit quod est: ita de unoquoque lapidum uel arborum uel corpore cuiuslibet animantis discerni et intellegi potest, quod non solum cum aliis sui generis rebus, sed in se ipsis singulis non essent, nisi partes inter & se similes haberent. et tanto est pulchrius corpus, quanto similioribus inter se suis partibus constat. iam porro animarum non solum aliarum cum aliis amicitia similibus moribus confit, sed etiam in unaquaque anima similes actiones atque uirtutes, sine quibus constantia esse non potest, beatam uitam indicant. 10 similia uero haec omnia, non autem ipsam similitudinem possumus dicere. quapropter, si rebus inter se similibus uni- uersitas constat, ut singulae sint quidquid sunt et omnes ipsam uniuersitatem conpleant, quam deus et condidit et gu- bernat, per similitudinem eius profecto, qui condidit omnia, 15 supereminentem atque incommutabilem et incontaminabilem talia facta sunt, ut similibus inter se partibus pulchra sint, ad ipsam tamen similitudinem omnia non facta sint, sed sola substantia rationalis: quare omnia per ipsam, sed ad ipsam non omnia. 20
Kationalis itaque substantia et per ipsam facta est et ad ipsam; non enim est ulla natura interposita, quandoquidem mens humana — quod non sentit, nisi cum purissima et beatissima est — nulli cohaeret nisi ipsi ueritati, quae simili- tudo et imago patris et sapientia dicitur. recte igitur secun- 25 dum hoc, quod interius et principale hominis est, id est secundum mentem accipitur: faciamus hominem ad ima- ginem et similitudinem nostram. ex illo enim, quod in homine principatum tenet, quod eum disiungit a beluis, totus
1 lucisue] lucis sue VML lucis sue, b 2 estj non est MLb 4 et] uel Lb 6 pnlchrius est L 7 partibus suis MLbd 8 similibus] qua similibus V 13 singulae (in in ras. m. 1) V 15 qui] qua MLb 16 supereminenter b incommutabiliter b; incommutabilem et om. M et incontaminabilem otn. V incontaminabiliter b 18 omnia non in ra8. m. 2 V sunt V 19 ad omnia ipsam L 20 omnia] nisi anima bd %td Rationalis: Itaque sqq. cum anima coniungit b 23 cum] eum ML
inperfectus liber. 501
est homo aestimandus. cetera in eo, quamquam in suo genere pulchra sint, tamen cum pecoribus communia sunt ac per hoc in homine parui pendenda. nisi forte quod ad intuendum cae- lum figura humani corporis erecta est, ualet etiam aliquid,
5 ut corpus ipsum ad similitudinem dei factum credatur, ut, quemadmodum a patre illa similitudo non auertitur, ita corpus humanum a caelo non sit auersum, sicut aliorum corpora animalium auersa sunt, quia prona in aluum prosternuntur. sed tamen hoc non omni modo accipiendum est; nam corpus
10 nostrum a caelo plurimum differt; in illa uero similitudine, quae filius est, non potest quidquam esse dissimile illi, cui similis est, quoniam similia quaecumque alia sunt inter se etiam dissimilia ex aliqua parte sunt: ipsa uero similitudo non est aliqua ex parte dissimilis. pater tantum pater est nec
15 filius aliud est quam filius, quia et cum dicitur similitudo patris, quamquam ostendat nullam interuenire dissimilitudinem, non tamen solus est pater, si habet similitudinem.
Et dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. satis quidem quae superius dicta
20 sunt secundum id exponunt haec uerba scripturae, in quibus legimus dixisse deum: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, ut similitudo dei, ad quam factus est homo, ipsum dei uerbum, hoc est unigenitus filius accipi possit: non utique ut ipse sit eadem imago et simili-
25 tudo aequalis patri. est tamen et homo imago dei, sicut
14 Retract. I 18 tom. XXXII p. 613 Migne: inueni quippe euro usque ad haec uerba dictatum: pater tantum pater est — uers. 17 similitudinem. post haec repetiui uerba scripturae rursus consideranda atque tractanda: „et dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et 8imilitudinem nostram". quod autem ibi sequitur addendum putaui, cum eum retractarem. nec sic tamen perfeci, sed hoc quoque addito inper- fectum reliqui. 18 Gen. 1, 26
1 quamquam] quantum L 3 pendenda sunt L 4 aliquid etiam MLbd 6 illa similitudo om. V 9 hoc om. L omni raodo] omnino MLb 11 illi ex ille m. 1 M 14 tantum scripsi secutus Betractationes: tamen lib. 16 dissimilitudinem (dis 8. I. m. I) V 17 si habet] sed habet L sed M 24 potest V eundem V 25 est] et V
502 S. Aureli Augustini de Genesi ad litteram
apertissime ostendit apostolus dicens: uir quidem non de- bet uelare caput, cum sit imago et gloria dei. sed haec imago ad imaginem dei facta non est aequalis et coae- terna illi, cuius imago est; nec esset, etiamsi numquam omnino peccasset. ille autem sensus est potius in his diuinis uerbis 5 eligendus, ut ideo dictum intellegamus non singulariter sed pluraliter: faciamus hominem ad imaginem et simili- tudinem nostram, quia non ad solius patris aut solius filii uel solius spiritus sancti, sed ad ipsius trinitatis imaginem factus est homo. quae trinitas ita est trinitas, ut unus deus 10 sit, ita est unus deus, ut trinitas sit. non enim ait filio loquens : faciamus hominem ad imaginem tuam, aut: ad imaginem meam, sed pluraliter ait: ad imaginem et similitudinem nostram : a qua pluralitate spiritum sanctum separare quis audeat? quae pluralitas quoniam non tres dii, sed unus est deus, ideo intel- 15 legendum est postea scripturam singulariter intulisse atque . dixisse: et fecit deus hominem ad imaginem dei, ut non sic accipiatur tamquam deus pater ad imaginem dei, hoc est filii sui: alioquin quomodo est uerum, quod dictum est: ad imaginem nostram, si ad filii solius imaginem factus 20 est homo? ac per hoc quia uerum est, quod ait deus: ad imaginem nostram, ita dictum est: fecit deus hominem ad imaginem dei, tamquam diceretur ad imaginem suam, quod est ipsa trinitas.
Nonnulli autem putant ideo non repetitam similitudinem 25 neque dictum: et fecit deus hominem ad imaginem et simili- tudinem dei, quia tunc tantummodo ad imaginem factus est, similitudo autem illi postea seruabatur in resurrectione mor- tuorum: quasi possit esse imago aliqua, in qua similitudo non
1 I Cor. 11, 7
2 sed — dei om. M 5 hiis ML 6 eligendis b ut nQn L ut non b non post ideo posit. d 9 uel] aut Lbd 11 filius V 14 a om. b 16 non 8ingulariter ML 17 dei] et similitudinem suam V 19 uerum est MLbd 22 dictum dictum X 25 ideo ideo L 27 qui ML factus est om. ML 28 resurrectionem M resurretionem L
inperfectusliber. 503
sit. si enim omnino similis non est, procul dubio nec imago est. uerum tamen ut non sola ratione id agere uideamur, et auctoritas apostoli Iacobi adhibenda est, qui cum de lingua hominis loqueretur ait: in ipsa benedicimus deum et in h ipsa maledicimus homines, qui ad similitudinem dei facti sunt.
4 Iac. 3, 9
2 uerwnptamen ML 3 Iacobi apostoli MLbd adhibenda est om. V 5 qui om. M 6 Explicit Aurelii Augustini liber cuius titulus est de Genesi ad litteram imperfectus fol. 239 V Eiplicit liber de genesi ad litteram imperfectus fol. 31 M
III.
S. Aureli Augustini
Jocutionum in Heptateuchum libri VII.
C = codex Corbeiensis nunc Parisirms 12168 saec. VIII — VIIII quattuor
priores libros continens. N = codex Nouariensis LXXXII saeculi X. L = codex Laudianus 130 saeculi X. S = codex Se8sorianus XXHI saec. X. b = editio prin. Basileae 1506 apud lo. Amerbachium. d = editio Benedictinorum a S. Mauro a. 1689 sqq.
III.
LOCUTIONUM IN HEPTATEUCHUM
LIBKI SEPTEM.
LIBER PRIMUS. LOCUTIONES DE GENESI.
5 Locutiones scriptiirarum, quae uidentur secundum proprie-
tates, quae idiomata graece uocantur, linguae hebraicae uel
graecae.
I. Et diuidant inter medium diei et inter medium noctis. 10 II. Uolatilia uolantia super terram secundum firma- mentum caeli. quaeritur, quomodo accipiendum sit: secun- dum firmamentum. sicetiam: faciamus hominem secun- dum imaginem et secundum similitudinem: quod multi latini codices habent „ad imaginem et similitudinem." 15 III. Inplete terram et dominamini eius. latina enim locutio est: dominamini ei.
IIIL Et homo non erat operari terram: quod latini codices habent: qui operaretur terram.
V. Plantauit deus paradisum secundum orientem: 20 quod latini habent „ad orientem".
VI. Quod habent multi latini codices: et lignum sci- endi bonum et malum, uel: lignum scientiae boni et mali, uel: lignum sciendi boni et mali et si
8 Gen. 1, 14 10 Ib. 1, 20. 26 15 Ib. 1, 28 17 Ib. 2, 5
19 Ib 2, 8 21 Ib. 2, 9
2 Expliciunt capitula locutionu in genesi . incipit liber locutionu in genesi feliciter fol. 37* C explicit qnestiones exodi. incipit locutiones de genesi fol. 53 N incipit liber locutionura sancti augustini in geneseos fol. 3 L eiplicit retractatio locutionum incipit liber locutionu collectartl ex libro geneseos fol. 1 8 b proprietatis C 6 & diomata N; supra idio- niata scriptum est in 8 i- propria lingua hebraeicae S hebreice N
7 post graecae add. 8 hae sunt 8 diuidam C diuident b 10 terra L 12 finnamentum caeli b 16 eius S 19 paradissum C paradysum S
20 abent N 21 habent om. b 22 scientiae] sciendi C 23 uel— mali om. C
508 S. Aureli Augustini
quae sunt aliae uarietates de hac re interpretum, graecus habet: et lignum ad sciendum cognoscibile boni et mali: quod nescio utrum locutionis sit et non magis certum sensum aliquem insinuet.
VII. Quod habent latini codices: ex omni ligno, quod 5 est in paradiso, escae edes, non paradiso escae distin- guendum est, sed escae edes; nam „esca edes" dici admittit latina locutio, quoniam pro datiuo casu graeco ablatiuum uel quem appellant septimum in huius modi locutionibus solent ponere. aut certe ordo uerborum est: ex omni ligno escae. 10
VIII. Serpens erat prudentissimus omnium besti- arum, quod multi latini habent ; cppovi|ia>raTos enim in graeco scriptum est, non oo<pa>tatoc.
VIIII. Quod scriptum est de Adam et Eua: aperti sunt oculi eorum, cum absurde credatur eos in paradiso caeCos 15 uel oculis clausis prius oberrasse, locutionis est, qua etiam de Agar scriptum est: aperuit oculos suos et uidit pu- teum — neque enim clausis oculis prius sedebat — et quod in fractione . panis aperti sunt oculi eorum, qui cognouerunt dominum post resurrectionem ; neque enim per uiam cum » illo clausis oculis ambulabant.
X. Quod habent multi codices: et inimicitiam ponam inter te et inter mulierem, graeci habent: in medio tui
5 Gen. 2, 16 11 Ib. 3, 1 14 Ib. 3, 7 17 Ib. 21, 19 19 cf. Luc. 24, 31 22 Gen. 3, 15
1 hac (h 8, l. m. 1) C ac N interp**s (tum eras.) 8 6 impara- dyso S paradisso (bis) C post non add. in d 7 esca (a 0. I. m. 1) G ammittit CXNL admittit C^S1 8 quoniam] qu§ 6 10 aut — escae om. CN 12 roulti om. GN habent sophrotatos b ?povi- p.o>taTo;] sophrotatus C sofrotatos NLS om. bd enira om. bd
ingreco (n 8. I. add. m. 2) G greco** N 13 est] est fpovtfiurcorcoc d est sophrotatos b non Goocutaxoc om. b sophotatus C sofotatos NLS ooodxatoc d 14 euua C1 eua S 15 eos om. N imparadyso S paradisso C caecos (0 ex u) C 16 oculis (i ex 0) C clausos (a 8. I. m. 1) C aberrasse CN 18 prius oculis bd 20 com Cx 22 post codices add. quia audisti b et om. Cd inimiciciam (pr. ci 8. I. m. 1) C 23 alt. inter addidi; cf. de Genesi ad litteram pag 383, 23
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 509
et in medio mulieris: quod locutionis est; nam tantundem ualet quantum cum dicitur: inter te et inter mulierem. hoc et in eo, quod sequitur: in medio seminis tui et in medio seminis eius.
5 XI. Quod habent multi latini codices: quiaaudistiuocem mulieris tuae et edisti de ligno, de quo praeceperam tibi de eo solo non edere, graeci habent: edisti de ligno, de quo praeceperam tibi eo solo non edere ex eo; alii autem interpretes graeci habent: manducasti uel: edisti,
10 ut ita sit sensus secundum ipsos : quia audisti uocem muli- eris tuae et edisti de ligno de quo praeceperam tibi eo solo non edere, ex eo edisti.
XII. Et adposuit parere fratrem eius Abel. locutio est frequens in scripturis: adposuit dicere.
i5 XIII. Et factum est, dum essent in campo, insurrexit
Cain super Abel et occidit eum: locutio est; nam etsi
non haberet „et factum est", posset integer sensus esse: et
cum essent in campo.
XIIII. Quod scriptum est in quibusdam latinis codicibus:
xo et paenituit. et dixit deus: deleam hominem, quem
feci, a facie terrae, in graeco inuenitur: SisvotjOt], quod
magis recogitauit quam paenituit significare perhibetur.
quod uerbum etiam nonnulli latini codices habent.
XV. Quod habent latini codices plurimi: nidos facies in
«5 arcam, cum latina locutio sit non „in arcam" sed „in arca*, graeci nec „in arcam" nec ,in arca" habent sed: nidos facies arcam, quod intellegitur, ut ipsa arca nidi essent.
5 Gen. 3, 17 13 Ib. 4, 2 15 Ib. 4, 8 20 Ib. 6, 6. 7
24 Ib. 6, 14
1 in medio om. b locutionis (is ex es m. 1) C 2 inter post et addidi 3 init. et] est N 5 latini om. LSb 7 non 8. l.m. 1 S graece C1 8 de ante quo om. N 9 grece b 16 cain in ras. m. 1 C est] est frequens b 18 esset CN 20 penituit N deus] dns N 21 inueni- untur C 3ievoiqdir]] dienatine C dienoede N dienode LS Staucofc b 24 in arca LSl 27 essent (e fin. ex"i) C
510 S. Aureli Augustini
XVI. Quod habent plerique codices: facies ostium arcae $ latere, nonnulli habent: ex transuerso; sic enim uolu- erunt interpretari, quod graece dicitur ix rcXa7ia>v.
XVII. Quod scriptum est: adhuc enim septem dies ego inducam diluuium aquae super terram, quod nonnulli 5 latini codices habent, in graeco inuenitur: ego inducam pluuiam super terram. graeca locutio genetiuum casum habet, non accusatiuum, ut, si hoc in latinum exprimamus, ita dicatur: adhuc enim septem dierum inducam pluuiam super terram. 10
XVIII. Quod scriptura est: et fecit Noe omnia, quae- eumque praecepit illi dominus deus, sic fecit, locutio est similis ei, quod in conditione creaturae, posteaquam dicitur: et sic est factum, additur: et fecit deus.
XVIIII. Quod scriptum est: delebo omnem suscitati- 15 onem, non creationem dictam notandum est; avdotaaiv enira graece scriptura est. quod nomen etiam resurrectionis adsidue ponitur in scripturis graecis, cum posset s4avdataaic dici, ut suscitatio sit avdataatc, resurrectio e&xvdataoic quo uerbo et apostolus ususest: si quo modo occurram in resurrcctione w
1 Gen. 6, 16 4 Ib. 7, 4 11 Ib. 7, 5; Retr. II 54 quod autero libro primo posui scriptum esse „et fecit Noe omnia uerba quaecumque praecepit illi dominus sic fecit" eainque locutionem dixi esse similem ei quod in conditione creaturae posteaquam dicitur „et sic est factum". additur „et fecit deustf, non omni modo simile hoc eidem mihi uidetur. denique ibi etiam sensus latet, hic sola locutio est 15 Gen. 7, 4
20 Phil. 3, 11
1 hostium L archae N 3 grece C grecae N graecae S ecplagion C ec plagion LS hec plagion N exKXaftoo 6 4 ego] et ego 6 6 latini om. b inuenigptur (un exp. m. 1) C 7 genitiuu bd casum om. b 9 diebus LSb 12 dominus illi b deus om. b sic fecit om. Graeci cod. 13 condicione C 14 additur, guod CNLSb omittunt, addidi ex Betractationum lib. II 54 15 omnem] omnem carne" C 16 ana- stasin CLS anastasim N 17 etiam om. Sb 18 exanastasis CNLS 19 suscitatio] resurrectio C surrectio NL ♦•surrectio S anastasis CNLS exanastasis CNLS et om. b 20 occurramus b resurrec-
tionem Nbd
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 511
mortuorum; ibi enim graeci non avaataoiv, sed s£avd<jraotv habent.
XX. Quod 8criptum est: et omnes bestiae secundum genus et omnia pecora secundum genus et omne re-
5 pens, quod mouetur super terram, secundum genus et omne uolatile secundum genus intrarunt ad Noe in arcam, bina ab omni carne, in quo est spiritus uitae, non refertur „in quotf, nisi „genus" subaudias, id est in quo genere; nam si „carne* subaudiremus, „in qua* fuerat
10 dicendum: quod solus interpres Symmachus dixit.
XXI. Quod iterum est: et deleta est omnis suscitatio, notandum locutionis esse pro eo, ac si diceret: conditionem uel creaturam carnis.
XXII. Cum dixit: et deleta est omnis suscitatio, quae 15 erat super faciem omnis terrae, ab homine usque ad
pecudem et repentium et uolatilium caeli, deinde ad- didit: et deleta sunt de terra, locutionem illam repetitionis qua familiariter utatur scriptura notandum est.
XXIII. Quod scriptum est: dimisit coruum uidere, si 20 cessauit aqua; et exiens reuersus non est, donec
siccauit aqua a terra, locutio est usitata in scripturis, quae iam nunc incipiat aduerti: non enim postea reuersus est, quia dictum est non reuersum donec siccauit aqua. XXIIH. Quod scriptum est: et extendit manum suam, 25 accepit eam et induxit eam ad semet ipsum in arcam, locutio est, quam propterea hebraeam puto, quia et punicae linguae familiarissima est, in qua multa inuenimus hebraeis
3Gen.7, 14 lllb.7,23 14Ib.7,23 I91b.8,6.7 24 Ib. 8,9.11
1 graeci (i supra e m. 1) G grece NL graecae 8 anastasin GNLS exanastasin CNLS 2 habet NLS 3 et om. N 4 et omne— genus om. b 6 8ee. cod. Alex 9 came] carnem N in carne LS 10 symmacus Cl 8iromachus N 11 estj dictnm est^T scriptum est bd 12 locutiones C1 condicionem C 14 a uoce com unus cod. G et d nouam locut. ineipit dixisaet NLSbd 15 omnis (i ex e m. 1) G 17 locutione illa CN post illam add. esse d 18 quam NLSb utitur b 23 siccaret LS 24 suam] aotoo cod. Alex. 25 et accepit LS 26 propterea] ppea *S^
512 S. Aureli Augustini
uerbis consonantia; nam utique sufficeret: et extendit manum, etsi non adderet „suam". tale est et quod paulo post dicit: habebat oliuae folia surculum in ore suo.
XXV. Et non adposuit reuerti ad eum amplius: locutio est familiarissima in scripturis. 5
XXVI. Quod scriptum est: et non adiciam adhuc male- dicere super terram, simile est superioh: et non adposuit reuerti ad eum.
XXVII. Et non adiciam percutere omnem carnem uiuam, ipsa locutio est. 10
XXVIII. Et enim uestrum sanguinem animarum ue- strarum, cum sufficeret aut „sanguinem uestrum* aut „san- guinem animarum uestrarum".
XXVIIII. Hoc signum testamenti, quod ego pono inter medium meum et uestrum: quod est „inter me » et uos\
XXX. Hic erat gigas uenator contra dominum deum. incertum est, utrum possit accipi „coram domino deou, quia sic solet intellegi, quod graece dicitur evavriov.
XXXI. Unde exiit inde Phylisthim, cum sufficeret: » unde exiit Phylistim.
XXXII. Et erat omnis terra labium unum: quodusitate nos dicimus „lingua una".
XXXUI. Et erat omnis terra labium unum: notandum omnem terram appellatam omnes homines, qui tunc erant, » quamuis nondum in omni terra.
4 Gen. 8, 12 6 Ib. 8, 21 9 Ib. 8, 21 11 Ib. 9, 5 14 Ib. 9, 12 17 Ib. 10, 9 20 Ib. 10, 14 22 Ib. 11, 1 24 Ib. 11, 1
1 et om. N 2 et] etiam bd 3 oliue CL 5 in om. NLSb 6 ad- 4iciam (d exp. m. 1) C om. b 8 eura ex eara m. 1 C 9 carnem uiuam] terram b 11 sanguinem uestrum bd 12 uestrum — sanguinem om. b 14 pono scripsi see. LXX: ponam libri 17 gigana &NL8 19 sic] et sic LSd solet (e ex i) C enantion CN anantion LS avovTiov b 20 inde] sxct^sv eod. AUx. philistim N pnilisthim L
philistiim bd 21 exiit (t add. tn. 1) C 22 erftt b lanium C 28 dicemus N
Locutionum lib. I. (Locut de Genesi). 513
XXXIIII. Et facti sunt illis lateres pro lapide. grae- cus habet: et facti sunt illis lateres in lapidem. quod si latine diceretur, locutio minus intellegeretur.
XXXV. Uenite, aedificemus nobis ciuitatem et tur- 5 rem, cuius caput erit usque ad caelum. secundum
hyperbolen dictum est, si locutionis genus hic accipiendum est; si autem usque ad caelum proprie dictum accipitur, inter quaestiones consideretur.
XXXVI. Quod quidam latini codices habent: Sem filius 10 Noe erat annorum centum cum genuit Arphaxat
graeci habent: Sem filius centum annorum cum genuit Arphaxat: ubi ellipsis est, quia deest „erat". sed quod non habent „filius Noett, sed „filius* tantum, noua locutio est.
XXXVII. Et erat Sarra sterilis et non generabat, 15 cum posset sufficere: et erat Sarra sterilis.
XXXVIII. Erit ergo, cum te uiderint Aegyptii, dicent, quia uxor illius haec: genere locutionis adiunctum est „quia*; nam sufficere potuit: uxor illius haec.
XXXVIIII. Quod ait scriptura: factum est autem, sta- 20 tim ut intrauit Abram in Aegyptum, sufficeret: statim autem ut intrauit Abram in Aegyptum.
XL. Quid hoc fecisti mihi, quia non adnuntiasti mihi, quia uxor tua est? cum sufficeret: non adnuntiasti. et ipsum adhuntiasti more scripturarum dictum est; nara 25 latini habent plerique: non dixisti.
1 Ib. 11, 3 4 Ib. 11, 4 9 Ib. 11, 10 14 Ib. 11, 80 16 Ib. 12, 12 19 Ib. 12, 14 22 Ib. 12, 18
1 illi b 2 abet (semper fere h litt. om) N lapides S 4 turrim bd 5 sec. cod. Alex. secundum (dum add. s. I. m. 1) C 6 yperbolen C yperbole" L8 locutionis (is ex es m. 1) C 10 cum om. b arfaxat b Arphaxadd 11 sec. cod. Alex. arpharxad N arfaxat b 12 eUypsis CL8 eclipsis b 13 noe— est paene euanida C no§ N 14 sarra L
sterelis N8l 15 sara (sic ubique) bd 16 Erit om. N, sed spat. circa 5 litter. uacuum est et dicent cod. Corb. in capitulis 17 haec s. I. m. 1 C 20 abram Cbd; formis abram et abraham in cod. uari* antibus tamen ad cap. XVII 6 Gen. abram praeponam 22 adnontiasti C1
XXVIII. Aug. 8«ct. III pars 1. 33
514 S. AureliAugnstini
XLL Ascendit autem Abram de Aegypto ipse et uior eius et omnia eius et Lot cum eo in desertum, subauditur „ascenderunt*. nec tamen proprie dicitur ascendisse cum eo, quod habebat exanime, sicut aurum et argentum et omnis supellex; ac per hoc intellegitur hic locutio, quae a uocatur graece Cet>?|ia xot1 IXXsttJnv.
XLII. Et facta est rixa inter medium pastorum pe- corum Abram et <inter medium pastorum> pecorum Lot: unde latini codices paene omnes non transtulerunt istam locutionem, sed ita loquuntur, ut consuetudo nostra habet. " et nobis deinceps eam notare non placuit; ipsa est enim per omnia in graeca scriptura, ubi tale aliquid dicitur.
XLIII. Quoniam homines fratres nos sumus, Abram dicit ad Lot: unde intellegitur morem esse scripturae ita loqui, ut fratres appellentur unius cognationis, etiamsi gradu " sanguinis differant, ut alter sit in superiore. alter in inferiore, sicut hoc loco; nam patruus eius erat Abram.
XLIIII. Factum est autem in regno Amarphal regis Sennar. secundum nostrae locutionis consuetudinem sic incipere sufficeret: in regno autem Amarphal. ergo quod ait *> scriptura: factum est autem, more suo locuta est.
XLV. Quarto decimo autem anno Godollogomor et reges qui cum eo, subauditur „eranf: unde a quibusdam latinis etiam additum est.
1 Ib. 13, 1 7 Ib. 13, 7 13 Ib. 13, 8 18 Gen. 14, 1 22 Ib. 14, 5
1 adscendit d 2 loth NLSbd desertom C1 4 habeat C ei- amine b et ante argentum om. N 6 zeumaca. tellypsin C zeumacat ellipsin N zeumacatellypsin LS zeugmatica eclipsis b 8 inter medium pastorum addidi sec. LXX 9 loth NLSbd 10 locuntur CN loqun- tur Sx 12 tale aliquid-tale dicitur b 13 sec. cod. Alex. 14 dicit] dixit bd loth NLSbd ita] etita (i postea insertum) C 16 in fin. om. C 17 eius om. LS 18 (et 20) amarfal CNLS amraphel b 19 Sennaar d 20 inciperet iY autem om. LS 22 godallogomor Cl godolla-
gomor N thodorlaomor b Chodollogomor d 23 0» ftacXci; 0: ^lct atirou cod. Alex.
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 515
XLVI. Et Correos qui in montibus Seir, subauditur serantB.
XLVII. Adueniens autem eorum qui euaserunt quidam nuntiauit Abram transfluuiali — ipse autem habitabat
5 ad quercum Mambre — Amoris fratris Excol et fratris Aunan qui erant coniurati Abram: obscurum hyperbaton. ordo est enim : adueniens eorum qui euaserunt quidam Amoris fratris Excol et fratris Aunan, qui erant coniurati, nuntiauit Abram transfluuiali ; ipse autem habitabat ad quercum. hoc
10 hyperbaton obscurius fit etiam per ellipsin; cum enim dictum esset: quidam Amoris fratris Excol et fratris Aunan, non dictum est, quid fratris, sed intellegitur „filius*: sicut dicitur Iacobus Alphei, quamuis non dicatur filius, nihil aliud intel- legitur ; et multae sunt tales locutiones scripturarum, ubi filius
15 tacetur et intellegitur.
XLVIII. Quod habent quidam latini codices: et dixit Abram ad regem Sodomorum: extendam manum meam ad deum altissimum, qui creauit caelum et terram, si a sparto usque ad corrigiam calciamenti, fefellit
•>o interpretes, quod graecus habet arcaptfoo, quod latine filum intellegitur, et ista scripturarum locutio est.
XLVIIII. Extendam manum meam ad deum altissi- mum, qui creauit caelum et terram, si accipiam de omnibus tuis: si enim pro eo dixit: extendam manum
25 meam ad deum altissimum, ac si diceret *iuro% non est
1 Ib. 14, 6 3 Ib. 14, 13 16 Ib. 14, 22. 23 22 Ib. 14, 22. 23
1 chorreos N choreos b Chorraeos d 4 abitabat N 5 mambr^ CLS emor b Amorrhis d eschol bd 6 aunam Nb yperbaton CNLS hiperbaton b 7 eorum quidam qui b quidam om. b amorrhis Ld emor b 8 excol (x supra s pos. m. 1) C eschol Lbd 9 abitabat N 10 yperbaton CNLS hiperbaton b ellypsin CLS eclipsin b 11 emor b Amorrhis d Excol et fratris om. bd excol Cl 12 sicut] sicut
cum d 13 alphaei Cd 17 extendo CNd 18 itpo$ tov &tov cod. Alex. 19 asporto LS calceamenti d 20 interpretes scripsi: interpretis C1 interpretem C2NLSbd spartion CNLS cicaptov b 21 etj ut Sxbd est] sit bd 22 extendo CNLSd deum] dnm N 24 extendo CNbd
33*
516 S. Aureli Augustini
in latino usitata locutio, nisi ita dicatur: eitendo manum meam ad deum altissimum me non accipere de omnibus tuis.
L. Sciendo scies, quia peregrinum erit semen tuum in terra: locutio quidem scripturarum est usitatissima; sed graeci habent: sciens scies, quod paene tantundem est. 5
LI. Et dedit eam Abram uiro suo ipsi uxorem: plus habet «ipsi*.
LII. Gum au.tem uidit se conceptum habere, spreta sum coram illa. graeci habent hoc loco participium, quod latina lingua non habet, hoc est ISoooa; sed tamquam si 10 diceretur: uidens autem se conceptum habere, spreta sum coram illa, quasi soloecismus sonat. sic etiam per illud parti- cipium, quod dictum est ISooca, pro quo nos dizimus: uidens.
LIII. Quod latini habent: augeam te nimis ualde, graeci habent: ualde ualde. 15
LIIIL Et dabo tibi et semini tuo post te terram, in qua habitas, omnem terram Ghanaan in possessionem aeternam. uidendum, utrum locutio sit, qnod dixit aeternam — graeci habent alwvtov — et quod ait: et semini tuo post te; ibi enim uoluit inteUegi quod dixerat: tibi. a>
LV. Tu autem testamentum meum conseruabis, <tu> et semen tuum post te in progenies suas: conseruabis pro „conserua"; promissiuum pro imperatiuo modo posuit.
LVI. Et puer octo dierum circumcidetur <uestrum>
3 Ib. 15, 13 6 Ib. 16, 3 8 Ib. 16, 5 14 Ib. 17, 6 16 Ib. 17, 8 21 Gen. 17, 9 24 Ib. 17, 12
1 in om. C latinus C 2 meom C1 8 quia] quod 8 5 tantum- dem bd 6 xat sScuxe cod. Alex. 8 uidisset b spta Sl 10 abet CN ttooooa CNb idusa LS 11 dicetur LS 12 solycismus CN solicis- mus LSl illum LS 18 quod om. C Idoooa] t&oooa ti&oooa C
idusa tidooa LS tiooooa tt&ooa b dicimus bd 14 habent om. b
16 Et om. N post te] poste N 17 canaan C 18 dicit bd
19 "EONlON C aeonion N eonio LS et cmte quod om. C 21 tu addidi ex Aug. de CitUt. dei t. II 166, 26 ed. Dombart 22 post te] poste N in ex m S 23 imperatiuo ex impeiaturo m. 1 C 24 uestrum addidi ex Aug. de Ciuit. dei t. II 169, 3 ed. Dombart; opuav cod. Alex.
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 517
omne masculinum: pro „omnis masculus", quasi posset circumcidi nisi masculus.
LVII. Et procidit Abraham in faciem et dixit in
animo suo diceus: si mihi centum annos habenti
5 nascetur, et si Sarra annorum nonaginta pariet!
admirantis esse istam locutionem, non dubitantis dubitandum
non est.
LVIII. Abraham autem erat annorum nonaginta no- uem, cum circumcisus est carnem praeputii sui. non 10 dixit: carne aut in carne.
LVIIII. Et in boues adcucurrit Abraham. non dixit: ad boues.
LX. Abraham autem et Sarra seniores progressi in diebus: quod graeci habent „progressi dieruin*. 15 LXI. Dixit autem dominus: clamor Sodomorum et Gomorrhae inpletus est, et delicta eorum magna ualde. clamorem scriptura solet ponere pro tanta inpudentia et libertate iniquitatis, ut nec uerecundia nec timore abs- condatur. 20 LXII. Et dixit, quia non perdam, si inuenero ibi quadraginta quinque: superfluum uidetur „quia", et ideo in codicibus nonnullis latinis non legitur.
LXIII. Numquid, domine, si loquar: subauditur „ira- sceris" aut aliquid huius modi. 85 LXIIIL Cum euerteret dominus ciuitates in quibus habitabat in eis.
LXV. In omni loco ubi intrauerimus ibi.
3 Ib. 17, 17 8 Ib. 17, 24 11 Ib. 18, 7 18 Ib. 18, 11
15 Ib. 18, 20 20 Ib. 18, 28 23 Ib. 18, 30 25 Ib. 19, 29
27 Ib. 20, 13
1 omnS CN omnes masculos LS possit C 3 sec. cod. Alex. procedit N abraam C 5 nascitur N; fortasse: nascetur filius, cft Dombart II 178, 14 8 8e tqv cod. Alex. 9 cum om. L 11 accurrit Sb 18 sapra LS sara bd 15 sec. cod. Alex. 16 gomurre C gomorre N gomorrae S gomurrae L 17 tantam C 20 sec. cod. Alex. 21 XLV S uideretur JV* 25 xuptov cod. Alex. 26 habitabant LS
518 S. Aureli Augustini
LXVL Et aperuit deus oculos eius, et uidit puteum aquae uiuae. locutio est; non enim clausis oculis erat. unde iam in principio libri locuti sumus, ubi scriptum est: et aperti sunt oculi eorum.
LXVDL Et terra quam inbabitasti in ea. 5
LXYIII. Et disposuerunt ambo testamentum. uel testati sunt ambo; amat scriptura testamenti nomine pactum appellare.
LXVIin. Accipe filium tuum dilectum: illa locutione dictum est „accipe", qua etiam ad Agar de filio eius. u>
LXX. Et respiciens Abraham oculis, cum sufficeret „respiciens*.
LXXI. Per me ipsum iuraui: nisi benedicens bene- dicam te . ac si diceret: per me ipsum iuraui, quod bene- dicens benedicam te, aut nullo uerbo addito simpliciter: per 15 me ipsum iuraui: benedicens benedicam te.
LXXII. Et multiplicans multiplicabo semen tuum. cum sufficere posset „multiplicabo\
LXXIII. Et nuntiatum est Abrahae dicentes, cam consuetudo loquendi habeat: nuntiauerunt Abrahae dicentes. *<> aut: nuntiatum est a dicentibus.
LXXIIII. Et surrexit Abraham a mortuo suo: non dixit „a raortua sua*. et iterum de eadem: et sepeliam. inquit, mortuum meum: quod non neutro quasi corpus mortuum, sed masculino genere dictum graeca scriptura de- *> monstrat.
1 lb. 21, 19 3 Loc. IX 5 Ib. 21, 23 6 Ib. 21, 27 9 Ib. 22, 2 11 lb. 22, 4 13 Ib. 22, 16. 17 17 Ib. 22, 17 19 Ib. 22, 20
22 Ib. 23, 3. 4
1 oculus Cl puteumtaq: (t exp. m. 1) C 2 enim] cum b 3 libri b ex p) C 5 quam (m 8. I. m. 1) C iu qua LSb qua N inabi- tasti N 11 sec. cod. Alex. sufficeret (e fin. ex i) C 18 (et 14) memetip8um bd 14 iuraui] iura C quod — te om. C 15 addito] audito b 16 memetipsum d 19 est om. b abrahe N 22 babra- ham S 23 a mortua om. N; sed spatium sufficiens uacuum est 25 mas- culo Sl
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 519
LXXV. Et adiurabo te per dominum deum caeli et deum terrae. graeci non habent *perM, sed: adiurabo te dominum deum caeli.
LXXVI. Cum quibus ego habito in eis. 5 LXXVIL Ne quando noluerit mulie ire mecum: mulierem feminam appellare proprium est illius linguae.
LXXVIII. In terram de qua existi inde.
LXXVIIII. Adtende tibi, ne reuoces filium meum illuc: his uerbis solet comminatio declarari. 10 LXXX. Et posuit puer manum suam sub femore Abrahae et iurauit ei de uerbo hoc . ergo locutio est, qua dixerat Abraham: adiuro te, ac si dixisset: iura mihi; non autem solemus sic loqui. sed obseruandum est, utrum sint in scripturis aliae similes locutiones; nam et quod dixit Abraham: i6 si noluerit mulier uenire tecum, purus eris a iura- mento hoc, manifestauit ita se dixisse: adiuro te, tamquam diceret: iura mihi.
LXXXI. Quod scriptum est de Kebecca: uirgo autem erat speciosa facie ualde; uirgo erat, uir non cogno- 20 uerat eam, ista repetitio commendationem uirginitatis insi- nuat. sed cur additum sit: uir non cognouerat eam, nisi locutionis sit, mirum, si possit ita accipi, ut uirgo nomen sit aetatis, non integritatis. graeci autem non habent „cognouerat*, sed „cognouit*: quod uidetur inconsequens. 25 LXXXII. Adorauit domino: quod nobis usitatum est dicere „adorauit dominum".
LXXXIII. Quoniam non dereliquit iustitiam et ueri-
1 Gen. 24, 3 4 Ib. 24, 3 5 Ib. 24, 5 7 Ib. 24, 5 8 Ib. 24, 6 10 Ib. 24, 9. 3. 8 18 lb. 24, 16 25 lb. 24, 26 27 Ib. 24, 27
2 per om. N iuro b adiuro CNLS te om. d 3 dominum] per dnm C 7 existis C 8 tibi] te tibi b reuoces S1 9 declinare Sl 10 manum suam legitur post Abrahae in C 12 adiuro te om. b 14 simi- les (e ex i) C similaes (s fin. add.) S et om. LSbd 15 •*si (ni
eras.) S wc. cod. Alex. 19 facie om. LSbd 20 commendationeml come C 21 quur N 22 utj ita ut b 27 magis respondet cod. Alex derelinquid C dereliquid Sl
520 S. Aureli Augustini
tatem a domino meo, id est iustitiam et ueritatem, quae est a domino meo, ac si diceret: quam fecit dominus meus.
LXXXIIII. Et currens puella nuntiauit in domum matris suae: quasi non ipsa esset et patris domus.
LXXXV. Et aquam lauere pedibus ipsius et pedibus 5 uirorum qui cum eo erant.
LXXXVI. Dominus cui placui ante ipsum ipse mittet angelum suum tecum; quasi non sufflceret „cui placui*. an poterat ei placere nisi ante ipsum?
LXXXVII. Si tu prosperas uiam meam quam ego 10 nunc ingredior in eam.
LXXXVHI. Cum uerba sua narraret seruus Abrahae, quae dixit accessurus ad fontem, ita narrauit: et erit uirgo, cui ego dixero: da mihi bibere pusillum aquae de hydria tua, et dicet mihi: et tu bibe, et camelis tuis hauriam . 15 haec mulier est quam parauit dominus famulo suo Isaac. quibus uerbis satis euidenter expressum est etiam mulieres appellatas locutione hebraica, quae uirgines essent.
LXXXVIIIl. Et benedixi dominum deum domini mei Abraham . honorificentiae locutio est et familiarissima so scripturis, sicut deus Heliae.
XC. Benuntiate mihi, ut redeam in dextram aut sinistram. per dextram prosperitatem, per sinistram ad- uersitatem significauit; id est dextram, si concesserint, sinistram, si non concesserint ; nam utique ea uia redi- 25 turus fuerat qua uenerat . quam locutionem scripturarum
3 Ib. 24, 28 5 Ib. 24, 32 7 Ib. 24, 40 10 Ib. 24, 42
13 Ib. 24, 43. 44 19 Ib. 24, 48 22 Ib. 24, 49
1 a domino] qu$ est a domino C 2 dicerit C1 4 ipsa non N
esset ipsa b et om. C 7 nrittit C*N 8 sufficerit Cl 10 sec cod. Alex. quam] qua bd om. C 12 narrat b 13 sec. cod. Alex.
14 aq: Cl ydria CN 15 auriam C*N 16 haec est mulier L 18 appel- latus S1 hebre>a CN 19 benedixit C 20 familiaris N 22 renun- tia*te S in om. NLSb deiteram b aut] uel b 23 dexteram b scilicet prosperitatem b 24 dexteram b 25 consenserint N
Locutionum lib. I. (Locut. de Gcnesi). 521
etiam cetera earum loca indicabunt, quia dextra nominatur in omnibus bonis, sinistra in malis, siue felicitas et infelicitas siue iustitia et iniustitia et aliquando dextra in aeternis, sinistra in temporalibus. 5 XCI. Haec sunt nomina filiorum Ismahel secundum nomina generationum eorum: tamquam dixisset, secundum quae nomina generationes eorum appellatae sunt.
XCII. AccepitEebeccam filiam Batuel Syri deMeso- potamia, sororem Laban Syri, sibi in uxorem, cum 10 posset dici tantummodo ,uxorem", aut „sibi uxorem".
XCIII. Et ei erant gemini in utero eius, cum posset non addi, quod dictum est eius.
XCIIII. Creuerunt autem iuuenes. est talis locutio et
apud auctores saeculares, sicuti est: et scuta latentia con-
15 dunt, id est condendo latentia faciunt. sic et hic „creuerunt
iuuenes*, cum infantes - essent, intellegitur: crescendo facti
sunt iuuenes.
XCV. Iacob ad Esau: uende mihi hodie primogenita
tua mihi; sic enim habent codices graeci.
20 XCVI. Uidentes uidimus, quia est dominus tecum.
XCVII. Et disponemus tecum testamentum . amant
scripturae pro pacto ponere testamentum, id est StafrqxTjv.
quod latini habent: et disponemus tecum testamentum,
ne facias nobisum malum, tamquam diceretur, ut paci-
25 scaris non facere nobiscum malum.
XCVIII. Et uocauit filium suum seniorem Esau et dixit: hoc loco senioris nomen non significat aetatem grauem, sed ex conparatione maiorem.
5 Gen. 25, 13 8 Ib. 25, 20 11 Ib. 25, 24 18 Ib. 25, 27 14 Uergil. Aen. III 237 18 Gen. 25, 81 20 Ib. 26, 28 21 Ib. 26, 28. 29 26 Ib. 27, 1
1 eorum b 3 dextera b 5 Ismahel] ihl CLb ismael Sd 6 eorum om. C 7 generatio C 8 sec. cod. Alex. rebecca 8 batuhel K bathuel bd 9 baban N in] th; om. cod. Alex. 11 possit C 15 latifitia b 16 quum C 20 estj y}v cod. Graeci tecum om. C 22 diatecen CK diathecen LS ^caOnrjsv b 24 malum] malum hoc L pa*ciscaris C
522 S. Anreli Augustini
XGVJIII. Nunc ergo sume uas tuum pharetramque et arcum: non dixit uasa, sed uas . quod autem intellegi uoluit, non adparet, nisi forte locutio est, ut uas pharetram uoluerit intellegi et exponendo quid dixerit uas adiunxerit: pharetramque et arcum, tamquam dixerit: sume uas tuum 5 et pharetram, uelut si diceret: sume uas tuum, id est pharetram, deinde aliud „et arcum", quod non ad illud uas pertineret, quod est pharetra . aut certe pharetram et arcum uas uoluit appellare, singularem ponens numerum pro plurali, tamquam si diceret: accipe uestem tuam, quo nomine intel- 10 legeremus plures uestes, sicut intellegimus militem pro mili- tibus, et multa sunt alia.
C. Exi in campum et uenare mihi uenationem.
CI. Et uade ad oues et sume mihi <inde> duos haedos teneros et bonos.nomine ouium utriusque pecoris genus 15 significauit, quod in eisdem pascuis simul erant.
CII. Et det tibi benedictionem patris tui Abraham: Isaac dicit filio suo de auo eius patre suo.
CIII. Et exiit in Mesopotamiam Syriae: quasi Meso- potamia dicatur nisi Syriae; quamuis hoc Septuaginta non to habere perhibeantur „Syriae", sed cum asterisco scrip- tum est.
CIIII. Deus ad Iacob: non te derelinquam, donec
1 Ib. 27, 3 13 Ib. 27, 3 14 Ib. 27, 9 17 Ib. 28, 4 19 Ib. 28, 5 23 Ib. 28, 15
1 ergo] ergo ego C bas N faretram C faretramque NLS
2 non 4Uit non dixit N" 3 appareret C ut] et N per uas b faretram CNLS 4 et om. N aditlxit b 5 faretramque CNLS uas] bas N 6 faretram CNLS ueluti NLS uel b sumrae (pr. m exp. m. 1) C bas N id est] et C 7 ad illud om. C illud] aliud LS 8 est om. C pharetram C faretra NLS aut certe pharetram 8. I. add. m. 1 C 11 sicuti Nd 12 alia] talia NLSbd 13 campo N 14 inde addidi sec. Quaest. de Genesi quaest. C XVII 5 19 Et om. b siriae N, om. cod. Qraeci mesopotamia (~ supra a era8.) S 20 hoc lin. perducta del. assignatur. S 21 perhibebantur S perhibentur b asterisco* C asteriscos LSl 28 ante Deus add. ait X derelinquam te bd
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 523
faciam omnia, quae tecum locutue sum, quasi dimissu- rus eum, cum fecerit; non utique, sed locutio est.
CV. Et surrexit Iacob de somno suo et dixit quia est dominus in loco hoc, ego autem ignorabam: plenus 5 sensus est, etsi non habeat „quia".
CVI. Est dominus in loco hoc . ac si deceret: est hic demonstratio domini; non enim dominus in loco est.
CVII. Iacob interrogans quod ait: nostis Laban filium Nachor? cum esset filius Batuel, intellegendum est nobiliorem 10 fuisse Nachor et merito dignitatis eius factum esse, ut de ipso interrogaret. filium autem dici et aui et proaui et ultra maioris alicuius eum, qui ex illo propagatur, usitatissimae locutionis est. hinc est. quod et Isaac patrem filii sui appel- lauit Abraham, sicut paulo ante commemoraui. i5 CVIII. Adhuc est dies multa, nondum est hora con gregandi pecora.
C VII II. Et dedit illi Ballan ancillam suam ipsi
uxorem: plenum esset, etsi ipsi non adderetur.
CX. Si inueni gratiam ante te, auguratus essem;
20 benedixit enim me deus in introitu tuo. non uidetur
consequens, quia hic dicendum fuit: si inuenissem gratiam
ante te, auguratus essem; nunc autem „si inueni* ordo est,
id est: si inueni gratiam ante te, permitte me augurari; ita
enim dixit: auguratus essem, tamquam diceret: o si augu-
25 ratus essem! id est ad bonum augurium te in domo mea
haberem.
CXI. Exaudiet me iustitia mea in die crastino: id est exaudiri me faciet.
3 Gen. 28, 16 8 Ib. 29, 5 15 Ib. 29, 7 17 Ib. 30, 4 19 lb. 30, 27 27 Ib. 30, 33
2 eum om. CNbd 3 Et addidi sec. Quaest. in Gen. quaest. LXXXIII 8 labft b 9 nachor (h s. I.) S batuhel N bathuel bd 10 nachor (h 8. I.) S 11 dicit C et ante proaui om. G et ante ultra om. LSb 12 usitatissima elocutionis N 17 Ballan] laban Cb ballara LNd 20 in om. C 21 quia] qui b 23 id est om. Cbd 27 Exaudiet] Et exaudiet CNLSd 28 exaudire LS
524 S. Aureli Augustini
CXII. Et uidit Iacob faciem Laban, et ecce non erat ad eum sicut hesterna et nudiustertiana die: familiaris- sima in scripturis locutio; hesterna et nudiustertiana die pro tempore praeterito posuit.
CXIII. Et uidi oculis meis in somno, cum clausi sint 5 in somno oculi corporis.
CXIIII. Ego sum deus, qui adparui tibi in loco dei, locutio est. an deus in loco dei sic accipiendum est, quomodo: pluit dominus a domino, filius a patre?
CXV. Bespondens autem Iacob dixit ad Laban: dixi 10 enim: ne forte auferas filias tuas a me et omnia mea«
CXVL Intrauit autem Laban et inscrutatus est in domo Liae: aduertendum est, quomodo dicatur domus uxoris, cum in itinere comprehensi sunt a Laban; nisi forte consue- tudo scripturarum domum dicit pro cubiculo uel tentorio, 15 quomodo etiam ancillarum domos dicit.
CXVII. Iacob dicit ad Laban: quia scrutatus es omnia uasa domus meae: nunc unam domum dicit, cuius membra erant domus uxorum eius et concubinarum, ut intellegatur domos appellatas, cum essent cubicula aut tentoria, quos 20 etiam papiliones uocant.
CXVIII. Nisi deus patris mei Abraham et timor Isaac esset mihi: patrem suum appellat auum suum, sicut ei dixerat Isaac pater eius.
CXVIIII. Misit autem Iacob nuntios ante se ad Esau 25 fratrem suum in terram Seir in regionem Edom et. mandauit illis dicens: sic dicetis domino meo Esau:
1 Ib. 31, 2 5 Ib. 31, 10 7 Ib. 31, 13 9 Ib. 19, 24 10 Ib. 31, 31 12 Ib. 81, 33 17 Ib. 31, 37 22 Ib. 31, 42 25 Ib. 32, 3-5
2 hexsterna (x 8. I.) L hexsterna (h 8. I.) S nudustertiana CN
3 locutio om. N haesterna N nudustertiana CNS1 4 ponitur Cl 7 aparui Cl apparuit d 10 scc. cod. Alex. laba b 12 scrutatus NLSb 14 sint LNSbd 15 dicit domum bd 16 domus S 17 es om. b 18 domum] domu§ S 19 uxoris b 20 domus NLS 21 papiiliones S 28 esset] adfuisset Ld affuisset Sb 25 nuntius N 26 terra b regione N
L o c u t i o n u m 1 i b. I. (L o c u t. d e G e n e s i). 525
sic dicit puer tuus Iacob: cum Laban habitaui et demoratus sum usque modo; et facti sunt mihi boues et asini et oues et pueri et puellae; et misi nuntiare domino meo Esau. non dixit: misi nuntiare tibi.
5 CXX. Si interrogauerit te Esau dicens: cuius es?
et quo uadis? et cuius haec quae antecedunt te? et
dices: pueri tui Iacob: plenum esset et integrum, etiam
„etg si non haberet.
CXXI. Munera misit domino meo Esau, et ecce ipse
io post nos. dicendum autem fuerat usitata locutione: munera misi domino meo tibi, aut: munera misit domino suo tibi.
CXXII. Surrexit autem eadem nocte et accepit duas uxores et duas ancillas. hic distinguuntur ab uxoribus, quas prius uxores scriptura dixerat.
i5 CXXIII. Et accepit duas uxores et duas ancillas:
notandum est, quemadmodum dicatur consuetudine scripturarum
„accepit"; non enim eas tunc duxit aut tunc a socero
accepit.
CXXIIII. Quod habent latini codices: et oues et boues
so fetantur, graeci habent: fetantur super me. quod ea signi-
ficatione dictum est, ut intellegatur „snper sollicitudinem uel
curam meam", quomodo solemus loqui, cum dicimus super
caput nostrum esse aliquid, cuius maximam curam gerimus.
CXXV. Et filii Iacob uenerunt de campo et, cum
26 audissent, conpuncti sunt uiri, et triste erat illis ualde, quod turpe fecerat in Israhel, quod dormisset
6 Gen. 32, 17 9 Ib. 32, 18 12 Ib. 82, 22 19 Ib. 33, 13 24 Ib. 34, 7
1 abitaui N 3 et ante asini om. N 6 ante cedunt C et dices] Y.ou gpsi£ cod. Alex. 8 si et NLSbd 10 munera misi seripai: munera misit N om. CLSbd 11 munera misit proebetur poat suo tibi in LS, om. CNbd 12 uxores duas bd 13 et— uxores om. b distinguntur NLS 14 dixerat (rat a. I) C 17 tunc eas NLSbd duxit (u ex i) S
20 fetantur (n 8. I. m. 1) C fftantur (bia) S fetant N graeci— fetan- tur om. N super me] iic' tpt cod. Graeci 24 et om. Cl
26 israel NSbd
526 S. Aureli Augustini
cum filia Iacob; et non sic erit. difficile talis locutio reperitur in scripturis non inducta persona loquentium scrip- torem uerba eorum interposuisse ; non enim ait : et dixerunt. sed hoc tacito uerba dixit eorum. nam qui alii dicere potu- erunt: et non sic erit, nisi qui grauiter indignati uindictam s moliebantur ?
CXXVT. Notandum quod Emmor loquens de Dina ad Iacob et filios eius, filiam uestram dicit; non dicit filiam tuam. sororem istorum.
CXXVII. In hoc similes erimus uobis et habitabimus 10 in uobis, id est inter uos.
CXXVIII. Adpositus enim erat filiae Iacob, id est amabat eam.
CXXVIIII. Et filium eius Sychem interfecerunt in ore gladii: ac si diceret „gladio". ^
CXXX. Quae abstulerunt filii Iacob de ciuitate Sicimoram Salem, cum eam expugnauissent, sic enumerantur: oues eorum et boues eorum et asinos eorum, quaecumque orant in ciuitate et quaeoumque erant in campo tu- lerunt. et omnia corpora eorum <et omnem supellec- *o tilem eorum et uxores eorum> captiuauerunt et diri- puerunt quaecumque erant in ciuitate et quaecumque erant in domibus. inter haec omnia non satis intellegitur quid dixit: et corpora eorum; neque enim suspicandum est, quod corpora abstulerunt peremptorum, sed rerum intel- 25 legenda sunt, quae corporaliter possidentur, ut eorum sit
8 Ib. 34, 8 10 Ib. 34, 15. 16 12 Ib. 34, 19 14 Ib. 34. 26 17 Ib. 84, 28. 29
1 erit difficile. Talis (sic. coniunct.) b 4 nam qui] nu (u in ras.) quid (d in ras.) 8 5 nisi qui] nisi quia S uindicta C1 6 mollie- bantur S 7 emmor (e ex i) C emor b 8 dicit uestram bd 10 hac b abitabimus N 12 filia iVr 14 sichem bd 16 sycimorum N syco- morum LS sichimorum bd 17 ea NSl expugnabsent bd enume- ratur C 19 erat b in— quaecumque 8. I. .m. 1 C erant om. C
20 et omnem supellectilem- uxores eorum addidi, guia in sequentibns eorum mentio fit 25 abstulerint LS peremtorum d 26 possidentur (e ex u) S
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 527
executio, quod sequitur: et supellectilem et cetera, sicut in iure dicitur traditio corporum. quamquam Graeci owji/xr.a seruos appellant usitatissima locutione ; sed, quia non oa>fidT:a, sed o(i){iata hic dictum est, non est temere confirmandum
* seruos significatos; fieri tamen potest, ut hoc magis sit.
CXXXI. Cum gentem Edom, id est Idumaeorum, com-
memoret scriptura et qui in ea regnassent, postea dicit: haec
nomina principum Esau secundum loca eorum in
regionibus eorum et in gentibus eorum, gentes appel-
10 lans unius gentis propter familiarum multiplicatas generationes, cum etiam ipse Edom uocaretur: unde et gens, quam pro- pagauit, cognominata est, cuius utique pater fuit.
CXXXII. Cum audisset autem Buben, liberauit eum de manibus eorum et dixit: non feriamus eum in
15 anima. non ergo liberauit eum et inde hoc dixit; sed hoc
dicendo eum liberauit. prius ergo dixit: liberauit eum, et
deinde breui recapitulatione quomodo eum liberauit insinuat.
CXXXIII. Non feriamus eum in anima. hoc loco nomine
animae uitam corporis aniraati significat per efficientem id,
«o quod efficitur. secundum hoc uideri potest etiam ad diabolum dictum de Iob: animam eius ne tangas, id est ne occidas eum. nam secundum illam significationem, qua natura animae commemoratur, illud a domino dicitur: nolite timere eos, qui corpus occidunt, animam autem non possunt oc-
** cidere.
7 Gen. 36, 40 13 Ib. 37, 21 18 Ib. 37, 21 21 Iob. 2, 6 23 Matth. 10, 28
1 exsecutio S superlectilein LS supellectilem N 2 iurae S turae K quamquam] quam C somatia CNLS Cu>fxa(Ka b 3 appellent KS
somatia CNLS CwjAafl-ia b 4 somata CNLS Cwjxaxa b 6 idume-
orum NS commemoraret NLSb 7 et om. NLS 10 gentes ClN ante propter repetuntur uerba appellans unius gentis in N multi-
plicatis Cl 11 edom om. Sx 14 eum om. b 15 animam d inde] deinde (n 8. 1) N 17 liberauerit NLSbd 18 animam d 20 uidere N 21 dictum] dictum est b dictum esse d iob anjma (exp. anima m. 1) C cod. Graeci differunt tamgas N
528 S. Aureli Augustini
CXXXIIII. Quod Iudas dicit: manus autem uostrae non sint super eum, hoc est, quod dici a nobis solet ,manus ei non inferamus".
CXXXV. Quoniam frater noster et caro nostra est: non aliud, sed bis hoc idem dictum est tamquam exponendo, s quid sit frater noster, id est caro nostra, quod ex eadem carne fuerant procreati.
CXXXVI. Occiderunt haedum caprarum. sic solet loqui scriptura, quemadmodum in psalmo: sicut agni ouium, quasi possit esse aut haedus nisi caprarum aut agni nisi 10 ouium.
CXXXVII. Et nuntiatum est Thamar nurui eius di- centes; dicendum autem fuit „nuntiauerunt dicentes".
CXXXVIII. Et depositis uestimentis uiduitatis suae a se. quid minus esset, si non adderetur a se? «
CXXXVIIII. Et non adposuit amplius scire eam: pro eo, quod est misceri ei.
CXL. Et inuenit Ioseph gratiam in conspectu domini sui. haec locutio nulli est ignota in scripturis.
CXLI. Et nesciebat quae circa eum erant nihil. *> Graecis usitata est uulgo locutio, apud nos recta non est: sed „nesciebat aliquid" dicimus.
CXLII. Praeter panem, quem ipse edebat. per panem utique omnia intellegi uoluit ad uictum eius pertinentia. unde pro cotidiano uictu panis solus positus intellegitur in oratione » dominica.
1 Gen. 37, 27 4 Ib. 87, 27 8 Ib. 37, 31 9 Ps. 113, 4 12 Gen. 38, 13 14 Ib. 38, 14 16 Ib. 38, 26 18 Ib. 89, 4 20 Ib. 39, 6 23 Ib. 39, 6 25 cf. Matth. 6, 14
2 solent N 3 feramus CS 7 fuerunt C 8 hedum LS ca»p*raru C 10 cap«rarum C agnus LSb 12 nurui eius Thamar Lbd tamar C nuri C 14 suae om. b 17 miscere C 19 ignorata N conscriptu- ris (crip in ras.) N 20 nihil om. b 21 Graecis] grecis L apud Graecos bd usitatum C 24 uictum] uitam C 25 cottidiano S 26 domnica C
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 529
CXLIII. Et misit uxor domini eius oculos suos in Ioseph: solet et apud nos uulgo esse usitata locutio pro eo, quod est „amauit eum".
CXLIIII. Et ait: dormi mecum. et ista usitata est lo- 5 cutio pro eo, quod est „concumbe mecum".
CXLV. Et dedit carceris custos carcerem per ma- num Ioseph: pro eo, quod est „in manus loseph", per quod significat »in potestatem".
CXLYI. Et dixerunt: somnium uidimus, et non 10 est, qui interpretetur illud. cum somnium suum unus- quisque uidisset, non dixerunt „somnia uidimus*, sed som- nium uidimus.
CXLVII. Tres fundi tres dies sunt, non dixit „tres
dies significant". et multum haec locutio notanda est, ubi
i5 aliqua significantia earum rerum, quas significant, nomine
appellantur: inde est quod ait apostolus: petra autem erat
Christus; non ait „petra significabat Christum*.
CXLVIII. Et dabis calicem Pharaoni in manu eius, cum plenum esset, etiam si non adderetur in manu eius. 20 CXLVIHL Et auferet Pharao caput tuum abs te: plenum esset, etiam si non haberet abs te.
CL. Et manducabunt aues caeli carnes tuas abs te: similis superiori locutio.
CLI. Et factum est post biennium dierum: quid & minus esset, si non haberet: dierum?
CLIL Surrexit autem Pharao, et erat somnium. amant scripturae sic loqui de somniis, cum fuerit euigilatum, tamquam reddita homini ueritate uigilantium tunc illud ad- pareat somnium, quod cum uideretur quasi ueritas fuit.
1 Gen. 39, 7 4 Ib. 39, 12 6 Ib. 39, 22 9 Ib. 40, 8 13 lb. 40, 12 16 1 Cor.10,4 18Gen.40,13 20 Ib. 40, 19 22 Ib. 40, 19 24 Ib. 41,1 26 Ib. 41,7
4 locutio est S 6 manus C manu L 7 est om. b 8 in ex m 8 potestate CLSbd 13 tris (ter) LSl 14 significauit b 15 nomina C nome" b 18 manum bd 19 essed C addderetur (prim. d exp. m. 1) C manum bd 20 pharo S 22 celi C 23 locutioni bd; cf% Loc. de Ex. LXXII 25 est C 27 animant (ni exp. m,l)C 29 quasi om. b
XXVril. Aug. sect. III pars 1. 34
530 S» Aureli Augustinl
CLIII. Peccatum meum recordor hodie. Pharao iratus fuit pueris suis et posuit nos in carcere: illi loquebatur tamquam de altero.
CLIIII. Et uidimus somnium ambo nocte una. ego et ille: quasi non sufficeret, quod „ambo* dixerat. deinde 5 et hic „uidimu8 somnium* dicit, non „uidimus somnia\ tamquam unum ambo uidissent.
CLV. Factum est autem, sicut conparauit nobis, ita et contigit. «factum est autem*; sic solet scriptura ponere. nam plenum esset: sicut enim comparauit nobis, ita 10 et contigit.
CLVI. Quales numquam uidi tales in tota terra Aegypti turpiores: dici autem posset more nostro „quibus numquam uidi turpiores* aut ,quales numquam uidi* -aut „numquam uidi tales". 15
CLVIL Exurgens autem dormiui. exurgens ait pro texpergiscensg.
CLVIII. Quanta deus facit, ostendit Pharaoni: cum illi loqueretur, tamquam de altero dicit.
CLVIIII. Et consumet fames terram: pro „hominibus «0 qui sunt in terra*.
CLX. Nunc ergo prouide hominem prudentem et intellegentem et constitue eum super terram Aegypti; et faciat Pharao et constituat locorum principes super terram. quasi alius sit, cui dixit: pro- » uide hominem prudentem, et alius, de quo dicit: con- stituat Pharao.
1 Gen. 41, 9. 10 4 Ib. 41, 11 8 Ib. 41. 18 12 Ib. 41, 19 16 Ib. 41, 21 18 Ib. 41, 25 20 Ib. 41, 30 22 Ib. 41, 33. 34
1 hodie (b 8. I.) S 8 ille b 5 qasi N 6 post non uerba uidimus somnium dicit repetita exp. tn. 1 C 7 uno S 8 comparauit L com- par*uit (a eras.) S 9 contegit Cl 10 enim] autem N compar«uit (a eras.) S 11 contegit C 16 exurgens (eupra x eras. est s) S dormiuit b 20 consumit C hominibus] homines d omnibus b
21 terrft N 22 prouide seripei iuxta uers. 25: uide libri 28 constitu ad C con8titu*e (a eras.) S 26 dixit LSbd
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 531
CLXI. Et congregetur triticuni sub manu Phara- onis; id est „sub potestate".
CLXII. Tamen thronum praecedam tui ego. sic se habent uerba in graeco, quae dixit Fharao ad Ioseph. sed 5 „praecedam tui" usitata est apud Graecos locutio, apud nos autem dicitur „praecedam tea ; illud uero „praecedam te thronum" nec apud Graecos usitata perhibetur, sed „praecedam te throno*, id est honore sedis, quod intellegitur „praecedam te regno" ; hoc enim illi et postea dicit. 10 CLXIII. Ego Pharao, sine te nemo extollet manum suam super omnem terram Aegypti. tamquam diceret: „ego sum rex, tu autem princeps uel praepositus Aegypti". Pharao quippe non hominis nomen est, sed regiae potestatis.
CLXIIII. Uidens autem lacob, quia est uenditio
15 in Aegypto, dixit filiis suis: quare segnes estis?
ecce audiui, quod est uenditio in Aegypto: notan-
dum, quia id, quod audisse se dicit, uidisse eum scriptura
dixerat.
CLXV. Emite nobis pusillas escas, ut uiuamus et «onon moriamur. unum horum suffieeret: aut ut uiuamus aut „ut non moriamur1*.
CLXVL Pacati sumus; non sunt pueri tui explora- tores. quasi de aliis dixerint: non sunt pueri tu explo- ratores, cum possent dicere „non sumas*; honorificentiae 25 autem more maxime ita loquebantur.
CLXVII. Duodecim sumus pueri tui fratres in terra
1 Gen. 41, 35 8 Ib. 41, 40 10 Ib. 41, 44 14 Ib. 42, 1. 2 19 Ib. 42, 2 22 Ib. 42, 11 26 Ib. 42, 13
1 Et om. b 6 dicetur N 7 throno N peribentur (n exp. m. 1) C 8 thrond C 9 postea] potest ea C dici C diiit N 10 extollit C 13 potestatis (i supra e) N 14 uidentes N quia] qn^ C 17 audisse ex mdisse m. 2 8 se om. C 19 Emite] emit C emitte Nbd nobis] te nobis C pusillum N 20 unum horum] Unde harum b ut om. Cd 21 ut om. Cd 22 pacati ex p&cati m. 1 C 23 quasi— exploratores om. b dixerit LS1 25 more autem N
34*
532 S. Aureli Augustini
Chanaan, cum posterius dicant, quod unus eorum non sit, ipsum scilicet Ioseph non esse existimantes, id est perisse. hac locutione dictum est etiam iUud: hi filii Iacob, qui facti sunt ei in Mesopotamia, cum ibi non fuerit natus Beniamin. quod autem diierunt: sumus in terra Chanaan, cum 5 eo tempore, quo loquebantur, in Aegypto essent, ,sumug8 dictum est pro „habitamus" ; inde enim uenerant ilico redituri ibi commorantes.
CLXVIII. Hoc est, quod dixi uobis dicens, quod exploratores estis: quid deesset, etiam si non adderet: 10 dicens?
CLXVIIII. Ipsi uero ite et ducite emptionem tri- tici uestri. ducite pro eo, quod est „ferte"; quia enim ducuntur iumenta, in quibus fertur, etiam hoc duci dictum est.
CLXX. Nonne locutus sum uobis dicens: ne no- 15 ceatis puero, et non exaudistis me? notandum exaudi- tionem non eam solam dici, quam exaudit deus.
CLXXI. Ipsi autem ignorabant, quia audit Ioseph. audit pro „intellegittf; nam uoces audit utique aure etiam linguam qui non intellegit. repetitur illa locutio quando » narrant patri suo quid eis acciderit in Aegypto et quid dixerint ad Ioseph.
CLXXII. Duodecim sumus fratres, filii patris nostri; unus non est, pusillus autem cum patre nostro hodie in terra Chanaan. multa in his paucis & uerbis genera locutionum sunt: et iUud, quod paulo ante
3 Gen. 35, 26 9 Ib. 42, 14 12 Ib. 42, 19 15 Ib. 42. 22 18 Ib. 42, 23 23 Ib. 42, 32
: inperiuji
1 canaan S1 canan C posterius] porerimus (corr. m. 1) C 2 perisse (alt. s m. 1 8. I.) C periisse d 3 hii S 4 ei] et C om. d 5 canaan CS1 chanam N 6 quod C 7 abitamus N ijlico (pr. 1 exp. m. 1) C illico bd 8 comorantes C commemorantes N 12 et om. b empci- onem C emtionem NLS*d 13 est om. b 14 dicuntur N 16 exaudistis (tis 8. I m. 1) C 17 dici solam LS quam] qua NS*bd qu^ LS1 20 linguam post intellegit positum in LSbd 21 narrauit b accederit C quit C 25 canaan CSl chanan N paucis] pacis N
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 533
memoraui „duodecim sumus", cum ipsi dicant: unus non est, et: filii sumus patris nostri, quasi possent esse filii non patris sui. pusillus autem cum patre nostro hodie in terra Chanaan nec dixerunt „estB aut aliquid
5 huius modi. deinde notandum est, quod maxime necessarium uidetur propter euangelistarum narrationes, quomodo cum ea, quae dicta sunt, dicta esse narrantur, non omnino eodem modo repetuntur, cum tamen in diuersitate uerborum nihil sententiae depereat ueritatis. nam quod dixerunt dictum sibi
10 esse a Ioseph: et in terra mercamini, non inuenitur ab illo dictum. sine mendacio autem dixerunt, quod ex uerbis, quae dixerat, in eius uoluntate cognouerunt; neque enim uerba sunt necessaria nisi ad expromendam et in audientum notitiam perferendam, quantum possumus, uoluntatem.
15 CLXXIII. Et eratuniuscuiusque alligatura argenti in sacco eorum: non dixit „in sacco eius8 aut „in saccis eorum", sed quasi unus saccus omnium esset.
CLXXIIH. Super me facta sunt omnia haec, id est: me miseria onerant.
«o CLXXV. Ait autem illi Iudas dicens: potuit plenum esse, etsi non haberet dicens.
CLXXVI. Interrogans interrogauit nos homo. ad- sidua est talis locutio in scripturis: interrogans interrogauit nos homo, aut „interrogando interrogauit* et quae sunt similia.
ss CLXXVII. Mecum enim manducabunt homines panes meridie: numquid panes tantum? sed ab eo, quod excellit, et cetera est complexa locutio. mecum enim man-
10 Gen. 42, 34 15 lb. 42, 35 18 Ib. 42, 36 20 Ib. 43, 2 22 Ib. 43, 6 26 Ib. 43, 15
4 canaan CSl 5 eiusmodi NL 8 tamen om. b 9 ueritati N 10 terram NLS ab illo om. C 12 cognouerant NLSbd 13 expri- mendam b et— notitiam om. N audientium bd 19 post miseria lit. 3 litter. C onerat C 22 nos] me C 23 talis om. b inter- rogabit C 24 quae scripsi: qua C si qua NLSbd sunt om. CNLbd 26 meridie panS b meridiae N numquid — meridie om. b 27 com- plexa s. I. m. 1 C locutio] locucio quedam C
534 S. Aureli Augustiui
ducabunthominespanesmeridie: quod dicit meridie, prandium significat, quod fit medio die; hoc est enim me- ridies.
CLXXVIII. Ut accipiat nos in seruos et asinos nostros. non utique subauditur „seruos"; nam quod latini 5 codices „seruos" habent, in graecis rcal8a<; legitur, quod nullo modo asini possunt esse. ergo asinos nostros tan- tummodo „accipiatB subauditur.
CLXXVIIII. Aperuimus saccos nostros, et hoc ar- gentum uniuscuiusque in sacco suo: non addidit 10 „inuentum est" aut „adparuitB aut „erat" aut aliquid eiusmodi.
CLXXX. Propitius uobis, nolite timere. in his uerbis, quibus dictum est: propitius uobis, duo uerba sunt, quae subaudiuntur, et ,sit* et „deus\ plenum est enim: propitius sit uobis deus, quod omnino in graeco usitatissimum est. u
CLXXXI. Saluus est puer tuus pater noster, adhuc uiuit. hic expressius ostenditur pueri nomine seruum solere significari; non enim in illo sene posset hoc esse nomen aetatis
CLXXXII. Non enim poterant Aegyptii manducare 20 cum Hebraeis panes; abominatio est enim Aegyptiis. illa locutio frequentatur, ut in panibus omnes escae intel- legantur.
CLXXXIII. Magnificata facta est autem pars Ben- iamin prae partibus omnium quinquipliciter ad 25 illorum: iam quia dictum erat: psae partibus omnium, potuit non dici „ad illorum".
4 Gen. 43, 17 9 Ib 43, 20 12 Ib. 43, 22 16 Ib. 43, 27
20 Ib. 43, 31 24 Ib. 43, 33
1 panem CLS meridiae N quod— meridie 8. I. m. 1 C 2 medio die] medie die N meridie L8 4 accipias bd 6 pedas CNLS icatSoc b 8 accipiat scripsi: accipias CNLSd non accipias b 10 unuscuiusque b 11 aparuit N aut ante aliquid om. C huiusmodi bd 15 omnino om. b 17 pueri nomine] puer in homine N 20 enim om. NLSb
21 hebreis CNS abhominatio L 25 pre L quincupliciter d quinquippelicit N
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 535
CLXXXIIII. Inueniens autem eos dixit <eis> secun- dum uerba haec. potuit dicere: dixit eis uerba haec. an forte non locutionis genus est, sed interest etiam sententiae? aliud est enim ipsa uerba dicere, aliud secundum ipsa, ut,
5 quaecumque alia dicta fuerint, eadem sententia teneatur, quae illis uerbis conprehensa est; hoc est „secundum ipsatt etiamsi non ipsa. sed quia sequitur illis respondentibus : ut quid loquitur dominus secundum uerba haec? qui utique dicere debuerunt usitato more „ut quid loquitur dominus
10 uerba haecu ? constat esse locutionis genus.
CLXXXV. Absit a pueris tuis facere secundum uerbum hoc. potuerunt dicere: absit a nobis. sed illa ho- norificentia est usitata in scripturis sic dicere, tamquam de aliis; pueris autem pro „seruis* dictum est.
is CLXXXVI. Et nos autem erimus serui domino nostro. etiam hic graeci mtBic habent, hoc est „pueriu, quod tam adsidue scriptura pro seruis ponit, ut difficile inueniatur non isto noraine appellare seruos.
CLXXXVII. Quomodo autem ascendam ad patrem,
*> cum puer non sit nobiscum? ut non uideam mala, quae inuenient patrem meum! magis consuetudo loquendi exigebat dici: ut uideam mala, quae inuenient patrem meum, hoc est: quomodo ascendam, ut uideam? nouo itaque loquendi more id, quod dixit ,quomodo" pro eo dixit, ac si dixisset
86 „non". sic enim usitatus ordo iste uerborum est: non ascen- dam ad patrem, cum puer non sit nobiscum, ut non uideam mala, quae inuenient patrem meum.
1 Gen. 44, 6. 7 11 Ib. 44, 7 15 Ib. 44, 9 19 Ib. 44, 34
1 eis addidi ex sequenti uersu 2 potuit (t fin. s.l.m. 1) C 3 ante genus eras. genus S sententia e N sapientie^ b 4 enim est Ld 6 in illis b 9 more] monere N 11 a om. N 12 abssit C 13 in om. NL8 16 icafttc graeci b aalosc graeci d pedes CN pedas LS 17 ponit ut] ponitur C 18 non (no ex i) S 21 magis— meum om. b 22 interuenient C 24 quomodo om. LSbd pro eo dixit om. LSb 25 enim] ed S istae N 26 post nobiscum eras. eet cO in S ut *. I. m. 1 C
536 S. Aureli Augustini
CLXXXVIII. Quando fleuit Ioseph, cum recognosceretur a fratribus suis, ait scriptura: audierunt autem omnes Aegyptii, et auditum est in domo Pharaonis. deinde sequitur quod narrabat: dixit autem Ioseph ad fratres suos. prius itaque dixit scriptura, quod postea factum est; 5 hoc enim famae celebritate accidit, ut omnibus Aegyptiis notum fieret ; et postea reuersa est narratio ad id, quod dice- batur breui recapitulatione.
CLXXXVIIII. Et diuulgata est uox in domo Phara- onis dicentes: uenerunt fratres Ioseph. dicentes 10 posuit pro Bdicentiumtf ; uox enim dicentium diuulgata est: uenerunt fratres loseph.
CXC. At ille respondit, quid est, dicens? ordo est: at ilie respondit dicens: quid est?
CXCL Deus ad Iacob dicit: et ego descendam teoumu in Aegyptum, et ego ascendere te faciam in finem. sic habent graeci, quod latini habent: et ego deducam te in finem.
CXCIL Iudam autem misit ante se ad Ioseph, ut ueniret sibi obuiam iuxta Heroum ciuitatem. nescio, *> utrum Heroum nomen facile in scripturis reperiatur.
CXCIII. In uerbis Ioseph, quibus ait ad fratres suos: ascendens nuntiabo Pharaoni et dicam ei: fratres mei et domus patris mei, qui erant in terra Cha- naan, uenerunt ad me; uiri autem sunt pastores — 25 uiri enim pecorum nutritores erant — et iumenta et oues et omnia sua adduxerunt. quod interpositum est: uiri enim pecorum nutritores erant, ex persona
2 Gen. 45, 2. 3 9 Ib. 45, 16 13 Ib. 46, 2 15 Ib. 46. 4 19 Ib. 46, 28 23 Ib. 46, 81. 32
1 recognusccretur C 2 suis s. I. m. 1 C 4 ad] a N 5 scriptura dixit NLSbd 6 fame CLb 7 fieret (e fin. s. I m. 1) C 13 dicens] Xeyuiv cod. Alex. 14 at] ad C 15 dixit ad iacob b 17 ducam S1 19 ad om. S1 20 ciuitatem — heroum om. N 24 canaan C 26 eniml autem N
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 537
sua scriptor interposuit et redit ad uerba Ioseph adiungendo : et iumenta et omnia sua adduxerunt, ut ordo sit in uerbis Ioseph: uiri autem sunt pastores et iumenta et oues et omnia sua adduxerunt & CXCIIII. Dixit autem Fharao ad Iacob: quot anni dierum uitae tuae? subauditur „sunt".
CXCV. Pusilli et mali fuerunt dies annorum uitae meae. pusillos pro „paucis* positum est: neque enim uitae alicuius quam ceteroium dies possunt esse horarum spatio 10 breuiores. hoc autem Iacob ex conparatione dixit uitae maiorum suorum; nam utique centum triginta annos, quos ille iam agebat, nemo nunc uiuit.
CXCVL Triticum secundum corpus, id est secundum numerum corporum; per corpus enim numerum corporum, 15 per numerum corporum numerum hominum significat.
CXCVII. Inualuerat autem fames ualde, et defecit terra Aegypti. „terram* posuit pro hominibus, qui erant in terra.
CXCVIII. Uenerunt autem omnes Aegyptii ad Io- 20 seph dicentes: da nobis panes. per panes triticum significat locutione per id, quod efficitur, id quod efficit.
CXCVIHI. Et facta est terra Pharaoni, non ait „Pha- raonis*. amat sic loqui scriptura, sicut in psalmo dictum est: et custodiui legem tuam. haec facta est mihi, S5 quoniam iustificationes tuas exquisiui: de lege domini dixit: haec facta est mihi, id est in meam utilitatem.
5 Gen. 47, 8 7 Ib. 47, 9 13 Ib. 47, 12 16 Ib. 47, 13
19 Ib. 47, 15 22 Ib. 47, 20 24 Ps. 118, 55. 56
1 post Ioseph sequitur Uiri b adiungendo sequitur post adduxenint in uersu 4 b 2 iuraenta sua b in om. b 5 quot] quod CLNS* 7 raali] maligni NLSb 8 pusilli d 10 uite G 14 enim] etenim LSbd 14 numvmerum (mu exp. m. 1) C 15 per— corporum om. N 17 terra b
20 per panes] panes per LSxb 21 efficiatur C 24 mihi s. I. m. 1 C 25 quoniam] quia bd 26 domini] dei LNSbd
538 S. Aureli Augustini
CC. Praeter terram sacerdotum tantum non pos- sedit Ioseph. quasi dixisset „praeter terram sacerdotum tantum omnem terram possedit Ioseph*.
CCL Et posuit illis Ioseph in praeceptum usque in hodiernum diem in terra Aegypti, ut praestent 5 quintas Fharaoni. hinc intellegitur Pharaonis nomen potes- tatis fuisse regalis, quod dixit: usque in hodiernum diem. non enim illi, qui tunc fuit, praestare poterant Aegyptii usque ad illum diem, quo ista scribebantur, quando ille iam non uiuebat. 10
CCII. Et fuerunt dies Iacob annorum uitae eius: dies annorum saepe dicit scriptura, cum semel posset annos dicere.
CCIII. Quod scriptum est: nuntiatum est Ioseph, quia pater tuus turbatur, aliqui codices habent „uexaturtf, i& aliqui „aestuatur" et aliud alii, sicut interpretari Latini potu- erunt, quod graece scriptum est ivo/Xsltai. ideo autem „tur- batur" adcommodatius dici uidetur, quia hoc dici solet de his, qui adflictatione corporis morte propinquante iactantur. et ex hoc etiam turba Zy\o$ dicitur; est enim turba multi- » tudo inordinata non sicut populus, quod 8i)|io<; dicitur, nec sicut plebs, quod Xaoc dicitur, sed sicut SyXoc, quod turba dicitur.
CCIIU. Iacob benedicens nepotes suos filios Ioseph ait inter cetera: et inuocabitur in eis nomen meum et nomen » patrum meorum. unde notandum est non solum exauditi-
1 Gen. 47, 22 4 Ib. 47, 26 11 IV. 47, 28 14 Ib. 48, 1 25 Ib. 48, 16
1 sec. cod. Alex. praeter (ter *. l. m. 1) C 5 ad hodienmm b
6 aKorccjtfctoov to> cpapaoo cod. Alex. 7 diem om. b 9 non iam b
12 possit C 16 aliqni om. Sl 17 graecis C grece L enoclit$ CN enochlite, L enochlite S evo/Xae b 18 adcommodacius C acomodatins N 19 iis d afflictatio N affiictione b 20 oclos CN ochlos LS est] & N 21 demos CN de moysi LS de l^o^ 1 22 lans C laos NLS oclus C oclos N ochlos LS 25 eis scripsi secutus capitula cod. C: his libri 26 meorum s. I. C
Locutionum lib. I. (Locut. de Genesi). 539
onem, sed etiam imiocationem diei aliquando, quae non dei, sed hominum sit.
CCV. Hic enim primitiuus: minus habet „est" secun- dum codices graecos. 5 CCVX In benedictione loseph ait inter cetera Iacob: inde qui confortauit Israhel. mirum, si non subauditur nest\ ut plenum sit: inde est, qui confortauit Israhel.
CCVII. Quod scriptum est: dixit Ioseph seruis suis sepultoribus, ut sepelirent patrem eius, non inuenit
10 latina lingua, quemadmodum appellaret evtowptaoTdc ; non enim ipsi sepeliunt, id est terrae mandant corpora mortuorum, quod non est graece evTouptaoat, sed Qdtyat. illi ergo sVca<ptaotat id agunt, quod exhibetur corporibus humandis uel condiendo uel siccando uel inuoluendo et alligando, in quo opere maxime
15 Aegyptiorum cura praecellit. quod ergo dicit: etiam sepeli-
erunt, curauerunt intellegere debemus; et quod dicit: quadra-
ginta dies sepulturae, ipsius curationis accipiendi sunt.
sepultus enim ille non est, nisi ubi se mandauerat sepeliri.
CCVIII. Loquimini in aures Pharaonis: locutio est
20 usitata in scripturis.
CCVIIII. Et dixit Pharao ad Ioseph: descende et sepeli patrem tuum. etiam si per potentes illos, per quos Ioseph mandauerat, Pharao dixit, quod perferrent ad Ioseph, non utique dixit nisi ipsi Ioseph. unde illud est in euangelio,
26 quod unus euangelistarum dicit centurionem uenisse ad do- minum et dixisse illi: puer meus iacet in domo para-
3 Gen. 48, 18 5 Ib. 49, 24 8 Ib. 50, 2. 3 19 Ib. 50, 4 21 Ib. 50, 6 26 Matth. 8, 6
1 que C 2 sint NL sint S 5 ait] phait N 6 israel NSbd 7 ut— est om. S1 israel NSbd 9 sepelierent N 10 lingua latina bd enthaphistas CN entaphistas LS tvfracpiatac b 12 graec$ CN grece L enthaphiase C entaphiase NLS evfta^wtat b thapse CNLS ftaicoe b enthaphiaste C entaphiast^ NLS sv&a©taa* b 13 exibetur (be corr.) C humanis b 14 sicando C opere (pr. e s. I. m. 1) C 17 accipiend^ b 19 faraonis C 20 in om. NLSb 22 per ante potentes 8. I. C 23 per- ferent N 24 anU non Ugitur Unde illud in C ^uangelio C 26 iacet (e ex i) C paraliticus CN
540 S. Aureli Augustini
lyticus; alius autem totum diligentius narrans amicos eum ad dominum misisse commemorat, qui hoc ei dicerent: in quibus amicis utique ipse uenit, cuius in eis uoluntas praesens fuit. unde est: qui uos recipit, me recipit; et qui me recipit, recipit eum qui me misit. 5
CCX. Planxerunt eum planctum magnum et uali- dum. planxerunt planctum, non planxerunt planctu. locutio est in latina lingua non ignota, sicut dicitur: seruitutem seruiuit, toilitiam militauit et similia.
CCXI. Et redditione reddet nobis omnia mala, 10 quae ostendimus ei. ex hac locutione ait et apostolus: Alexander aerarius multa mala mihi ostendit: ostendimus enim dictum est uel ostendit pro eo, quod est „fecimus" uel „fecit".
CCXII. Accipe iniquitatem seruorum dei patris i* tui. noua locutio est »accipe iniquitatem* pro „ignosce* aut „remitteu aut «obliuiscere14. sed puto inde esse dictum «accipe", ac si diceretur „aequo animo accipe", hoc est noli indigne ferre.
CCXIH. Et uenientes ad eum dixerunt. non iterum 20 uenerunt, sed quod dictum fuit iterum dictum est; solet hoc 'facere scriptura.
1 cf. Luc. 7, 3 4 Matth. 10, 40 6 Gen. 50, 10 10 Ib. 50, 15 12 II Tira. 4, 14 15 Gen 50, 17 20 Ib. 50, 18
2 misisse ad dominum JV 5 recepit (bis) N 6 planctum
(n 8. I. m. 1) G ualedum N 7 planxerunt om. C 8 si-
cut — similia om. C seruitute N 10 redet C 11 ei] o-jtou cod. Alex. et ex C 12 erarius N 14 fecit (t *. I. m. 1) 8 16 iniqui- tatem om. S1 ignusce C1 ignoscae N 19 ferr*e (a eras.) S
21 fuit iterura dictum om. N post fuit uerba superiora iterum— fuit repetita exp. sunt C 22 Expliciunt locutio nes in libro genesis amen fol. 4&> C Explicit explicite sunt locuciones genesis. incipiunt locutiones exodi fol 60b N Expliciunt locutiones genesis. Incipiunt locutiones exodi L Expliciunt locution genesis (pr. s in ras.) Incip locutis exodi foh 11 S
Locutionum lib. II. (Locut. de Exodo). 541
LIBER SECUNDUS. LOCUTIONES DE EXODO. L Et inualescebant ualde ualde.
II. Quid est, quod dictum est de obstetricibus : et fecerunt sibi domos, quoniam timuerunt deum? praedictum
5 est enim: bene faciebat deus cum obstetricibus. et ad hoc uidetur pertinere, quod fecerunt sibi domos timendo deum, tamquam beneiicia dei ad hoc eis profuerunt, ut facerent sibi domos. numquid antea non eas habuisse domos intelle- gendum est? an ad diuitias hoc uerbum pertinet uel potius
10 ad aliquas rei familiaris idoneas facultates ? huic enim simile uidetur, quod ait etiam Iacob post quattuordecim annos serui- tutis suae socero suo uolenti eum adhuc apud se tenere: nunc ergo quando faciam et ego mihi domum? dixerat enim, quod creuerint pecora Laban sub illo, sicut et
15 ipse Laban confessus fuerat dicens: benedixit me deus in introitu tuo. cum ergo dicit: quando faciam et ego mihi domum? subintellegitur nsicut et tuB. hoc enim uidetur ualere quod ait: et ego, ut ad ipsam domum faciendam uideatur pertinere, quod consequenter ad Laban merces ipsa
30 statuenda proponitur.
III. Et omne femininum uiuificate illud: sic enim habent graeci; latini non habent „illud".
IIII. Erat autem quidam de tribu Leui et sumsit sibi de filiabus Leui: intellegitur uxorem, quod quidam 25 latini interpretes etiam addendum putauerunt ; sequitur autem : et habuit eam, et concepit.
2 Exod. 1, 12 3 Ib. 1, 21 5 Ib. 1, 20 13 Gen. 30, 30 15 Ib. 30, 27. 30 21 Ex. 1, 22 23 Ib. 2, 1. 2
1 Incipiunt locutiones eiusdem fol. 97 C 2 Et— ualde om. N; sed spatium sufficiens uacuum rel. est inualiscunt C 3 et 5 obsetricibus N
m
6 fecerant LSb tUendo C 7 dei om. b profuerint Nd 8 eas non S 10 rei (i *. I. m. 1) S 11 quat*uordeciin (t eras.) S 12 apud] quod C 14 creuerunt b sicut] Sic b 16 introitv (v supra om. 1) C 17 uidetur enim bd 19 ipsas L 22 graeci habent N 26 sec. cod. Alex.
542 S. Aureli Augustini
V. Quid sit „tibin* ideo difficile est nosse, quia nec grae- cus interpres ex hebraeo nec latinus ex graeco uertit hoc nomen; sed sic transtulit ut inuenit.
VI. Timuit autem Moyses et dixit: si sic diuulga-
tum est uerbum hoc duo sunt in hac locutione adten- 5
denda: primo, quiapendet sententia et sic dimissa est; deinde. quia „uerbumu pro facto posuit.
VII. Et respexit <deus> filios Israhel et innotuit illis: pro eo positum est: et innotuit, quod est: egit in his ea, quibus dei curam erga se intellegerent. 10
VIII. Uidens uidi uexationem populi mei qui est in Aegypto.
VIIH. EtdixitMoyses addeum:quis sum, quiaibo ad Pharaonem regem Aegypti et quia educam filios Israhel de terra Aegypti? dixit autem: quoniam 15 ero tecum: sic habet graecus; latinus autem ,et quis ego* dixit et non dixit: quia ibo et quia educam, sed: ut eam et educam. etquodin graeco habet: dixit autem quia ero tecum, intellegitur utique quod dixerit adMoysen; totum autem hoc latinus addidit et ait: dixit autem deusto ad Moysen.
X. Deus dicit, quod dicat Moyses filiis Israhel: uisitans uisitaui uos et quaecumque contigerunt uobis in Aegypto; graecus habet: uisitatione uisitaui uos.
1 £x. 2, 8 4 Ib. 2, 14 8 Ib. 2, 25 11 Ib. 3, 7 13 Ib. 3, 11. 12 22 Ib. 3, 16
1 thibin d tobhu b 2 conuertit b 3 sic om. LSb transtu]lit C 4 moysses C moses L si sic om. b 5 adtendenda in ras. C 8 re- spexit] eiaiSsv cod. Alex. deus add. sec. LXX 9 et scripsi: ut N om. CLSbd est add. cod. Trec: om. lib. in his ea scripsi: ne his LC ea N in his bd ut hi S 10 quibus erasum 6 11 uexationem] afflicti- onem b populi mei] populimi C 13 sec. coi. Alex. moses L
a dnni G quid N 14 aegyptiorum C quia] qui LSb 17 ante et non dixit eras. est: et non dix in cod. S 18 et om. S educam] ducamus b 19 mosen (y uocali om. semper fere) L 20 autem s. I. m. 1 S 23 uisitauit Z/, (t fin. eras.) S contegerunt C 24 abet (ita fere semper) N
Locutionum 1 i b. II. (Locnt. d e E x o d o). 543
XI. Deus dicit ad Moysen de filiis Israhel: et audient uocem tuam. graeous habet: et exaudient uocem tuam, quia et exauditio dicitur hominis.
XII. Quod habet latinus : poscet mulier a uicina et sab inquilina sua uasa argentea et aurea et uestem,
graecus habet: a cohabitatrice sua, hoc est oooxVjvoo, quod aliqui latini interpretati sunt: a concellaria sua.
XIII. Moyses dicit: quid? si non crediderint mihi neque exaudierint uocem meam: quod latinus „audi-
10 erint" interpretatus est.
XIIII. Extende manum et adprehende caudam graecus habet; latinus autem „manum tuam et caudam eius" interpretatus est.
XV. Et extendens manum adprehendit caudam, 15 et facta est uirga in manu eius.
XVI. Et dixit illi: ut credant tibi, quoniam adpa- ruit tibi dominus deus patrum ipsorum. graecus non habet: et dixit illi, sed continuo adiunxit: ut credant tibi, id est uerba dei post illud factum miraculum, tamquam
20 adhuc loqueretur et modo sententiam uerborum inpleuerit. nam ordo est uerborum : extende manum et adprehende caudam, ut credant tibi; sed interpostita est facti narratio et postea redditum, ut credant tibi.
XVII. Quod latinus habet: et facta est manus eius » leprosa tamquam nix, graecus non habet „leprosaa,
sed tantum: facta est tamquam nix.
1 Ex. 3, 18 4 Ib. 3, 22 8 lb. 4, 1 11 Ib. 4, 4 16 Ib. 4, 5 24 Ib. 4, 6
2 sioaxo&oovtat cod. Graeci 3 et om. b 4 latinus] gre^cus b sec. cod. Alex. et ante ab om. b 6 habet om. C cohabitratice C syscenu C siscenu N synscenu LS qovxsvcj b 7 latini aliqui Sbd
8 non crediderint] no diderint (lac. circa 8 litter.) N 9 latini LSb 10 interptatiS (i fin. ex u et supra s uirgula add.} S interpretati sunt b est om. S 14 adprehendat C 16 sec. cod. Alex. 17 tibi om. b non 8. l.m.lC 18 et dixit illi om. cod. Graeci 20 impleuerat C 22 nar* rati L narratio (0 8. I. m. T) S 25 leprosa om. cod. Graeci; lebrosa (bti) C
544 S. Aureli Augustini
XVIII. Quodsi non audierint uocem signi primi: graecus sic habet; latinus autem: uocem tuam signi primi. sic et sequitur: credent tibi in uoce signi sequentis.
XVIIIT. Et erit aqua quam sumes de flumine san- 5 guis super aridam, uel potius: super aridum, id estsuper id, quod aridum est. quod latinus dixit: sanguis super terram.
XX. Moyses dicit: precor, domine, non sum eloquens ante hesternam et nudiustertianam diem. 10
XXI. Et uirgam hanc sumes in manum tuam, in qua facies in ea signa, cum dici posset: in qua facies signa aut certe: uirgam hanc sumes in manum tuam et facies in ea signa. nunc uero utrumque dictum est solita locutione scripturarum. »
XXII. Post dies autem ilios multos mortuus est rex Aegypti. dixit autem dominus ad Moysen in Madian: uade, perge in Aegyptum; mortui enim sunt omnes, qui quaerebant animam tuam. multa in his uerbis genera locutionum notanda sunt, primo: uade, perge in *° Aegyptum, tamquam non sufficeret tantum „uade" uel tau- tum „perge* ; deinde: mortui enim sunt omnes, qui quaerebant animam tuam, cum solum regem Aegypti scrip- tura dixerit mortuum et de solo antea dictum fuerit, quod Moysen quaerebat occidere. an ipse post alios inimicos ultimus »
lEx. 4, 8 5 Ib. 4, 9 9 Ib. 4, 10 11 Ib. 4, 17 16 Ib. 4, 18. 19 2 signl primi om. N; sed spatium ad 13 litter. uacuum 3 sic et
sequitur] sequitur: et sic b credentj redent N uocem LS 5 san- guinis sui per aridam b 6 aridura] aridam b 7 sanguis in ras. S 9 dirit Lb non sum eloquens] oox eoXoyo? sjju Origenis tom. XV
p. 354; cod. Graeci apud. Tisch. ohy txavot stp.t 10 hesternam] ester- nam C externam LS et] xai cod. Alex. nudustertianam CNLS1 12 signa cum dici] signaculu dici C 16 illius b mortuvs (v supra o) N 17 autem om. S 18 maziam C madiam N aegypto C sunt enim CLSbd 19 multum NLS1 in m. 2 in ras. S 20 iocuti- onv (v supra e m. 1) C 21 egypto C 22 enim om. LSbd 23 tuam om. Cb 25 inimicus C
Locutionum lib. II. (Locut. de Eiodo). 545
mortuus est ? quod si ita est, non locutio, sed sensus est. item: qui quaerebant animam tuam, non in malo tantum, sed etiam in bono dici solet in scripturis; nam sicut liic in malo dictum est etiam in Psalmis: confundantur et reue- 5 reantur, qui quaerunt animam meam, in bono: perit fuga a me et non est qui requirat animam meam, nisi forte aliquid distare dicitur inter quaerentes et requirentes, ut illud in malo, hoc in bono intellegendum sit. XXIII. Et dicebant ad populum dicentes: haec dicit
10 Pharao: quam locutionem piguit latinum interpretari.
XXIIII. Uideat deus uos et iudicet, quoniam execra- bilem fecistis odorem nostrum palam Pharaone et palam seruis eius, dare gladium in manus eius, ut occidat nos. sic enim habet graecus; latinus autem ait,
15 quem pro optimo legebamus: ut daretis gladium in mani- bus eius: qui soloecismus nulla interpretationis necessitate factus est, quia in graeco non est.
XXV. <Et>statui testamentum meum ad illos, ita ut darem illis terram Chananaeorum et terram, quam
20 incoluerunt, in qua et incoluerunt in ea. sic enim habet graecus, quod utique et in graeca lingua absurde uidetur sonare. et tamen Septuaginta interpretum auctoritas tanta est, quos ita loqui non piguit. quid? si enim et sensus hic latet? quodsi nullus est, ipsa locutio notanda est, ne alibi inuenta
25 sensum inpediat uel aliquid quaerere, ubi quaerendum non est, conpellat.
4 Ps. 39, 15 5 Ps. 141, 5 9 Ex. 5, 10 11 Ib. 5, 21 18 Ib. 6, 4
1 mortuvs (v supra 0 m. 1) C prim. est] fuerit b 4 etiam] sic etiam b 5 periit LSbd 6 nisi] si N 7 dicatur (a in ras. m. 2) S 8 hoc in bono om. S 10 farao C piuguit S interpretare LS 11 uos deus C 12 pharaonem C Pharaone et palam om. K 16 soly- cismus CN solicismus LSl solecismus S1 interptationes Sl 17 qui b 18 Et addidi 19 cananeorum CN chananeorum LS 20 ea] eam N 23 si om. CLSbd et] et si b 24 ipse C 25 quemrere N
XXVIII. Aug. sect. IU pan 1. 35
546 S. Aureli Augustini
XXYI. Quod habet latinus: exaudiui gemitum filiorum Israhel, quemadmodum Aegyptii adfligunt eos, graecus habet: xataSouXooviai aotoo;, quod ioterpretari posset: in seruitutem redigunt eos; nam uno uerbo non potest.
XXVII. Et locutus est Moyses sic ad filios Israhel: 5 et non exaudierunt Moysen a defectione animi et ab operibus duris: exaudierunt ait, non „audierunt",
XXVIII. Ego enim ineloquens sum, quod ait Moyses ad dominum, SXofoc dixit graecus, non ,inperitu8* quasi afiaOirjc uel awca»18eOToc. 10
XXVIIII. Hi sunt Aaron et Moyses, quibus dixit eis deus, ut educant filios Israhel de terra Aegypti; sic enim habet graecus.
XXX. Ecce ego gracili uoce sum et quomodo ex- audiet me Pharao? notandum, quod exaudiet dixit, non 15 „audiet".
XXXI. Fecit autem Moyses et Aaron, sicut prae- cepit illis dominus, ita fecerunt . quid deesset, si non diceretur: ita fecerunt?
XXXII. Si loquetur uobisPharao dicens: date nobis so signum aut portentum, et dices Aaron fratri tuo: sume uirgam . nonne locutionis nostrae consuetudo poscebat et quaedam eius integritas, ut ita diceretur: si loquetur uobis Pharao dicens: date nobis signum aut portentum, dices Aaron
1 Ex. 6, 5 5 Ib. 6, 9 8 Ib. 6, 12 11 Ib. 6, 26 14 Ib. 6, 30 17 Ib. 7, 6 20 Ib. 7, 9
1 cxaudiuit CNLS 2 adfligunt T: adfligent CLSb adfligerent Nd
u
3 xata&ooXoovtai aotou; scripsi: catadulinte autus C catadulunte aut us N catadulune autus L catadulunae autus S xataSooXaowxtiac b xataoooXoOv- tat d posse (supra exp. sse superser. m. 1 test) S 6 a deffectione LSl ad effectionS b ab operibus] ad opera LS 7 dura S 8 Ego] Ecce b 9 ad (d m. 2 add.) C alogus C alogos NLS o>.oy'.o; b 10 amates C amathes NLS apedeutos CNLS aKtipoc b 11 hii NL eis om. CNLSb 12 deus om. C educam N 15 farao C 18 Uli LSb 20 loqueretar S 21 dicis C 22 uirga C nonne locutiouis] non elocutionis Lb none lucutionis S
Locutionum lib. II. (Locut. de Exodo). 547
fratri tuo: sume uirgam? quid ergo ibi additum est „et", nisi aliqua proprietate locutionis hebraicae? nam neque graeca esse perhibetur.
XXXIII. Non mihi uidentur satis commode interpretati 5 latini oo<piot&< Pharaonis, ut dicerent: sapientes; oo?ol enim sapientes dicuntur. potuit autem latinus interpres sophistas dicere, quoniam non est, quemadmodum id latine dicatur. et ideo isto uerbo iam utimur pro latino, sicut philosophiam dicimus non solum graece uerum etiam latine; sophistas 10 appellarunt latinarum litterarum eloquentissimi auctores.
XXXJIH. Et absorbuit uirga Aaron uirgas illorum: ac si diceret: draco Aaron.
XXXV. Quod dictum est de Pharaone: ecce ipse exit ad aquam, graecus habet „super aquam". 13 XXXVI. Dimitte populum meum, ut seruiat mihi in deserto . et ecce non exaudisti usque adhuc . quotiens dicitur: exaudisti, cum homini dicatur!
XXXVII. Pecerunt autem similiter et incantatores Aegyptiorum ueneficiis suis. et induratum est cor
20 Pharaonis et non exaudiuit eos, sicut dixit dominus: quia in usu scripturae est „exaudiuit", cum etiam de homine loquitur.
XXXVIII. Dimitte populum meum, ut mihi seruiant, non ut seruiat: qui loquendi modus non fere inuenitur nisi ubi
5 Ib. 7, 11 11 Ib. 7, 12 13 Ib. 7, 15 15 Ib. 7, 16 18 Ib. 7, 22 23 Ib. 8, 1
2 locuciones Cl 4 comodo C commodae N 5 sofystas in mg. C sophistas NLS 009 wtyjs b 00901] sofi C sophoe N sophiste LSb
6 potuit autem] potuit enim LSbd soflstas C cobiotyjs b 8 pro et ideo lacuna circa 8 litter. in N utuntur b filosofiam C 9 sophi- stae (ae ex as) S sofistas C sophistes b 10 appellarunt] appellantur L autem appellantur Sb 13 exit] exiit LSbd exiet cod. Lugdunensis; sed cf. Aug. m Psalmos p. 1759 Migne: Sic dictus est Pharao eiisse super aquam 16 quoties d 17 dicetur N 18 et similiter b 19 bene- ficiis LS1 20 faraonis C 23 seruiant (seruiat b) mihi libri; sed cf. pag. 550, 5 24 ut] de N
85*
548 S- Aureli Augustini
res ipsa singularis pluribus constat. populus enim singulari nomine dicitur, sed constat ex multis. sic etiam est: omnis terra adorent te, quia omnis terra dictum est pro „homi- nibus, qui sunt in terra".
XXXVIHI. Ecce ego ferio omnes fines tuos ranis; * sic enim habet graecus elegantissima locutione, ut ranae ipsae plaga intellegatur, qua feritur terra Aegypti.
XXXX. £t eructuabit flumen ranas; et ascendentes intrabunt in domos tuas et in promptuaria cubicu- lorum tuorum et super lectos tuos et in domos ser- 10 uorum tuorum et populi tui et in consparsis tuis et in clibanis tuis; et super te et super populum tuum et super seruos tuos ascendent ranae. notandum quod „in domos" et cetera cum dixisset accusatiuum casum tenuit „et super lectos" etcetera ubi dixit super similiter accusa- 15 tiuum seruauit, in consparsis autem et in clibanis ad ablatiuum se transtulit; nam et graecus mutauit praepositionem, quam non mutat latinus. ille enim habet: el< too<; otxoo; in domos, in consparsis autem h toi; ^opdjiaotv : ubi mirum, si non etiam sensus est, non locutio, ut in consparaonibus *> et in clibanis exortas ranas forsitan uelit intellegi non extrin- secus ascendisse uel inruisse et, quia eas fluuium eructaturum praedicit, inde inplere omnia.
XXXXI. Et extendit Aaron manum super aquas Aegypti et eduxit ranas; et educta est rana et operuit »
2 Ps. 66, 4 5 Ex. 8, 2 8 Ib. 8, 8. 4 24 Ib. 8, 6
1 con8tant C 2 est etiam NLSb 3 est otn. C 8 emctabit N eructuauit LS* 9 impromtnaria S prtltuaria C promptaria N
10 et ante super om. LSbd 11 consperois bd 12 clybanis C cli- uanis S1 13 ascendunt L 14 cnm] quam LS1 15 lectum C accusa- tiuum similiter bd 16 conspersis bd 17 transtullit C propositi- onem NLS 18 ti^ tou^ oixoo^ cod. Alex. d: istus oecos CNLS evtoaoixo^ b 19 conspersis bd en tois feramus in C1 entis firamasin N en tois firamasin LS oopotpaoov b 20 conspersionibus bd 21 extortas LS 22 eructatiuQ b 23 implere Cl impleri LSb 24 aqua L aqua Sb
Locutionum lib. II. (Locut. de Exodo). 549
terram: repetitio a plurali ad singularem numerum traiecta est; nam utique „rana* pro multitudine ranarum positum est . nescio quo autem modo per loquendi consuetudinem inbutis sensibus hominum snepe plus uidetur quod singulariter
5 quam quod pluraliter dicitur; nam plus accipitur cum dicitur uerbi causa: est illic miles quam sunt illic milites, et: est illic piscis quam sunt illic pisces.
XXXXII. Et colligebant eas aceruos aceruos: haecrepe- titio multitudinem aceruorum significat et scripturis est familiaris.
10 XXXXIII. Quod habent latini: extende manu uirgam
tuam et percute terra, non percute terram, graecus habet:
aggerem terrae; si tamen hoc uerbo recte interpretatur, quod
dictum est: to x&P* ^ *Pfc.
XXXXIIII. Fecerunt autem similiter et incantatores
15 ueneficiis suis, ut educerent scinifes, et non pote- rant. notandum est „fecerunt" dictum pro eo, quod est: conati sunt facere. nam utique si fecerunt similiter, procul dubio eduierunt scinifes; sed quia sequitur: ut educerent, et non poterant, non ergo similiter fecerunt, sed similiter
«0 facere conati sunt. aut si forte et ipsi, quamuis ueneficiis agerent,
eadem tamen agendi specie uirgam extendebant, quod scriptura
non eipressit, ad hoc referendum est: fecerunt similiter.
XXXXV. Et in terram super quam sunt super eam.
XXXXVI. Et glorio8am faciam in die illo terram
25 Gessem, in qua populus meus inest super eam.
8Ib.8,14 10 Ib. 8,16 14 Ib. 8, 18 23 Ib. 8, 21 24 Ib. 8, 22
1 traiecta] proiecta b 2 multitudinem (m txp. m. 1) C 5 accepi- tur C1 6 mile8] milies L miUes (i eras.) S illuc C istic b milites] miles LSl et om. LSbd 8 eas om. LSb alterutn aceruos] arcerus LSl om. N repetio C 9 est scripturis b 10 manum LSb uirgam om. b 11 terra] terram NL 12 aggerem] sed aggerem N 13 to cboma tes ges C to chimates ges N to chuoa tes ges LS xo a&ov.va rr^ fYjs 15 beneficiis LS1 senifes N scyniphes b cyniphes d
18 scymphes b cyniphes d 20 quamuis om- b beneficiis LSl
21 uirga L 22 ad — similiter om. b 24 illa (supra a add. o) C.L 25 gessg CN gesen LSl gessen bd
550 S. Aureli Augustini
XXXXVII. Et dixitMoyses: ego exeam a te et orabo ad deum, et exibit cynomia a Pharaone et a seruis eius: quasi alteri diceret et „exeam a te" et de altero Pharaone subsequeretur, a quo esset exitura cynomia.
XXXXVIII. Dimitte populum meum, ut mihi seruiant. 5
XXXXVIIII. Ecce ego pluam hanc horam crastina die grandinem multam <ualde>. grando autem multa ualde ualde.
L. Et desinent uoces et grando. notandum est scrip- turam „uocestt solere appellare tonitrua, quas uoces dei 10 etiam Pharao superius appellauit dicens: orate pro me ad dominum, ut desinat fieri uoces dei, ubi et illa locutio est, quod non dixit: desinant fieri uoces.
LI. Ut narretis in aures filiis uestris et filiis filiorum uestrorum quaecumque inlusi Aegyptiis. 15 notandum, quemadmodum dicatur „inlusitt, ne forte ita sit dictum: draco hic, quem finxisti ad inludendum ei, et illud in Iob: hoc est initium figmenti domini, quod fecit ad inludendum ab angelis eius.
LIT. Ecce ego induco hanc horam crastino die lo- - custam multam. ecce quemadmodum superius dixit ranam, ubi diximus plerumque plus intellegi, cum aliquid huius modi singulariter dicitur, quam si pluraliter diceretur. manifestum est enim plus sonare „locustam multam", quam si diceret: locustas multas. 25
1 Ib. 8, 29 5 Ib. 9, 1 6 lb. 9, 18. 24 9 Ex. 9, 29. 28 14 Ib. 10, 2 17 Ps. 103, 26 18 Iobi 40, 14 20 Ex. 10, 4
1 a te om. C1 2 ad *. I. m. 1 C om. LSb dnrn N exiit C cynorayia bd pharone C faraone N 3 prius et om. N 4 sub- sequeretur (re *. I. m. 1) C cynomya C cynomia NLS cynomyia bd 5 deniitte Cl seruiat b 6 banc] hac NLS om. b oram C
hora LSb crastinam Cd 7 diem CLd om. Sb ualde addidi sec. LXX grando] grande C 8 occoSpa o? o8pa cod. Alex. 9 scriptura LS 10 apel- lare C tronitrua C 11 superius om. N 12 desinat scripsi: deainant lib. 13 non om. bd 14 auribus LSb 15 aegyptis C 18 illut C figmenta C figment L 20 bac Nb oram C bora Nb lucustam NS 24 quamqyani S quamquam L si 8. I. S 25 lucustas NLS1
Locutionum lib. II. (Locut. do Exodo). 551
LUIr Qui antem et qui sunt qui ibunt? cotidie dicimus consuetudine familiariore: quam qui et qui ibunt?
LIIIL Non est relictum uiride nihil in lignis. dicen- dum fuit more locutionis nostrae: non est relictum uiride 6 aliquid in lignis.
LV. Phaxao ad Moysen: peccaui ante dominum deum uestrum et in uobis; suscipite ergo delictum meum. hac locutione et ad Ioseph usi sunt fratres eius, ubi dixerunt: accipe iniquitatem seruorum dei patris tui. 10 LVI. Quod latini habent: et nemo uidit fratrem suum tribus diebus, graecus habet: et non uidit nemo fratrem suum; notandum etiam fratrem hominis quemlibet homi- nem dici.
LVII. Pharao dicit ad Moysen et Aaron: ite et seruite 15 domino deo uestro; praeter oues et boues relinquite; sic enim habet graecus . ualde inusitata locutio est, nisi post distinctionem inferatur: „relinquite" et subaudiatur „ista", ut sit sensus: ite praeter oues et boues et relinquite ista; solet enim talis ellipsis fieri crebro in locutionibus scriptu- 20 rarum.
LVIII. Et non relinquemus ungulam: quasi abductis pecoribus posset ungula remanere; quid est enim aliud: non relinquemus ungulam nisi „nec ungulam relinquemus?"
LVini. Pharao adMoysen: adtende tibi ultra adponere
1 Ib. 10, 8 3 Ib. 10. 15 6 Ib. 10, 16. 17 9 Gen. 50, 17 10 Ex. 10, 23 14 Ib. 10, 24 21 lb. 10, 26 24 Ib. 10, 28
1 «ibunt (b eras.) C 2 consuedine C quam om. LS «ibunt (b eras.) C 3 lignis] linguis N 7 dilectum S1 8 hac (c 8. I m. 1) C 9 patris] et patris C 10 uidet C 11 uidet C 14 dixit b 15 deo om. N uestro] nostro C tic distinxi; nam Augustinus in errorem inductus est uoce praeter = kXtjV 16 ualde] uade LS in- usitate C1 17 inferatur] feratur LS subinferatur b ista] ita C
19 talis otn. b ellypsis LS eclipsis b 21 relinquimus CNb un- gulam] unguam b 22 aliut C 23 relinquimus Sb nec] hinc C relinquinms CS relinquamus b 24 atende C opponere LS
552 S. Aureli Augustini
uidere faciem meam: pro eo, quod est: adtende tibi. ne ultra uideas faciem meam.
LX, Et petat unusquisque a proximo et mulier a proxima uasa argentea et aurea et uestem: notandum Aegyptios Hebraeis proximos dictos. 5
LXI. Et erit . clamor magnus per omnem terram Aegypti, qualis non fuit <talis> et talis non adhuc adponetur, in filiis autem Israhel non mutiet canis lingua sua ab homine usque ad pecus. elegantissima locutio est; per canem quippe extremum significauit uel homi- 10 num uel pecorum ita commendans, quanta in Hebraeis quies futura esset Aegyptiis acerba orbitate clamantibus.
LXII. Accipiant singuli ouem per domos patriarum. quas dicat patrias, non facile est intellegere: utrum ciuitates, in quibus conmanebant, an potius numerosas familias a cuius- 1* que uelut paternitate propagatas; hoc enim magis in graeco significari perhibetur.
LXIII. Si autem pauci sint qui in domo, ita ut non sint idonei ad ouem — id est ut ipsa paucitas non sit idonea ad ouem consumendam — adsumet secum uicinum proxi- 20 mum suuin, hoc est ipsa domus adsumet uicinum . hominem proximum pro homine posuit, singularem autem pro plurali — non enim unum sed quot sufficiunt . cum de oue consumenda scriptura loqueretur, secundum numerum, inquit, ani- marum unusquisque quod sufficiat sibi — animas pro 35 hpminibus, a parte totum.
8 Ib. 11, 2 6 Ib. 11, 6. 7 13 Ex. 12, 3 18 Ib. 12, 4 3 unusque Sb proximo] proximo suo Cbd «apa rr^ sXr^ssov
cod. Alex. 5 proximus C 6 omnem] totara LS 7 talis post fuit addidi; cf. Loc. in Gen. CLVI pag. 530, 12 8 apponitur C mutiet] muti et b 9 ad om. LS 10 est] esset JV 11 commendauit b 12 acerua CLS 13 patriarum] tribuum apud Cyprianum III lpag. 80 ed. Hartel 17 significari (i fin. ex e m. 1) C 18 qui in domo] 01 sv rq otxta cod. Alex. 10 sint in ras. C ipso C 20 assumunt S 21 domos G hominfl C 22 homine] hominem LSl singulare X 23 unum om. Sl quot] qnod CL consumenda (n fin. 8. I.) C
25 quod] quot b sibi om. LSbd
Locutionnra lib. II. (Locnt. de Eiodo). 553
LXIIII. Sument a sanguine et ponent super duos postes et super limen in domibus, in quibus man- ducabunt illas in eis. cum dixerit: in quibus, diiit etiam. „in eis* more usitatissimo; sed „manducabunt
5 illas* quaeritur quas et intellegitur carnes.hoc enim sequitur: et manducabunt carnes hac nocte assatas igni : quod habent latini codices: qui manducabunt larnem, graeci autem habent xpia, id est carnes, sed genere neutro, ideo in graeco est: in domibus, in quibus manducabunt illa in eis.
10 est uero ista locutio, ut prius diceret illas, quam praediceret quid in consequentibus intellegeretur quas dixerit, similis ei locutioni, quam de filio Moysi exposuimus, cum eum uellet angelus occidere, et exemplum adhibuimus de psalmo: fundamenta eius in montibus sanctis; diligit
15 dominus portas Sion: cuius enim fundamenta non intel- legimus nisi ex consequentibus; sic et hic „in quibus manducabunt illas in eistt, id est in quibus domibus manducabunt illas, intellegitur carnes, de quibus consequenter
* loquitur.
20 LXV. Sumetis autem uobis fasciculum hyssopi et tinguetis ex sanguine qui est iuxta ostium et linietis super limen et super ambos postes de sanguine. etiam hic „fasciculum hyssopi" plures utique fasciculos significat, sicut rana plures ranas et locusta
llb. 12, 7. a 12 Quaest. de Exodo XI 14 Ps. 86, 1.2 20 Ex. 12, 22
1 a] de b 8 quibus] qua CNLS 4 moreositatissimo Cl 5 et om. C 6 hac] ac CN 8 autem om. N xpea scripsi: crea C grea N creas LS %piaL<; bd carnes scripsi: carnem libri 9 graeco (co m. 1 8. I ) C est om. C illa Sl 10 uere N ista] illa bd quam] quas b
11 intellegerentur Cl 12 moyse C 18 adibuimus C 14 dilig& Cl 17 mandacabant L 18 sequentur L 20 sumitis N fascicolum LSl ysopi C ysophi -ZV hysopi JL hisopi Sb 21 tinguetis] ungetis N tin- guitis C iuxta] iusta N hostium LSl 22 linetis N lenietis . d 28 faciculus Lbd ysopi C ysophi N hysopi L hisopi Sb 24 utique] itaque LS om. b fascicolos L1 lucusta C lucustas N
554 ^- Aureli Augustini
plures locustas; tvopus autem iste quando fit in rebus, quae a nobis non ita dici solent, obscuritatem facit
LXVI. Et erit cum dicent ad uos filii uestri: quae est seruitus ista? et dicetis eis: immolatio pascba hoc domino: etiam si non haberet »et*, plenum 5 esset: dicetis eis.
LXVII. Etaduenientes fecerunt filii Israhel, sicut praecepit dominus Moysi et Aaron, ita fecerunt: non adderet: ita fecerunt, nisi mos esset scripturarum.
LXVIIL Et factum est in die illa eduxit dominus 10 filios Israhel de terra Aegypti.
LXVIIIL Ait autem dominus ad Moysen dicens.
LXX. Omne adaperiens uuluam masculina . plura- lem numerum intulit singulari, quia ipsum quod dictum est: omne adaperiens, non utique in uno, sed in multis 1* accipitur. similis est locutio: adtendite, populus meus: tale est et quod paulo post sequitur: omne, quod adaperit uuluam de armentis et de pecoribus, quaecumque tibi nata erunt.omne quaecumque tibi nata erunt ipse modus est locutionis. *°
LXXI. Omne adaperiens uuluam asinae . graecus habet «asini* modo illo locutionis — quod iam in Genesi notauimus — ubi masculinum pro feminino positum est de morte Sarrae dicente scriptura: surgens Abraham a mortuo, et: sepeliam mortuum meum, et talia ibi » saepe dicuntur de mortua.
3 Ib. 12, 26. 27 7 Ib. 12, 28 10 Ib. 12, 51 12 Ib. 13, 1 13 lb. 13, 12 16 Ps. 77, 1 17 Ex. 13, 12 21 Ex. 13, 13
24 Gen. 23, 8. 4
1 plures locustas om. N plure locustas 6 istae N 2 faci& C
4 immolutie, b 5 habere»t (n eras.) 8 6 dicitis C 7 filii isrt fecerut b 8 ita fecerunt om. LSb 9 non— fecerunt om. CN mos esset] mores C esset om. N 12 autem] enim b 16 popule bd 17 et in ras. m. 2 C adaperit (p ex d) N aperit d 18 alt. de om. b 22 quod] quem bd 24 sarae CS2 25 sepelliam C talia] alia C sepe ibi b
L o c u t i o n u m 1 i b. II. (L o c u t. d e Eiodo). 555
LXXII. Propter hoc ego immolo domino omne quodaperit uuluam masculina: similis locutio superiori.
LXXIII. Et erit in signo super manum tuara, id est super opera tua: ubi magis sensus est forsitan quam 5 locutio.
LXXIIII. Et excussit dominusAegyptiosin medium maris . graecus habet: et excussit dominus Aegyptios medium maris.
LXXV. Uidit autemlsrahel manum magnam, quae io fecit dominus Aegyptiis.
LXXVI. Tunc cantauit Moyses et filii Israhel canticum hoc domino et dixerunt dicere; sic enim habet graecus: xal eurav Xs^siv.
LXXVII. Et non inueniebant aquam, ut biberent. 15 poterat nou habere: ut biberent.
LXXVIII. Etmurmurauitpopulus aduersusMoysen dicentes: non „dicens* sed: dicentes; ex pluribus enim populus constat.
LXXVIIII. Et uenerunt omnis synagoga filiorum 20 Israhel in heremo: non dixit „uenit", quia synagoga ex pluribus constat.
LXXX. Murmurabant omnis synagoga filiorum Israhel aduersus Moysen et Aaron: eadem est et ista locutio. 25 LXXXI. Dixit autem dominus ad Moysen: ecce
1 Ex. 13, 15 3 Ib. 13, 16 6 Ib. 14. 27 9 Ib. 14, 81 11 Ib. 15, 1 14 Ib. 15, 22 16 Ib. 15, 24 19 Ib. 16, 1 22 Ib. 16, 2 25 Ib. 16. 4
1 ego] ergo LS 3 Et om. CNLSb in signo 8. Z. m. 2 ut uidetur C signum d 4 omnia opera b forsitam C 8 mediumj jjlscov cod. Graeci 9 que C 11 filiis N 12 xopuo cod. Alex. 18 %a\ tkav XiyovTti; cod. Vat. xat ewiav tu> X«Y*tv cod. Alex. c§ ipan legin C ca- eipanlegim N ce ipan legin LS Xs/av Xtyiv b 16 murmorauit (ra
8. I m. 1) C 17 dices L 19 sinagoga CNLS 20 eremum d sinagoga CNLS 23 et ista] ista Cd 25 autem om. S
556 S. Aureli Angustini
ego pluam uobis panes de caelo: manna pluiturus panes promisit . locutio est, qua panis pro alimento ponitur; amat autem scriptura pluraliter magis panes quam singulariter dicere.
LXXXII. Mane uidebitis, inquit, gloriam <domini>, dum eiaudiet murmurationem uestram super deum, 5 id est quia murmuratis super deum: quod tantum ualet, ac si diceret: aduersus deum. deinde notandum nouo modo hic exauditionem dictam non precantium sed murmurantium, cum reprehendat utique scriptura murmurationem . tamquam hoc dixerit, quod cognouerit deus murmurationem eorum, et ipsam 10 dei cognitionem dixit exauditionem.
LXXXIIL Accedite ante deum; exaudiuit enim murmur uestrum: iterum exauditionem non precum signi- ficat et petitionum sed etiam murmur malorum; hoc et postea dicit deus: exaudiui murmur filiorum Israhel. is
LXXXIIIL Et ecce in facie heremi minutum tam- quam coriandrum, cum totiens deus dicat: faciem terrae sicut hic: faciem heremi, mirum est, unde homines ita errent, cum faciem audierint, ut aliquid tale opinentur, qualis hominis facies est uel alicuius animantis. &>
LXXXV. Secundum numerum animarum uestra- rum; unusquisque cum conmanentibus uobiscum colligite. quam saepe scriptura animas homines appellat — a parte totum — non facile autem carnes pro hominibus, sed carnem, sicuti est: non timebo, quid mihi faciatas caro, quod apertius in eodem psalmo ait: quid mihi
4 Ib. 16, 7 12 Ib. 16, 9. 12 16 lb. 16, 14 21 Ik 16, 16 25 Ps. 55, 5. 12
1 panem CNLS; cf. Quaest. de Exodo quaest. LVIII celo C mannam S mannam CL pluiturus] pluit uobis N 8 magis om. X panem CNLS 4 domini addidi sec. LXX xoptoo 6 quia om. b
murmoratis C 7 deceret Cl 9 rephendat (re 8. I. m. 1) C 12 acce- dite (pr. e ex i) C, (di s. I. m. I) S 18 murmor C 14 murmuris d 15 exaudiuit CNLS murmor Cl 17 coliandrum S 18 homines— errent om. N ; sed spatium sufficiens rel. 19 tale aliquid b 22 uobis- cum 8cripsi: uobis libri 23 hominis C 25 faciat mihi Sb
Locutionum lib. II. (Locut. de Exodo). 557
faciet homo. non tamen diceret: secundum numerum car- nium uestrarum, sicut dixit: secundum numerum ani- marum uestrarum. LXXXVL Et collegerunt illud mane mane: quo- 5 modo puteos puteos, aceruos aceruos, sic dictum est: mane mane.
LXXXVIL Nullus uestrum egrediatur unusqui^que de loco suo die septimo: quod interpositum est: unus- quisque, potuit et non dici. 10 LXXXVIII. Non erat autem populo aqua bibere, id est ad bibendum.
LXXXVim. Et maledicebat populus ad Moysen: id
est maledictis agebat Moysen, hoc est maledicebant illi; nam
hoc in consequentibus ipse dixit: quid maledicitis mihi?
15 LXXXX. Et murmurabat populus ad Moysen di-
centes.
LXXXXI. Et uirgam, in qua percussisti flumen, accipe in manu tua.in qua percussisti dixit pro eo, quod dicimus *de qua percussisti", et est ista locutio creber* 20 rima in scripturis.
LXXXXIL Et sumsit Iotor socer Moysi holo- caustomata et sacrificia deo: sumsit pro eo, quod est obtulit. an forte sensus est, non locutio, ut ea sumsisse intellegatur, quae Moyses obtulisset, quamquam Moyses non *s legatur superius sacrificasse nec Aaron nec quisquam Hebraeorum, qui educti sunt de terra Aegypti, sed tantum
4 Ex. 16, 21 7 Ib. 16, 29 10 Ib. 17, 1 12 Ib. 17, 2
15 Ib. 17, 3 17 Ib. 17, 5 21 Ib. 18, 12
1 faciat LS taraen] autem LSbd 4 colligerunt NS quomodo — mane <m. b 5 puteus prius C 7 «ec. cod. Alex. quisque b 8 loco] loquo C quisque b 13 agerat N agebant LSb 14 maledicis N 15 murmorabat C murmurauit d 17 uirga N qua C percusisti N 19 dicemus N et s. I. m. 1 C est ista] estis N ista] ita b alocutio N 21 suropsit LSb iothor NLSd iethor uel iethro b
olocaustomata C1 22 sumpsit NLSb 23 obtu«lit C 24 que C obtulisse LSb 26 hebreorum (rum 8. I. m. 1) C
558 S. Aureli Augustini
superius scriptum est, quod altare constituerit Moyses et appellauerit illud: dominus meum refugium? istum autem Iotor legimus sacerdotem fuisse Madiam, id est gentis Madiam. mirum est autem, si eius aduentu coepit sacrificare Moyses et non potius ipse Iotor, qui iam sacerdos erat. .=>
LXXXXIII. Graue tibi uerbum h 0 c . subauditur HestK.
LXXXXmi. Et demonstrabis illis uias, in quibus ambulabunt in eis.
LXXXXV. Uerbum autem graue referebant super Moysen; sic enim habet graecus, quod latini interpretati 10 sunt: ad Moysen. illa sane locutione ipsa etiam cura signi- ficatur, qua dictum est: super Moysen, uelut onus ei significaretur inpositum. uerbum autem graue dictum est pro quaestione graui . unde sequitur: omne autem uerbum leue iudicabant ipsi. 15
LXXXXVI. Quod graecus habet: ercovojidtaa), supernomi- nauero aut adnominauero expressius dicitur: quod usi- tatius „cognominauero" nonnulli interpretati sunt . sed non habet necessariam significationem cognominauero; propinquius autem dicitur cognominauero quam nominauero. 20 nam et hoc aliqui interpretes dixerunt.
LXXXXVII. Et ueniam ad te et benedicam te . cum superius pluraliter loqueretur, facietis et immolabitis. dicit: ueniam ad te, tamquam ipsi Israhel, id est populo.
LXXXXVIU. Et hae iustificationes, quas adpones 25
2 lb. 17, 15 6 Ib. 18, 18 7 Ib. 18, 20 9 Ib. 18, 26
16 Ib. 20, 24 22 Ib. 20, 24 25 Ib. 21, 1. 2
2 illut C 3 iothor NLSbd iethor b madia (m 8. I. m. 1) C
niadian bd gentes C 4 mazii C madian bd eius] ad eius b aduentum Nb cepit C 5 et] ut C iothor NLSd iethor b
sacerdus C 8 am^ujabulabant C 9 see. cod. Alex. grauiue d
11 illa saue] illas ane (s add. m. 2) C sanae S ipse C 12 qua] quia LSb honus C 13 significetur LSb grauae S om. 6 15 leue uerbum b iudicabant scripsi sec. LXX: iudicabunt libri 16 epono- mason CNLS siwovojjLaCwv b 18 interpati Sl 20 propinquius — cogno- minauero om. C 25 haec Nb om. C quam &1 adpones acripsi: poncs CNLS*d ponas b
Locutionum lib. II. (Locut. de Exodo). 559
coram illis. si emeris seruum Hebraeum et cetera. notanda locutio, quemadmodum, cum illud dictum est ad Moysen, hoc est, hae sunt iustificationes, quas ad- pones coram illis, tam ad ipsum populum cetera dicuntur
5 quam ad Moysen: si emeris seruum Hebraeum. non enim hoc Moysi dictum est, sed, quod populo diceret, tantum ipsi populo dicebat.
LXXXXVIIII. Pertundet ei dominus auriculam de subula et seruiet ei in sempiternum uel in aeter-
io num, quod graecus habet: *U tov otlwva. ecce quemadmodum scriptura multis locis dicit secundum hoc uerbum graecum asempiternum* uel „aeternum", ubi non intellegitur illa aeternitas, secundum quam nobis aetema promittitur uel secundum quam a contrario igne aeterno mali cremabuntur!
15 neque enim seruus iste, qui uiuere in aeternum non posset, posset seruire in aeternum; sed intellegitur *aetemumtt dictum, cuius temporis finis non est . aut certe aliquid hoc sacramento significatur aeternum.
C. Dabo tibi locum, in quem fugiat ibi, qui oc-
20 ciderit.
CI. Siquispercusseritseruum suum autancillam suam in uirga: quod est „de uirga*.
CII. Lapidibus lapidabitur taurus: quasi possit lapidari nisi lapidibus. differt aliquid ista locutio ab illa, qua
25 diceret more scripturarum: lapidatione lapidabitur, sed tamen similis est.
8 Ex. 21, 6 19 Ib. 21, 13 21 Ib. 21, 20 23 Ib. 21, 28
2 est] sit NLSbd 3 he C hec b iustificationes (ca 8. I. m. 1) C
4 illis] ipsis N tara] iam CLSbd 5 quam] quasi bd si emcris scruum om. N 6 hoc] homini N Moysi] si N diceret om. b 8 pertundit C pertunde L 9 ei om. b 10 iston eon C staneon N istonaeona LS evaiu>v:a b 12 gempix sempiternum (exp. m. 1) C
13 aeternitas illa bd promittuntur bd 14 aeterno om. b cremabantur b 16 istae N possit C 16 posset C 19 ibi om. C 23 posset NLSb 24 lapidare Sl et ante differt add. 8. I. m. 2 S differat L8 25 lapi- datione om. C sed— est om. N; sed sjpatium aptum uaeuum relinquitur
560 S. Auroli Augustini
CIII. Si autem taurns cornipeta erat ante hester- nam et nudiustertianam: pro tempore praeterito posuit partem pro toto, quantumcumque illud fuisset, more scrip- turarum.
CIIII. Si quis autem aperuerit lacum aut exciderit 5 lacum et non operuerit eum et ceciderit illuc uitulus aut asinus, dominus laci reddet. et haec locutio a parte totum intellegenda est; non enim, si equus ceciderit in lacum aut ouis, ideo non reddet, quia hoc scrip- tum non est. 10
CV. Quod autem mortuum fuerit, ipsi erit, pro ,ipsius erit*.
CVI. Si autem depauerit quis agrum aut uineam et admiserit pecus suum depascere agrum alium, id est „alienum". 15
CVII. Si autem pignus acceperis uestem proximi, ante solis occasum reddes ei . genus pro specie posuit: sic enim dictum est, ac si de omni ueste pignus dederit, cum de illo specialiter se dicere ex consequentibus scriptura testetur, qui non habet nisi eam uestem, unde se nocte 20 cooperiat.
VIII. <Et> ecce ego mitto angelum meum ante aciem tuam, ut seruet te in uia, ut inducat te in
1 Ib. 21, 29 5 Ib. 21, 33. 34 11 Ib. 21, 34 13 Ib. 22, 5 16 lb. 22, 26 22 Ib. 23, 20. 21
1 Si] ut N cornipita C cornupeta LS*bd hesternam] ezternam LS 2 et om. N nudustercianam C nudustertianam L8l om. N ante pro m. 1 exp. pte C posuit] posito C 5 aperierit b 6 operierit CL
a
operuerit (u 8. I.) 8 7 reddit C 8 a perte (corr. m. 1) C aperte LS1 aequus NS 9 ceciderit (ci ex ce) N oues C 11 ipsi]
ipsius C pro ipsius erit om. C 14 amiserit C ammiserit NLS 16 acciperis C acciperit N proximi tui b 17 reddis C 18 omni] onia C 20 habent C se om. N 21 cooperiatur N coopereat 6 22 Et addidi sec. LXX 23 ut scripsi sec. Quaest. in Ex. guaest. XCI: et libri
Locutionum lib. II. (Locut. de Exodo). 5(J1
terram, quam paraui tibi. adtende tibi et exaudi eum, aiigelum suum iubet deus exaudiri a populo non utique petentem, sed iubentem.
CVIIII. Et mittam uespas ante te et eiciet Amor*
sreos: a plurali ad singularem numerum se conuertit. intel- legitur autem: eiciet Amorreos uespa, sicut rana, sicut locusta, non quod una sit, sed quod per singularem pluralis numerus intellegitur.
OX. Per partes eiciam illos a te.
10 CXI. Non dispones illis et diis eorum pactum; et non consident in terra tua, ne peccare te faciant ad me: non dixit „in me", idem tamen significat.
CXII. Eespondit autem omnis populus uoce una dicentes.
15 CXIII. Et uiderunt locum ubi steterat ibi deus Israhel. ubi steterat posset sufficere, sed hebraicae dicuntur istae locutiones.
CXIIII. Et inaurabis illa auro . similis est locutio „ lapidibus lapidabitur * .
20 CXV. Cyathos in quibus immolabunt in eis.
CXVL Duas bases columnae uni in ambas partes eius et duas bases columnae uni in ambas partes eius. ne de omnibus diceret, de duabus dicit more suo geminando, sicut puteos puteos, aceruos aceruos, generationes
25 et generationes et similia.
4 Ex. 23, 28 9 Ib. 23, 30 10 Ib. 23, 32. 33 13 Ib. 24, 3 15 Ib. 24, 10 18 Ib. 25, 12 20 Ib. 25, 28 21 Ib. 26, 19
1 adtende tibi scripsi: ante ibi C ante te ibi NL ante te»ibi (t eras.) S ante te ibit bd; cf. Exodi quaest XCI et contra Faustum XV £ 19 p. 461 edit. meae 2 exaudiri (i fin. ex e m. 1) C 4 et 6 amorreus C amorreos N amorr^os Lb ammorreos S Amorrhaeos d 6 eiciet] ei& N; eod. Graeci &xftaXu> et ixgaXels 7 singularem numerum b 8 intellega- tur Cbd 10 illos C dis N 11 ne] nec b 15 ibi] ubi N exsc cod. Alex. deus] dns ds b 16 hebrei$ C ebreicae N hebraeice LS hebraice d 17 iste CLS 20 cyatos CSl 21 (et 22) uni] uiri l 23 ne] nec b 24 puteus puteus C aceruus aceruus C
XXVIII. Aug. soct. III pars 1. < 36
562 S. Aureli Augustini
CXVII. Et columnas inaurabis auro et inaurabis seras auro.
CXVIII. Et inaerabis ea aeramento: talis locutio est <qualis> „inaurabis aurob.
CXVIHI. Extra uelum quod est super testamen- 5 tum.de lucerna accendenda cum diceret, hoc ait, id est quod foris accenderetur, ubi est sanctum, non intra uelamen, quod est super testamentum, hoc est sanctum sanctorum. ergo super non sic ait, tamquam esset tectum uel camera uel firmamentum caeli uel arcae cooperculum, sed etiam quod 10 uice parietis obpositum esset, super dixit: sicut dicimus superiorem discumbere aut stare non utique alterum portari ab altero.
CXX. Legitimum sempiternum in progenies ue- stras: eo modo sempiternum, quo multa superius diximus. 1$
CXXI. Et sumet Aaron nomina filiorum Israhel super rationale iudicii super pectus introeunti in sanctum. consequens erat, ut diceret: introiens in sanctum, hoc est „sumet Aaron introiens", quod aliqui latini soloecismum uitantes interpretati sunt. sed quia et *> graecus introeunti habet et latini aliqui consonant, locu- tionem potius notandam credidi quam corrigendam.
CXXIL Et pones super rationale iudicii fimbrias catenata. et hic latini nonnulli soloecismum cauentes fimbrias catenatas interpretati sunt; graecus autem ss
1 Ex. 26, 29 3 Ib. 27, 6 5 Ib. 27, 21 14 Ib. 27, 21 16 Ib. 2«, 23 28 Ib. 28, 24
2 serras LS 4 qualis addidi: om. CNLSbd; cf. Loc. Nutn. XIIII 5 testamentvm (v swpra o additum) N 6 accendenda (pr. n 8. I. m. 1) C id est om. N 9 sic om. C est CNLbd 10 celi C ar-
chae N coperculum CNL 14 «legitimum (E eras.) S 15 ante eo cxp. est m. 1 eo modo sempiternum in progenies uestras C 16 sumit C 18 in sanctum] sanctuariu b sanctum d consequens— sanctum om. LS 20 solicismum CN solycismum L soloecysmum (e 8. I.) S 22 notan- dum CLS corrigendnm S 24 catenate N catenatas (s s. I.) S
hic] hinc NLS nonnullis N solycismum CLS1 solicismum N
L o c u t i o n u m 1 i b. II. (Locut. d e £ x o d o). 563
habet: toos; y.p(osso6; ti aXt>3t8a>Ta. hanc solemus dicere absolutam locutionem, cum generi masculino uel feminino neutrum infertur, quemadmodum si dicamus: iustititiae ter- renae non sunt stabilia. ft CXXIII. Et Aaron cum coeperit fungi sacerdotio, audieturuox eius intrantiinsanctum in conspectu domini et exeunti. uocem eius ex tintinabulis dixit, qui magis sonus est eius. intranti et exeunti pro „intrantis et exeuntis" posuit datiuum pro genetiuo. io CXXIIII. Et duos renes et adipem quae super eos, subauditur *est\ quod nonnulli interpretes addiderunt.
CXXV. Et separabis illud separatione.
CXXVI. Et cum accendet Aaron lucemas, sero
incendet super illud.sero dixit pro „uespere" et ideo
i& notanda locutio est; otyk quippe graecus habet. sero autem
proprie non solet dici, nisi cum tempus transierit, quo fieri
debuit, quod sero dicitur factum.
CXXVII. Si acceperis conputationem filiorum Israhel in uisitatione eorum et dabunt singuli xo redemtionem animae suae domino et non erit in eis ruina in uisitatione eorum et hoc est quod dabunt tibi. pendet ista locutio, quia interposita est con- iunctio copulatiua: quae si non interponeretur, non penderet. tribus autem locis est posita, quorum undelibet detracta
5 Ex. 28, 35 (31) 10 Ib. 29, 13 12 Ib. 29, 26 13 Ib. 18 Ib. 30, 12. 13
1 tus crosus alysidotan CN toycros . ustoli . sidoton LS too xpossw? oioY)pov b £Xo3i3u>toc d; edit. Graecae aliter coniungunt 3 iustitiae terrenae] iusti&errenae C iustiae (ti «. I. er.) terna (re s.l.er; a ex e) 8 iusti ^ternc b 5 ceperit C sacerdociu C 6 conspectum N 7 tin- tinnabulis bd 9 genitiuo CNS2 10 q: C 12 separauit SL sepa- rabit b 14 uespere, L 15 obse CNLS o$zt b graecus habet om. N; sed apatium uacuum 16 propriae N solet] let C quod N
18 acceperit LS 19 uisitationem N 22 tibi om. cod. Graeci pendit C coniuncio C 24 undelibet (unde «. 7. m. 1) C
36*
564 S. Aureli Augustini
plenam facit esse sententiam. rursum ubi dictum est: si acceperis conputationem filiorum Israhel in uisi- tatione eorum, et dabunt singuli redemtionem animae suae domino; si enim non dixisset: et dabunt, sed tantummodo dixisset: dabunt, finiretur sententia nec s penderet . ita enim diceretur: si acceperis conpu- tationem foliorum lsrahel in uisitatione eorum, dabunt singuli redemtionem animae suae domino. si autem hic ponitur haec coniunctio, deorsum tollenda est, ut ita dicatur: si acceperis conputationem filiorum 10 Israhel in uisitatione eorum et dabunt singuli redemtionem animae suae domino et non erit in eis ruina in uisitatione eorum, hoc est quod dabunt. aut certe in medio, ubi dictum est: et non erit in eis ruina, si detrahas coniunctionem, non pendebit sen- 15 tentia; erit enim sensus: si acceperis conputationem filiorum Israhel in uisitatione eorum et dabunt singuli redemtionem animae suae domino, non erit in eis ruina. cum uero ubique posita est eadem con- iunctio, pendere facit locutionem; ideo eam notandam pu- 20 tauimus.
CXXVIII. Consurrexit populus in Aaron et diierunt ei . usitata locutio est, quia ex multis populus constat. deinde notandum totum pro parte positum. apostolus enim, sicut reuera erat, quosdam eorum dixit hoc fecisse, non 2* totum populum, ubi ait: neque idolis seruiamus sicut quidam illorum.
22 Ex. 32, 1 26 I Cor. 10, 7
1 esse om. b esse sententiara] essentiam LSl rursus LSbd
2 conputacionera (nem *. I. m. 1) G 3 ipsorum CNLSb redemcione C 5 fineretur C 6 ita enim diceretur 8. I. S computatione N 7 fili* orum— uisitatione om. N 8 redemcione C 9 coniuncio G 11 ipso- rum CNLSb 12 redemcione C 14 eorum ubi S est om. S
15 coniuncionem C 16 cdputacionem C 17 ipsorum NLSb 19 ubique] utique LS*b coniuncio C 20 fecit NLS 22 dixerunt] cod. Graeci tempore differunt
Locutionuin 1 i b. II. (Locut. de Exodo). 565
CXXVIHL Surge et fac nobis deos, qui nos prae- cedant. sedenti loquebantur? an potius locutio est notanda, propter quod dicitur saepe: exsurge, domine, aut: surge, deus, iudica terram. 5 CXXX. Et nunc sine me et iratus ira, quomodo „morte morietur"; amat ita loqui scriptura.
CXXXI. Cui sunt aurea, demite: non dixit quid aurea. unde latini interpretes dixerunt: qui habet aurum, demat. CXXXII. Quis ad dominum? ueniat ad me.
io CXXXIH. Fecerunt sibi deos aureos: de uno uitulo. pluralem ergo numerum pro singulari posuit. inde est et illud: hi di tui Israhel, qui eduxerunt te de terra Aegypti. non sane locutiones istae reperiuntur, ubi pluralis pro singulari ponitur, nisi in eo rerum genere, in quo etiam
i5 de pluribus fieri uel intellegi potest. non enim quia unus ille uitulus erat, ideo non et plures fieri poterant aut ideo non multis idolis similis fuerat. hac locutione dictum est latrones insultasse domino, cum hoc unum fecisse scriptura testetur, sed non solus fuerat latro. quin etiam cum ista
20 locutio fit per nomina propria, qualiter eam in scripturis factam nondum conperimus, plures illic inteUeguntur, sicut Phaedras et Medeas quidam dixerunt, cum fuerit una Fhaedra et una Medea; sed Phaedras et Medeas appellauerunt omnes similes Phaedrae et Medeae. ita non sine causa nec utcumque
1 Ex. 32, 1 8 Ps. 43, 27 Ps. 81, 8 5 Ex. 32, 10 7 lb. 32, 24 9 Ib. 32, 26 10 Ib. 32, 31 12 Ib. 32, 4 18 ct Matth 27, 44 19 cf. Luc. 23, 39
3 sepe dicitur (dic&ur N) NLSbd 4 terra C 5 si ne d 6 ita** (q: er.) C 7 ttvt cod. Alex. /puaia cod. Graeci. demitte NSl dimitte L 10 deosj dS C 11 et om. LSb 12 illut C dii LSbd ♦*te (de er. uidetur) S 13 repperiuntur CN 14 genere genere L 16 fin. ideo] ideo et N 19 testatur LSb quin etiam] quinto iam N 21 cuperimus C illic] sic b 22 fedras CNLS phcdras b me^deas C una] unus N fedra CNLS phedra b 23 m$dea C fedras CLS fedra N et Medeas] semper N m$deas C mecUeas (r eras.) S
24 fedrae CNLS phedre, b med*eae (r er.) S utcumque] uicumque N
566 S. Aurcli Augustini
ac passim sicut ab inperitis uitiose fit, sed certo modo certisque regulis istae locutiones interponuntur.
CXXXIIII. Uade, ascende hinc tu et populus tuus, quos eduxisti de terra Aegypti, non „quem" eduxisti: quod ita usitatum est, ut rarius aliter dicatur. 5
CXXXV. Et dixit dominus: deponite stolas gloriarum uestrarum et cultum, et ostendam quae facturus sum tibi. a plurali ad singularem numerum locutionem terminauit, quia multi erant et populus erat, sicut eis dixerat: uos populus dura ceruice; non dixit *tu populus", sed: uos 10 populus, cum uos numeri sit pluralis, populus autem numeri singularis.
CXXXVI. Si inueni gratiam in conspectu tuo, simul ambulet dominus meus nobiscum: tamquam de alio dicat. adsiduae sunt hae locutiones, sed cum dicitur ad 15 deum, putatur patri dici de filio. cum autem talia dicerentur ad Pharaonem et ad Ioseph et ad alios multis locis, genus locutionis intellegebatur.
CXXXVH. Ne quando ponas testamentum his, qui sedent super terram: ac si diceret „sedes habent", quod est *> Bhabitantg.
CXXXVIII. Et deos fusiles ne feceris tibi . locutio est a parte totum significans; non enim quia fusiles tantum- modo nominauit, fieri sculptiles, ductiles fictilesque permisit uel ullum genus simulacrorum aut qualiumcumque factici- 35 orum deorum.
CXXXVIIII. Omne adaperiens uuluam <mihi> mas-
3 Ex. 33, 1 6 Ib. 33, 5 13 Ib. 84, 9 19 Ib. 34, 15 22 Ib. 34. 17 27 Ib. 34, 19
2 iste L 4 aegypto C, (0 corr. ex i m. prima) N nonc (0 ex u) N 7 q: C 9 erat om. b eis om. LSb 10 et populus N dure L dure S1 ceruicis^fc 15 hae om. CN eloquutiones Celocutiones^ 19 ponat NLSb iis d 20 sedet b 21 abitant N 22 deos (os s. I. m. 1) C feceris (ce 8. I. m. 1) C tibi] ibi b 23 fusilis (jpr. s
ex g) C 25 qualicumque LS qlecuque b factitiorum d 27 mihi addidi e u. sequ. masculina C masculinum N
Locutionum lib. II. (Locut. de Exodo). 567
culina . id est: omne adaperiens uuluam mihi erit ex his,
quae sunt masculina. CXXXX. Primitiuum subiugalis redimes oue.et hoc
a parte totum est; neque enim si subiugale non sit iumentum 5 quodlibet, cuius caro tamquam inmunda respuitur, ideo non
est redimendum aut alio quam oue redimendum.
CXXXXL Non occides super fermentum sanguinem
immolatorum meorum: locutio est utique „occides sangui-
nem" pro eo, quod est: occidendo effundes. 10 CXXXXIL Et non dormiet usque in mane immolatio
sollemnitati8 paschae . dormiet dixit „manebit*; nam
caro pecudis occisae et coctae quemadmodum dormiet? quod
ergo dicitur: quare dormis, domine, hoc genere locutionis
dicitur et intellegitur: quare cessas, id est non uindicas. i* CXXXXIII. De quadraginta dierum ieiunio Moysi scriptura
sic loquitur: panem non manducauit et aquam non bibit,
a parte totum, id est a pane omnem cibum et aqua omnem
potum significans.
CXXXXIIII. Excide tibi duas tabulas <Iapideas> sicut *o et primae, subauditur „fuerunt": unde hoc uerbum nostri
interpretes etiam addendum putauerunt, quoniam inusitata est
in lingua latina talis ellipsis.
CXXXXV. Et ait Moyses ad omnem synagogam
filiorum Israhel dicens: plenum esset, et si non haberet » dicens.
3 Ei. 34, 20 7 Ib. 34, 25 10 Ib. 34, 26 13 Ps. 43, 24 16 Ex. 34, 28 19 Ib. 84, 1 23 Ib. 35, 4
1 iis d 4 a parte] aperte L 7 occides (e ex i m. 1) C occidit N firmentum C 8 occidis N 9 occidendfl CN 10 dormiet (t mpra exp. 8) N usque] usque i??que C1 om. b 11 solemnitatis C solompni- tatis N sollempnitatis LS1 pasche C 12 pecodis N quemadmodum] quemammodum LN quomodo bd 13 dormis] obdormis bd 16 man- ducabit N et om. N 17 id est a] a LS om. bd omne SN aquam LS omne N 19 lapideas addidi ex Quaest. de Exodo
quae8t. CLIIII in fine 21 putarunt N 22 elipsis C eUypsis NL elypsis S eclipsis b 23 ait] erat b sinagogam CNS 24 etsi] si N
568 S. Aureli Augustini
CXXXXVI. Et adtulerunt unusquisque quod adfe- rebat cor eorum . poterat usitatius dioi: et adtulit unus- quisque quod adferebat cor eius.
CXXXXVII. Et quibus uisum est animae eorum adtulerunt demtionem domino, non dixit: et sicut uisum 5 est animae eorum.
CXXXXVIII. Et omnis cui inuentum est apud eum coria arietum rubricata, quod diceretur usitate: et omnes apud quos inuenta sunt coria arietum rubricata.
CXXXXVIIIL Omnis adferens demtionem argentum 10 et aes adtulerunt demtiones domino . usitatius diceretur: omnis adtulit quam omnis adtulerunt.
CL. Et apud quos inuenta sunt apud eos ligna inputribilia: apud eos more scripturarum additum est; nam sine hoc esset plena sententia. 15
CLI. Et omnis mulier sapiens mente manibus nere. quasi nere possit non manibus; et „sapiens nere* elegans atque inusitata locutio est. deinde: omnis mulier ad- tulerunt more superiorum plurali concluditur singularis, quia „omnis mulier adtulit" usitatius diceretur. 20
CLII. Et omnes mulieres quibus uisum est sensu suo in sapientia nerunt pilos caprinos . notandum sapientiam in his artibus saepe appellare scripturam, id est oorptav.
CLIII. Et conpositiones et oleum unctionis et con- **
1 Ex. 35, 21 4 Ib. 35, 21 7 Ib. 35, 23 10 Ib. 35, 24
13 Ib. 35, 24 16 Ib. 35, 25 21 Ib. 35, 26 25 Ib. 35, 28
1 afferret Sb 2 dicere b 4 sec. cod. Alex. 7 initium sec. cod. Alex. aput CN 8 rubicata LS et om. LSbd 9 aput C
rubicata LS 10 sec. cod. Alex. omnis L1 ouis S redemptionem b 11 dicere (in fine uersus) C 12 quam omnes L quam oms S 13 Et] Et omnis N aput (bis) C 14 addictum N 15 nam] nunc b ante sine er. sine C 16 et 17 neere CNLS 17 posset NLSbd 18 adque C 21 sensu suo s. I. S .22 sapientia sua (sua semierasum) S neerunt CNLS caprinus C 23 scripturam (tu «. I.) S scripram L 24 sophian CNLS sophia b
Locutionum 1 i b. II. (L o c u t. d e E x o d o). 569
positionem incensi: non conpositiones aliquas eitra debe- mus intellegere, sed, cum dictum esset: et conpositiones, per coniunctionem copulatiuam non aliud adiunxit sed quod dixerat exposuit, ut sciremus, quas conpositiones, et oleum,
6 inquit, unctionis et conpositionem incensi. compositiones autem uocat, quia ex multis ista confecta sunt.
CLIIIL Et omnis uir et mulier quorum adferebat sensus eorum, ut intrarent et facerent omne opus quodcumque praecepit dominus fieri illud per Moysen,
io adtulerunt filii Israhel demtionem domino. ergo omnis uir et mulier intelleguntur filii Israhel. ceterae locutiones similes superioribus.
CLV. Pacere aurum et argentum et aes: pro eo, quod est: facere ex auro et argento et aere; non enim aurum
is facidbant sed ex auro. tale est etiam quod paulo post dicit: et operari ligna, hoc est: ex lignis.
CLVLFacere omnia opera sancti, textilia et uaria te- xere cocco et bysso, facere omne opus architectonicum uarietatis. ecce et in rebus textilibus architectonicum opus
20 appellat; mirum nisi propterea, quia tabernaculo fiebant, quod aedificii simile fuit et tamquam domus erigebatur. quid autem dicat: opera sancti, non euidenter adparet, utrum sancti sacerdotis, quoniam et de stola uel de stolis eius haec dicuntur, an sancti dei, in cuius cultum haec tiebant, an
25 opera sancti, sicut dicebatur sanctum et sanctum sanctorum.
7 Ex. 35, 29 13 Ib. 35, 32. 33 17 Ib. 35. 35
1 deraus LSl 2 et om. CN 3 coniuncionem C aliut C adiuncxit N 4 cuposiciones C compossit (uacuum spatium 12 litter.) N et oleum
om. N 5 cflpositionera C compositionem LS 6 ista] ita LS 11 ceterae] certere N 12 similis C 14 aere] here N 15 tale est] deest N paulo] populo N 16 operari] erari N ligna] ligno S 17 Facere] mire N uaria] idaria C 18 et cocco N faceret N arcitec- tonicum N 19 et om. LSb arcitectonicum N 20 tabernaculum fiebat Cd 21 edificio b similis&ft domos C 22 dicataJV 23 de stolis eius om.N; sed spatium uacuum adest 24 an sancti dei om. N in cuius] uicinius b cultu LSb uultum N 25 sicut] aut N discernebantur N
570 S. Aureli Augustini
CLVIL Umeralia continentia ex utrisque partibus eius: non dixit ex utrisque partibus eorum, quamuis illa umeralia, non umerale dixisset, sicut solet umerale dicere; ipsum enim appellauit pluraliter umeralia, sicut stolam et easdem stolas. *
CLVIII. Et Eliab filius Achisamach de tribu Dan, qui architectonatus est textilia et consutilia et diuersicoloria texere de cocco et bysso. nouo more dicuntur architectonari textilia. etiam illud a parte totum intellegendum est, quod ait: texere cocco et bysso; ex 10 his enim et cetera intellegimus, id est purpuram et hyacinthum.
CLVIIII. Et fecerunt filii Israhel, sicut praecepit dominus Moysi, ita fecerunt: plenum esset, etiam si non adderetur: ita fecerunt.
CLX. Et fecit Moyses omnia, quae praecepit ei « dominus, ita fecit: similiter, ut dictum est et filiis Israhel.
LIBER TERTIUS. LOCUTIONES DE LEUITICO. I. Homo ex uobis si obtulerit dona domino a peco- ribus, a bubus et ab ouibus offeretis, hoc est: si a pecoribus offeretis, a bubus, ab ouibus offeretis. ouium nomine 20 etiam caprarum genus inclusit, sicut et in aliis locis solet
1 Ex. 36, 11 (39, 4) 6 Ib. 37, 21 (38, 23) 12 Ib. 39, 11
15 Ib. 40, 14 18 Leu. 1, 2
1 (3, 4) humeralia S*bd 2 eius] cwtou cod. Alex. 4 umeralia]
umera C stolu C stola N 6 eliabus N Achisaraach] achiac C acisamaciVachisamech6 7 arcitectonatus N textiliaeiV 8 uersicolaria JV 9 arcitectonari N texitilia N 10 ait om. N coccum N et bysso] cum ipso N 11 intelleguntur N purporam C purpura XS ycen- thum C hyaquintum N hyacintum L hiacintum S 13 etiamsi] si N 15 q: C 16 et filiis] et filii LSb de filiis d Expliciunt locutiones lib exodi feliciter Incipiunt questiones libri leuitici fol. 106* C Explicit . locutiones exodi feliciter incipit locutiones libri leuitici fol. 66b ^TExpliciunt locutiones exodi Incipit liber locutionum leuitici L fol. 18 S Inde a libro III etiam cod. Trecensis 197 uar. lectiones recepi.
18 'po^zort cod. Alex. 19 et 20 bobus Td 20 offeretis fin. om. T 21 et om d
Locutionuiu lib. III. (L o c u t. d e L e u i t i c o). 571
K. Et confringes ea fragmenta, id est: confringendo facies ea fragmenta.
III. Et cognitum ei fuerit peccatum quod peccauit in eo. duo modi locutionis hic notandi sunt: et peccatum 5 peccauit et, quod addidit: in eo. in quo enim nisi in ipso, id est peccato?
IIII. Si autem anima peccauerit et audierit uocem
iurationis et ipse testis fuerit aut uiderit aut con-
scius fuerit, si non nuntiauerit, et accipiet peccatum.
10 plus uidetur habere „et"; nam eo dempto integre sequitur:
accipiet peccatum.
V. Si autem anima peccauerit et audierit uocem iurationis et ipse testis fuerit aut uiderit aut con- scius fuerit, si non nuntiauerit . et positum est pro „id
i6 est"; nam sic dici posset nostrae locutionis consuetudine: si autem anima peccauerit, id est audierit uocem iurationis et cetera.
VI. Aut tetigerit ab inmunditia hominis, ab omni iramunditia eius quam si tetigerit inquinetur, et
20 latuit eum, post hoc autem cognouerit et deliquerit, cum recto ordine dicendum esset: et deliquerit, post hoc autem cognouerit.
VII. Anima si latuerit eum obliuione et pecca- uerit nolens.non ait „si latuerit eam", quoniam animam
2* pro homine ponit, sicut facit et in aliis, ubi animam prius dixit, quae generis feminini est, postea masculinum infert genus ad hominem referens. sed hic multo est haec locutio pressior, quoniam continuatim utrumque genus positum est, ut diceretur: anima si latuerit eum.
1 Leu. 2, 6 3 Ib. 4, 23 7 Ib. 5, 1 12 Ib. 5, 1 18 Ib. 5, 3 23 Ib. 5, 15
3 ci eras. est T 10 habere (h *. I. m. t) C dempto corr. m. 1 ex iuito C 14 si addidi secutus locum superiorem; pro si praebct et T 26 dicit d
572 S. Aureli Augustini
haec locutio teiruit interpretes latinos et noluerunt eam transferre, sed ita posuerunt : anima si qua latuerit et peccauerit non uolens, cum aliud sit utique, si anima lateat. aliud, si animam lateat; hoc autem scriptura dicit: si lateat eam, non, si ipsa lateat. in graeco autem 5 alio inuenimus: anima si latuerit ea obliuione; sed etiam ipse in consequentibus masculinum intulit dicens: sacerdos exorabit pro eo, et dimittetur illi, quod ibi habet otDtw. unde adparet scriptorem timuisse soloecismum nec tamen perseuerare potuisse in genere feminino uictura euidentia 10 scripturae consequentis.
VIII. Ista holocaustosis super incensionem eius super altare totam noctem usque in mane, ot ignis altaris ardebit super illud: potuit non habere „etg atque ita dici: totam noctem usque in mane ignis altaris 15 ardebit. sed addita ista coniunctio facit obscuritatem his, qui in talibus scripturarum locutionibus non adsuefacti sunt.
VIIII. Ista lex sacrificii, quod offerent illud filii Aaron sacerdotes ante dominum: nihil deesset, si non haberet willudB. 30
X. Sancta sanctorum est. sic habet et graecus; sed graeca locutio est, quam nostri quidam transferre nolentes dixerunt: sancta sanctorum sunt.
XI. Occident arietem qui pro delicto ante dominum. latini interpretes addiderunt „est" et dixerunt: qui pro » delicto est. quod graecus non habet.
XII. Et si uotum aut uoluntarium sacrificauerit donum suum, quacumque die obtulerit sacrificium, ecletur crastina die . pro eo, quod est „postera die*: unde alii „altera die* interpretati sunt. 30
7 Leu. 5, 16 12 Ib. 6, 9 18 Ib. 6, 14 21 Ib. 6, 17 24 Ib. 0, 32 (7, 2) 27 Ib. 7, 6 (16)
2 sed] et T 6 ea 8 auto C ante in ras. T 9 soljcismum C1 10 uinctum CT 12 isto T holocausto sis T 18 offerunt d 19 sacer- dotes om. eod. Graeci 24 occidunt C 25 interpretes (e fin. ex i) C 27 initiim respondet cod. Alex. 28 obstullerit C
Locutionum lib. III. (Locut. de Leuitico). 573
XIII. Coquite carnes in atrio tabernaculi testimonii in loco sancto et ibi edetis eas et panes qui sunt in canistro consummationis, quomodo praeceptum est mihi dicens: Aaron et filii eius edent ea. hanc locu* 5 tionem quidam transferre nolentes dixerunt: quomodo prae- cepit mihi dicens, quia hoc uidetur consequens, ille autem in nostrae locutionis consuetudine soloecismus est.
XIIII. Et ad ostium tabernaculi testimonii sede- bitis septem dies die et nocte.pro eo, quod est „habi- 10 tabitis*.
XV. Et ait Moyses ad Aaron: accede ad altare et fac quod pro peccato tuo et holocaustum <tuum> et exora pro te et domo tua et fac dona populi et exora pro eis, quomodo praecepit dominus Moysi. non ait
15 ,quomodo praecepit dominus mihi", sed ita locutus est quasi fuisset alter Moyses, cui doroinus praecepit, et alter iste, qui hoc ad Aaron loquebatur.
XVI. Et locutus est dominus ad Aaron dicens: uinum * et siceram non bibetis et cetera. quam locutionem domini
20 ita concludit: omnia legitima, quae locutus est dominus ad eos per manum Moysi . cum dominus loqueretur, non ait: quae locutus sum ad eos per manum Moysi, sed ea locutione usus est, qua superius ipse Moyses.
XVII. Legitimum aeternum in progenies uestras 25 distinguere inter medium mundorum et contami-
natorum et cetera. notandum, quemadmodum dicat aeter- num, quod utique non erit sine fine.
XVIII. Moyses loquens ad Aaron, Eleazar et Ithamar filios eius inter cetera etiam hoc ait: a sacrificiis salutarium
30 filiorum Israhel. brachium ablationis et pectusculum
1 Leu. 8, 31 8 Ib. 8, 35 11 Ib. 9, 7 18 Leu. 10, 8. 9. 11 24 Leu. 10, 9. 10 29 Ib. 10, 14. 15
2 qu$ T 4 ea scripsi: eam CTbd 6 Ulud T 12 tuum addidi sec. Quaest. in Leu. quaest. XXVII 14 precepit C 15 loquutus C 20 quae] q: C 22 manu C 26 notandum (tan in fine uers. alia manus add.) C
574 S. Aureli Augustini
segregationis super hostias adipum offerent segre- gationem segregare ante dominum. et erit tibi et filiis tuis et filiabus tuis tecum legitimum aeternum, cum hoc totum finem fuisset habiturum.
XVIIII. Cum de animantibus, quae in aquis sunt, prae- 5 ciperet, quae sint eorum munda uel inmunda, in aquis, inquit, et in mari et in torrentibus. sed in mari latini codices habent, quia nimis insolens fuit pluralem nnmerum transferre de graeco et non dicere in mari, sed in maribus, maxime propter ambiguitatem, ne non maria, sed mares intel- 10 legerentur, id est masculi . nam nihilo minus insolens est quod tamen interpretatum est de sanguinibus, quia latina lingua sanguinis numerum pluralem non recipit uel in ipso nominatiuo casu. nam etsi ab eo, quod est mare, nemo dicit maribus, dicuntur tamen maria, cum sanguines non dicantur i5 et tamen scriptum est: libera me a sanguinibus, et: non congregabo conuenticula eorum de sanguinibus. ergo et maribus ita dici posset, nisi, ut dixi, ambiguitas uitaretur. torrentes uero isto loco pro fluminibus posuit scriptura, cum torrentes proprie dicantur hiemales fluuii, qui siccantur aestate *, et ideo pisces habere non possunt. unde nonnulli interpretes nostri non torrentes interpretari sed flumina maluerunt. poni autem in scripturis torrentes pro fluminibus locus ille psalmi satis ostendit, ubi legitur: et torrente uoluptatis tuae potabis eos. non enim tale aliquid intellegi uoiuit nomine ^ torrentis, quod ad tempus flueret ac deinde siccaretur, cum sequatur et dicat: quoniam apud te est fons uitae, quae utique aeterna est et indeficiens.
XX. Sed haec edetis a repentibus uolatilibus, quae ambulant super quattuor, quae habent crura superi- w ora pedum eius: non dixit „pedum suoruni*.
6 Leu. 11, 9 16 Ps. 50, 16; 15, 4 24 Ps. 35, 9. 10 29 Leu. 11, 21
1 offerjrent CT% 2 dominum scripsi sec. LXX: deum CTd 3 prius
tuis om. CT 5 animantis C 6 sunt T 12 quod] sed d 14 nomina-
tibo Cl 15 sanguina CT 18 poset C 20 hyemales d 23 iste 2
30 super om. Cl post quattuor add. 8. I. m. 2 pedu eius C,T
Locutionura lib. III. (L o c u t. d e L e u i t i c o). 575
XXI. Et eritis sancti, quoniam sanctus ego . sub- auditur „sumtt. unde plerique nostri interpretati sunt: quo- niam sanctus sum ego.
XXII. Et locutus est dominus ad Moysen dicens. haec usitatissima locutio est et creberrima in scripturis: locutus est dicens. sed ea, quae sequitur, rarius reperitur et latini sermonis coartat inopiam . graecus enim habet: xal epeis rcpos atkotis Xs^wv, quod latine exprimi posset *et dices ad eos dicens"; minus autem offendit, si dicatur „et inquies
iu ad eos dicens", et similius est graeco, quia et ille non dixit: Xi£etc icpos aotooc X£y<ov, sed: ipsi<; rcpo; aaxoti^ Xe^wv.
XXIII. Mulier, quaecumque semen receperit et pepe- rerit masculum, et inmunda erit septem dies.nostri plerique noluerunt transferre, sed ita dixerunt: mulier, quae-
i5 cumque semen receperit et pepererit masculum, in- munda erit septem dies. illa ergo locutio, quoniam et graeco eloquio inusitata est, posset nec in graeco transferri; quia uero eam Graecos transferre non piguit, cur Latinos piguerit ignoro.
20 XXIIII. Triginta et tres dies sedebit in sanguine mundo suo. similiter et de illa, quae feminam peperit, dictum est: sedebit in sanguine mundo suo, sed dupli- catis eisdem diebus, id est sexaginta sex diebus. sedebit ergo dictum est „manebit"; non enim per tot dies de sella
tt ei surgere non licebat.
XXV. Homini si cui facta fuerit in cute corporis eius cicatrix signi lucida. notandum cicatricem dicere scripturam non uulneris, sed etiam solius coloris notam.
1 Leu. 11, 44 4 Ib. 12, 1 12 Ib. 12, 2 20 Ib. 12, 4. 5 26 Ib. 13, 2
2 oti ay'.e»<; *ifu 6fw cod. Graeci 7 ce eris prosautus/ ///legon (legon add. m. 2) C,T 8 Xffwv om. cod. Graeci 9 dicat Cl 11 lexis autos legon sed eris autos legon CT 12 et om. CT peperit CT 15 semen om. T peperit CT 18 quur C 20 tres] sei CT 21 cod. Graeci : axafrdpT(|>; aliqui autem codices Graeci non habent: in sanguine mundo 8uo, sed: in sanguine inmundo suo ait Augvstinus in Quaest. in Leu. quaest. XL 22 dictum (c 8. I. m. 1) C
576 3. Anreli Augnstini
XXVI. Et fuerit in cute coloris eius tactus leprae . tactum dicit ipsam maculam. quod ipse homo lepra sit tactus.
XXVII. Et uidebit eum sacerdos et inquinabit eum: pro eo, quod est „inquinatum pronuntiabit*.
XXVIII. Et pilus qui est in tactu conuertatur albus: * id est: conuertatur in album.
XX VII II. Et purgabit eum sacerdos: signum enim est . purgatum pronuntiabit. sicut „inquinabit". quod supra dixit inquinatum pronuntiabit.
XXX. Et uiderit eum sacerdos. et ecce commutata 10 est significatio in cute. et inquinabit illum sacerdos . plus habet et: nam ea coniunctione detracta integer sensus est hoc modo: si autem conuersa fuerit significatio in cute, posteaquam uidit eum sacerdos. ut purget illum, et uisus fuerit denuo sacerdoti, et uiderit eum sacer- is dos, et ecce commutata est significatio in cute, in- quinabit illum sacerdos.
XXXI. Et tactus leprae si fuerit in homine, ueniet ad sacerdotem; et uidebit sacerdos, et ecce cicatrix alba in cute, et haec mutauit pilum album, et a sano *o carnis uiuae in cicatrice . id est: mutauit pilnm in album colorem in cicatrice; mutauit autem a sano carnis uiuae, id est, quia non talem pilum habet, quod sanum est in carne uiua.
XXXII. De leproso cum loqueretur, ait: et inmundus inmundus uocabitur, quasi non satis esset semel dicere: in- 25 mundus uocabitur. quamquam nonnulli codices ita habeant, in alio graeco itainuenimus semel dictum : inmundus uocabitur. item paulo post dicit: cum sit inmundus, inmundus
1 Leu. 13, 2 3 Ib. 13, 3 5 Ib. 13, 3 7 Ib. 13, 6 10 Ib. 13, 7. 8 18 Ib. 13, 9. 10 24 Ib. 13, 45. 46
17 illum] eum T 18 leprae] lepra est CT si s. I. m. 1 C
20 mutabit C 21 mutabit CT 22 cicatrice scripsi: cicatricem CTd 28 uiuat d 24 Einc incipiunt cod. NLS et b loqueretur] loqueretur dfts b et om. N 26 habent NLS1 tamen in (taraen s. I. add. m. 2) S cod. Graeci: ay.dd-apxo? xsxX^sstai 27 dictum (c 5.
I m. 2) C
Locutionum lib. III. (L o c u t. d e L e u i t i c o). 577
erit: quod iu latinum de graeco non sicut positum est exprimi potuit . ait enim graecus: ixdOapxo^ <ov axdOaptos Satat; quasi diceret „inmundus existens inmundus erit'. sed non hoc est existens, quod graecus dixit oiv, sed si dici posset 5 ^essens* ab eo, quod est esse, non ab eo, quod est existere. XXXIII. Et uestimento si fuerit in eo tactus leprae. potuit usitate ita dicere: et in uestimento si fuerit tactus leprae.
XXXIIIL Aut in omni uase pelliceo in quocumque 10 fuerit in eo tactus . poterat satis esse: in quocumque fue- rit tactus.
XXXV. Et ecce non commutauit tactus aspectum suum, id est colorem, in quo aspicitur . non enim aspectum, quo ipse aspicit; tactum quippe ipsam maculam dicit. 15 XXXVI. Et accipiens sacerdos de emina olei super- fundet in manum sacerdotis sinistram . non dixit „in manum suam sinistram", cum utique in suam faciat.
XXXVII. Uiro, uiro cuicumque fuerit fluor.
XXXVIII. Et homo cuicumque exierit ex eo concu- 20 bitus seminis.
XXXVIIH. Et omne super quodcumque dormit super illud.
XXXX. Et omne super quod sederit super illud inmundum erit. 25 XXXXI. Et emittet in manu hominis parati in here-
6 Leu. 13, 47 9 Ib. 13, 52 12 Ib. 13, 55 15 Ib. 14, 15 18 Ib. 15, 2 19 Ib. 15, 16 21 Ib. 15, 20 23 Ib. 15, 20 25 Ib. 16, 21
2 ait (i ex u m. 2) S acatartos on acatartos este C acataptoyon- aptopetie N acathartos on achathartos este LS ayataptos ov ar/axapxoq eate b 4 exsistens C dicit d u>v] on CL on NS ov b 5 esse om. b exsistere C 6 sec. cod. Alex. uestimento] uestimenta C in uestimento JV lep C lepre JV 7 usita et N ita om. C 9 Aut] Et# pellicio CN quocunque N 10 fuerat/m. LS 12 commutabit C 13 quem bd 14 ipsam] isam N 15 hemina Nbd 16 sacerdos Cl 17 utique inj utique in manum N faciet bd 29 cubitus N 21 quod- cumque C 23 omnes N
XXVIII. Aug. sect. III pars 1. 37
578 S- A u r e 1 i Augustini
mum. id est: emittet in heremum in manu hominis ad hoc parati: de hirco emissario loquebatur, cum hoc diceret.no- tandum est autem, quomodo dicat scriptura in manu.
XXXXII. Homo, homo filiorum Israhel, id est: ex filiis Israhel . ista autem repetitio quemlibet hominem uidetur .-. significare, id est: ille aut ille.
XXXXIII. Turpitudinem patris tui et turpitudinem matris tuae non reuelabis . hac locutione concubitum uetuit cum his personis.
XXXXIIII. Turpitudinem fratris patris tui non re- io uelabis et ad uxorem eius non introibis; propinqua enim tua est . et posuit pro ,id est"; hanc enim dicit turpitudinem fratris patris eius, id est turpitudinem patrui. pudenda uxoris patrui.
XXXXV. Et exhorruit terra eos, qui insident super 15 eam, id est: sedes habent, quod est „habitant".
XXXXVI. Et permetentibus uobis messem terrae uestrae non perficietis messem uestram agri tui per- metere. hoc, quod a plurali coepit et ad singularem numerum terminauit, plerique latini interpretari noluerunt. sed dixerunt: 20 agri uestri, ubi dictum est: agri tui, quasi Graecus hoc non posset dicere; magis ergo locutio notanda fuit quam-emendanda.
XXXXVII. Quicumque acceperit sororem suam ex patre suo aut ex matre sua et uiderit turpitudinem eius et ipsa uiderit turpitudinem eius, <inproperiuni 25 est; exterminabuntur in conspectu generis sui:> tur- pitudinem sororis suae reuelauit, peccatum fsuum] accipient . peccatum posuit pro „poena peccati*.
4 Leu. 17t 3 7 Ib. 18, 7 10 Ib. 18. 14 15 Ib. 18. 25 '
17 Ib. 19, 9 23 Ib. 20, 17
2 emissorio CNL 3 manum CL 11 et om. b 12 dici LSl 13 patrui om. N patrui] patruum eorum N 15 exorruit JV 16 habi- tet b 18 tui] uestri b 20 terminabit C 21 grecus LS 22 possent K emendenda i1 23 acciperit LS* 2o ipse b turbitudinem C in- properiura— gen^ris sui addidi ex Quaestionum libro III. quaest. LXXV 27 suum inclusi 28 posuit) pro posuit Ar ponae N1
Locutionum lib. III. (L o c u t. d e L e u i t i c o). 579
XXXXVIII. Et segregabitis uosmet ipsos inter me- dium pecorum mundorum et inter medium pecorum inmundorum et inter medium uolucrum mundarum et inmundarum. segregabitis uosmet ipsos, dixit, inter me-
5 dium mundorum et inmundorum, quoniam segregantur munda ab inmundis uel a mundis inmunda; noua est omnino locutio. aliud est enim „segregabis inter medium pecorum mundorum et inter medium pecorum inmundorum*, sicut saepissime loqui solet, aliud est, quod modo ait: segregabitis uosmet
10 ipsos, tamquam illa ab alterutris segregantes se ipsos segre- gent ab utrisque tamquam iudicando inter utraque.
XXXXVIIII. Dic sacerdotibus filiis Aaron et dices ad eos: in animabus non inquinabuntur in gente eorum nisi in propinquo qui proximus est eis . in luctu
i> dicit, qui debetur animabus defunctorum; ideo enim lugetur, quia excesserunt.
L. Et caluitium non rademini super mortuum et super carnes suas non secabunt sectiones . usitata esset locutio „carnes suas non secabunt sectionibus".
20 LI. Mulierem fornicariam et profanam non accipient et mulierem eiectam a uiro suo, quoniam sanctus est domino deo suo. non dixit „quoniam sancti sunt", sed tamquam de uno loqueretur, cum coeperit a plurali. deinde sequitur singulariter: sanctificabit eum; dona domini dei
25 uestri iste offeret; sanctus est, quoniam sanctus ego dominus, qui sanctifico eos, rursus ad pluralem conclusit.
1 Leu. 20, 25 12 Ib. 2i, 1. 2 17 lb. 21, 5 20 Ib. 21, 7. 8
6 uel a mundis om. X spatio uacuo relicto omnino] omnium b
9 post solet add, m. 2 8. I. scriptura et S quod] quo LSl ait
s. I. m. 1 S 10 illa om. b alterutrura b segregantes se] segregan esse C 13 in animabus om. b 14 in ante propinquo om. LSb
15 lugentur b 17 rademini caput (?); cf. Loc. de Numeris XIIII
18 sectiones] secationes LSb 21 a om. LSb 23 cum om. C c^perit C 24 sanctificauit NLSd sanctificaui b cqiazti cod. Alex; sed cf. Quaest. in Leuit. quaest. LXXVIII
580 $. Aureli Augustini
LII. Si autem sacerdos possederit animam emtam pecunia, hic edet de panibus eius . non dixit: haec edet, cum animam dixerit, quae generis est feminini; sed potius ad illud respexit, quod per animam significare uoluit, id est hominem.
LIII. Et filia hominis sacerdotis si fuerit uiro alie- nigenae, id est: si nupserit uiro alienigenae.
LIIIL Et locutus est dominus ad Moysen dicens: uitulum aut ouem aut capram cum natum fuerit et erit septem dies sub matre sua.plus uidetur habere et 10 secundum usitatissimas locutiones in scripturis quas latini plerique transferre noluerunt.
LV. Et sanctificabor in medio filiorum Israhel: quod est „sanctus habebor". neque enim dominus etiam praeter filios Isruhel non est sanctus. eo sensu dictum est et i* in oratione dominica: sanctificetur nomen tuum, id est sanctum habeatur ab hominibus.
LVI. Loquere ad filios Israhel et dices ad eos: solle- mnia domini quae uocabitis uocata sancta ista sunt sollemnia mea . sex diebus facies opera . cum ad plures a> loquendum dixerit, tamquam ad unum postea loquitur.
LVII. Et numerabitis uobis a die crastino sabbati, quo obtulerit gremium superpositionis, septem septi- manas integras numerabis . non dixit „numerabitisa, cum ad plures superius loqueretur. &
LVIII. Et cum nominasset filius mulieris Israhe- litidis, nomen maledixit . cum hic non addideril «dei*.
1 Leu. 22, 11 6 Ib. 22, 12 8 Ib. 22. 26. 27 13 lb. 22, 32 16 Matth. 6, 9 18 Leu. 23, 2. 3 22 Ib. 23, 15. 16 26 Ib. 24, 11
1 emptam LSb 2 pecuniam LS 6 sacerdotis hominis b 7 nub- serit L alienigena X alienigene L 9 aut capram] ad caprara A"
10 diebus Ar 18 {et 20) sol]emnia S solemnia bd 19 q: C sunt ista N 20 sex diebus] sed diebus sex b facietis L facie^s (n er.) S 22 a die] ad te X 23 qua XLSbd optulerit CS superpositiones X septem] semente* X 26 filios XLS1 mulieris om. XLS isra-
elitidis X
Locutionum lib. III. (L o c u t. d e L e u i t i c o). 581
manifestum et tamen nomen dei esse intellegendum , cui
maledixit. LVIIII. Homo, homo si maledixerit deura suum pec-
catum accipiet. ecce ubi satis adparet locutionis esse, cum 5 dicitur: homo, homo, tamquam dicat „homo ille aut ille\
hoc est quicuraque homo, non, sicut quidam putauerunt:
homo, homo ita dici, tamquam laudabiliter nuncupetur, ac
si diceretur: homo, sed homo; id est: non qualiscumque
uelut similis pecori, sed qui uere sit homo. quem sensum 10 non esse uerum, sed locutionis hoc esse scripturarum aperte
hic ostenditur, cum in eo dicitur, qui culpatur, non qui
laudatur. LX. Cum de seruis ageret, quos liceret habere Israhelitis,
et erunt uobis, inquit, in possessione in aeternum, cum is utique aeterni moriendo esse non possent uel domini uel
serui . aeternum ergo dixit, ubi non est temporis praestitutus
modus, quousque seruiant, sicut constitutus est eis, quos in
remissione dimitti iubet libertati suae. LXl. Siin praeceptis meis ambulaueritis et mandata 20 mea obseruaueritis et feceritis ea, et dabo pluuiam
uobis in tempore suo . superfluum est „ettf consuetudini
locutionis nostrae, sed more scripturarum additum; sequebatur
enim: dabo uobis.
LXII. Et si usque adhuc non oboedieritis mihi, et
*> adponam castigare uos septies in peccatis uestris .
etiam hic superfluum est „ettf; sequebatur enim: adponam
3 Leu. 24, 15 14 Ib. 25, 46 19 Ib. 26, 8. 4 24 Ib. 26, 18
3 av&pu>rco; setnel offer. cod. Graeci 4 quu C 5 homo, homo om. X 7 nunccupetur N 9 peccori N 13 serbis C 14 erunt (n s. I m. 1) C inquit uobis NLS possessionem bd 15 moriendo (en s. I. m. 1) C uel—serui om. K; spatium sufficiem uacuum 16 prestitutus CKL
prescitus b 20 obserbaueritis C eft C 22 locutionis (s m.
1 s. I.) S additur N 25 septies septies (alt. septies s. I. m. 2) S septiens L
582 S. Aureli Augustini
castigare uos: quod autem ait „septiestf, pro omni numero accipiendum est.
LIBER QUARTUS. LOCUTIONES DE NUMERIS.
I. Et uobiscum erunt unusquisque secundum tribum uniuscuiusque principum.
II. Filiis Symeon secundum propinquitates eorurn. secundum populos eorum, secundum domos familia- rum eorum, secundum numerum nominum eorum, secundum caput eorum, omnia masculina a uiginti annis et supra, omnis, qui procedit in uirtute, re- w cognitio eorum. haec locutio, quod non dicit: filii Symeon uel ex filiis Symeon, sed filiis Symeon datiuo casu.et hoc seruat deinceps in ceteris tribubus, non est translata ab interpretibus latinis. quos inspicere potuimus. in sola auteni tribu Ruben quae prima numerata est, non est ista locutio: 15 non enim ait: filiis Kuben secundum propinquitates eorum, et cetera, sed ait: et fuerunt filii Ruben primogeniti Israhelis secundum propinquitates eorum, et deinde similiter ut in ceteris.
III. Et fecerunt filii Israhel secundum omnia, quae 20 mandauit dominus Moysi et Aaron, ita fecerunt.
4 Num. 1, 4 6 Ib. \, 22. 23. 20 20 Ib. 1, 54
1 castigare (ga s. I. m. 1) C septies ait b septiens L septie*s septie#s (utrimque n eras.) 8 pro] septies pro b 2 Expliciunt
loquuciones leuitici Incipiunt questiones fol. 136h C Explicit locutiones libri leuitici incipit questiones leuitici fol. 67h N Expliciunt locutiones leuitici Incipit liber locutionum numeri L Expliciunt locutiones leuitici. incip liber locut nnmeri fol. 20 S
3 Locutiones eiusdera libri numeri fol. 158b C 4 ©yXVjv LXX capud C caput LXSbd 5 uniuscuiuscumque b 6 filii LS^b simeon SXbd 7 dunios C post domos add. eorum X 9 capud X1 11 fi!ii|
filiis C simeon bd 12 simeon CXbd sed om. X simeon bd 13 serbat C tribus S 15 numerata ex nomraata S non] et non JV 17 filiis b primogeniti (i fin. sup. a m. 1) X 18 IsrahelisJ
eorum A:
Locutionum 1 i b. IIII. (L o c u t. d e X u m e r i $). r>83
IIII. Sacerdotes qui uncti sunt quorum consumma- uerunt manus eorum sacerdotio fungi.
V. Et inponent super illud omnia uasa eius, quibus ministrant in ipsis.
VI. Et reddet cui deliquit ei . quidam locutionem istam transferre nolentes emendato ordine uerba transtulerunt dicentes : et reddet ei cui deliquit.
VII. Uir aut mulier quicumque fecerit ab omnibus peccatis humanis , non ait: quaecumque fecerit; sed locutio
10 est, ubi sexus masculinus pronomen uindicauit, quamuis posterius femininus sit positus, quae locutio usitata non est.
VIII. Uiri uiri si praeuaricata fuerit uxor eius: non solum#quia geminauit nomen, ut diceret: uiri, uiri. sed etiam quia addidit „eius", notanda locutio est.
i5 Vllll. Si superueniet illi spiritus zelandi, ilia autem non fuerit inquinata, et adducet homo uxorem suam ad sacerdotem: superfluum est „et*, sed scripturis usitata locutio.
X. Erit aqua argutionis quae maledicitur haec . 20 hanc locutionem inusitatam fecit ordo uerborum; posset enim
usitate ita dici: erit aqua argutionis haec quae maledicitur, aut: erit haec aqua argutionis quae maledicitur, uel si quid aliud usitata uerba ordinando dici potest.
XI. Innocens esto ab aqua argutionis quae male- 25 dicitur haec. in hac locutione non solus uerborum ordo
inusitate sonat, sed etiam casus mutatus est; esset enim integrum et usitatum: innocens esto ab hac aqua argutionis
1 Num. 3, 3 3 Ib. 4, 14 6 Ib. 5, 7 8 Ib. 5, G 12 Ib. 5, 12 15 lb. 5, 14. 15 19 Ib. 5, 18 24 Ib. 5, 19
1 uncti| iuncti *S' consumauerunt N 3 secitndum cod. Alex. 5 delin- quit C deliquid LSl 6 transfere C transtullcrunt C 7 delinquid C deliquid Sx 8 n##ir S 9 humanis (h 8. I. m. 1) C 10 uSdicauit b 11 quae] quem N 12 fuerint N 19 sec. cod. Alex. 20 possit C 22 aut— maledicitur om. b 23 aliut C 25 hac N haec in ras. m. 2> S ac locucione C 27 hacj ac N
584 S. Aureli Augustini
quae maledicitur, aut: ab aqua argutionis hac, quae male- dicitur.
XII. Et inflabitur uentrem pro „inflabitur uentre*. haec locutio et apud latinos auctores frequentatur; sed interpretes nostri qui eam transferre noluerunt dixerunt: et inflabitur ^ uenter eius.
XIII. Uir uel mulier quicumque magne uouerit uotum, non dixit: quaecumque.
XIIII. Et radetur caput suum, talis locutio est qualis superius: inflabitur uentrem. 10
XV. Sex uehicula tecta et duodecim boues, uehi- culum a duobus principibus et uitulum a singulis . in hac locutione notandum putaui eosdem dictos uitulos, quos boues dixerat; sed hoc etiam graecum idioma esse perhibetur.
XVI. Princeps unus cotidie, princeps cotidie offerent >* dona sua, pro eo, ut diceret: singulis diebus singuli principes.
XVII. Uitulum unum pro bubus et hircum ex capris unum.
XVIII. Et non erit in filiis Israhel accedens filio- rum Israhel ad sancta . uidetur potuisse sufficere: et non. -° erit in filiis Israhel accedens ad sancta. aut certe: non erit filiorum Israhel accedens ad sancta.
XVIIII, Et fecit Moyses etAaron et omnis synagoga filiorum Israhel Leuitis; secundum quae praecepit dominus Moysi de Leuitis, ita fecerunt eis filii *» Israhel.
3 Num. 5, 27 7 Ib. 6, 2 9 Ib. 6, 9 11 Ib. 7, 3 15 Ib. 7, 11 17 Ib. 7, 15. 16 19 Ib. 8, 19 23 Ib. 8, 20
4 aput C 5 transferri C uoluerunt C 8 dixerit b 10 uentre N 11 tecta] testa b boues] uobes C1 uobis N ueiculum N 13 locu- cione (ne *. I m. 1) C dictus C 14 boues] uobis N grecum ZS 15 alt. priceps Sl offerunt C 17 bobus bd 19 sec. cod. Alex.
et non erit et non erit C Israhel om. b accidens Ar filiorum
Israhel] tiov oudv wpar^. cod. Alex. 20 potuisse] posse d 23 sina- goga CNS 24 leuitas C 25 lebitis JV filiis b
Locutionum lib. 1111. (L o c u t. d e N u m e r i s). ,585
XX. Et homo, homo quicumque mundus fuerit et in uiam longinquam non est et defuerit facere pascha, exterminabitur anima illa de populo suo . ergo homo. homo locutio est, ac si diceret: quicumque homo, ille uel ille. 5 XXI. Et cum ascendisset nubes a tabernaculo, et postea promouebant filii Israhel . poterat plenum esse: et cum ascendisset nubes a tabernaculo, promouebant filii Israhel.
XXII. Et promouebant ordo castrorum filiorumluda 10 primi.
XXIII. Et promouebunt filii Gerson et filii Merari. fnturi temporis uerbum posuit, cum rem gestam praeteritam narret sicut in superioribus cum de nube loqueretur, ad cuius motum uel stationem castra promouebant uel consistebant.
i5 atque ita deinceps in plurium promotionibus hoc uerbo utitur. XXIIII. Et dixit Moyses Hobet filio Raguel Madia- nitae genero Moysi, non ait: genero suo.
XXV. Et dixit ad eum: non ibo, sed ad terram meam
et ad progeniem meam, subauditur „ibo*.
2o XXVI. Et promi8Cuus qui erat in eis concupiuerunt
concupiscentiam. singularem posuit pro plurali, ut pro-
miscuus diceret, non promiscui; et tamen pluralem reddidit.
cum ait: concupiuerunt.
XXVII.' Nunc autem anima nostra arida, nihil praeter
23 in manna oculi nostri . desuut uerba „est- et „sunt"; ple-
1 Num. 9, 13 5 Ib. 9, 17 9 Ib. 10, 14 11 Ib. 10, 17 14 cf. Ex. 12, 21. 22 16 Num. 10, 29 18 Ib. 10, 30 20 Ib. 11, 4
24 Ib. 11, 6
1 cod. Graeci «v&pwTtog semel ponunt ante alt. homo add. et b
2 uia N 3 po*»pulo C 5 nubis LSl 6 aiajpov cod. Alex. pro- mouebunt C 7 nubes om. CNLS1 11 gessom N 12 posuit 8. I. m. 1 C qua C 18 n&rrat N 14 promouebunt C 15 plurimum S
16 hobeth S obeth bd raguhel NS raadianite N mazianitae LS
17 supra genero utroque loco add. m. 2 al cognato S 19 progeniam C subauditor Nl 20 ercefl-opjsav cod. Alex. concupierunt N 21 plura- liter C 23 quum C concupierunt N
586 S. A u r e 1 i A u g u s t i n i
nuin quippe esset: anima nostra arida est, nihil praeter in manna sunt oculi nostri . nam quidam interpretes sic trans- tulerunt et addiderunt uerba, quae non sunt in graeco.
XXVIII. Et molebant illud in mola.
XXVIIII. Sescenta milia peditum in quibus sum in eis. 5
XXX. Et abstulit de spiritu qui super ipsum . sub- auditur aut „eratu aut „erittf. sed hanc locutionem. quae dicitur ellipsis, graeco eloquio familiarissimam et. quantum puto, etiara hebraeo latinos interpretes transferre piguit, cum et in latina lingua frequentetur quamuis minus quam in graeca. 10
XXXI. Et percassit dominus <populum> plagam magnam ualde: notanda fuit locutio: percussit plagam, non „percussit plaga*, quod est usitatum.
XXXII. Et homo Moyses lenis ualde. subauditur „erattf.
XXXIII. Et ira animationis domini super eos, sub- 15 auditur „facta est*.
XXXIIII. Et ecce Maria leprosa sicut nix: et hic subauditur »facta est."
XXXV. Et quae terra in qua isti insident super eam; et quae ciuitates in quibus isti habitant in ipsis. 20
XXXVI. Locum ipsum quem nominauerunt uallem Botrui, cum superius dixisset: uenerunt in uallem Botrui. dictum est ergo per anticipationem, non quia iam hoc uocabatur, quando uenerunt, sed cum scriberetur • hic liber, iam uocabatur. »
4Num.ll,8 5Ib. 11, 21 6 Ib. 11, 25 11 Ib. 11, 33 14 Ib. 12. 3 15 Ib. 12, 9 17 lb. 12, 10 19 Ib. 13, 20 21 Ib. 13, 25. 24
2 sic] ita d transtullerunt C 3 grego N 5 sexcenta LSbd
6 abstullit C 8 ellypsis NLS eclipsis b familiarisissimam S 9 he- breo N interpretis C interpres N pinguit N quu C 10 in om. C latini C frequententur b grega N 11 populum quod a libm
abest addidi ad LXX plaga C 12 plaga N 13 non — plaga om. N 14 moses JV 15 iram LS 17 Et— est om. b; Et om. LS 18 est om. CNLS* 22 botri bd botri bd 24 uocabitur (sed supra i add. m. 1 a,) C quu C
L o c u t i o n u m 1 i b. 1111. (L o c u t. d e N u m e r i s). 587
XXXVII. Quoniam fortior nobis est magis ."usitata esset locutio si non haberet: magis.
XXXVIII. Et protulerunt pauorem terrae quam explo- rauerunt eam.
5 XXXVIIII. Terram quam transiuimus eam explorare,
terra comedens qui habitant super eam est . dicendum
autem fuit usitate: terram quam transiuimus explorare. XXXX. Terra quam explorauimus eam bona est ualde
ualde. io XXXXI. Et ait omnis synagoga lapidare eos in lapi-
dibus . non dictum est: lapidibus, cum ipsum lapidare
posset usitata locutione sufficere.
XXXXII. Et quousque non credunt mihi in omnibus
signis quibus feci in ipsis? non ait: quae feci in ipsis. 15 XXXXIII. Puer autem meus Chaleb, quoniam spiritus
alius in eo et adsecutus est me, et inducam eum in
terram . usitatum esset, si non haberet: et. XXXXIIII. Et inducam eum in terram, in quam in-
trauit illuc . sufficeret usitata locutione: in quam intrauit. 2i> XXXXV. Et ait dominus ad Moysen et Aaron dicens.
hoc inlatum est, cum dominus et superius loqueretur. facit
hoc saepe scriptura; cum aliquid aliud uult dicere, iterum
inducit loquentem, qui iam loquebatur.
XXXXVI. Quotquot murmurauerunt super me.non 2f> ait „de me* aut „aduersus me\
1 Nuin. 13. 32 3 Ib. 13. 33 5 Ib. 13, 33 8 Ib. 14. 7 10 Ib. 14, 10 13 Ib. 14, 11 15 Ib. 14, 24 18 Ib. 14, 24 20 Ib. 14, 26 24 Ib. 14, 29
1 magis cum usitata coniungit b 3 protullerunt C explorauerunt expoliauerunt b 5 transibimus C exploraret X 6 terram XL
eommedens C abitant Ar 7 terra* (m eras.) 8 terra d post
transiuimus add. eam CNLSb 8 terram CXSb 10 sinagoga CL
11 lapidibus (bus s. I. m. 1) C 12 possit C 15 caleb X caleph b 16 xai 6i?a£u> cod. Alex. 17 et] ei X 18 Et om. C; Et— terram om. b terra C in quam— illuc om. C 19 sufficere X qua G post
intrauit add* in quam intrauit illuc C 20 aaron (alt. a s. I. m. 1) C 24 Quotquod (t supra d) X murmorauerunt C
588 S. Aureli Augustini
XXXXVII. Et hereditate possidebunt terram, quam uos abscessistis ab ea . usitatum esset: a qua uos abs- cessistis; nunc uero et quam abscessistis dictum est nouo more et additum est „ab ea", sicut scripturae loqui solent . sicut est: penitusque sonantes accestis scopulos. id 5 est: accessistis scopulos, non ait: ad scopulos; et: deuenere locos, non ait: ad locos . ita quam abscessistis. non ait: a qua abscessistis.
XXXXVIII. Ego dominus locutus sum: nisi ita fecero synagogae malignae isti. quaerendum est sane quid sit w quod graece positum est r\ [aVjv; nostri enim interpretes hoc paene ubique interpretati sunt Bnisi*.
XXXXVIiII. In terram in quam ego iuduco uos illuc.
L. Si autem anima una peccauerit non sponte, offeret capram unam anniculam pro peccato. et exorabit » sacerdos pro anima inuita et quae peccauerit nolenter ante dominum exorare pro eo; et remittetur ei. in hac sententia et illa locutio notanda erat, quod ait: et exorabit sacerdos et postea dixit: exorare — utrumque enim simul ita dici posset: exorabit exorare — et illa. quod a feminino *> genere incipiens ad masculinum clausit. cum enim dixisset: si anima una peccauerit, conclusit dicens: exorare pro
1 Num. 14, 31 5 Uerg. Aen. I 200 sq. 6 Uerg. VI 638 9 Nuin. 14, 35 13 Ib. 15, 18 14 Ib. 15, 27. 28
1 hereditate* C quam] et quam b 2 abscessistis (s ante ti s. I. m. 1) C 3 post quarn add. s. I. m. 2 uos S nouo] nobo Cl et
nouo b 4 abditum X 5 poenitusquae X sonantis XLS accesistis C adcessistis X accessistis S discopulos X 6 copulos X non] et non X 7 locus C ita quam] itaquc L ita S ita et quam bd
nou— abscessistis om.X 10 sinagogae CL ist§ malign^ b 11 grecaeiV£ grece L sit LSb tj fr^v] in en C in een XLS ivyjev b 12 poe- nae X poene S post nisi addita sunt uerba segu. in terra b 13 terram (pr. r s. I. m. I) C qua X ego post uos offert C 14 autem] os cod. Alex. 16 qui C peccauerat XLSb 17 xat a^ediQsstac a»jt(w cod. Alex. 18 et ante exorabit om. CXL exorauit Sl 19 utrum- que C 20 et exorare X foeminino S 21 quu C
Locutionum lib. IIII. iLocut. d e N u ra e r i s). 589
eo: ubi intellegitur „pro eo homine". nam et quod adiunxit: et dimittetur ei, in latino quidem non adparet, quia hoc pronomen generis omnis est; sed in graeco masculinum elucet, ubi habet afrc<|>, quod hic positum est „ei*. quod
5 uero hic dictum est: pro anima inuita, intellegitur »quae inuita peccauerit, non quod nolit pro se offerri". hoc enim etiam consequenter exposuit, cum ait: et quae peccauerit nolenter. et ideo inuita positum est, quia latine non potuit exprimi, quod graece dictum est: axGoaiasOsicrqc; non
10 enim potuit dici «nolentata14 uel quid aliud ab eo quod nolens fecerit.
LI. Et anima quaecumque fecerit in manu super- biae, subauditnr „peccatumB. notandum etiam quod ait: manu superbiae, manum ponens pro opere siue potestate.
15 LII. Morte moriatur homo; lapidate eum lapidibus omnis synagoga. et morte moriatur et lapidate la- pidibus et lapidate oranis synagoga locutiones sunt inusitatae nobis.
LIII. Et accipite singuli turibulum suum.
20 LIIII. Et descenderunt ipsi et omnia quae sunt eis. praesens posuit pro praeterito, sunt pro erant uel fuerunt.
LV. Et omnis Israhel qui in circuitu eorum fuge- runt a uoce eorum . subauditur „erat*; id est: omnis Israhel qui erat in circuitu eorum.
25 LVI. Quoniam sanctificauerunt turibula pecca-
12 Num. 15, 30 15 Ib. 15, 35 19 Ib. 16, 17 20 Ib. 16, 33 22 Ib. 16, 34 25 Ib. 16, 37
1 et om. LSN adiuncxit S 2 demittetur S 3 est— bic om. b grego N 4 e*lucet (a er.) S auto CNLS quod uero — u. 9
dictum est in mg. infer. m. 1 S 5 quae] quam N 7 cum] ubi b peccauit NLSb 8 inuita om. b quia] quam N 9 expremi C
acuriastis C acusiastises NLS ayoootaattar^ b 10 potuit enim b
nolentuta C nolenta N 12 manu] man b 16 sinagoga CNL
17 sinagoga NL 19 accepit& C tburibulum bd 20 eis] wnot; cod. Alex. 21 fuerant N 22 fugierunt (i 8. I add. m. 2) S
25 turribula C thuribula bd
590 S. Aureli Augustini
torum horum in animabus suis . non dixit: quia sancti- ficauerunt turibula peccatores hi in animabus suis; sed quasi quaereretur, quorum turibula, pro eo, ut diceret „sua*, dixit: peccatorum horum. qui autem sanctificauerint, intellegendum reliquit, id est quia ipsi. 5
LVII. Et ecce germinauit uirga in domum Leui: latina consuetudo „in domo Leui* exigeret dici.
LVIII. Et ego accepi fratres uestros Leuitas de medio foliorum Israhel dationem datam domino - haec locutio in latinum necessitate ita translata est; nam 10 graecus habet: 86ji.a 8s8o|iivov. quod si quisquam latine uelit exprimere, dicturus est: datum datum, quia et 86[Aa datum est — secundum quod dicit apostolus: non quia quaero datum, sed requiro fructum, quod in graeco 86[jux scriptum est, et in Genesi: dedit Abraham data filiis suis, graecus 15 habet: S6[xata, et in euangelio: nostis bona data dare filiis uestris, 86[jurca est in graeco — et 8e8o[iivov „datumfc est non nomen, sed participiura. ac per hoc datum datum dici posset, tamquam datum quod datur, nisi ambiguitas uitanda esset. hanc ambiguitatem quidam nostri interpretes 20 uitare conantes „donuui datum* dixerunt; sed donum graece 8d>pov dicitur, non 86 [xa. unde hoc loco non recte diceretur. quia non sibi hoc donatum a filiis Israhel dicit deus, sed
6 Nuni. 17, 8 8 Ib. 18, 6 13 Phil. 4, 17 15 Gen. 25, 6 16 Matth. 7, 11
1 animabu8] manibus b non — suis in tng. infer. m. 1 C 2 thuri- bula bd animabus] manibus b 3 turribula C thuribula bd 5 reli- quid CNLS1 6 germinabit Cb domom C 10 necessitate C
translatum C 11 doma de doma non C domadedomenon NLS fcojia
Bbgojuvov b uellit C 12 doma CNLS oojxa b datum (a in ras. m. 2) S 13 quod dicit om. S apostolos C apostolum S q:ro C 14 req:ro C domus C doma NLS Sojia bd 15 genesis C abraam K abram C gregus N 16 domata CNLS 17 domata CNLS
oo\kOLxa b dedomon C dedome non L dedomenon NS1 18 partisipium C datum datum datum dici C 20 interpretes post conates b 21 uitarem N graece] gregae N 22 doron CNLS doma CNLS loca C
Locutionum lib. IIII. (L o c u t. de Numeris/. 591
pro primogenitis sibi debitis redditura: unde et quae redduntur et quae donantur data dici possunt. et ideo omne donum etiam datum est, non omne datum etiam donum est, quia non omne quod datur continuo etiam donatur.
5 LVIIII. Omnis primitia olei et omnis primitia uini et tritici primitia eorum quaecumque dederint do- mino tibi dedi ea. non dixit: omnem primitiuum tibi dedi eum; sed, cum dixisset: omnis primitia et enumeraret de quibus rebus esset, intulit: tibi dedi ea . nec saltem:
10 tibi dedi eam, aut: tibi dedi eas, id est primitias; sed neutrum genus intulit, quod quidem fieri absoluta locutione etiam in latina lingua solet. neque hoc quod dictum est, primitia, latinum uidetur; primitiae quippe numeri tantum pluralis dici solent. sed si potuerunt interpretes nostri trans-
15 ferre quod in graeco inuenerunt: non congregabo con- uepticula eorum de sanguinibus, et alio loco: uirum sanguinum et dolosum abominabitur dominus, cum sanguis in latina lingua numeri sit tantum singularis, cur etiam hic pigeret singularem numerum „primitiatt, sicut
20 habet graecus, exprimere? aliqui tamen interpretes „primitias-
transtulerunt et per accusatiuum casum, ut dicerent: omnes
primitias tibi dabo. ita utramque locutionem nobis inusitatam,
quomodo in graeco inuenta est, transferre noluerunt
LX. Loquere filiis Israhel, et accipiant ad te iu-
25 uencam rufam . pro eo, ac si diceret: adducant ad te, aut certe utrumque usitate diceretur: accipiant et adducant ad te iuuencam rufam.
6 Num. 18, 12 15 Ps. 15, 4 16 Ps. 5, 7 24 Num. 19, 2
1 reditum C 3 pr. etiam] et ia b 5 primicia uini C 6 primitiae N dederat b 7 primitibum C 8 omnes C primiti§ C numeraret C 9 rebus] rebus rebus C om. b intullit C ea C nec — eam om. C saltim LS 13 numero S2 14 plurali XLS potuerint iV1 17 ab- hominabitur S 18 quur CN 19 pigeret (t s. I. m. 1) C piget et b 20 gregus N 21 accusatibum C 23 transferrae N 24 adj a NLSlbd: cf. Quaest. in Num. quaest. XXXIII
51)2 S. Aureli Augustini
LXI. Et lauabit corpus suum aqua . hoc inteliegeretur etiam si non haberet: aqua.
LXII. Et <re>ponet extra castra in locum mundum . non „in loco mundo" dixit, quod latinae locutionis est.
LXIII. Omne uas apertum quaecumque non habent 5 alligaturam alligatam super ea.
LXIIII. Et accepit Moyses uirgam quae ante do- minum, subauditur: erat.
LXV. Quia non credidistis sanctificare me in con- spectu filiorum Israhel, id est: sanctitatem meam de- 10 clarare. secundum istam locutionem dictum est: et pro eis sanctifico me ipsum, et in oratione dominica: sancti- ficetur nomen tuum.
LXVI. Et incolae fuimus in Aegypto dies plures, pro annis multis. 15
LXVII. Et dixit ad eum Edom, hoc est: gens ipsa — non enim adhuc uiuebat Edom, qui erat Esau — sicut isti» qui nuntios miserunt, Israhel uocabantur, quod prius nomen unius hominis erat.
LXVIII. Et dicunt ei filii Israhel: iuxta montem 20 transibimus; si autem de aqua tua biberimus ego et pecora mea, dabo pretium tibi . satis eleganter a plurali transit ad singularem numerum, tamquam Israhel diceret. cum dixisset: filii Israhel, et a uerbis coepisset numeri pluralis, quod est: transibimus et biberimus. 25
1 Num. 19, 7 3 Ib. 19, 9 5 Ib. 19, 15 7 Ib. 20, 9 9 Ib. 20, 12 11 Ioh. 17, 19 12 Matth. 6, 9 14 Num. 20, 15 16 Ib. 20, 18
20 Ib. 20, 19
1 lababit C lauauit S suum (pr. u «. I. m. 1) C 2 aquam LSb 3 reponet scripsi: ponet libri; cf. Quaest. in Num. quaest. XXXIII locom N1 4 loco (co s. 1. m. 1) C latine CL 6 adligatura C
alligatamj alligam LS2 9 crededdistis (d med. et tis s. I. m. 1) C
credidisti N 14 Et incolae om. b 16 eum om. b 17 uibebat C isti] ipsi NLSbd 18 qui om. d nuntius C 19 hominis] nominis L
21 transiuimus NLS1 biberibus L 24 filiis CNLSlb irahel C om. b cepisset CL 25 transiuimus LSl
Locutionum lib. IIII. (Locnt. d e N u m e r i s). 593
LXVIIII. Et uidit omnis synagoga, quia dimissus est Aaron . non facile hoc uerbum reperitur in scripturis dimissus pro eo, quod est mortuus; hoc et in euangelio est, ubi ait Symeon: nunc dimittis seruum tuum in pace . 5 uerum tamen arcoX6si<; habet in graeco, quod magis a reso- lutione quam a dimissione dictum sonat; non enim dixit: oup-sic, quod sine dubio est ,dimittis\
LXX. Et fleuerunt Aaron triginta dies omnis domus
Israhel.non dixit: fleuit, nec dixit: tota uel uniuersa, sed:
10 omnis, quasi plures essent; sicuti est „omnis homo", quod
de omnibus dicitur, longe utique aliud quam totus homo,
quod de uno dicitur. sed adsidue ponit scriptura omne pro toto.
LXXI. Et detrahebat populus ad deum et aduersus Moysen . non dixit: de deo, sed: ad deum. quamuis hanc 15 locutionem quidam transferre nolente3 *detrahebant de deoB transtulerunt.
LXXII. Ora ergo ad dominum ut auferat a nobis serpentem . sicut et in Exodo dictum est „ranamtf singularem pro plurali. «0 LXXIII. Et factum est quando momordit serpens hominem, et aspexit in aeneum serpentem, et uiuebat. non solum hoc habet ista locutio, quod uertit modum uerbi et ab specie perfecta praeteriti temporis ad inperfectam clausit, sed etiam quod plus habet: et.
I Num. 20, 29 4 Luc. 2, 29 8 Num. 20, 29 13 Ib. 21, 5 17 Ib. 21, 7 18 cf. Ex. 8, 6 20 Num. 21, 9
1 sinagoga CNLS dimisus S 4 simeon Cbd 5 apocalypsis C apolyis N apolsis LS arcoXata b in resolutione C 7 obtsls scripsi: aps C afis NLS ox\% b asst; d dimittis om. N 10 omnes C
11 omnibus (bus 8. I. m. 1) S 13 detraebant ^V 15 transferrae N detrahebat N 16 transtullerunt C 17 ergo om. d dominum]
deum Cbd 18 et om. NLSb rana C singulare d 19 pro om. C 20 soaxsv cod. Alex. 21 eneum Cb aeneum (ne s. I.) N 23 ab (b s. I.) N a bd speciae N temporajis ival exp. m. 1) C 24 etj
ei N om. C
XXVIU. Aujf. aect. III pars 1. 38
594 S. Aureli Augustini
LXXIIII. Et eleuantes ex Obot castra conlocauerunt in Acalgai trans in heremo . hoc est: in ulteriore heremo.
LXXV. Et percussit asinam in uirga . non dixit „uirgafc sed: in uirga.
LXXVI. In maledictionem inimicorum meorum uocaui .=. te, et ecce benedixisti benedictionem non dixit „bene- dictione", sed, tamquam diceret: ecce dixisti benedictionem.
LXXVII. Quaecumque miserit deus in os meum, hoc obseruabo loqui . non dixit: haec obseruabo.
LXXVIII. Ueni mecum adhuc in locum alium de quo 10 non uidebis eum inde.
LXXVIIII. Et ait dominus ad Moysen: accipe duces populi et ostenta eos domino contra solem, et auertetur ira animationis domini ab Israhel. cum dominus loque- retur, non dixit: et ostenta eos *mihiB, et auertetur ira „mea* 15 ab Israhel.
LXXX. Domus familiae estMadian.de muliere hoc dixit, quae cum adultero Israhelita percussa est . quibus uerbis, quantum puto, intellegi uoluit nobilem fuisse, ut diceret eam: domus farailiae. sic iam uulgo ad insigne ao diuitiarum et pater familias et mater familias dicitur.
LXXXI. Et locutus est dominus ad Moysen et Eleazar sacerdotem dicens: accipe principium totius syna- gogae filiorum Israhel a XX annis et supra . notandum quid appellauerit principium, robur scilicet aetatis in 25 populo.
1 Num. 21, 11 3 Ib. 22, 23 5 Ib. 23, 11 8 Ib. 23, 12 10 Ib. 23, 13 12 Ib. 25, 4 17 Ib. 25, 15 22 Ib. 26? 1. 2
1 sec. cod. Alex. elebantes JV" oboth bd 2 acalgai in ras. N achalgai d colgai b heremo b eremo d 3 asinam] arenam C 5 male- dicionem C maledictione S 6 benediccionem C non dixit benedicti- ones (sic s. I. add. m. 1) C benedictionem N 7 dixisti] benedi- xisti NLS benedicionem C 15 auertatur 6 17 mazian KLS 20 sic iam] regiam C sicut iam bd insigne L insignem N 22 Eleazarj
ad eleazar NLSbd 23 tocius C sinagoge C 24 uiginti NLSbd et supra om. b
Locutionum lib. HII. (L o c u t. d e Numeris). 595
LXXXII. Ut exaudiant eum filii Israhel, et: in ore eius exibunt, et: in ore eius introibunt, id est: cum iusserit.
LXXXIII. Et fecit Moyses secundum quae praecepit
5 illi dominus; et adsumens lesum statuit eum ante
Eleazarum sacerdotem et cetera ubi hoc notandum fuit,
quia, cum iam dixisset: et fecit Moyses secundum quae
praecepit illi dominus, eadem ipsa repetit.
LXXXIIII. Et commendauit eum secundum quae prae- 10 cepit dominus Moysi . non ait secundum quae praecepit ailli" dominus.
LXXXV. Decimam decimam similaginis conspar- sam in oleo agno uni; id est: singulas decimas singulis agnis . quod enim ait: decimam decimam, significauit, quod 35 repetendae sint decimae per agnos singulos.
LXXXVI. Et in mense primo quarta decima mensis
huius dies festus, septem dies azyma edetis . notandum
diem festum per plures dies celebrari et tamen diem festum
dici, non dies festos ipsius festiuitatis celebrationem, quot-
20 quot dies tenuerit.
LXXXVII. Et mense septimo una mensis. secundum hanc locutionem dictum est in Genesi: et facta est uespera et factum est mane dies unus; nam et ibi sicut hic graecus habet %4pa |i£a. unde quidam hic interpretantes 25 aprima die mensis" necessariam locutionem praetermiserunt, quamuis a sententia uerborum non recesserint.
1 Ib. 27, 20. 21 4 Ib. 27, 22 9 Ib. 27, 23 12 Ib. 28, 13 16 Ib. 28, 16. 17 21 Ib. 29, 1 22 Gen. 1, 5
1 Ut] Et S 5 Iesum om. N ihesum L 7 secundum] secum N 8 ipse b 11 dominus] dominus Moysi b 12 symilaginis C conspsam S*b 13 agni C uni] uiri b id om. N 14 agnis] annis b 15 per] quae N singulos agnos d singulos annos b agnus C singulus C 16 8ecundum cod. Alex. 17 azima CNLS 18 celebrari (i fin. sup. e posit.) N 19 festos] festus C quodquod C 24 emera mia CNL emera mia S TQjAEoa jua b interpretantes (n fin. s. I. m. 1) C
26 recesserit Sl
38*
596 S. Aureli Augustini
LXXXVIII. Uitulum unum ex bubus, arietem unum. non ait: ex ouibus, sicut illud ,ex bubus", cum et illud, si deesset, plenum esset.
LXXXVIIII. Agnos anniculos sine uitio septem . hoc quod in agnis posuit, sine uitio, per omnia subauditur, et 5 in uitulo scilicet et in ariete.
LXXXX. Decima decima agno uni septem agnis, id est: singulas singulis.
LXXXXI. Exceptis uotis uestris et uoluntaria uestra et holocaustomata uestra et sacrificia uestra et 10 libamina uestra et salutaria uestra. hanc locutionem. si uel graeca esset, non notarem . non enim ait: exceptis uotis uestris et uoluntariis uestris et cetera, ut coeperat, sed neque: excepta uota uestra, ut ab ipso uelut soloecismo inciperet, sed, cum prius recte usitata locutione dixisset: 15 exceptis uotis uestris, ea deinde adiunxit per alium casum, ubi subaudiri non possit „exceptis", sed wexceptatf: quod non admittit nec graeca nec latina locutio.
LXXXXII. Homo, homo quicumque uouerit uotum domino, pro eo, quod est: omnis homo. *>
LXXXXIII. Cum autem mulier uouerit uotum domino aut definierit definitionem in domo patris sui in iuuentute sua. hic mulierem feminam dicit, etiamsi uirgo sit, more scripturarum : unde etiam de Christo est, quod ait apostolus: factum ex muliere. ?o
LXXXXIIII. Et audierit pater eius uota eius et defini- tiones eius, quas definiuit. definitiones definiuit. locutio est.
1 Num. 29, 2 4 Ib. 29, 2 7 Ib. 29, 4 9 Ib. 29, 39 19 Ib. 30. 3 21 Ib. 30, 4 25 Gal. 4, 4 26 Num. 30, 5
1 bobus bd arietum S1 2 bobus bd 5 agnis] annis N 8 sin- gula d 10 holochaustomata S et med. om. bd 13 ceperat Cl 14 sole- cfsmo C 16 adiuncxit S 17 sed om. C 18 amittit CS ammittit X grega N 20 omnes C 21 pvt; eo^xai cod. Alex. 22 definitionem 8cripsi: definitione libri; cf. Quaest. in Num. quaest. LVIT 23 muli- erem (li s. I. add. m. 1) C foeminam Sx 27 definitiones definiuit om X
Locntionum lib. IIII. (L o c u t. d e Numeris). 597
LXXXXV. Definiuit aduersus animam suam; id est aduersus delectationes animae suae.
LXXXXVI. Et tacuerit pater eius, et stabunt omnia uota eius . hic plus habet „et"; nam integer sensus est: si 5 audierit et tacuerit pater eius, stabunt omnia uota eius.
LXXXXVII. Si autem facta fuerit uiro . intellegitur ,nupserittt; scriptura sic loquitur.
LXXXXVIII. Et uota eius super eam, subauditur: sunt, quod nonnulli etiam interpretes addiderunt. 10 LXXXXVIIII. Omnia quaecumque exierint ex labiis eius secundum uota eius et secundum definitiones quae aduersus animam eius, non manet ei, cum ex- pectaretur numerus pluralis, ut diceret: non manent ei; nam ita nonnulli interpretati sunt uitantes istum quasi soloe- 15 cismum.
C. Mille ex tribu et mille ex tribu, ex omnibus tribubus Israhel. numquid duodecies dixit mille? et tamen repetitio ista millenos significat.
CI. Interfecerunt in gladio . quod usitate diceretur: 20 interfecerunt gladio.
CII. Et omnes ciuitates eorum quae in habitatio- nibus eorum . subauditur „erant".
CIII. Et uillas eorum succenderunt in igni . quod
usitate diceretur: succenderunt igni.
25 CIIII. Et omnem multitudinem mulierum, quae non
nouit concubitum masculi, uiuificate. nusquam certius
adparet hebraea locutione mulieres etiam uirgines dici solere.
1 Ib. 30, 5 3 Ib. 30. 5 6 lb. 30, 7 8 Ib. 3o, 7 10 Ib. 30, 13
16 Ib. 31, 4 19 Ib. 31, 8 21 Ib. 31, 10 23 Ib. 31, 10 25 Ib. 31, 18
2 delectationes] delicta b 4 et *. I. m. 1 C ei N 7 nubserit CL 8 eius] eris N sub |subauditur b 9 interpretes etiam bd 10 exierunt ie s. I. m. 1) C.b ex— secundum onu C 12 manent LS cum] et cum d 13 ei om. C 14 solycismum C 16 xat -/iXiqos cod. Alexm
17 tribubus] tribus C ouov cod. Alex. duodeciens CNLS1 et| et iam IV 21 abitationibus N 25 oox Bfvu> cod. Alex. 26 cubitum CNLS nu§ nusquam (prius nus in fine uersus exp. m. 1) C 27 dici uirgines LSbd
598 S. Auroli Augustini
CV. £t a dimidia parte eorum accipietis, et dabis eaEleazar sacerdoti primitias domini.non dixit „dabitistt.
CVI. Et animae hominum a mulieribus, quae non cognouerunt concubitum uiri, omnis anima duo et XXX milia . et hic superior locutio confirmata est mulieres 5 dici etiam quae non cognouerunt concubitum uiri, id est uirgines.
CVII. Et accepit Moyses et Eleazar sacerdos aurum a chiliarchis et a centurionibus et intulit ea in tabernaculum testimonii. uidetur dicere debuisse: et intulit l° illud in tabernaculum testimonii, quoniam aurum acceptum esse praedixerat. et plerique latini codices sic habent; sed ideo pluraliter uidetur inlatum ut diceret: intulit ea, quia multa uasa fuerant superius commemorata, in quibus erat hoc aurum. '*
CVIIl. Et pecora multitudo erat filiis Ruben et filiis Gad, multitudo copiosa ualde, non dixit: et pecorum multitudo erat.
CVIIII. Et uiderunt regionem lazer et regionem Galaad, et erat locus locus pecoribus . non iungendum «0 est in pronuntiatione quod bis dixit locus; sed subdistin- guendum: et erat locus, et deinde inferendum: locus peco- ribus. quasi enim expectaretur qualis locus, ita repetitio eleganter inlata est.
CX. Et accedentes filii Ruben et filii Gad dixerunt ** ad Moysen et Eleazar sacerdotem et ad principes synagogae dicentes . non est ista uel graeca uel latina iocutio: dixerunt dicentes, sed hebraea uidetur.
1 Num. 81, 29 3 Ib. 31, 35 8 Ib. 31, 54 16 Ib. 32, 1 19 Ib. 32, 1 25 Ib. 32, 2
2 eam C 4 cognouerant NLS cubitum CNLS oranes C xa-ri 'W/q cod. Alex. omnis — u. 6 uiri in mg. infer. m. 1 add. S
5 triginta NLSbd 8 moyses in ras. m. 1 S 9 intullit C 10 taber- r.aculvm {v ex 0) N 13 intullit C 17 copiosa] ro).o cod. Alex.
18 pecora C 19 Iazer] azer C zarier NLS 26 eleazer S* 27 sina- gogae CN
L o c u t i o n u m 1 i b. IIII. (L o c u t. d e N u m e r i s). 599
CXI. Detur terra ista famulis tuis in possessionem: quasi de aliis dicerent, cum sibi peterent.
CXIl. Non enim secuti sunt post me praeter Chaleb filius Iephone. uidetur dicere debuisse: praeter Chaleb 5 ftlium lephone; sed nominatiue intulit, quia praecessit: secuti sunt. est autem ista locutio etiam latina, sed rara.
CXIII. Donec consumeretur omnis generatio facien- tes maligna in conspectu domini . non dixit: faciens maligna, neque: facientium maligna. io CVIIII. Et accesserunt ei et dicebant . non ait quod usitatum est: accesserunt ad eum.
CXV. Et aedificabitis uobis ipsis ciuitates inpedi-
mentis uestris . ac si diceret: aedificabitis uobis ipsis
ciuitates propter inpedimenta uestra.
15 CXVI. Inpedimenta nostra et uxores nostrae et
. omnia pecora nostra erunt in ciuitatibus Galaad;
pueri autem tui transibunt omnes armati . non dixerunt:
nos autem transibimus omnes armati, sed tamquam de aliis
dicerent.
20 CXVII. Et commendauit eis Moyses Eleazar sacer-
dotem et lesum filium Naue et principes familiarum
tribuum Israhel. non ait: commendauit eos Moyses Eleazar
sacerdoti, quod utique ordo locutionis usitatae exigebat; pcr
hos enim introducti sunt in terram, quam petebant: unde
1 lb. 32, 5 3 Ib. 32, 11. 12 7 Ib. 32, 13 10 Ib. 32, 16 12 Ib. 32, 24 15 Ib. 32, 26. 27 20 Ib. 32, 28
1 in om. C 3 caleph b 4 filius (s ex m) S Iephone] geffone C ieffone N. ieffone LS uidetur — iefone in mg. infer. add. m. 1 S
chaleb (ch in ras. m. 1) S 5 geffone C ioffone N iefione L iefoue S nominatibe C intullit C secuti sunt) secutus CLS sequutus N
7 eonsflmaretur Cb consumaretur N consummeretur £ facientis LSb
8 faciens] facientis N 10 dicebant] dixerunt bd ait quodj ait quia S utique b 12 cdificauitis C ^dificabis b ipsas C inpedimentis uestris] propter impedimenta uestras C 18 nos s. I. m. 1 G transi- uimus LSl 20 cumendabit C eis om. C 22 tribubum NLS commendabit C 23 sacenloti (ti in ras.) S locutiones C 24 intro- dux C petebant (n 8. I m. 1) C
600 S. Aureli Augustini
magis illi istis a quibus introducebantur in terram postulatam quam isti qui introducebant illis quos introducebant com- mendati uidentur.
CXVIH. Si autem non transierint armati uobiscum in bellum in conspectu domini, et transferte inpedi- & menta eorum . plus habent „et*.
CXVIII. Et dedit eis Moyses filiis Gad et filiis Ruben.plus habet „eis".
CXX. Et non ibi erat aqua populo bibere . pro eo, quod est ad bibendum. 10
CXXI. Loquere filiis Israhel et dices ad eos . sufficere uidetur: loquere filiis Israhel.
CXXII. Et omnia idola fusilia eorum perdetis ea.plus habet „ea\
CXXIII. Hoc erit uobis fines maris . non dixit: hi erunt uobis.
CXXIIII. Et hoc erit uobis fines ad aquilonem: eadcm repetita locutio est.
CXXV. Et erunt ciuitates eis habitare, pro eo, quod dici solet: ad habitandum.
20
CXXVL Kefugia erunt uobis fugere illo homicidam: quod usitate dici posset. ut fugiat illo homicida.
CXXVII. Et incolae qui in uobis istae ciuitates in refugium . singulari numero positum est incolae; id est: huic incolae qui in uobis, quoniam minus habet „estfc. non
83
4 Xum. 32, 30 7 Ib. 32, 33 9 lb. 33, 14 11 Ib. 33, 51 13 Ib, 33, 52 15 Ib. 34, 6 17 Ib. 34, 7 19 Ib. 35, 3 21 Ib. 35, 11 23 lb. 35, 15
1 illij illis N introducebantur] introducendi erant (ducendi erant s. I. m. 2) S introducerentur A in terram] intro in terram L
2 commendari b 5 transferre LSb 6 abet iST et] ei N om. CS* 7 eis] ei d gad ex galaad m. 2 S 15 hii C 19 a: -oXst^ auio:; cod. Alex. habitate b 20 abitandum N 21 liomicida S ^2 po^set] potost d
Locutionum lib. V. (Locut. de Deuteronomio). 601
enim ait „qui in uobis estK notissima locutione, sed rariore in lingua latina quam in graeca.
LIBER QUINTUS. LOCUTIONES DE DEUTORONOMIO.
I. Usque ad flumen magnum, flumen Euphraten . 5 non dixit: usque ad flumen magnum Euphraten.
II. Et iudicium, quod durum fuerit a uobis, adferetis illud ad me . non dixit: quod durum fuerit uobis, sed a uobis, id est ita durum, ut a uobis iudicari non possit.
III. Si uidebit aliquis uirorum istorum terram opti- 10 mam hanc, quam iuraui patribus eorum praeter Cha-
leb filius Iephone; hic uidebit eam . et in libro Nume- rorum istam locutionem notauimus, quia non dixit: praeter Chaleb filium Iephone, sed filius. IIII. Dominus enim deus uester benedixit te in omni 15 opere manuum tuarum.non ait: benedixit uos in omni opere rnanuum uestrarum, cum praedixisset uester, non ^tuus".
V. Nunc ergo surgite et promouete et pertransite uos uallem Arnon; ecce tradidi in manus tuas Seon regem Esebon. non dixit „in manus uestras", sed a plurali
20 ad singularem transiit.
VI. Quoniam quae est gens magna cui est ei deus adpropians illis? duo sunt hic notanda: uel quod ait: cui
4 Deut. 1, 7 6 Ib. 1, 17 9 Ib. 1, 85. 36 11 cf. lib. IIII CXII pag. 599, 4 14 Deut. 2, 7 17 Ib. 2, 24 21 Ib. 4, 7
1 est om. N 2 in alt. om. b Explicit liber locui numer agu/oZ. 16 3b C Explicit locutiones numerorum incipit questiones fol. 9P N Explicuerunt locutiones numerorum incipiunt locutiones Deutheronomii L Expl loc num incip lofi deuteno fol. 25 S
3 Explicit quaestiones numerorum. inc" loquutiones deuteronoinii ^no 8. l.)fol. 105* N 4 eufraten NLS Euphratem d 5 non— Euphraten om. b 6 adfertis LS 9 optimam] aya^v cod. Graeci 10 quam hanc b caleb N caleph b 11 et 13 ieffone N ieffon^ LS cf. Loc. de Nume- ris CXII 14 ojAtov cod. Alex. omni <m. b 15 opere L 19 esse- bon LS a] ad N pluralem N 20 transit S transtulit N 21 ei om. LS 22 adpropinquans NLS
602 S. Aureli Augustini
est ei, uel quod non ait ,adpropians illi * , sed adpropians illis.
VII. Et similitudinem non uidistis sed uocem, cum uox non possit uideri; sed generaliter hoc uerbum posuit, tamquam ad omnem corporis sensum uidere pertineat. s
VIII. In quam uos ingredimini illo hereditare eam: plenum esset, etiamsi non additum esset illo.
VHII. Et eduxit uos de fornace ferrea ex Aegypto: fornacem ferream duram tribulationem intellegi uoluit . secun- dum hoc et de Ioseph dictum est in Psalmis: ferrum per- 10 transit anima eius.
X. Et non transeo Iordanen hunc, quasi et alius sit Tordanes . ex hac locutione arbitror saepe dici etiam hunc mundum, quasi alius non sit.
XI. Si autem genueris filios et filios filiorura 15 tuorum: notanda locutio est, ubi et auos nepotes dicit gignere.
XII. Et quaeretis ibi dominum deum uestrum et inuenietis eum, quando exquiretis eum ex toto corde tuo et ex tota anima tua in tribulatione tua: non dixit a> ,in toto corde uestro et in tota anima- uestra in tribulatione uestra".
XIII. Interrogate dies priores, qui fuerunt priores te: non homines sed dies intellegendum est. similiter et hoc notandum, quod etiam superius, cum dixerit: interrogate » pluraliter, priores te intulit singulariter, non „priores uobis6.
3 Deut. 4, 12 6 Ib. 4, 5. 14 8 Ib. 4. 20 10 Ps. 104, 18 12 Deut. 4, 22 15 Ib. 4, 25 18 Ib. 4, 29 23 Ib. 4, 32
1 adproprians NL illis N 4 posset N 8 sec. cod. Alex. uos om. b fornacg ferrea N egypto JV 9 intellege N 10 pertrans- iit Lbd 11 animam Nbd 12 transiit b iordanem Nbd 13 ior- danis bd 14 non sit] non sit LS sit bd 15 genuerit N filias
liliorum N 16 auos] aduos N nepotest N dicit gignere Onu X 18 quoritis LSlb ibi om. N nostrum N; yj|kov cod. Alex.
24 non dies sed homines in ras. m. 2 S,bd
Locutionum lib. V. (Locut. de Deuteronomio). 603
XILIL Si et tentauit deus ingressus accipere sibi gentem de media gente: tentauit pro eo, quod est uoluit, positum est. an quid aliud? quod autem ait: de media gente, de mediis gentibus intellegendum est singulari
s posito pro plurali; sicut serpentem, ranam, et locustara pro serpentibus et ranis et locustis scriptum legimus.
XV. Secundum omnia, quae fecit dominus deus uester in Aegypto coram te uidente: nihil minus est, et si non addatur: uidente.
10 XVI. Et ego stabam inter dominum et uos in tem- pore illo adnuntiare uobis uerba domini, quoniam timuistis a facie ignis et non ascendistis in montem, dicens: ego sum dominus deus tuus et cetera: dicens posuit pro „cum diceret*.
15 XVII. Et aduena, qui incolit in te: populo dictum accipiendum est, non quasi uni homini, quia in populo incolit aduena.
XVIII. Propter hoc constituit tibi dominus deus tuus ut obserues diem sabbati et sanctificare eum.
20 si *ettf non haberet, non uideretur inusitata locutio: ut obserues diem sabbati sanctificare eum; aut certe si ita esset: ut obserues diem sabbati et sanctifices eum, aut ita: propter hoc constituit tibi dominus deus tuus obseruare diem sabbati et sanctificare eum . nunc uero „ut obserues diem sabbati
25 et sanctificare eum' inusitata et notanda locutio est.
XVIIII. Adtende tibi, ne dilatetur cor tuum et obli- uiscaris domini dei tui: notandum etiam in malo dici posse dilatationem cordis; exultatio quippe in dilatatione
1 Ib. 4, 34 7 Ib. 4, 34 10 Ib. 5, 5. 6 15 Ib. 5, 14 18 Ib. 5, 15 £6 Ib. 6, 12
3 an] aut bd 4 mediis] media Ar 5 lucustam NS 6 et ranis] ranis bd 7 Secundum] Sed LSNb que Ar 12 ascendisti Ar
15 que b 16 incollit N 18 dominus deus tuus tibi S 21 sanctificare eum] et sanctifices eum b; sanctificare— sabbati in mg. m. 1 add. S aut— eum om. b 22 sanctificare A* 24 ut om. N 25 locutio] solutio b 26 \iq itXatovftr, rL xap2t« soo cod. Alex. 28 poss& A'
604 S. Aureli Augustini
intellegitur, cui contrariae sunt angustiae, id est tristitia . utrumque autem potest et in bono et in malo.
XX. Et erit cum interrogauerit te filius tuus cras dicens; „cras* posuit pro futuro quocumque tempore.
XXI. Septem gentes magnas et multas: quomodo ergo a multas, si septem? sed multas dixit multitudinem habentes.
XXII. Non dispones ad eos testamentum, cum de gentibus diceret; testamentum ergo pro pacto posuit.
XXIII. Et filiam eius non sumes filio tuo; discedere enim faciet filium tuum a me et seruiet diis aliis et w irascetur indignatione dominus in uos: non ait „irascar-, sed tamquam de alio diceret.
XXIIH. Ciuitates magnas et muratas usque in eae- lum: 6ftepftaXtxti>; dictum.
XXV. Ne dicas in cordetuo, cum consumpserit domi- 15 nus deus tuus gentes istas ante faciem tuam, dicens: propter iustitias meas induxit me dominus hereditare terram bonam istam . ordo est: ne dicas in corde tuo dicens.
XXVI. Ne quando dicant inhabitantes terram unde *> eduxisti nos inde: more scripturae additum est „indefc.
XXVII. Quae fecit uirtutem Aegyptiorum . hoc inter- pretes quidam latini minus intellegentes noluerunt dicere uirtutem, sed uirtuti uel exercitui, quoniam id, quod ait Graecus, 86vafuv, nonnulli exercitum intellexerunt; sed elegans *> locutio est. „quae fecit uirtutem eorum" intellegendum
3 Deut. 6, 20 5 Ib. 7, 1 7 lb. 7, 2 9 Ib. 7, 3. 4 13 Ib. 9, 1 15 Ib. 9, 4 20 Ib. 9, 28 22 Ib. 11, 4
1 contrarie N tristicie b 2 potest accipi (accipi s. I. m. 2) S
et post potest om. N post malo addunt accipi bd 5 p&yaXa xa:
rcoUa cod. Alex. 6 sed multa A 9 sumis L suo JV 10 aliis] alienis S 11 irascitur N 14 yperbolicos LNS hyperboiice b
15 Nec LSlb dices Sl 17 tac Sixatosova? cod. Alex. 20 quandoj t:ote cod. Alex. dicat S terra L unde inde nos eduxisti b
21 aditum N 22 Que N interpretesj interptes nri b 23 quidem N 24 uirtutem] uirtutes N 25 dinamin LNS Siajuv b
Locutionura lib. V. (Locut. de Deuteronomio). 605
est, quid eam fecit, quoniam ad nihil eam redegit . sed quia pluraliter dictum est, ideo subobscurum est.
XXVIIL Quos aperiens terra os suum degluttiuit eos et domos eorum et tabernacula eorum . duae & locutiones hic notandae sunt: qyod et additum est ffeosM, cum sufficere potuisset, quod et ait superius „quostf, et, domos eorum cum dixisset, addidit: et tabernacula eorum, quasi alias in heremo haberent domos nisi tabernacula. sed nimirum domos intellegi uoluit homines ad eos pertinentes, 10 sicut ipsi populo dicitur: et nunc tu, domus Iacob. nec ista locutio aliena est a latina lingua; nam et Romani dicti sunt domus Assaraci, quod ex Assaraco Troiano originem ducerent.
XXVIIIL Quoniam oculi uestri uidebant omnia opera 1» domini magna, quae fecit in uobis hodie . cura de his operibus diceret, quae per heremum facta sunt eo tempore, quo ibi circumducebantur per quadraginta annos, tamen ,hodieu dixit, quod intellegi uoluit hoc tempore, . quotquot ibi annos idem tempus habere potuisset. *<> XXX. Terram, quam iurauit dominus patribus uestris dare eis et semini eorum post eos.tamquam diceret: id est semini eorum post eos . non enim et ipsis dedit, sed ita ipsis dedit, cura semini eorum dedit.
XXXI. Si autem auditu audieritis omnia mandata «5 eius. quae ego mando tibi hodie . auditu uidetur super- fluum, sed locutio est scripturae sanctae familiarissima.
3 Ib. 11, 6 10 Es. 2, 5 12 Aeneid. 1, 284 14 Deut. 11, 7 20 Ib. 11, 9 24 Ib. 11, 13
1 redegit ex reddit N 3 deglutiuis N 4 due LN 5 notande N
6 posset d prius et om. d et ait in ras. N 9 domus N
10 domos N 12 sa*raco (r eras.) S traiano N 14 uiderunt bd
2u>po>v cod. Alex. 17 quaginta N 18 quodquod L8X 19 idem] id
est b habere] ibi abere N 20 uestris s. I. S nris b 21 et
semini] seminique bd dicere N 23 cum] cui b 25 eius] gwtoo cod. Alex.
606 S. Aureli Augustini
XXXIL Et dabit pluuiam terrae tuae in tempore suo matutinam et serotinam . cum matutinum tempus dies dicatur, numquid hinc intellegi uoluit tempus anni primum? serotinum uero minus latinum est . sed non potuit magis proprie de graeco exprimi, quod illi dicunt &J>ijiov; tamen etiam in 5 latina lingua uulgo usitatum est, ut dicatur serotinum, sed quod tardius quam oporteat factum est . hic uero tempus anni potius intellegi uoluit.
XXXIII. Et cum ederis et satiatus fueris, adtende tibi ipsi, ne dilatetur cor tuum, et praeuaricemini et 10 seruiatis diis aliis. iam superius tales locutiones notauimus, siue quod a singulari ad pluralem transit siue quod in malo uoluit intellegi „dilatetur% ubi noxiam prosperitatem signi- ficauit.
XXXIIIL Et flumen magnum, flumen Euphraten: re- 15 petitiones istae usitatae sunt in scriptmis et rem decenter commendant.
XXXV. Timorem uestrum et tremorem uestrum in- ponet dominus deus uester super faciem uniuersae terrae: non timorem et tremorem, quo ipsi timent et tremunt, 20 sed quo timentur et alios tremere faciunt.
XXXVI. Non poteris manducare in ciuitatibus tuis decimationem frumenti tui.pro eo, quod est: non debebis.
XXXVII. Et incendes ciuitatem in igni: nos usitatius diceremus »igniB. »5
1 Deut. 11, 14 9 Ib. 11, 16 15 Ib. 11, 24 18 Ib. 11, 25 22 Ib. 12, 17 24 Ib. 13, 16
2 matutinum et serotinum bd 3 numquid] non quod LNS hoc L hic S 5 obsimam N obsiman LS o^jaov b 9 comederis bd 11 aliis] alienis S 12 siue (u super .n superscr.) N singulare LSl 13 noxi- am (iam s. I. m. 1) S 15 cod. Graeci differunt flumen post magnum om. LSlb eufraten LSb eufratem N Euphratem d 16 iste usitate N decenter] deanter N 18 *at om. cod. Alex. 21 quo] quod LNSb 22 potueris LNS; sed cf. Loc. XLVIIII et Quaest. in Deut. guaest. XXVI 24 ciuitatem] &uitatem N in om. LS usitatus #
Locutionum lib. V. i^Locut. de Deuteronomio). 607
XXXVIII. Si autem longe fuerit uia a te, ac si diceret: longa uia erit; aduerbium posuit pro nomine.
XXXIIIL Et fenerabis gentes inultas. fenerationem scriptura dicit mutuo datam pecuniam, etiam si usurae non
5 accipiantur: unde est et iilud in psalmo: beatus uir, qui miseretur et commodat. hoc enim maluerunt interpretari nostri, qui sententiam potius quam uerba sequenda putauerunt; nam in graeco habet SavetCet, quod est feneratur.
XXXX. Et principaberis gentium multarum, tui
10 autem non principabuntur . tamquam diceret: tibi non dominabuntur, hoc est gentes; genetiuus enim casus est singularis huius pronominis, quod ait tui — cuius datiuus est tibi — , non pluralis nominatiuus, cuius genetiuus est tuorum.
15 XXXXI. Si autem fuerit in te egenus in fratribus tuis . non uni homini, sed populo dicitur, ideo in te.
XXXXII. Si autem fuerit in te egenus in fratribus tuis in una ciuitatum tuarum in terra, quam dominus deus tuus dat tibi, non auertes cor tuum neque con-
20 stringes manum tuam a fratre tuo egente; aperiens aperies manus tuas ei, fenus fenerabis ei, quantum- cumque postulat et quantum eget. hic certe cum opera misericordiae praecipiat, non utique usurarum crudelitas suscipienda est: unde adparet, quod ait: fenus fenerabis ei,
26 mutuo dandum, quod postularet, intellegi uoluisse. quod
1 Ib. 14, 24 (23) 3 Ib. 15, 6 5 Ps. 111, 5 9 Deut. 15, 6. 15 Ib. 15, 7 17 Ib. 15, 7. 8
2 erit] fuerit d 3 faenerabis NL foenerabis S foenerabit d 5 uir om. d 7 sequaenda N 8 danzi LNS fenerator N 9 princi- paueris N 11 et 13 genitiuus Nbd 12 tui om. LS datibus N 13 nominatibus N 18 ciuitacium N ciuitattt. Non b 19 auer- tas LSb arcoaTpe'kis cod. Alex. 21 aperies] aperiens N fae-
nus L foenus S foenu d faciens N foenerabis Sd f^neraberis b
22 et] xa: cod. Alex. 24 faeneraberis LN foenerabis S 25 uo-
luisset Nb
608 S. Aureli Augustini
autem ait: aperiens aperies manus tuas, tale est et quod sequitur „fenus fenerabis", usitata locutio in scripturis sanctis.
XXXXHI. Cum de aure pertundenda serui praecepisset, et ancillam, inquit, tuam facies similiter, accusatiuum pro datiuo ponens . non ait: ancillae tuae facies, quod locutionis 5 nostrae consuetudo poscebat.
XXXXIIII. Si autem fuerit in eo uitium, claudumaut caecum, uel omne uitium malum . non ait: claudicatio aut caecitas — ipsa enim sunt uitia — sed: claudum et caecum: quod sunt non uitia, sed animalia, quae habent 10 uitia. hoc quoque notandum est quod ait: uitium malum, quasi posset esse uitium bonum.
XXXXV. Et non dormiet de carnibus, de quibus immolaueritis uespere die primo usque in mane.pro eo. quod est: noh remanebit eanocte, non dormiet dictum est. 15
XXXXVI. Non offeres domino deo tuo uitulum uel ouem in quo est in ipso uitium . usitata locutio esset: in quo est uitium: sed ista scripturis est usitatior.
XXXXVII. Et lapidabis eos in lapidibus, et morien- tur: quod ex nostra consuetudine diceretur ^lapidibus", non «0 in lapidibus.
XXXXVIIT. Non multiplicabit sibi equum . pro equis uel pro equitatu equum posuit: unde nonnulli „equitatum* interpretati sunt.
XXXXVIIII. Non poteris constituere super te homi- » nem alienum, quia non est frater tuus . non poteris dietum est pro „non debebis".
3 Dcut. 15, 17 7 Ib. 15, 21 13 Ib. 16, 4 16 Ib. 17, 1 19 Ib. 17. 5 22 Ib. 17, 16 25 Ib. 17, 15
1 aperies] aperiens N 2 faenus L foenus S faenererabis S
faeneraberis L inusitata b post locutio add. est d 4 faciens N noiBsst; uttowtra; cod. Alex. 5 datibo N 7 uieid N1 8 nel orane] t, xai 7toL<; cod. Alex. 14 fl-oovjw cod. Alex. in om. b 16 offeres] wpopoioEt? cod. Alex. offeris Sl 17 essetj est N 18 in] et in N
22 multiplicauit LSl 25 potueris LSl
Locutionum lib. V. (Locut. de Deuteronomio). 609
L. Secundum omnia, quae petisti a domino deo tuo in Coreb in die conuocationis dicentes . cum dixerit superius petisti, dicentes subiecit, non „dicenstt.
LI. Quoniam dominus deus udster, qui praecedit 5 uobiscum: non dixit „uos\
LII. Si occurreris nido auis ante faciem tuam in uia. notandum, quod occurreris dixit etiam non ambulanti.
LIII. Si autem aedificaueris domum nouam, facies coronam solario tuo et non facies homicidium in 10 domo tua, si cadat qui cecidit ab eo, id est: a solario cadat qui cecidit . nimis inusitata locutio est.
LIHI. Et abiens fuerit uiro alteri, et oderit eam uir
nouissimus. notandum ex duobus posteriorem nouissimum
dici . talis locutio est et in euangelio, quando quaeritur ex
i5 duobus fratribus, quis eorum fecerit uoluntatem patris, et
respondetur „nouissimus", cum duo fuerint.
LV. Non pignerabis molam neque superiorem la- pidem molae, quia animam iste pignerat, pro eo, quod est: quia animam pigneras, si feceris. deinde notandum 20 animam dixisse pro ea uita, quam habet anima in corpore: ex qua locutione et illud est in euangelio: nonne anima plus est quam esca.
LVI. Si autem deprehendatur homo furans animam
ex fratribus suis filiis Israhel: animam pro homine
»6 posuit. denique sequitur: et obprimens eum uendiderit:
quae non minus notanda locutio est . noluit enim dicere
„eamtf, quod esset magis consequens, quoniam animam
1 Deut. 18, 16 4 Ib. 20, 4 6 Ib. 22, 6 8 Ib. 22, 8 12 Ib. 24, 2. 3 (4. 5) 14 cf. Matth. 21, 31 17 Deut. 24, 8 (6) 21 Matth. 6, 25 23 Deut. 24, 9 (7)
1 petiisti bd 2 choreb S2d oreb b 3 petiisti d non] nunc b
4 uester] t99§ urt N noster b 5 uos] uobis N 6 nidum LNSb
7 hoccurreris N 8 sec. cod. Alex. hedificaberis N 10 si] sed LNSb 12 habiens N 14 et om.b 17 pignorabis 6 19 pigneris S 20 anima] animam LN anima* (m eras.) S in ante corpore om. N 24 fili N hominem N 25 oprimens N 26 non minus] nominis b est locutio bd
XXVIII. Aug. »ect. III para 1. 39
610 S. Auroli Augustirii
dixerat, sed eum, id est hominem, in cuius significatione dixerat animam.
LVII. Si debitum fuerit in proximo tuo debitura quodcumque: repetitio uerbi locutionem notandam facit.
LVIIL Si autem noluerit homo accipere uxorem 5 fratris sui, et ascendet mulier in porta ad senatum et dicet: non uult frater uiri mei suscitare nomen fratris sui in Israhel, noluit frater uiri mei. quamuis uerborum repetitiones amet scriptura, inusitatior est tamen repetitio; sed elegantius querelae ostentat adfectum. 10
LVIIII. Maledictus omnis, qui dormierit cum omni pecore: pro eo, quod est „concubuerit*. deinde cum omni pecore pro eo, quod est „cum quolibet pecore*.
LX. Et seruies inimicis tuis, quos inmittet dominus deus tuus super te. graecus habet: Xatpeooeic, ubi latinus u interpretatus est: seruies . solet autem hoc uerbum in ea seruitute scriptura ponere, quae debetur deo: unde idolatrae appellantur, qui ea seruitute idolis seruiunt; ergo hic inusitate positum est hoc uerbum. quamquam possit etiam hunc sen- sum habere, quod tam grauiter multa dixerit, ut inimicis » suis nimium superbientibus tamquam dis seruisse cogantur.
LXJ. Gentem cuius non audies uocem eius . et hoc notandum est, quod et cuius dixit et eius, sicut loqui scripturae solent, et id, quod ait: cuius non audies uocem pro eo, quod est „cuius linguam non intelleges*. «5
LXII. Mollis in te et tenera ualde fascinabit oculo suo fratrem suum et uxorem quae est in sinu eius et
3 Deut. 24, 12 (10) 5 Ib. 25, 7 11 Ib. 27, 21 14 Ib. 28, 48 22 Ib. 28, 49 26 Ib. 28, 64. 55
1 id] it N 4 not&da b 5 omo JV accipere" N 6 fratri buo N ascendit LNS1 7 uul N 8 fratri N in om, N 10 post repititio add. haec d set N querellae NSl 12 peccore L 13 qnolibet peccore LN 15 latreusis LNS Xaxpeoon; 6 17 scripture^ LSt
idolatre LN idololatrae d 21 superuientibus N diis bd 22 cuius] ou cod. Alex. 25 intellegis LNS1 intelligas b 26 molis N tener N et tenera in te b fascinauit LSb 27 quae] qui LNS
Locutionum lib. V. (Locut. de Deuteronoraio). 611
qui sunt reliqui filii quicumque relicti fuerint illi, ita ut det uni ex eis a carnibus filiorum suorum de quibuscumque edet eo, quod non derelictum sit ei quidquam in angustia et tribulatione, qua tribulabunt
5 te inimici tui in omnibus ciuitatibus tuis. notandum est, quemadmodum hic dictum sit: fascinabit eum pro „in- uidebit" ei tamquam ad hoc derelicto, ut necesse sit ei dare de carnibus filiorum. quas cogit necessitas in cibum sumi a parentibus. nam et in Prouerbiis, quod latini codices ha-
10 bent: non cenabis cum uiro inuido, graecus habet: avSpl Pasxdvip; pdaxavoc; autem fascinus dicitur.
LXIII. Et erit sicut laetatus est dominus in uobis bene facere uobis. graecus habet: bene facere uos, nec uidetur esse saltem graeca locutio . accusatiuus tamen pro
15 datiuo positus intellegitur: unde maluerunt latini interpretes dicere uobis quam ,uos*.
LXIIIL Uos uidistis omnia, quae fecit dominus deus uester in terra Aegypti coram uobis Pharaoni et omnibus seruis eius et omni terrae illius, temtationes
*> magnas, quas uiderunt oculi tui: notandum illas plagas etiam temtationes uocari.
LXV. Si fuerit dispersio tua a summo caeli usque ad summum caeli, inde congregabit te dominus deus tuus. mirum, si non hoc dicit a summo caeli usque ad
26 summum caeli, quod solet etiam dicere „a summo terrae
10 Prou. 23, 6 12 Deut. 28, 63 17 Ib. 29, 2. 3 22 Ib. 30, 4
1 reliqui sunt bd 3 quibuscumque] quibus N 4 quicquam LS quiquam N 5 ciuitatibus om. b 6 hic] id b fascinauit LSb
facinabit N eum om. Lbd inuidit b 7 init. ei] et LSbd
8 cogi N sumi] sutl b 9 perentibus N quodices N 10 andri bascano bascanos LN andri brascano bascanos S av3poc jtaoxavo paaxavo<; b 11 fastinus b 12 in om. N 13 benefacere ei uobis N 14 saltim L acusatiuus N 18 Aegypto d faraoni LS 19 seruis eius omnibus bd omnibus] rcaat cod. Alex. 20 quas] quia N fc3 inde— summum caeli om. b congregauit L 24 sumo N 26 a] ad N sumo N
612 S. Aureli Augustini
usque ad summum terrae": fortasse propterea, quia secundum id, quod et iste aer caelum dicitur, coniungitur terrae.
LXVL Non in caelo est, dicens: quis ascendet in caelum et accipiet nobis illud, et audientes illud faciemus? neque trans mare est, dicens: quis trans- 5 fretabit nobis trans mare et accipiet nobis illud, et audientes illud faciemus? dicens pro eo posuit, quod est „ut dieas": noua locutio.
LXVII. Et dominus qui comitatur tibi tecum.
LXVin. Et dixit dominus ad Moysen: ecce tu dor- 10 mies cum patribus tuis: hoc uerbo eius mortem signi- ficauit.
LXVIIII. Amaricantes eratis quae ad deum: id est amaricabatis ea, quae dei sunt.
LXX. Scio enim, quia post obitum meum iniquitate 15 iniquitatem facietis: uno uerbo autem graece dicitur „iniquitatem facietis", quod est avojrqaete.
LXXI. Et occurrent uobis mala nouissimum dierum: sic enim habet graecus pro in nouissimis diebus aut in nouissimo dierum. 20
LXXII. Nonne hic ipsepater tuus possedit te et fecit te et creauit te? ordo notandus est; prius enim uidetur dicere debuisse „creauit te et fecit te* et deinde „possedit teh. quomodo enim intellegitur posse possideri qui non est?
LXXIII. Cum adipe renum tritici. haec metaphora nimis 26 inusitata est, ut renes tritici intellegantur uelut interiora
3 Deut. 30, 12. 13 9 lb. 31, 8 10 Ib. 31, 16 13 Ib. 31, 27 15 Ib. 31. 29 18 Ib. 31, 29 21 Ib. 32, 6 25 Ib. 32, 14
1 sumum N portasse N 2 aer] p JV 3 est in celo b ascen- dit N 5 transfretauit LSl 6 xat axooaaviss aorrjv irorrjaojiev cod, Alex. 7 et faciemus b posuit pro eo N 8 uocabula noua lectio cum
scquentibus coni. NSb 9 tibi] aoi cod. Alex. 10 moisen N mosen S 13 que L 17 avofi^asxs") anobeseit .c. S anheseit L annoabsete N
avojjiLa&rr; b avovYjssis cod. Trecensis 18 occurrent] hoc current N
21 Nonne] Na b te post fecit om. N 24 possidere LlNS 25 Cum— tritici om. LNSb haec] Ec N metabphora N 26 trittici L
Locutionum lib. VI. (Locut. de Iesu Naue). 613
tritici, unde farina eicitur; hoc enim et adipem dixit. nam hoc no- mine etiam farinam solentGraeci dicere; hoc enim habetgraecus inExodo,ubiscriptumest: eleuantesfarinam superhumeros suos . graecus quippe interpres otiata posuit, quod sunt adipes.
5 LXXIHI. Filii in quibus non est fides in eis: usitata scripturis locutio.
LXXV. Quoniam iudicabit dominus populum suum et in seruis suis consolabitur: pro „seruos suos conso- labitur"; nisi forte ipsum consolari dicit translato uerbo uelut
10 ab indignatione et offensione, qua eum offendunt mali. sic autem eius consolatio accipienda est, non ex more hominum, sicut nec ira et zelus et cetera talia.
LXXVI. Ubi sunt dii eorum in quibus fidebant in ipsis: plenum esset et sine „in ipsis*.
w LXXVII. Et iurabo dexteram meam: id est „per dex- teram meam\
LXXVIU. Laetamini caeli simul cum eo, et adorent eum omnes angeli dei . alii codices habent: et adorent eum omnes filii dei. filios autem dei dictos, qui angeli sunt
20 in caelis, non facile in scripturis sanctis inuenitur.
LIBER SEXTUS. LOCUTIONES DE IESU NAUE. I. Uos autem transibitis expediti priores fratribus ue- stris, omnis fortis: idestomnis, quicumque in uobis fortis est.
3 Ex. 12, 34 (?) 5 Deut. 32, 20 7 Ib. 32, 36 13 U>. 32, 37 15 Ib. 32, 40 17 Ib. 32, 43 22 Ios. 1, 14
1 trittici L uarina N dixitj discit N n am ] non Sl no- mine] homine N 2 grece N om. b grecus LNS 8 umeros NL 4 steata N creara LS 10 et] uel b eum (e ex c) S cum L
mali. sic] malis hic N 13 dii] digi N 14 in om. LNS 19 oioi cod. Alex. filios dei autem N angeli* (s eras.) S angelis N 20 facele N Expliciunt locutiones deutheronoraii Incipiunt locutiones libri ihesu Naue L expl loc deux. nom. incip. loc lib hyesu (m. 2 hyosue) S explicit loquu- tiones deutero nomii. incipit questiones eiusdem libri fol. 108 N
21 Finiunt quaestiones de deuteronomio inc" locutiones de iesu naue fol. 121 N 22 expediti priores scripsi secutus LXX: expeditiores libri 23 omnis alt. ex omnes X
614 S. Aureli Augustini
II. Ut sciatis uiam quam ibitis eam: plenum esset, etiam si non haberet „eam*.
III. Et factum est cum esset Iesus in Iericho . no- tanda locutio est; nondum quippe erant in eadem ciuitate, cuius portae contra illos clausae fuerant: unde factum est. & ut in eam intrare non possent, nisi muri eius cecidissent circumacta arca domini . ergo in Iericho dictum est: in terra, quae pertineret ad Iericho.
nil. De Iericho dictum est, cum clausa esset: nec quis- quam ex illa prodibat neque introibat: utique „in 10 illam* subauditur, non „ex illa"; hoc appellatur graece
Y. Dominus dicit ad Iesum: ecce ego trado tibi sub- iugatam Iericho et regem eius qui est in ea potentes fortitudine. mirandum, quod non hic posuit coniunctionem 15 copulatiuam, ut diceret: et potentes fortitudine, quam solet scriptura tam adsidue ponere, ut etiam ibi inueniatur, ubi sensum solitae locutionis inpediat . an et Iericho et rex eius dicti sunt „potentes fortitudine?*
VI. Et Baab meretricem et domum paternam eius *« uiuificauit Iesus, et commorata est in Israhel usque in hodiernum diem. notandum est, quemadmodum dicat scriptura: usque in hodiernum diem, quod adsidue dicit . nam et de lapidibus illis duodecim, qui positi sunt, ubi Iordanes ex ima parte defluxerat et ex parte superiore con- «* stiterat arca transeunte uel populo, ita dictum est, quod ibi essent „usque in hodiernum diem": quod uidetur ita sonare,
1 Ios. 3, 4 3 Ib. 5, 18 9 Ib. 6, 1 (5, 16) 13 Ib. 6, 2
20 Ib. 6, 25 et 4, 9
3 esset] essetis LSb Iesus om. LSb hierico L (ita sen*per) Ierico d 7 circaacta Nl 9 nec] ne b 12 zeunia catellipsin LS zeuma catellysl N zeuma cata eclipsin b 13 ihesum L 14 ea] eo S 15 coniuncionem N 19 potentes] ponentes N 20 sec. cod. Alex.
21 ihesus L 23 usquae N 25 iordanis Sbd iordane sez (sic coni.) L una T 26 essent ibi bd 27 uiderunt N
Locutionum lib. VI. (Locut. de Iesu Naue). 615
tamquam post plurimum temporis post hanc scripturam ista narrentur nec eo tempore hi libri conscripti fuerint, quo erant haec recentissima. quisquis autem putat hoc, quid de ista meretrice dicturus est, quae utique quantum est aetas unius
5 hominis uixit ettamen dicitur „usque in hodiernum diem?" de his itaque rebus hoc dicitur, quae non ita constitutae sunt, ut postea mutarentur ab eis, qui constituerunt: quomodo dicitur aliquis in exilium perpetuum missus, quia non ad tempus praefinitum hoc subplicio plecitur, non quia quisquam
10 potest esse perpetuus in exilio, cum homo ipse non possit esse perpetuus. sic ergo et ista meretrix non est praecepta ad tempus habitare in Israhel; ideo dictum est: usque in hodiernum diem.
VII. Dominus dicit ad Iesum: peccauit populus et 15 transgressus est testamentum meum, quod disposui
ad eos. notandum, quemadmodum testamentum appellet hoc, quod praeceperat, ut anathema esset Iericho et nemo sibi inde aliquid usurparet.
VIII. Dominus loquens ad Iesum ait inter cetera: ecce 20 dedi in manus tuas regem Gai et terram ipsius . et
facies Gai sicut fecisti Iericho et regi eius et prae- dam pecorum praedaberis tibi. praecipue notanda locutio est non solum, quia praedaberis tibi dixit, tamquam unius futura esset illa praeda, cum omnium esset futura; nam tales 25 locutiones usitatissimae sunt, cum deus tamquam ad unum loquitur, quae ad populum loquitur . sed hoc nouum est hic, quia praedixit scriptura: et dixit dominus ad Iesum, quem constat unum hominem fuisse. quod tamen dixit praedaberis
14 los. 7, 11 19 Ib. 8, 1. 2
1 post hanc] per hanc NSbd 2 hi] ii d erant om. N 3 hoc putat N quid] quod JV 5 usque— dicitur in mg. infer. add m. 1 S 6 dicitur hoc b ita] ite N 9 supplici N potest quisquam N
14 ihesum L 15 meum] jjioo cod. Alex. 16 quem ammodum L
17 inde sibi N 18 aliquit N 19 Dominus] dS b 20 et 21 Gai]
hai L 21 17) Yat tcd gastXet cod. Alex. 22 predaueris LS 23 pre-
daueris LS1 25 deus] dns N 27 ihesum L 28 predaueris LSl
610 S. Aureli Augustini
tibi, non utique ita dictum est, ut praeda illa huius unius hominis esse praecepta sit, sed uniuersi populi.
Vnil. Et insidiae erant ciuitati a mari. qui nescit, putat istam ciuitatem maritimam. consuetudinis est autem scriptu- rarum, ut occidentalem partem a mari appellet ucl ad mare, 3 quia ex ipsa parte terra, ubi haec agebantur, propius habet mare quam a ceteris partibus.
X. Extende manum tuam in gaeso quod est in manu tua contra ciuitatem. ista locutio notanda non esset nisi propter nomen, quod obscurum est eis, in quorum con- 10 suetudine non' est. quid enim dicat gaeson, non facile intel- legitur . hoc interpres Symmachus scutum appellasse perhibetur; Septuaginta autem interpretes, secundum quos ista tractamus, qui posuerunt gaeson, miror si et in graeca lingua hastam uel lanceam gallicanam intellegi uoluerunt: ea quippe dicuntur 15 gaesa, quorum et Uergilius meminit, ubi ait de Gallis in scuto Aeneae pictis: duo quisque Alpina coruscant gaesa manu.
XI. Et facti sunt inter medium castrorum, hi hinc et hi hinc. duo notanda sunt in hac locutione: unum, quod cum hostes qui uincebantur in medio essent, tamquam de » his dictum est, quod hi essent hinc et hi hinc, cum potius ita Israhelitae fuerint, qui eos in medio posuerant percutien- dos; alterum, quod inter medium castrorum eos factos esse dicit scriptura castra appellans etiam productas acies in proe- lio constitutas, cum castra non soleant appellari, nisi ubi 2$ exercitus ad manendum consistit; nisi forte ideo castra appel- lata sunt, quia cum omnibus suis ibant.
XII. Exceptis pecoribus et spoliis quae erant in ciuitate praedati sunt filii Israhel secundum prae-
3 Ios. 8, 12 8 Ib. 8, 18 17 Aen. 8, 661 sq. 19 Ios 8, 22 28 Ib. 8, 27
3 insidie N putat 8. I. m. 1 S 5 apellet N 8 geso b 11 quod b dicat om. b gaeson] ihesum L itim SN 12 6yinachus N peribetur N 14 gaeson] ihesum L ihm SN 16 uirgilius LNS*bd 17 choruscat L c*oruscat (h eras.) S coruscat N 20 ostes N 22 israelite N 24 producta N 28 sec. cod. Alex. quae] qui N 29 ciuitates N
Locutionum lib. VI. (Locut. de Iesu Naue.) 617
ceptumdomini, quemadniodumconstituitdominuslesu. itadictum est „exceptis pecoribus et spoliis praedati sunt", quasi ipsa non fuerint praedati, cum potius ipsa praedati sint, et ideo excepta dicta sint, quia haec illo proelio sola consumptanon sunt.
o XIII. Israhelitae respondentes Gabaonitis dixerunt: uide, ne in me habitas, et quomodo disponam tibi testa- mentum? iam et superius tales locutiones uotauimus . hoc est enim »uide, ne in me habitas", quod est „apud me*. id est in terra, quam eis promiserat deus. et hic tamquam
10 ad unum hominem uidentur locuti, cum legatus ad eos non unus uenerit; sed more suo genti et populo responsa reddentes singulari numero loquuntur, sicut plerumque et ad ipsos deus uel ductor ipsorum. notandum etiam quod pactum pacis testamentum uocat scriptura more quidem suo; nam saepe
15 ita loquitur.
XIHL Et nuntiatum est Iesu dicentes: inuenti sunt quinque reges absconditi in spelunca: pro eo, quod est: nuntiarunt dicentes.
XV. Ita faciet dominus omnibus inimicis uestris, 20 quos uos debeliabitis eos: nihil minus esset huic sen-
tentiae, etsi non haberet „eosK.
XVI. Et omnes cepit in bello, quia per dominum factum est confortari cor eorum, ut obuiam irent ad bellum ad Israhel, ut exterminarentur: notandum est
*o „confortari cor* non semper in bono accipiendum.
XVII. Tu scis uerbum, quod locutus est dominus adMoysen hominem dei de me et te: non dixit „hominem suum".
5 Ios. 9, 13 (7) 16 Ib. 10, 17 19 Ib. 10, 25 22 Ib. 11, 19. 20 26 Ib. 14, 6
1 quem ammodum L 2 est om. LS 3 sunt S et— sint om. N excepta ideo bd 6 habites S*bd et] sed Lb comodo N
8 habitea S*bd 12 locuntur LNS 14 quide more b quidem om. L 16 est om. N ihesu L 18 nuntiauerunt Nbd 19 Ita om. apatio uacuo N nostris LSNb 20 quos (o ex i m. 1) S 22 omnes cepit] fcavxas eXagev cod. Alex. coepit LS 23 est om. b 27 mosen L
618 S. Aureli Augustini
XVID. Et dixerunt filii Ioseph: non sufficit nobis mons et equus electus et ferrum Chananaeo qui ha- bitat in Baethsan . equum electum dixit pro equis electis, quod usitatum in nostro sermone non est: unde nonnulli latini interpretes noluerunt equum interpretari, sed „equitatum*. 5 sic autem dictum est „equus electus" pro equis, sicut in nostra consuetudine dicitur miles pro militibus.
XVIIII. Et facti sunt exitus illorum Iordanes.et reuertentur fines ad mare . non dixit: reuersi sunt aut saltem reuertuntur, sicut solet de finibus dici, sed reuertentur, 10 tamquam adhuc futurum sit, cum praeteritorum sit ista narratio . et in omnibus fere ipsis terrarum diuisionibus per singulas quasque tribus ita loquitur scriptura, ut futuri tem- poris uerbis utatur.
XX. Eefugere illuc qui percusserit animam nolens . i& hic „animamtt uel hominem intellegere debemus uel uitam carnis, quae fit per animam: qua locutione et illud dictum est a fratribus Ioseph: non percutiamus eius animam, id est: non eum occidamus. nam si aninia posset ab inter- fectore percuti, non diceret dominus: nolite timere eos, » qui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere.
XXI. Mandauit dominus in manu Moysi . locutio familiarissima scripturis; ita enim dicitur: uerbum, quod factum est in manu illius uel illius prophetae, hoc est in » potestatem dicendi datum.
XXII. Et accepit Iesus cultros petrinos, in quibus
1 Ios. 17, 16 8 Ib. 19, 33. 34 15 Ib. 20, 9 18 Gen. 37, 21 20 Matth. 10, 28 23 Ios 21, 2 27 Ib. 21, 42
1 sec. cod. Alex. 2 electus om. b et— electum om. N cana- neo LS 3 betsan L basan b electis om. LSb 5 equura] cu N 8 illoruin] aoxcov cod. Alex. Iordanis S*bd 10 init. reuertentur Sl 11 pretoritorum N 19 anima N interfecto N 21 occidere non possnnt LSbd 23 mose L 26 potestate LSbd 27 ihesus (sic ubiguej L cultos N
Locutionura lib. VI. (Locut. de lesu Naue). 619
circumciderat filios Israhel . non dixit: quibas circum-
ciderat, sed „in quibus*. XXIII. Et ubi dimisit eos Iesus in domos suas, et
benedixit eos dicens . plus uidetur hic copulatiua con- 5 iunctio, id est „et"; nam ita dici posset: et ubi dimisit eos
Iesus in domos suas, benedixit eos dicens.
XXIIH. Item alia locutio notanda est, quod cum dixisset
scriptura: et benedixit eos Iesus dicens atque his uerbis
intentos fecisset audire, quid benedicendo dixit Iesus, hoc 10 solum subiecit: in diuitiis multis abierunt in domos
suas; et pecora multa ualde et argentum et aurum
et uestem multam ualde diuiserunt praedam inimi-
corum suorum cum fratribus suis: quod magis esse
narrantis quam benedicentis adparet. w XXV. Et aedificauerunt ibi aram super Iordanem,
aram magnam uidere : ista locutio etiam in sermone latino
nota est. XXVI. Et audierunt filii Israhel dicentium . non ait:
dicentibus uel dicentes. »o XXVII. Seruire seruitutem domini . in qua locutione
duo notanda sunt: et seruire seruitutem, quae etiam latina
locutio reperitur, etseruitutem domini, id est, quae debetur
uel exhibetur domino.
XXVIII. Et audientes Phinees sacerdos et omnes 85 principes synagogae, qui erant cum illo, uerba, quae
locuti sunt filii Euben et filii Gad et dimidium tribus
3 Ios. 22, 7 8 Ib. 22, 7. 8 15 Ib. 22, 10 18 Ib. 22, 11 20 Ib. 22, 27 24 Ib. 22, 30
1 fin. circumciderat — quibus om. N 3 demisit S1 4 dicens] Xbywv cod. Alex. coniuntio LN 6 est] es L demisit Sl 6 Iesus om. LSbd 9 quid] quod N qu$ b dixit] benedixit S 10 sec. cod. Alex. 11 et argentum— ualde om. N 12 praedam om. N 13 esse] eex N 15 Et T, om. NLSbd 16 latino sermone N 17 nota om. b 19 dicen- tibus] dicentem bd 22 locutio om. 6 seruitute NLS 23 exi-
betur N 24 sec. cod. Alex. finees LSN 25 principibus N
26 dimidia S1
620 S. AureliAugustiui
Manasses, et placuerunt illis.audientes pro «audierunt* positum est, aut plus est hic „et"; nam plenus est sensus: audientes uerba haec, placuerunt illis . nec tamen sine in- consequentia, quia „cum audissenf dicendum fuit.
XXVIIII. Et Iesus senior prouectus diebus.hoc & de Abraham dictum notauimus seniorem in scripturis non solum illum appellari, qui est infra aetatem senis, sed etiam ualde senem. unde non omnis senior senex, omnis autem senex senior dici potest.
XXX. Et induxit super illos mare et operuit super 10 illos: non ait „operuit illos", quarauis nonnulli interpretes hoc maluerint dicere.
XXXI. In omnibus gentibus quas transiuimus per ipsas: usitatae in scripturis sunt istae locutiones nec tam crebro notandae quam crebro intercurrunt. 15
LIBER SEPTIMUS. LOCUTIONES DE IUDICIBUS.
I. Et factum est, postquam defunctus est Iesus, interrogabant filii Israhel in domino: non ait „domi- numg, quod sermonis nostri consuetudo poscebat.
II. Et bellemus in Chananaeo . non diiit: aduersus 20 Chananaeum aut contra Chananaeum aut saltem in Chananaeum.
III. Et mortuus est Iesus filius Naue seruus domini, filius centum decem annorum. ista repetitio, quod, cum
5 Ios. 28, 1 10 Ib. 24, 7 13 Ib. 24, 17 17 Iud. 1, 1
20 Ib. 1, 3 22 Ib. 2, 8
1 mannases S 2 et s. I. m. 1 S 5 ihesus L prouectus] pro- fectis N 6 habraham N 10 super illos] erc ocotooc cod. Alex. 12 malu- erunt N 13 transimus N 15 Expliciunt locutiones de libro iesunaue (ihesunaue L) Incipiunt locutiones de libro iudicum fol. 31 S, L Explicit loquutiones de iesu naue. incip quaestiones eiusdem libri fol. 122* N
16 Expl quaestiones de libro iu naue incp locutiones de libro iudicum fol. 130* N 17 est qu;a ^r defuntus iVr 18 in domino] tv xopioi cod. Alex. 20 icoXbjjlt^u) ev toj yavavauo cod. Alex; fortasse scribendum itoXejj.TQGojAev cananeo LSN 21 cananeum (bisj LSN saltim L 22 Iesus s. I. N 23 reppetitio N
Locutionum lib. VII. (Locut. de Iudicibus). (521
dixisset „filius Naue", repetiuit „filius" et deinde addidit „centum decem annorum*, inusitata est ut potius filius centum decem annorum diceret quam homo centum decem annorum; sed tamen et alibi reperitur.
5 IIII. Et omnis generatio adpositi sunt ad patres suos . notanda locutio est, quod non ait „adposita est", quia plures erant.
V. Tradidit eos in manu praedantium: non dixit „in manum", qaod uidetur latina locutio postulare.
10 VI. Et cum suscitauit dominus eis iudices , et erat dominus cum iudice: solita locutione plus est hic „et": nam plenum esset: et cum suscitauit dominus eis iudices, erat dominus cum iudice. notandum est etiam hoc, quod a plurali ad singularem transiens non ait „cum iudicibus",
i5 sed „cum iudice", id est cum unoquoque iudice.
VII. Et factum est, cum moreretur iudex, et rc- uertebantur et iterum corrumpebant super patres suos. recta locutio ita esse poterat secundum consuetudinem sermonis nostri: et fiebat, cum moreretur iudex, et reuerte-
20 bantur et iterum corrumpebant super patres suos. si „et" non haberet, plenum esset: cum moreretur iudex, reuertebantur et iterum corrumpebant super patres suos, id est plus quam patres eorum.
VIII. Propter quod tanta dereliquit gens haec testa- 25 mentum meum.tanta dixit pro „tantum", id est tam
multum, nomen pro aduerbio, quod etiam in latinis locu- tionibus maxime poeticis inuenitur.
5 Iud. 2, 10 8 Ib. 2, 14 10 Ib. 2, 18 16 Ib. 2, 19 24 Ib. 2, 20
1 Naue om. b 2 inusitata] minususitata N 3 fin. decim Sl 6 ixsivtj deest apud Aug. geratio N apositi N 6 aposita j^ 8 sv yetpt cod. Alex. 9 manu N 10 quum N 14 a om N cura— cuin om. LSN 16 moraretur Sl 17 et ante iterum om. N iterum
et LSb 18 esse ita d 19 sermones Ll moraretur Sl 20 si— suos in mg. infer. add. m. 1 S 21 moraretur Sl 22 quam patres eorum om. b 24 deliquit LSl delinquit N 27 maxime L
622 S. Aureli Augustini
Vnil. Et non obaudierunt uocis meaeigraeca magis locutio est.
X. Factus est super eum spiritus domini . cum sj>iritus domini utique factus non sit, sed super eum factus est, ita dictum est, ac si diceretur: factum est, ut esset super * eum. ex qua locutione et in euangelio legitur: ante me factus est, id est factum est, ut esset ante me: quod alio modo diceretur „praelatus est mihi*.
XI. Et sumsit Aod gladium de super femore suo dextro . sic interpretari potuit, quod graecus habet: aro 10 Sva>0ev; nam locutio minus latina est.
XII. Erat autem Eglom uir exilis ualde . hoc xat' avtuppaoiv dictum, id est locutione contraria sequentia indi- cant; quando enim percussus est, dictum est, quod con cluserint adipes uulnus, quia non eductus est gladius de is uentre eius.
XIII. Et percussit alienigenas in sescentos uiros: non ait „alienigenarum sescentos uiros* aut certe «aiienigenas in sescentis uiris*.
XIIII. Nonne praecepit dominus deus Israhel tibi: ao et perges in montem Thabor? non ait „ut pergas", quod uidetur esse consequens, sed inusitata locutione: nonne praecepit tibi: et perges, ut subaudiamus uerbum, quod supra positum est, et sit: nonne perges? aut solita locutione plus habet „et"; nam ista coniunctione detracta sensus currit: ts nonne mandauit dominus deus Israhel tibi: perges in montem Thabor et accipies tecum decem miliauirorum?et cetera.
1 Iud. 2, 20 3 Ib. 3, 10 6 Ioh. 1, 30 9 Iud. 3, 21 12 Ib. 3, 17
17 Ib. 3, 31 20 Ib. 4, 6
1 oirqxoooav cod. Alex. 5 dictum] ductum b 6 fuangelio 5
9 Aioth bd foemore S 10 apoanoten L8N 12 eglon Nb eisilis N catantifrasin LSl cantantifrasin N ad antiphrasin b 13 dictum om. b 14 enim] cd b percussu N concluserunt N 17 sexcentos LSbd
18 alienaenarum N sexcentos LSbd aliegcnas N1 alienigenis b
19 sexcentis LSbd 21 tabor LSN 23 et] ut b 24 pergens jV 25 coniunctio LS retracta LSb sensu S 27 tabor LSN
Locutionum lib. VII. (Locut. de Iudicibus.) 623
XV. Quoniam nescio diem, in quo dominus pro- sperat angelum mecum : utrum prosperat actus angeli eius, qui mecum est, an prospera mihi facit J>er angelum?
XVI. Omnes currus suos nongentos currus ferreos. 5 ubilibet distinguatur, elegans repetitio : utrum „omnes currus
suos", et deinde sequatur „nongentos currus fereos", an „omnes currus suos nongentos" et deinde inferatur „currus ferreos".
XVII. Et pauefecit dominus Sisaram et omnes currus 10 eius et omnia castra eius in ore gladii in conspectu
Barac. quomodo pauefecit currus, nisi eos intellegas, qui erant in curribus?
XVIII. Et pauefecit dominus Sisaram et omnes currus eius et omnia castra eius in ore gladii in con-
15 spectu Barac. pauefecit in ore gladii, ac si diceret: inter- fecit in ore gladii; pauefecit ergo, cum caederetur gladio. XVmi. Et descendit Sisara de super curru suo: ita dici latine potuit, quod est graece arco 2va>8ev.
XX. Et cooperuit eum in pelle sua: non dixit „pellett 20 aut „de pelle"; sic enim habet graecus: ev x^ 8ep»£et.
XXI. Et erit si quis uenerit ad te et dixerit: est hic uir? et dices: non est. detracta coniunctione consequentem habet sensum: si quis uenerit ad te et dixerit: est hic uir? dices: non est.
1 Iud. 4, 8 4 Ib. 4, 13 9 Ib. 4, 15 17 Ib. 4, 15 19 Ib. 4, 18 21 Ib. 4, 20
1 properat LS1 4 ferre subilibet N 5 curros suos LlN 6 an — ferreos om. b 7 curros N inferatur (in *. I. m. 1) S 9 pabe- fecit N pauere fecit L 11 barach bd pauere fecit L curros Ll 13 pauere fecit L 15 barach bd pauere fecit L 16 pauere fecit L caederentur d 17 curro N1 18 latino LSl apoanothen LSN 19 ouvexaXu'1/ev atvcov ev zr\ 8eppei aorqc cod. Alex. no N 20 enthe- derum LS en te derri N post Seppc. ndd, aoxtjc d 21 sec. cod. Alex. eris b 22 dicis LSl coniunctio LS coniuncio N
24 dicis *. I N
(524 S. Aureli Augustini
XXII. Et pergebat manus filiorum Israhel pergens: solita et frequentata locutio est.
XXIII. Et indurabatur inlabin regem Chanaan: nouo modo positum est hoc uerbum „indurabatur* pro eo, quod est fortis efticiebatur et praeualidus. 5
XXIIII. Perforauit caput eius et percussit: id est percussit caput eius et perforauit.
XXV. Sic pereant omnes inimici tui, domine; et diligentes eum sicut ortus solis in potentia eius: non dixit „diligentes teB, cum utique de domino uellet intellegi. 10
XXVI. Et factum est quando seminauit uir Israhel: non unum hominem significat, sed ipsam gentem.
XXVII. Ascendebat Madian etAmalech et filii orien- tis et ascendebant super eum: ista repetitio uerbi non uidetur habere solitam elegantiam uel adfectum. 15
XVIII. Et liberaui uos de manu Aegypti: per manum potestatetn significat, per Aegyptum Aegyptios.
XXVIIII. Et dixit ad eum Gedeon: in me, domine mi: subintellegitur „intende", hoc est: in me intende . et est ista locutio scripturis familiarissima. 20
XXX. Et si est dominus nobiscum, et ut quid in- uenerunt nos omnia mala ista? plus habet coniunctionem et, sicut solet loqui scriptura: quae si detrahatur, plena sententia est: et si est dominus nobiscum, ut quid inuenerunt nos omnia mala ista? quamuis et superior coniunctio possit 25 salua sententia detrahi, ut, cum dixisset: in me, domine mi, deinde subsequeretur: si est dominus nobiscum, ut quid inuenerunt nos omnia mala ista? magis enim hoc exigit nostrae locutionis consuetudo.
1 Iud. 4, 24 3 Ib. 4, 24 6 Ib. 5, 26 8 Ib. 5, 31 11 Ib. 6, 8 13 Ib. 6, 3 16 Ib. 6, 9 18 Ib. 6, 13 21 Ib. 6, 13
3 canaan LSN 5 efficiabatur N 10 intelhgi uellet bd 11 sec. cod. Alex. 13 sec. cod. Alex. 14 ascendebat NLSbd 16 liberauit LSN 18 cf. Quaest. de Iud. quaest. XXXIIII diri b 21 scc. cod. Alex. et ante ut quid om. Graeci 23 et om. LSl trabatur L 27 seque- retur LS sequatur b
Locutionum lib. VII. (Locut. de Iudicibus;. (J25
XXXI. Et uitulum annorum septem. hic manifestum est quomodo uitulos appellet scriptura; bos enim annorum septem secundum consuetudinem locutionis nostrae non est utique uitulus. secundum banc ergo locutionem dictum est
5 de Samegar, quod occiderit sescentos uiros praeter uitu- los boum, hoc est praeter boues.
XXXII. Et cecinit in cornea: subauditur ,tubafc: graecus enim non habet „tuba% sed tantum cornea.
XXXIII. Camelis eorum non erat numerus. sed erant 10 sicut arena quae est ad labium maris. in multitudinem
constat DTceppoXnU&c dictum. haec autem translatio. ubi labium maris posuit pro „litore% assidua est in scripturis, sed rara est in latinis codicibus, quia plerique litus interpretati sunt magis quid significaret labium uolentes ponere quam ipsum 15 labium. nam litus si uellent Septuaginta interpretes dicere, non deesset linguae graecae quod diceret.
XXXIIIL Et diuisit trecentos uiros per tria prin- cipia; pro partibus principia posuit.
XXXV. Et dixerunt ad Gedeon uir Ephraem: id est 20 uiri de tribu Ephraem.
XXXVI. Quid uerbum hoc fecisti nobis, ut non uocares nos cum exires pugnare in Madian? uerbum pro facto pobuit.
XXXVII. Et dederunt septuaginta argenti: subauditur *i5 ,pondoB uel tale aliquid; interpretatio ex hebraeo „septua-
ginta pondo" habet.
XXXVIII. Et conduxit in ipsis Abimelech uiros: in
1 Iud. 6, 25 5 Ib. 3, 81 7 Ib. 6, 34 9 Ib. 7, 12 17 Ib. 7, 16 19 Ib. 8, 1 21 Ib. 8, 1 24 Ib. 9, 4 27 Ib. 9, 4
2 bos] uos L 5 Samegarj sagemar LS sangar b zxroq tjioayuiv
j3ou>v cod. Alex. 8 tantum om. b 9 sed scripsi sec. cod. Graecos: et libri herant N 10 harena JV multitudine bd 11 hyper- bolicos LSNb 16 dicerent d 17 uiros om. N 19 uiri Nbd
effrem LSNb 20 effrem LSb effraim N 22 uocaris ^V ote eSKrcopeoou iroXefiYpai cod. Alex. mazian S 25 hebreo S haebreo N 27 sec. cod. AUx. conduxit (u ex i m. 1) S amalech S1
XXVIII. Aug. «ect. III pars 1. 40
626 S. Aureli Augustini
ipsis dixit pro „ex ipsis*, id est ex argenti pondo septua- ginta conduxit uiros.
XXXVIIII. Uiros inanes et perturbatos . inanes posuit pro leuibus, quibus sunt contrarii graues: unde dicitur: in populo graui laudabo te. *
XXXX. Et intrauit in domum patris sui inEphratha et interfecit frates suos filios Ierobaal septuaginta uiros super lapidem unum . quia iam superius septuaginta dixerat filios Ierobaal, id est Gedeon, et nunc eos septuaginta dicit occisos. quamuis minus occisi fuerint duo; id est ipse 10 qui occidit et Ioatham iunior qui latuit, de quo adiungens dicit: et remansit Ioatham filius lerobaal iunior, quo- niam abscondit se . ac per hoc uniuersum numerum posuit pro paene uniuerso.
XXXXI. Et spreuerunt uiri Sicimorum in domo Abi- ^ melech . non dixit: spreuerunt domum Abimelech.
XXXXII. Et insidiati sunt super Sicimam quattuor principia: id est quattuor partes . iam istam locutionem etiam superius notauimus.
XXXXIII. Et accepit populum et diuisit eum in tria *° principia: accepit dixit de illo populo, qui cum illo erat; et hic tria principia pro tribus partibus posuit.
XXXXIIII. Et abierunt uir in locum suum: id est unusquisque.
XXXXV. Et eris nobis in caput omnibus habitantibus 25 Galaad: non dixit „evis nobis caput"; sic enim solet loqui
3 Iud. 9, 4 5 Ps. 34, 18 6 Iud. 9, 5 15 Ib. 9, 23 17 Ib. 9, 34 20 Ib. 9, 43 23 Ib. 9, 55 25 Ib. 11. 8
3 4h>|jL{3Q'j}i8vo\>€ cod. Alex. 6 domo b efrata LS ephrata N
effrata b 7 et 9 hierobaal b 11 ioatan LS ioatam N ioathan 6
12 ioatam LSN ioathan b hierobaal S 15 sichimorum bd
17 sici o»y.i}ia tssaapa? a?Xa? c°d- Alex. sichimam bd 19 su-
perius etiam d 20 eum] ocjtgv cod. AUx. 23 qwctjX&ov avr,p cod,
Alex. habierunt N uir scripsi: uiri libri 25 erit N stc
xesaXr^v cod. Alex.
Locutionum lib. VII. (Locut. de Iudicibus). 627
scriptura . unde est: esto mihi in deum protectorem et in domum refugii et multa huius modi.
XXXXVI. Et haec unica ei, et non est ei praeter ipsam filius aut filia: hoc est, quod dictum est „unica 6 ei"; sed propter adfectum repetita sententia est.
XXXXVII. Et non est ei praeter ipsam filius aut filia: non est ei pro „non erat eifc dictum est; praeterita quippe narrantur. XXXXVIH. Et uxor eius sterilis et non pariebat: 10 cum potuisset sufficere quod dictum est: sterilis.
XXXXVIIII. Et precatus est Manoe dominum et dixit: in me, domine, homo dei, quem misisti, ueniat nunc iterum ad nos: in me ita dictum est, ut subaudiatur „intende\ 15 L. Et percussit eos tibiam super femus . haec locutio inusitata est, tamen locutio est, non aliquis in corpore uulneris locus, sicut in Quaestionibus exposui; hoc est: percussit eos ad admirationem, ad stuporem.
LI. Et dixerunt uir Iuda: quare ascendistis super 20 nos: singularem posuit pro plurali; dixerunt enim uiri Iuda. non unus uir.
LII. Ne forte occurratis in me uos: pro eo, quod est:
occidatis me . et haec locutio in Quaestionibus exposita est.
LIH. Et reduxerunt eum de petra, et uenit usque
25 ad Maxillam: locus est sic appellatus postea ex eo facto,
quod ibi gessit ipse Samson. quando maxilla asini pugnans
1 Pa. 30, 3 3 Iud. 11, 34 9 Ib. 13, 2 11 Ib. 13, 8 15 Ib. 15, 8 17 Quaest. in Iud. quaest. LV Migne tom. 34 p. 824 19 Iud. 15, 10 22 Ib. 15, 12 23 cf. Quaest. in Iud. quaest. LVI 24 Iud. 15, 13. 14
2 domuni] locum LSN refugii] munitu N 3 sec. cod. Alex.
ei ante praeter addidi ex sequenti locutione 6 eis N 7 pr. est om. b 9 pariebat] sxtxxev cod. Alex. 11 codici Alex. max. partem respond. manue LSbd 15 femur Nbd 16 inusitata— locutio om. N
17 uulneris] mulieris b siquut N 18 amrairationem LS amirationem N 19 ascendisti N 20 uir LS1 24 sec. cod. Alex. uenit] usque
uenit LSNb 25 apellatus N 26 sarasom N Sampson d
(528 S. Aureli Augustini
mille prostrauit . hoc ergo per prolepsin dictum est, quia post illa omnia gesta haec historia conscripta est.
LIIII. Sicut stuppa cum olefecerit ignem: metaphora ab animali ad inanimale; non enim stuppa sensum habet olfactus sed ita dictum est, ac si diceretur: cum ignem senserit. quam- 5 uis et hoc quod dixi „senserif ad eandem metaphoram pertineat; sed ad celeritatem intellegendam pertinet quod dictum est: olefecerit.
LV. Et extendit manum suam et accepit eam: et si non diceret: extendit manum suamT utique extenta manu ac- 10 ceptam intellegeremus.
LVI. Et nuntiatum est Gazaeis dicentes: non ait: nuntiarunt dicentes, aut: nuntiatum et a dicentibus.
LVII. Si alligauerint me in septem neruis humidis nondum siccatis: non ait: septem neruis, sed: in septem 15 neruis.
LVHI. Si alligauerint me in septem neruis humidis nondum siccatis, et infirmabor: plenuni esset et si non haberet: et.
LVIIII. Et insidiae ei sedebant in cubiculo: quod non- 20 nulli interpretati sunt: obsidebant; sed graecus habet sxatbjto, hoc est: sedebat. quia insidiae singulari numero graece dicuntur nec potest latine dici: insidia . locutio autem notanda erat, quia dictum est: insidiae sedebant, pro his, qui insidiabantur; ipsi enim sedebant. 25
3 Iud. 15, 14 9 Ib. 15, 15 12 Ib. 16, 2 14 Ib. 16, 7
17 Ib. 16, 7 20 Ib. 16, 9
1 prolemsiu LSN 2 istoria N 3 sec. cod. Alex. stupa Nb
cflniolefecerit N methaphora L 4 olfa*tus (c eras.) 6 metha- phoram L methaphoran N 10 et extenta N 12 gazeis LSNb 13 nuntiauerunt bd 14 ligauerint d umidis N 15 siccatis] ji^ £r4pav#,eicai$ Symmachus in Origenis Hex. tom. XV 17 alligauerit Lb ligauerint d umidis .MS1 19 et om. N 21 habet otn. LNSbd sxanjio LSb exttjto N 22 desedebat N 23 potest] post N 24 iis d
Locutionum lib. VII. (Locut. de Iudicibus). 629
LX. Nunc ergo indica mihi in quo ligaberis: non ait: quo ligaberis, aut: unde ligaberis.
LXI. Si alligauerint rae in funibus nouis: non dixit: funibus. 5 LXII. Item: si ligauerint me in funiculis nouis in quibus non est factum opus, et infirmabor: plenum esset, et si non praeponeretur: et.
LXIIL Hoc tertium fefellisti me: tertium posuit pro Btertio* siue „ter*, nomen scilicet pro aduerbio, quod et in 10 latinis locutionibus eleganter fieri solet.
LXIIII. Dimitte me, et palpabo columuas, super quas domus confirmata est super eas.
1 Iud. 16, 10 3 Ib. 16, 11 5 Ib. 16, 11 8 Ib. 16, 15
11 Ib. 16, 26
1 alligaueris LSl alligaberis Nb 2 ligaueris (bis) LSl aUigaberis
(bis) b ligeris N 3 alligauerit LSb ligauerint d nobis N
5 alligauerint Sb ligaueritis N in quibus] ev oi; cod. Alex. 7 et otn. S 8 Hoc] Et hoc Sbd 9 terj tercium N 12 confiruiata est] ettEOTYjptxio cod. Alex. Expliciunt locutiones iudicum qui est sci
augustini liber septimus L, fol. 33 S Expl loquutiones iudicum inC quaestiones eiusdem libri fol. 132* N
13
*\
II
3 2044 019 196 989
The boirower must return this item on or before the last date stamped below. If another user places a recall for this item, the borrower will be notified of the need for an earlier retunu
Non-receipt ofoverdue notices does not exempt the borrowerfiom overduefines.
Harvard College Widener Library Cambridge, MA 02138 617-495-2413
22551^
w'*ENE*t
AUG 2 7 200?
CANChJ-
Please handle with care.
Thank you for helping to preserve library collections at Harvard*
mr