MASTER NEGA TIVE NO. 91-80043
MICROFILMED 1991 COLUMBIA UNIVERSITY LIBRARIES/NEW YORK
as part of the "Foundations of Westem Civilization Preservation Projecf '
Funded by the NATIONAL ENDOWMENT FOR THE HUMANITIES
Reproductions may not be made without permission from
Columbia University Library
COPYRIGHT STATEMENT
The copyright law of the United States ~ Title 17, United States Code - concems the making of photocopies or other reproductions of copyrighted material...
Columbia University Library reserves the right to refuse to accept a copy order if , in its judgement, fulfillment of the order would involve violation of the copyright law.
AUTHOR:
SALLUSTIUS
CRISPUS, C.
TITLE:
C. SALLUSTI CRISPI CATILINA,...
PLACE:
BEROLINI
DA TE :
1887
Restrictions on Use:
COLUMBIA UNIVERSITY LIBRARIES PRESERVATION DEPARTMENT
BIBLIOGRAPHIC MICROFORM TARGET
Master Negative #
.^im^3-A
Original Material as Filn\ed - Existing Bibliographic Record
'^8781 E37
i •
^ii»»"»"— ^»>
•^ I m ■■ ■ I
Works. 1887 •
Sallustius Crispus, C.
C. Sallusti Crispi Catilina, lugurtha, Historiarum reliquiae codicibus servatae, acceduiit rhetorum opuscula sallustiana, Henricus lordan tertium recognovit. Berolini, apud Weid- mannos, 1887.
XX, 172 p. 19i«
"Praefatio editlonls tertiae" signed : Paulus Krueger.
I. Jordan, Henri, 1833-1886, ed. n. KrUger, Paul. 1840-1»26.
G905in
Library of Congress
O
/
PA6653.A2 1887
33-30092/3 S78.2
TECHNICAL MICROFORM DATA
REDUCTION RATIO:
FILM SIZE:
IMAGE PLACEMENT: lA (^ IB HB ^ /^
DATE FILMED: ^=iIjz3J INITIALS___C?^_C?^___.
mLMEDBY: RESEARCH PUBLICATIONS. INC WOODBRIDGE. CT
/o K
IMAGE EVALUATION TEST TARGET (MT-3)
1.0
l.l
.25
£5
5 0
I 7l ItO
2.8
13.2
3.6
40
1.4
2.5
2.2
2.0
1.8
1.6
150mm
//
PHOTOGRAPHIC SCIENCES CORPORATION
770 BASKET ROAD
P.O. BOX 338
WEBSTER, NEW YORK 14580
(716) 265-1600
a
Columbta (Bnitersittp
mttieCitpofilrwlork
THE LIBRARIES
V
- jrr
7
f
C. SALLUSTI CRISPI
CATILINA lUGURTHA
HI8T0RIARUM
EELIQUIAE CODIOIBUS SEEVATAE
il '
ACCEDUNT
RHETORUM OPOSCnLA SALLUSTIANA
HENRICUS lORDAN
TERTIUM RECOGNOVIT
BEROLINI
APUD WEIDMANNOS
MDCCCLXXXVn.
\v
l
^'
AUGU8T0 W1LMANN8
AMICO -YETERI
IN • MEMORIAM
• <
• • •
• •
• • • •
• • •
• • • j •
•» «
• •
• • •
• • • •
• •
• •
• •
• * » •
• •
• •
. •
• • . •
• •
• •
• • • '
* •
• • •
« • • •
t
• < •
• t
• •
• • •
• t •
» • t
I •
V • • •• •• ; • •
CONSORTII REGIMONTANL
D • D • D
HENRICUS lORDAN
» • >
• T
a*
f .
t}
PRAEFATIO EDITIONIS TERTIAE.
Divenditis secundae editionis exemplis haud volenti mihi tertiam adornandi munus iniunctum est, quippe occupato in iusto plenoque Bellorum apparatu digerendo. quare refmgenti illum lectionum delectum eam mihi dixi legem , ut adiutus mullorum one codicum, quorum unum eumque perbonum nemodum atti- Rerat, omnem critici instrumenti materiam denuo recognoscerem — quare exempli causa nequis dubitet quin C. 59, 5 praeter Parisinum lectionis inermos mihi praesto fuerint testes — ut, vitiis sive typothetarum sive meis textum emacularem — veluti illud C. 34, 2 Massaliam delevi contra memoriam librorum om- nium nescio quo casu invectum — grammaticorum testimonia ad subsidia critica nova instaurarem , sed idem veterem diorthoseos rationem ut integram nunc quoque servarem. in orationibus epi- stulisque ex Historiis excerptis paene nihil mutavi, pauca, de qui- bus suo loco dictum est, in eorundem reliquiis Berolinensibus et Vaticanis. praeterea lectorem moneo Sallusti in Ciceronem et in- vicem invectivas in ecdosi operumTullianorum Teubneriana anno 1879 ita habitas prodisse, quasi mea Sallusti editio, quae pro- diitanno 1876, non novam eis recensendis adtuHsset normana. sed haec mea editio dum prela exercet, nuntius adfertur laetissi- mus recuperatae in codice Aurehanensi pahmpsesto Historiarum partis haud exiguae. consentaneum est me opus intermittendum curasse, donec huius thesauri usurpandi facultas pubhcis de eo relalionibus facta esset. quod cum spe lentius eveniret,Edmundum Haulerum v. d., thesauri illius inventorem doctissimum, precibus adii, ut quod eius in pubhcum nondum editum esset eo utendi mihi beneficium privatim concederet. quibus ille precibus cum humanissime satisfecerit, edendihaec nova Historiarum fragmenta curam quam maturrime potui ita egi, ut inventoris vestigia artis- sime premerem oppressis eis cogitationibus, quas spero me brevi tempore suo loco esse aperturum. Dat. Regimontii d. 6. Nov. 1886.
VI
PRAEFATIO EDITIONIS TERTIAE.
Henricus Jordan, subita morte die X. Novembris anni supe- rioris correptus, pienamfragmentorum Aurelianensium editionem, quam opperiri volui, non vidit. Novorum fragmentorum, quae tria foliorum paria ex parte mutila efficiunt, alia aliis locis Edmun- du8 Hauler de multis docte commenUtus publici iuris fecil — m „ArchivfUrlatein.Lexicographie« III p. 305: libri II fragm. IX. X; in academiae Vindobonensis Indice („Anzeiger") 1886. XXII: libri II fragm. VII — XII. XVI et libri III fragm. I. II; in Stu- diis Vindobonensibus VIII p. 315 unius foliorum paris, quo cum membranae Berolinenses ohm cohaeserunt, fragmenta adiectis Berolinensibus et imagine novi foliorum paris: libri II fragm. 1— VI; in „Revue de philologie" X p. 113 eadem cum nonnuUis ceterorum foliorum particulis : libri II fragm. VIII. IX. XIII. XIV. XV; in academiae Vindobonensis Actis („Sitzungsberichte") 1886 p. 615: libri II fragm. VII— XII. XVI et libri III fragm. I.II — et nuper universa fragmenta brevi commentario crilico et exegelico instructa ac suis Hartelii Mommseni Woefnini emeiulationibus observationibusque ornata in Studiis Vindobonensibus IX p. 25 comprehendit. Hauleri editiones secutus recensionem ab Jordano inceptam ego , cui munus absolvendae operae amicus detulit , ad iinem perduxi.
Regimontii Kal. Mai 1887.
Fanlus Sjmeger.
/
)
PRAEFATIO EDITIONIS SECUNDAE.
Altera haec Sallustii editio qui factum sit ut priori si- millima ac paene gemina evadat, nunc paucis exponere visum est, ne cum in ipsis commentariolis eorum, quae his decem annis ad verba Sallustii sananda multa multi deprompserunt, consullo vixtantillam partem tetigero, aequis iudicibus videar aliena cum fastu despicere, at mea aut stolide tenax aut per socordiam tueri. est autem in animo sepositis mox consum- matisque eis studiis, quibus iam diu distineor, periculum fa- cere in adornanda maiore quam dicunt editione. interim ne hanc quidem quam paulo emendatiorem emitto plane inutilem
fore spero.
Sed primum omnium video peccatorum quorundam me- orum mihi veniam esse expetendam: invitus enim olim peccavi omissa CaroliZangemeisteri memoria, cui debebalur Vege- tianorum codicum notitia accuraU Cat. c. 7, 4 subscripta, item Cortii nomine omisso nimirum eius coniecturae aucloris, quam in praefatione de feliciter vocabulo extremae lugurthini belli parti inlato proposueram. atque ut excusandi graliasque agendi mu- nera coniungam, gratissimum hoc loco animum profitear pri- mum viris inluslrissimis Heinemano et Pluygersio at- que Nicolao du Rieu, thesaurorum Wolfenbuttelanorum Leidensiumque largitoribus liberalissimis , deinde Francisco Rohlio nec non Keilio Halmioque, quorum ille beneficio plane singulari me devinxit, hi solita comitate quaestionum mea- rum solutores extilere promptissimi. de quorum virorum sym- bolis suo loco infra singillatim expositum est. nunc ad rem redeo.
Bellorum igitur Catilinaru et Iugurthini recensionis fun- damentum et olim habui Parisinum librum Sorb. 500, quippe quem lunc solum ex optimi generis libris pessime conlatis nactus accurate cognovissem, et nunc sequor ducem primarium, poslquam intellexi eum nec simillimo illi Parisino 1576, cuius
Vlll
PRAEFATIO EDITIONIS SECUNDAE.
PRAEFATIO EDITIONIS SECUNDAE,
IX
lectiones Wirzius programmate Aroviensi a. 1867 accuratius
quam ab Dietschio factum erat exscripsit, nec Nazariano nec
ulli denique omnium quotquot mihi innotuerunt sinceritate
scripturae cedere. itaque donec conlatis eiusdem generis om-
nibus aut maxima eorum parte de propagine eorum certius
iudicavero, visum est unius illius vestigiis paulo artius insi-
stere quam tum licebit iterumqne in eorum criminationem
ultro incurrere, qui me servili eius captum esse amore con-
clamarunt. quod negotium ne inrilum esset quoniam ante
omnia meorum de codice isto testimoniorum fide efficiebatur,
sane exoptata evenit eiusdem Wirzii opera in eodem libro
conferendo posita. nam quas ille minutias, ut ait, a me prae-
termissas 1. s. s. supplementi instar edidit, earum scito longe
maximam partem in meo me exemplo a. 1867 adnotavisse,
sed consulto omisisse, tamquam errores a librario inter scri-
bendum commissos et plerumque ab ipso correctos. pau-
cula ille ut fit adnotavit quae ipse omiseram: unde bis terye
Wirzii nomen commentariis meis insertum invenies. sed de his
rebus alibi accuratius disseram. hoc loco eorum ex numero,
qui de codicibus Sallustianis nuper disseruerunt, unius mihi
Caroli Nipperdeii placita respicienda esse censeo: quem
virum iudicii sobrietate atque sermonis latini peritia insignem
quis non doluerit his litteris praematura morte ereptum esse?
is igitur programmate leuensi a. 1872 (p. 16 s.) cum alios
codices anliquos (inter quos Parisinorum illorum utri palma
sit deferenda in incerto esse probe intellexit) tum Nazarianum,
Wolfenbuttelanum antiquissimum itemque antiquissimum Lei-
densem emendationi quam maxime usui fore brevi disputatione
significavil; ac Leidensi quidem, quippe qui et antiquus sit
et lacuuae illius, qua primae quae dicitur familiae codicum
cognatio slabilita est, parlem expleat, niultum esse tribuendum,
dummodo sitne ista pars, qua ceteri carenl, aut prima manu
scripta aut certe non tempore recenti suppleta conslaret. sed
in his sunt quae vellem declarasset uon significasset vir egre-
gius. nanique de Nazariano utpote de codice inter bonos uon
optimo putabam me abunde dixisse ea dissertatione quae primo :
Hermae volumine inserta est; eiusdem generis esse videtur Wol- i
fenbultelanus. at aliler statueudum erat de Leidensi: quem cum i
ne Dietschius quidem Gerlachiusve inspexisseut, sane intererat
rescire quid rei esset. itaque codicera Leidensem (Voss.
lat. ocl. 73*) excussi huc transmissum mihi ea liberalitate qua
[♦) Sic non, 75, ut anno 1876 typolhetae errore impressum est.]
qui praesunt inciutae academiae Lugdunensis bybhothecae solent adiuvare studia liberalia nationum omnium. scriptus est codex saeculo undecimo in quaternionibus, quorum numeri extant an- liqui in imis ultimarum cuiusque paginarum marginibus prae- ter quintum et octavum cultro recisos. ultimi quaternionis folia ingentibu^ Idcunis hiant, ut ratiocinando invenias finisse eum in verbis lug. 110, 5 ceteraque complesse folium sive singulare sive noni quaternionis primum. quod folium periit. iam licet plures uno librarii in pertexenda oratione Sailustii desudasse videantur versicuiorumque numerus sit in quater- nionibus quattuor prioribus XXXI, in posterioribus XXVI, tamen liquido apparet totum codicem et eodem tempore neque ex diversis arclietypis transcriptum esse. quid quod ea ipsa pars lugurthae, qua carent primi ordinis iibri, in hoc codice manu eiusdem librarii qui proxima exaravit bis ipsis suo loco continuatur. niiiiiominus per totura iibrura artissimae cum co- dicibus ordinis primi cognationis notae deprehenduntur. cuius rei sane memorabiiis causam inveni hanc esse. sciiicet cer- lissimis argumentis mihi constat ex eodem archetypo hunc iibrum esse transcriptum e quo eodera tempore transcriptus est iiber Vaticanus 3325 qui oiira fuit s. Petri in raonte Bian- dinio apud Gandavura. in eo autera libro iiia lugurthae pars omissa suo ioco manuque aetatis eiusdem licet diversa a pri- raa in caice iibri adiecta est. apparet igitur Leidensis codi- cis iibrariura in ipso archetypo iiiara partera repperisse sup- pletara suoque ioco iuseruisse, Biandiniani scriptorera non itera. hoc igitur documento longe quara antea fieri potuit cla- rius edoceraur iara saecuio undecirao utriusque faraiiiae exera- piaria corapiura extitisse eisque inter se coniatis raixti cuius- dara generis codices originera debere. ceterura Nipperdeius cum etiara ex Havercampi exiiibus lestiraoniis de praestantia libri Leidensis coniecturara cepit, licet id quod ego exposui non potuerit odorari, recti quo caiiebat sensura coraprobavit. sed nunc Vaticani atque Leidensis codicura iectionibus coraparatis — exscripsi autera utriusque libri discrepantiam totam quam potui accuratissime — iuculenter mihi apparuit archetypura iilud ipsum Parisino utrique, quorura exigua est diversitas, in rebus pierisque prorsus gerainura esse. pertinet hic consen- sus etiara ad extreraara lugurthini beiii partera, quara infra dixi ionge etiara crebrioribus quara adhuc visura est oraissioni- bus hiare. unura iocum excipiam de quo propter ipsam singuiaritatem hoc ioco iectorera accuratius edocere iuvat. nam lug. c. 94, 1 cura in soio libro Parisino Sorb. 500 traditura sit
\
X PRAEFATIO EDITIONIS SECUNDAE.
cetenm illt qui e centuriis erant praedocti e. q. ss., in ceteris eiu^dem generis plurimis optimisque (itaque manu altera in Parisino 1576) qui centuriis praeerant, in detenonbus (itaque in Nazariano) qui et centuriae praeerant, a quibus non multum recedit alterius familiae optimus his qui centurionibus praeerant, denique cum in aliquot libris primi generis aut pnma manu (ut in Parisino 1576) aut secunda scriptum sit qui ascensuri, erant, ab his omnibus lectionibus archetypus ille de quo agi- tur diversa habuit haec et qui centuriones erant, eaque in Lei- densi fideliter expressa, in Vaticano correctoris manu ita mutaU sunt ut in deterioribus Nazarianoque extare indicavi. in tanta scripturae optimorum librorum discrepantia olim Pa- risini mei patrocinium audacter suscepi abiectis ceteris lectio- nibus, quippe quae coniecturarum partim plane absurdarum partim non nimis probabilium instar essent. ac ne nunc qui- dem eorum quae tum disputavi prorsus me paenitet. at yero dum de ahquot Sallustii locis paulo impeditioribus cum disci- puHs coUoquor, fuit qui islum optimorum testium dissensum debere ab antiquo glossemate repeti non inepte coniceret. itaque quamvis apte sit a Ludovico Carrione illud qui escen- suri erant excogitatum, tamen si illa quae primi generis libri post vocabulum q. e. illi inserunt rescideris, sententiam re- stitueris nec mancam nec exilem hanc ceterum illi praedocti ah duce e. q. ss. qua de re nunc quidem pluribus quaerere mitto. sed, ut redeam unde digressus sum, in ceteris rebus is est optimi huius archetypi cum reliquis consensus ut spes sit fore ut tribus quattuorve aliis eiusdem familiae libris eadem dihgentia excussis paucissimisque ascitis e genere altero in- gens ceterorum librorum cohors possit secure abici, quippe quorum errores ad stabiliendum texlum eum, qui fere ultimis Romani imperii temporibus vulgo circumferebatur, plane nihil contribuat. scito igitur hunc quoque librum cuius apographa extant Vaticanum et Leidense me numerare inter libros fami- liae C eumque quam proxime abesse a Parisino meo. verbo tangam codicem Rostochiensem, qui Octavii Clasonis diligentia innotuit, esse e genere deteriorum eumque vix quicquam con- tinere quod memoria dignum sit praeter glossam illam ma- gistelli ahcuius aetatis mediae, quam quia sui similes aliquot ahas habeat, quae sintne Sallustii an insiticia dubitari solet, adscripsi ad Cat. c. 58, 9.
Vaticanum librum 3864 contenderam pendere ab arche- typo satis antiquo, immo fortasse eo hbro, e quo famiUa C descendit, longe antiquiore, sed granimalici alicuius, qui emen-
PRAEFATIO EDITIONIS SECUNDAE.
XI
daverit ut potuerit, opera audacissima ita correcto, ut ubi a ceterorum omnium memoria solus discrepet non solum de collocatione verborum similibusque suspectae fidei testis ha- bendus sit, sed de gravissima quaque discrepantia. eam sen- tentiam, quam primus ego proposui, aut abiciendam esse aut ita immutandam, vix ut quicquam summae rei supersit, nuper acri contenlione evincere sluduerunt Weinholdus Dieckius Boe- sius dissertationibus academicis Lipsiensi lenensi Gottingensi: quibus scriptionibus ingenue ut fatear prorsus nullum aut, ne Dieckio, qui paulo prudenlius ceteris rem egit, debitam laudem surripuisse videar, perexiguum fructum ad rem diiudicandam natum esse existimo. scilicet qui negaverit iila Vaticani codicis haec quae scribo (lug. 24, 9) vos oratum (ib. 1) incertum est (ib. 3) vostri (C. 33, 2) similiaque, e quibus quod primo loco po- sui ne potuisse quidem a Saliustio scribi propediem demonstra- bitur conlato Tuliiano usu, illa igitur qui negaverit esse emen- datoris male scioli grammaticesque intempestive memoris, eum ne maiore quidem argumentorum molimine posse doceri puta- verim. a quo incepto hoc loco utique abstiuendum est. ita- que satis habeo iterum ad Nipperdeii commentationem digitum intendisse qui numquam se aiiter de libro Vaticano sen- sisse dixit atque ego exposuissem anno 1867. — denique ex- titit qui ab imitatorum Septimii et Sulpicii Severi oratione dubiorum Sallustii locorum interpretationem, corruptorum me- delam longe certiorem quam a codicibus petendam esse exi- stimaret. sciunt qui Cortii commentarios bonae frugis plenos pertractarunl nec novum esse hoc argumentandi genus et quam sit periculosum; concedent etiam neque Cortium nec si qui paulo accuratius rem perpenderint ita abusos esse imitatorum sermone ut nuper factum est ab Henrico Pratje dissertationis Gottingensis a. 1874 p. 59 (ubi auctore Septimio in Sallustianum textum haec inferuntur lug. 32, 1 haec atque alia huiuscemodi saepe inserendo Memmius populo persuadet) nec denique par erat meum de codicis Pscriptura silentium in eo loco mirari quem perisse in P testatus eram pagina antecedente. sunt tamen et in his Sallustii imitatoribus et in aliis roultis, velut in Sexlo Victore, quae non sine fructu posse ad recuperandum textum Sallustianum eum qui inde a media imperatorum aetate vulga- batur adbiberi editionis maioris commentarii aperient. hanc autem quaestionem pendere a iusta testimoniorum grammati- corum aestimatione cuivis apparebit. haec testimonia scito me denuo pertractasse omnia, Arusianeorum autem lectiones libri Perizoniani 84 accepisse abHenricoKeilio.
i
xn
PRAEFATIO EDITIONIS SECUNDAE.
Oratio>es et EP18TULA8 excerptas de Historiis non aliquot
i„ iibr ?a cano extare verum quotquot olim Historns insertae
uP n Vulo me demonstravisse Hermae volumine sexto p. 74 s.
ont net^ im codex ille, quem dixi diorthotae ^'ramma tici ope-
;; "ellere, etiam orationes epistulasque excerptas de Be l^s
omnes praeter responsum senatus lug. l^f^f^.^t sS px actis Dublicis depromplum leclione et imital one scnoia ica i dijntim videbStur esse, cum tamen idem ille gramma. Sus paucula illa Catilinae verba C. 44 a sylloga sua nolet besse^ quodsi quis contra monuerit prae Historiarum amplitu- dine videri mire* exiguum esse orationum et epistularum nume. rum (supersunt enim sex de Historus, de Bellis qii.ndecim), reputet velim praecipua ornamenla Historiarum, quibus quasi (luibusdam luminibus rerum gestarum telam distinxerit, Sallu- siium habuisse prolixas regionum descriptiones doctasque de oriffinibus moribusque exterarum gentium commentationes. praeterea ibidem docui eclogarium illas orationes epistulasque eo ordine compositas edidisse quo in suo quaeque opere sese ex- cipiebant, ita lamen ut, id quod ipsum perlinel ad consilmm grammatici, orationibus Bellorum atque Historiarum coniunctis subiceret epistulas omnes, eclogisque Bellorum eclogas Histo- riarum. qui ordo uno loco a librario aut Valicani codicis aut archetypi eius turbatus esl Adherhalis epistula epistulae Pom- pei postposila. hic enim fuil ordo in sylloga : orationes Bel- lorum Catihnarii Catilinae (20) Manlii (33) Caesaris (51) Ca- tonis (52) Catilinae (58) — lugurthini Micipsae (10) Adherbalis (14) Memmii (31) Marii (85) Sullae (102) Bocchi (1 10) — Histo- riarum Lepidi et Philippi (ex primo) Cottae (ex (secundo) Macri (extertio); epislulae Bellorum Catilinarii Catilinae (35) Lentuli (44) — lugurthini Micipsae (9) * Adherbalis (24) — Hislo- riarum * Pompei (ex (secundo) Mithridatis (ex quarto). solae igitur quas stellulis insignivi epistulae locum commutarunt.
Historiarum Fragmentum Vaticanum nunc editur ad fidem archetypi a me a. 1867 dihgenter Iractali. qua de re pluribus exposilum est Hermae volumine quinlo p. 336 ss. in his laciniis examinandis describendisque quoniam haud paulum a me tem- poris consumptum est, non mirum est quod nonnulla aliter et rectius puto lecta sunt atque ab hominibus doctis eis a qui- bus enotatam ex eis scriplurae discrepantiam priori editioni in- serueram. apparuit autem Maiuin Miebuhrium Marinium (cuius lectiones ex autographo transcriptas paulo pleniores exhibere visum est) pleraque egregia accuratioue administrasse. — item Palimpsestum Beroliisense , cuius titulo ut tandem aliquando
PRAEFATIO EDITIONIS SECUNDAE.
xni
scriptoris sui nomen pro falso Livii reddatur, eos rogamus penes quos harum rerum in bybliotheca Berolinensi arbi- irium est, nunc exhibeo a Studemundo et a me a. 1867 coniuncta opera iterum examinatum. quod negotium licet in plerisque male cesserit, ut acquiescendum fuerit in eis quae olim Pertzio apparuerunt, tamen praeter alia confirmavit ea quae prioris editionis praefalione contra Pertzium disputavi. de his quoque plenius relatum Hermae secundo p. 82 ss. prae- terea commenlariolo meo inserui coniecturam Mommseni per litteras mecum communicatam a. 1868.
Curavi igitur ut Bella Sallustii Historiarumque quod codi- cibus servatum est (nam ea quae grammaticorum aliorumque testimoniis debentur nunc quoque seposui) iterum quam accu- ratissime ederentur ad fidem codicum archelyporum. a coniec- luris enumerandis, quarum subolem posl annum 1867 pullulare non desisse consentaneum est, nunc quoque consulto abstinui, nisi quod praeclarae in his litteris auctoritatis nominibus aliquid largiendum fuit. et admonere poterat eos qui optima quaeque corrigendo scriptoris difficillimi verbis saepenumero per ludi- brium insullarunt, viri summi quemque habitare in hac certe lati- narum litterarum parle vix quisquam negaverit, Nicolai Madyi- gii continentia. quo gratius mihi accidit quod cum perpaucaille Sallustii menda sanare conatus sit Adversariorum volumine se- cundo, binorum certe medelam invenerit eam in quam ego quoque incidi, alterius antea non suspecti lug. 95, 3, alterius a multis fruslra temptati or. Lepidi 20 , quem quidem ita ut nunc exhibetur emendatum auditoribus meis enarravi aliquot adhinc annis. praelerea plures quam vulgo creditur iu extremo lu- gurtha locos vocabulorum vel singulorum vel complurium omissione luxatos ac deinde inlatis aliis male resartos esse existimo: c. 88, 4. 92, 7. 100, 1 (ubi quod Nipperdeius con- iecit Mus. rhen 1874 p. 206 inserto nam post hibema restitui Sallustii manum non magis probo quam ceteras eius coniec- turas eodem loco propositas). haec atque alia, veluti restitutuna Sallustio adverbium actutum (lug. c. 102, 14), spero me alibi peritis iudicibus esse probaturum. intacta reliqui multa quae probabili ratione sanare nondum contigit, non ea solum quae cruce notavi utpote paulo graviora , ac satius fuisset huic generi etiam illa Cat. 35, 3 {non quin aes alienum e. q. s.) adnumerare: haec enim verba neque Nipperdei patrocinio (l. c 205) neque coniectura mea ab omni dubitatione vindicata esse sero intellexi. De incerti rhetoris Suasorhs ad Caesarem senem de re PUBLiCA inscriptis paulo accuratius quaesivi libello edito a. 1867.
XIV
PRAEFATIO EDITIOMS SECUNDAE.
• ..jom in«P scriDtor lestalur, esse ora- possis eorum sc"Pt'«^'''"* J^^''^ J^ X an ab uno rhetore
ilh nprne et Sl DOD Sint Utrum a UUOUU& du au «
Lc ptae nunc quoque disceptant, his suasorns add.di rhe. 0 n e?ti Lnvectivas Sallustu et Ciceron.s personis In. bu s m scio controversias dici non posse luslas eo s.gni- fic u'So fuere rhetorum conlroversiae a Seneca patre re- tae has quoque sive invectivas sive controvers.as d.xer.s u^mque ablodem rhetore compositas esse ev.ncunt senteo. liarum\neptiae in utraque consimiles, eadem .n detorquend s Tullianis verbis pervcsitas, aequabilis sermon.s .mpiir. habi- lus iu rebus tiactaudis sive polius perverlend.s raalil.a utro- biqiie ridicula eademque praeter paucissima quaedam summa exilitas atque adeo errores non nulli puer.les. quae omn.a velle lollere coniectando cum sit inepti, sane m.rer.s .d quod uunc constat Halmii ratiocinatione poluisse e.us farinae com- menta et scribi ante Quintilianum — scr.pta autem esse pu- taverim a rhetore Romam e provincia advecto urbanique ser- monis ignaro — et pro geuuinis eorum quorum nom.n.bus inscripta sunt ipsi probari. is enim invectivam Sallusti. non e.s tantum locis quos Halmius a priorum edilorum suspic.onibus egregie vindicavit (v. ad c. 1, 1. 4, 7) sed alibi quoque (v. ad 3, 5 S8.) siue ulla suspicionis significatione ul Sallust.anam usur- pavit. quaie mihi quidem non dubium est quin eliam altera illa in Salluslium nec Quintiliani tempore nec terlio quartove saeculis Didii alicuius Epidiive obscuro nomine inscripta fuerit sed ipsius Tullii (v. ad c. 7 , 20). scilicet neque eius hominis qui Salluslianas ad Caesarem suasorias composuit neque vero eorum qui Quinto et Marco TuUiis orationes supposuerunt no- mina ab ipsis celata innotuisse posteris videntur: ignorabat certe talium scriptionum auctores Asconius. hae inveclivae ut paulo emendatiores nunc edantur quam a Baitero factum est primum debeo insigni FrancisciRohlii comitati, qui meum in usum contulit tres libros Harleianos a se investigatos. horum enim hbrorum unus (H^) ad confirmandam auctoritatem ger- maui fratris, Wolfenbutlelani (quem non sine fructu post Bai- terum ipse contuli huc liberaliter transmissum) , exoptatus ac-
PRAEFATIO EDITIONIS SECUNDAE.
XV
cessit, alius {H) ea re maxime conspicuus est, quod cum ce- teris antiquior esse perhibeatur, tancen eius interpolationis notas traxit quam hucusque e solis recentioribus (Gissensi aliisque) cognoveramus. nihilo minus ubi de illorum fide du- bitari potest maximo est usui tertius (il^), qui ceteroquin inter- polationis peculiaris et paulo audacioris exemplum praebet. ho- rum igitur quattuor librorum integra quam exhibui descrepantia tam plena continetur textus historia ut Monacensium selectas scripturas ex apparatu Baiteriano repetisse satis habuerim. de Tegernseensis lectione (in Cic. 2, 2 delibuta) dubitantem Hal- mius me edocuit. ceterum emendationibus tam meis quam Francisci Schmidtii, auditoris nuper mei, atiquot saltim horum librorum locos persanatos esse confido. sed utriusque orationis originem fontes indoiem universam ut potui aperui in commentariolo qui propediem ephemeridibus Beroiinensi- bus edetur*).
Scripsi Regimontii m. Februario a. 1876. [*) Editus est Hermae Hubneriani t. XI p. 305 ss.]
. <
• - • « *
' ;
' i •
j .' K 1 1 ' .
•. ii
PRAEFATIO EDITIONIS PRIMAE.
xvn
PRAEFATIO EDITIONIS PRIMAE.
Sallustium edendi consilium '«^^"^.«^*» Vtlfn? oni^ ouper Parisiis codex omnium q^otquot innotuerunt opUmu« nui inter Sorbonicos bibliolhecae impenalis est n. 500. cu us Hbri scripturas cum in commentariis Dietschianis noviciorum tm fS^^^^ obrutas viderem, si ab -g-ente ^^^^^
liberarem, Sallusti recensionis fundamenta sperabam for^ «^ »«; Hd 0 at^ quae spes opinione laetiorem eventum habm .
nam non solum omissas ut fit lectiones multas deprehendi verum etiam haud paucas, quarum in ipso codice nec vola nec vestiffium esset, quasi in eo extarent traditas. quod ne ei viro vitio vertam, qui contulit codicem, sed editori, movet huius in- curia qua Monaceusis codicis discrepantiam a se excriptam qua- que Vaticani ab Henrico Brunnio enoutam corrupit. quare de hisce codicibus quaecumque adnoUvi meamet flde nili moneo. perraro accidit ut de scriptura nunc quoque dubitaverim, eam- que dubitationem solita nota indicavi. ceterum quoniam Hermae volumine primo p. 229 ss. pluribus de crisi Sallustiana dispuUvi, hoc loco quibus ego et subsidiis et rationibus rem egerim pau-
cis absolvam.
Catilinariiigituretlugurthini belli codicum genera
maxime duo esse adparet, alterum eorum qui lugurthini parte
quadam (c. 103,2—112,3) truncati sunt, alterum eorum qui
iutegri; et illi quidem saeculo decimo scripli sunt plerique om-
nes, nisi quod Parisinus noster propter o aperUe et a clausae
promiscuum usum potius nono tribui debere videtur, horum
antiquissimus scriplus est saeculo undecimo codex Monacensis
lat. 14477. deinde inter recenliores libros pauci quidam eique
saeculo XIV iuniores (tertiam familiam hanc fecit Rothius) ser-
varunt Sallusli sententias in ceteris omnibus omissas tres (v. p.
6, 1. 52, 25. 66, 10), de quibus cum mulli eliam nunc dubitent sintne ilHus, ego Rothianis rationibus prorsus accedo. videntur autem e marginibus libri alicuius paullatim in suam sedem re- diisse. sed horum generum propagines alii aliter informaverunt, Rolhius Dietschius Wolfflinus: ego sic existimo. quoniam eis locis, quibus verba quaedam excidisse apparet, primum alterunri- que genus ita consentiunt ut in illo plerumque hiel oratio, in hoc ex arbitrio sarU sit, deinde quoniam graviter corrupta aeque exhibent antiqui et recentiores libri, archetypum generis alterius ex ipso primi generis archetypo aut ex quodam eius exemplo parum emendate scripto prodiisse, sed accessisse ex alio quo- dam codice partem in mancis exemplaribus omissam. cuius rei nescio an vestigium maneat in verbis lugurthini c. 103, 2 in primi generis codicibus hoc modo prave scriptis, tum rursus Bocchus feliciter seu reputando, quae sibi duobus proeliis venerant, 5eit admonitus ab aliis amicis, quos incorruptos lugurtha reli- querat, ex omni copia necessariorum hisque continuantur illa c. 112, 3 pacem vellet reliqua. secundi generis codices, in qui- bus extant illa quae in primo exciderunt, non nulU interque eos Monacensis idem illud feliciter tenent quod intellegi nequit, at alii invexere perverso conamine flectitur, quod Dietschii ad- sensum lulit, aliaque etiam ineptiora. mihi feliciter in verbo- rum ordinem e margine inrepsisse videtur ibique scriptum esse ab eo librario qui, cum post necessariorum codex sive trunca- tus sive hiatu scripturae lacer esset, feliciter finire lugurtham indicaret. quodsi recte statui, patet alterius generis archetypum pendere a genere primo. qua de re vix dubitaveril qiii eam lugurthae partem quae praecedit verba illa c. 112 et in pri- mis talia qualia sunt c. 73, 7. 92, 3. 100, 1 perlustraverit. sed is liber, e quo post saecuium decimum accessit lugurthini pars quae est sub finem, pessimae notae fuisse videtur, quippe tanta est etiam anliquissimorum apographorum discrepantia, tanta mendorum vis, ut illum codicem et neglegenter scriptum et glossis inquinatum fuisse conicias. duces igitur in hac parte operis selegi antiquissimos Monacensem codicena 14477, quem ubi in ceteris partibus adhibui vocavi 'optimum' interpolatorum, et Vaticanum n. 3325 scriptum s. XI, qui olim fuit monasterii S. Pelri in monte Blandinio. el in hoc quidem libro, ut in aliis quibusdam primae familiae, omissa pars iiia lugurthae in fine adiecta est manu prima. discrepantiam scripturae univer- sam excriptam debeo voiuntati Augusti Wilmannsii. sed a com- muni duarum familiarum archetypo toto caelo distare visus est codex ille, e quo saeculo decimo nonove Valicana orationum
Sailustlus. Ed. III. b
PRAEFATIO EDITIONIS PRIMAE.
„;»„, «ian, .d .l.g.nU.. p«riqu. •«™»"'V"''™ 't. V° .
habeat ea auam maxime genuina ducerem, quuc au ceterorum T^onsensum praebeat ea aut abicerem aul dub.tanler rrobarer. quae cum Fta sint, donec accuraUus pnm. gen n libri explorati fuerint, idoneuro v.sum esl integrae Far.s.ni br d?sE epantiae (integram dico praeter orlhograph.am, Toca- l„ per crmpendia scripta similiaque) delectum adponere ex scriDturis celerorum eiusdem familiae factum, pauc.ss.ma vero e/ E inter oLtis. denique Vaticani codicis lect.ones jtem inle^ras dedi. praeterea velerum teslimon.a ea quae notab.hora i^iebanlur commentariis inserui. e quibus cum Fronton.ana a.n- bitu et auctoritale ceteris praestent, v.rum doct.ssimum W. rN. du Rieu de scriptura membranarum pahmpsestarum consului. rescripsit liberaUssime paucissima nunc in e.s paginis .n qu.- bus Sallusti verba exlanl legi posse: binis tamen loc.s nomen eius adscribendum erat, ceteris Angeli Mai. flde standum, cu.us Romano exemplo anno 1823 edito usus sum.
Praeter Catihnam et lugurtham edidi H.stor.arum re- liquias potiores. ac primum quidem orationes et epi- gtulas solo codice Vaticano ad nos propagatas esse eiusque apographa esse exrmpla saeculo XV scripta cert.ss.mo argumenlo demonstravi musei Rhenani vol. XVlll, cf. huius ed.t.on.s p. 142, 28. praeterea emendationum quarundam pr.mos auclores inveni conlatis edilionibus Romana a. 1490 a Pomponio Laeto Vene- tis aa. 1509 et 1521 ab Aido illa hac a Fransc.sco Asulano curatis. eisdem libris usus sum in recensendis incerli auclons (neque enim duo videntur esse) epistulis ad Caesarein, ratione tamen diversa. nam quo certius de huius rhetons scn- bendi genere iudicari posset, visum est ne orthographiam qui- dem nisi monito lectore immutare.
Historiarum libro secundo qui Berolinensis menabra- nae verba vindicaret primus extitil C. L. Rolhius musei Rhe- nani volumine Vill: quippe C. Cottae oralionis principium in quartae columnae reliquiis latere egregio acumine adsecutus est. sed quoniam pro eis quae requirebantur [dis^eruit et [fu]ere
PRAEFATIO EDITIONIS PRIMAE.
XIX
c.
q[uae] tabuia Pertzii exhiberet ieruit et aeq, leviculo sane dis- crimine, editorem epistula adiit quaesivitque de litteruiis iliis num iterum inspecta membrana aliter statui posset. respondit iiie, oiim ciarissime comparuisse ea quae extant in tabuia, nunc prorsus evanuisse. at miiii in ipsa membrana statim pro t iit- tera ante eruit apparuit s dimidiata, eandemque iitteram agno- verunt aliquot homines docti qui quae iis esset ignorarent et Phiiippus lafT^ vir harum rerum peritissimus. deinde pro iit- teris aeq dispexi ea ipsa quae Rothius voiuit ereq nisi quod r litterae dimidiatae forma prope ad a formam accedit. et haec quidem certa esse adGrmo. quare nemo iam opinor Ro- thiano invento fidem detrahet Liviumque pro Saiiustio revoca- bit. sed praeter haec duo tabuiae vitia cetera quae iegere potui tam accurate expressa inveni, ut ^codicem^ testem fecerim etiam ibi ubi nihii dispexi: siquid dispexi, adscripsi me vidisse.
Relicuae sunt tertii hbri Vaticanae membranae post Niebuhrium et Maium ni faiior a nemine reiectae. quas cum Romae frustra quaererem, obiatae sunt schedae Caietani Marinii codice Vat. 9113 coniunctae, in quibus inde a foi. 311 inve- niuntur et imagines membranarum deiineatae et scriptura tran- scripta. inscripsit his curis suis verba haece ^scheda de fram- menti Saliustiaui che copiai moitissimi anni sono da un codice non so bene se deiia Regina o deiia Vaticana\ est autem co- dex Reginensis n. 1283. quem nacti amici mei Eduardus Lub- bertus Uiricus Kobierus Augustus Wiimannsius mea causa membranarum scripturam cum exempio Maiano reiigiose com- paraverunt. quo facto quamquam de singuiis fere apicibus iit- terarum abunde constat, tamen Marinianas iectiones tantum non omnes adscribere visum est : nam pauca quaedam videntur et huic et Niebuhrio ciarius oiim apparuisse quam nunc appa- rent. noverat autem schedas iiias Marinianas Garatonius, qua de re cf. Kreyssigius Commentationis de Saiiusti fragmentis p. 7. Habes igitur, iector, has Saiiustianorum iibrorum reiiquias omnes recognitas ad fidem antiquorum iibrorum. quibus ita jUsus sum, ut aiiorum meisve coniecturis parcissime indulserim. Inam opinationes extruere, prius quam fundamentum opere so- lido muniveris, iubricum est nec volui aiiud quam id efficere ut, Iquibus crisin SaUusti tractare propositum est, ex turbidis aitis- que exempiarium maie iectorum aut prorsus inutiiium quasi fluctibus emergere possint. nec tamen stoiide puto me codicum jscripturas retinuisse, immo libenter recepi certas emendationes ieriisve proximas, veiuti de quibus ipsi auctores propediem dis- mtabuut Mommsenianam p. 65, 13 et Httbnerianam p. 118, 25.
PRAEFATIO EDITIONIS PRIMAE.
llb.,ali.... li»" """'l"' ""iSlto. lmpelr.vi «1 libr»'
vesligarent.
Scripsi BeroUni m. lunio 186b.
C. SALLUSTI CRISPI
CATILINA ET lUGURTHA.
SallusUus. Ed. III.
1
C. SALLUSTI CRISPI
Pp sunt codex Parisinus Soib. 500 s. x eiusque coriector
C ceteri eiusdem familiae rel omnes vel aliquot
z interpolati vel omnes vel aliquot, quorum optimus
m Monacensis lat. 14477 s. xi adhibitus ad recenseuda lug. c. 103—106
r Vaticanus 3325 s. xii \
adhibiti ad 1. c. 103—112.
n Palatinus 883 s. xii
l^ esl codex Vaticanus 3864 s. x continens orationes et epistuias.
in scripturis codicum Py* significat erasam litteiam, | versiculi vel
paginae fineni. glossemata cancellis [ ] saepsi. in testimoniis paginae Frontonis sunt editionis Naberi, Nonii Mercerii,
ceterorum grammaticorum Keilii Hertziique.
DE CONIURATIONE CATILINAE
LIBER.
Omnis homines, qui sese student praestare ceteris animali- 1 bus, summa ope niti decet ne vitam silentio transeant veluti pe- cora, quae natura prona alque ventri oboedientia (inxit. sed no- 2 stra omnis vis in animo et corpore sita est : animi imperio , cor- 5 poris servitio magis utimur; aiterum nobis cum dis, alterum cum beiuis commune est. quo mihi rectius videtur ingeni quam 3 virium opibus gioriam quaerere et, quoniam vita ipsa qua frui- mur brevis est, memoriam nostri quam maxume longam effi- cere. nam divitiarum et formae gioria fluxa atque fragiiis est, 4
10 virtus ciara aeternaque habetur.
Sed diu magnum inter mortaiis certamen fuit, vine cor- 5 poris an virtute animi res miiitaris magis procederet. nam et 6 prius quam incipias consuito et ubi consuiueris mature facto opus est. ita utrumque per se indigens aiterum aiterius auxiiio 7
15 eget. igitur initio reges — nam in terris nomen imperi id primum 2 fuit — divorsi pars ingenium, aiiicorpusexercebant: etiamtumvita hominum sine cupiditate agitabatur. sua cuique satis piacebant. postea vero quam in Asia Cyrus, in Graecia Lacedaemonii et 2 Athenienses coepere urbis atque nationes subigere, iubidinem do-
20 minandi causam beiii habere, maxumam gioriam in maxumo im- perio putare, tum demum pericuio atque negotiis compertum est, in beiio piurumum ingenium posse. quodsi regum atque impe- 3
1 C. SALLVSTII GRIPSI BELLVM CATVLINARIV INCIPIT OMNIS HOMI»NES (HOMI in rasura) P^l transeat (super t finalem Jiescto quid erasum) P | 6 esse uidetur PC, uidetur esse C, esse om. s || 14 auxiiii Schol, Bem. kerg, Ge, 2, 28 ed, Hag.
1*
4 C. SALLUSTI CRISPI
ratorum animi virtus iu pace ita ut in bello valeret, aequabilius atue "onsta^tlus sese res humanae haberent, neque ahud aho
4 ?erri neque mutari ac misceri omnia cerneres. nam imper.um
5 fadleeisartibusretinetur, quibus initio partum est verum ubi
' pro Ubore desidia, pro contlnentia et aequitate •"«'•do «f^u^ su- 5
6 Jerbia invasere, fortuna simul cum monbus '""^"t»»";:^ '"; perium semper ad optumum quemque a mmus bono transfertur.
, ^ Quaehominesarantnavigant aedificant, virtut. omn.a parei^t.
8 sed multi mortales dediti ventri atque somno .ndoct. 'ncultique vitam sicuti peregrinantes transiere : qu.bus profecto contra na- 10 luram corpus voluptati, anima oneri fuit. eorum ego v.tam mor-
9 temque iuxta aestumo, quoniam de utraque s.letur ;««•«'» «"'uo vero is demum mihi vivere atque fru. an.ma v.detur, qu. ahquo necotio intentus praeclari facinoris aut artis bonae famam quae- rk sed in magna copia rerum ahud alii natura .ter ostend.t. «
Spuichrun. est "bene facere rei pub"<=ae, et.am bene djcere haud absmdum est: vel pace vel beilo clarmn fier. hcet. et qu
2 fecere et qui facta aUorum scripsere, mu t. audantur. ac nuh. quidem, tametsi haud quaquam par glor.a seqmtur scnp- Jorem et auctorem rerum, tamen in pnm.s arduunj v.detur res 20 gestas scribere; primum quod facta d'ct.s exaequanda sunt de- hinc quia plerique quae deUcta reprehendens , mali^^Jen"» «^ invidia dicta putant; ubi de magna virtute atque glona bonorum memores, quae sibi quisque faciha factu putat, aequo an.mo ac- cipit, supra ea veluti ficta pro fals.s ducit. j „„„
3 Sed ego adulescentulus initio sicuti plenque stud.o ad rem publicam latus sum, ibique mihi multa advo.-sa (^''^•JJ^Jl^ pudore , pro abstinentia, pro virlute audac.a, larg.t.o, avan .a yi-
4 gebant. quae tametsi animus aspernabatur .nsolens malarum artium, tamen inter tanta vitia imbeciUa aetas amb.t.one conrupta »
5 tenebatur: ac me cum ab reUquorum mahs mor.bus d.ssent.rem, nihilo minus honoris cupido eadem qua ceteros fama atque .nv.-
4 dia vexabat. igitur ubi animus ex muUis iniser..s atque pencuhs requievit el mihi reUquam aetatem a re publ.ca procul hlbendam decrevi, non fuit consiUum socordia atque des.d.a bonum otium 35
l,eq»abilius;>, aequalius i»! 2 aliud om. P,.. s. p H 4 qu|bus partum est <om initio) super retinetur P \\ 8 homines C, omnes iV |1 9 uentn p, uentre > incuUiq^ue PC, a.que incuUi C « 10 transiereC, ^«^- rf;.^ Tq» a/1>« n itQ- transeeere PC, Don. in Ter. Phorm. 605, berviut VytgGtsui en muefo ex e'„imuerum Pl 19 sequitur PC sequa- fnr r H 20 auctorem PC, Charit. p. 215. GelUi 4, 15, 2 Pf: actorem C, tui^RW irSe^a C. aujuoi, GelHi l. s. . -x^^J-^J^^^ZZ II Sl ab p a P II relicuorum ex reliquis P, reliquorum C, Claudtu* ^^^^fy' \m reliquii . B 32 eademqua C, eadem quae/^C: eademque quae CorUus
DE CONIURATIONE CATILINAE 6
conterere, neque vero agrum colundo aut venando servilibus of- ficiis intentum aetatem agere; sed a quo incepto studioque me 2 ambitio mala detinuerat, eodem regressus slatui res gestas populi Romani carptim, ut quaeque memoria digna videbantur, perscri- 5 bere ; eo magis, quod mihi a spe, metu, partibus rei publicae ani- mus liber erat. igitur de Catiiinae coniuratione quam verissume 3 potero paucis absolvam : nam id facinus in primis ego memora- 4 bile existumo sceieris atque periculi novitate. de cuius hominis 5 moribus pauca prius explananda sunt, quam initium narrandi
10 faciam. ... -
L. CatiHna, nobih genere natus, fuit magna vi et animi et cor- 5
poris, sed ingenio malo pravoque. huic ab adulescentia bella in- 2
testina, caedes , rapinae, discordia civilis grata fuere, ibique iu-
ventutem suam exercuit. corpus patiens inediae, algoris, vigihae 3
15 supra quam cuiquam credibile est. animus audax subdolus va- 4 rius, cuius rei lubet simulator ac dissimulator, aheni adpetens, sui profusus, ardens in cupiditatibus: satis eloquentiae, sapientiae parum. vastus animus inmoderata, incredibiha, nimis alta sem- 5 per cupiebat. hunc post dominationem L. Sullae lubido maxuma 6
20 invaserat rei pubhcae capiundae, neque id quibus modis adseque- retur, dum sibi regnum pararet, quicquam pensi habebat. agi- 7 tabatur magis magisque in dies animus ferox inopia rei famiharis et conscientia scelerum , quae utraque eis arlibus auxerat , quas supra memoravi. incitabant praeterea conrupti civitatis mores, 8
25 quos pessuma ac divorsa inter se mala, luxuria atque ayaritia, vexabant. res ipsa hortari videtur, quoniam de moribus ciyitatis 9 tempus admonuit, supra repetere ac paucis instituta maiorum domi mihtiaeque, quo modo rem publicam habuerint quantam- que rehquerint, ut paulatim inmutata ex pulcherrima atque op-
30 tuma pessuma ac flagitiosissuma facta sit, disserere.
Urbem Romam , sicuti ego accepi, condidere atque habuere 6 initio Troiani, quiAenea duceprofugi sedibus incertis vagabantur, cumque eis Aborigines, genushominum agreste, sine legibus, sine imperio, liberum atque solutum. hi postquam in una moenia con- 2
35 venere, dispari genere dissimih hngua, ahi aho more viventes, in-
4 carptim] striclim Nonius p. 512 \\ 5 eo magis om. P, add. p || 6 cati- hnae et catilenae tcripturae in P promiscuae \\ 12 prauoque om. P, add. » II 15 subdolus uarius bU scripta in P, semel del. p || 16 cuius rei hbet PC, Nonius p. 439, cuius hbet rei C \\ 17 eloquentiae PC, Prisc. vol. II p. 85, Fronto ad Ant. 2, 6 p. 107, loquentiae z, Probus apud Gell. 1, 15, IS \\ 21 pararet p, paraiat P|| 29 ut PC, et ut C|| atque optuma z, Avgustin. de civ. d. 2, 18, om. PC \\ 30 ac flagitiosissima in margine p (mmirum ac fla et sima supersunt, cetera abscisso margine perierunt), om. P || 35 dissiU P \\ ahi C, ahus PC
6
C. SALLUSTI CRISPI
credibile memoratu est quam facile coaluerint: ita brevi mullituclo
3 5Isp r a Ttque vaga concordia civitas facta erat. sed postquam t'eorum 'civibus'moribus agris aucta satis prospera sat.sju
pollens videbatur, sicuti pleraque "^^^ .«^>""l ^. ^^Xilo J^^^^^^ 5
4 ex opulentia orta est. igitur reges popuhque finitum bell^^^^^^^^ 5 tare; pauci ex amicis auxilio esse: nam ceten metu perculsi a
5 ped Jis aberant. at Romani domi militiaeque -ten^^^^^^^^^ parare, alius alium hortari, hostibus obviam '^^ ^ ^^^'^'^^^^^^^ triam parentisque armis tegere. post ubi pericula virtute pro- pulerant, sociiUtque amicis auxiha portabant, mag.sque daj^d s 10
6 quam accipiundis beneficiis amicitias parabant. imperium legit - mum, nomen imperi regium habebant. delecti, quibus corpus "s iSfirmum, ingenium sapientia vahdnm erat, rei pubhcae con ultabant: e vel aetate vel curae simihtudine patres appel a-
7 ba^ u post ubi regium imperium, quod init.o conservandae 15 hbertatis atque augendae rei pubhcae fuerat, .n superb.am do- minationemque se convortit, inmutato more annua ^Pe"^ ^- nosque imperatores sibi fecere: eo modo m.nume posse putabant per hcentiam insolescere animum humanum.
7 Sed ea tempestate coepere se qu.sque magis extohere ma- 20
2 -isque ingenium in promptu habere. nam reg.bus bon. quam mahsuspeaiores suntsemperque ei^ ahena virtus forn..ddosa esL
3 sed civitas incredibile memoratu est adepta hbertate quantum
4 brevi cieverit: tanta cupido gloriae incesserat. lam primum lu- ventus, simul ac beUi patiens erat, in castris per laborem usum 25 inihtiae discebat magisque in decoris armis et mihtar.bus equis
5 quam in scortis atque convivhs lubidinem habebant. ig.tur tah- bus viris non labor insohtus, non locus uUus asper aut arduus erat, non armatus hostis formidulosus: virtus omn.a domuerat.
6 sed gloriae maxumum certamen inter ipsos erat: se qu.sque ho- 30 stem ferire, murum ascendere , conspici, dum tale facinus face- ret, properabat; eas divitias, eam bonam famam magnamque
t ita brevi multitudo diiiersa atque uap concordia ciuitas facta erat
breui multitudo dispersa atque uaga concordia ciuitas facta erat || 3 ciui hnsPC, legibus ., Augustin, de c. d. 3, 10 \\ 5 temptare p, tem.*re /> || 11 amlc^as om. P\\\^ causa post libertatis arfrf. C detenores II ^ jym. * II 24 inuentus s.mulachelli P\\ 25 per laborem "?»»"("«"/. ™J*"^^ Vegetii der.m,U4 Palatinus 909, quod recepi (cf, L84 3 beUiusum amissurus'): per laborem usu (.e/ usum) mihtiam pC, ^ ^^^J.^^^' cemris 6368 et Gudianus 84, per laboris usum mihtiam s, ^^^J^K ^^'- lTA\ 26 discebat PC, discebant codd, Fegetii || 27 habebunt P || 28 labor hie'et lus 100 4 PC, labos >ae7ie ubiqrie' Sallustium posutsse dtctt TervinAmlJ^^^^^^ Vor. Cott. 1 Ir. Mac. 18 | 30 se PC, sic se C
t)R CONIURATIONE CATILINAK 7
nobilitatem putabant. laudis avidi, pecuniae liberales erant; glo- riam ingentem, divitias honestas volebant. memorare possem 7 quibus in locis maxumas hostium copias popuhis Romanus parva manu fuderit, quas urbis natura munitas pugnando ceperit, ni
5 ea res longius nos ab incepto traheret.
Sed profecto fortuna in omni re dominatur; ea res cunctas 8 ex lubidine magis quam ex veio celebrat obscuratque. Athenien- 2 sium res gestae, sicuti ego aestumo, satis amplae magnificae- que fuere , verum aliquanlo minores tamen quam fama ieruntur.
10 sed quia provenere ibi scriptorum magna ingenia , per terrarum 3 orbem Atheniensium facta pro maxumis celebrantur. ita eorum 4 qui fecere virtus tanta habetur, quantum eam verbis potuere extoUere praeclara ingenia. at populo Romano numquam ea co- 5 pia fuit, quia prudentissumus quisque max.ime negotiosus erat:
15 ingenium nemo sine corpore exeicebat; optumus quisque facere quam dicere, sua ab aliis benefacta laudari quam ipse ahorum narrare malebat. igitur domi militiaeque boni mores colebantur, 9 concordia maxuma, minuma avaritia erat, ius bonumque apud eos non legibus magis quam natura valebat. iurgia discordias 2
20 simultates cum hoslibus exercebant, cives cum civibus de virtute certabant. in suppliciis deorum magnifici, domi parci, in amicos lideles erant. duabus his aitibus, audacia in bello, ubi pax evene- 3 rat aequitate seque remque publicam curabant. quarum rerum 4 ego maxuma documenta haec habeo , quod in bello saepius vin-
25 dicatum est in eos, qui contra imperium in hostem pugnaverant quique tardius revocati proeho excesserant, quam qui signa rehnquere aut pulsi loco cedere ausi erant; in pace vero, quod 5 benehciis magis quam metu imperium agitabant, et accepta iniuria ignoscere quam persequi malebant.
80 Sed ubi labore atque iustitia res publica crevit, reges magni 10
bello domiti, nationes ferae et populi ingentes vi subacti, Cartha- go aemula imperi Romani ab stirpe interiit, cuncta maria ter- raeque patebant: saevire fortuna ac miscere omnia coepit. qui 2 labores, pericula, dubias atque asperas res facile toleraverant, eis
.35 otium divitiae, optanda alias, oneri miseriaeque fuere. igitur pri- 3 mo pecuniae, deinde imperi cupido crevit; ea quasi materies om-
3 hostium p, hostias P|| 12 qui ea fecere PC (sed in P ea extr. vers. manu prima adiectum videtur): ea om. «, Hieron. vitae Hilarion. 1 cf. 3, U iug. Sly 26 II eam ex C unus, Hieron. L c. cf. Vopiscus Proh. 1, ea PC II 21 amicis z \\ 26 praelio PC, bello C \\ 28 magis quam C, magis om. PC\\^\ dimiti i»||ingente8 om. P et unus ex C || 33 ac miscere omnia or/i. P, ss. p teste m. ( 35 diuitiae PC, diuitiaeque C \\ optanda alias P, optandae aliis C nisi quod optanda alia unus || 36 materies ex ma- terias P
8
C. SALLUSTl CRISPI
4 nium malorum fuere. namque avarilia fidem probitatem ceteras- que artis bonas subvortit; pro his superbiam crudelitatem , deos
5 net^legere, omnia venalia habere edocuit. ambitio multos mortahs falsos fieri subegit, aliud clausum in pectore aliud in Ungua promptum habere, amicitias inimicitiasque non ex re sed ex com- 5 modo aestumare magisque voltum quam ingenium bonum habere.
6 haec primo paulatim crescere, interdum vindicari; post, ubi con- tagio quasi pestilentia invasit , civitas inmutata, imperium ex ius- tissumo atque optumo crudele intolerandumque factum.
11 Sed primo magis ambitio quam avaritia animos hominum 10
2 exercebat, quod tamen vitium propius virtutem erat. nam glo- riam honorem imperium bonus et ignavus aeque sibi exoptant; sed ille vera via nititur, huic quia bonae artes desunt, doUs atque
3 faUaciis conlendit. avaritia pecuniae studium habet, quam nemo sapiens concupivit; ea quasi venenis maUs imbuta corpus ani- 15 mumque virilem efleminat, semper infinita insatiabiUs est, neque
4 copia neque inopia minuitur. sed postquam L. SuUa armis re- cepta re pubUca bonis initiis malos eventus habuit, rapere omnes, trahere, domum aUus alius agros cupere, neque modum neque modestiam victores habere , foeda crudeUaque in civis facinora 20
5 facere. huc adcedebat quod L. SuUa exercitum , quem in Asia ductaverat, quo sibi fidum faceret, contra morem maiorum luxu- riose nimisque UberaUter habuerat. loca amoena, voluptaria fa-
6 cile in otio ferocis miUtum animos moUiverant. ibi primum in- suevit exercitus popuU Romani amare potare, signa tabulas 25 pictas vasa caelata mirari , ea privatim et pubUce rapere, delubra
7 spoUare, sacra profanaque omnia polluere. igitur ei miUtes, post- quam victoriam adepti sunt, nihil reUqui victis fecere. quippe secundae res sapientium animos fatigant, ne iUi conruptis mori- bus victoriae temperarent.
12 Postquam divitiae honori esse coepere et eas gloria impe-
rium potentia sequebatur, hebescere virtus, paupertas probro
2 haberi, innocentia pro maUvolentia duci coepit. igitur ex divitiis iuventutem luxuria atque avaritia cum superbia invasere ; rapere, consumere, sua parvi pendere, aliena cupere, pudorem pudici- 85 tiam, divina atque humana promiscua, nihil pensi neque moderati
3 habere. operae pretium est, cum domos atque viUas cognoveris in urbium modum exaedificatas, visere templa deorum, quae
3 negglere P\\ll propius (sic />, proprius P) uirtutem PC, Prisc. voL II p. 292 Arus. p. 50L propius uirtuti C || 21 asia PC, asiam C|| 29 ne PC, Prisc. vol. II p. 100, nednm pauci ex C, Prisc. vol. II p. 503 II 37 cc.gnoueris] uideas Prisc. vol. II p. 370 ^ 38 exaedificatas PCy Prisc, L c, aedificatas C
30
DE CONIURATIONE CATILINAE 9
nostri maiores, religiosissumi mortales, fecere. verum iUi delu- 4 bra deorum pietate, domos suas gloria decorabant, neque yictis quicquam praeter iniuriae Ucentiam eripiebant. at hi contra igna- 5 vissumi homines per summum scelus omnia ea sociis adimere,
5 quae fortssumi viri victores reliquerant; proinde quasi iniuriam facere id demum esset imperio uti. nam quid ea memorem, quae 18 nisi eis qui videre nemini credibiUa sunt, a privatis conpluribus subvorsos montis , maria constrata esse ? quibus mihi videntur 2 ludibrio fuisse divitiae : quippe quas honeste habere licebat, abuti
10 per turpitudinem properabant. sed lubido stupri ganeae ceteri- 3
que cultus non minor incesserat: viri muUebria pati, muUeres
pudicitiam in propatulo habere ; vescendi causa terra marique
omnia exquirere, dormire prius quam somni cupido esset, non
famem aut sitim neque frigus neque lassitudinem opperiri sed
15 ea omnia luxu antecapere. haec iuventutem, ubi familiares opes 4 defecerant, ad facinora incendebant. animus inbutus maUs arti- 5 bus haud facile lubidinibus carebat; eo profusius omnibus mo- dis quaestui atque sumptui deditus erat.
In tanla tamque conrupta civitate Catilina, id quod factu 14
20 faciUumum erat, omnium flagitiorum atque facinorum circum se tamquam stipatorum catervas habebat. nam quicumque inpudi- 2 cus adulter ganeo manu ventre pene bona patria laceraverat, quique alienum aes grande conflaverat, quo flagitium aut facinus redimeret, praeterea omnes undique parricidae sacrilegi convicti 3
25 iudiciis aut pro factis iudicium timentes, ad hoc quos manus at- que lingua periurio aut sanguine civiU alebat, postremo onines quos flagitium egestas conscius animus exagitabat, ei CatiUnae proxumi famiUaresque erant. quodsi quis etiam a culpa vacuus 4 in amicitiam eius inciderat , cotidiano usu atque inlecebris facile
30 par simiUsque ceteris efficiebatur. sed maxume adulescentium familiaritates adpetebat; eorum animi molles et fluxi dolis haud 5 difficulter capiebantur. nam ut cuiusque studium ex aetate fla-
5 uictores hostibus reliquerant z || perinde p in margine, z || 7 uideri />( 8 constrata PC, constructa C, contracta a || 11 uiri a, uiros PC g 18 quaest^tui P\\ 19 intanta (ex intam te P) tamque PC, Augustin c, d. 3, 2, in tanta itaque {vel igitur) tamque C deteriores || 21 impudicus adulter ganeo manu uentre pene C (nisi quod in non nullis alea inla- tum ante manu vel post manu et ganeo expulsum est), inpudicus adulter manu uentre P, sed ganeo in marg. et pene inter versus add. p ; manu uentre pene b. p. lacerauerat Augustin. d, diaL p. 13 ed. CreceL, Fronto p. 153, manu pene bona patriae lacerauerant Charis. exc, p, 553 || 31 moUes et fluxi scripsi in ed, pr. (idem postea inventum in cod. Rost): moUes etiam et fluxi P, molles aetate et (vel et aetate) fluxi C (in qui- bus aetate ex vs, seq. petitum)
10
C. SALLUSTI CRISPI
DE CONIURATIONE CATILINAE
11
arabat aliis scorta praebere aliis canes atqne equos m«rc'"-'' P"" • fivei neque sumptui neque modestiae suae parcere, dum .llos 7 ohSos ttdosque sibi faceret. scio fuisse non nullos qu. .U ex- ?s»nfSntu^ quae domum Catilinae frequentabat, pa- _ nm honeste pudicitiam habuisse; sed exaliis rebus mag.s, quam » m.od cuiauani id compertum foret, haec fama valebat. 15 ^ lam prkium aduLcens Catilina multa nefanda stupra fece- rat cum Wrgine nobili, cum sacerdote Vestae aha hu.uscernod.
2 contra U,s fasque. postremo captus amore Aurehae Orest.Uae, cu?«s p ter Srmam^ nihil umquam bonus laudav.t quod ea n«- 10 be e iUi dubitabat, timens privignum «d" ta aeta e , F^^^^^^^ rreditur necato f.Uo vacuam domum scelest.s nupt..s f^c.sse.
3 auae «.'idern res mihi in primis videtur causa fu.sse fac.nus ma-
4 Tand. namque animus inpurus, dis hominibusque .nfestus, neaue vigiUirneque quietibus sedari poterat: .ta consc.ent.a 16
5 Sem excitam ?astab'at. igitur colos ei -«"S ;£:;;': citus modo modo tardus incessus; prorsus .n Jac.e voUuque ve
16 crdia inerat. sed iuventutem quam, «t supra d.xujus .nle^^^^^^^^^^^
2 muUis modis mala facinora edocebat. ex .U.s test.s s'g"at»res que falsos commodare; fidem fortunas per.c«la ^'Ua habe , 20 Jost ubi eorum famam a.que pudorem «^ltriverat, ma.ora al.a
3 fmperabat. si causa peccandi in praesens m.nus subpetebat nw h?o minus insontis siculi sontis circumven.re, "'^''•«re ; sc.l.c^^ „e per otium torpescerent manus aut an.mus, gratu.to pot.us
4 mauratque rmAs erat. eis amicis sociisq..e conf.s..s Cat.lma 25 simul quod aes aliennm per omn.s terras '"gen erat et q«od pleriqne SuUani miUtes largius suo «s. rapmarum etjrictonae feteris memores civUe beUum exoptabant, «PP"'"»"^^?;*' P"" blicae consiUum cepit. in Itaha nuUus «''«'•^' »f,; f^^J^^^^^! ^ in extremis terris beUum gerebat; .ps. consulatum petent. ma »> »na sper senatus nihil sane intentus: tutae tranqu.Uaeque res omnes, sed ea prorsus opportuna Catihnae. -
17 Igitur circiter kalendas lun.as L. Caesare et C. F.gulo con
suUbu? primo singulos appeUare, hortari aUos ahos temptare; opes suL, inparalm rem pubUcam, ^^i^\Vr'em. c^mnv»- 85 tionis docere. ubi satis explorata sunl quae volu.t, .n «num om-
2 moiestiae Madvigiu. Advers. 2, 291 >. \ 7 strpra P || 11 adnlta K,
A 1. rTiM^ fnU.se (e eras\ P II facimis maturandi p, facinus ma- S.da (s l«l rK faclnrs matulandi C H 15 qnielibus p, .".«bus plll fi colore" exsanKuis PC (nin quod color|ei exsangu.s p, cololre. ex- fnLis W color efus^"«e/ rolore vel color) exsanguis C (colos .nnullo ^^ \.2\ ^^Zi exsanauis Probu, cath. p. /5 et 23 \\ 19 edocebat pC, edo- •"Tp^^Srfn^UrciTpi|30 ipsi. consula lu petendi. r/-ume md.ter SrionVJ^i pMn) A ipsi'consu.atum petendi vel peten.i C
nis convocal quibus maxuma necessiludo et plurumum audaciae inerat. eo convenere senatorii ordinis P. Lentulus Sura, P. Au- 3 tronius, L. Cassius Longinus, C. Cethegus, P. et Ser. Sullae Ser. filii, L. Vargunteius, Q. Annius, xM. Porcius Laeca, L. Bestia, 5 Q. Curius; praeterea ex equostri ordine M. Fulvius Nobilior, 4 L. Statilius, P. Gabinius Capito, C. Cornelius; ad hoc multi ex coloniis et municipiis, domi nobiles. erant praeterea conplures 5 paulo occultius consili huiusce participes nobiles, quos magis dominationis spes hortabatur quam inopia aut aha necessitudo. |lO ceterum iuventus pleraque, sed maxume nobilium, Catilinae in- 6 ceptis favebat, quibus in otio vel magnifice vel molUter vivere copia erat, incerta pro certis, bellum quam pacem malebant. fuere item ea tempestate qui crederent M. Licinium Crassuni 7 non ignarum eius consiH fuisse: quia Cn. Pompeius invisus ipsi [5 magnum exercitum ductabat , cuiusvis opes vohiisse contra iUius potentiam crescere, simul confisum, si coniuratio valuisset, facile apud illos principem se fore.
Sed antea ilem coniuravere pauci contra rem publicam, 18 in quis Catihna fuit; de qua quam verissume potero dicam. 2 L. Tullo et M'. Lepido consuHbus P. Autronius et P. Sulla de- signati consules legibus ambitus interrogati poenas dederant. post paulo Catihna pecuniarum repetundarum reus prohibitus 3 erat consulatum petere , quod intra legitumos dies profiteri ne- quiverit. erat eodem tempore Cn. Piso, adulescens nobilis, sum- 4 mae audaciae, egens factiosus, quem ad perturbandam rem pu- bhcam inopia atque mah mores stimulabant. cum hoc Catilina 5 et Autronius circiter nonas Decembris consilio communicato pa- rabant in Capiloho kalendis lanuariis L. Cottam et L. Torquatum consules interficere, ipsi fascibus correptis Pisonem cum exercitu ad optinendas duas Hispanias mittere. ea re cognita nirsus in 6 nonas Februarias consihum caedis transtulerant. iam tum non 7 consuhbus modo, sed plerisque senatoribus perniciem machina- bantur. quodni Catihna maturasset pro curia signum sociis dare, 8 eo die post conditam urbem Romam pessumum facinus patratum foret. quia nondum frequentes armati convenerant, ea res con-
1 plurimum C, primum PC \\ A lecca PC\\9 alia PC, aliqua C||12 erit P^li 19 quis Diomed. p, 445, quibus PC\\ qua PCy Diom,, quo edd. vet. I breuissime Diom. || 20 1. tullo PC, 1. tullio C \\ m. lepido z, m. lepido PC II 22 peculiarum (pecuniarum p) repetundarum»»* (rum eras.) reus P\\
23 nequiuerit PC (praeter deteriores aliquot in quibus nequiuerat, ut in z) recte: v. Mommsen Staatsr. i*, 485; quod — nequiuerit del. Dietsch ]
24 nobilis summae C, nobilissimae PC, nobilissumae p | 25 facti*»osus (di eras.) P \\ 27 decembras P \\ 30 ad om. P, s. s. p. || mittere cognita P, ea re s. s. p ^ 31 tunc P || 34 pessima P
12
C. SALLI3ST1 CRISPI
DE CONIUEIATIONE CATIUNAE
13
19 silium diremit. postea Piso in citeriorem Hispaniam quaestor pro praetore missus est adnitente Crasso, quod eum mfestum
2 inimicum Cn. Pompeio cognoverat. neque tamen senatus pro- vinciam invitus dederat, quippe foedum hominem a re publica procul esse volebat; simul quia boni conplures praesidmm m eo 5
3 putabant et iam tum potentia Pompei forniidulosa erat. sed is Pisoin provincia ab equitibus Hispanis, quos in exercitu ducta-
4 bat, iter faciens occisus est. sunt qui ita dicant, imperia ems
5 iniusta superba crudelia barbaros nequivisse pati; ahi autem equites illos Cn. Pompei veteres fidosque clientis voluntate ems 10 Pisonem aggressos; numquam Hispanos praeterea tale facmus fecisse, sed imperia saeva multa ante perpessos. nos eam rem
6 in medio relinquemus. de superiore conmralione satis dictum.
20 Catilina ubi eos, quos paulo ante memoravi, convenisse videt, tametsi cum singulis multa saepe egerat, tamen m rem 15 fore credens univorsos adpellare et cohortan , m abditam partem aedium secessit atque ibi omnibus arbitris procul amotis ora- tionem huiuscemodi habuit.
2 'Ni virtus fidesque vostra spectata mihi forent, nequiquam
opportuna res cecidisset; spes magna, dominatio in manibus 20
8 frustra fuissent, neque ego per ignaviam aut vana mgenia mcerta pro certis captarem. sed quia multis et magnis tempestati- bus vos cognovi fortis fidosque mihi, eo animus ausus est maxumum atque pulcherrumum facinus incipere, simul quia vo-
4 bis eadem quae mihi bona malaque esse intellexi: nam idem veUe 25
5 atque idem nolle, ea demum firma amicitia est. sed ego quae
6 mente agitavi omnes iam antea divorsi audistis. ceterum inihi in dies magis animus accenditur, cum considero, quae condicio
7 vitae futura sit, nisi nosmet ipsi vindicamus in hbertatem. nam postquam res publica in paucorum potentium ius atque dicionem 80 concessit, semper iUis reges tetrarchae vectigales esse, popuh nationes stipendia pendere; ceteri omnes, strenui boni, nobiles
4 a re^cul (p eras.) P, pro s. s.p\\h in eo putabant om. P,s, s.p || 6 8ed«*»piso (his eras,) P\\l prouincia C, prouinciam /'CH equi^.tibus (ta eras.) P || quos in PC, quos sine z \\ 8 uter (n eras) P\\ dicant PC dicunt C \\ 17 secessit C, secedit iY7|| 19 spectata mihi forent C, ex- pectata mihi forent (mihi inseruit manus prima) P, probata - 1 foret s. s. p; spectata mihi foret r \\ 26 ea dem infirma P, corr. p \\ quae mente [frequenter mente uersaui] (haec glosa est s. s. p) agitaui P\\ 28 magis magisque rz\m\vs\r,pinmarg., ipsos PC\\ 32 strenui boni nobiles atque (et Apm marg) ignobiles PC recie (cf. C 51, 9. 52, 3. 61, 9. /. 51, 1: ahena sunt illa 1.67.2), strenui nobiles atque ignobiles vel boni atque nobiles igno- biles C, boni atque strenui nobiles et ignobiles F, bom raahque nobiles atque ignobiles tentabam Herrn. 1, 234 ex imitatore Fictore Caes. 24, 9
atque ignobiles, volgus fuimus sine gratia, sine auctoritate, eis obnoxii, quibus, si res pubhca valeret, formidini essemus. itaque 8 omnis gratia potentia honos divitiae apud illos sunt aut ubi ilU volunt; nobis rehquere pericula repulsas iudicia egestatem. quae 9 5 quousque tandem patiemini fortissumi viri? nonne emori per virtutem praestat quam vitam miseram atque inhonestam, ubi ahenae superbiae ludibrio fueris, per dedecus amittere? verum 10 enimvero , pro deum atque hominum fidem victoria in manu vo- bis est, viget aetas, animus valet; contra ilhs annis atque divitiis 10 omnia consenuerunt. tantum modo incepto opus est; cetera res expediet. etenim quis mortahum, cui virile ingenium est, tole- 11 rare potest, iUis divitias superare, quas profundant in extruendo mari et montibus coaequandis, nobis rem famiharem etiam ad necessaria deesse? illos binas aut amphus domos continuare, 15 nobis larem famiharem nusquam ullum esse? cum tabulas si- 12 gna toreumata emunt, nova diruunt, aUa aedificant, postremo om- nibus modis pecuniam trahunt vexant, tamen sunima lubidine divitias suas vincere nequeunt. at nobis est domi inopia , foris 13 aes aUenum, mala res, spes multo asperior; denique quid reliqui 20 habemus praeter miseram animam? quin igitur expergiscimmi ? 14 en iUa iUa quam saepe optastis Ubertas, praeterea divitiae de- cus gloria in ocuUs sita sunt. fortuna omnia ea victoribus prae- mia posuit. res tempus pericula egestas, beUi spoUa magnifica 15 magis quam oratio mea vos hortantur. vel imperatore vel mihte 16 25 me utimini : neque animus neque corpus a vobis aberit. haec 17 ipsa, ut spero, vobiscum una consul agam, nisi forte me animus faUit et vos servire magis quam imperare parati estis'.
Postquam accepere ea homines, quibus mala abunde omnia 21 erant, sed neque res neque spes bona uUa, tametsi UUs quieta 30 movere magna merces videbatur, tamen postulavere plerique, ut proponeret, quae condicio beUi foret, quae praemia armis pete- rent, quid ubique opis aut spei haberent. tum CatiUna poUiceri 2 tabulas novas, proscriptionem locupletium, magistratus, sacerdo- tia, rapinas, aUa omnia, quae beUum atque lubido victorum fert. 36 praeterea esse in Hispania citeriore Pisonem, in Mauretania cum 8 exercitu P. Sittium Nucerinum, consiU sui participes; petere
4 relinquere P\\b o fortissimi FC, o om. C, s. s. P\\S in mana uobis rp inmg. C, in manu nobis PC, nobis in manu Pnsc. vol. tj P-^^^ in manibus z fort. recte \\ 12 extruendo PCF, Acron in Hor. C. 2, 18, Jl. extrudendo l. F. Gronovius \\ 13 eUam-15 hmi\i^Tem om.P,inmg. sup add. p 1 20 habemus p , habeamus P \\ 21 en om. V || optatis hberas P, corr v\ 24 hortantur FP z, hortantur (e A in mg. p) P, bortcntur C || 25 uUmini PC, utemini pFC \\ 26 uobis com^una P, cum corr. P \\ 29 bona ulla P s. s. II 32 tunc P|| 35 pisonem p, pos«*one P
li
14
C. SALLUSTl CRISPI
DE CONIURATIONE CATIUNAE
15
consulatum C. Antonium, quem sibi coUegam fore speraret, ho- minem et tamiliarem et omnibus necessitudinibus circumventum ;
4 cum eo se consulem initium agundi facturum. ad hoc maledic- tis increpabat omnis bonos, suorum unum quemque nominans laudare; admonebat alium egestatis aHum cupiditatis suae, con- 5 pluris periculi aut ignominiae, multos victoriae Sullanae, quibus
5 ea praedae fuerat. postquam omnium animos alacris videt, cohor- tatus, ut petitionem suam curae haberent, conventum dimisit.
22 fuere ea tempestate qui dicerent Catilinam oratione habita cum ad iusiurandum popularis sceleris sui adigeret, humani corporis 10
2 sanguinem vino permixtum in pateris circumtulisse; inde cum post execrationem omnes degustavissent , sicuti in sollemnibus sacris fleri consuevit, aperuisse consiHum suum f atque eo dicti- tare fecisse, quo inter se fidi magis forent, alius alii tanti faci-
3 noris conscii. non nuUi ficta et haec et multa praeterea existu- 15 mabant ab eis, qui Ciceronis invidiam, quae postea orta est, leniri credebant atrocitate sceleris eorum, qui poenas dederant. nobis ea res pro magnitudine parum comperta est.
23 Sed in ea coniuratione fuit Q. Curius, natus haud obscuro loco, flagitiis atque facinoribus coopertus, quem censores senatu 20
2 probri gratia moverant. huichomini non minorvanitasineratquam audacia : neque reticere, quae audierat, neque suamet ipse scelera occultare; prorsus neque dicere neque facere quicquam pensi ha-
3 bebat. erat ei cum Fulvia, muliere nobUi, stupri vetus consuetudo; cui cum minus gratus esset, quia inopia minus largiri poterat, re- 25 pente glorians maria montisque poUiceri coepit et minari inter- dum ferro, ni sibi obnoxia foret; postremo ferocius agitare quam
4 sohtus erat. at Fulvia insolentiae Curi causa cognita tale peri- culum rei pubHcae haud occuUum habuit, sed sublato auctore de CatiHnae coniuratione quae quoque modo audierat conpluri- 30
5 bus narravit. ea res in primis studia hominum accendit ad
6 consulatum mandandum M. TulHo Ciceroni. namque antea pleraque nobihtas invidia aestuabat et quasi poUui consula- tum credebant, si eum quamvis egregius homo novus adeptus foret. sed ubi periculum advenit, invidia atque superbia post 35
3 se om. P || 7 praeda fuit P corr. p || 10 popularis sui sceleris Donat, in Ter, Phorm. 35 || adigeret C, adiceret PC\\ 13 atque eo dictitare (dicto pauci Cz) fecisse PC^ om, velexp, sunt in nngulis C: del. Ritschl Mut, rh, 23, 701^0p, 5, 819 i., dictitare del. Selling, idque eo dicitur fecisse coni. Bergk Philol. 29, 326, atque eo dixisse eam rem fecisse 'aw^ rimi- liter Madv, Adv, 2, 291 \\ 20 senatu s. s. P \\ 21 probi gratia amauerant P II 26 et om, z fort. recte \\ interdum] etiam Gell. 6, 17, 7 || 27 qua p, qug P II 28 insolentiae z, insolentia PC || 30 quomodo PC, quoque modo vel et quomodo C; quoquo modo Mommsen || 33 aestuabat C, aestimabat PC
fuere. igitur comitus habitis consules declarantur M. TuUius et 24 C. Antonius, quod factum primo popularis coniurationis concus- 2 serat. neque tamen CatiHnae furor minuebatur, sed in dies plura agitare, arma per ItaHam locis opportunis parare, pecuniam sua 5 aut amicorum fide sumptam mutuam Faesulas ad ManHum quen- dam portare, qui postea princeps fuit belH faciundi. ea tempe- 3 sUte plurimos cuiusque generis homines adscivisse sibi dicitur, muHeres etiamaHquot, quae primo ingentis sumptus stupro cor- I poris toleraverant, post ubi aetas tantum modo quaestui neque 10 luxuriae modum fecerat, aes aHenum grande conflaverant. per 4 eas se CatiHna credebat posse servitia urbana soUicitare , urbem incendere, viros earum vel adiungere sibi vel interficere. sed m 25 eis erat Sempronia , quae muUa saepe viriHs audaciae facinora commiserat. haec muiier genere atque forma, praeterea viro, h- 2 il5 beris satis fortunata fuit; Htleris Graecis et Latinis docta, psal- lere saltare elegantius, quam necesse est probae, muUa aha, quae instrumenta luxuriae sunt. sed ei cariora semper omnia quam 3 decus atque pudicitia fuit; pecuniae an famae mmus parceret, haud facile discerneres; lubido sic accensa, ut saepms peteret viros quam peteretur. sed ea saepe antehac fidem prodiderat, 4 creditum abiuraverat, caedis conscia fuerat, luxuria atque mopia praeceps abierat. verum ingenium eius haud absurdum: posse 5 versus facere, iocum movere, sermone uti vel modesto vel moUi vel procaci ; prorsus muUae facetiae muUusque lepos merat. 25 His rebus conparatis CatiHna nihilo minus in proxumum 26
annum consulatum petebat, sperans, si designatus foret, facile se ex voluntate Antonio usurum. neque interea quietus erat, sed omnibus modis insidias parabat Ciceroni. neque ilh tamen 2 I ad cavendum dolus aut astutiae deerant. namque a principio 3 30 consulatus sui muUa poUicendo per Fulviam eff^ecerat, ut Q. Cu- rius, de quo paulo ante memoravi, consilia CatiHnae sibi pro- deret. ad hoc conlegam suum Antonium pactione provinciae 4 perpulerat, ne contra rem publicam sentiret ; circum se praesidia amicorum atque cHentium occuUe habebat. postquam dies co- 5 35 mitiorum venit et CatiHnae neque petitio neque insidiae, quas consuHbus in campo fecerat, prospere cessere, constiluit beUum
^l^^bT^er P\\ 14 uiro liberis C, Fronto ad Antonin, l^J V- J^Oy Arus. p. 473, uiro atque liberis (1 beris P) PC,Prisc vol, Hp-ff^J \^J^\^ PC, Arus., om. Fronto \\ psallere saltare C, Macrob. Sat. 3, M {J, It/), ^, psallere et saltare (sal in ras, p) PC, Eutych.p. 477 \\ 16 est] erat Eutych, \\ 17 instrumento P\\ 19 libido PC. libidine C, libidine fi^uraie p m marg, I si accensa P\\ 21 obiurauerat P\\22* praeces P, praeceps p \\ 24 multus lepus P\\ 29 astitutiae i' II 31 cansilia P^ 36 consulibus PC, consuli C, del, DieUch || in campo PC, om, C
16
C. SALLUSTI CRISPl
DE CONIURATIONE CATIUNAE
17
facere et extrema omnia experiri , quoniam quae occulte temp-
27 taverat aspera foedaque evenerant. igitur C. Manlium Faesulas atque in eam partem Etruriae , Septimium quendam Camertem in agrum Picenum, C. lulium in Apuliam dimisit, praeterea alium
2 alio, quem ubique opportunum sibi fore credebat. interea Romae 5 multa simul moliri : consulibus insidias lendere, parare incendia, opportuna loca armatis hominibus obsidere , ipse cum telo esse, item alios iubere, hortari uti semper intenti paratique essent; dies noctisque festinare vigilare , neque insomniis neque labore fati-
3 gari. postremo ubi multa agitanti nihil procedit, rursus in- 10 tempesta nocte coniurationis principes convocat per M. Por-
4 cium Laecam, ibique multa de ignavia eorum questus, docet se Manlium praemisisse ad eam multitudinem , quam ad capiunda arma paraverat, item ahos in alia loca opportuna, qui initium belli facerent, seque ad exercitum proficisci cupere, si prius Ciceronem 15
28 oppressisset ; eum suis consiliis multum officere. igitur perter- ritis ac dubitantibus ceteris C. Cornelius eques Romanus ope- ram suam polUcitus et cum eo L. Vargunteius senator consti- tuere ea nocte paulo post cum armatis hominibus sicuti salutatum introire ad Ciceronem ac de inproviso domi suae inparatum con- 20
2 fodere. Curius ubi intellegit , quantum periculum consuH inpen- deat, propere per Fulviam Ciceroni dolum qui parabatur enuntiat.
3 ita iUi ianua prohibiti tantum facinus frustra susceperant.
4 Interea Manlius in Etruria plebem soUicitare, egestate simul
ac dolore iniuriae novarum rerum cupidam, quod SuUae domi- 25 natione agros bonaque omnia amiserat, praeterea latrones cuius- que generis, quorum in ea regione magna copia erat, non nuUos ex SuUanis coloniis, quibus lubido atque luxuria ex magnis rapi-
29 nis nihil reliqui fecerat. ea cum Ciceroni nuntiarentur, ancipiti malo permotus, quod neque urbem ab insidiis privato consilio 30 longius tueri poterat, neque exercitus Manli quantus aut quo consiUo foret satis conpertum habebat, rem ad senatum refert,
2 iam antea volgi rumoribus exagitatam. itaque quod plerumque in atroci negotio solet, senatus decrevit, darent operam consu-
3 les ne quid res pubUca detrimenti caperet. ea potestas per sena- 35 tum more Romano magistratui maxuma permittitur, exercitum
6 simul C, sibi P^ simultates C deteriores: om. z H consulibus PC, consuli C, del. DieUch || 8 paratique PC^ que om. C\\\ per] cf, c. M^ 1 et Acta fr. arv. a. 224 (i. 49, 2. 13 Mar. p. CCXIIl s. He.) . . . in luco . . convenerunt per C, Porcium Priscum magistrum': penes Palmerius || 12 lecam i*|| 20 inprouisu P, inprouisop || domi* {fuit domu) P |1 21 periculum PC^ periculi C || 27 nonnuUos exUlanis ;>, nonnuUas (vel -is) exulanas P || 29 fecerantp || 31 man^H P\ quantusp, quanto P\ 33 exagitatum Cortius
parare, beUum gerere, coercere omnibus modis socios atque ci- vis, domi militiaeque imperium atque iudicium summum habere; aUter sine popuU iussu nuliius earum rerum consuU ius est. post 30 paucos dies L. Saenius senator in senatu litteras recitavit, quas
5 Faesulis adlatas sibi dicebat, in quibus scriptum erat C. Man- lium arma cepisse cum magna multitudine ante diem VI ka- lendas Novembris. simul, id quod in taU re solet, aUi portenta at- 2 que prodigia nuntiabant, aUi conventus fieri, arma portari, Ca- puae atque in Apulia servile beUum moveri. igitur senati decreto 3
10 Q. Marcius Rex Faesulas, Q. MeteUusCreticus in ApuUam circum- que ea loca missi — ei utrique ad urbem imperatores erant, impediti 4 ne triumpharent calumnia paucorum, quibus omnia honesta at- que inhonesta vendere mos erat — , sed praetores Q. Pompeius 5 Rufus Capuam, Q. Metellus Celer in agrum Picenum, eisque
15 permissum, uti pro tempore atque periculo exercitum compa- rarent: ad hoc, siquis indicavisset de coniuratione, quae contra 6 rem publicam facta erat , praemium servo libertatem et sestertia centum, Ubero inpunitatem eius rei et sestertia ducenta, itemqu.e 7 decrevere, uti gladiatoriae famiUae Capuam et in cetera municipia
20 distribuerentur pro cuiusque opibus, Romae per totam urbem vigUiae haberentur, eisque minores magistratus praeessent.
Quibus rebus permota civitas atque inmutata urbis facies 31 erat. ex summa laetitia atque iascivia, quae diuturna quies pepe- rerat, repente omnis tristitia invasit: festinare trepidare, neque 2
25 loco neque homini cuiquam satis credere, neque beUum gerere neque pacem habere, suo quisque metu pericula metiri. ad hoc 3 mulieres, quibus rei publicae magnitudine belU timor insolitus incesserat, adflictare sese, manus suppUces ad caelum tendere, miserari parvos liberos, rogitare, omnia pavere, superbia atque
30 deliciis omissis sibi patriaeque diffidere.
At Catiiinae crudelis animus eadem illa movebat, tametsi 4 praesidia parabantur et ipse lege Plautia interrogatus erat ab L. Paulo. postremo dissimulandi causa aut sui expurgandi, sicut iur- 5 gio lacessitus foret, in senatum venit. tum M. TuIUus consul, 6
35 sive praesentiam eius timens sive ira conmotus, orationem ha- buit luculentam atque utilem rei publicae, quam postea scriptam
2 summum p, suum P || 3 nuUius PC, nuIU C y 5 man*lium (i eras.) P g 9 seruire P | 10 Q. Metellus Creticus] M. Tuiiius Creticus Non. p. 484 (ita cerie Hari et Paris.) || 14 ruffus P\\ 17 remp. fecta ex remperfecta P\\ 17 de- * creuere post praemium add. C, om. PC^ et sestertia centum] & (an ex?) s. c (lo sup. s. c.) P|| 18 et sest duc] & s. ter ducenta milia PJj^ 21 minores C^ mai- ores P|} 31 eadem om. P, s. s. p || 32 plauscia P\\ 33 aut C, ut P, ut et vel et nt C|| sicut (vel sicuU) C fortasse recte (cf. 38 y 3. 53, 5): 8i»t ('n erasa) P; si conieci ed. pr,, si cuius /. F, Gronovius, sicubi Linkerus | 36 luculentiam P
Salluitiu*. Ed. III. 2
18
C. SALIUSTI CRISPI
DE CONIURATIONE CATIUNAE
19
7 edidit. sed ubi ille adsedil, Catilina, ut erat paratus ad dissimu- landa omnia , demisso voltu voce supplici postulare a patribus coepit, uequid de se temere crederenl; ea familia ortum, ita se ab adulescentia vitam instituisse, ut omnia bona in spe haberet; ne existumarent sibi, patricio homini, cuius ipsius atque maiorum 5 pluruma beneficia in plebem Romanam essent, perdita re pu- blica opus esse, cum eam servaret M. Tullius, inquihnus civis ur-
8 bis Romae. ad hoc maledicta aha cum adderet, obstrepere om-
9 nes, hostem atque parricidam vocare. tum ille furibundus 'quoniam quidem circumventus inquit^ab inimicis praeceps agor, 10
32 incendium meum ruina restinguam." deinde se ex curia domum proripuit. ibi multa ipse secum volvens, quod neque insidiae con- suU procedebant et ab incendio intellegebat urbem vigihis mu- nitam , optumum faclu credens exercitum augere ac prius quam legiones scriberentur multa antecapere, quae belio usui forent, 15 nocte intempesta cum paucis in Mauliana castra profectus est.
2 sed Cethego atque Lentulo ceterisque, quorum cognoverat prom- ptam audaciam, mandat, quibus rebus possent, opes factionis confirment, insidias consuli maturent, caedem incendia aUaque belh facinora parent: sese propediem cum magno exercitu ad 20 urbem accessurum.
Dum haec Romae geruntur, C. Manhus ex suo numero le- gatos ad Marcium Regem mittit cum mandatis huiuscemodi. 'Deos hominesque testamur, imperator, nos arma neque contra
33 patriam cepisse neque quo pericuhim aliis faceremus, sed uti 25 corpora nostra ab iniuria tuta forent, qui miseri egentes vio- lentia atque crudehtale faeneratorum pierique patriae sed oranes fama atque fortunis expertes sumus. neque cuiquani nostrum hcuit more maiorum lege uti neque amisso patrimonio hberum corpus habere : tanta saevitia faeneratorum alque praetoris fuit. 30
2 saepe maiores vostrum miseriti piebis Romanae decretis suis inopiae eius opitulati sunt, ac novissume memoria nostra prop- ter magnitudinem aeris alieni volentibus omnibus bonis argen-
3 tum aere solutum est. saepe ipsa piebes, aut dominandi studio
2 postulare a pairibus coepitCs, postulare patribus coepit/Y7, postulare a patribus c. (sic vel centum vel conscriptis) z | 5 eslumarent P\\ 11 restin- gam Py restinguam Cpy Cic, p. Mur, 25, 61 Florus 2, 12 (4, 1) 7 Paris epit Fai Max. P, 10, 3: extinguam C, ral. Max, l. s. s. \\ \2 ipse secum «•«••oluens (ipse u eras.) P, ipse secum (vel secum ipse) uoluens C^ || 13 praecedebant -P|| 15 multa antecapere PC, multo praeuenire antecapere C deteriores, multa(/e/. Cortiusl21 patriae/^C, patria ^^^128 nostrum cuiquam f^W 29 ore ma*orum (g erasa) Py maiorum p \\ 31 uestrum ' sincerissimam scripturam Gellius dicit 20, 6, 14, uestri, quod idem in libris superscriptum dicit, Fetinmarg,p, nostri/^CJI miseriti PCF, miserti ue/miserati C||34ple8P
permola aut superbia magistratuum armata a patribus se- cessit. at nos non imperium neque divitias petimus, (|uarum 4 rerum causa bella atque certamina omnia inter mortahs sunt, . sed libertatem, quam nemo bonus nisi cum anima simul amittit.
5 le atque senatum obtestamur, consulatis miseris civibus, legis 5 praesidium, quod iniquitas praetoris eripuit, restituatis, neve no- bis eam necessitudinem inponatis, ut quaeramus, quonam modo maxume ulti sanguinem nostrum pereamus'. Ad haec Q. Marcius 34 respondit, siquid ab senatu petere vellent, ab armis discedant,
10 Romam supplices proGciscantur: ea mansuetudine atque mise- ricordia senatum populi Romani semper fuisse, ut nemo umquam ab eo frustra auxilium petiverit.
At Catihna ex itinere plerisque consularibus, praeterea op- 2 tumo cuique litteras mittit : se falsis criminibus circumventum,
15 quoniam factioni inimicorum resistere nequiverit, fortunae ce- dere, Massiham in exihum proficisci, non quo sibi tanti sceleris con- scius esset, sed uti res pubhca quieta foret, neve ex sua contenti- one seditio oreretur. ab his longe divorsas htteras. Q. Calulus in 3 senatu recitavit, quas sibi nomine Catihnae redditas dicebat. ea-
20 rum exemplum infra scriptum est. 'L. Catihna Q. Catuio. egre- 35 gia tua fides re cognita, grata mihi magnis in meis periculis, fi- duciam commendationi meae tribuit. quam ob rem defensionem 2 in novo consiho non statui parare: satisfactionem ex nulla con- scientia de culpa proponere decrevi, quam mediusfidius veram
25 licet cognoscas. iniuriis contumehisque concitatus, quod fructu 3 laboris industriaeque meae privatus statum dignitatis non opti- nebam, pubhcam miserorum causam pro mea consuetudine sus- cepi, non quin aes ahenum meis nominibus ex possessionibus solvere possem, at ahenis nominibus hberahtas Orestillae suis
30 fihaeque copiis persolveret: sed quod non dignos homines honore honestatos videbam meque falsa suspicione ahenatum esse sen- tiebam. hoc nomine satis honestas pro meo casu spes rehquae 4 dignitatis conservandae sum secutus. plura cum scribere vehem, 5 nuntiatum est vim mihi parari. nunc Orestillam commendo 6
85 tuaeque fidei trado. eam ab iniuria defendas, per hberos tuos ro- gatus. haveto.^
8 maxime *. s, p \\ ulti»*P|| 9 respondet z \\ ad senatum P\\ 18 ore- retur P, oriretur C|| 19 senatum P|| 20 1. catilina salutem dicit q. catulo f7> (in quo salutem dicit s. s.), salutem dicit om, velpro eo substituunt 8U0 C I 21 magnis in meis PC, in magnis meis FC, in meis magnis C\ 24 ueram*»»licet (ihi eras.) P\\ 28 non quin PCF, non quia C\\ 29 sol- uere non possem et PFC, s. n. p. cum et (vel sed et) C: s. non possem at scripsi (non in paucis Cz traditur deesse aut inductum esse) \\ 34 ore- stillam tibi commendo r
2*
20
C. SALLUSTI CRISPI
DE CONIURATIONE CATIUNAE
21
36 Sed ipse paucos dies commoratus apud C. Flaminium in
agro Arrelino, dum vicinitalem anlea sollicitatam armis exornat, cum fascibus atque aliis imperi insignibus in castra ad Manlium
2 contendit. haec ubi Romae comperta sunt, senatus Catilinam et Manlium hostis iudicat, ceterae mullitudini diem statuit, ante 5 quam sine fraude liceret ab armis discedere, praeter rerum capi-
3 talium condemnatis. praeterea decernit, uti consules dilectum habeant, Antonius cum exercitu Catilinam persequi maturet, Ci- cero urbi praesidio sit.
4 Ea tempestate mihi imperium populi Romani multo ma- 10 xume miserabile visum est. cui cum ad occasum ab ortu sohs omniadomiia armis parerent, domi otium atque divitiae, quae prima mortales putant, adfluerent, fuere tamen cives, qui seque
5 remque publicam opstinatis animis perditum irent. namque duo- bus senati decretis ex tanta multitudine neque praemio inductus 15 coniurationem patefecerat neque ex castris Catilinae quisquam omnium discesserat: tanta vis morbi ac veluli tabes plerosque
37 civium animos invaserat. neque solum illis aliena mens erat, qui conscii coniurationis fuerant, sed omnino cuncta plebes no-
2 varum rerum studio Catilinae incepta probabat. id adeo more 20
3 suo videbatur facere. nam semper in civitate quibus opes nullae sunt bonis invident, malos extollunt, vetera odere, nova exoptant, odio suarum rerum mutari omnia student: turba atque seditioni- bus sine cura aluntur, quoniam egestas facile habetur sine damno.
4 sed urbana plebes, ea vero praeceps erat de multis causis. pri- 25
5 mum omnium, qui ubique probro atque petulantia maxume prae- stabant, item ahi qui per dedecora patrimoniis amissis, postremo omnes, quos flagitium aut facinus domo expulerat, ei Romam
6 sicut in sentinam confluxerant. deinde multi memores Sulianae victoriae, quod ex gregariis mihtibus ahos senatores videbant, 30 alios ita divites, ut regio victu atque cuUu aetatem agerent, sibi
7 quisque , si in armis foret*, ex victoria talia sperabat. praeterea iuventus, quae in agris manuum mercede inopiam loleraverat, privatis atque pubhcis largitionibus excita urbanum otium ingrato labori praetulerat. eos atque ahos omnis malum publicum ale- 85
8 bat. quo minus mirandum est homines egentis, malis moribus maxuma spe, rei pubhcae iuxta ac sibi consuluisse. praeterea,
1 flaminium flammam optimus ex 2, unut ex C(in marg. uel flaccum): flammam om. PC; cf, C. 39, 5 I. 27 , 4 Herm. 1, 247 || 2 reatinio P, reatino C, arretino unut\\ 5 iudica««t (ui eras.; Pj| 6 liceret ex licebat P\\ 8 muteret P\\ 12 domi ♦• otium (& q; eras.) P|| 17 ac ueluti Haupt Philol. 3, 547 ^Op. y, ^09: atque uti PC \\ 20 probaba^t (n eroi.) P II 27 qui PCj om, pauci Cz || 33 tolerauerat ex tolerabat P
quorum victoria SuUae parentes proscripti, bona erepta, ms h- 9 bertatis inminulum erat, haud sane alio animo belh eventum ex- spectabant. ad hoc, quicumque aliarum atque senatus partium 10 erant, conturbari rem pubhcam quam minus valere ipsi male-
5 baut. id adeo malum multos post annos in civitatem revorterat. 11 nam postquam Cn. Pompeio et M. Crasso consulibus tribunicia 38 potestas restituta est, homines adulescentes, summam potestatem nacti, quibus aetas animusque ferox erat, coepere senatum cri- minando plebem exagitare, dein largiundo atque polhcitando ma-
10 gis incendere , ita ipsi clari potentesque fieri. contra eos summa 2 ope nitebatur pleraque nobihlas senatus specie pro sua magni- tudine. namciue, uti paucis verum absolvam, post illa teinpora 3 quicumque rem publicam agitavere honestis nominibus, ahi sic- uti popuh iura defenderenl, pars quo senatus auctoritas maxunaa
15 foret. bonum publicum simulantes pro sua quisque potentia certabant. neque ilhs modestia neque modus contentionis erat : 4 utrique victoriam crudehter exercebant. sed postquam Cn. Pom- 39 peius ad bellum maritumum atque Mithridaticum missus est, ple- bis opes inminutae, paucorum potentia crevil. ei magistratus 2
20 provincias aliaque omnia tenere , ipsi innoxh florentes, sine metu aetatem agere, ceteros, qui plebem in magistratu placidms 3 tractarent, iudiciis terr«re. sed ubi primum dubiis rebus novandi spes obiata est, vetus certamen auimos eorum adrexit. quod- 4 si primo proeho Catihna superior aut aequa manu discessisset,
25 profecto magna clades atque calamitas rem pubhcam oppressis- set neque illis, qui victoriam adepti forent, diutius ea uti hcuis- sel, quin defessis et exanguibus qui plus posset imperium atque libertatem extorqueret. fuere tamen extra coniurationem com- 5 plures, qui ad Catihnam initio profecti sunt. in eis erat Ful-
30 vius senatoris filius , quem retractum ex itinere parens necari
iussit.
Isdem temporibus Romae Lentulus , sicuti Catihna praece- 6 perat, quosfcumque moribus aut fortuna novis rebus idoneos cre- debat, aut per se aut per alios sollicitabat, neque solum ciyis, sed 35 cuiusque modi genus hominum, quod modo bello usui foret.
1 uictoriae Pi 4 erant p, erat />|| 5 id adeo C, ideo PC\\ 10 incen- dere », incedere /> || 12 per illa » J 17 sed postquam om. P, sed po (cetera periere abscissa membrana) in marg. p || 21 ceterosque PC, que om. C II 22 tractarent ex tracUbant P \\ 22 nouandi Gruierus: nouandis PL y abiata P || 27 ceteris post exanguibus ex C addunt duo || 28 extorqueret ex extoUeret P\\ 30 fuluius PCz, fului vel a. fului singuli ex z, k. *ul- uius ex^antiquis exeinplaribui, hoc est, ut videtur (v. Mleni praef. a. 1832 p. yill et Hermes 1, 243 adn.), ex Harleiano s. XIV, Popma : ef. Val. Max. 5,8, 5 \ 35 belli P
m
22
C. SALLUSTI CRISPI
DE CONIURATIONE CATILINAE
23
40 igitur P. Umbreno cuidam negotium dat, uti legatos Allobrogum requirat eosque, si possit, inpellat ad societatem belli, existu- mans publice privatimque aere alieno oppressos, praeterea quod natura gens Gallica bellicosa esset, facile eos ad tale consilium
2 adduci posse. Umbrenus, quod in Gallia negotiatus erat, pleris- 5 que principibus civitatium notus erat atque eos noverat; itaque sine mora, ubi primum legatos in foro conspexit, percontatus pauca de statu civitatis et quasi dolens eius casum requirere
3 coepit, quem exitum tantis malis sperarent. postquam illos videt queri de avaritia magistratuum, accusare senatum;, quod 10 in eo auxili nihil esset, miseriis suis remedium mortem expec- tare, 'at ego' inquit 'vobis, si modo viri esse voltis, ralionem os-
4 tendam, qua tanla ista mala effugialis.' haec ubi dixit, Allobroges in maxumam spem adducti Umbrenum orare ut sui misereretur: nihil tam asperum neque tam difficilc esse, quod non cupidis- 15 sume facturi essent, dum ea res civitatem aere alieno liberaret.
5 ille eos in domum D. Bruti perducit, quod foro propinqua erat neque ahena consiU propter Semproniam. nam tum Brulus ab
6 Boma aberat. praeterea Gabinium arcessit, quo maior auctoritas sermoni inesset. eo praesente coniurationem aperit, nominat 20 socios, praeterea multos cuiusque generis, innoxios, quo legatis animus ampHor esset. deinde eos pollicitos operam suam domum
41 dimittit. sed Allobroges diu in incerto habuere, quidnam consiH
2 caperent. in altera parte erat aes ahenum studium belli magna merces in spe victoriae , at in altera maiores opes tuta consilia 25
3 pro incerta spe certa praemia. haec illis volventibus, tandem vicit
4 fortuna rei pubhcae. itaque Q. Fabio Sangae, cuius patrocinio ci- vitas plurumum utebatur, rem omnem uti cognoverant aperiunt.
5 Cicero per Sangam consilio cognito legatis praecipit, ut stu- dium coniuralionis vehementer simulent, ceteros adeant, bene 80 polhceantur, dentque operam uti eos quam maxume manifestos habeant.
42 Isdem fere temporibus in GaHia citeriore atque ulteriore,
2 item in agro Piceno Bruttio Apulia motus erat. namque iHi, quos ante CatiHna dimiserat , inconsulte ac veluti per dementiam 35 cuncta simul agebant. nocturnis consihis, armorum atque telo- rum portationibus, festinando agitando omnia plus timoris quam
3 pericuH effecerant. ex eo numero compluris Q. Metellus Celer
1 allogobrum P hic et m. pr. c. 4J, i || 5 gallio P\\ 6 ciuitalium PC, ciuitatum C || 12 atego ex adeo /> | 18 ab roma C, Prtsc. voL II p. 66 Prob. p. 150 Serg. in Don.p, 511, romae P, roraa (unus, ut fertur, s. s. ab) C || 19 arcescit P, accersit C plerique \\ 23 diuini incerto P\\ 24 crat *. i. P\\ 26 ui^cit (n eras.) P \\ 29 praecipit Linkerus: at cf. c. .34, 1 1| 33 in gallia *. *. P
praetor ex senatus consulto causa cognita in vincula coniecerat; iem in citeriore GalHa C. Murena, qui ei provinciae legatus
praeerat. ... • *• • jo
At BomaftLentulus cum ceteris, qui principes conmrationis 45
5 erant, paratis ut videbantur magnis copns, constituerant uti, cum Catilina in agrum Faesulanum cum exercitu venisset, L. Bestia tribnnus plebis contione habita quereretur de actionibus Cicero- nis belHque gravissumi invidiam optumo consuH inponeret: eo signo proxuma nocte cetera multitudo coniurationis suum quis-
10 que negotium exsequeretur. sed ea divisa hoc modo dicebantur: 2 StatiHus et Gabinius uti cum magna manu duodecim simul op- portunaloca urbis incenderent, quo tumultu faciHor aditus ad consulemceterosque,quibusinsidiaeparabantur, fieret; Cethegus Ciceronis ianuam obsideret eumque vi aggrederetur, alms autem
15 aHum , sed filii familiarum , quorum ex nobiHtate maxuma pars erat parentis interficerent; simul caede et incendio perculsis om- nibus ad Catilinam erumperent. inter haec parata atque decreta 3 Cethegus semper querebatur de ignavia sociorum : lUos dubitando et dies prolatando magnas opportunitates conrumpere, facto,
20 non consuUo in taU periculo opus esse, seque, si pauci admva- rent, languentibus ahis, impetum in curiam facturum. natura 4 ferox vehemens manu promptus erat; maxumum bonum m ce-
leritate putabat. . ^. , . • ♦ jj
Sed Allobroges ex praecepto Ciceronis per Gabmmm cete- 44
25 ros conveniunt. ab Lentulo Cethego Stalilio item Cassio postu- lant ius iurandum, quod signatum ad civis perferant: aliter haud facile eos ad tantum negotium inpeUi posse. ceteri nihil suspi- 2 cantes dant, Cassius semet eo brevi venturum polhcetur, ac paulo ante legatos ex urbe proficiscitur. Lentulus cum eis T. Voltur- 3
30 cium quendam Crotoniensem mittit, ut Allobroges pnus quam domum pergerent cum CatUina data atque accepta fide societa- tem confirmarent. ipse Volturcio Htteras ad Catihnam dat, qua- 4 rum exemplum infra scriptum est. 'Quis sim ex eo qucm ad 5 te misi cognosces. fac cogites in quanta calamitate sis, et me-
35 mineris te virum esse. consideres quid tuae rationes postulent. auxilium petas ab omnibus, etiam ab infimis. ad hoc mandata 6 verbis dat : cum ab senatu hostis iudicatus sit, quo consilio servitia repudiet? in urbe parata esse quaeiusserit. ne cunctetur ipse pro-
2 citeriore />C, ulteriore Cortius \\ 5 uidebantur *, ex Cunus, uide- batur PC 11 constituerant PC, constituerat C|| 6 Carsulanum Dietsch^tsu^ lanum Rauchenstein apnd Wir-.ium || 9 quisque Cz, ^^^^^^^J^l^ obsideret ex obsidet />|| 20 consulto C, consultando PCII 26 lurandum » • quod Pl|27 ad ex an Pl|33 quis C, qui PCV
t
24
C. SALLUSTI CRISPI
DE CONIURATIONE CATILINAE
25
45 pius adcedere. bis rebus ita actis, constituta Docte qua proficis- cerentur, Cicero per legatos cuncta edoctus L. Valerio Flacco et C. Pomptino praetoribus imperat, ut in ponte Mulvio per insidias Allobrogum comitatus deprehendant. rem omnem aperit, cuins gratia mittebantur, cetera, uti facto opus sit, ila agant permittit. 5
2 illi, homines miiitares, sine tumultu praesidiis conlocatis, sicuti
3 praeceptum erat, occulte pontem obsidunt. postquam ad id loci legati cum Volturcio venerunt et simul utrimque clamor exortus est, Galli cito cognito consiHo sine mora praetoribus se tradunt,
4 Volturcius primo cohortatus ceteros gladio se a multitudine de- 10 fendit, deinde ubi a legatis desertus est, multa prius de salute sua Pomptinum obtestatus, quod ei notus erat, postremo timi- dus ac vitae diffidens velut hostibus sese praetoribus dedit.
46 Quibus rebus confectis omnia propere per nuntios consuli
2 declarantur. at illum ingens cura atque laetitia simul occupa- 15 vere. nam iaetabatur intellegens coniuratione patefacta civitatem periculis ereptam esse; porro autem anxius erat dubitans, ia maxumo scelere tantis civibus deprehensis quid facto opus esset: poenam illorum sibi oneri, inpunilatem perdundae rei publicae
3 fore credebat. igitur confirmato animo vocari ad sese iubet 20 Lentulum Cethegum Statilium Gabinium itemque Caeparium Terracinensem , qui in Apuliam ad concitanda servitia pro-
4 ficisci parabat. ceteri sine mora veniunt; Caeparius, paulo ante
5 domo egressus, cognito indicio ex urbe profugerat. consul Len- • tulum, quod praetor eral, ipse manu tenens in senatum perdu- 25 cit, reliquos cum custodibus in aedem Concordiae venire iubet.
6 eo senatum advocat magnaque frequentia eius ordinis Voltur- cium cum legatis introducit; Flaccum praetorem scrinium cum litteris, quas a legatis acceperat, eodem adferre iubet.
47 Volturcius interrogatus de itinere, de litteris, postremo quid 30 aut qua de causa consili habuisset, primo fingere aha, dissimu- lare de coniuratione; post ubi fide publica dicere iussus est, omnia uti gesta erant aperit docetque se paucis ante diebus a Gabinio et.Caepario socium adscitum nihil ampHus scire quam legatos, tantum modo audire solitum ex Gabinio P. Autronium 55 Ser. SuIIam L. Vargunteium multos praeterea in ea coninra-
2 tione esse. eadem Galli fatentur ac Lentulum dissimulantem
3 moluio *m antiquis S, libris^ nescio quibvs repperit G. Fabricius Romaep. 150 || 4 deprehendant ex reprc^hendant P\\ 6 illi* (s er.) P, illis veim C||13 ueiut hostibus ex ueiudostibus P || 18 esset C\ sit C deteriores, erat PJi 21 quendam antevel post caeparium inser. C, om. PC^ caeparius et coeparius promiscue P: de nomine v. KriL BeitrUge p. 112. 114 \\ 22 terracinensem PCy tarracinensem C || 24 ex urbe PC, om. C \\ 25 in senatum del. Cortius || 36 uargonteium P
coarguunt praeterlitterassermonibus, quosillehabere solitus erat, ex libris Sibyllinis regnum Romae tribus Cornehis portendi; Cinnam alque Sullam antea, se tertium esse, cui fatum foret .urbis potiri. praeterea ab incenso Capitolio illum esse vigesumum
5 annum, queni saepe ex prodigiis haruspices respondissent bello civiH cruentum fore. igitur perlectis htteris, cum prius omnes si- gna sua cognovissent , senatus decernit uti abdicato magistratu 3 Lentulus itemque ceteri in hberis custodiis habeantur. itaque Lentulus P. Lentulo Spintheri, qui tum aedilis erat, Cethegus 4
10 Q. Cornificio, Statilius C. Caesari, Gabinius M. Crasso, Caeparius — nam is paulo ante ex fuga retractus erat — Cn. Terentio senatori traduntur.
Interea plebs coniuratione patefacta, quae primo cupida 48 rerum novarum nimis bello favebat, mutata mente Catilinae con-
15 siha exsecrari, Ciceronem ad caelum tollere: veluti ex servitute erepta gaudium atque laetitiam agitabat. namque alia belli faci- 2 nora praedae magis quam detrimento fore , incendium vero cru- dele inmoderatum ac sibi maxume calamitosum putabat, quippe cui omnes copiae in usu cotidiano et cullu corporis erant.
20 Post eum diem quidam L. Tarquinius ad senatum adductus 3
erat, quem ad Catilinam proficiscentem ex itinere retractum aie- bant. is , cum se diceret indicaturum de coniuratione , si fides 4 publica data esset, iussus a consule quae sciret edicere, eadem fere quae Volturcius de paratis incendiis de caede bonorum de
25 itinere hostium senatum docet; praeterea se missum a M. Crasso, qui CatiUnae nuntiaret, ne eum Lentulus et Cethegus aliique ex coniuratione deprehensi terrerent, eoque magis properaret ad ur- bem adcedere, quo et ceterorum animos reficeret et illi facilius e periculo eriperentur. sed ubi Tarquinius Crassum nominavit, 5
30 hominem nobilem maxumis divitiis summa potentia, alii rem in- credibilem rati, pars, tametsi verum existumabant, tamen quia in tali tempore tanta vis hominis magis leniunda quam exagitanda videbatur, plerique Crasso ex negotiis privatis obnoxii, concla- mant indicem falsum esse , deque ea re postulant uti rtferatur.
35 itaque consulente Cicerone frequens senatus decernit, Tal*quini 6 indicium falsum videri , eumque in vinculis retinendum, neque amplius potestatem faciundam, nisi de eo indicaret, cuius con- silio tantam rem esset mentitus. erant eo tempore qui existu- 7
1 coargaunt *••♦••*•* praeter /'H 2 sibillinis (il in ras.) P\\b bellu P II 6 foret P II 10 carnificio P j statulius /> ( 11 fig**a (ur er.^Pi 13 plebs eras. in /*|| || 15 tollere ex tolerare P^ 19 erant ex abent, ut videtur, P\\ 21 a^iebant (d erasa) P^ 28 acce»dere {ner.) P^ facilius^ e (s er.) i'1 30 incredibilem s. t. i' || 34 iudicium P
26
C. SALLUSTI CRISPI
DE CONIURATIONE CATILINAE
27
marent indicium illud a P. Autronio machinatum, quo facilius adpellato Crasso per societatem periculi reliquos illius potentia
8 tegeret. alii Tarquinium a Cicerone inmissum aiebant, ne Crassus more suo suscepto maiorum patrocinio rem publicam conturba-
9 ret. ipsum Crassum ego postea praedicantem audivi, tantam iilam 5 contumeliam sibi ab Cicerone inpositam.
49 Sed isdem temporibus Q. Catulus et C. Piso neque pretio neque gratia Ciceronem inpellere potuere, uti per AUobroges aut
2 alium indicem C. Caesar falso nominaretur. nam uterque cum illo gravis inimicitias exercebant: Piso oppugnatus in iudicio pe- 10 cuniarum repetundarum propter cuiusdam transpadani suppli- cium iniustum , Catulus ex petitione pontificatus odio incensus, quod extrema aetate, maxumis honoribus usus, ab adulescentulo
3 Caesare victus discesserat. res autem opportuna videbatur, quod
is privatim egregia liberalitate, pubhce maxumis muneribus gran- 15
4 dem pecuniam debebat. sed ubi consulem ad tantum facinus in- pellere nequeunt, ipsi singillatim circumeundo atque ementiundo quae se ex Volturcio aut Allobrogibus audisse dicerent magnani iUi invidiam conflaverant, usque eo ut non nulh equites Romani, qui praesidi causa cum telis erant circum aedem Concordiae, seu 20 periculi magnitudine seu animi mobilitate inpulsi, quo studiuni suum in rem pubhcam clarius esset, egredienti ex senatu Caesari gladio minitarentur.
50 Dum haec in senatu aguntur et dum legatis Allobrogum et
T. Volturcio, conprobato eorum indicio , praemia decernuntur, 25 liberti et pauci ex chentibus Lentuh divorsis itineribus opifices atque servitia in vicis ad eum eripiundum solhcitabant, partim exquirebant duces multitudinum, qui pretio rem publicam ve-
2 xare sohti erant. Cethegus autem per nuntios famiham atque hbertos suos, lectos et exercitatos orabat [in audaciam], ut grege 30
3 facto cum lehs ad sese inrumperent. consul ubi ea parari co- gnovit, dispositis praesidiis ut res atque tempus monebat, con- vocato senatu refert, quid de eis fieri placeat, qui in custodiam
2 polentiae P || 7 neque pretio neque gratia Prisc, voL I p. 539 et imitator Septimius belli Troi. 1, 18 (cf. lug. 16, 1. 29, 3 Cic. p. Rosc. Am. 28, 76 yerr. 1, 136): neque precibus neque gratia neque pretio PC, neque gratia neque precibus neque pretio z || 8 impelh quiuit Prisc. l. c, inlici quiuit (Cicero) Sept. l. c. verba Sallusti nec plene nec accurate red- dentes (cf. § 4 inpehere nequeunl) ; impellere quiuere Pntschius || aut per ahum C, per om. PC \\ lu exercebant PC, exercebat pC \\ oppugnatus ex adpugnantis P 1 12 post petitione in P septem fere litterae, quarum prima p fuit, erasae \\ 15 Hberahtatc C, libertate PC\ 17 singuiatim p cf. I. 42, 5 II 19 eo PC, adeo C || 20 aedem p. eadem P^ 27 uicis ex uitis P\\ 30 et s. s. P\\ orabat in audaciam PC, in audaciam orabat «, quorum unus ovu in audaciaro, eadem delevit Dietsch
traditi erant; sed eos paulo ante frequens senatus iudicaverat contra rem pubhcam fecisse. tum D. lunius Silanus, primus sen- 4 tentiam rogatus, quod eo tempore consul designatus erat, de eis qui in custodiis tenebantur et praeterea de L. Cassio P. Furio P. 5 Umbreno Q. Annio, si deprehensi forent, supphcium sumundum decreverat isque poslea permolus oratione C. Caesaris pedibus in sententiam Ti. Neronis iturum se dixerat, quod de ea re praesidiis additis referundum censucrat. sed Caesar, ubi ad eum 5 ventum est, rogatus sententiam a consule huiuscemodi verba
10 locutus est.
'Omnis homines, patres conscripti, qui de rebus dubiis con- 51 sultant, ab odio amicitia ira atque misericordia vacuos esse de- cet. haud facile animus verum providet, ubi illa officiunt, neque 2 quisquam omnium lubidini simul et usui paruit. ubi intenderis 3
15 ingenium, valet: si lubido possidet, ea dominatur, animus nihil valet. magna mihi copia est memorandi, patres conscripti, qui 4 reges atque popuh ira aut misericordia inpulsi male consulue- rint. sed ea raalo dicere, quae maiores nostri contra lubidinem animi sui recte atque ordine fecere. bello Macedonico, quod cum 5
20 rege Perse gessimus, Rhodiorum civitas magna atque magnifica, quae popuh Romani opibus creverat, infida atque advorsa nobis fuit. sed postquam bello confecto de Rhodhs consultum est, ma- iores nostri, ne quis divitiarum magis quam iniuriae causa bellum inceptum diceret, inpunitos eos dimisere. item beUis Punicis 6
2:; omnibus, cum saepe Carlhaginienses et in pace et per indutias multa nefaria facinora fecissent, numquam ipsi per occasionem talia fecere : magis, quid se dignum foret, quam quid in illos iure fieri posset, quaerebant. hoc item vobis providendum est, pa- 7 tres conscripti, ne plus apud vos valeat P. Lentuh et ceterorum
30 scelus quam vostra dignitas, neu magis irae vostrae quam famae consulatis. nam si digna poena pro factis eoruni reperitur, 8 novumconsilium adprobo: sin magnitudo scelerisomniumingenia exsuperat, eis utendum censeo, quae legibus conparata sunt. pleri- 9 que eorum, qui ante me sententias dixerunt, composite atque
35 magnifice casum rei pubhcae miserati sunt. quae belh saevitia esset, quae victis acciderent, enumeravere; rapi virgines pueros, diveUi liberos a parentum complexu, matres familiarum pati
2 silanus ex salinus P|| 7 quod PC, qui 3 || 16 p. c *. s. />|| qui PC, quae p in mg. FC, Arus. p. 459 \\ 17 consuluerint PC, Arus. cod. Periz., consuluerunl F, Arus. nod. Gud. \\ 19 faecere ex facere P\\ 21 atque PC, et p in marg., VC \ 24 dimisere ex dicere P\ 30 neu PC, neue VC \ 31 poena s. s. jP|| 32 inginiu P\ 33 liis utendum VC, his om. ^H 34 • sententiam ^|| 36 accederent P
28
C. SALLUSTl CRISPI
DE CONIURATIONE CATILINAE
29
quae victoribus conlubuisset, fana atque domos spoliari, caedem incendia fieri, postremo armis cadaveribus cruore atque luctu
10 omnia compleri. sed, per deos inmortalis, quo illa oratio perti- nuit? an uti vos infestos coniurationi faceret? scilicet, quem res
11 tanta et tam atrox non permovit, eum oratio accendet. non ita 5 est, neque cuiquam mortalium iniuriae suae parvae videntur:
12 multi eas gravius aequo habuere. sed alia aliis licentia est, patres conscripti. qui demissi in obscuro vitam habent siquid iracundia dehquere, pauci sciunt, fama atque fortuna eorum pares sunt: qui magno imperio praediti in excelso aetatem agunt, eoruni facla 10
13 cuncti mortales novere. ita in maxuma fortuna minuma licentia
14 est. neque studere neque odisse, sed minume irasci decet. quae apud alios iracundia dicilur, ea in imperio superbia atque crude-
15 litas adpellatur. equidem ego sic existumo, patres conscripti, omnis cruciatus minores quam facinora illorum esse. sed pleri- 16 que mortales postrema meminere et in hominibus inpiis sceleris
16 eorum obhti de poena disserunt, si ea paulo saevior fuit. D. Si- lanum, virum fortem atque strenuum, certo scio quae dixerit studio rei publicae dixisse , neque illum in tanta re gratiam aut inimicitias exercere: eos mores eamque modestiam viri cognovi. 20
17 verum sententia eius mihi non crudelis — quid enim in talis homines crudele fieri potest? — sed aliena a re publica nostra
18 videtur. nam profecto aut metus aut iniuria te subegit, Silane,
19 consulem designatum genus poenae novum decernere. de timore supervacuaneum est disserere, cum praesertim diligentia clarissu- 25
20 mi viri consulis tanta praesidia sint in armis. de poena possum equidem dicere id quod res habet, in luctu atque miseriis mortem aerumnarum requiem non cruciatum esse, eam cuncta mortahum
21 mala dissolvere, ultra neque curae neque gaudio locum esse. sed, per deos inmortahs, quam ob rem in sententiam non addidisti, uti 30
22 prius verberibus in eos animadvorteretur? an quia lex Porcia vetat? at ahae leges item condemnatis civibus non animam eripi
23 sed exilium permitti iubent. an quia gravius est verberari quam necari? quid autem acerbum aut nimis grave est in homines tanti
24 facinoris convictos? sin quia levius est, qui convenit in minore 35
1 conlibuisset s, Jugust. de c. d. U 5» imitator controv. in Sall, 6, 13: conlibuissent Pf^C\\ 3 pertimuit P\\A coniuracione faceret (ex faret) P| 5 perinouit PC, permouet p in marg.j V || accendet PC^ accendit p in marg., FC || 8 habent PC, aguntp in marg., VC \ 17 seuior PC, seuerior VC II 20 modesliam ex mestitiam P || 23 silenae P || 25 superuacuaneum PV^ superuacaneum p in marg. | 26 in armis sint V || 30 sententiam PC, sen- tentia VC || 31 in eos uerberibus V || aduerteretur (ex au.) P, anim in marg. ^ p J porcio ex portia P \\ 32 item de condemnatis V \\ 35 qui* (s. i. quo modo p, d pottea erasa) /*, qui VC, quid C
negotio legem timere, cum eam in maiore neglegeris? at enim 25 quis reprehendet, quod in parricidas rei pubUcae decretum erit? tempus dies fortuna, cuius lubido gentibus moderatur. illis merito accidet quicquid evenerit. ceterum vos, patres conscripti, 26 5 quid inaHos statuatisconsiderate. omnia mala exempla ex rebus 27 bonis orta sunt. sed ubi imperium ad ignaros [eiusj aut minus bonos penenit, novom illud exemplum ab dignis et idoneis ad indignos et non idoneos transfeilur. Lacedaemonii devictis Athe- 28 niensibus triginta viros inposuere, qui rem publicam eorum tra- 10 ctarent. ei primo coepere pessumum quemque et omnibus invi- 29 sum indemnatum necare. ea populus laetari et merito dicere fieri. post ubi paulatim licentia crevit, iuxta bonos et malos lubidinose 30 interficere, ceteros metu terrere: ita civitas servitute obpressa 31 stultae laetitiae gravis poenas dedit. noslra memoria victor Sulla 82 15 cum Damasippum el alios eiusmodi, qui malo rei pubhcae cre- verant, iugulari iussit, quis non factum eius laud^bat? homines scelestos et factiosos, qui seditionibu&rempublicam exagitaverant, merito necatos aiebant. sed ea res magnae initium cladis fuit. 83 nam uti quisque domum aut villam, postremo vas aut vestimen- 20 tum alicuius concupiverat, dabat operam ut is in proscriptorum numero esset. ita ilh, quibus Damasippi mors laetitiae fuerat, 34 paulo post ipsi trahebantur, neque prius finis iugulandi fuit quam Sulla omnis suos divitiis expjevit. atque ego haec non in M. Tulho 35 neque his temporibus vereor, sed in magna civitate multa et va- 25 ria ingenia sunt. potest alio tempore, alio consule, cui item ex- 36 ercitus in manu sit, falsum aliquid pro vero credi: ubi hoc ei- emplo per senatus decretum consul gladium eduxerit, quis ilh finem statuet aut quis moderabitur? maiores nostri, patres con- 87 scripti, neque consih neque audaciae umquam eguere, neque 30 illis superbia obstabat, quo minus ahena instituta, si modo proba erant, imitarentur. armaatque tela militaria ab Samnitibus, in- 88 signia magistratuum ab Tuscis pleraque sumpserunt. postremo quod ubique apud socios aut hostis idoneum videbatur, cum sum- mo studio domi exequebantur, imitari quam invidere bonis male- 85 bant. sed eodem illo tempore Graeciae morem imilati verberi- 89
1 neglegeris PC (unus?)^ neglexeris VC\ 2 erit ex erat jP| 6 bonis PVC^ domesticis C deteriores\ ignaros***» (eius eras.) P, ignaros eius VCy ignaros (ignauos unus) ciues (ciues in mg, m, 2 unus) C \\ 18 initium roagnae cladis ^ H 19 aut uiliam P s. s, \\ aut post uestimentum eras. in P\\ 20 is 1. *. Pjl 21 fuit ^ll 23 suas diuitias /^H atque haec ego V^ 24 roulta ex illa P \ 26 manu« (s er.) P |j 31 arma atque tela (tela ex talia P) militaria PCV, arma tela atque militaria ex C duo | 34 domi *. «. P 1 35 Graeciae morem imitati post coepere tum (§ 40) traiecit Doderlein Philol. 9, 579
30
C. SALLUSTI CRISPI
DE CONIURATIONE CATIUNAE
31
bus animadvortebant in civis, de condemnatis summum suppli-
40 cium sumebant. postquam res publica adolevit et multitudine civium factiones valuere, circumveniri innocentes, aiia huiusce- modi fieri coepere, tum lex Porcia aliaeque leges paratae sunt,
41 quibus legibus exiiium damnatis permissum est. hanc ego cau- 5 sam, patres conscripti, quo minus novom consilium capiamus,
42 in primis magnam puto. profecto virtus atque sapientia maior illis fuit, qui ex parvis opibus ta^htum imperium fecere quam in
43 nobis, qui ea bene parta vix retinemus. placet igitur eos dimitti
et augeri cxercitum Catilinae? minume. sed ita censeo, pubU- 10 candas eorum pecunias, ipsos in vinculis habendos per municipia, quae maxume opibus valent, neu quis de eis postea ad senatum referat nevecum populo agat: qui aliter fecerit, senatum existu- mare eum contra rem pubhcam et salutem omnium facturum. 52 Postquam Caesar dicundi finem fecit, ceteri verbo alius alii 15
varie adsentiebantur. at M. Porcius Cato rogatus sententiam hu- iuscemodi orationem habuit:
2 'Longe mihi alia mens est, patres conscripti, cum res atque pericula nostra considero, et cum sententias non nuUorum ipse
3 mecum reputo. illi mihi disseruisse videntur de poena eorum, 20 qui gatriae parentibus aris atque focis suis bellum paravere. res autem monet cavere ab iUis magis quam quid in illos sta-
4 tuamus consultare. nam cetera mgleficia tum persequare , ubi facta sunt, hoc nisi provideris ne accidat, ubi evenit, frustra iu-
5 dicia inplores : capta urbe nihil fit rehqui victis. sed , per deos 25 inmortalis, vos ego appello, qui semper domos villas signa ta- bulas vostras pluris quam rem publicam fecistis: si ista, cuius- cumque modi sunt, quae amplexamini, retinere, si voluptatibus voslris otium praebere voltis, expergiscimini ahquando et capes-
6 site rem publicam. non agitur de vectigalibus neque de socio- 30
7 rum iniuriis: libertas et anima nostra in dubio est. saepe nu- mero, patres conscripti, multa verba in hoc ordine feci, saepe de luxuria atque avaritia nostrorum civium questus sum , mul-
8 tosque mortahs ea causa advorsos habeo : qui mihi atque animo meo nullius umquam dehcti gratiam fecissem, haud facile alte- 35
9 rius lubidini male facta condonabam. sed ea tametsi vos parvi pendebatis, tamen res pubhca firma erat, opulentia neglegentiam
1 de eras. in P\\ 3 circumueniri F, circumuenire PC\\b ^^♦•♦•ilium P II hanc ego PC, ego hanc rC || 8 illis Pf^C, in iilis C || 12 neu quis PC, ne quis j» r*. ') yC: cf. or. Phil. 8 \\ 18 mihi alia PC, alia mihi F, Servius Fuldensis in Ferg. Aen. 1, 13 l| 20 illi ex ille P\\ disseruisse ex deseruisse P\\ 23 tunc P\\2Q uos ego PFC, ego uos C || 27 ista PC, ita rC||31 dibio ex dibia P\\U delicti • • ♦ • gratiam P\\Z1 penderatis r
tolerabat. nunc vero non id agitur , bonisne an malis moribus 10 vivamus, neque quantum aut quam magnificum imperium popuU Romani sit, sed haec cuiuscumque modi videntur, nostra an no- biscum una hostium futura sint. hic mihi quisquam mansuetu- 11
5 dinem et misericordiam nominat. iam pridem equidem nos yera vocabula rerum amisimus. quia bona aliena largiri liberalitas, malarum rerum audacia fortitudo vocatur, eo res pubiica in ex- tremo sita est. sint sane, quoniam ita se mores habent, libera- 12 les ex sociorum fortunis, sint misericordes in furibus aerari; ne
10 illi sanguinem nostrum largiantur^et , dum paucis sceleratis par- cunt, bonos omnis perditum eant. bene et composite C. Caesar 13 paulo ante in hoc ordine de vita a morte disseruit, credo falsa existumans ea quae de inferis memorantur, divorso itinere ma- los a bonis loca taetra inculta foeda atque formidulosa habere.
15 itaque ceusuit pecunias eorum publicandas, ipsos per municipia 14 in custodiis habendos, videlicet timens ne, si Romae sint, aut a popularibus coniurationis aut a multitudine conducta per vim eripiantur. quasi vero mah atque scelesti tantum modo in urbe 15 et non per totam Italiam sint, aut non ibi plus possit audacia,
20 ubi ad dcfendundum opes minores sunt. quare vanum equidem 16 hoc consilium est, si periculum ex iUis metuit: sin in tanto om- nium metu solus non timet, eo magis refert me mihi atque vobis timere. quare cum de P. Lentulo ceterisque statuetis , pro certo 17 habetote vos simul de exercitu Catiiinae et de omnibus coniura-
25 tis decernere. quanto vos attentius ea agetis, lanto iUis animus 18 infirmior erit: si paululum modo vos languere viderinl, iam om- nes feroces aderunt. nohte existumare maiores nostros armis 19 rem publicam ex parva magnam fecisse. si ita res esset , multo 20 puicherrumam eam nos haberemus, quippe sociorum atque ci-
30 vium, praeterea armorum atque equorum maior copia nobis quam Ulis est. sed alia fuere quae illos magnos fecere, quae nobis 21 nulla sunt, domi industria foris iustum imperium, animus in consulundo hber neque delicto neque lubidini obnoxius. pro 22 his nos habemus iuxuriam atque avaritiam, pubUce egestatem
35 privatim opulentiam. laudamus divitias, sequimur inertiam. inter bonos et malos discrimen nuUum, omnia virtutis prae-
6 uocabulum P, uocabula p || 8 sita est ^C, positae. P\\ 10 sceleralis PCj scelestis p in marg. A' e § i5 || 14 formidolosa F, formi doiosa />, c: du p in marg. \\ 16 si] sit P\\ 20 addefendum ^|| minoresunt P|| 21 sin in C(?), si in P^C \\ 25 altentius PC, intentius p in marg., V || animus ex omnibus P|| 26 paululum PC , paulum VC\1% res PVC, om. ex C deleriores pauci et Augustin. c. d. 5 , 12 || 36 discrimen nullum PFC, Augustin. L c, nuUum discrimen (vel discrimen nuUum) est C
32
C SALLUSTI CRISPI
DE CONIURATIONE CATILINAE
83
23 mia arabitio possidet. neque mirum. ubi vos separatim sibi quisque consilium capitis, ubi domi voluptatibus, hic pecuniae aut graliae servitis, eo fit, ut impetus fiat in vacuam rem publi-
24 cam. sed ego haec omitto. coniuravere nobilissumi cives pa- triam incendere, Gallorum gentem infestissumam nomini Romano 5 ad bellum arcessunt. dux hostium cum exercitu supra caput est.
25 vos cunctamini etiam nunc et dubitatis , quid intra moenia de-
26 prensis hostibus faciatis? misereamini censeo — deliquere ho- mines adulescentuH per ambitionem — atque etiam armatos di-
27 mittatis, ne ista vobis mansuetudo et misericordia , si illi arma 10
28 ceperint, in miseriam convortat. scilicet rcs ipsa aspera est, sed vos non timetis eam: immo vero maxume. sed inertia et molli- tia animi alius alium exspectantes cunctamini, videlicet dis in- mortalibus confisi, qui hanc rem publicam saepe in maxumis pe-
29 riculis servavere. non votis neque suppliciis muhebribus auxilia 15 deorum parantur: vigilando agundo bene consulundo prospera omnia cedunt. ubi socordiae te atque ignaviae tradideris, nequi-
80 quam deos inplores: irati infestique sunl. apud maiores nostros A. Manlius Torquatus bello Gallico filium suum , quod is contra
81 imperium in hostem pugnaverat, necari iussit, atque ille egre- 20 gius adulescens inmoderatae fortitudinis morte poenas dedit.
82 vos de crudelissumis parricidis quid statuatis cunctamini? vide-
83 licet cetera vita eorum huic sceleri obstat. verum p^rcite digni- tati Lentuh, si ipse pudicitiae, si famae suae, si dis aut homini- bus umquam ullis pepercit. ignoscite Cethegi adulescentiae, nisi 25
84 iterum patriae bellum fecit. nam quid ego de Gabinio Statilio Caepario loquar? quibus si quicquam umquam pensi fuisset, nou
85 ea consilia de re pubUca habuissent. postremo, patres cod- scripti , si mehercule peccato locus esset , facile paterer vos ipsa
re corrigi, quoniam verba contemnitis. sed undique circumventi 30 sumus. Catilina cum exercitu faucibus urget; aUi intra mocnia atque in sinu urbis sunt hostes; neque parari neque consuli
86 quicquam potest occulte: quo magis properandum est. quare
3 seru««tis P, seruttis (ipri. in rat.) FW 6 arcessunt PC, accersunl/i in marg., F\l etiamnum F\ deprensis PFC, deprehensis vel adprehensis Cl 8 misereamini PCy miseremini FC^ 11 conuertal PFC, conuertatur C|| 13 immortalibus ex inmortalis P|| 15 neque FC, atque C, neque ex atque /'ll 16 prospera omnia PC, prospere omnia /^C. omnia prospera vel omnia prospere ex C deieriores || 19 aulus (tic P^k,F) PFC, t. vel g. * || 23 ue- rum C, uero PFC \\ 24 aut PC, atquc p in marg,, FC || 26 iterum PFC, iterum iam C || statilio gabinio F^ 29 mehercule* (s eras,) P \ V faucibus (vel in faucibus) italiae urget z, in faucibus Etruriae agit Linkerus Emend, Sall, p, 18 II 32 in sinu urbis PC, urbis om, F: in senatu Linkerus l, c, at v, Herm, /, 235 ss. \ 33 potest occulte PC, occulte potest FC
ego ita censeo : cum nefario consilio sceleratorum civium res pu- blica in maxuma pericula venerit, eique indicio T. Volturci et legatorum Allobrogum convicti confessique sint caedem incen- dia aliaque se foeda atque crudelia facinora in civis patriamque
5 paravisse, de confessis, sicuti de manufestis rerum capitalium, more maiorum supplicium sumundum.'
Postquam Cato adsedit, consulares omnes itemque senatus 63 magna pars sententiam eius laudant, virtutem animi ad caelum ferunt; alii alios increpantes timidos vocant, Cato clarus atque
10 magnus habetur: senati decretum fit sicuti ille censuerat.
Sed mihi multa legenti multa audienti quae populus Ro- 2 manus domi militiaeque mari atque terra praeclara facinora fecit, forte lubuit adtendere, quae res maxume tanta negotia sustinuis- set. sciebam saepe numero parva manu cum magnis legionibus 8
15 hostium contendisse; cognoveram parvis copiis bella gesta cum opulentis regibus, ad hoc saepe fortunae violentiam toleravisse facundia Graecos , gloria belli Gallos ante Romanos fuisse. ac 4 mihi multa agitanti constabat paucorum civium egregiam virtu- tem cuncta patravisse eoque factum , uti divilias paupertas, mul-
20 titudinem paucitas superaret. sed postquam luxu atque desidia 6 civitas conrupta est, rursus res publica magnitudine sua impe- ratorum atque magistratuum vitia sustentabat ac, sicuti effeta parente, multis tempestatibus haud sane quisquam Romae virtute magnus fuit. sed memoria mea ingenti virtute divor- 6
25 sis moribus fuere viri duo M. Cato et C. Caesar: quos quo- niam res obtulerat, silentio praeterire non fuit consilium, quin utriusque naturam et mores, quantum ingenio possem, aperirem. igitur eis genus aetas eloquentia prope aequalia fuere, magni- 54 tudo animi par , item gloria , sed alia alii. Caesar beneficiis ac 2
80 munificentia magnus habebatur, integritate vitae Cato. ille mansuetudine et misericordia clarus factus, huic severitas di- gnitatem addiderat. Caesar dando sublevando ignoscundo, Cato 8 nihil largiundo gloriam adeptus est. in altero miseris perfugium erat, in altero malis pernicies. iUius facilitas, huius constantia
85 laudabatur. postremo Caesar in animum induxerat laborare, vi- 4 gilare, negotiis amicorum intentus sua neglegere, nihil denegare
1 ego iia PFC, iia ego C, ego del. Selling \ 2 maxuma] su|ma Fl tiii uoliurci /», t- uuliurci ^|| 5 defessis (c sup. de) P\\ 9 f»eruni (u er.) P\ uocant*» (es er.) P|| 10 senai • (i er.) P \ illecon si»*erai (fuit sumerai) P\ 13 fore (s. s. i) /»|| 21 magnitudine sua ex magni- iodinis sue P \ 22 sicuii PC, ueluU C pauci \ 23 effeta parente », effeta (esi eia C^unus) parentum PC, Gronov. Obs. 1, 2: aeiate post effeia ins. Dietsch, ui Ritsch. Mus. rh. 21, 316 -= Op. 3, 818; at cf. Pttn, ep, 5, 21 Apul. Apol, 76 \\ 27 possem C, possum PC\ 28 aestas
Salluttius. Ed. III. 3
34
C. SALLUSTI CRISPI
DE CONIURATIONE CATILINAE
35
quod dono dignum esset; sibi magnum imperium exercitum bel-
5 lum novom exoplabat, ubi virtus enitescere posset. at Catoni
6 studium modestiae decoris, sed maxume severitatis eral. non divitiis cum divite neque factione cum factioso, sed cum stre- nuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia 5 certabat, esse quam videri bonus malebat: ita quo minus pete- bat gloriam eo magis illum sequebatur.
55 Postquam, ut dixi, senatus in Catonis sententiam discessit, consul optumum factu ratus noctem quae instabat antecapere, nequid eo spatio novaretur, triumvirosquae [ad]supplicium postu- 10
2 labat parare iubel , ipse praesidiis dispositis Lentulum in carce-
8 rem deducit; idem fit ceteris per praetores. estin carcere locus,
quod Tullianum adpellatur, ubi paululum ascenderis ad laevam,
4 circiter duodecim pedes humi depressus. eum muniunt undique parietes atque insuper camera lapideis foruicibus iuncta ; sed in- 15
5 cultu tenebris odore foeda atque terribilis eius facies est. in eum locum postquam demissus est Lentulus, vindices rerum capita-
6 lium, quibus praeceptum erat, laqueo gulam fregere. ita ille patri- cius ex gente clarissuma Corneliorum , qui consulare imperium Romae habuerat, dignum moribus factisque suis exitum vitae 20 invenit. de Cethego Statilio Gabinio Caepario eodem modo sup- plicium sumptum est.
56 Dum ea Romae geruntur, Catilina ex omni copia, quam et 2 ipse adduxerat et Manhus habuerat, duas legiones instituit, co-
hortis pro numero militum complet; deinde, ut quisque volun- 25 tarius aut ex sociis in castra venerat, aequaUter distribuerat , ac brevi spatio legiones numero hominum expleverat, cum initio
S non amplius duobus mihbus habuisset. sed ex omni copia cir- citer pars quarta erat militaribus arrais instructa, ceteri, ut quem- que casus armaverat, sparos aut lanceas, alii praeacutas sudis por- 30
4 tabant. sed postquam Antonius cum exercitu adventabat, Catihna per montis iter facere , modo ad urbem modo in Galliam vorsus
7 eo illum magis (sic) sequebatur Augustin. c, d, 5, 12: eo ma^s illum assequebatur PC, quorum aliquot iliam, unut sequebatur exhibent; e. m. ilia sequebatur unus eo? s || 8 senatus *, «. i' || 9 facturatus ex fac- turus P^ anlecapere ••*••••• neP|| 10 triumuiros quae ad supplicium postolabat parare (ex parere^ P et sic fere C (in paucis ad erasum vel s, s.j postulabant unus) || 11 in s, s. (eras. ad) -PU 13 ascenderis PC, dc- scenderis z fort. recte || 15 iuncta PC, uincta C || incultu PC^ inculta C II 16 odere P\\ri ^^•••cu P (o /wtY a?) || uindices C, et indices PCz (opH- mus), per indices deteriores C (cf, Herm. 1, 24S): uindices r. c del, Cortius: at cf. Mommsen Staatsrecht* 2, 581 j| 19 corneliorum ex cornelia (vel -iu ?) P II 32 in galliam Prisc, vol, II p, 624 , in om. PC praeter dete- riores qui in vel ad habent
castra movere, hostibus occasionem pugnandi non dare: spera- bat propediem magnas copias sese habiturum, si Romae socii incepta patravissent. interea servitia repudiabat , cuius initio ad 5 eum magnae copiae concurrebant, opibus coniurationis fretus, 5 simul aUenum suis rationibus existumans videri causam civium cum servis fugitivis communicavisse. sed postquam in castra 5? nuntius pervenit, Romae coniurationem patefactam, de Lentulo etCethego ceterisque, quos supra memoravi, supplicium sum- ptum, plerique, quod ad bellum spes rapinarum aut novarum re-
10 rum studium inlexerat, dilabuntur , reliquos Catilina per montis asperos magnis itineribus in agrum Pistoriensem abducit eo consiho , uti per tramites occulte perfugeret in Galliam transal- pinam. at Q. Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Pi- 2 ceno praesidebat, ex difficultate rerum eadem illa existumans,
15 quae supra diximus CatiHnam agit^re. igitur ubi iter eius ex 3 perfugis cognovit, castra propere movit ac sub ipsis radicibus montium consedit, qua illi descensus erat in GaUiam properanti. neque tamen Antonius procul aberat, utpote qui magno exercitu 4 Iocisaequioribusexpeditus[infuga]sequeretur. sed Catihna, post- 5
20 quam videt montibus atque copiis hoslium sese clausum, m urbe res advorsas, neque fugae neque praesidi ullam spem, optu- mum factu ratus in tali re fortunam belh temptare , statuil cum Antonio quam primum confiigere. itaque contione advocata hu- 6 iuscemodi orationem habuit.
25 'Compertum ego habeo, milites, verba virtutena non ad- 58
dere, neque ex ignavo strenuum neque fortem ex timido exerci- tum oratione imperatoris fieri. quanta cuiusque animo audacia 2 natura aut moribus inest, tanta in bello patere solet. quem neque gloria neque pericula excitant , nequiquam hortere : timor animi
30 auribus officit. sed ego vos, quo pauca monerem, advocavi, simul 3 uti causam mei consiU aperirem. scitis equidem, milites, socordia 4 atque ignavia LentuU quantam ipsi nobisque cladem attulerit quoque modo , dum ex urbe praesidia opperior, in GalUara pro- ficisci nequiverim. nunc vero quo loco res nostrae sint, iuxta 5
85 mecum oranes intellegitis. exercitus hostium duo, unus ab urbe 6 alter a GaUia obstant. diutius inhis locis esse, si maxume animus ferat, frumenti atque aUarum rerum egestas prohibet.
1 sperabat/^, sperans C|| 5 uideri*. s, P\\l de*lentulo i> || llpisto- rionsem P|| 16 cognouit •••••♦ | castra P\ 19 expeditus in fuga z expe- dilos in fuga PC, Prisc. vol. II p, 342 (in fugam^aua codd. Sall. et SSc), in fuga seclusi \\ 20 uidet montibus s. s. P\\ 22 factu ratus ex facturus P|| 32 quantum /*[ 34 nequiuerim ex nequiueram P|l quo loco PFCy quo in loco C ^
o
36
C. SALLUSTI CRISPI
DE CONIURATIONE CATIUNAE
37
7. 8 quocumque ire placet , ferro iler aperiundum est. qua propter vos moneo uti forti atque paralo animo sitis et, cum proe- lium inibitis, memineritis vos divitias decus gloriam , praeterea 9 libertatem atque patriam in dextris vostris portare. si vincimus, omnia nobis tuta erunt, commeatus abunde, municipia atque 5 coloniae patebunt: si metu cesserimus, eadem illa advorsa fient,
10 neque locus neque amicus quisquam teget quem arma non texerrnt.
11 praeterea , milites , non eadem nobis et illis necessitudo impen- det : nos pro patria pro libertate pro vita certamus , illis super-
12 vacuaneum est pro potentia paucorum pugnare. quo audacius 10 18 adgrediamini , memores pristinae virtutis. licuit vobis cum sum-
ma turpitudine in exilio aetatem agere, potuislis non nulli Ro-
14 mae amissis bonis alienas opes expectare : quia illa foeda atque
15 intoleranda riris videbantur, haec sequi decrevistis. si haec re- linquere voltis, audacia opus est: nemo nisi victor pace bellum 15
16 mutavit. nam in fuga salutem sperare , cum arma , quibus cor-
17 pus tegitur, ab hostibus avorteris, ea vero dementia est. semper in proelio eis maxumum est periculum , qui maxume timent, au-
18 dacia pro muro habetur. cum vos considero, milites, et cum
19 facta vostra aestumo, magna me spes victoriae tenet. animus 20 aetas virtus vostra me hortantur, praeterea necessitudo, quae
20 etiam timidos fortis facit. nam multitudo hostium ne circumve-
21 nire queat, prohibent angustiae loci. quodsi virtuli vostrae for- tuna inviderit, cavete inulti animam amittatis, neu capti potius sicuti pecora trucidemini quam virorum more pugnantes cruen- 25 tam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis.'
69 Haec ubi dixit, paululum conmoratus signa canere iubet
atque instructos ordines in locum aequum deducit. dein remotis omnium equis, quo militibus exaequato periculo animus amplior esset , ipse pedes exercitum pro loco atque copiis instruit. nam 80
2 uti planities erat inter sinistros montis et ab dextera rupe aspe- ra, octo cohortis in fronte constituit, rehquarum signa in subsi-
8 dio artius conlocat. ab eis centuriones omnis, lectos et evocatos, praeterea ex gregariis militibus optumum quemque armatum in primam aciem subducit. C. ManUum in dextra, Faesulanum 85 quendam in sinistra parte curare iubet. ipse cum libertis et ca- lonibus propter aquilam adsistit, quam bello Cimbrico C. Marius
5 commeatus ex commeandus P || 6 sin Kritzius |1 ficnt] quia bcllo in- ccpto pax in manu uictoris constat (om, neque locus) add. »||7tegit^J 8 impendet ex impendit ^|| 10 pugrnare pro potentia pauconim ^|| 11 adgrediamini PC, adgredimini f C || nimemores P^i uobis pFC, nobis PC^ 18 est] ee (corr. ex et?) P\\ 23 anguslie tn rax. />|uirtuli «r uirtutePf'I| 24 cauete \m\i\ PC, cauete ne inulli Cr|3l dextera/^, dextra C|35dextera Cpauci II 36 calonibus zC(% colonibus jPC, coloniis CJ 37ad8istit;>, tdstitltP
in exercitu habuisse dicebatur. at ex altera parte C. Antonius, 4 pedibus aeger, quod proeho adesse nequibat, M. Petreio legato exercitum permittit. ille cohortis veteranas, quas tumultus causa 5 conscripserat, in fronte, post eas ceterum exercitum in subsidiis
5 locat; ipse equo circumiens unum quemquc nominans adpellat hortatjir, rogat ut meminerint se contra iatrones inermos pro pa- tria pro liberis pro aris atque focis suis certare. homo miUtaris, 6 quod amplius annos triginta tribunus aut praefectus aut legatus aut praetor cum magna gloria in exercitu fuerat, plerosque ipsos
10 factaque eorum fortia noverat: ea conmemorando miUtum ani- mos accendebat.
Sed ubi omnibus rebus exploratis Petreius tuba signum dat, 60 cohortis paulatim incedere iubet. idem facit hostium exercitus. postquam eo ventum est , unde a ferentariis proehum committi 2
15 posset, maxumo clamore cum infestis signis concurrunt: pila omittunt, gladiis res geritur. veterani pristinae virtutis memo- 9 res comminus acriter instare, iUi haud timidi resistunt: ma- xuma vi certatur. interea Catihna cum expeditis in prima acie 4 vorsari, laborantibus succurrere , integros pro sauciis arcessere,
20 omnia providere, multum ipse pugnare, saepe hostem ferire : stre- nui militis et boni imperatoris officia simul exequebatur. Petre- 5 ius, ubi videt Catihnam contra ac ratus erat, magna vi tendere, cohortem praetoriam in medios hostis inducit eosque perturba- tos atque ahos ahbi resistentis interficit. deinde utrimque ex
25 lateribus ceteros aggreditur. ManHus et Faesulanus in primis (J pugnantes cadunt. CatiUna postquam fusas copias seque cum 7 paucis rehctum videt, memor generis atque pristinae suae digni- tatis in confertissumos hostis incurrit ibique pugnans confo-
ditur. 80 Sed confecto proelio tum vero cerneres, quanta audacia 61
quantaque animi vis fuisset in exercitu Catihnae. nam fere quem 2 quisque vivos pugnando locum ceperat, eum amissa anima cor- pore tegebat. pauci autem , quos medios cohors praetoria dis- 3 iecerat, paulo divorsius sed omnes tamen advorsis volneribus
3 inter permittit et ille in Piterantur verba ille cobortes u. q. t. c. c. i. f. p. eos (sic) exercitum permittit, delevit manm prima || tumultus PC^ nisi quod unus tumulti || 6 contra ♦♦•♦• latrones inhermos P |1 inermos (inhermos P) PC, inermis C|| 14 a ferentariis C, Non. p. 554 (^afferenta- riis Paris.), a om. PC \\ 15 posset Cp, possit PC \\ 17 comminus ex com- minis P\\ 18 ui certatur ex uirtute P\\ 19 arcessere P (ex arcescere) (7, accersere C |1 22 ui tendere PC, ui contendere C || 25 fessulanus P || 26 catilina om. PC^ s. lin. post postquam vel post uidet vel in marg. ad- dunt C II 27 relictum ex reliqum P { 33 praeteria P
38 C. SALLUSTI CRISPI DE CONIURATIONE CATILINAE
4 conciderant. Catilina vero longe a suis inter hostiuni cadavera repertus est, paululum etiam spirans ferociamque animi, quam
5 habuerat vivos, in voltu retinens. postremo ex omni copia ne- que in proeUo neque in fuga quisquam civis ingenuus captus est:
6. 7 ita cuncti suae hostiumque vitae iuxta pepercerant. neque ta- 5 men exercitus populi Romani laetam aut incruentam victoriam adeptus erat. nam strenuissumus quisque aut occiderat in proe-
8 lio aut graviter volneratus discesserat. multi autem, qui e ca- stris visundi aut spoliandi gratia processerant , volventes hostilia cadavera amicum alii pars hospitem aut cognatum reperie- 10
9 bant; fuere item qui inimicos suos cognoscerent. ita yarie per omnem exercitum laetitia maeror luctus atque gaudia agita- bantur.
1 conciderant] ex Sallustio Charisius p, 159 Diomedes p, 333 haec habent alis alibi stantes ceciderunt sed omnes tamen aduorsis uolneribus conciderunt (conciderunt om. excerpta Bobiensia): sed vereor ne ex verbis c, 60, 5 haec conflata sint || 5 iuxla om. P\\ S qui e ex quae P|| 13 C SALLVSTII CRISPI BELLVM CATIUN^ EXPLICIT INCIPIT BELLVM IVGVRTHIN- FALSO-GENVS P
'. s
C. SALLVSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
LIBER.
1
2
Falso queritur de natura sua genus humanum, quod inbe- cilla atque aevi brevis forte potius quam virtute regatur. nam contra reputando neque maius aUud neque praestabilius invenias magisque naturae induslriam hominum quam vim aut tempus
5 deesse. sed dux atque imperator vitae morUlium animus est. 3 qui ubi ad gloriam virtutis via grassatur, abunde pollens potens- que et clarus est neque fortuna eget, quippe probitatem in- dustriam aliasque artis bonas neque dare neque eripere cuiquam potest. sin captus pravis cupidinibus ad inertiam et volup- 4
10 tates corporis pessum datus est, perniciosa lubidine paulisper usus, ubi per socordiam vires tempus ingenium diffluxere, na- turae infirmitas accusatur: suam quisque culpam auctores ad ne- gotia transferunt. quodsi hominibus bonarum rerum tanta cura 5 esset, quanto studio aliena ac nihil profutura multaque etiam
15 periculosa petunt, neque regerentur magis quam regerent casus et eo magnitudinis procederent, ubi pro mortalibus gloria aeterni fierent. nam uti genus hominum compositum ex corpore et ani- 2 ma est, ita res cunctae studiaque omnia nostra corporis alia aha animi naturam secuntur. igitur praeclara facies, magnae divitiae, 2
20 ad hoc vis corporis et alia omnia huiuscemodi brevi dilabuntur,
7 quippe PC, quippe quae C, Donat in Ter. Eun. 241 || 10 perne- ciosa ex perniciosa (sic saeptus) P \\ 12 quisquc C, quique PC || auctores C, aciores PC \\ 14 muUaque PC, multumque C, Augustinus Epist. 153, 22 1] 15 periculosa PC, perniciosa unus ex », periculosa ac perniciosa Augu- stinus /. c. I n hominum PCy humanum C deteriores || compositu ex com- positus P II 20 omnia huiustemodi PC, huiuscemodi omnia C jj dilabuntur ex dilabantur P
40
C. SALLUSTI CFUSPI
DE BELLO lUGURTHINO
41
3 at ingeni egregia faciDora sicuti anima inmortalia sunt. postremo corporis et fortunae bonorum ut initium sic finis est omniaque orta occidunt et aucta senescunt: animus incorruptus aeternus rector humani generis agit atque habet cuncta neque ipse habe-
4 tur. quo magis pravitas eorum admiranda est, qui dedili corporis 5 gaudiis per luxum et ignaviam aetatem agunt, ceterum ingenium, quo neque melius neque amplius ahud in natura mortalium est, incultu atque socordia torpescere sinunt, cum praesertim tam multae variaeque sint artes animi, quibus summa claritudo paratur. 10
5 Verum ex eis magistratus et imperia, postremo omnis cura rerum publicarum minume mihi hac tempestate cupiunda viden- tur, quoniam neque virtuti honos datur, neque illi, quibus per
2 fraudem [iis] fuit, tuti aut eo magis honesti sunt. nam vi quidem regere patriam aut parentes, quamquam et possis et delicla cor- 15 rigas, lamen inportunum est, cum praeserlim omnes rerum mu-
3 tationes caedem fugam aliaque hostilia portendant. frustra autem niti neque aliud se fatigando nisi odium quaerere, exlremae de- mentiae est. nisi forte quem inhonesta et perniciosa lubido tenet potentiae paucorum decus atque liberlatem suam gratificari. 20
4 Ccterum ex ahis negotiis, quae ingenio exercentur, in pri- 2 mis magno usui est memoria rerum geslarum. cuius de virtute
quia multi dixere, praetereundum puto, simul ne per insolentiam 8 quis existumet memet studium meum laudando extollere. atque ego credo fore qui, quia decrevi procul a re publica aetatem 25 agere, tanto tamque utili labori meo nomen inertiae inponant, certe quibus maxuma industria videtur salutare plebem et con-
4 viviis gratiam quaerere. qui si reputaverint , et quibus ego tem- poribus magistratus adeptus sim et quales viri idem adsequi nequiverint et postea quae genera hominum in senatum per- 30 venerint, profecto existumabunt me magis merito quam igna- via iudicium animi mei mutavisse maiusque commodum ex otio
5 meo quam ex ahorum negotiis rei pubhcae venturum. nam saepe ego audivi Q. Maxumum P. Scipionem , praeterea civitalis nostrae praeclaros viros solitos ita dicere, cum maiorum imagi- 85 nes intuerentur, vehementissume sibi animum ad virtutem ac-
6 cendi. scilicet non ceram illam neque figuram tanlam vim in
5 qoi ex quae i»|| 14 iis P (pro eis sic A in marg. p) C, is vel his vel uis vei ius C, del, Dietsch\\ fuit uti tuti aut PC (optimus uti et s. s. tutij, fuit tuti aut vel fuit utique tuti aut C: uti iteratione proximi vocabuli ortum (Herm, 1, 248) \\ 17 portcndant ex propendant P\\ 20 grra- tificari ex letificari P |! 26 tamq; utili ex tam utili P|| 29 magistratu» (s er,) P, magistratum vel magistratus C | sim PC, sum C
sese habere, sed memoria rerum gestarum eam tlammam egre- giis viris in pectore crescere neque prius sedari, quam virtus eorum famam atque gloriam adaequaverit. at contra quis est 7 omnium eis moribus, quin divitiis et sumptibus, non probitate
5 neque industria cum maioribus suis contendat? etiam homines novi, qui antea per virtutem soliti erant nobilitatem antevenire, furtim et per latrocinia potius quam bonis artibus ad imperia et honores nituntur: proinde quasi praetura et consulatus atque 8 aUa omnia huiuscemodi per se ipsa clara et magnifica sint, ac
10 non perinde habeantur, ut eorum qui ea sustinent virtus est. verum ego liberius altiusque processi, dum me civitalis morum 9 piget taedetque. nunc ad inceptum redeo.
Bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum lu- 5 gurtha rege Numidarum gessit, primum quia magnum et atrox
15 variaque victoria fuit, dehinc quia tunc priraum superbiae nobi- litatis obviam itum est. quae contentio divina et humanji cuncta 2 permiscuit eoque vecordiae processit, ut studiis civiHbus bellum atque vastitas Ualiae finem faceret. sed priusquam huiuscemodi 8 rei initium expedio, pauca supra repetam, quo ad cognoscundum
20 omnia inlustria magis magisque in aperto sint.
Bello Punico secundo, quo dux Carthaginiensium Hannibal 4 post magnitudinem nominis Romani Itahae opes maxume adtri- verat, Masinissa rex Numidarum in amicitiam receptus a P. Sci- pione, cui postea Africano cognomen ex virtute fuit, muUa et
25 praeclara rei militaris facinora fecerat. ob quae victis Carthagi- niensibus et capto Syphace, cuius in Africa magnum atque late imperium valuit, populus Romanus quascumque urbis et agros manu ceperat regi dono dedit. igitur amicitia Masinissae bona 5 atque honesta nobis permansit. sed imperi vitaeque eius finis
80 idem fuit. dein Micipsa fihus regnum solus obtinuit, Mastanabale 6 et Gulussa fratribus morbo absumptis. is Adherbalem et Hiemp- 7 salem ex sese gcnuit lugurthamque filium Mastanabahs fratris, quem Masinissa, quod ortus ex concubina erat, privatum dere- liquerat, eodem cultu quo hberos suos domi habuit.
35 Qui ubi primum adolevit, poHens viribus decora facie sed 6
multo maxume ingenio validus, non se luxu neque inertiae
3 adaequauerit PC, adaequarit C || 5 contenda»t (n eras.) P\\ 8 proinde C, perinde PC \\ 10 qui ea ex quia P\\ 15 dehinc PC, dein pC\\ nobilitatis in marg. P\ 16 obuiam itum ex obuiatum P\\ 19 expedio PC, expediam C y 24 cognomen ex uirtute fuit PC^^Acron in Hor. C, 4, 8, 19: ex uirtute nomen inditum huius SchoL Fer, Aen, 9, 387 l 25 carthaginiensibus ex car- thaginiensis PJ 26 siface ex sifaci ♦♦ P || 31 gulussa ex galussa P\\ hiemsa- lem P II 33 hortus ex ortum P \\ 36 luxu C, Fronto ad Ant. 2,6p, 108 Diom. p, 341y luxui PC, Macroh. exc. Bob. p. 645, luxuriae id. exc. Paris. p. 624
42
a SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTfflNO
43
connimpendum dedit, sed, uti mos gentis illius est, equitare iaculari, cursu cum aequalibus certare, et cum omnis gloria an- teiret, omnibus tamen carus esse; ad hoc pleraque tempora in venando agere, leonem atque alias feras primus aut in primis fe-
2 rire, plurumum facere minumum ipse de se loqui. quibus rebus 5 Micipsa tametsi initio laetus fuerat , existumans virtutem lugur- thae regno suo gloriae fore, tamen postquam hominem adule- scentem exacta sua aetate et parvis liberis magis magisque cre- scere intellegit, vehementer eo negotio permotus, multa cum
3 animo suo volvebat. terrebat eum natura mortalium avida im- 10 peri et praeceps ad explendam animi cupidinem, praelerea oppor- tunitas suae liberorumque aetatis, quaeetiam mediocris viros spe praedae transvorsos agit; ad hoc studia Numidarum in lugur- tham accensa, ex quibus, si talem virum dolis interfecisset, ne
7 qua seditio aut bellum oriretur anxius erat. his difficultatibus 15 circumventus ubi videt neque per vim neque insidiis opprimi posse hominem tam acceptum popularibus, quod erat lugurtha manu promptus et adpetens gloriae militaris, statuit eum obiec-
2 tare pericuHs et eo modo fortunam temptare. igitur bello Nu- mantino Micipsa cum populo Romano equitum atque peditum 20 auxilia mitteret, sperans vel ostentando virtutem vel hostium saevitia facile eum occasurum, praefecit Numidis, quos in His-
8 paniam mittebat. sed ea res longe aliter ac ratus erat evenit.
4 nam lugurtha, ut erat inpigro atque acri ingenio, ubi naturam
P. Scipionis, qui tum Romanis imperator erat, et morem ho- 25 stium cognovit, multo labore multaque cura, praeterea modestis- sume parendo et saepe obviam eundo periculis in tantam clari- tudinem brevi pervenerat, ut nostris vehementer carus, Numan-
5 tinis maxumo terrori esset. ac sane, quod difficillumum in primis est, et proelio strenuus erat et bonus consiho, quorum alterum 80 ex providentia timorem, alterum ex audacia lemeritatem adferre
6 plerumque solet. igitur imperator omnis fere res asperas per lugurtham agere, in amicis habere , magis magisque eum in dies amplecti , quippe cuius nequc consilium neque inceptum uUum
7 frustra erat. huc adcedebat munificentia animi et ingeni soUer- 85 tia, quis rebus sibi multos ex Romanis familiari amicitia coniun- xerat.
8 Ea tempestate in exercitu nostro fuere conplures novi atque nobiles, quibus divitiae bono honestoque potiores erant, factiosi
2 iaculari equitare Macr. exc. Paris. p. 624 Diom. L c. (sic cod. B^ iaculari om. AM) II. cc. || gloria om. Diom. l. c. [ 3 esset P \\ 5 facere et minimum PC praeter unum^ et om. Fronto et Macrob. II. cc. || 11 opor- tmiitas ex oportunitatis P\\\b orirertur] sic PC
domi , potentes apud socios , clari magis quam honesti , qui lu- gurthae non mediocrem animum pollicitando accendebant, si Micipsa rex occidisset, fore uti solus imperi Numidiae potiretur: in ipso maxumam virtutem, Romae omnia venalia esse. sed post- 2
5 quam Numantia deleta P. Scipio dimittere auxilia et ipse revorti domum decrevit, donatum atque laudatum magnifice pro conti- one lugurtham in praetorium abduxit ibique secreto monuit, ut potius publice quam privatim amicitiam populi Romani coleret neu quibus largiri insuesceret: periculose a paucis emi, quod
10 multorum esset. si permanere vellet in suis artibus, ultro illi et gloriam et regnum venturum , sin properantius pergeret , suamet ipsum pecunia praccipitem casurum. sic locutus cum litteris 9 eum, quas Micipsae redderet, dimisit. earum sententia haec erat. 'lugurthae tui bello Numantino longe maxuma virtus fuit, quam 2
15 rem tibi certo scio gaudio esse. nobis ob merita sua carus est: ut idem senatui et populo Romano sit, summa ope nitemur. tibi quidem pro nostra amicitia gratulor. en habes virum di- gnum te atque avo suo Masinissa.' igitur rex ubi ea, quae fama 3 acceperat, ex litteris imperatoris ita esse cognovit, cum virtute
20 tum gratia viri permotus flexit animum suum et lugurtham beni- ficiis vincere aggressus est, statimque eum adoptavit et testa- mento pariter cum filiis heredem instituit. sed ipse paucos post 4 annos morbo atque aetate confectus cum sibi finem vitae adesse intellegeret, coram amicis et cognatis itemque Adherbale et Hiem-
25 psale filiis dicitur huiuscemodi verba cum lugurtha habuisse.
'Parvom ego, lugurtha, te amisso patre sine spe sine opi- 10 bus in regnum meum accepi , existumans non minus me tibi, quam liberis, si genuissem, ob benificia carum fore. neque ea res falsum me habuit. nam , ut alia magna et egregia tua omittani, 2
80 novissume rediens Numantia meque regnumque meum gloria honoravisti tuaque virtute nobis Romanos ex amicis amicissumos fecisti: in Hispania nomen familiae renovatum est. postremo, quod difficillumum inter mortahs est, gloria invidiam vicisti. nunc, quoniam mihi natura finem vitae facit, per hanc dexteram, 8
85 per regni fidem moneo obtestorque te, uti hos, qui tibi genere propinqui, benificio meo fratres sunt, caros habeas neu malis alienos adiungere quam sanguine coniunctos retinere. non ex- 4
3 imperii PC, imperio C\\1 abduxit C, adduxit PCBll suam et ipsum pecuniam WH 15 certo PVC, certe C|| 16 et populo romano Pf^C, populoque romano C|| ope .• P || 17 en C, •• P, om. F\\ 19 cum ^ tum PC 11 23 finem s. s. P\\ 26 ego iugurtha te PC, ego te mgurtha ^C V 27 regnum meum Pf, meum regnum C\\ 28 libens del. IJrstnus \\ 31 onerauisti r\\ 34 uitae finem r | 35 tc PFC, om. C
V
44
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
45
ercitus neque thesauri praesidia regni sunt, verum amici, quos neque armis cogere neque auro parare queas: officio et fide pa-
5 riuntur. quis autem amicior quam frater fratri aut quem alie-
6 num fidum invenies, si tuis hostis fueris? equidem ego vobis regnum trado firmum, si boni eritis, sin mali, inbecillum. nam 5 concordia parvae res crescunt, discordia maxumae dilabuntur.
7 ceterum ante hos te, lugurlha, qui aetate et sapientia prior es, ne aliter quid eveniat providere decet. nam in omni certamine qui opulentior est, etiam si accipit iniuriam, tamen quia plus
8 potest facere videtur. vos autem, Adherbal et lliempsal, coHte 10 observate talem hunc virum , imitamini virtutem et enitimini, ne ego meliores liberos sumpsisse videar quam genuisse.^
11 Ad ea lugurtha, tametsi regem ficta locutum intellegebat et ipse longe ahter animo agitabat, tamen pro tempore benigne re-
2 spondit. Micipsa paucis post diebus moritur. postquam illi more 15 regio iusta magnifice fecerant, reguli in unum convenerunt, ut
S inter se de cunctis negotiis disceptarent. sed Hiempsal , qui mi- numus ex illis erat, natura ferox et iam antea ignobihtatem lu- gurthae , quia materno genere inpar erat, despiciens, dextra Ad- herbalem adsedit, ne medius ex tribus, quod apud Numidas ho- 20
4 nori ducitur, lugurtha foret. dein tamen ut aetati concederet
5 fatigatus a fratre, vix in partem alteram transductus est. ibi cum multa de administrando imperio dissererent, lugurtha inter ahas res iacit, oportere quinquenni consulta et decreta omnia rescindi: nam per ea tempora confectum annis Micipsam parum animo 25
6 valuisse. tum idem Hiempsal placere sibi respondit: nam ipsum illum tribus proxumis annis adoptatione in regnum pervenisse.
7 quod verbum in pectus lugurthae ahius quam quisquam ratus
8 erat descendit. itaque ex eo tempore ira et metu anxius moiiri parare atque ea modo cum animo habere, quibus Hiempsal per 30
9 dolum caperetur. quae ubi tardius procedunt neque lenitur ani- mus ferox, statuit quovis modo inceptum perficere.
12 Primo conventu, quem ab regulis factum supra memoravi, propter dissensionem placuerat dividi thesauros finisque unperi
2 singuhs constitui. itaque tempus ad utramque rem decernitur, 35 sed maturius ad pecuniam distribuendam. reguH interea in loca
3 propinqua thesaqris ahus alio concessere. sed Hiempsal in op- pido Thirmida forte eius domo utebatur, qui proxumus Hctor
1 the^sauri (eras. n)^ J 4 tuis ex tuus P || 7 qui aetate ex quia aetate P\ 10 colite et obseruate C, Pnsc. vol. 11 p. 455, et om. Pf^c\ II et in- tueroini Prisc. /. c. || 16 iusta p, iuste P\\ 18 forox P| 19 impari P teste Wirzio \ 24 iacit PC, ail C || 26 sibi ex simul P || 27 ilium his Iribus pauci C II adoptatione PC^ adoplione C, deU Dietsch || 37 proprinqua tehssauris P 1 38 thyrmida P
lugurlhae carus acceptusque ei semper fuerat. quem ille casu ministrum oblatum promissis onerat inpellitque, uti tamquam suam visens domum eat, portarum clavis adulterinas paret — nam verae ad Hiempsalem referebantur — , ceterum , ubi res postularet, se 5 ipsum cum magna manu venturum. Numida mandata brevi con- 4 ficit atque, uti doctus erat, noctu lugurthae mihtes introducit. qui postquam in aedis inrupere, divorsi regem quaerere, dor- 5 mienlis aUos alios occursantis interficere, scrutari loca abdita, clausa effringere, strepitu et tumultu omnia miscere: cum interim 10 Hiempsal reperilur occultans se tugurio mulieris ancillae, quo initio pavidus et ignarus loci perfugerat. Numidae caput eius, uti iussi erant, ad lugurtham referunt.
Ceterum fama tanti facinoris per omnem Africam brevi di- 18 volgatur. Adherbalem omnisque, qui sub imperio Micipsae fue- 15 rant, metus invadit. in duas partis discedunt Numidae: plures Adherbalem secuntur, sed illum alterum bello mehores. igitur 2 lugurtha quam maxumas potest copias armat, urbis partim vi alias voluntate imperio suo adiungit, omni Numidiae imperare parat. Adherbal, tametsi Romam legatos miserat, qui senatum 3 2) docerent de caede fratris et fortunis suis, tamen fretus multitu- dine militum parabat armis contendere. sed ubi res ad cerU- 4 men venit , victus ex proeho profugit in provinciam ac deinde Romam contendit. tum lugurtha patratis consiUis, postquam 5 omnis Numidiae potiebatur, in otio facinus suum cum animo 25 reputans timere populum Romanum neque advorsus iram eius usquam nisi in avaritia nobiliutis et pecunia sua spem habere. itaque paucis diebus cum auro et argento multo Romam legatos 6 mittit, quis praecipit , primum uli veteres amicos muneribus ex- pleanl, deinde novos adquirant, postrerao quaecumque possint 80 largiundo parare ne cunctentur. sed ubi Romam legati venere 7 et ex praecepto regis hospitibus ahisque, quorum ea tempesUte in senatu auctoritas pollebat, magna munera misere, tanta con- mutatio incessit, ut ex maxuma invidia in gratiam et favorem no- bilitatis lugurtha veniret. quorum pars spe alii praemio inducti 8 85 singulos ex senatu ambiundo nitebantur, ne gravius io eum con- suleretur. igitur ubi legati satis confidunt, die constituto senatus 9 utrisque datur. tum Adherbalem hoc modo locutum accepimus. 'Patres conscripti, Micipsa pater meus moriens mihi prae- 14
2 8uam PC, sua C, Gruterus \\ 4 referabantuT P \\ 7 •irrumpere (i in ras.) P I 8 ahos alterum s. s. P]\ 13 breui PC, breui tempore C \\ 21 spe- rabat Nonius p. 259 \\ 24 omni (super i rasura) numidia» {eeras.)Py omnis numidiae vel omni numidia C | 27 romam legatos PC, leptos romam C ( 28 praccipit C, praecepit PC || 32 numera ex numere P
i*
46
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
47
I
][;
cepit, ut regni Numidiae tantum modo procurationcm existuma- rem meam, ceterum ius et imperium eius penes vos esse; simul eniterer domi militiaeque quam maxumo usui esse populo Ro- mano, vos mihi cognatorum, vos adfinium loco ducerem: si ea fecissem , in vostra amicitia exercitum divitias munimenta regni 5
2 me habiturum. quae cum praecepta parentis mei agitarem , lu- gurtha, homo omnium quos terra sustinet sceleratissumus , con- tempto imperio vostro Masinissae me nepotem et iam ab stirpe socium atque amicum populi Romani regno fortunisque omnibus
8 expulit. atque ego, patres conscripti, quoniam eo miseriarum 10 venturus eram, vellem potius ob mea quam ob maiorum meorum benificia possem a vobis auxihum petere, ac maxume deberi mihi benificia a populo Romano, quibus non egerem; secundum ea, si
4 desideranda erant, uti debitis uterer. sed quoniam parum tuta per se ipsa probitas est neque mihi in manu fuit lugurtha qua- 15 hs foret, ad vos confugi, patres conscripti, quibus, quod mihi
5 miserrumum est, cogor prius oneri quam usui esse. ceteri reges aut bello victi in amicitiam a vobis recepti sunt aut in suis dubiis rebus societatem vostram adpetiverunt. famiha nostra cum po- pulo Romano bello Carthaginiensi amicitiam instituit, quo tem- 20
6 pore magis fides eius quam fortuna petunda erat. quorum pro- geniem vos, patres conscripti, nohte pati me nepotem Masinissae
1 frustra a vobis auxihum petere. si ad impetrandum nihil causae haberem praeter miserandam fortunam, quod paulo ante rex ge- nere fama atque copiis potens, nunc deformatus aerumnis inops, 25 alienas opes expecto , tamen erat maiestatis popuh Romani pro- hibere iniuriam neque pati cuiusquam regnum per scelus crescere.
8 verum ego eis finibus eiectus sum , quos maioribus meis populus Romanus dedit, unde pater et avos meus una vobiscum expulere Syphacem et Carthaginiensis. vostra benificia mihi erepta sunt, 3u
9 patres conscripti, vos in mea inimia despecti estis. eheu me mi- seruml hucine, Micipsa pater, benificia tua evasere ut, quem tu parem cum hberis tuis regnique participem fecisti, is potissumum stirpis tuae extinctor sit? numquamne ergo famiha nostra quieta
10 erit? semperne in sanguine ferro fuga vorsabitur? dum Cartha- 85 ginienses incolumes fuere, iure omnia saeva paliebamur: hostes ab latere, vos amici procul, spes omnis in armis erat. postquam
4 adfinium loco f^z, in adfinium locum PC, in adfinium loco C 1 5 exercitus f^ ( 12 possem singuli Cz (ied in C corr. posse me), posse me PCy posse V cf. lug. 24,9 || 14 sed] se P\\ 18 in om. P\\ 19 familia# (m eras.) P\\ 27 per^^scelus (se er.) P^ 29 explere^siphacem (corr. ex- pulere; P\\ 33 tuis PC, Arus. p. 500, om. V \\ is] id r|| 34 numquamne P (sed ne s. s. m, 1) C, numquam FC, ne del. Kritz 1| 37 ab p, a jP
illa pestis ex Africa eiecta est, laeti pacem agitabamus, quippe quis hostis nullus erat, nisi forte quem vos iussissetis. ecce autem ex 11 inproviso lugurtha, intoleranda audacia scelere atque superbia sese ecferens, fratre meo atque eodem propinquo suo interfecto,
5 primum regnum eius sceleris sui praedam fecit, post, ubi me eis- dem dolis nequit capere, nihil minus quam vim aut belium ex- pectantem in imperio vostro, sicut videtis, extorrem patria domo, inopem et coopertum miseriis effecit, ut ubivis tutius quam in meo regno essem. ego sic existumabam, patres conscripti, uti 12
10 praedicanlem audiveram patrem meum: qui vostram amicitiam diligenter colerent, eos multum laborem suscipere, ceterum ex omnibus maxume tutos esse. quod in famiha nostra fuit, prae- 13 slitit, uti in omnibus beUis adesset vobis: nos uti per otium tuti simus, in vostra manu esi, patres conscripti. pater nos duos fra- 14
15 tres rehquit, tertium lugurtham benittciis suis ratus est con- iunctum nobis fore. alter eorum necaius est, alterius ipse ego manus inpias vix effugi. quid agam? aui quo potissumum infelix 15 adcedam? generis praesidia omnia extincta sunt. pater, uti ne- cesse erat, naturae concessit. fratri, quem minume decuit, pro-
20 pincus per scelus vitam eripuit. adfinis amicos propinquos cete- ros meos ahum alia clades obpressit: capti ab lugurtha pars in crucem acti, pars bestiis obiecti sunt, pauci, quibus relicta est anima, clausi in tenebris cum maerore et luctu morte grayiorem vitam exigunt. si omnia, quae aut amisi aut ex necessariis ad- 16 vorsa facta sunt, incolumia manerent, tamen, siquid ex inproviso mah accidisset, vos inplorarem, patres conscripti, quibus pro magnitudine imperi ius et iniurias omnis curae esse decet. nunc vero exul patria domo , solus atque omnium honestarum 17 rerum egens, quo accedam aut quos adpellem? nationesne an
30 reges? qui omnes familiae nostrae ob vostram amicitiam infesti sunt? an quoquam mihi adirelicet, ubi non maiorum meoruni hostiha monumenta pluruma sint? aut quisquam nostri misereri potest, qui ahquando vobis hostis fuit? postremo Masinissa nos 18 ita instituit, patres conscripti, nequem coleremus nisi populum
35 Romanum, ne societates neu foedera nova acciperemus, abunde magna praesidia nobis in vostra amicitia fore: si huic imperio for- tuna mutaretur, una occidundum nobis esse. virtute ac dis volen- 19
25
3 scelere] sce in ras. P^ atque] et F || 4 sese C, se T, om. P\\ 5 p*«dam z (ex w) P\^ nequit PC, non quit Fp \\ 9 meo regno PC, regno meo FC\\i laborem PC, laboris s. s. \ re untis ex C, laboiis V\ 12 fuit:. prestitit (:• in psentia in marg.) P\\ 14 sumus F^ 18 necessaerant />|| 19 natura P\\ 21 meos om. V || pras in />|1 22 obiecti ex adiecti P \ 23 anima est ^ || et] atque /^B 29 an PVC, aut C || 35 socielates (s m ras.) P I neu V^Jit PC\ 37 mutaretur p, muteretur P
I
48
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
49
tibus magni estis et opuleDti, omnia secunda et oboedientia sunt;
20 quo facilius sociorum iniurias curare licet. tantum illud vereor, nequos privata amicitia lugurtbae parum cognita transvorsos agat, quos ego audio maxuma ope niti, ambirc fatigare vos singulos, nequid de absente incognita causa statuatis: fingere me verba et 5
21 fugam simulare, cui licuerit in regno manere. quod utinam iUum, cuius inpio facinore in bas miserias proiectus sum , eadem baec simulantem videam et aliquando aut apud vos aut apud deos in- mortalis rerum bumanarum cura oriatur : ne ille , qui nunc sce- leribus suis ferox atque praeclarus est, omnibus malis excrucia- 10 tus inpietatis in parentem nostrum, fratris mei necis mearumque
22 miseriarum gravis poenas reddat. iamiam frater, animo meo ca- rissume, quamquam tibi inmaturo et unde minume decuit vita erepta est, tamen laetandum magis quam dolendum puto casum
23 luum. non enim regnum sed fugam exilium egestatem et om- 15 nis bas quae me premunt aerumnas cum anima simul amisisti.
at ego infebx, in lanla mala praecipitatus ex patrio regno, rerum bumanarum spectaculum praebeo, incertus quid agam, tuasne in- iurias persequar ipse auxili egens an regno consulam , cuius vi-
24 tae necisque potestas ex opibus alienis pendet. utinam emori 20 fortunis meis bonestus exitus esset neu vivere contemptus vi- derer, si defessus mabs iniuriae concessissem. nunc neque vi-
25 vere lubet neque mori bcet sine dedecore. patres conscripti, per vos , per liberos atque parentes vostros, per maiestatem po- puH Romani, subvenite mibi misero, ite obviam iniuriae, nolite 25 pati regnum Numidiae, quod vostrum est, per scelus et sangui- nem familiae nostrae tabescere.'
15 Postquam rex finem loquendi fecit, legati lugurthae largi-
tione magis quam causa freti paucis respondent. Hiempsalem ob saevitiam suam ab Numidis interfectum , Adherbalem ultro bel- 80 lum inferentem , postquam superatus sit , queri, quod iniuriam facere nequivisset: lugurtham ab senatu petere, ne se ahum pu- tarent ac Numantiae cognitus esset, neu verba inimici ante facta 2 sua ponerent. deinde utrique curia egrediuntur. senatus statim consuhtur. fautores legatorum, praeterea senatus magna pars 85 gratia depravata Adberbalis dicta contemnere, lugurthae virtu-
7 cuius PCy quoius f^ p tn marg, || 9 ut F p in marg, C, ut C, ut* (t in ras., u post inter.) P\\2i ncu uiuere Gruterus: ne uiuere P (sed ex corr.) C, neu iure FC || 23 neq. emori sine dedocere F || 24 per uos — p. romani om, F^ 26 quodurm est «•••!«* per scelus (erasa vi- dentur p urm | sc^ P\\ 27 nostrae FCy ufe P|| 30 iufectum P^ 35 se- natus magna pars (pras P) PC^ magna pars senatus vel magna senatus pars vel magna pars C, unde senatus deL Gruterus
tem extollere laudibus : gratia voce, denique omnibus modis pro aheno scelere et flagitio sua quasi pro gloria nitebantur. at con- 3 tra pauci, quibus bonum et aequom diviliis carius erat, subveni- undum Adherbah et Hiempsalis mortem severe vindicandam
5 censebant, sed ex omnibus maxume Aemihus Scaurus, homo no- 4 bilis inpiger factiosus avidus potentiae honoris divitiarum , ce- terum vitia sua calhde occultans. is postquam videt regis largi- 5 tionem famosam inpudentemque, veritus, quod in tah re solet, ne polluta licentia invidiam adcenderet, animum a consueta lubi-
10 dine continuit. vicit tamen in senatu pars illa, quae vero prelium 16 aut gratiam anteferebat. decretum fit uti decem legati regnum, 2 quod Micipsa optinuerat, inter lugurtham et Adherbalem divide- rent. cuius legationis princeps fuit L. Opimius, homo clarus et tum in senatu potens, quia consul C. Graccho et M. Fulvio
15 Flacco interfectis acerrume victoriam nobilitatis in plebem ex- ercuerat. eum lugurtha tametsi Romae in inimicis babuerat, ta- 3 men adcuratissume recepit, dando et poUicendo multa perfecit, uti fama fide, postremo omnibus suis rebus commodum re- gis anteferret. rehquos legatos eadem via adgressus pleros- 4
20 que capit, paucis carior fides quam pecunia fuil. in divisione 5 quae pars Numidiae Mauretaniam attingit, agro virisque opu- lentior, lugurthae traditur, iUam alteram specie quam usu po- tiorem, quae portuosior et aedificiis magis exornata erat, Adher- bal possedit.
25 Res postulare videtur Africae situm paucis exponere et eas 17
gentis, quibuscum nobis bellum aut amicitia fuit, attingere. sed 2 quae loca etrnationes ob calorem aut asperitatem, item sohtudi- nes minus frequentata sunt, de eis baud facile compertum narra- verim. cetera quam paucissumis absolvam.
30 In divisione orbis terrae plerique in parte tertia Africam 3
posuere , pauci tantum modo Asiam et Europam esse, sed Afri- cam in Europa. ea finis habet ab occidente fretum nostri ma- 4 ris etOceani, ab ortu solis declivem latitudinem, quem locum Catabathmon incolae appellant. mare saevom inportuosum, ager 5
35 frugum fertihs, bonus pecori, arbore infecundus, caelo terraque penuria aquarum. genus hominum salubri corpore, velox, pati- 6 ens laborum. plerosque senectus dissolvit, nisi qui ferro aut be- stiis interiere: nam morbus baud saepe quemquam superat. ad hoc malifici generis pluruma animaha. sed qui mortales initio 7
13 largifionis P \\ 14 consuls P, consul vel consulibus C\\ 15 interfec- tis ex interfectus P \\ 16 in inimicis unus ex z, in amicis 7*C || 18 fama fide PC, famae fide C? \\ 21 epulentior P\\ 34 cattiabathmon P || 35 ipeconCex -raj p arbori/^ll 37 laboris nec plerosque Fronto ad Anion, 2, 6 p. 109
Sallustius. Ed. III. 4
50
C. SALLUSTl CRISPI
DE BELLO lUGURTfflNO
51
Africam habuerint, quique poslea adcesserint, aut quo modo in- ter se permixti sint, quamquam ab ea fama, quae plerosque op- tinet, divorsum est, tamcn uti ex libris Punicis, qui regis Hiemp- salis dicebantur, interpretatum nobis est utique rem sese habere cultores eius terrae putant, quam paucissumis dicam. ceterum 5 fides eius rei penes auctores erit. 18 Africam initio habuere Gaetuli et Libyes, asperi incultique,
quis cibus erat caro ferina atque humi pabulum uti pecoribus.
2 ei neque moribus neque lege aut imperio cuiusquam regebantur:
3 vagi palantes quas nox coegerat sedcs habebant. sed poslquam 10 in Hispania Hercules, sicuti Afri putant, interiit, exercitus eius conpositus ex variis gentibus amisso duce ac passim multis sibi
4 quisque imperium petentibus brevi dilabitur. ex eo numero Medi Persae et Armenii, navibus in Africam transvecti, proxu-
5 mos nostro mari locos occupavere, sed Persae intra Oceauum 15 magis, eique alveos navium invorsos pro tuguriis habuere, quia neque materia in agris neque ab Hispanis emundi aut mu-
6 tandi copia erat: mare magnum et ignara hngua commercio
7 prohibebant. ei paulatim per conubia Gaetulos secum miscuere et, quia saepe temptantes agros alia deinde alia loca peti- 20
8 verant, semet ipsi Nomadas adpellavere. ceterum adhuc aediflcia Numidarum agrestium, quae mapaha ilh vocant, oblonga incur-
9 vis lateribus tccta quasi navium carinae sunt. Medis autem et Ar- meniis adcessere Libyes — nam ei propius mare Africum agita- bant , Gaetuh sub sole magis, haud procul ab ardoribus — eique 25 mature oppida habuere: nam freto divisi ab Hispania mutare res
10 inter se instituerant. nomen eorum paulatim Libyes conrupere,
11 barbara hngua Mauros pro Medis adpellantes. sed res Persarum brevi adolevit ac postea nomine Numidae propter multitudinem
a parentibus digressi possedere ea loca , quae proxuma Cartha- 30
12 gine Numidia appellatur. deinde utrique alteris freti finitumos armis aut metu sub imperium suum coegere, nomen gloriamque sibi addidere, magis ei, qui ad nostrum mai^e processerant, quia Libyes quam Gaetuh miuus beUicosi. denique Africae pars infe- rior pleraque ab Numidis possessa est , victi omnes in gentem 35
2 sint P, sunt PCl 7 lybies vel libies promiscue P\\ 10 quas PCj qua C II 14 armeni et 23 -nis P \\ 18 commertio P ex C untu m, /, com- mercia ceteri: cf, lug, ^7, i || 19 secum o//i. P \\ 20 aUt loca (ex aho loco^ • ***• Cioca eras,) peliueranl P\\ 21 ipsi C, ipsos (os m ras.) P\\ noma- das Pz optimus^ numidas ;;C || 23 tecto i^lj 25 gentuU P\\ procul magis ab jPII 26 mature ex nature P \\ 30 proxima carthagine Arus. p, 498 ('-nem cod, Periz.)^ proxima carthagiui Diom, p, 410, proxime fproxum p in marg.) carthaginem K7 [ 32 cogere (e sup, o) P, ) cogere p in marg.
nomenque imperantium concessere. postea Phoenices, ahi mul- 19 titudinis domi minuendae gratia, pars imperi cupidine soUicitata plebe et ahis novarum rerum avidis, Hipponem Hadrumetum Leptim aliasque urbis in ora marituma condidere eaeque brevi
5 muUum auctae pars originibus suis praesidio ahae decori fuere. nam de Carthagine silere mehus puto quam parum dicere, quon- 2 iam aho properare tempus monet.
Igitur ad Catabathmon , qui locus Aegyptum ab Africa divi- 3 dit, secundo mari prima Cyrene est, colonia Theraeon, ac dein-
10 ceps duae Syrtes interque eas Leptis, deinde Philaenon arae, quem locum Aegyptum vorsus finem imperi habuere Carthagini- enses, post ahae Punicae urbes. cetera loca usque ad Maureta- 4 niam Numidae tenent, proxumi Hispania Mauri sunt. super 5 Numidiam Gaetulos accepimus partim in tuguriis ahos incuUius
15 vagos agitare , post eos Aethiopas esse , dehinc loca exusta soUs 6 ardoribus. igitur beUo lugurthino pleraque ex Punicis oppida et 7 finis Carthaginiensium , quos novissume habuerant, populus Ro- manus per magistratus administrabat, Gaetulorum magna pars et Numidae usque ad flumen Muiuccham sub lugurtha erant, Mauris
20 omnibus rex Bocchus imperitabat, praeter nomen cetera ignarus popuU Romani itemque nobis neque beUo neque pace antea cognitus. de Africa et eius incohs ad necessitudinem rei satis 8 dictum.
Postquam diviso regno legati Africa decessere et lugurtha 20
25 contra timorem animi praemia sceleris adeptum sese videt, certum esse ratus, quod ex amicis apud Numantiam acceperat, omnia Romae venaUa esse , simul et iUorum poUicitationibus accensus, quos pauio ante muneribus expleverat, in regnum Adherbahs animum intendit. ipse acer beUicosus, at is quem petebat 2
30 quietus inbeUis, placido ingenio, opportunus iniuriae, metuens magis quam metuendus. igitur ex inproviso finis eius cum ma- 3 gna manu invadit , muUos mortaUs cum pecore atque aha praeda capit, aedificia incendit, pleraque loca hostihter cum equitatu ad- cedit , deinde cum omni muititudine in regnum suum convortit, 4
35 existumans Adherbalem dolore permotum iniurias suas manu vindicaturum eamque rem belh causam fore. at iile, quod ne- 5 que se parem armis existumabat et amicitia popuU Romani ma- gis quam Numidis fretus erat, legatos ad lugurtham de iniuriis questum misit. qui tametsi contumeUosa dicta rettulerant, prius
3 hadrymetum P || 10 phylenon C || 13 proximi hispania Arusianus p, 498, proximi hispanias PC, proxime hispaniam C 1 15 aethyopas Pjj 18 pras P II 28 anlemameribus (sup. a secundam y p) P
4*
I
i|
52
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHlNO
53
tamen omnia pati decrevit quam bellum sumere, quia temptatum
6 antea secus cesserat. neque eo magis cupido lugurthae minue-
7 batur , quippe qui totum eius regnum animo iam invaserat. ita- que non uti antea cum praedatoria manu, sed magno exercitu conparato bellum gerere coepit et aperte totius Numidiae impe- 5
8 rium petere. ceterum qua pergebat urbis agros vastare, prae- 21 das agere, suis animum hostibus terrorem augere. Adherbal ubi
intellegit eo processum , uti regnum aut rehncundum esset aut armis retinendum , necessario copias parat et lugurthae obvius
2 procedit. interim haud longe a mari prope Cirlam oppidum lo utriusque exercitus consedit et quia diei extremum erat proe- lium non inceptum. sed ubi plerumque noctis processit, obscuro etiam tum lumine milites lugurthini signo dato castra hostium invadunt, semisomnospartim, alios arma sumentis fugantfundunt- que. Adherbal cum paucis equitibus Cirtam profugit et ni mul- 15 titudo togatbrum fuisset, quae Numidas insequentis moenibus prohibuit, uno die inter duos reges coeptum atque patratum bel-
3 lum foret. igitur Jugurtha oppidum circumsedit, vineis turribus- que et machinis omnium generum expugnare adgreditur, maxume festinans tempus legatorum antecapere, quos ante proeHum fa- 20 ctum ab Adherbale Romam missos audiverat.
4 Sed postquam senalus de bello eorum accepit, tres adule- scentes in Africam legantur, qui ambos reges adeant, senatus po- puhque Romani verbis nuntient velle el censere eos ab armis discedere, de controvorsiis suis iure potius quam bello disceptare : 25
22 ita seque ilHsque dignum esse. legati in Africam maturantes ve- niunt, eo magis quod Romae, dum proficisci parant, de proeho facto et oppugnatione Cirtae audiebatur: sed is rumor clemens
2 erat. quorum lugurtha accepta oratione respondit sibi neque maius quicquam neque carius auctoritate senatus esse: ab adu- 80 lescentia ita se enisum ut ab optumo quoque probaretur; virtute, non malitia P. Scipioni summo viro placuisse; ob easdem artis
3 a Micipsa, non penuria hberorum in regnum adoptatum esse. ce- terum quo plura bene atque strenue fecisset, eo animum suum
4 iniuriam minus toierare. Adherbalem dolis vitae suae insidiatum ; 35 quod ubi conperisset, sceleri eius obviam isse. populum Roma- num neque recte neque pro bono facturum, si ab iure gentium sese prohibuerit. postremo de omnibus rebus legatos Romam
5 brevi missurum. ita utrique digrediuntur. Adherbalis adpellandi
1 sumere quia p, summere quem P\\^ iam *. *. ^|| 5 aperto P\\ti proelium ex proelio -P || 14 inuadunt ex inuadit P \\ fugant funduntque ex fudant fundantque P \\ 20 laegatorum ex largitorum P \\ 24 uerbis s. s. PQ 25 de controuersiis — disceptare «, om, /Y7|| 34 quo C, quod PC
copia non fuit. lugurtha ubi eos Africa decessisse ratus est, ne- 28 que propter loci naturam Cirtam armis expugnare potest , vallo atque fossa moenia circumdat, turris extruit easque praesidiis fir- mat, praeterea dies noctisque aut per vim aut dolis temptare, 5 defensoribus moenium praemia modo modo formidinem osten- tare, suos hortando ad virtutem adrigere, prorsus intentus cuncta parare. Adherbal ubi intellegit omnis suas fortunas in extre- 2 mo sitas, hostem infestum, auxili spem nullam, penuria rerum necessariarum bellum trahi non posse, ex eis qui una Cirtam pro- 10 fugerant duos maxume inpigros delegit. eos multa poUicendo ac miserando casum suum confirmat uti per hostium munitiones noctu ad proxumum mare, dein Romam pergerent. Numidae pau- 24 cis diebus iussa efficiunt. litterae Adherbahs in senatu recitatae, quarum sententia haec fuit. 15 'Non mea culpa saepe ad vos oratum mitto, patres conscripti, 2
sed vis lugurthae subigit, quem tanta lubido extinguendi me invasit , ut neque vos neque deos inmortalis in animo habeat, sanguinem meum quam omnia malit. itaque quintum iam men- 3 sem socius et amicus popuh Romani armis obsessus teneor, ne- 20 que mihi Micipsae patris mei benificia neque vostra decreta auxi- liantur; ferro an fame acrius urgear incertus sum. plura de 4 lugurtha scribere dehortatur me fortuna mea. etiam antea ex- pertus sum parum fidei miseris esse. nisi tamen intellego illum 5 supra quam ego sum petere neque simul amicitiam vostram et 25 regnum meum sperare. utrum gravius existumet, nemini occul- tum est. nam initio occidit Hiempsalem fratrem meum , deinde 6 patrio regno me expuht. quae sane fuerint nostrae iniuriae, nihil ad vos. verum nunc vostrum regnum armis tenet, me, quem 7 vos imperatorem Numidis posuistis, clausum obsidet: legalorum 30 verba quanti fecerit, pericula mea declarant. quid est rehquom 8 nisi vis vostra, quo moveri possit? nam ego quidem vellem et haec 9 quae scribo et illa quae antea in senalu questus sum vana fo- rent potius quam miseria mea fidem verbis faceret. sed quoniam 10 eo natus sum, ut lugurthae scelerum ostentui essem, non iam 35 mortem neque aerumnas, tantum modo inimici imperium et cru- ciatus corporis deprecor. regno Numidiae, quod vostrum est, uti lubet consulite : me manibus inpiis eripite , per maiestatem
12 pergerent ex gerunt P\\ 15 ad om. V \\ 16 subiit P || 20 mei om, f II 21 incertus sum PC, incertum est Fp (in marg.) z || plura — expertus sum m marg. inf, P \\ 27 expuU V \\ 31 uis (ui»s P) uestra PC, ura uis ^ quo moueri C, commoueri F, aqua moueri P, qua {vel a quo; m. C || 32 scribo PC, Servius Fuldensis in Ferg. A. /, 392, scripsi V \ 34 ut] et V\ 35 cruciatum ^ J 37 me manibus PCV, me ex manibus C
54
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
55
imperi, per amicitiae fidem, si ulla apud vos memoria remanet avi mei Masinissae/
25 His litteris recitatis fuere, qui exercitum in Africam mittun- dum censerent et quam primum Adherbali subveniundum; de lugurtha interim uti consuleretur, quoniam legatis non paruisset. 5
2 sed ab eisdem iUis regis fautoribus summa ope enisum est ne tale
3 decretum fieret. ita bonum publicum , ut in plerisque negotiis
4 solet, privata gratia devictum. legantur tamen in Africam ma- iores natu nobiles, amplis honoribus usi. in quis fuit M. Scau- rus, de quo supra memoravimus, consularis et tum senatus 10
5 princeps. ei, quod res in invidia erat, simul el ab Numidis obse- crati, triduo navim ascendere. dein brevi Uticam adpulsi litteras ad lugurtham mittunt, quam ocissume ad provinciam adcedat seque
6 ad eum ab senatu missos. ille ubi accepit homines claros , quo- rum auctoritatem Romae pollere audiverat, contra inceptum suum 15 venisse, primo conmotus metu atque lubidine divorsus agita-
7 batur, timebat iramsenatus, ni paruisset legatis: porro animuscu-
8 pidine caecus ad inceptum scelus rapiebatur. vicit tamen in avido
9 ingenio pravom consilium. igilur exercitu circumdato summa vi Cirtam inrumpere nititur, maxume sperans, diducta manu hostium 20
10 aut vi aut dolis sese casum victoriae inventurum. quod ubi se- cus procedit neque quod intenderat efficere potest, ut prius quam legatos conveniret Adherbalis potiretur, ne amplius morando Scaurum quem plurumum metuebat incenderet, cum paucis
11 equitibus in provinciam venit. ac tametsi senati verbis graves 25 minae nuntiabantur, quod ab oppugnatione non desisteret, multa
26 tamen oratione consumpta legati frustra discessere. ea postquam Cirtae audita sunt, ItaHci, quorum virtute moenia defensabantur, confisi dedilione facta propter magnitudinem populi Romani in- violatos sese fore, Adherbali suadent uti seque et oppidum lugur- 30
2 thae tradat, tantum ab eovitampaciscatur, deceteris senatui curae fore. at ille, tametsi omnia potiora fide lugurthae rebatur, tamen quia penes eosdem, si advorsaretur, cogundi potestas erat, ita uti
3 censuerant Italici deditionemfacit. lugurthainprimis Adherbalem excruciatum necat, deinde omnis puberes Numidas atque nego- 35 tiatores promiscue, uti quisque armatus obvius fuerat, interficit.
^7 Quod postquam Romae cognitum est et res in senatu agi-
3 africa P J 4 quam ex quem P || 6 enisum est C, enisum /\^ (non <V; P, cnisum C\\ 9 usi PC, om. C\\ 10 senatus princeps PC, i'n senatu princeps CO 12 nauim pC^ nauem PC ^ 17 legatis ex legatus />| 18 ra- piebat* | (punctum add. p) P, rapiebat aut rapiebatur C || 19 circumdato s. s. (eras. congregato; P || 20 diducta C, ducta /^l 21 inuenturum ex in- uecturum P || 25 graues mine ex grauissime P 11 36 promisce P 11 armatus PC, armatis C
3 4
tari coepta, idem illi ministri regis interpellando ac saepe gralia, interdum iurgiis trahundo tempus, atrocitatem facli leniebant. ac 2 ni C. Memmius tribunus plebis designatus, vir acer et infestus potentiae nobilitatis, populum Romanum edocuisset id agi ut
5 per paucos factiosos lugurthae scelus condonaretur, profecto omnis invidia prolatandis consuUationibus dilapsa foret: tanta vis gratiae atque pecuniae regis erat. sed ubi senatus delicti con- 3 scientia populum timet, lege Sempronia provinciae futuris con- sulibus Numidia atque Itaha decretae , consules declarati P. Sci- 4
10 pio Nasica L. Bestia: Calpurnio Numidia Scipioni ItaUa obvenit. deinde exercitus qui in Africam portaretur scribitur , stipendium 5 ahaque quae bello usui forent decernuntur. at lugurtha, contra 28 spem nuntio accepto, quippecuiRomae omniavenum irem animo haeserat, filium et cum eo duos familiaris ad senatum legatos
15 mittit eisque uti illis quos Hiempsale interfecto miserat, praeci- pit omnis mortalis pecunia adgrediantur. qui postquam Romam 2
, adventabant, senatus a Bestia consultus est placeretne legatos lu- gurthae recipi moenibus, eique decrevere, nisi regnum ipsumque deditum venissent, uti in diebus proxumis decem Itaha dccede-
20 rent. consul Numidis ex senatus decreto nuntiari mbet: ita m- fectis rebus illi domum discedunt. interim Calpurnms parato exercitu legat sibi homines nobilis factiosos, quorum auctontate quae deliquisset munita fore sperabat. in quis fuit Scaurus, cuius de natura et habitu supra memoravimus. nam m consule 5
25 nostro multae bonaeque artes et animi et corporis erant, quas omnis avaritia praepediebat: patiens laborum, acri mgenio, satis providens, belU haud ignarus, firmissumus contra pericula et insidias. sed legiones per Italiam Regium atque mde Sici- 6 Uam, porro ex Siciiia in Africam transvectae. igitur Calpur- 7
80 nius initio paratis commeatibus acriter Numidiam mgressus est multosque mortalis et urbis aUquot pugnando cepit. sed 29 ubi lugurtha per legatos pecunia temptare belUque quod ad- ministrabat asperitatem ostendere coepit, animus aeger ava- ritia facile convorsus est. ceterum socius et administer om- 2
35 nium consiUorum adsumitur Scaurus , qui tametsi a principio, plerisque ex factione eius conruptis, acerrume regem inpugna-
10. 1. htsX\iiPrect6(v. Mommsen R. Forschl,41): calpurnius inpleris- flueCpoff besUa, innon nullis ante velpostl insertumvels.s.\\Calpur- niol c calpumio unus alterve C \\ 12 aUa quacq; bello P \\ ^onni P II 13 uenum ire (vel it\) C, vcnire PC\\ 15 praecipit /V, praecepit C| 19 taliae PII22 auctoritas P\\2b arles et animi Fronto ad Anton. J b p.m teste Du Rieu: ct om. PC\\ 26 la boris Fron^o /. c. y 28 muidias Pl 31 urbcs p, urbe P\\ 32 pecuniae P
: (
il
,
56
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO ILGURTHINO
57
verat, tamen magnitudine pecuniae a bono honestoque in pravom
3 abstractus est. sed lugurtha primum tantum modo belli moram redimebat, existumans sese ahquid interim Romae pretio aut gratia effecturum. postea vero quam participem negoti Scaurum accepit, in maxumam spem adductus recuperandae pacis, statuit 5
4 cum eis de omnibus pactionibus praesens agere. ceterum in- terea iidei causa mittitur a consule Sextius quaestor in oppidum lugurthae Vagam. cuius rei species erat acceptio Irumenti, quod Calpurnius palam legatis imperaverat, quoniam deditionis mora
5 indutiae agitabantur. igitur rex, uti constituerat, in castra venit 10 ac pauca praesenti consilio locutus de invidia facti sui atque uti in deditionem acciperetur, rehqua cum Bestia et Scauro se- creta transigit. dein postero die quasi per saturam sententiis ex-
6 quisitis in deditionem accipitur. sed uti pro consilio imperatuna erat, elephanti triginta, pecus atque equi multi cum parvo argenti 15
7 pondere quaestori traduntur. Calpurnius Romam ad magistratus rogandos proficiscitur. in Numidia et exercitu nostro pax agitabatur.
30 Postquam res in Africa gestas quoque modo actae forent
fama divolgavit, Romae per omnis locos et conventus de facto consulis agitari. apud plebem gravis invidia, patres sollicili 20 erant. probarentne tantum flagitium an decretum consuUs sub-
2 vorterent parum constabat. ac maxume eos potentia Scauri, quod is auctor et socius Bestiae ferebatur, a vero bonoque in-
3 pediebat. at C. Memmius, cuius de hbertate ingeni et odio po- tentiae nobilitatis supra diximus, inter dubitationem et moras 25 senatus contionibus popuhim ad vindicandum hortari, monere ne rem pubhcam, ne libertalem suam desererent, multa superba
et crudeha facinora nobihtatis ostendere: prorsus intentus omni
4 modo plebis animum incendebat. sed quoniam ea tempestate Ro- mae Memmi facundia clara poUensque fuit, decere existumavi unam ex tam muUis orationem eius perscribere ac potissumum ea dicam, quae in contione post reditum Bestiae huiuscemodi ver- bis disseruit.
31 'MuUa me dehortantur a vobis, QuirUes, ni studium rei
30
2 primum PC, primo C \\ 5 sluit P^S Vagam] ita testibus titulis et graecis scriptorihm (v, C. 1. L. 8 p, 154) recte C: uaccam ^uacca et uaccenses constanter P) ve/uacam/^CHacceptio/?, accepto/^||12 acciperetur />, accepe- ratur P\\^ postero;», postera P^ saturam PC^ satyram pC scaurum C|| 15 ar- gent* (o eras.) PU 16 magistratus rogandos ex magistratos rogandus P^ 19 fama p, fame P || facto p, facla Pl 20 patris P || 24 potentiae P^ 26 uindi- candum p, uindicandam /^ H 27 ne rem pubHcam (v. p. opiimus) ne z, P. R. ne PC, p . r . ne rem publicam ne (vel et) C || desererent ex dissererent P\\ 29 incendebat PC, accendebat C \\ tempestate R. M. em*nii (fuit emmii^ /^[32 ea — quae C, eam — quae PC, eam — quam C \\ contionem P
pubhcae omnia superet: opes factionis, vostra patientia, ius nul- lum , ac maxume quod innocentiae plus periculi quam honoris est. nam illa quidem piget dicere, his annis quindecim quam ludi- 2 brio fueritis superbiae paucorum, quam foede quamque inulti
5 perierint vostri defensores, ut vobis animus ab ignavia atque so- cordia conruptus sit, qui ne nunc quidem obnoxiis inimicis ex- 3 urgitis atque etiam nunc timetis eos, quibus decet terrori esse. sed quamquam haec taha sunt, tamen obviam ire factionis po- 4 tentiae animus subigU. certe ego libertatem, quae mihi a parente 5
10 meo tradita est, experiar. verum id frustra an ob rem faciam, in vostra manu situm est, Quirites. neque ego voshortor, quod saepe 6 maiores uestri fecere , uti contra iniurias armati eatis: nihil vi, nihil secessione opus est. necesse est suomet ipsi more praecipi- tes eant. occiso Ti. Graccho, quem regnum parare aiebant, in 7
15 plebem Romanam quaestiones habitae sunt. post C. Gracchi et M. Fulvi caedem item vostri ordinis multi mortales in carcere necati sunt. utriusque cladis non lex verum lubido eorum finem fecit. sed sane fuerit regni paratio plebi sua restituere. quid- 8 quid sine sanguine civium ulcisci nequitur, iure factum sit. su- 9
20 perioribus annis taciti indignabamini aerarium expilari, reges et populos liberos paucis nobilibus vectigal pendere, penes eosdem et summam gloriam et maxumas divitias esse. tamen haec taUa facinora inpune suscepisse parum habuere itaque postremo le- ges, maiestas vostra, divina et humana omnia hostibus tradita
25 sunt. neque eos, qui ea fecere, pudet aut paenitet, sed incedunt 10 per ora vostra magnifici, sacerdotia et consulatus, pars trium- phos suos ostentanles: proinde quasi ea honori non praedae ha- beant. servi aere parati iniusta imperia dominorum non per- 11 ferunt, vos, Quirites, in imperio nati, aequo animo servitutem
80 loleratis? at qui sunt ei, qui rem pubhcam occupavere? homi- 12 nes sceleratissumi, cruentis manibus, inmani avarilia, nocentis- sumi et eidem superbissumi , quibus fides decus pietas, po- stremo honesta atque inhonesta omnia quaestui sunt. pars 13 eorum occidisse tribunos plebis ahi quaestiones iniustas pleri-
3 quindecim (XW P,\U p in marg.) PCF, uiginti Cpraeter singulos in quibus X vel Xll || 4 inuiU PC, multi C, inuiti F [ 5 diffensores P, corr. p II 6 qui ne ex qua me P || obnoxiis PFC, obnoxii C || 8 obuiam ire PFC, ire obviam C || factionis potentiae PC, potentiae factionis ^H 11 si- lum estq. neque F\\ 12 uestri PFC, nostri C|| 14 e»ant P|| graccho p, graco P\ 19 nequitur PFC, nequit C|| 20 indignabimini P^ 27 proinde PFC, perinde;?C || bonores non praedas F et in m,arg. p (abscisso marg, relicua sunt . . res . p^ || 28 serui • • reparati Tae er,) P \\ 29 quirites om. F II 30 publicam om. P, p. add. p 1 31 scelerantis simi P, corr. p | 32 ct idcm PCF, idemque C \\ 33 questui ex quae tui P
58
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
59
U que caedem in vos fecisse pro munimento habent. ita quam quisque pessume fecit tam maxume tulus est. metum ab scelere suo ad ignaviam vostram transtulere, quos omnis eadem cupere
15 eadem odisse eadem metuere in unum coegit. sed haec inter
16 bonos amicitia inter malos factio est. quodsi tam yos libertatis 5 curam haberetis quam illi ad dominationem accensi sunt, pro- fecto neque res publica, sicuti nunc, vastaretur et benificia
n vostra penes optumos non audacissumos forent. maiores vostri parandi iuris et maiestatis constituendae gratia bis per secessio- nem armati Aventinum occupavere. vos pro libertate, quam ab 10 illis accepistis, nonne summa ope nitemini? atque eo vehemen- tius, quo maius dedecus est parta amittere quam omnino non
18 paravisse. dicet aliquis'quidigiturcenses? vindicandumin eosqui hosti prodidere rem publicam?' non manu neque vi, quod magis vos fecisse quam illis accidisse indignum est, verum quaestionibus 15
19 et indicio ipsius lugurthae. qui si dediticius est, profecto iussis vostris oboediens erit, sin ea contemnit, scilicet existumabitis, qualis illa pax aut deditio sit, ex qua ad lugurtham scelerum in- punitas, ad paucos potentis maxumae divitiae, ad rem publicam
20 damna atque dedecora pervenerint. nisi forte nondum etiam 20 vos dominationis eorum satietas tenet et illa quam haec tempora magis placent, cum regna provinciae leges iura iudicia bella atque paces, postremo divina et humana omnia penes paucos erant, vos autem, hoc est populus Romanus, invicti ab hostibus, imperatores omnium gentium, satis habebatis animam retinere: 25
21 nam servitutem quidem quis vostrum recusare audebat? atque ego, tametsi viro flagitiosissumum existumo inpune iniuriam ac- cepisse, tamen vos hominibus sceleratissumis ignoscere, quoniam cives sunt, aequo animo paterer, ni misericordia in perniciem
22 casura esset. nam et iUis, quantum inportunitatis habent, parum 80 est inpune male fecisse, nisi deinde faciundi licentia eripitur, et vobis aeterna solHcitudo remanebit, cum intellegetis aut serviun-
23 dum esse aut per manus hbertatem retinendam. nam fidei qui- dem aut concordiae quae spes est? dominari illi volunt vos liberi esse, facere iUi iniurias vos prohibere, postremo sociis 85
24 nostris veluti hostibus, hostibus pro sociis utuntur. potestne in
3 idcm cupere Fp (in marg.), eadem cupere om, Donat, in Ter, Hec. 170 II 5 fastio vel fartio f^ || curam libertatis F || 6 profectione que F\ 12 maius FC, magis PC 1 13 censes ex censet P || 15 uos j uobis A^| 17 contemnet F || contempnit [profecto] (glosa est «. s, p) scilicet P \\ 27 uiro
PFC, uinim C\\ 28 sceierantis simus P, corr. p \\ 29 sunt s, s, P^ per- necem ex perniciem P \\ 32 aelerna C, aUerna f^PC \\ 35 nostris P^C, uostris C II 36 hostibus hostibus C, prius eras, in P, alterum om, FC
tam divorsis mentibus pax aut amicitia esse ? qua re moneo hor- 25 torque vos ne tantum scelus inpunitum omittatis. non peculatus aerari factus est neque per vim sociis ereptae pecuniae , quae quamquam gravia sunt, tamen consueludine iam pro nihUo ha-
5 bentur. hosti acerrumo prodita senatus auctoritas, proditum imperium vostrum est: domi miUtiaeque res publica venaUs fuit. quae nisi quaesita erunt, nisi vindicatum in noxios, quid erit re- 26 licum, nisi ut ilUs, qui ea fecere, oboedientes vivamus? nam in- pune quae lubet facere , id est regem esse. neque ego vos, Qui- 27
10 rites hortor, ut maUtis civis vostros perperam quam recte fecisse, sed ne ignoscundo maUs bonos perditum eatis. ad hoc in re 28 publica raulto praestat benifici quam malifici inmcmorem esse. bonus tantum modo segnior fit, ubi neglegas, at malus inpro- bior. ad hoc si iniuriae non sint, haud saepe auxiU egeas. 29
16 Haec atque alia huiuscemodi saepe in . . . dicendo Memmius 82
populo persuadet uti L. Cassius, qui tum praetor erat, ad lugur- tham mitteretur eumque interposita fide publica Romam duceret, quo facUius indicio regis Scauri et reUquorum, quos pecuniae captae accersebat, delicta patefierent. dum haec Romae geruntur, 2
20 qui in Numidia reUcti a Bestia exercitui praeerant secuti morem imperatoris sui pluruma et flagitiosissuma facinora fecere. fuere, 3 qui auro conrupti elephantos lugurthae traderent , aUi perfugas vendere, pars ex pacatis praedas agebant: tanta vis avaritiae in 4 animos eorum veluti tabes invaserat. at Cassius praetor perlata 5
25 rogatione a C. Memmio ac perculsa omni nobiUtate ad lugur- tham proficiscitur eique timido et ex conscientia diffidenti rebus suis persuadet, quoniam se populo Romano dedisset, ne vim quam misericordiam eius experiri maUet. privatim praeterea fidem suam interponit, quam iUe non minoris quam pubUcam ducebat: talis
30 ea tempestate fama de Cassio erat. igilur lugurtha contra decus 33 regium cultu quam maxume miserabiU cum Cassio Romam ve- nit. ac tametsi in ipso magna vis animi erat, confirmatus ab 2 omnibus , quorum potentia aut scelere cuncta ea gesserat , quae supra diximus , C. Baebium tribunum plebis magna mercede pa-
2 omittatis Cp, obmitatis />, amittatis ^ || peculatus p, pecu P\\l uindicantnr F|l 10 recte P\\V2 beneficii quam maleficU memorem esse P (vel immemorem; C, beneficii memorem esse quam malefich FC et p in marg. (supersunt beneficii i et sub his quam mal) || 15 saepe mdicendo PC, in om, z: contione videtur excidisse Tsaepius dicendo scripH ed, pr,) \ memimus ex meminibus P \\ 19 accersebat PC, arccssebat C, accersebant vel arcessebant C \ 23 uendere z (?): uenderent PC \\ agebat /> || 24 ♦♦ anuno P (\n eras.), animos p \\ praetor C, PR P, p. r. vel om, C || 26 et om, P, s,s,p\ 27 quoniam PC, quo C \\ 29 quam pubUcam] quam publi ex quam iUe -Pf 32 confirmatus ex confirmatis P\\ 33 potentia • (e eras,) P
60
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
61
rat, cuius iopudenlia conlra ius et iniurias omnis munitus foret.
8 at C. Memmius advocata contione, quamquam regi infesta plebes erat et pars in vincula duci iubebat, pars, nisi socios sceleris sui aperiret, more maiorum de hoste supplicium sumi, dignitati quam irae magis consulens sedare motus et animos eorum moUire, po- 5 stremo confirmare, fidem publicam per sese inviolatam fore.
4 post, ubi silentium coepit, producto lugurtha verba facit, Romae Numidiaeque facinora eius memorat, scelera in patrem fratresque ostendit. quibus iuvantibus quibusque ministris ea egerit quam- quam intellegat populus Romanus, tamen velle manifesta magis 10 ex illo habere. si verum aperiat, in fide et clementia populi Ro- mani magnam spem iUi sitam , sin reticeat, non sociis saluti fore
34 sed se suasque spes conrupturum. deinde ubi Memmius di- cundi finem fecit et lugurtha respondere iussus est, C. Baebius tribunus plebis quem pecunia conruptum supra diximus, regem 15 tacere iubet, ac tametsi muUitudo, quae in contione aderat, ve- hementer accensa terrebat eum clamore voUu , saepe inpetu at-
2 que aliis omnibus quae ira fieri amat, vicit tamen inpudentia. ita populus ludibrio habUus ex contione discedit, lugurthae Bestiae- que et celeris, quos iUa quaestio exagitabat, animi augescunt. 20
35 Erat ea tempestate Romae Numida quidam nomine Massiva, Gulussae fiUus Masinissae nepos, qui quia in dissensione regum lugurthae advorsus fuerat, dedita Cirta et Adherbale interfecto
2 profugus ex patria abierat. huic Sp. AU)inus, qui proxumo anno post Bestiam cum Q. Minucio Rufo consulatum gerebat, persua- 25 det, quoniam ex stirpe Masinissae sit lugurthamque ob scelera invidia cum metu urgeat, regnum Numidiae ab senatu petat.
3 avidus consul beUi gerundi movere quam senescere omnia male-
4 bat. ipsi provincia Numidia Minucio Macedonia evenerat. quae postquam Massiva agitare coepit neque lugurthae in amicis satis 30 praesidi est , quod eorum aUum conscientia alium mala fama et timor inpediebat, BomUcari proxumo ac maxume fido sibi im- perat, pretio, sicuti multa confecerat, insidiatores Massivae paret,
ac maxume occulte ; sin id parum procedat, quovis modo Numi-
5 dam interficiat. Bomilcar mature regis mandata exequitur et 35 per homines talis negoti artifices itinera egressusque eius, po-
1 impudentia ex inpudicitia i'!! 2 quamquam (ex quemquam^ rei P^ 3 lubebat p, debebat P\\ nisi PC, ni C || 8 patrem fratresque PCy fratrem patresque C || 9 quamquam p, quemque -P || 11 aperiat PC^ aperirct C || 12 saluti ex salute i^H 18 ^^SallustC esse uulgus amat fieri testis QuinU P, 5, n II 24 patria P<> africa C|| 26 extirpe P\ 31 praesidii e ex praesidiae P I alium *ala« (lineola s, u p) P \\ 32 fido sibi imperat] do sibi im- perat in rasura P^ 36 egressusque p, egressisque P
stremo loca alque tempora cuncta explorat. deinde, ubi res po- stulabat, insidias tendU. igitur unus ex eo numero, qui ad cae- 6 dem parati erant, paulo inconsultius Massivam adgreditur: illum^ obtruncat, sed ipse deprehensus, muUis hortantibus et in primis sAibino consule, indicium profitetur. fit reus magis ex aequo 7 bonoque quam ex iure gentium Bomilcar, comes eius qui Romam fide publica venerat. at lugurtha manufestus tanti sceleris non 8 prius omisit contra verum niti, quam animum advortit supra gra- tiam atque pecuniam suam invidiam facti esse. igitur quamquam 9
10 in priore aclione ex amicis quinquaginta vades dederat, regno magis quam vadibus consulens clam in Numidiam Bomilcarem di- mitlit, veritus ne reliquos popularis metus invaderet parendi sibi, si de iUo suppiicium sumptum foret. et ipse paucis diebus eodem profectus est , iussus a senatu Italia decedere. sed post- 10
15 quam Roma egressus est , fertur saepe eo tacitus respiciens po- stremo dixisse urbem venalem et mature perituram , si empto-
rem invenerit.
Interim Albinus renovato belio commeatum stipendium aha- 36 que, quae miUtibus usui forent, maturat in Africam portare: ac
20 statim ipse profectus, uti ante comitia, quod tempus haud longe aberat, armis aut deditione aut quovis modo beUum conficeret. at contra lugurtha trahere omnia et aUas deinde alias morae 2 causas facere , poUiceri deditionem ac deinde metum simulare, cedere instanti et paulo post, ne sui diffiderent, instare: ita beUi
25 modo modo pacis mora consulem ludificare. ac fuere qui tum 3 AU)inum haud ignarum consiU regis existumarent, neque ex tanta properantia tam facile tractum beUum socordia magis quam dolo crederent. sed postquam dilapso tempore comitiorum dies ad- 4 venlabat, Albinus Aulo fratre in castris pro praetore relicto Ro-
30 mam decessit. ea tempestate Romae seditionibus tribuniciis atro- 37 citer res publica agitabatur. P. Lucullus et L. Annius tribuni plebis 2 resistentibus conlegis continuare magistratum nitebantur, quae dissensio totius anni comitia inpediebat. ea mora in spem adduc- 3 tus Aulus, quem pro praetore in castris reliclum supra diximus,
35 aut conficiundi beUi aut terrore exercitus ab rege pecuniae ca-
iN
4 hor«*Untibu8 (fuit homi lantibus?) P\ 8 obmisU /^H animaduertit (d 1. *. P) PC, animaduerterat vel animum aduerUt C \\ 12 ueritus p, ueri- tas P 11 16 urbem PC, o urbem C, Liv. Epit, 64 || si emptorem p, sumptu- ram P \\ 21 quouis — 23 deditionem om, P, in marg, sup, additp || 25 modo alterum s. s, P || consulem ludificare PC (cf, 50, 4), principem ludificari Arus, p. 490 II 26 albinum— consilii p, albinis— consiU ♦ ♦ i* jl 34 aulus p (in ras,) C, albinus P cum duobus C: eodem modo eidem infra 38, 2, 4, 9, 39, 1. 43, 1 albinum pro aulo substituunt, at correxit p
62
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTflmO
63
piundae, mililes mense lanuario ex hibernis in expeditionem evocat magnisque itineribus hieme aspera pervenit ad oppidum
4 Suthul, ubi regis thesauri erant. quod quamquam et saevitia temporis et opportunitate loci neque capi neque obsideri poterat — nam circum murum situm in praerupti montis extremo 5 planities hmosa hiemalibus aquis paludem fecerat — lamen aut simulandi gratia, quo regi formidinem adderet, aut cupidine caecus ob thesauros oppidi potiundi, vineas agere, aggerem ia- 38 cere, aliaque quae incepto usui forent properare. at lugurtha cognita vanitate atque inperitia legati subdole eius augere amen- 10 tiam, missitare supphcantis legatos, ipse quasi vitabundus per
2 saltuosa loca et tramites exercitum ductare. denique Aulum spe pactionis perpuht, uti relicto Suthule in abditas regiones sese ve-
8 luti cedentem insequeretur: ita dehcta occultiora fuere. interea per homines caUidos diu noctuque exercitum temptabat, centu- 15 riones ducesque turmarum partim uti transfugerent conrumpere,
4 ahi signo dato locum uti desererent. quae postquam ex sententia instruit, intempesta nocte de inproviso multitudine Numidarum
5 Auh castra circumvenit. mihtes Romani perculsi tumultu insolito arma capere alii ahi se abdere, pars territos confirmare, trepi- 20 dare omnibus locis. vis magna hostium, caelum nocte atque nu- bibus obscuratum, periculum anceps , postremo fugere an manere
6 tutius foret, in incerto erat. sed ex eo numero, quos paulo ante conruptos diximus, cohors una Ligurum cum duabus turmis Thra- cum et paucis gregariis militibus transiere ad regem, et centurio 25 primi pih tertiae legionis per munitionem, quam uti defenderet acceperat, locum hostibus introeundi dedit eaque Numidae cuncti
7 inrupere. nostri foeda fuga, plerique abieclis armis, proxu-
8 mum coUem occupaverunt. nox atque praeda castrorum hos-
9 tis, quo minus victoria uterentur, remorata sunt. deinde lu- 30 gurtha postero die cum Aulo in conloquio verba facit. tametsi ipsum cum exercitu fame et ferro clausum teneret, tamen se me- morem humanarum rerum, si secum foedus faceret, incolumis omnis sub iugum missurum. praeterea uti diebus decem Numidia
10 decederet. quae quamquam gravia et flagiti plena erant, ta- 35
1 expeditione (t p) • * euocat P\\ 7 adderet ex aderat P|| 9 iau««re P, iacere p || 10 8ubdole/>C, subdolo P, subdolus C || 11 uita •••bundus P II 12 Aulum] V. ad 37, i^ | 14 ocultjora • fue|re (sed tjora in rasura: occultaret a m. pr. fuiue visu Wirzio) P, occultiore fnit p in marg,, occultiura fuere (vel fore; C \\ 16 partim C, parlium PC || 19 AuH] v, ad 37, 3\\ 22 obscura|tum p, obscura|te P || fugere ex fugare P || 28 irrumppere i* || 29 occupauenint PC, occupauere C \\ 30 remotaP U 31 Aulo]
V. ad 37, t5||32 teneret a, tenet PC \\ 35 decederet PC, discederet C
men quia mortis metu mutabantur, sicuti regi lubuerat pax
convenit.
Sed ubi ea Romae comperta sunt, metus atque maeror civi- 39 tatem invasere. pars dolere pro gloria imperi, pars insohta
5 rerum bellicarum timere libertati, Aulo omnes infesti ac ma- xume qui belio saepe praeclari fuerant, quod armatus dede- core potius quam manu salutem quaesiverat. ob ea consul 2 Albinus ex delicto fratris invidiam ac deinde periculum limens senatum de foedere consulebat et tamen interim exercitui
10 supplementum scribere, ab sociis et nomine Latino auxiha accer- sere, denique omnibus modis festinare. senatus ita uti par S iuerat decernit suo atque popuh iniussu nullum potuisse foe- dus fieri. consul inpeditus a tribunis plebis, ne quas parayerat 4 copias secum portaret , paucis diebus in Africam proficiscitur :
15 nam omnis exercitus, uti convenerat, Numidia deductus in provincia hiemabat. postquam eo venit, quamquam persequi 5 lugurlham et mederi fraternae invidiae animo ardebat, cognitis mihtibus, quos praeter fugam soluto imperio hcentia atque la- scivia conruperat, ex copia rerum statuit sibi nihil agitandum.
20 interim Romae C. Mamihus Limetanus tribunus plebis rogatio- ^ nem ad populum promulgat, uti quaereretur in eos, quorum con- siho lugurtha senati decreta neglegisset, quique ab eo in lega- tionibus aut imperiis pecunias accepissent, qui elephantos quique perfugas tradidissent, item qui de pace aut beUo cum hostibus
25 pacliones fecissent. huic rogationi partim conscii sibi ahi ex 2 partium invidia pericula metuentes, quoniam aperle resistere non polerant, quin iUa et aha taha placere sibi faterentur, occulte per amicos ac maxume per homines nominis Latini et socios Italicos inpedimenta parabant. sed plebes incredibile memoratu est quam 3
80 intenta fuerit quantaque vi rogationem iusserit, magis odio no- bilitatis cui mala iUa parabantur, quam cura rei publicae: tanta lubido in partibus erat. igitur ceteris metu perculsis M. Scaurus, 4 quem legatum Restiae fuisse supra docuimus, inter laetitiam plebis et suorum fugam, trepida etiam tum civitale cum ex
1 mutabantur PC fortasse recU: metu mutabant vel minitabantur alia temptavere «, metum intuebantur DieUch, metu huc mutabantur Eussner alii alia; nutabant ego ed, pr, {cum'' Basileensi Rivii) conl. Tac. Hist, 2, 76 "^his pavoribus nutantem' || 4 dolore P| 5 Aulo] v, ad 37 , 3 l 6 fuerint P || 9 consulebat] utrum foedus quod pepigcrat cum iugurtha fir- mum et sic factum perduraret necne s. s, in aliquot Ca [ 10 auxilia ex auxilio P I accersere PC, arcessire vel arcesserc C [ 17 ardebat ex ardebit P II 19 agitandum PC, agendum C || 20 g. mamillus P \\ rogatione P || 22 neglegisset C, neglexisset PCi29 memoratum P\\^0 iussent PC, lus- serit decreuerit uoluerit pC cf, ad 73, 7
64
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTfflNO
65
Mamilia rogatione tres qiiaesitores rogarentur effecerat uti 5 ipse in eo numero crearetur. sed quaestio exercita aspere vio-
lenterque ex rumore et lubidine plebis. ut saepe nobilitatem, sic
ea tempestate plebem ex secundis rebus insolentia ceperat. il Ceterum mos partium popularium et factionum ac deinde om- 5
niummalarumartium paucis ante annisRomae ortus estotioatque
2 abundantia earum rerum, quae prima mortales ducunt. nam ante Carthaginem deletam populus et senatus Romanus placide mo- desteque inter se rem publicam tractabant, neque gloriae neque dominationis certamen inter civis erat: metus hostilis in bonis 10
3 artibus civitatem retinebat. sed ubi illa formido mentibus deces- sit, scilicet ea, quae res secundae amant, lascivia atque superbia
4 incessere. ita quod in advorsis rebus optaverant otium post-
5 quam adepti sunt, asperius acerbiusque fuit. namque coepere nobilitas dignitatem populus Hbertatem in iubidinem vortere, 15 sibi quisque ducere trahere rapere. ita omnia in duas partis abs-
6 tracta sunt, res publica , quae media fuerat, dilacerata. ceterum nobilitas factione magis pollebat, plebis vis soluta atque dispersa
7 in multitudine minus poterat. paucorum arbitrio belli domique agitabatur, penes eosdem aerarium provinciae magistratus glo- 20 riae triumphique erant: populus militia alque inopia urgebatur,
8 praedas bellicas imperatores cum paucis diripiebant. interea pa- rentes aut parvi hberi militum, uti quisque potentiori confinis
9 erat, sedibus pellebantur. ita cum potentia avaritia sine modo modestiaque inVadere, polluere et vastare omnia, nihil pensi ne- 25
10 que sancti habere, quoad semet ipsa praecipitavit. nam ubi primum ex nobilitate reperti sunt qui veram gloriam iniustae potentiae anteponerent, moveri civitas et dissensio civihs quasi
42 permixtio terrae oriri coepit. nam postquam Ti. et C. Gracchus, quorum maiores Punico atque aliis bellis multuni rei pubHcae 30 addiderant, vindicare plebem in libertatem et paucorum scelera patefacere coepere, nobilitas noxia atque eo perculsa modo per
1 mamilia rogatione (roga in ras. P) PC, mamilli vel mamillii ro- gatione C \ 2 exercita aspere p, excita«aspera P \ 5 mo«s P || partium po- pularium et factionum C fortasse recte : partium popularium et senatores factionum PC, nisi quod senatus vel senatorum vel senatorium in aliis, quae videntur interpolata esse propter verba v. 8, 18; popuiarium et senalus *. f, in z optimo, del. Gntterus \\ 8 romanus ex romanis P\\ 14 fuit PC^ fuere vel fit C\\Ab libidinem p, libidini P\\ 17 sint Py 18 plebis^uis P II 19 multitudine P\\ 20 prouinciae magislratus gloriae] cf. Comifici rhet, 3, 6, 10. 7, 14: ''potestates^ gloriae': viale loreae Bemays Mus. rli. 15, 168, adoreae Bergk Philol. 29, 237 abusus Frontonis p. 120 verbis || 26 quo^ad P||ipsa C, ipsam /^||29 permixlio terrae oriri (corr. ex permixtione terrae riri [sic] P) /^C, permixtione terrae oriri C e quibus deteriores permixtione terreri; idem voluit p in mg. \ terreri: cf. 7, 2, 99, 3
socios ac nomen Latinum , interdum per equites Romanos, quos spes societatis a plebe dimoverat, Gracchorum actionibus obviam ierat, et primo Tiberium, dein paucos post annos eadem ingre- dientem Gaium, tribunum alterum alterum triumvirum coloniis
5 deducundis, cum M. Fulvio Flacco ferro necaverat. et sane 2 Gracchis cupidine victoriae haud satis moderatus animus fuit. 3 sed bono vinci satius est quam malo more iniuriam vincere. igitur ea victoria nobiUtas ex lubidine sua usa multos mortalis ferro 4 aut fuga extinxit plusque in relicum sibi timoris quam poten-
10 tiae addidit. quae res plerumque magnas civitatis pessum dedit, dum alteri alteros vincere quovis modo et victos acerbius ulcisci volunt. sed de sludiis partium et omnis civitatis moribus si 5 singillatim aut pro magnitudine parem disserere, tempus quam res maturius me deserat. quam ob rem ad inceptum redeo.
15 Post AuU foedus exercitusque nostri foedam fugam Me- 43
tellus et Silanus consules designati provincias inter se par- tiverant MeteUoque Numidia evenerat, acri viro et quamquani advorso popuU partium, fama tamen aequabili et inviolata. is ubi 2 primum magistratum ingressus est, alia omnia sibi cuni conlega
20 ratus, ad beUum quod gesturus erat animum intendit. igitur 3 diffidens veteri exercitui miUtes scribere, praesidia undique arces- sere, arma tela equos et cetera inslrumenta militiae parare, ad hoc conmeatum affatim, denique omnia, quae in bello vario et muUarum rerum egenti usui esse solent. ceterum ad ea patranda 4
25 senatus auctorilate, socii nomenque Latinum et reges ultro auxi- Ua mittundo, postremo omnis civitas summo studio adnitebatur. itaque ex sententia omnibus rebus paratis conpositisque in Nu- 6 midiam proficiscitur, magna spe civium, cum propter artis bonas tum maxume quod advorsum divitias invictum animum gerebat
30 et avaritia magistratuum ante id tempus in Numidia nostrae opes contusae hostiumque auctae erant.
Sed ubi in Africam veoit, exercitus ei traditur a Sp. Albino proconsule iners inbeUis, neque periculi neque laboris patiens, 44 Ungua quam manu promptior, praedator ex sociis et ipse praeda
4 alterum aUerum C, aUerum PC |1 5 deducendi ex deducenU P || 11 uincere p, dicere P \\ 12 omnis PC, omnibus pC \\ 13 singillaUm PC, singu- laUm C, p in marg. \\ parum P \ 14 deseret PC, deserat vel desereret pauci C II 15 auli] v. ad 37, 3 \\ q. metellus et m. silanus pauci z || 16 desig- naU PC: de senalus sententia Mommsen Herm. 1, 430; atv. idem Slaatsr. P, 572 adn. 1 \\ \1 uiro p, uero Pi 21 miUtes eUgere scribere PC, miUtes scribere eUgere vel miUtes scribere praesidia eUgere C, ehgere om. pauci \ arcessere PC, accersere C || 22 parere P \\ 26 •tendo (mit s. s. p) Pi •• nitebatur P\\ 28 magna spe ciuium p, magnas pecui ♦ P II 33 inerips P || laborum Fronto ad Anton. 2, 6 p. 109 Salluttius. Ed. III. 5
66
C SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHlNO
67
2 hostium, sine imperio et niodestia habitus. ita imperaton novo plus ex mahs moribus sollicitudiuis quam ex copia militum au-
3 xili aut spei bonae adcedebat. slatuit tamen Metelius, quamquam et aestivorum tempus comitior^m mora inminuerat et expecta- tione eventus civium animos intentos putabat, non prius bellum b attingere quam maiorum disciplina miUtes laborare coegisset.
4 nam Albinus Auli iratris exircitusque clade perculsus, postquam decreverat non egredi protincia, quantum temporis aestivorum in imperio fuit, plerumque milites stativis castris habebat, nisi
5 cum odos aut pabuli egestas locum mutare subegerat. sed neque 10 muniebantur neque more militari vigiliae deducebantur: uti cuique lubebat ab signis aberat. lixae permixti cum militibus diu noctuque vagabantur et palantes agros vastare, villas expugnare, pecoris et mancipiorum praedas certantes agere eaque mutare cum mercatoribus vino advecticio et aHis talibus, praeterea Iru- 15 mentum publice datum vendere, panem in dies mercari: pos- tremo quaecumque dici aut lingi queunt ignaviae luxuriaeque
45 probra in illo exercilu cuncla fuere et alia amplius. sed in ea difficultate Metellum non minusquam in rebus hostilibus magnum
et sapientem virum fuisse comperior: tanta temperantia inter ani- 20
2 bitionem saevitiamque moderatum. namque edicto primum adiu- menta ignaviae sustulisse, ne quisquam in castris panem aut quem ahum coctum cibum venderet, ne hxae exercitum sequerentur, ne miles gregarius in castris neve in agmine servum aut iumen- tum haberet; ceteris arte modum statuisse. praeterea transvorsis 25 itineribus cotidie castra movere, iuxta ac si hostes adessent vallo atque fossa munire, vigihas crebras ponere et eas ipse cum legatis circumire, item in agmineinprimismodomodoin postremis, saepe
in medio adesse, ne quispiam ordine egrederetur, ul cum signis
3 frequentes incederent, miles cibum et arma portaret. ita prohi- 80 bendo a delictis magis quam vindicando exercitum brevi confirma vit.
46 Interea lugurtha, ubi quae Melellus agebat ex nuntiis accepit, simul de innocentia eius certior Roma factus, diflidere suis re-
2 bus ac tum demum veram deditionem facere conatus est. igitur legatos ad consulem cum suppliciis mittit, qui tantum modo ipsi 85 liberisque vitam peterent, alia omnia dederent populo Romauo.
6 maiorum p, morum P\\ labore P\\ 9 staliui P, s add. p || 10 odos Fronto adAnton,2,6p,110, odor />C || 10 sed neque muniebantur (i in- ducta cod. teste Du Rieu) neque Fronto L c, sed neque muniebautur ea (vel minuebantur, om, en) neque z pauci s, XF (cf. vs. 27): neque mu- niebantur oni, PCz \\ 12 diu PC Fronto l, c, die C \\ 18 ea C(?), Fronto l. c, (teste Majo), om, PC\\ 22 sustulisse ♦ ♦ • •••|neP||27 crebas P\\ 29 quispiam PC, quisquam C || 33 roma Nonius p. 325, romae PC
sed Metello iam antea experimentis cognitum erat genus Numi- 3 darum infidum, ingenio mobiU, novarum rerum avidum esse. ita- 4 que legalos alium ab aho divorsos aggreditur ac paulatim temp- tando, postquam opportunos sibi cognovit, muUa pollicendo persua- 5 det, utilugurtham maxumevivom, sin id parum procedat, necatum sibi traderent. ceterum palam quae ex voluntate forent regi nun- tiari iubet. deinde ipse paucis diebus intento atque infesto exer- 5 citu in Numidiam procedit, ubi contra beUi faciem tuguria plena hominum, pecora cultoresque in agris erant. ex oppidis et mapa-
10 libus praefecti regis obvii procedebant parati frumentum dare, conmeatum portare, postremo omnia quae imperarentur facere. neque Metellus idcirco minus, sed pariter ac si hostes adessent, 6 munito agmine incedere, late explorare omnia, illa deditionis signa ostenlui credere et insidiis locum temptari. itaque ipse 7
15 cum expeditis cohortibus, item funditorum et sagittariorum de- lecta manu apud primos erat, in postremo C. Marius legatus cum equitibus curabat, in utrumque latus auxiliarios equites tribunis legionum et praefectis cohortium dispertiverat, ut cum eis permixti vehtes, quocumque adcederent equitatus hostium,
20 propulsarent. nam in lugurtha tantus dolus lantaque peVitia 8 locorum et miHtiae erat, ut absens an praesens, pacem an bel- lum gerens perniciosior esset, in incerto haberetur. erat haud 47 longe ab eo itinere, quo Metellus pergebrjt, oppidum Numidarum nomine Vaga, forum rerum veuahum totius regni maxume cele-
25 bratum , ubi et incolere et mercari consueverant Italici generis 2 multi mortales. huc consul simul temptandi gratia et si pateren- tur opportunitates loci praesidium inposuil. praeterea imperavit frumentum et alia quae bello usui forent conportare, ratus, id quod res monebat, frequentiam negotiatorum et conmeatu iuva-
30 turam exercitum et iam paratis rebus munimento fore. inter haec 3 negotia lugurtha inpensius modo legalos supphces mittere, pacem orare , pra«ter suam liberorumque vitam omnia Metello dedere. quos item uti priores cousul inlectos ad proditionem domum di- 4 mittebat, regi pacem quam postulabat neque abnuere neque
85 pohiceri et inter eas moras promissa legatorum. expectare.
lugurtha ubi Metelli dicta cum factis conposuit ac se suis 48 arlibus temptari animadvortit, quippe cui verbis pax nuntiabatur,
6 celera p in viarg. |1 nuntiari C, nuntiare PC \ \% deditionis ex dedicacionis P || 14 temptari s, temptare PC || 19 quocumque p, quoque P II 21 an PC, uel C jj 22 in incerto C, in om. PC \\ 24 Va^a] v. ad c. 29, 4 I 26 simul t. g. et si p. o. PC fet del. Konighoff, at cf, p, 68, 2): simul et t. g. si p. o. vel simul t. g. si p. ob (vel propter) o. s ; oportunitate, quod ex C falso relatum, Gruterus || 29 commeatu iuuaturam Ursinus, Madv, Adv, 2, 291 : commeatum f-tu C?) iuuaturum fiuuatorum P, corr. p) PC
5*
68
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHlNO
69
ceterum re bellum asperrumum erat, urbs maxuma alienata, ager hostibus cognitus, animi popularium templati, coactus rerum ne-
2 cessitudine statuit armis certare. igitur explorato hoslium itinere io spem victoriae adductus ex opportunitate loci, quam maxumas potest copias omnium generum parat ac per tramiles occultos 5
3 exercitum Metelli antevenit. erat in ea parte Numidiae, quam Ad- herbal in divisione possederat, flumen oriens a meridie nomine Muthul, a quo aberat mons ferme miha passuum viginti tractu pari, vastus ab natura et humano cultu. sed ex eo medio quasi col-
lis oriebatur in inmensum pertingens, vestitus oleastro ac mur- 10 tetis ahisque generibus arborum, quae humi arido atque harenoso
4 gignuntur. media autem planilies deserta penuria aquae praeter flumini propinqua loca : ea consita arbustis pecore atque cultori-
49 bus frequentabantur. igitur in eo colle, quem transvorso itinere porreclum docuimus, lugurtha extenuata suorum acie consedit, 15 elephantis et parti copiarum pedestrium Bomilcarem praefecit eumque edocet quae ageret. ipsepropior montem cum omni equi-
2 tatu et peditibus delectis suos conlocat. dein singulas turmas et manipulos circumiens monet atque obtestatur uti memores pri- stin^e virtulis et victoriae sese regnumque suum ab Romanorum 20 avaritia defendant : cum eis certamen fore, quos antea victos sub iugum miserint; ducem iUis, non animum mutatum ; quae ab impe- ratore decuerint omnia suis provisa, locum superiorem, ut pru- dentescuminperitis, ne pauciorescumpluribusautrudescumbeUi
3 melioribus manum consererent: proinde parati inlentique essent 25 signo dato Romanos invadere; illum diem aut omnis labores et victorias confirmaturum aut maxumarum aerumnarum initium
4 fore. ad hoc viritim , uti quemque ob militare facinus pecunia aut honore extulerat , conmonefacere benifici sui et eum ipsum aliis ostentare, postremo pro cuiusque ingenio poUicendo mini- 80 tando obtestando ahum aho modo excitare : cum interim MeleUus, ignarus hostium, monte degrediens cum exercitu c^nspicatur,
5 primo dubius quidnam insohta facies ostenderet — nam inter
2 cognitus />, cognotus P |1 8 nailia passuum (passum Non,) xx PC^ Nonius p. 185, milia xx passuum C, passuum om. Arus. p. 465 \\ 9 vaslus] ita eiiam Harleiani Non. L s, s. m. 2: vastatus eitud. m. 1 et ceteri (?) || a (sic) natura etiam idem Harl. m. 1: del. eiusdem m. 3, om. ceteri (?) j 11 humi (ex humo P) arido atque arenoso (liarenoso cod, Periz. Arus.y oneroso eiusd. Gud.) PC, Prisc. voL II p. 377 Arus. p, 477, humo arida atque arenosa C|| 12 gignuntur PC, nascuntur Arus. || 13 fluminis p || 14 eolocoHe Pl 15 iugurtha extenuata suorum acie montem insedit Prisc. voL II p, 321 1 17 prop^ior (t er.) P\\ 18 dein singulas p, deinsulas P\\ 24 beUi PCy Arus. p. 492, beUo C|| 30 pro «, om, PC^^Zi obtestando ex obstentando i^JI 32 conspicatur Don, in Tef'. Eun. 383 Prisc, voL I p. 436 (cf. ludificare bis pos. 36, 2, 50, 4), conspicitur PC
virgulta equi Numidaeque consederant, neque plane occultati humihtate arborum et tamen incerti quidnam esset, cuna natura loci tum dolo ipsi atque signa mihtaria obscurati — dein breyi cognitis insidiis paulisper agmen constituit. ibi conmutatis ordi- 6
5 nibus in dextero latere, quod proxumum hostis erat, triphcibus subsidiis aciem instruxit: inter manipulos funditores et sagitta- .rios dispertit, equitatum omnem in cornibus locat ac pauca pro tempore milites hortatus aciem, sicuti instruxerat, transvorsis principiis in planum deducit. sed ubi Numidas quietos neque 50
10 coUe degredi animadvortit, veritus ex anni tempore et inopia aquae, ne sili conficeretur exercitus, Rutihum legatum cum expeditis cohortibus et parte equitum praemisit ad flumen, uti locum castris antecaperet, existumans hostis crebro impetu et transvorsis proehis iter suum remoraturos et, quoniam armis
15 diffiderent, lassitudinem et sitim mUitum temptaturos. deinde 2 ipse pro re atque loco sicuti monte descenderat, paulatim pro- cedere, Marium post principia habere, ipse cum sinistrae alae 3 equitibus esse, qui in agmine principes facti erant. at lugurtha, ubi extremum agmen Metelli primos suos praetergressum videt,
20 praesidio quasi duum mihum peditum montem occupat, qua Me- teUus descenderat, ne forte cedentibus advorsariis receptui ac post munimentoforet. dein repentesignodato hostisinvadit. Numidae 4 alii postremos caedere, parsa sinistra ac dextra temptare, infensi adesse atque instare, omnibus locis Romanorum ordines contur-
25 bare, quorum etiam qui firmioribus animis obvii hostibus fuerant, ludificati incerto proelio ipsi modo eminus sauciabantur neque contra feriundi aut conserundi manum copia erat: ante iam docti 5 ab lugurtha equiles, ubi Romanorum turma insequi coeperat, non confertim neque in unum sese recipiebant, sed alius alio quam
90 maxume divorsi. ita numero priores, si ab persequendo hostis de- 6 terrere nequiverant, disiectos ab tergo aut lateribus circumvenie- bant; sin opportunior fugae coUis quam campi fuerat, ea vero consueti Numidarum equi facile inter virgulta evadere, nostros as- peritas et insolentia loci retinebat. ceter um facies totius negoti varia 51
35 incerta foeda atque miserabilis. dispersi a suis pars cedere aUi insequi, neque signa neque ordines observare, ubi quemque pe- riculum ceperat ibi resistere ac propulsare , arma tela equi viri hostes alque cives permixti, nihil consiho neque imperio agi, fors omnia regere. itaque multum diei processerat , cum etiam tum 2
5 dexteroP, dexlro C?|| 10 coUi Arusianusp, 464 1| 11 p. ruUlium pauei z g 13 crebo P^ 16 descenderant P^ 19 praetergressum C, praetergressos i^C II 20 peditum montem occupat PC, montem occupat peditum C y 24 romanorum •••♦•• ordines P \\ 28 ubi PC, ubicunque C || 32 fuerant P
70
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
71
3 eventus in incerlo erat. denique omnibus labore et aestu langui- dis Metellus, ubi videt Numidas minus instare, paulatim milites in unum conducit, ordines restituit et cohorlis legionarias quat- tuor advorsum pedites hostium conlocat. eorum magna pars su-
4 perioribus locis fessa consederat. simul orare et hortari milites, 5 ne deficerent neu paterentur hostis fugientis vincere; neque illis castra esse neque munimentum ullum, quo cedentes tenderent;;,
5 in armis omnia sita. sed ne lugurtha quidem interea quietus erat: circumire hortari, renovare proehum et ipse cum delectis temptare omnia, subvenire suis, hostibus dubiis instare, quos 10
52 firmos cognoverat eminus pugnando retinere. eo modo inter se duo imperatores summi viri certabant, ipsi pares, ceterum opi-
2 bus disparibus. nam Metello virtus militum erat, locus advorsus,
3 lugurthae aha omnia praeter milites opportuna. denique Ro- mani, ubi intellegunt neque sibi perfugium esse neque ab hoste 15 copiam pugnandi fieri — et iam die vrsper erat — advorso colle,
4 sicuti praeceptum fuerat, evadunt. amisso loco Numidae fusi fugatique. pauci interiere, plerosque velocitas et regio hostibus ignara tutata sunt.
5 Interea Bomilcar, quem elephantis et parti copiarum pede- 20 strium praefectum ab lugurlha supra diximus, ubi eum Rutilius praetergressus est, paulatium suos in aequom locum deducit ac dum legatus ad flumen, quo praemissus erat, festinans pergit, quietus, uti res postulabat, aciem exornat neque remittit quid
6 ubique hostis ageret explorare. postquam Rutilium consedisse 25 iam et animo vacuom accepit simulque ex lugurthae proelio cla- morem augeri, veritus, ne legatus cognita re laborantibus suis auxilio foret, aciem quam diffidens virtuti militum arte statuerat, quo hostium itineri officeret, latius porrigit eoque modo ad Ru-
53 tiU castra procedit. Romani ex inproviso pulveris vim magnam 30 animadvortunt: nam prospectum ager arbustis consitus prohibe- bat. et primo rati* humum aridam vento agitari, post ubi aequa- bilem manere et, sicuti acies movebatur, magis magisque adpro- pinquare vident, icognita re properantes arma capiunt ac pro
2 castris, sicuti imperabatur, consistunt. deinde, ubi propius ven- 35
3 tum est, utrimque magno clamore concurritur. Numidae tantum modo remorali, dum in elephantis auxihum putant, postquam eos inpeditos ramis arborum atque ita disiectos circumveniri vident, fugam faciunt ac plerique abiectis armis collis aut noctis
4 quae iam aderat auxilio integri abeunt. elephanti quattuor capti, 40
1 in s, s. P\\ 3 resUtuit ex inducit P || 16 die PC, diei C || 17 fuerat PC, erat C || 18 pierosque C, pluresque PC || 29 ilineri ex itinere Pj 31 animaduertunt ex animaduertit P
reliqui omnes numero quadraginta interfecti. at Romani, quam- 5 quam itinere atque opere castrorum et proelio fessi erant, tamen, quod MeteUus amplius opinione morabatur, instructi intenti- que obviam procedunt. nam dolus Numidarum nihU languidi 6 5 neque remissi patiebatur. ac primo obscura nocte, postquam 7 haud procul inter se erant, strepitu velut hostes adventare, alteri apud alteros formidinem simul et tumultum facere et paene inprudentia admissum facinus miserabile, ni utrimque praemissi equites remexploravissent. igitur pro metu repente gaudium 8
10 mutatur, milites alius alium laeti appeUant, acta edocent atque audiunt, sua quisque fortia facta ad caelum fert. quippe res humanae ita sese habent: in victoria vel ignavis gloriari licet, advorsae res etiam bonos detrectant.
Metellus in eisdem castris quatriduo moratus saucios cum 54
15 cura reficit, meritos in proeliis more militiae donat, univorsos in contione laudat atque agit gratias, hortatur ad cetera, quae levia sunt, parem animum gerant: pro victoria satis iam pugnatum, reliquos labores pro praeda fore. et tamen interim transfugas et 2 aUos opportunos, lugurtha ubi gentium aut quid agitaret, cum
20 paucisne esset an exercitum haberet, ut sese victus gereret ex- ploratum misit. at ille sese in loca saltuosa et natura munita 3 receperat ibique cogebat exercitum numero hominum ampUo- rem sed hebetem infirmumque, agri ac pecoris magis quam beUi cultorem. id ea gratia eveniebat, quod praeter regios equites 4
25 nemo omnium Numida ex fuga regem sequitur: quo cuiusque animus fert, jo discedunt neque id flagitium miUtiae ducitur. ita se mores habent.
Igitur MeteUus ubi videt regis etiam tum animum ferocem 5 esse, bellum renovari, quod nisi ex iUius lubidine geri non pos-
30 set, praeterea inicum certamen sibi cum hostibus, minore de- trimento iUos vinci quam suos vincere, statuit non proeUis neque in acie sed alio more bellum gerundum. itaque in loca Numidiae 6 opulentissuma pergit, agros vastat, multa castella et oppida temere munita aut sine praesidio capit incenditque, puberes
2 fessi laetique PC (sed fessi leti unus), fessi lassique z: laetique delevi (inepte insertum propter sq. intentique^ || 6 aduentare del, Cort,, Madv, Adv, 2, 292^ aduentarent Dietsch || 10 mutatur Prisc, vol. II p. 296, exortum PC || 13 detrectant P (deterrent p in marg,) C, detractant C || 17 sunt PC, sint ante Cortium \ generant P || satis iam pugnatum PC, quorum pauci om, iam aut ordinem verborum variant || 18 et addidi conl, lu^, 39, 2 Hist, fr, Fat. /, 18, om, PC \\ 21 salutuosa P || 22 exercitum •• rm- mero P\ 25 numidarum C, numida P (ex -ia^ C || 28 regis etiamtum ani- mum /t/, regis a. e. vel etiamtum r. a. C || 30 inicum (vel iniquum^ z, ini- micum PC
72
C. SAUUSTl CRISPI
DE BELLO ITGURTHINO
73
iQterfici iubet, alia omnia militum praedam esse. ea formidme
multi mortales Romanis dediti obsides , frumentum et aUa quae
usui forent affatim praebita, ubicumque res postulabat prae-
7 sidium inpositum. quae negotia multo magis quam proelium
Smale pugaatum ab suis regem terrebant, quippe cums spes 5
omnis in fuga sita erat, sequi cogebatur, et qui sua loca defen- 9 dere nequiverat, in alienis bellum gerere. tamen ex copia quod optumum videbatur consilium capit, exercitum plerumque in eis- dem locis opperiri iubet, ipse cum delectis equitibus Metellum se- quitur, nocturnisetaviis itineribus ignoratusRomanospalantisre- 10
10 penteaggreditur. eorumplerique inermescadunt,multicapiuntur, nemo omnium intactus profugit, et Numidae, prius quam ex ca- stris subveniretur, sicuti iussi erant, in proxumos collis discedunt.
6& Interim Romae gaudium ingens ortum cognitis Melelli re-
bus, ut seque et exercitum more maiorum gereret, in advorso 15 loco victor tamen virtute fuisset, hostium agro potiretur, lugur- tham magnificum ex Albini socordia spem salutis in solitudine
2 aut fuga coegisset habere. itaque senatus ob ea feiiciter acta dis inmortalibus supplicia decernere, civitas trepida antea et solli- cita de belli eventu laeta agere, de Metello fama praeclara esse. 20
3 igitur eo intentior ad victoriam niti, omnibus modis festinare, cavere tamen necubi hosti opportunus fieret memiifisse post
4 gloriam invidiam sequi. ita quo ciarior erat, eo magis anxius erat, neque post insidias lugurthae effuso exercitu praedari; ubi frumento aut pabulo opus erat, cohortes cum omni equitatu prae- 25 sidiumagitabant; exercitus partem ipse, reliquos IJIarius ducebat.
5. 6 sed igni magis quam praeda ager vastabatur. duobus locis haud
7 longe inter se castra faciebant. ubi vi opus erat, cuncti aderant. ceterum, quo fuga atque formido latius cresceret, divorsi agebant.
8 eo tempore lugurtha per collis sequi , tempus aut locum pugnae 90 quaerere, qua venturum hostem audierat, pabulum et aquarum fontis, quorum penuria erat, conrumpere, modo se Meteilo in- terdum Mario ostendere, postremos in agmine temptare ac statim
in coUis regredi, rursus ahis post ahis minitari , neque proelium facereneque otium pati, tanlum modo hostem abincepto retinere. 85 56 Romanus imperator ubi se dolis fatigari videt neque ab
hoste copiam pugnandi fieri, urbem magnam et in ea parte qua sita erat arcem regni nomine Zamam statuit obpugnare ratus, id quod negolium poscebat, lugurtham laborantibus suis auxiiio
1 interficit PC, quod correctum in aliquot C \ 5 cuius PC, cui C || 7 copia 5, inopia PCquorum unus c inopia || 15 ut post gereret iterant Pz II 17 albini PC, auli C \\ 23 anxius erat PC, quorum unus animuB anxius erat (iiaque z), alii animosior
venturum ibique proehum fore. at ille quae parabantur a per- 2 fugis edoctus, magnis itineribus Metellum antevenit. oppidanos hortatur moenia defendant, additis auxiho perfugis, quod genus ex copiis regis, quia faUere nequibat, firmissumum erat. prae-
5 terea poUicetur in tempore semet cum exercitu adfore. ita con- 8 positis rebus in loca quam maxume occuUa discedit ac post paulo cognoscit Marium ex itinere frumentatum cum paucis cohortibus Siccam missum, quod oppidum primum omnium post malam pugnam ab rege defecerat. eo cum delectis equiti- 4
10 bus noctu pergit et iam egredientibus Romanis in porta pugnam facit, simul magna voce Siccenses hortatur uti cohortis ab tergo circumveniant: fortunam iUis praeclari facinoris casum dare. si id fecerint, postea sese in regno, iUos in libertate sine metu aeta- tem acturos. ac ni Marius signa inferre atque evadere oppido 5
15 properavisset, profecto cuncti aut magna pars Siccensium fidem mutavissent: tanta mobiUtate sese Numidae gerunt. sed milites 6 lugurthini paulisper ab rege sustentati , postquam maiore vi hostes urgent, paucis amissis profugi discedunt. Marius ad Za- 57 mam pervenit. id oppidum in campo situm magis opere quam
20 natura munitum erat, nulUus idoneae rei egens, armis virisque opulentum. igitur MeteUus pro tempore atque loco paratis rebus 2 cuncta moenia exercitu circumvenit, legatis imperat ubi quisque curaret. deinde signo dato undique simul clamor ingens oritur 8 neque ea res Numidas terret: infensi intentique sine tumultu ma-
25 nent, proeUum incipitur. Romani pro ingenio quisque pars emi- 4 nus glande aut lapidibus pugnare, aUi succedere ac murum modo subfodere modo scalis aggredi, cupere proeUum in manibus fa- cere. contra ea oppidani in proxumos saxa volvere, sudes pila, 5 praeterea picem sulphure et taeda mixtam ardentia mittere. sed 6
80 ne illos quidem, qui procul manserant, timor animi satis muni- verat. nam plerosque iacula lormentis aut manu emissa volne- rabant parique periculo sed fama inpari boni atque ignavi erant.
Dum apud Zamam sic certatur, lugurlha ex inproviso ca- 58 stra hostium cum magna manu invadit, remissis qui in praesidio
85 erant et omnia magis quam proeUum expectantibus portam in- rumpit. at nostri repentino metu perculsi sibi quisque pro mo- 2 ribus consulunt: aUi fugere alii arma capere, magna pars volne- rati aut occisi. ceterum ex omni multitudine non ampUus qua- 3
14 acturos ex auctores P^ 16 gerunt PC, agunt C\\ 18 discedunt p, discedit P B 26 alii succedere ac PC, aUi euadere aut vel alii euadere uel succedere uel murum ascendere ac C deteriores || 28 proximos C, proximis PC \ 29 picem sulphure et teda • (fuit ceda *) mixta ardentia mittere P et sic fere C, nisi quod taedam (aut telaj et ardenti est in non nullis
74
C. SALLUSTI CRISPI
draginta memores nominis Romani gre^e facto locum cepere paiilo qiiam alii editiorem neque inde maxuma vi depelli quive- runt, sed tela eminus missa remittere, pauci in pluribus minus frustrari; sin Numidae propius adcessissent, ibi vero virtutem
4 ostendere et eos maxuma vi caedere fundere atque fugare. inte- 5 rim Metellus cum acerrume rem gereret, clamorem bostilem a tergo accepit, dein convorso equo animadvortiffugam ad se vor-
5 sum fieri: quae res indicabat popularis esse. igitur equitatum omnem ad castra propere misit ac statim C. Marium cum cohor- tibus sociorum, eumque lacrumans per amiciliam perque rem 10 publicam obsecrat, nequam contumeliam remanere in exercitu victore neve bostis inultos abire sinat. ille brevi mandata efficit.
6 at lugurtba munimento castrorum inpeditus, cum abi super val- him praecipitarentur, alii in angustiis ipsi sibi properantes offi-
7 cerent, multis amissis in loca munita sese recepit. Metellus in- 15 fecto negotio, postquam nox aderat, in castra cum exercitu revor-
59 titur. igiturposterodie, priusrquamadobpugnandum egrederetur, equitatum omnem in ea parte, qua regis adventus*erat, pro castris agitare iubet, portas et proxuma loca tribunis dispertit, deinde ipse pergit ad oppidum atque uti superiore die murum aggredi- 20
2 tur. interim lugurtba ex occulto repente nostros invadit. qui in proxumo locati fuerant, paulisper territi perturbantur, reli-
3 qui cito subveniunt. neque diutius Numidae resistere quivissent, ni pedites cum equitibus permixti magnam cladem in congressu facerent. quibus illi freti non, Hiti equestri proelio solet, sequi, 25 dein cedere, sed advorsis equis concurrere, inplicare ac pertur- bare aciem; ita expeditis peditibus suis hostis paene victos dare.
60 eodem tempore apud Zamam magna vi certabatur. ubi quisque legatus aut tribunus curabat, eo acerrume niti, neque alius in alio magis quam in sese spem habere pariterque oppidani agere : 90 obpugnare aut parare omnibus locis, avidius alteri alteros sau-
2 ciare quam semet tegere, clamor permixtus hortatione laetitia gemilu, item strepitus armorum ad caelum ferri, tela utrimque
3 volare. sed illi qui moenia defensabant, ubi hostes pauliim modo pugnam remiserant, intenti proelium equestre prospecta- 35
4 bant. eos, uti quaeque lugurthae res erant, laetos modo modo pavidos animadvorteres ac, sicuti audiri a suis aut cerni possent, monere alii ahi hortari aut manu significare aut niti corporibus
5 et ea huc et illuc quasi vitabundi aut iacientes tela agiiare. c|uod
4 frustrari PC, frustrati C || 6 clamorem C, clamorem uel (ti C pauci) tumultum PC \\1 accepit ex accedit P || 26 aduersi sequi PC^ aduersis equi corr, in P, aduersis equis in aliquot C jj 32 permixtus ex promixtus P || 37 possent ex possint P
DE BELLO lUGURTHINO
75
ubi Mario cognitum est — nam is in ea parte curabat — con- sulto lenius agere ac diffidentiam rei simulare, pati Numidas sine tumultu regis proehum visere. ita illis studio suorum adstrictis 6 repente magna vi murum aggreditur. et iam scalis egressi milites 5 prope summa ceperant, cum oppidani concurrunt, lapides ignem alia praeterea tela ingerunt. nostri primo resistere, deinde, ubi 7 unae atque alterae scalae conminutae, qui supersteterant ad- flicti sunl, ceteri quoquo modo potuere, pauci integri magna pars volneribus confecti abeunt. denique utrimque proehum 8
10 nox diremit.
Metellus, postquam videt frustra inceptum, neque oppidum 61 capi neque lugurtham nisi ex insidiis aut suo loco pugnam fa- cere et iam aestatem exactam esse, ab Zama discedit et in eis urbibus, quae ad se defecerant satisque munitae loco aut moeni-
15 bus erant, praesidia inponit. ceterum exercitum in provinciam, 2 quae proxuma est Numidiae, hiemandi gratia conlocat. neque 3 id tempus ex aliorum more quieti aut luxuriae concedit, sed quoniam armis bellum panim procedebat, insidias regi per amicos tendere et eorum perfidia pro armis uti parat. igitur \
20 Bomilcarem, qui Romae cum lugurtha fuerat et inde vadibus datis de Massivae nece iudicium fugerat, quod ei per maxumam amicitiam maxuma copia fallundi erat, multis pollicitationibus aggreditur. ac primo efficit uti ad se conloquendi gratia occultus 5 veniat, deinde fide data, si lugurtham vivom aut necatum sibi
25 tradidisset, fore ut illi senatus inpunitatem et sua omnia con- cederet, facile Numidae persuadet cum ingenio infido tum me- tuenti ne, si pax cum Romanis fieret, ipse per condiciones ad supphcium traderetur. is, ubi primum opportunum fuit, lugur- 62 tham anxium ac miserantem fortunas suas adcedit. monet atque
30 lacrumans obtestatur uti ahquando sibi hberisque et genti Numi- darum optume meritae provideat, omnibus proeliis sese victos, agrum vastatum, multos mortahs captos occisos, regni opes con- minutas esse; satis saepe iam et virtutem militum et fortunam templatam: caveat ne illo cunctante Numidae sibi consulant. his 2
85 atque talibus aliis ad deditionem regis animum inpellit. mittuntur 3 ad imperatorem legati, qui lugurtham imperata facturum dicerent ac sine ulla pactione sese regnumque suum in iUius fidem tradere.
3 illis a studio eorum P, corr, p \\ 9 abeunt in marg, p (sed a abscisso marg, periit), eunt P || 12 nisi C, niti PC, niti nisi C \\ 14 ad C, p in marg., Arus. p. 466 et p. 455, ab PC\\ 15 praesidia imponit ex prae»idie in- ponunt />|| 16 qua Mommsen Herm. 1, 42S \\ hiemandi ex hiemali P^ 21 clam post datis C inserunt (unus clamassive : post nece vel post indc inser. tinguli), om. P J de om. C deteriore^ \\ 27 ne si C, nisl PC, si C||3l meritae PC, merenti C
76
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO IDGURTHINO
77
4 Metellus propere cuDctos senatorii ordinis ex hibernis accersi iubet, eorum et aliorum, quos idoneos ducebat, consilium habet.
5 ila more maiorum ex consih decreto per legatos lugurthae im- perat argenti pondo ducenta milia, elephantos omnis, equorum
6 et armorum aliquantum. quae postquam sine mora facta sunt, 5
7 iubet omnis perfugas vinctos adduci. eorum magna pars, uti iussum erat, adducti, pauci, cum primum deditio coepit, ad
8 regem Bocchum in Mauretaniam abierant. igitur lugurtha, ubi armis virisque et pecunia spoliatus est, cum ipse ad imperandum Tisidium vocaretur, rursus coepit flectere animum suum et ex 10
9 mala conscientia digna timere. denique multis diebus per dubi- tationem consumptis, cum modo taedio rerum advorsarum omnia bello potiora duceret, interdum secum ipse reputaret quam gravis casus in servitium ex regno foret, multis magnis- que praesidiis nequiquam perditis de integro bellum sumit. 15
10 et Romae senatns de provinciis consultus Numidiam Metelio de- creverat.
63 Per idem tempus llticae forte C. Mario per hostias dis subpli-
canti magna atque mirabiha portendi haruspex dixerat: proinde, quae animo agitabat, fretus dis ageret, fortunam quam saepissume 20 2 experiretur, cuncta prospere eventura. at illum iam antea con- sulatus ingens cupido exagitabat, ad quem capiundum praeter vetuslatem famihae aha omnia abunde erant, industria probitas, mihtiae magna scientia, animus beUi ingens, domi modicus, lubi-
3 dinis et divitiarum victor, tantum modo gioriae avidus. sed 25 is natus et omnem pueritiam Arpini altus, ubi primum aetas militiae patiens fuit, stipendiis faciundis, non Graeca facun- dia neque urbanis munditiis sese exercuit: ita inter artis bonas
4 integrum ingenium brevi adolevit. ergo ubi primum tribunatum militarem a populo petit, plerisque faciem eius ignorantibus, 30
5 facile notus per omnis tribus declaratur. deinde ab eo magistratu alium post' alium sibi peperit semperque in potestatibus eo
6 modo agitabat, ut ampliore quam gerebat dignus haberetur. ta- men is ad id locorum tahs vir — nani postea ambitione prae- ceps datus est — adpetere non audebat. etiam tum ahos magi- 35 stratus plebs, consulatum nobihtas inter se per manus tra-
7 debat. novos nemo tam clarus neque tam egregiis factis erat,
1 accersi PC, accersiri C\\ 8 mauritaniam P || 9 cum C, dum PC, tum C\\l multis diebus ex mt\c ****** (ut videtur) P || 20 ageret C, agere PC II 22 capiundum ex cupiundum P || 23 uestustatem P || abunda P|| 25 et p, ac P II 26 aetas ex altus P| 28 munditiis ex militiis /»|| 31 facile] faclis Palmerius |1 34. 35 vir appetere non audebat nam — datus est « H 35 ad- petere] consulatum s, s. vel inser. pauci Cz || 37 egregiis PCy egregius C
quin is indignus illo honore et quasi poUutus haberetur. igitur ubi Marius haruspicis dicta eodem intendere videt, quo 64 cupido animi hortabatur, ab MeteUo petundi gratia missionem rogat. cui quamquam virtus gloria atque alia optanda bonis
5 superabant, tamen inerat contemptor animus et superbia, com- mune nobilitatis malum. itaque primum conmotus insolita re mirari eius consihum et quasi per amicitiam monere ne tam 2 prava inciperet neu super fortunam animum gereret: non omnia omnibus cupiunda esse, debere iUi res suas satis placere; postre-
10 mo caveret id petere a populo Romano, quod iUi iure negare- tur. postquam haec atque aha talia dixit neque animus Mari 3 flectitur, respondit, ubi primum potuisset per negotia pubhca, facturum sese quae peteret. ac postea saepius eadem postulanti 4 fertur dixisse, ne festinaret abire, satis mature illum cum filio
15 suo consulatum petilurum. is eo tempore contubernio patris ibidem mihtabat, annos natus circiter viginti. quae res Marium cum pro honore quem adfectabat tum contra MeteUum vehe- menter accenderat. ita cupidine atque ira pessumis consultori- 5 bus grassari, neque facto ulio neque dicto abstinere, quod modo
20 ambitiosum foret, mihtes quibus in hibernis praeerat laxiore imperio quam antea habere, apud negotiatores , quorum magna muUitudo Uticae erat, criminose simul et magnifice de beUo lo- qui: dimidia pars exercitus si sibi permitleretur, paucis diebus lugurtham in catenis habiturum ; ab imperatore consulto trahi,
25 quod homo inanis et regiae superbiae imperio nimis gauderet. quae omnia iUis eo firmiora videbantur, quia diuturnitate beUi 6 res familiaris conruperant et animo cupienti nihil satis festinatur. erat praeterea in exercitu nostro Numida quidam nomine Gauda, 65 Mastanabalis fihus Masinissae nepos, quem Micipsa testamento
30 secundum heredem scripserat, morbis confectus et ob eam cau- sam mente paulum inminuta. cui Metellus petenti more regum 2 ut sellam iuxta poneret, item postea custodiae causa turmam equi- tum Romanorum, utrumque negaverat: honorem, quod eorum more foret, quos populus Romanus reges appellavisset, prae-
35 sidium, quod contumeliosum in eos foret, si equites Romani sateUites Numidae traderentur. hunc Marius anxium aggreditur 3 atque hortatur ut contumeliarum in imperatorem cum suo auxi-
1 is om. P^ tnseruitp || 2 cum ante haruspicis inserunt PC, om. C \\ in- tendere uidet om, P, s. s, p \\1 primum post mirari iterant PC, om, ibidem C II 15 in contuberniop || 20 ambitionum P || 23 dimitteretur (i altera s, s,) P.ll 26 quia PC, quod C: cf, C, 20, 3 \\ 31 paulum PC, paululum C \\ 34 more PC, modo Cp 36 sateUites PC, sateUiti C \\ 37 imperatorem P, et ex C unus, in imperatorem vel imperatori C || suo exercitu (s, s, auxilio) P
78
C. SALLLSTI CRISPl
DE BELLO lUGURTHLNO
79
lio poenas pelat; homineni ob niorbos animo paruni valido se- cunda oratione extollit: illum regem, ingentem virum, Masinissae nepotem esse; si lugurtha captus aut occisus foret, imperium INumidiae sine mora hahiturum; id adeo mature posse evenire, si
4 ipse consul ad id bellum missus foret. itaque et illum et equites 5 Homanos mihtes et negotiatores, alios ipse plerosque pacis spes inpeUit, uti Romam ad suos necessarios aspere in Metellum de
5 bello scribant, Marium imperatorem poscant. sic ilH a multis mortahbus honestissuma sufTragatione consulatus petebatur. si- mul ea tempestate plebs, nobihtate fusa per legem Mamiliam, 10 novos extoliebat. ita Mario cuncta procedere.
66 Interim lugurtha postquam omissa deditione bellum incipit, cum magna cura parare omnia, festinare, cogere exercitum, civi- tatis quae ab se defecerant formidine aut ostentando praemia affectare, conmunire suos locos; arma tela ahaque, quae spe 15 pacis amiserat, reficere aut conmercari, servitia Romanorum ad- licere et eos ipsos, qui in praesidiis erant, pecunia temptare:
2 prorsus nihil intactum neque quietum pati, cuncta agitare. igitur Vagenses, quo Metellus initio lugurtha pacificante praesidium inposueral, fatigati regis suppliciis neque antea voluntate alienati, 20 principes civitatis inter se coniurant. nam volgus, uti plerumque solet et maxume Numidarum , ingenio mobih seditiosum atque discordiosum erat, cupidum novarum rerum, quieti el otio ad- vorsum. dein conpositis inter se rebus in diem tertium consti- tuunt, quod is festus celebratusque per omnem Africam ludum 25
3 et lasciviam magis quam formidinem ostentabat. sed ubi tem- pus fuit, centuriones tribunosque militaris et ipsum praefectum oppidi T. Turpihum Silanum alius alium domos suas invitant. eos omnis praeler Turpihum inter epulas obtruncant. postea milites palantis inermos, quippe in tali die ac sine imperio, ag- 30
4 grediuntur. idem plebes facit, pars edocti ab nobilitate, ahi studio talium rerum incitati, quis acta consihumque ignoranlibus lumul-
67 tus ipse et res novae satis placebant. Romani milites, inproviso metu incerti ignarique quid potissumum facerent, trepidare. arce oppidi, ubi signa et scuta erant, praesidium hostium, portae ante 35 clausae fuga prohibebant. ad hoc mulieres puerique pro tectis aedihciorum saxa et aha quae locus praebebat certatim mittere.
2 ita neque caveri anceps malum neque a fortissumis infirmissumo
1 animum i^y 6 pacis spes (vel spe) C, pauci spe /*, paucis spe p II 8 poscant ex poscunt PJillis multis a mortalibus P\\9 petabatur P II 25 celebratisque (u sup. \) P\\ 28 silatum ex selatum P\\ suas ex suoe Pjj 34 arce scripn: arcemi^C, ad arcem C || 36 fuga prohibebant scHpsi: fuga prohibebal P, fugam prohibebant C: cf. Jug, 18, 6 (aliter 107 1)
generi resisti posse : iuxta boni mahque strenui et inbelles inulti obtruncari. in ea tanta asperitate saevissumis Numidis et oppido 3 undique clauso Turpihus praefectus unus ex omnibus Italicis intactus profugil. id misericordiane hospitis an pactione aut casu 5 ila evenerit, parum comperimus: nisi, quia ilh in tanto malo tur- pis vita integra fama potior fuit, inprobus intestabilisque videtur.
Metellus, postquam de rebus Vagae actis comperit, paulisper 68 maestus ex conspectu abit. deinde ubi ira et aegritudo permixta sunt, cum maxuma cura ultum ire iniurias festinat. legionem, 2
10 cum qua hiemabat, et quam plurumos potest Numidas equites pariter cum occasu sohs expeditos educit et postero die circiter hora tertia pervenit in quandam planitiem locis paulo superiori- bus circumventam. ibi mihtes fessos itineris magnitudine et iam 3 abnuentis omnia docet oppidnm Vagam non amphus mille pas-
15 suum abesse: decere illos relicum laborem aequo animo pati, dum pro civibus suis, viris fortissumis atque miserrumis, poenas caperent. praeterea praedam benigne ostentat. sic animis eorum 4 adrectis equites in primo late, pedites quam artissume ire el • signa occultare iubet. Vagenses ubi animum advortere ad se 69
20 vorsum exercilum pergere, primo, uti erat res, Metellum esse rati portas clausere, deinde ubi neque agros vastari et eos, qui primi aderant, Numidas equites vident, rursum lugurtham arbi- . Irati cum magno gaudio obvii procedunt. equites peditesque 2 repente signo dato ahi volgum eflusum oppido caedere, ahi ad
25 portas festinare, pars turris capere: ira atque praedae spes am- plius quam lassitudo posse. ita Vagenses biduom modo ex per- 3 ^fidia laetati. civitas magna et opulens cuncta poenae aut praedae 4 •fuit. Turpilius, quem praefectum oppidi unum ex omnibus pro- fugisse supra ostendimus, iussus a Metello causam dicere post-
30 quam sese parum expurgat, condemnatus verberatusque capite poenas solvit: nam is civis e Latio erat.
Per idem tempus Bomilcar, cuius inpulsu lugurlha deditio- 70 nem, quam metu deseruit, inceperat, suspectus regi et ipse eum suspiciens novas res cupere, ad perniciem eius dolum quaerere,
35 die noctuque fatigare animum ; denique omnia temptando socium 2 sibi adiungit Nabdalsam, hominem nobilem, magnis opibus, ca-
4 an pactione aut /^7, an pactione an C|| 7 compaerat P\\ 8 ambit P B 9 festinanl car festinat P\\\\ postera PC, postero C\\\2 hora tertia />, ho- ram tertiam Cjj 18 late C, latere /V|| 23 obuio /^H 24 uolgum (ita P) vel uulgum PCpraeter deteriores duos qui uulgus || 25 irae pi 30 uerbera- tisque ru sup. \) P\\ 31 civis e Latio scHpsi: ciuis ex latio C (unus om, ciuis;, ciuis ex collatio P (sed ex *. *. et ifi mg. iterato m. 1) C (in arche- ry/iw Dlatio pro elatio scriptum erat): cf. Mommsen Stadtrechte p, 399 adn. 20 \\ 34 perniciem />, perneciem p \\ 36 carum Colerus: clarum PC
80
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
81
rum acceptumque popularibus suis, qui plerumque seorsum ab rege exercitum ductare et omnis rcs exequi solitus erat, quae lugurthae fesso aut maioribus adstricto superaverant. ex quo illi
3 gloria opesque inventae. igitur utriusque consilio dies insidiis
4 statuitur. cetera, uti res posceret, ex tempore parari placuit. Nab- 5 dalsa ad exercitum profectus, quem inter hiberna Romanorum
5 iussus habebat, ne ager inultis hostibus vastaretur. is postquam magnitudine facinoris perculsus ad tempus non venit metusque rem inpediebat, Bomilcar simul cupidus incepta patrandi et timore soci anxius, ne omisso vetere consilio novom quaereret, 10 litteras ad eum per homines fidehs mittit, in quis moUitiam socordiamque viri accusare, testari deos, per quos iuravisset, mo- nere, ne praemia Metelli in pestem convorteret. lugurthae exi- tium adesse, ceterum suane an Metelli virtute periret, id modo agitari; proinde reputaret cum animo suo, praemia an cruciatum 15
71 mallet. sed cum eae litterae adlatae, forte Nabdalsa exercito cor- 2 pore fessus in lecto quiescebat, ubi cognitis Bomilcaris verbis 8 primo cura, deinde, uti aegrum animum solet, somnus cepit. erat
ei Numida quidam negotiorum curator, fidus acceptusque et om-
4 nium consiliorum nisi novissumi particeps. qui postquam ad- 20 latas litteras audivit et ex consuetudine ratus opera aut ingenio
. suo opus esse, in tabernaculum introiit, dormiente illo epistulam super caput in pulvino temere positam sumit ac perlegit, dein
5 propere cognitis insidiis ad regem pergit. Nabdalsa paulo post experrectus ubi neque epistulam repperit et rem omnem uti act^ 25 erat cognovit, primo indicem persequi conatus, postquam id fru- stra fuit, lugurtham placandi gratia adcedit: dicit quae ipse para- visset facere perfidia clientis sui praeventa ; lacrumans obtestatur * per amicitiam perque sua antea fideliter acta , ne super tali sce-
72 lere suspectum sese haberet. ad ea rex aliter atque animo gere- 30 bat placide respondit. Bomilcare aliisque multis, quos socios insidiarum cognoverat, interfectis iram obpresserat, nequa ex
2 eo negotio seditio oreretur. neque post id locorum lugurthae dies aut nox ulla quieta fuit ; neque loco neque mortali cuiquam aut tempori satis credere, civis hostisque iuxta metuere, circumspec- 35 tare omnia et omni strepitu pavescere, alio atque alio loco saepe contra decus regium noctu requiescere, interdum somno excitus
3 superauenint in marg, p\n moUitiam PC, mollitiem C |i 12 te- stare P || 26 erat ex perfugis cognouit PC (nist quod unus et seruis alius ex seruis alius expertus^ : ex perfugis ex c. 73, 1 inlatum del, Kriiz \\ indie (e in ras.) P\\ 27 adcedit] cognouit P\\ 33 orerelur PC, oriretur C\ 34 antempori (ex -it) P\\ 36 atque alio z (?), om, PCz || 37 excitus pC, exercitus P, experrectus Diomedes p. 376, qui supra (c. 7/, 5) dictorum memor fuisse videtur
arreptis armis tumultum facere, ita formidine quasi vecordia ex- agitari.
Igitur Metellus, ubi de casu Bomilcaris et indicio patefacto 73 ex perfugis cognovit, rursus tamquam ad integrum bellum cuncta 5 parat festinatque. Marium, fatigantem de profectione, simul et 2 invitum et ofTensum sibi parum idoneum ratus, domum dimittit. et Romae plebes litteris , quae de Metello ac Mario missae erant, 8 cognitis volenti animo de ambobus acceperant. imperatori nobi- 4 litas, quae antea decori fuit, invidiae esse, at illi alteri generis hu-
10 militas favorem addiderat. ceterum in utroque magis studia par- tium quam bona aut mala sua moderata. praeterea seditiosi ma- 5 gistratus volgum exagitare, Metellum omnibus contionibus capitis arcessere, Mari virtutem in maius celebrare. denique plebes sic 6 accensa, uti opifices agrestesque omnes, quorum res fidesque in
15 manibus sitae erant, relictis operibus frequentarent Marium et sua necessaria post illius honorem ducerent. ita perculsa nobi- 7 litate post multas tempestates novo homini consulatus mandatur. et postea populus a tribuno plebis T. Manlio Mancino rogatus quem vellet cum lugurtha bellum gerere, frequens Marium iussit.
20 sed paulo decreverat: ea res frustra fuit.
Eodem tempore lugurtha amissis amicis, quorum plerosque 74 ipse necaverat, ceteri formidine pars ad Romanos alii ad regem Bocchum profugerant, cum neque bellum geri sine administris posset et novorum fidem in tanta perfidia veterum experiri peri-
25 culosum duceret, varius incertusque agitabat. neque illi res neque consilium aut quisquam hominum satis placebat. itinera praefectosque in dies mutare, modo advorsum hostis, interdum in sohtudines pergere, saepe in fuga ac post paulo in armis spem habere, dubitare virtuti an fidei popularium minus crederel: ita
30 quocumque intenderat res advorsae erant. sed inter eas moras 1 repente sese Metellus cum exercitu ostendit. Numidae ab lugurtha
6 inuitum PC, inuisum », in marg. | dimittit ex dimittet P^l ple- bes ex plebis P \\ 9 illi ex illa P\\\l exagitare PC, excitare C j| 13 plebes C, plebs /^ II 14 accensa ex accense P || agretisque -P || 15 erunt P\ frequen- tarentur P^ 17 pos P\ consulatus mandatur ex consulatumundat u/*|| 18 praenomen t. est iii P duobusque vel tribus C, om. 7'eliqui (in uno per- bono c. extare nunc constat Gerlachium falso testari); Gaium vocant Gell. 7 (6), 11,2 Prisc. vol. II p. 382 \\ 19 iussit] decreuit uoluit *. *. p: cf ad 40, 3 II 20 sed paulo decreuerat PC, ex z optimus, sed senatus paulo (vel paulo decloj decreuerat C deteriores, z, sed paulo ante senatus me- tello numidiam decreuerat (vel similiter) z: de eis quae exdderint cf. Mommsen H. R. 2«, 146 \\ 24 experiri ex expetiri P\\ 25 deduceret P \ uarius C, uanus PC || 26 homnium P, hominium p, hominum vel omnium C Ij placebat ex placebit C \\ 27 mature P || 29 an] ac P \\ fidei PC, fide C II 30 moras ex mores P
Sallustius. Ed. III.
6
82
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
83
3 pro tempore parati iDstructique, dein proelium incipilur. qua in parte rex pugnae adluit, ibi aliquamdiu certatum, ceteri eius omnes miiites primo congressu pulsi fugatique. Romani signo- rum et armorum aliquanto numero, hostium paucorum potiti: nam ferme Numidis in omnibus proeliis magis pedes quam arma 5 tuta sunt.
75 Ea fuga lugurtha inpensius modo rebus suis diffidens cum
perfugis et parte equitatus in soHtudines, dein Thalam pervenit, m oppidum magnum atque opulentum, ubi plerique thesauri
2 fihorumque eius multus pueritiae cuhus erat. quae postquam lo Metello conperta sunt, quamquam inter Thalam flumenque pro- xumum in spatio milium quinquaginta loca arida atque vasta esse cognoverat, lamen spe patrandi belh, si eius oppidi potitus foret, omnis asperitates supervadere ac naturam etiam vincere aggre-
3 ditur. igitur omnia iumenta sarcinis levari iubet nisi fruraento 15 dierum decem, ceterum utris modo et aha aquae idonea portari.
4 praeterea conquirit ex agris quam plurumum potest domiti pe- coris. eo inponit vasa cuiusque modi, sed pleraque lignea
5 conlecla ex tuguriis Numidarum. ad hoc finitumis imperat, qui
se post regis fugam Metello dederant, quam plurumum quisque 20 aquae portaret. diem locumque, ubi praesto fuerint, praedicit,
6 ipse ex flumine, quam proxumam oppido aquam esse supra dixi- mus, iumenta onerat: eo modo instructus ad Thalam proficisci-
T tur. deinde ubi ad id loci ventum , quo Numidis praeceperat, et
castra posita munitaque sunt, tanta repente caelo missa vis aquae 25 8 dicitur, ut ea modo exercitui satis superque foret. praeterea conmeatus spe amphor, quia Numidae, sicuti plerique in nova y deditione, officia intenderant. ceterum mihtes religione pluvia magis usi, eaque res multum animis eorum addidit. nam rati sese dis inmortahbus curae esse. deinde postero die contra opinio- ao 10 nem lugurthae ad Thalam perveniunt. oppidani, qui se locorum asperitate munitos crediderant, magna atque insolita re perculsi, 76 nihilo segnius belium parare idem nostri facere. sed rex nihil lam infectum Metello credens, quippe qui omnia, arma tela locos tempora, denique naturam ipsam ceteris imperitantem industria 35 vicerat, cum hberis et magna parte pecuniae ex oppido noctu profugit, neque postea in ullo loco amphus uno die aut una
4 et post armorum iterant PC \\ 5 numidis PC, numidas C 11 6 tula sunt PC, tutata sunt vel lutarunt C || 9 epulentUMbi qu^e repulentum ii quae 7ion epuientu ubique fuuse videtur) />, ubi vel ibique C praeter unum in gwo ubique II 11 comperta ea? conposita P \\ 18 eo PC, eoque C || 19 luguris
" V^^T^l ^' ^".'"^ ^' ^^'^"' ^'^'^- il 22 supra om, />|| 24 quo C, quod PC\\ 32 aspentate />, aspiretate p \\ 33 innichilo signius P
nocte moratus simulabat sese negoti gratia properare. ceterum proditionem timebat, quam vilare posse celeritate putabat; nam talia consilia per otium et ex opportunitate capi. at Metellus, 2 ubi oppidanos proelio intentos, simul oppidum et operibus et 5 loco munilum videt, vallo fossaquc moenia circumvenit. dein- 3 de locis ex copia maxume idoneis vineas agere, aggerem iacere et super aggerem inpositis turribus opus et administros tu- tari. contra haec oppidani festinare parare, prorsus ab utrisque 4 nihil relicum fieri. denique Romani multo ante labore proeliisque 5
10 fatigati, post dies quadraginta quam eo ventum erat, oppido modo
potiti, praeda omnis ab perfugis conrupta. ei postquam murum 6 ^ arietibus feriri resque suas adflictas vident, aurum atque argen- tum et alia quae prima ducuntur domum regiam conportant. ibi vino et epulis onerati illaque et domum et semet igni conrum-
15 punt et quas victi ab hostibus poenas metuerant, eas ipsi volen- tes pependere.
Sed pariter cum capta Thala legati ex oppido Lepti ad Me- 77 tellum venerant orantes uti praesidium praefectumque eo mitte- ret: Hamilcarem quendam hominem nobilem factiosum novis
20 rebus studere , advorsum quem neque imperia magistratuum ne- que leges valerent. ni id festinaret, in summo periculo suam salutem , illorum socios fore. nam Leptitani iam inde a prin- 2 cipio belh lugurthini ad Bestiam consulem et postea Romam mi- serant amicitiam societatemque rogatum. deinde ubi ea inpe- 3
25 trata, semper boni fideiesque mansere et cuncta a Bestia Albino Metelloque imperata nave fecerant. itaque ab imperatore facile 4 quae petebant adepti. emissae eo cohortes Ligurum quattuor et C. Annius praefectus. id oppidum ab Sidoniis conditum est, 78 quos accepimus profugos ob discordias civihs navibus in eos lo-
30 cos venisse, ceterum situm i»>ter duas Syrtis, quibus nomen ex re inditum. nam duo sunt s aus prope in extrema Africa inpa- 2 res magnitudine pari natura. quorum proxuma terrae praealta sunt , cetera , uti fors tuht , alta alia alia in tempestate vadosa. nam ubi mare magnum esse et saevire ventis coepit, hmum ha- 3
35 renamque et saxa ingentia fluctus trahunt: ita facies locorum cum ventis simul mutatur, Syrtes ab tractu nominatae. eius 4 civitatis hngua modo cpnvorsa conubio Numidarum, legum cul- tusque pleraque Sidonica, quae eo facihus retinebant, quod pro-
5 dein duobus locis P et sic vel deinde duobus locis C singuli, deinde iubet locis C plerique (?), correxit Cortius || 6 uineas agere aggerem iacere Cortius , uineas agere superque es aggere miacare PC || 23 iugurthini del. Linker \ 25 manserere P | 26 naue PC (unus gnaue^, naui C\\ 28 ab (ex ob; sidonis P\\ 33 alia alia z, aha PC\\ 34 marum P
6*
i I
81
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHlNO
85
5 cul ab imperio regis aetatem agebant. inter illos et frequentem Numidiam multi vastique loci erant.
79 Sed quoniam in eas regiones per Leptitanorum negotia ve- nimus, non indignum videtur egregium atque mirabile facinus duorum Carthaginiensium memorare: eam rem nos locus admo- 5
2 nuit. qua tempestate Carthaginienses pleraque Africa imperita-
3 bant, Cyrenenses quoque magni atque opulenti fuere. ager in medio harenosus, una specie: neque flumen neque mons erat, qui finis eorum discerneret. quae res eos in magno diuturnoque
4 bello inter se habuit. postquam utrimque legiones item classes 10 saepe fusae fugataeque, et alteri alteros aliquantum adtriverant, veriti ne mox victos victoresque defessos alius aggrederetur, per* indutias sponsionem faciunt, uti certo die legati domo proficisce- rentur: quo in loco inter se obvii fuissent, is communis utriusque
5 populi finis haberetur. igitur Carthagine duo fratres missi, qui- 15 bus nomen Philaenis erat, maturavere iter pergere. Cyrenenses tardius iere. id socordiane an casu acciderit parum cognovi.
6 ceterum solet in illis locis tempestas haud secus atque in mari retinere. nam ubi per loca aequalia et nuda gignentium ventus coortus harenam humo excitavit, ea magna vi agitata ora oculos- 20
7 que implere solet, ila prospectu impedito morari iter. postquam Cyrenenses aliquanto posteriores se esse vident et ob rem con- ruptam domi poenas metuunt, criminari Carthaginiensis ante tempus domo digressos conturbare rem, denique omnia malie
8 quam vicli abire. sed cum Poeni aliam condicionem, tantum 25 modo aequam, peterent, Graeci optionem Carthaginiensium fa- ciunt , ut vel ilii , quos finis populo suo peterent , ibi vivi obrue- rentur , vel eadem condicione sese quem in locum vellenl pro-
9 cessuros. Philaeni condicione probata seque vitamque suam rei
10 publicae condonavere : ita vivi obruti. Carthaginienses in eo loco 30 Philaenis fratribus aras consecravere aliique illis domi honores instituti. nunc ad rem redeo.
80 lugurlha postquam amissa Thala nihil satis firmum contra Metellum putat, per magnas solitudines cum paucis profectus, pervenit ad Gaetulos, genus hominum fcrum incultumque et 85
2 eo tempore ignarum nominis Romani. eorum multitudinem in
4 non dignum P || mirabile PC^ memorabiie (in duobus m, 2 et mira- bile a prima) C \\ facimus P\\ b nos locus PC^ locus nos C deieriores: nos delevit Cortius \\ 6 pleraque africa unus duove C, Arusianusp. 48 1, plerae- que africae PC, pierique vel plereque (corr. plerique^ pauci C] 11 fuisse P\\n delegati y^|| 15 quibs ex cuius P, quibus C\\ 16 phi^lenes P, philenes vel philaenes C \\ 20 ora oculosque ex oraculosque P [ 22 ali- quanto ex aliquando P^ib abire ex haberc Pl poeni aliam ex poeni- liam P, peniliam in marg, p \\ 27 peterenlur P \\ 29 phileni g regi p. P
unum cogit ac paulatim consuefacit ordines habere, signa sequi, imperium observare, item alia militaria facere. praeterea regis 8 Boccbi proxumos magnis muneribus et maioribus promissis ad studium sui perducit, quis adiutoribus regem aggressus inpellit
5 uti advorsus Romanos bellum incipiat. id ea gratia facilius pro- 4 niusque fuit, quod Bocchus initio huiusce belli legatos Romam miserat foedus et amicitiam petitum, quam rem opportunissu- ^5 mam incepto bello pauci impediverant caeci avaritia, quis omnia honesta atque inhonesta vendere mos erat. etiam antea lugur- 6
10 thae filia Bocchi nupserat. verum ea necessitudo apud Numidas Maurosque levis ducitur, quia singuli pro opibus quisque quam plurumas uxores, denas ahi alii pluris habent, sed reges eo am- plius. ita animusmultitudine distrahitur: nuUa prosocia optinet, 7 pariter omnes viles sunt. igitur in locum ambobus placitum Sl
15 exercitus conveniunt. ibi fide data et accepta lugurtba Bocchi animum oratione accendit: Romanos iniustos, profunda avaritia communis omnium hostis esse; eandem illos causam belli cuni Boccho habere, quam secum et cum ahis gentibus, lubidineni imperitandi, quis omnia regna advorsa sint. tum sese, paulo ante
20 Carthaginiensis, item regem Persen, post uti quisque opulentissu- mus videatur, ita Romanis hostem fore. eis atque aliis talibus 2 dictis ad Cirtam oppidum iter constituunt, quod ibi [Q.J Metellus praedam captivosque et inpedimenta locaverat. ita lugurtha 3 ratus aut capta urbe operae pretium fore aut, si dux Romanus
25 auxilio suis venisset, proelio sese certaturos. nam callidus id 4 modo festinabat, Bocchi pacem inminuere, ne moras agitando aliud quam bellum mallet.
Imperator postquam de regum societate cognovit, non te- 82 mere neque, uti saepe iam victo lugurtha consueverat, omnibus
80 locis pugnandi copiam facit. ceterum haud procul ab Cirta ca- stris munitis reges opperitur, melius esse ratus cognitis Mauris, quoniam is novos hostis adcesserat, ex commodo pugnam fa- cere. interim Roma per litteras certior fit provinciam Numidiam 2 Mario datam, nam consulem factum ante acceperat. quibus rebus
85 supra bonum aut honestum perculsus, neque lacrumas tenere
5 aducrsus PC, aduersum C \\ 8 beUi P \\ 10 filia bocchi C, filia (di s. s. P) boccho PC, Nonius p. 353 || numidas ex numidos P\\ 13 nulla pC, nuUam PC \ optinet (ex obt> P, obtinet vel obtinent C || 18 et cum aliis bis scripta semel expuncta in P^ lubidine P^ 20 persen* P, perscm vel perscn C | 22 iter conslituunt s. s. in P J ibi q. (vel quintus> (7, ibique /Y7 1 24 operae pretium PC ex quibus unus om. operae || dux romanus PCy dux om. aut s. i. C || 26 moras C, mox PC || 32 fecere ex faecere P II 34 quibns PC, quis C || 35 aut PC, atque C \\ tenere ex timere P
86
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
87
neque moderari linguam , vir egregius in aliis artibus nimis mol- 3 liter aegritudinem pati. quam rem alii in superbiam vortebant, alii bonum ingenium contumelia accensum esse, multi, quod iam parta victoria ex manibus eriperetur. nobis satis cognitum est illum magis honore Mari quam iniuria sua excruciatum neque 5 tam anxie laturum fuisse, si adempla provincia alii quam Mario 83«traderetur. igitur eo dolore inpeditus et quia stultitiac videbatur alienam rem periculo suo curare, legatos ad Boccbum mittitpostu- latum, ne sine causa bostis populo Romano fieret: babere tum magnam copiam societatis amicitiaeque coniungendae, quae po- lo tior bello esset, et quamquam opibus suis confideret, tamen non debere incerta pro certis mutare: omne bellum sumi facile, cete- rum aegerrume desinere; non in eiusdem potestate initium eius et finem esse; incipere cuivis, etiam ignavo licere, deponi, cum victores velint; proinde sibi regnoque suo consuleret, neu floren- 15 tis res suas cum lugurtbae perditis misceret. ad ea rex satis
2 placide verba facit: sese pacem cupere, sed lugurtbae fortuna- rum misereri; si eadem illi copia fieret, omnia conventura.
3 rursus imperator contra postulata Boccbi nuntios mittit; ille probare partim, alia abnuere. eo modo saepe ab utroque missis 20 remissisque nuntiis tempus procedere et ex MetelH voluntate bellum intactum trahi.
84 AtMarius, ut supra diximus, cupientissuma plebe consul
factus, postquam ei provinciam Numidiam populus iussit, antea iam infestus nobilitati, tum vero multus atque ferox instare, 25 singulos modo modo univorsos laedere, dictitare sese consula- tum ex victis ilhs spolia cepisse, alia praeterea magnifica pro se
2 et iUis dolentia. interim quae bello opus erant prima habere, postulare legionibus supplementum, auxilia a populis et regibus sociisque arcessere, praeterea ex Latio fortissumum quemque, 30 plerosque militiae paucos fama cognitos accire et ambiundo
3 cogere homines emeritis stipendiis secum proficisci. neque illi senatus, quamquam advorsus erat, de ullo negotio abnuere aude- bat. ceterum supplementum etiam laetus decreverat, quia neque plebi militia volenti putabatur et Marius aut belli usum aut studia 35 volgi amissurus. sed ea res frustra sperata: tanta lubido cum
4 Mario eundi plerosque invaserat. sese quisque praeda locupletem
1 artibus ex artubus P \\ moUite -P || 3 quo iam ex quodam P || 5 honere P || 6 alii qu* mario (eras. a) C\\ 10 magnam copiam ex magnum copium P\\ 14 cuiuis ex cuius P\ 17 facit ex fuit P|| 22 intractum P \\ 30 sociisque arcessere PC (quorum altgiiot accersere vel accersire); so- ciis arcessere Siesbye, prob. Madv. Adv. 2, 292 || 35 militia C, roilitiam PCl uolenti PC, uolente C\\ putabantur P|| sludia ex dubia P
fore, victorem domum rediturum alia huiuscemodi animis trahe- bant, et eos non paulum oratione sua Marius adrexerat. nam 5 poslquam omnibus quae postulaverat decretis milites scribere volt, hortandi causa, simul et nobilitatem uti consueverat exagi-
5 tandi. contionem populi advocavit. deinde hoc modo disseruit.
'Scio ego, Quirites, plerosque non eisdem artibus imperium 85 a vobis petere et postquam adepti sunt gerere; primo industrios supplices modicos esse, dein per ignaviam et superbiam aetatem a<^ere. sed mihi contra ea videtur. nam quo pluris est uniyorsa 2
10 res publica quam consulatus aut praetura, eo maiore cura illam administrari quam liaec peti debere. neque me fallit, quantum 3 cum maxumo benificio vostro negoti sustineam. bellum parare simul et aerario parcere, cogere ad militiam eos quos nolis ofl*endere, domi forisque omnia curare et ea agere inter invidos
15 occursantis factiosos, opinione, Quirites, asperius est. ad hoc 4 alii si deliquere, vetus nobilitas, maiorum fortia facta, cognato- nim et adlinium opes, muUae chentelae, omnia haec praesidio adsunt: mihi spes omnes in memet sitae, quas necesse est virtute et innocentia tutari. nam alia infirma sunt. et illud intellego, 5
20 Quirites, omnium ora in me convorsa esse, aequos bonosque fa- vere, quippe mea bene facta reipublicaeprocedunt, nobilitatemlo- cum invadendiquaerere. quomihiacriusadnitimdum estulineque 6 vos capiamini el illi frustra sint. ita ad hoc aetatis a pueritia fui, 7 uti omnis labores et pericula consueta habeam. quae ante vostra 8
25 benificia gratuito faciebam, ea uti accepta mercede deseram non estconsihum, Quirites. iUis difficile est in potestatibus tempe- 9 rare, qui per ambitionem sese probos simulavere; mihi, qui om- nem aetatem in optumis artibus egi, bene facere iam ex consue- tudine in naturam vortit. beUum me gerere cum lugurtha iussi- 10
30 stis, quam rem nobilitas aegerrume tulit. quaeso, reputate cum animis vostris, num id mutare melius sit, siquem ex iUo globo nobilitatis ad hoc aut aliud tale negotium mittatis, hominem ve- teris prosapiae ac multarum imaginum et nuUius stipendi : scUicet ut in tanta re ignarus omnium Irepidet festinet sumat aliquem
4 consueuerat P \\ 9 quo PC, quanto F: idem olim p in marff, scrip- sisse indicat piinctum super q pictum; nunc periit || 10 illa ^l 12 bene- ficio uestro PC, uestro beneficio rC\\ negolii ex negotii />|| sustineo P fortasse recte \\ 13 et om, F|| 21 beneficia in remp. ^, beneficia r?; ^n mir, p tesle fVirzio || 24 labores et pericula PfC, et om, ^ II 29 uerti F\\ iusisistis quem P\\ 30 quaesore|reputate />|1 31 id mutare P/fC, id mutarire/ mulare id C (cf. § 28) J 31 melius sit siquem - 33 stipendi «cilicet — p 88, 1 sui ; ita distinxit post alios Madvig Adv, 2, 292 \\ 32 aot (ex aud; aliud (, s. ad s. s, p) P \\ 33 ac PC, aut C, om. V, Prisc, voL II p, 221 II et PFC, ac Prisc. I, c, et p. 360
88
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO ILGURTHINO
89
11 ex populo monitorem offici sui. ita plerumque evenit ut quem
12 vos imperare iussistis, is imperatorem alium quaerat. atque ego scio, Quirites, qui postquam consules facti sunt et acta maiorum et Graecorum militaria praecepta legere coeperint, praeposteri homines: nam gerere quam fieri tempore posterius, re atqueusu 5
13 prius est. conparate nunc, Quirites, cum illorum superbia me hominem novom. quae illi audire aut legere solent, eorum par- tem vidi , alia egomet gessi ; quae iUi litteris ea ego militando di-
14 dici. nunc vos existumate facta an dicta pluris sint. contemnunt novitatem meam , ego illorum ignaviam ; mihi fortuna , illis pro- 10
15 bra obiectantur. quamquamego naluram unam et communem om-
16 nium existumo, sed fortissumum quemque generosissumum. ac si iam ex patribus Albini aut Bestiae quaeri posset, mene an illos ex se gigni maluerint, quid responsuros creditis, nisi sese liberos
17 quam optumos voluisse? quodsi iure me despiciunt, faciant idem 15
18 maioribus suis, quibus, uli mihi, ex virtute nobilitas coepit. in- vident honori meo : ergo invideant labori innocentiae periculis
19 etiam meis, quoniam per haec illum cepi. verum homines con- rupti superbia ita aetatem agunt, quasi vostros honores con-
20 temnant; ita hos petunt, quasi honeste vixerint. ne illi falsi sunt, 20 qui divorsissumas res pariter expectant , ignaviae voluptatem el
21 praemia virtutis. atque etiam, cum apud vos aut in senatu verba faciunt, pleraque oratione maiores suos extollunt, eorum fortia
22 facta memorando clariores sese putant. quod contra est. nam quanto vita illorum praeclarior, tanto horum socordia flagitiosior. 25
28 et profecto ita se res habet: maiorum gloria posteris quasi lumen
24 est, neque bona neque mala eorum in occuUo patitur. huiusce rei ego inopiam fateor, Quirites, verum, id quod multo prae-
25 clarius est, meamet facta mihi dicere licet. nunc videte quam iniqui sint. quod ex aliena virtute sibi adrogant, id mihi ex mea 30 non concedunt, scihcet quia imagines non habeo et quia mihi nova nobilitas est, quam certe peperisse melius est quam accep-
26 tam conrupisse. equidem ego non ignoro, si iam mihi responde- re vehnt, abunde illis facundam et conpositam orationem fore. sed
in vostro maxumo benificio cum omnibus locis me vosque male- 35 dictis lacerent, non placuit reticere, nequis modestiam in con-
2 imperare PC^ imperatorem FCp in marg. (superest e A^ || is impe- ratorem PC, is sibi imperatorem f^C \\ 7 aut rC, et PC\\ 11 obiectantur PC^ obiciuntur p, s, *., FC \\ 12 generosissimum ex generosissime P \\ 13 patri- bus PC, matre F^ posset PCy possit f 0 15 faciant fC, faciunt PC || item y\l 18 haec per illa F\\ 25 illorum uita P\\ honorum P\\ 26 habet PC, habent rC || 27 neaue mala neque bona r || 28 fateor Fz, patior PC I 34 abeunde P|| facundam PC, facundiam f^C |I 35 uTo maximo beneficio P, maximo uestro beneficio f^C || 35 me uosque PC, meque uosque F
scientiam duceret. nam me quidem ex animi mei sententia nulla 27 oratio laedere potest. quippe vera necesse est bene praedicent, falsa vita moresque mei superant. sed quoniam vostra consiUa 28 accusantur, qui mihi summum honorem et maxumum negotium 5 inposuistis, etiam atque etiam reputate, num eorum paenitendum sit. non possum fidei causa imagines neque triumphos aut con- 29 sulatus maiorum meorum ostentare, at, si res postulet, hastas vexillum phaleras aha militaria dona, praeterea cicatrices advorso corpore. hae sunt meae imagines, haec nobilitas, non hereditate 30
10 rehcta, ut illa illis, sed quae ego meis plurumis laboribus et peri- culis quaesivi. non sunt conposita verba mea: parvi id facio. 31 ipsa se virtus satis ostendil. illis artincio opus est, ut turpia facta oratione tegant. neque litteras Graecas didici: parum placebat 32 eas discere, quippe quae ad virtutem doctoribus nihil profuerant.
15 at illa multo optuma rei pubHcae doctus sum hostem ferire, 33 praesidium agitare, nihil metuere nisi turpem famam, hiemem et aestatem iuxta pati, humi requiescere, eodem tempore inopiam et laborem tolerare. his ego praeceptis milites hortabor, neque 34 illos arte colam, me opulenter, neque gloriam meam laborem
20 iilorum faciam. hoc est utile, hoc civile imperium. namque cum 35 tute per mollitiam agas , exercitum supplicio cogere, id est do- minum, non imperatorem esse. haec atque talia maiores vostri 36 faciundo seque remque pubHcam celebravere. quis nobilitas 37 freta, ipsa dissimilis moribus, nos illorum aemulos contemnit, et
25 omnis honores non ex merito, sed quasi debitos a vobis repetit. ceterum homines superbissumi procul errant. maiores eorum 38 omnia quae licebat illis reliquere, divitias imagines memoriam sui praeclaram, virtutem non reliquere, neque poterant: ea sola neque datur dono neque accipitur. sordidum me et incultis mori- 39
30 bus aiunt, quia parum scite convivium exorno neque histrionem ullum neque pluris preti cocum quam vilicum habeo. quae mihi lubet confiteri , Quirites. nam ex parente meo et ex ahis sanctis 40 viris ita accepi: munditias mulieribus, laborem viris convenire, omnibusque bonis oportere plus gloriae quam divitiarum esse;
1 mei PFC, om, C \\ 2 praedicent Pf^C, praedicet C \\ 3 falsa />^C, fal- sum C 11 superent ex superant -P || 5 numerorum ^ | 9 corpore PC, pec- tore Fpy ex C unus || non] ne P \\ 10 ego meis PC, egometf/^C, quorum unus egomet meis || 11 parui f^py Noniusp, 260, parum PC (ex vs, 13): cf, Madvigius in Cic, de fin. p, 781 || 14 profuerant PC, profuerunt FC, in marg.p || 16 praesidia PC, praesidium Fj idem olim p in marg. scripsisse (superest g) indicat punctum super a extr. pictum || 18 ego f^C, ergo PC\\ 20 namque PCy nam f" g 21 mollitiam FC, mollitiem PC \\ 22 talia C, alia Pf^CW 27 relinquere P\\ 29 incultis PC, incultum fC\\ 31 libet mihi f^ II 33 laborem uiris PC, uiris laborem f^C \\ 34 omnibusque bonis f^C, que bonis om, P, bonis om, C
90
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
91
41 arma, non supelleclilem decori esse. quin ergo quod iuvat, quod carum aestumant, id semper faciant, ament potent: uhi adule- scentiamhabuereibi senectutem agant, in conviviis, dediti ventriel turpissumae parti corporis. sudorem pulverem et alia talia relin-
42 quant nobis, quibus illa epulis iucundiora sunt. verum non ita 5 est. nam ubi se flagitiis dedecoravere turpissumi viri, bonorum
43 praemia ereptum eunt. ita iniustissume luxuria et ignavia pes- sumae artes, illis qui coluere eas nihil officiunt, rei pubhcae inno-
44 xiae cladi sunt. nunc quoniam illis, quantum mei mores, non illo-
45 rum flagitia poscebant, respondi, pauca de re publica loquar. pri- 10 mum omnium de Numidia bonum habete animum, 0»irites. nam quae ad hoc tempus lugurtham tutata sunt, omnia removistis, ava- ritiam inperitiam atque superbiam. deinde exercitus ibi est loco-
46 rum sciens, sed mehercule magis strenuus quam felix. nam
47 magna pars eius avaritia aut temeritate ducum adtrita est. quam 15 ob rem vos, quibus militaris aetas est, adnitimini mecum et ca- pessite rem publicam neque quemquam ex calamitate aliorum aut imperatorum superbia metus ceperit. egomet in agmine aut
in proelio consultor idem et socius periculi vobiscum adero,
48 meque vosque in omnibus rebus iuxta geram. et profecto dis 20 iuvantibus omnia matura sunt, victoria praeda laus. quae si dubia aut procul essent, tamen omnis bonos rei publicae subve-
49 nire decebat. etenim nemo ignavia inmortalis factus est neque quisquam parens liberis uti aeterni forent optavit, magis uti boni
50 honestique vitam exigerent. plura dicerem, Quirites, si timidis 25 virtutem verba adderent. nam strenuis abunde diclum puto.^
86 Huiuscemodi oratione habita Marius, postquam plebis ani-
mos arrectos videt, propere conmeatu stipendio armis ahisque utilibus navis onerat, cum his A. Manlium legatum proficisci
2 iubet. ipse interea milites scribere, non more maiorum neque 30 ex classibus, sed uti cuiusque lubido erat, capite censos pleros-
3 que. id factum alii inopia bonorum alii per ambitionem consulis memorabant, quod ab eo genere celebratus auctusque erat, et ho- mini potentiam quaerenti egentissumusquisqueopportunissumus, cui neque sua cara, quippe quae nulla sunt, et omnia cum pretio 35
4 honestavidentur. igiturMariuscumaliquantomaiorenumero,quam
3 agant ex habeni p || conniuis V\ 4 puluerem PC: om, Fz, s. s. op- timus ex z (sic: erratum in ed. priore) || 6 flagitiis />C, omnibus flagriiiis r, flagiiiis omnibus z || uiri om. ^|1 9 mei mores PVC, mores mei C|| 11 bonum habete (^habetote pauciC) animum /^C, bonum animum habeief^J 1 3 aique PFC, om. C || 14 sed et F\\ mehercule PC, mehercules FC \\ 18 aut PFC, om. C II 19 periculis F \\ 22 subuenire rei publicae F \\ 23 nemo igna- uia PFC, ignauia i\tmo pC\ 24 uti boni PC, ui boni FC\\ 28 aliisque PC, que o»i.C||30 nec e«||31 ui libido cuiusque Gellius 16, 10, 16pb cara PCy curae C
decretum erat, in Africam profectus paucis diebus Uticam advehi- tur. exercitus ei traditur a P. Kutilio legato. nam Metellus con- 5 spectum Marifugerat, ne videret ea quae audita animustolerare ne- quiverat. sed consul expletis legionibus cohortibusque auxiliariis 87 5 in agrum fertilem et praeda onustum proficiscitur, omnia ibi capta militibus donat, dein castella et oppida natura et viris parum munita aggreditur, proelia multa, ceterum levia, alia aliis locis facere. interim novi miHtes sine metu pugnae adesse , videre fu- 2 gientis capi aut occidi, fortissumum quemque tutissumum, armis
10 libertatem patriam parentesque et alia omnia tegi, gloriam atque divitias quaeri. sic brevi spatio novi veteresque coaluere et vir- 3 tus omnium aequalis facta. at reges ubi de adventu Mari co- 4 gnoverunt, divorsi in locos difficilis abeunt. ita lugurtliae placue- rat speranti mox effusos hostis invadi posse, Romanos sicuti ple-
15 rosque remoto metu laxius licentiusque futuros. Metellus interea 88 Romam profectus contra spem suam laetissumis animis excipitur, plebi patribusque, postquam invidia decesserat, iuxta carus. sed 2 Marius inpigre prudenterque suorum et hostium res pariter ad- tendere, cognoscere quid boni utrisqne aut contra esset, explo-
20 rare itinera regum, consilia et insidias eorum antevenire, nihil apud se remissum neque apud illos tutum pati. itaque et Gaetu- 3 los et lugurtham ex sociis nostris praedas agentis saepe aggressus in itinere fuderat, ipsumque regem haud procul ab oppido Cirta armis exuerat. quae postquam gloriosa modo neque belli 4
25 patrandi cognovit, statuit urbis, quae viris aut loco pro hostibus et advorsum se opportunissumae erant singulas circumvcnire : ita lugurtham aut praesidiis nudatum, si ea pateretur, .... aut proelio certaturum. nam Bocchus nuntios ad eum saepe miserat, 5 velle populi Romani amicitiam, nequid ab se hostile timeret. id 6
30 simulaveritne , quo inprovisus gravior accideret, an mobilitate ingeni pacem atque bellum mutare solitus, parum exploratum est.
Sed consul, uti statuerat, oppida castellaque munita adire, 89 partim vi alia metu aut praemia ostentando avortere ab hostibus. ac primo mediocria gerebat existumans lugurtham ob suos tu- 2
35 tandos in manus venturum. sed ubi illum procul abesse et aliis 3 negotiis intentum accepit, maiora et magis aspera aggredi tempus visum est. erat inter ingentis solitudines oppidum magnum atque 4
5 honusium^a? honosium P\\l leuia alia Ciacconius, alia leuia PC\ 15 li^ceniiusque (fuit Xwc.) P\ 16 excipiiur C, accipitur PC\(2\ belli pairandi cognouii P Cde causa s. s. p) C, Prisc. voL II p. SW, belli pairandi copiam cognovii C|| 26 singulis Pfi21 mihi videniur quaedam excidisse velut in manus ueniurum {89, 2): cf, Nepos Alc. 8, 3 \\ 30 acciderei (ex acciderat P) PC, accederei C
92
C. SALLUSTl CRISPI
DE BELLO lUGURTfflNO
93
valens nomiQe Capsa, cuius conditorHerculesLibysmemorabatur. eius cives apud lugurtham inmunes, levi imperio et ob ea fide- lissumi habebantur, muniti advorsum hostis non moenibus modo et armis atque viris, verum etiam multo magis locorum asperi-
5 tate. nam praeter oppido propinqua alia omnia vasta inculta, 5 egentia aquae, infesta serpentibus, quarum vis sicuti omnium fe- rarum inopia cibi acrior. ad hoc natura serpentium ipsa perni-
6 ciosa siti magis quam alia re accenditur. eius potiundi Marium maxuma cupido invaserat, cum propter usum beUi tum quia res aspera videbatur et Metellus oppidum Thalam magna gloria ce- 10 perat, haud dissimiHter situm munitumque, nisi quod apud Tha- lam non longe a moenibus ahquot fontes erant, Capsenses una modo atque ea intra oppidum iugi aqua, cetera pluvia utebantur;
7 idque ibi ut in omni Africa, qua procul a mari incultius agebant, eo facihus tolerabatur, quia Numidae plerumque lacte et ferina 15 carne vescebantur et neque salem neque aha inritamenta gulae quaerebant: cibus ilhs advorsus famem atque sitim, non lubidini
90 neque luxuriae erat. igitur consul omnibus exploratis, credo dis fretus — nam contra tantas difficultates consiho satis providere non poterat, quippe etiam frumenti inopia temptabatur, quia 20 Numidae pabulo pecoris magis quam arvo student et quodcum- que natum fuerat iussu regis in loca munita contulerant, ager autem aridus et frugum vacuos ea tempestate, nam aestatis ex- tremum erat — tamen pro rei copia satis providenter exornat,
2 pecus omne, quod superioribus diebus praedae fuerat, equitibus 25 auxihariis agundum adtribuit, A. Manhum legatum cum cohorti- bus expeditis ad oppidum Laris, ubi stipendium et conmeatum locaverat, ire iubet dicitque se praedabundum post paucos dies
8 eodem venturum. sic incepto suo occultato pergit ad flumen
91 Tanain. ceterum in itinere cotidie pecus exercitui per centurias 30 item turmas aequahter distribuerat et ex coriis utres uti fierent curabat, simul inopiam frumenti lenire et ignaris omnibus parare, quae mox usui forent. denique sexto die, cum ad flumen ven-
2 tum est, maxuma vis utrium efTecta. ibi castris levi munimento positis mihtes cibum capere atque uti simul cum occasu solis 35 egrederentur paratos esse iubet; omnibus sarcinis abiectis aqua
1 capsa • P B lybis p, libis P || 6 aqu^ p, atque P \\ quarum PC, qoo- rum C II 7 ipsa PC, om. C \\ 10 acceperat />|| 14 idque ibi ut tcripn: id ubi- que et PC (unus idque^, id ibique et C \\ qua — agebant scripsi: quae — agebat PC ^agebant C unus, agebatur z), qua — agebatur Linker [j 17 aduersus PCy aduersum C|| 18 Hbidinineque ex libidine«q; P|| 18 credo diffretus P^ 19 difficuUantes P\ 20 frumenti ex frumento P || 22 loca ex loco P II 26 auluman*Hum P || 28 dicitque ex dicetque P || 30 tanain PC, tanaim vel tanam C || 32 simul inopiam PCy simul et inopiam C
modo seque et iumenta onerare. dein postquam tempus visum, 3 castris egreditur noctemque totam itinere facto consedit. idem proxuma facit, dein tertia multo ante lucis adventum pervenit in locum tumulosum ab Capsa non amplius duum mihum intervallo,
5 ibique quam occultissume potest cum omnibus copiis operitur. sed ubi dies coepit et Numidae nihil hostile metuentes multi op- 4 pido egressi, repente omnem equitatum et cum eis velocissumos pedites cursu tendere ad Capsam et portas obsidere iubet. deinde ipse intentus propere sequi neque mihtes praedari sinere. quae 5
10 postquam oppidani cognovere, res trepidae metus ingens malum inprovisum, ad hoc pars civium extra moenia in hostium pote- state coegere uti deditionem facerent. ceterum oppidum incen- 6 sum , Numidae puberes interfecti, ahi omnes venundati , praeda militibus divisa. id facinus contra ius belli non avaritia neque 7
15 scelere consuhs admissum, sed quia locus lugurthae opportunus, nobis aditu difficiiis, genus hominum mobile infidum, ante ne- que benificio neque metu coercitum.
Postquam tantam rem Marius sine ullo suorum incommodo 02 .... magnus et clarus antea, maior atque clarior haberi coe-
20 pit. omnia non bene consulta in virtutem trahebantur, milites 2 modeslo imperio habiti simul et locupletes ad caelum ferre, Numidae magis quam mortalem timere, postremo omnes, socii at- que hosles, credere ilh aut mentem divinam esse aut deorum nutu cunctaportendi. sed consul, ubi ea res bene evenit, ad alia oppida 3
25 pergit, pauca repugnantibus Numidis capit, plura .... propter Capsensium miserias igni conrumpit: luctu atque caede omnia conplentur. denique multis locis potitus ac plerisque exercitu 4 incruento, aham rem aggreditur non eadem asperitate qua Ca- psensium, ceterum haud secus difficilem.
30 Namque haud longe a flumine Muluccha , quod lugurthae 5
Bocchique regnum diiungebat, erat inter ceteram planitiem mons saxeus mediocri castello satis palens, in inmensum editus uno perangusto aditu relicto: nam omnis natura velut opere atque consuito praeceps. quem locum Marius , quod ibi regis thesauri 6
85 erant, summa vi capere intendit. sed ea res forte quam consiho
13 uenundati PC, uaenum (vel uenumj dati C|j 16 ante PC^ om, C|| 19 ex- cidit verbum in PCz: ^ere^ii post Marius inserunt aliquot C, fecit uel per- egit post magnus unus, effecit vel patrauit post incommodo z (illud optimus, sed in litura)l^i(\}xe x. s, P\ 20 post consulta z pauci ins, uerum etiam casu data II 25 excidit participium in PC et in optimisz, deserta suppl, z (ex C deter.unus?) | 28 aggreditur ex egreditur P^ 30 muluccha PC, mulucha vel maluchave/ muluchae C||32 dii^ungebat P, disiungebat C||32 roeditusi^H 33 omnia PC, omni vel omnis C, omnis a natura Dietsch \ 34 regis ex reges P
94
C. SAUUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHlNO
95
7 melius gesta. nam caslello virorum atque armorum satis et magna vis frumenti et fons aquae; aggeribus turribusque et altis machi- nationibus locus inportunus, iter castellanorum angustum ad-
8 modum, utrimque praecisum .... vineae cum ingenli periculo frustra agebantur. nam cum eae paulo processerant, igni aut 5
9 lapidibus conrumpebantur, milites nequc pro opere consistere propter iniquitatem loci neque inter vineas sine periculo ad- minislrare : optumus quisque cadere aut sauciari , ceteris metus
93 augeri. at Marius multis diebus et laboribus consumptis anxius trahere cum animo suo omitleretne inceplum, quoniam frustra 10 erat , an fortunam opperiretur, qua saepe prospere usus fuerat.
2 quae cum multos dies noctisque aestuans agitaret, forte quidam Ligus ex cohortibus auxiliariis miles gregarius castris aquatum egressus haud procul ab latere casteUi, quod avorsum proelianti- bus erat, animum advortit inter saxa repenlis cocleas, quarum 15 cum unam atque alteram, dein plures peteret, studio legundi
3 paulatim prope ad summum montis egressus est. ubi postquam solitudinem intellexit, more ingeni humani cupido difticilia fa-
4 ciundi . . . . et forte in eo loco grandis iiex coaluerat in- ter saxa, paulum modo prona, deinde inflexa atque aucta in 20 altitudinem, quo cuncta gignentium natura fert. cuius ramis modo modo eminentibus saxis nisus Ligus in castelli planitiem
5 pervenit, quod cuncti Numidae intenti proeliantibus aderant. ex- ploratis omnibus quae mox usui fore ducebat, eadem regreditur non temere, uli adscenderat, sed temptans omnia et circum- 25
6 spiciens. itaque Marium propere adit, acta edocet, hortatur ab ea parte, qua ipse adscenderat, castcllum temptet, poUicetur sese
1 et magna uis frumenii scripsi: magna uis et frumenti PC, et om. vulgo II 2 et aliis PC, et aliis Cs, ac ialibus z optimus || 4 praecisum . . . uineae scripsi (nisi tamen codicum praecisae retifiendum sit et praeter coniunctionem alia exciderint): . p cist^auineae P ('quia in marg. p, ut quia praecisae dare uoluerit), praecisae uineae C; praecisum .uineae vulgo II 8 sociari />, sauciari ;; |j 13 aequatum P || 14 auersum s, ad- uersum P (contrarium s. s. p) C\\ 15 ciocieas in marg. p \\ 18 faciundi . . . . et scripsi (puto excidisse talia: intentius eniti . . .): faciundi ani- mum aduoriit et PC, f. animum ueriii et C (plurimi?) quod in archei. ex V, 15 ad explendam lacunam iteratum est; animum accendit z pauci, animum uertit edebatur. parum constat an huc pertineant quae ex Sallustio' GelL 9, 12, 22, ex "S. lugurthino" Non. p. 129 citant more famore Non.) humanae cupidinis ignara uisendi || 19 silex /»|| 20 deinde inflexa PC, deinde flexa vel dein flexa C \\ 22 modo modo PC, modo de- inde C \\ in castelli planiciem peruenit PC itaque legit Front. Strat. 3, 9, 3 (ubi ad summa perueneratj, castelli planiciem perscribii (unus peruenii, s. s. perscripsit uel inuestigauit; C, perrepsit corr. in z, itaque Orellius II 23 haud post intenti inserit P, aut erasum in duobus C, in reliquis (?) om. II 24 eadem PC, eodem C \\ 27 ascenderai PC, descenderat C
itineris pericuhque ducem. Marius cum Ligure promissa eius 7 cognitum ex praesentibus misit, quorum uti cuiusque ingenium erat, ita rem difflcilem aut facilem nuntiavere. consuhs animus tamen paulum adrectus. itaque ex copia tubicinum et cornicinum 8 5 numero quinque quam velocissumos delegit et cum eis praesidio qui forent, quattuor centuriones, omnisque Liguri parere iubet et ei negolio proxumum diem constituit. sed ubi ex praecepto 94 tempus visum, paralis conpositisque omnibus ad locum pergit. ceterum illi, qui e centuriis erant, praedocti ab duce arma orna-
10 tumque mutaverant, capite atque pedibus nudis, uti prospectus nisusque per saxa facihus foret: super terga gladii et scuta, verum ea Numidica ex coriis, ponderis gratia simul et offensa quo levius streperent. igitur praegrediens Ligus saxa et siquae vetustae 2 radices eminebant laqueis vinciebat, quibus adlevati mihtes fa-
15 cilius escenderent, interdum timidos insolentia itineris levare manu, ubi paulo asperior ascensus erat, singulos prae se in- ermos mittere, deinde ipse cum illorum armis sequi, quae dubia nisui videbantur potissumus temptare ac saepius eadem ascen- dens descendensque, dein stalim digrediens, ceteris audaciam
20 addere. igitur diu multumque fatigati tandem in casteUum per- 3 veniuut, desertum ab ea parte, quod omnes sicut aliis diebus advorsum hostis aderant. Marius ubi ex nuntiis quae Ligus egerat cognovit, quamquam toto die intentos proelio Numidas habuerat, tum vero cohortatus mihtes et ipse extra vineas egressus, testu-
25 dine acta succedere et simul hostem tormentis sagittariisque et funditoribus eminus terrere. at Numidae saepe antea vineis Ro- 4 manorum subvorsis item inccnsis, non castelli moenibus sese tutabantur, sed pro muro dies noctisque agitare, male dicere Ro- manis ac Mario vecordiam obiectare, militibus nostris lugurthae
80 servilium minari, secundis rebus feroces esse. interim omnibus 5 Romanis hoslibusque proelio intentis, magna utrimque vi pro gloria atque imperio his illis pro salute cerlanlibus repente a
5 quinque milium z ; Frontino quoque l. c. nimit parva manus visa, qui sic variaverit Sallusti orationem paucos centuriones, quibus perfec- tissimos cum uelocissimis militibus aeneatores immiscuerat; unde editores milites apud Sallustium excidisse praepropere suspicati sunt fpraesidio qui forent et quattuor temptaveram ed. pri.) |1 8 tempius P \\ 9 qui e cen- turiis erani Pz (qui ex), quod defendi Herm. 1, 250: qui centuriis (ei cen- luriae deteriores) praeerant C, nisi quod qui ascensuri erant unus m. 1, alii t. s.; qui centurionibus (vel ex cent.j praeerant z: qui escensuri erant Carrio || 10 prospectus ex profectus || 16 prae se C, per stpC, pro se P\ 17 illorum C, aliorum />|| 19 degrediens P || 23 cognou«i«i (fuitne cogno- uerai?) P\\ tota p || 24 egressus C, regressus PC\\ est ante uineas m- serujit PC, post uineas C || 26 terrere ex terreret P
f
li
N
96
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
97
tergo signa canere : ac primo mulieres et pueri , qui visum pro- cesserant, fugere, deinde uti quisque muro proxumus erat, 6 postremo cuncti armati inermesque. quod ubi accidit, eo acrius Romani instare, fundere ac plerosque tantum modo sauciare, dein super occisorum corpora vadere, avidi gloriae certantes 5 murum petere neque quemquam omnium praeda morari. sic forte correcta Mari temeritas gloriam ex culpa invenit.
95 Ceterum dum ea res geritur, L. Sulla quaestor cum magno equitatu in castra venit, quos uti ex Latio et a sociis cogerel Ro-
2 mae relictus erat. sed quoniam nos tanti viri res admonuit, ido- 10 neum visum est de natura cultuque eius paucis dicere. neque enim alio loco de Sullae rebus dicturi sumus et L. Sisenna optu- me et diligentissume omnium qui eas res dixere persecutus pa- rum mihi libero ore locutus videtur.
8 IgiturSulla gentis patriciae nobilis fuit familia iam prope ex- 15
tincta maiorum ignavia, litteris Graecis et Latinis iuxta atque doc- tissumi eruditus, animo ingenti, cupidus voluptatum sed gloriae cupidior, otio luxurioso esse: tamen ab negotiis numquam volu- plas remorata, nisi quod de uxore potuit honestius consuli; fa- cundus callidus et amicitia facilis, ad simulanda negotia altitudo 20 ingeni incredibilis, mullarum rerum ac maxume pecuniae largi-
4 tor. atque ilH, felicissumo omnium ante civilem victoriam, num- quam super industriam fortuna fuit, multique dubitavere fortior an fehcior esset. nam postea quae fecerit, incertum habeo pudeat an pigeat magis disserere. 25
96 Igitur Sulia, uti supra dictum est, postquam in Africam atque in castra Mari cum equitatu venit, rudis antea et ignarus belH, sollertissumus omnium in paucis tempestatibus faclus est.
2 ad hoc mihtes benigne appellare, multis rogantibus ahis per se ipse dare benificia, invitus accipere, sed ea properantius quam 80 aes mutuum reddere, ipse ab nullo repetere, magis id laborare
ut illi quam plurumi deberent, ioca atque seria cum humillumis
3 agere, in operibus in agmine atque ad vigihas multus adesse neque interim, quod prava ambitio solet, consulis aut cuiusquam boni famam laedere, tantum modo neque consilio neque manu 35
7 correpia TJ 9 quod P\\ 10 quoniam tanti uiri nos tempus admonuit Prisc. vol. II p. '328 cf. Cat. 5, 9 \\ 12 diciurimus /*, correxit in marg. p |J 14 uidetur in rasura P\^ 16 dociissumi scripsi (ed. prima^ et sic aut qui dociissime scribendum etiam Siesbyeus Madvigiusque Adv. 2, 292 intel- lexerunt): dociissime PC || 20 ad dissimulanda s, ad simulanda ac dis- sumulanda Dietsch || 21 largior P\ 24 incertum habeo s. s. P\ pudeat C, pudet PC I 25 an pigeai magis (^an ex m corr. P) PCj Nonius p. 424, ma- gis an pigeat C|| 26 supra praedictum PU 30 ipse s, s. P|| 33 mulios P
priorem alium pati, plerosque antevenire. quibus rebus et arti- bus brevi Mario militibusque carissumus factus.
At lugurtha, postquam oppidum Capsam aliosque locos 97 munitos et sibi utihs, simul et magnam pecuniam amiserat, ad
5 Rocchum nuntios misit, quam primum in Numidiam copias adduceret, proeh faciundi tempus adesse. quem ubi cunctari 2 accepit et dubium belh atque pacis rationes trahere, rursus uti antea proxumos eius donis conrupit, ipsique Mauro pollicetur Numidiae partem tertiam , si aut Romani Africa expulsi aut in-
10 tegris suis finibus behum conpositum foret. eo praemio inlectus 3 Rocchus cum magna multitudine lugurtham accedit. ita am- borum exercitu coniuncto Marium iam in hiberna proficiscen- tem vix decuma parte die rehqua invadunt, rati noctem, quae iam aderat, et victis sibi munimento fore et, si vicissent nullo im-
15 pedimento, quia locorum scientes erant, contra Romanis utrum- que casum in tenebris difficiliorem fore. igitur simul con- 4 sul ex multis de hostium adventu cognovit et ipsi hostes aderant et priusquam exercitus aut instrui aut sarcinas colligere, deni- que antequam signum aut imperium ullum accipere quivit,
20 equites Mauri atque Gaetuh, non acie neque uUo more proeli sed catervatim, uti quosque fors conglobaverat , in nostros in- currunt. qui omnes trepidi inproviso metu ac tamen virtutis 5 memores aut arma capiebant aut capientis ahos ab hostibus de- fensabant; pars equos escendere, obviam ire hostibus, pugna
25 latrocinio magis quam proelio similis fieri, sine signis sine ordini- bus equitespeditesque permixti cedere ahus alius obtruncari, multi contra advorsos acerrume pugnantes ab tergo circumveniri; ne- que virtus neque arma satis tegere, quia hostes numero plures et undique circumfusi erant. denique Romani [veteres novique] . . .
90 et ob ea scientes belli, siquos locus aut casus coniunxerat, orbis facere atque ita ab omnibus partibus simul tecti et instructi hos- tium vim sustentabant. neque in eo aspero negotio Marius terri- 98
4 admiserai ex adheserai P \\ 5 misit P, miiiii C \\ 6 ubi C, ibi P || 8 eius PC, om. C deteriores || corrupii PC, corrumpii C || 9 si aui ex sicui P II 13 uix/>, iuxia P\ die Un reverendae vestutatis libro invenit Gellius 9, 14, 26, itaque P et ex C duo manu prima, diei C || 19 quiuii PC, qui- uissei C \\ 24 escendere Arus, p, 472, ascendere PC \\ 25 laironio P || 26 pediiesque PC, que om. C\\ cedere alius ahus obiruncari scripsi: cedere (sic P^ caedere alii?) ahos alios obiruncare PC (nisi quod alios alte- rum om. sallem unus ex C), cedere aiii alii obtruncare Linker \\ mulii DieUch, mulios PC, mulia C \\ 27 circum ueniri PC, circumuenire C U 29 nouique del. Kritz (conL 87, 3), ei ob e. s. belli Dietsch: videntur ante ei ob quaedam excidisse eisque illa ueieres uouique substituta esse. cf. 100, / II 31 facere C, fecere PC
Sallustius. Ed III. 7
98
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHlNO
99
tus aut magis quam antea deniisso animo fuit, sed cum turma sua, quam ex fortissumis magis quam familiarissumis paraverat, vagari passim ac modo laborantibus suis succurrere, modo hostis, ubi confertissumi obstiterant, invadere; manu consulere militibus,
2 quoniam imperare conturbatis omnibus non poterat. iamque 5 dies consumplus erat, cum tamen barbari nihil remittere atque,
8 uti reges praeceperant, noctem pro se rati, acrius instare. tum Marius ex copia rerum consihum trahit, atque uti suis receptui locus esset, coUis duos propinquos inter se occupat, quorum in uno castris parum amplo fons aquae magnus erat, alter usui 10 opportunus, quia magna parte editus et praeceps pauca muni-
4 menta quaerebat. ceterum apud aquam Sullam cum equitibus noctem agitare iubet, ipse pauiatim dispersos milites neque mi- nus hostibus conturbatis in unum contrahit, dein cunctos pleno
5 gradu in collem subducit. ita reges loci difficultate coacti proeUo 15 deterrentur, neque tamen suos longius abire sinunt, sed utro-
6 que colle multitudine circumdato effusi consedere. dein crebris ignibus factis plerumque noctis barbari more suo laetari exul- tare, strepere vocibus et ipsi duces feroces, quia non fugerant,
7 pro victoribus agere. sed ea cuncla Romanis ex tenebris et edi- 20 99 tioribus locis facilia visu magnoque hortamento erant. pluru-
mum vero Marius inperitia hostium confirmatus, quam maxumum silentium haberi iubet, ne signa quidem, uti per vigilias solebant, canere. deinde ubi lux adventabat, defessis iam hostibus ac paulo ante somno captis, de inproviso vigiles, item cohortium 25 turmarum legionum tubicines simul omnis signa canere, milites
2 clamorem tollere atque portis erumpere iubet. Mauri atque Gaeluli, ignoto et horribih sonitu repente exciti, neque fugere
3 neque arma capere neque omnino facere aut providere quicquam poterant: ita cunctos strepitu clamore, nullo subveniente, nostris 30 instantibus tumultu formidine terror quasi vecordia ceperat. denique omnes fusi fugatique , arma et signa militaria pleraque capta , pluresque eo proelio quam omnibus superioribus inter- empti. nam somno et metu insohto inpedita fuga.
100 Dein Marius uti [coeperat in hiberna] .... propter con- 35
4 abstiterant P\\ 10 uisui ex usui P\\ 1 1 edita P\\ 12 quaerebat z, gere- bant PC, gerebat vel regebat C \\ 14 conturbatos -P || 19 fugerant corr. in C, fugere aut PC \\ 23 haberi ex habere P \\ 24 ac i^, et C | 25 uigiles Cortiui, uectigalis PC \\ 27 atque C, aut PC \\ iubet om. z \\ 31 formidine terror scripti (ita ante corr. unus ex C, cf. 41^ 10. 53, 7. 72, 2) : formidine terrore PC, ter- rore formidine ^formido unus) C, terrore del. Dietsch\\ ceperat C, acceperat PC II 35 uti coeperat in hiberna propter commeatum C, uti: (t. i. ; ceperat . hyberna> propter comeatum P, uti coeperat in hiberna it (* ♦ it unus ex C, proficiscitur z deter.) propter commeatum d (in quibus optimus): ex-
meatum in oppidis maritumis agere decreverat. neque tamen victoria socors aut insolens factus, sed pariter atque in conspectu hostium quadrato agmine incedere. Sulla cum equitatu apud 2 dextumos, in sinistra parte A. Manhus cum funditoribus et sagit- 5 tariis, praeterea cohortis Ligurum curabat. primos et extremos cum expeditis manipulis tribunos locaverat. perfugae, minume 3 cari et regionum scientissumi, hostium iter explorabant. simul consul quasi nullo inposito omnia providere, apud omnis adesse, laudare et increpare merentis. ipse armatus intentusque item 4
10 milites cogebat. neque secus atque iter facere, castra munire, excubitum in portas cohortis ex legionibus, pro castris equites auxiliarios mittere , praeterea alios super vallum in munimentis locare, vigilias ipse circumire, non tam difQdentia futurum quae imperavisset, quam uti militibus exaequatus cum imperatore la-
15 bor volentibus esset. et sane Marius illoque ahisque temporibus 5 lugurthini belli pudore magis quam malo exercitum coercebat. quod multi per ambitionem fieri aiebant, pars a pueritia consue- tam duritiam et alia, quae ceteri miserias vocant, voluptati habu- isse : nisi tamen res publica pariter ac saevissumo imperio bene
20 atque decore gesta. igitur quarto denique die haud longe ab op- 101 pido Cirta undique simul speculatores citi sese ostendunt, qua re hostis adesse intellegitur. sed quia divorsi redeuntes ahus ab alia 2 parte atque omnes idem significabant, consul incertus, quonam modo aciem instrueret, nullo ordine conmutato advorsum omnia
25 paratus ibidem opperitur. ita lugurtham spes frustrata, qui copias 3 in quattuor partis distribuerat, ratus ex omnibus aeque aliquos ab tergo hostibus venturos. interim Sulla, quem primum hostes at- 4 tigerant, cohortatus suos turmatim et quam maxume confertis equis ipse ahique Mauros invadunt, ceteri in loco manentes ab
30 iaculis eminus emissis corpora tegere et, siqui in manus venerant, obtruncare. dum eo modo equites proeliantur, Bocchus cum pe- 5
cidisse pergit vel sim. coni, Dietsch; coeperat in hiberna mihi viden- tur ad explendam lacunam ex c. 97, 3 conficta esse: cf. ad 97, 3 | 2 socors ex socros Z' || 3 agmine ex amine P || apud dextumos (vel dex- timos^ Cp in marg,, Prisc. voL I p. et 98, apud extremos PC\\1 re- gionum ex regionem P\\ 10 munire & excubitum -Pll 11 portas z, porta pC^ \2 auxiliarios C, ex auxiliarios C, et auxiliarios PC\\ super uallum in munimentis PC, in munimentis super uallum C deteriores \\ 13 tam vel pro C, om. PC \\ diffidentia futurum C (cf. GelL 1, 7), diffidentia futuri PC: an diffidents factum iri? \ 14 labor PC, labos z || 16 malo PC: an metu? I 17 aiebant pars a pueritia — habuisse Ditsch, aiebant quod a pueri- tia — habuisse P, aiebant quod fpars quo pauci) a pueritia — habuisset C: an aiebant: a pueritia c. d., alia (deL ei) — habuisse? Q 19 res pu- blica C, rei p. PC\\ 24 instrueret p, instruet P|| 30 uenerant ex uenerat P||31 dum in eo modo equites praeliarentur P
1*
IsJ
100
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
101
ditibus, quos Volux filius eius adduxerat neque in priore pugna in itinere morati adfuerant, postremam Romanorum aciem inva-
6 dunt. tum Marius apud primos agebat, quod ibi lugurtha cum plurumis erat. dein Numida cognito Bocchi adventu clam cum paucis ad pedites convortit. ibi Latine — nam apud Numantiam 5 loqui didicerat — exclamat nostros frustra pugnare, paulo ante Marium sua manu interfectum. simul gladium sanguine oblitum ostendere, quem in pugna satis inpigre occiso podite nostro
7 cruentaverat. quod ubi milites accepere, magis atrocitate rei quam iide nuntii terrentur, simulque barbari animos toUere et in 10
8 perculsos Romanos acrius incedere. iamque paulum a fuga ab- erant, cum Sulla, profligatis eis, quos advorsum ierat, rediens ab
9 latere Mauris incurrit. Bocchus statim avorlitur. at lugurtha, dum sustentare suos et prope iam adeptam victoriam retihere cupit, circumventus ab equitibus dextra sinistra omnibus occisis, 15
10 solus inter tela hostium vitabundus erumpit. atque interim Marius fugatis equitibus adcurrit auxilio suis, quos pelii iam
11 acceperat. denique hostes iam undique fusi. tum spectaculum horribile in campis patentibus: sequi fugere occidi capi, equi atque viri adflicti, ac multi volneribus acceptis neque fugere posse 20 neque quietem pati, niti modo ac statim concidere, postremo omnia, qua visus erat, constrata teUs armis cadaveribus, et inter
ea humus infecta sanguine. 102 Post ea loci consul haud dubie iam viclor pervenit in op-
2 pidum Cirtam, quo initio profectus intenderat. eo post diem 25 quintum quam iterum barbari male pugnaverant legati a Boccho veniunt, qui regis verbis ab Mario petivere, duos quam fidissu- mos ad eum mitteret, velle de se et de populi Romani commodo cum eis disserere. ille statim L. Sullam et A. Manlium ire iubet.
3 qui quamquam acciti ibant, tamen placuit verba apud regem fa- 30 cere, uti ingenium aut avorsum flecterent aut cupidum pacis ve-
4 hementius accenderent. itaque Sulla, cuius facundiae, non aetati a Manlio concessum, pauca verba huiuscemodi locutus.
5 ^Rex Bocche, magna laetitia nobis est, cum te talem virum
di monuere, uti aliquando pacem quam bellum malles, neu te 35 optumum cum pessumo omnium lugurtha miscendo conmacu-
1 uolux ex uolox PHS agebat C, erat /'C || 6 nostrum -P|| 11 an aberat? H 12 quos ex quod P^ 23 infectus P\ 26 pugnauerat legati boccho P^ 28 adeumitteret ex adeum ♦• erat (fuitne inerat?> P || se C, suo PC II 31 uti ingenium aut auorsum C (?) z (sed optimus ingenium aut ut auersum>, uti om, PC\\ paucis P\\ 32 tutus facundia P\\ 34 laetitia nobis PrC, nobis laetitia C |] cum PC, quod f \\ 35 uti PC, ut rC\\ 36 pes- sime P
lares , simul nobis demeres acerbam necessitudinem , pariter te errantem atque illum sceleratissumum persequi. ad hoc populo 6 Romano iam a principio inopi mehus visum amicos quam servos quaerere, tutiusque rati volentibus quam coactis imperitare. tibi 7
5 vero nuUa opportunior nostra amicilia, primum quia procul absu- mus, in quo offensae minumum, gratia par ac si prope adessemus; dein, quia parentis abunde habemus, amicorum neque nobis ne- que cuiquam omnium salis fuit. atque hoc utinam a principio 8 tibi placuisset : profecto ex populo Romano ad hoc tempus multo
10 plura bona accepisses, quam mala perpessus es. et quoniam 9 liumanarum rerum fortuna pleraque regit, cui scilicet placuit et vim et gratiam nostram te experiri, nunc quando per illam licet, festina atque ut coepisti perge. multa atque opportuna habes, 10 quo facilius errata officiis superes. postremo hoc in pectus tuum 11
15 demitte, numquam populum Romanum benificiis victum esse. nam bello quid valeat tute scis.^
Ad ea Bocchus placide et behigne, simul pauca pro dehcto 12 suo verba facit: se non hostih animo, sed ob regnum tutandum arma cepisse. nam Numidiae partem, unde vi lugurlham expule- 13
20 rit, iure belli suam factam. eam vastari a Mario pati nequivisse. praeterea missis antea Romam legatis repulsum ab amicitia. ce- 14 terum vetera omittere ; actutum, si per Marium liceret, legatos ad senatum missurum. dein copia facta animus barbari ab amicis 15 flexus, quos lugurtha, cognita iegalione Sullae et Manli metuens
25 id quod parabatur, donis conruperat.
Marius interea exercitu in hibernaculis conposilo cum ex- 103 peditis cohortibus et parle equitatus proficiscitur in loca sola obsessum Turrim Regiam, quo lugurtha perfugas omnis praesi-
l demeres Pf^C, quorum singuli dempsere (ante corr,) vel demp- serat || 2 atque Pf^C, et C || ad hoc populo r. (sic F) iam a principio inopi melius fC nisi quod\x\o^\ om, in deter, C (item in z optimo) etinduobus C erratum est sic^ ad hoc (vel adj utinam a principio tibi melius (quae sunt vv, § 8): eadem nunc suspicor fuisse in P, ubi abscisso marg, sup.
supersunt haec, ad melius, sed inopi p in marg, (periere litterae
23 — 29, V. Herm, 1, 237), — inopi del, Kritz, imperi coni. Selling.
cf, Apul, Apol, 18 p. 434 Oud, || 4 tut coactib; imperitare
(perierunt litterae 20 — 23, sed ut q litterae vocabuli quam inferior pars
compareat) -P || 5 amici um quia et 6 ade . . . mus P eodem
defectu mancus || 8 a om, F\ 10 cepisses F\ quam— esses om, P, in marg, add. p || es. et scripsi: es sed z, esse set F, esses sed Cz || 11 piacuit PFC, complacuit vel placuisse C||13 atque PFC, om, C B 15 dimitte P|| 16 bello (o in ras,, fuit um?; P\ 18 sed ob regnum tutandum P, sed regnum tutandum PC, sed regnum tutantem z || 22 actutum scripsi conl, Liv, 29^ 14, 5, v, krit Beitrdge p. 350 s,: ac tum PC \\ 26 hibernalis P|| 28 obsessim cirrim (ex tirrim) P: Turrim Regiam scripri (cf, Hiibner Herm, 3j 253), turrim regiam vulgo
102
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHlNO
103
2 dium imposuerat. tum rursus Bocchus seu reputando quae sibi duobus proeliis veneranl seu admonitus ab aliis amicis, quos inconruptos lugurtha rehquerat, ex omni copia necessariorum quinque delegit, quorum et fides cognita et ingenia vahdissuma
3 erant. eos ad Marium ac deinde, si placeat, Romam legatos ire 5 lubet, agundarum rerum et quocumque modo beUi conponundi
4 hcentiam ipsis permittit. ilh mature ad hiberna Romanorum proficiscuntur, deinde in itinere a Gaetuhs latronibus circum- venti spohatique, pavidi sine decore ad SuUam perfugiunt, quem
5 consul in expeditionem proficiscens pro praetore rehquerat. eos 10 ille non pro vanis hostibus, uti meriti erant, sed adcurate ac liberahter habuit. qua re barbari et fama avaritiae Romanorum
6 falsam et SuUam ob munificentiam in sese amicum rati. nam etiam tum largitio multis ignota erat, munificus nemo putabatur
7 nisi pariter volens, dona omnia in benignitate habebantur. igitur 15 quaestori mandata Bocchi patefaciunt: simul ab eo petunt uti fautor consultorque sibi adsit, copias fidem magnitudinem regis sui et aha, quae aut utiha aut benivolentiae esse credebant, ora- tione exlohunt. dein SuUa omnia poUicito docti, quo modo apud Mariuni, item apud senatum verba facerent, circiter dies quadra- 20 ginta ibidem opperiuntur.
104 Marius ubi infecto quo intenderat negotio Cirtam rediit et
de adventu legatorum certior factus est, iUosque et SuUam ab
Utica venire iubet, item L. BiUienum praetorem, praeterea om-
nis undique senatorii ordinis, quibuscum mandata Bocchi cogno- 25
2 scit. legatis potestas Romam eundi fit ab consule, interea indutiae
1 bocchus fehciter seu reputando PCmz, pro feliciter ex z alii sub- stituunt feliciter erga romanos vel flectitur, alii omittunt vocabulum (v, praef, ed, I) || 4 desunt in PC verba quinque et quae ss, usque ad c. 112, 3 et rata; habejit % \ 6 iubet ire n || 7 ipsis vz, illis mn% || 8 in itinere n || 9 sine decore om, mn || perfugiunt twtts, profugiunt uz, per- gunt a II 10 in castris post praetore inserit m || 12 auaritiae romanorum mz, romanorum auaritiae vnz || 13 anU ob n ins, pro honore ] munifi- centiam amicorum n || rati sunt v || 14 ignota vz Nonii 23 Harleianus
(et rehqui?), ignorata mz, ignara Cortius || er munificus putabatur
f-at nemo periere in laama) //i || 15 ni m | et ante uolens ins, ;r || 17 assit sibi m II fide m || 18 beniuolentiae mnzy beniuolentia uz \\ 22 ubi ms, postquam vnz \\ infecto mnz, confecto vz || quo intenderat negotio vnz, quod intenderat negotio z, negotio quod intenderat m || rediit et— factus est mvnz, et— est om, z \\ 23 ab utica vz, ad uticam m, uticam n: ab tucca ex z pauci, placuit Orellio \\ 24 L. Billienum scripn: 1. beUienum (nc n) vel belligenum (sic m et n m, 2) z plerique, l. bebienum (hit tn ras.) v; at in titulis certe Billieni non rari (v. C, 1 L, 5, i, 2501, 6, 273r,f> col. 11,24. ib. 13589 s,), Bellieni teste Hubnero nulli \\ post praetorem (quod om, n) vz inserunt utica, omittunt mz || 25 cognoscit f cognouit m) in quibus legatis mvz, in quibus om, nz \\ 26 polestas romam
postulabantur. ea SuUae et plerisque placuere, pauci ferocius de- cernunt, scihcet ignari rerum humanarum, quae fluxae et mobi- les semper in advorsa mutantur. ceterum Mauri impetratis om- 3 nibus tres Romam profecti cum Cn. Octavio Rusone , qui quae-
5 stor stipendium in Africam portaverat, duo ad regem redeunt. ex eis Bocchus cum celera tum maxume benignitatem et studium SuUae lubens accepit. Romae legatis eius, postquam errasse re- 4 gem et lugurthae scelere lapsum deprecati sunt, amicitiam et foe- dus petentibus hoc modo respondetur : *senatus et populus Roma- 5
10 nus benifici et iniuriae memor esse solet. ceterum Boccho, quo- niam paenitet, dehcti gratiam facit : foedus et amicitia dabuntur, cum meruerit.'
Quis rebus cognitis Bocchus per htteras a Mario petiverat 105 uti SuUam ad se mitteret, cuius arbitratu de communibus nego-
15 tus consuleretur. is missus cum praesidio equitum atque pedi- 2 tum, item funditorum Balearium. praeterea iere sagittarii et co- hors Paehgna cum vehtaribus armis, itineris properandi causa, neque his secus atque aliis armis advorsus lela hostium , quod ea levia sunt, muniti. sed in ilinere quinto denique die Volux fihus 3
20 Bocchi repente in campis patentibus cum miUe non amphus equi- tibus sese ostendit , qui temere et effuse euntes SuUae aliisque omnibus et numerum amphorem vero et hostilem metum efficie- bant. igitur se quisque expedire, arma atque teia temptare inten- 4 dere , timor ahquantus sed spes amplior quippe victoribus et ad-
25 vorsum eos, quos saepe vicerant. interim equites exploratum 5 praemissi rem uti erat quietam nuntiant. Volux adveniens quae- 106 storem appeUat dicitque se a patre Boccho obviam iUis simul et praesidio missum. dcinde eum et proxuraum diem sine metu coniuncti eunt. post ubi castra locata et diei vesper erat, repente 2
30 Maurus incerto voUu pavens ad SuUam adcurrit dicitque sibi
eundi vnz, eundi potestas romam ms || fit a s, fit et a v m. 2 ma, fuit et a V m. 1 n\ boccho sullae n || 2 rerum humanarum ms, humanarum rerum nvz II 3 in aduersa semper m || omnibus tres ms, omnibus rebus tres nvz || 4 profecti cum s, profecti sunt cum ms, profecti duce v || Cn. octauio] gn. gaio V \ Rusone s, Orellius : rufone mnvz ("rufo z unus) ; Ruso cogno- minis exempla tria in quinto CIL, quartum apud Porf, Hor. sat, 1, 3, 86, Rufo cognominis nullum invenio || 7 accipit v | romae s, romae- que nmvz || 8 deplorati m \\ 10 bocchum optimum poenitet delicta gratiae facit Arus. p. 476: num Bocchum quoniam p. d. g. f. ? || 13 quis vz, quibus mz \\ bocchus cognitis v | petiuerat mz, petiuit vz \\ 14 ut ad se mitteret siUam m \\ de pauci ex z, om, mvz || 16 item mz, om. nvz J balearium om. m, balneatorum v, baleatorum (s, s. a baleari oppido ubi usus fund' inuentus e) tt 1 17 causa properandi v \\ 18 pela n \\ atque quod ;r II 19 denique quinto n \\ 22 uero ampliorem m || fatiebant n \\ 24 aduer- sum vz, aduersus mz || 26 uti m, ut v \\ adueniens] hic desinit m
104
C. SALLUSTI CHRISPI
DE BELLO lUGURTHlNO
105
ex speculatoribus cognitum lugurtham haud procul abesse; simul
3 uti noctu clam secum profugeret rogat atque hortatur. ille animo feroci negat se totiens fusum Numidam pertimescere ; virtuti suo- rum satis credere ; etiamsi certa pestis adesset, mansurum potius quam proditis, quos ducebat, turpi fuga incertae forsitan post 5
4 paulo morbo interiturae vitae parceret. ceterum ab eodem moni- tus uti noctu proficiscerentur, consilium adprobat ac statim mi- lites cenatos esse in castris, ignis quam creberrumos fieri, dein
5 prima vigilia silentio egredi iubet. iamque nocturno itinere fessis omnibusSulla paritercum ortu solis castra metabatur, cum equi- 10 tesMauri nuntiantlugurtham circiter duum milium intervallo ante
6 eos consedisse. quod postquam auditum est, tum vero ingens metus noslros invadit: credere se proditosa Vohice et insidiis cir- cumventos. ac fuere qui dicerent manu vindicandum neqqe apud
107 illum tantum scelus inultum rehnquendum. at Suila, quamquam 15 eadem existumabat, tamen ab iniuria Maurum prohibet. suos hortatur uti fortem animum gererent: saepe antea paucis strenuis advorsum multitudinem bene pugnatum ; quanto sibi in proeHo minus pepercissent, tanto tutiores fore, nec quemquam decere, qui manus armaverit, ab inermis pedibus auxilium petere, in ma- 20
2 xumo metu nudum et caecum corpus ad hostis vortere. dein Vo- lucem, quoniam hostiHa faceret, lovem maxumum obtestatus, ut sceleris atque perfidiae Bocchi testis adesset, ex castris abire iu-
3 bet. ille lacrumans orare ne ea crederet; nihil dolo factum ac magis caUiditate lugurthae, cui videlicet speculanti iter suum co- 25
4 gnitum esset. ceterum quoniam neque ingentem multitudinem haberet et spesopesque eius ex patre suo penderent, credere illum
5 nihil palam ausurum, cum ipse fiHus testis adesset. qua re op- tumum factu videri per media eius castra palam transire. sese vel praemissis vel ibidem reHctis Mauris solum cum SuIIa iturum. 30
6 ea res uti in taH negotioprobata. ac statim profecli, quia de inpro- viso acciderant, dubio atque haesitante lugurtha incolumes trans-
7 eunt, deinde paucis diebus quo ire intenderant perventum est.
108 Ibi cum Boccho Numida quidam Aspar nomine multum et familiariter agebat, praemissus ab lugurlha, postquam SuUam ac- 35 citum audierat, orator et subdole speculatum Bocchi consilia;
1 ex z, avz\\ 2 ut v || 3 numidam fusum ti || 5 perditis n || 7 pro- ncisceretur v || 8 cenatos ee • • • • ♦ in r || ignis quam z, ignisque nz, ignisque quam i'^ || dehinc n || 10 metiebatur n || 12 eos 7r«, om, vz \\ 16 eadem ex hacc corr. v \\ 11 gerant v \\ antea vz, ante z \\ 20 pedibus z, peditibus vz \\ 23 e* (fuit tx) v || 24 ac delevit Cortius || 30 Mauris pott praemissus traiecit ;r || 31 uti om. tt || e ac slatim profecti s quia talia de 71 II quia] quod v J 34 et expunxit in v manus pr, \\ 36 consiHa ierat praeterea nvz, ierat om, pauci z
praeterea Dabar Massugradae filius ex gente Masinissae, ceterum materno genere inpar — nam pater eius ex concubina ortus erat — Mauro ob ingeni multa bona carus acceptusque. quem 2 Bocchus fidum esse Romanis multis ante tempestatibus expertus
5 ilico ad Sullam nuntialum mittit paratum sese facere quae po- pulus Romanus vellet, conloquio diem locum lempus ipse dele- geret, consulta sese omnia cum illo integra habere, neu lugurthae legatum pertimesceret, . . . quo res conmunis licentius gereretur: nam ab insidiis eius aHter caveri nequivisse. sed ego conperior 3
10 Bocchum magis Punica fide quam ob ea, quae praedicabat, simul Romanum et Numidam spe pacis attinuisse multumque cum animo suo volvere soHtum , lugurlham Romanis an iUi Sullam iraderet, lubidinem advorsum nos, metum pro nobis suasisse. igitur SuUa respondit pauca coram Apare locuturum, cetera 109
15 occulte aut nullo aut quam paucissumis praesentibus. simul edo- cet quae sibi responderentur. postquam sicuti voluerat congressi, 2 dicit se missum a consule venisse quaesitum ab eo pacem an beHum agitaturus foret. tum rex, uti praeceptum fuerat, post 3 diem decumum redire iubet ac nihil etiam tum decrevisse, sed
20 illo die responsurum. deinde ambo in sua castra digressi sunt. sed ubi plerumque noctis processit, Sulla a Boccho occulte ac- 4 cersitur. ab utroque tantum modo fidi interpretes adhibentur, praeterea Dabar internuntius , sanctus vir et ex sententia ambo- bus, ac statim sic rex incipit.
25 ^Numquam ego ratus sum fore uti rex maxumus in hac lerra 110
et omnium, quos novi, privato homini gratiam deberem. et me- 2 hercule, Sulla, ante te cognitum multis orantibus, aliis ultro ego- met opem tuH, nullius indigui. id inminutum, quod ceteri do- 3 lere solent, ego laetor. fuerit mihi eguisse aliquando pretium tuae
80 amiciliae, qua apud animum meum nihil carius habeo. id adeo ex- 4
2 inpar materno genere v || pater — orlus nvz^ mater — orta Cue/nata) z II 3 ingenia v || 5 sese et p. R. om, n H 7 consulta ^, consulto nvz || neu— pertimesceret sup, lin, n\\S quo nvz, non nuUi ex z illum accitum quo vel similiter; quo remoto Kritz, ante quo excidisse quaedam staluit Dietsch \\ 9 caueri nvz, cauere z || non posse (in marg, nequiuisse^ v \\ 11 muUaque tt || 14 se post respondit fiubet n) inserit v, post pauca alii ex z, om. nz \\ 15 aut nuHo s, aut om. nvz || paucis n || 18 tunc n \\ 19 etiam tum z, etiam nunc nvz \\ 20 sua m v *. #. || sunt vnz^ om, z || 21 occulte in marg. v || 23 iurat post sententia inserit r, idemque in ali- quot z (ita in n) pro verbis uir et inlatum aut variis locis insertum \\ 24 incepit n \\ 25 eore ^, correxit manus recens || terra hac n || 26 meher- cule y, hercule nvz, Prisc, vol, II p, 323 \\ 28 indigui vnx, Prisc, l, c, indigus ^|| id esse imminutum v, id nimirum n \\ solent doiere n \\ 29 et fuerit n || aliquando eguisse iS || aliquando pretium ^nvz (recte enarra- vit Madv, Adv, 2, 291), pretium aliquando vel om, pretium z \ 30 meum
106
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO
107
111
periri licet. arma viros pecuniam, postremo quidquid animo lu- bet sume utere et, quoad vives, numquam tibi redditam gratiam putaveris, semper apud me integra erit; denique nihil me sciente
5 frustra yoies. nam , ut ego aestumo , regem armis quam munifi-
6 centia vinci minus flagitiosum est. ceterum de re pubiica vostra, 5 cuius curator huc missus es , paucis accipe. bellum ego popuio Romano neque feci neque factum umquam volui ; at finis meos
7 advorsum armatos armis tulatus sum. id omitto , quando vobis
8 ita placet. gerite quod voltis cum lugurtha bellum. ego flumen Muluccham, quod inter me et Micipsam fuit, non egrediar neque lo id intrare lugurtham sinam. praeterea siquid meque vobisque dignum petiveris, haud repulsus abibis.^
Ad ea Sulla pro se breviter et modice, de pace et de com- munibus rebus multis disseruit. denique regi patefecit, quod polUceatur, senatum et populum Romanum , quoniam armis am- 15 plius yaluissent, non in gratiam habituros. faciundum aliquid, quod illorum magis quam sua retulisse videretur: id adeo in proniptu esse, quoniam copiam lugurthae haberet. quem si Ro- manis tradidisset, fore ut ilU plurumum deberelur; amicitiam foe- dus Numidiae partem, quam nunc pateret, tunc ultro adventuram. 20
2 rex primo negitare, cognationem affinilatem, praeterea foedus in- tervenisse. ad hoc metuere ne fluxa fide usus popularium animos
8 avorteret, quis et lugurtha carus et Romani invisi erant. denique saepius fatigatus lenitur et ex voluntate SuUae omnia se factu-
4 rum promittit: ceterum ad simulandam pacem, cuius Numida 25
defessus bello avidissumus erat, quae utiHa visa constituunt. ita
112 conposito dolo digrediuntur. at rex postero die Asparem lugur-
thae legatum appellat dicitque sibi per Dabarem ex Sulia cogni-
tum , posse condicionibus bellum poni , quam ob rem regis sui
2 sententiam exquireret. ille laetus in castra lugurthae proficis- 30 citur. deinde ab illo cuncta edoctus properato itinere post diem octavum redit ad Rocchum et ei nuntiat lugurtham cupere om-
animum r\\ habeo vjiz, est T || 3 integra amicitia erit v || 5 minus fla- gitiosum esl Fz, est om. vz^ flagitiosum nimis fesse minus *. s.) n 11 6 sic accipe ;t | 7 at finis s, adfinis Fy finis nvz || 8 nobis om. u [ 9 quo- dultis F, quod uultis vz, uti uultis tts ] It me tt | 13 autem et tt || et communibus vz, et de communibus s || 14 multum n\\ patefacit n \\ 15 amplius om. n \\ 16 faciundum et aliquid v (in quo inter et ei aliquid spatium vacuum) «, faciundum esse aliquid nz, faciundum aliquid z [ 17 adeo om, n\\19 quam plurimum i', deberetur quam plurimum amicitiae n II 20 tunc s, tum vz \\ 21 negitare r», negare nz, negiectare z jj 22 pop. suorum n \\ 23 erant] essent tt || 24 el om, n || facturum sese promisit n II 26 erat vz, om, z || uisa vz, uisa sunt nz \\ 28 a silla ^ex *. *.; v fl 29 conponi (s, s. sedari) n \\ 30 aspar post ille ins. n \\ proficiscitur vz, uenit z II 31 octavum diem n \\ 32 nuntiat vz, denuntiat z
mia quae imperarentur facere, sed Mario parum confidere: saepe anlea cum imperatoribus Romanis pacem conventam frustra fu- isse. ceterum Bocchus si ambobus consultum et ratam pacem 8 veliet, daret operam ut una ab omnibus quasi de pace in collo-
5 quium veniretur ibique sibi Sullam traderet^ cum lalem viruna in potestatem habuisset, tum fore uti iussu senalus aut populi foedus fieret , neque hominum nobilem non sua ignavia sed ob rem pubhcam in hostium potestate relictum iri. haec Maurus 118 secum ipse diu volvens tandem promisit, ceterum dolo an vere
10 cunctatus parum comperimus. sed plerumque regiae voluntates ut vehementes sic mobiles, saepe ipsae sibi advorsae. postea 2 tempore et loco constituto in colloquium uti de pace veniretur, Bocchus Sullam modo modo lugurtliae legatum appellare, be- nigne habere , idem ambobus poUiceri. illi pariter laeti ac spei
15 bonae pleni esse. sed nocte ea , quae proxuma fuit ante diem 3 colloquio decretum, Maurus adhibitis amicis ac statim inmutata volunlate remotis dicitur secum ipse multum agitavisse, voltu et ocuhs pariter atque animo varius: quae scilicet tacente ipso occulta pectoris patefecisse. tamen postremo Sullam accersi iu- 4
20 bet et ex ilhus sententia Numidae insidias tendit. deinde ubi 5 dies advenit et ei nuntiatum est lugurtham haud procul abesse, cum paucis amicis et quaestore nostro quasi obvius honoris causa procedit in tumuium faciliumum visu insidiantibus. eodem Nu- 6 mida cum plerisque necessariis suis inermis, uti dictum erat, ad-
25 cedit ac statim signo dato undique simui ex insidiis invaditur. ceteri obtruncati , lugurtha SuUae vinctus traditur et ab eo ad Marium deductus est.
Per idem lempus advorsum Gallos ab ducibus nostris Q. 114 Caepione et Cn. Manho male pugnatum. quo metu Italia omnis 2
3 consultum foret et n 1 pacem vellet] haec in PC continuantur illis c. 103, 2 copia necessariorum || 5 traderet ex tradidit P\\Q in potestatem PC, in potestate C deteriores et z \\ aut popuH PC, aut popuU romani C| 7 neque PC, non ex C unus vel duo \\ 8 rem p. potestate • in hostium reUctum iri {ex iri; P 1 13 benigne • • habere P\\ 14 idem *. *. p II poliicere P\\ 15 bonae *. s, p \\ ante diem] haec ultima sunt in P verba fol, r, 46, cetera in folio verso , cui carta agglutinata est^ de- iitescuntin remotis ceteris dicitur C, ceteris om. pauci C||multum vel muUa C \\ uuUu et oculis pariter atque animo uariis fuarus cod. Regin.) Servius in Verg. Aen, 7, 251, uuUu corporis pariter atque animo uarius C, uuUu coiore motu (vel om. motuj corpons — uarius a || 18 sciUcet lacenle zC(?), sciUcet ita tacente C: an facUe etiam tacente.'* || 19 occulta pectoris patefecisse z(C7), occultare et oris immutaUone fimmutationem s. s. in uno) patefecise vel occulta specie oris patefecisse C \\ accersi C, arcessi vel accersiri singuli C\\ 20 iUius vel eius C|| 29 caepione vel sci- pione C \\ gn. vel m. manUo C, quorum optimus men (s, s, gnioj manlium habere fertur
\
^
108
C. SALLUSTl CRISPI DE BELLO lUGLRTHINO
contremuit. illimque usque ad nostram memoriam Romani sic habuere, alia omnia virtuti suae prona esse, cum Gallis pro sa-
3 lute non pro gloria certari. sed postquam bellum in Numidia confectum et lugurtham Romam vinctum adduci nuntiatum est, Marius consul absens factus est et ei decreta provincia Gallia is-
4 que calendis lanuariis magna gloria consul triumphavit. et ea tempestate spes atque opes civitatis in illo sitae.
1 illiDique usque Dietsch: illlque et inde usque C || 3 certari wwmj ex C m, prima certare m. altera, ceteri \\ 5 est et ei vel et ei C || 6 et ea optimus ex C, ex ea vel ea ceteri C: ea Cortius conl. imitatore Suip. Sev. ehron. 1, 11 8
C. SALLUSTI CRISPI
0RATI0NE8 ET EPI8TULAE
EX HISTORIIS EXCERPTAE.
C. SALLUSTl CRISPI
ORATIONES ET EPISTULAE
EXCERPTAE DE HISTORIIS.
V est codex Vaticanus 3S64 s. x. % sunt codices ex Vaticano oriundi.
ORATIO LEPIDI COS.
AD POPULUM ROMANUM. .
Clementia et probitas voslra , Quirites, quibus per ceteras 1 gentis maxumi et clari estis, plurumum timoris mihi faciunt advorsum tyrannidem L. Sullae, ne, quae ipsi nefanda aestuma- tis , ea parum credundo de aliis circumveniamini — praesertim
5 cum illi spes omnis in scelere atque perfidia sit neque se aliter tutum putet, quam si peior atque intestabilior metu vostro fue- rit, quo captis libertatis curam miseria eximat — aut, si provideri- tis, in vitandis periculis magis quam ulciscendo teneamini. sa- 2 tellites quidem eius, homines maxumi nominis optumis maiorum
10 exemplis, nequeo satis mirari, qui dominationis in vos servitium suum mercedem dant et utrumque per iniuriam malunt quam optumo iure liberi agere, praeclara Briitorum atque Aemiliorum 3 et Lutatiorum proles, geniti ad ea, quae maiores virtute peperere, subvortunda. nam quid a Pyrrho Hannibale Philippoque et An- 4
15 tiocho defensum est aliud quam Ubertas et suae cuique sedes, neu cui nisi legibus pareremus? quae cuncta scaevus iste Ro- 5 mulus quasi ab externis rapta tenet, non tot exercituum clade neque consulum et aHorum principum, quos fortuna beUi con-
C . CRISPI . SALLVSTI . ORATIONES . EXCERPTE DE BELLIS . EXPLICIT . FELICITER . C . CRISPI . SALLVSTI . ORATIONES . EX- CERPTE DIE HISTORIIS . INCIPIT . FELICITER ORATIO LEPIDI . CONS. AD . P . R F; de ordine orationum et epistularum v. praefatio || 8 uitandis Franc, Asulanus, tutandis ^|| 16 scaeuus F^ tuetur Serv. in Ferg. EcL S, 13 conparans illud ''perverse Menalca\ saeuus Aldus
112
EX SALLUSTI HISTORUS
ORATIO LEPIDI
113
sumpserat, satiatus , sed tum crudelior, cum plerosque secundae
6 res in miserationem ex ira vorlunt. quin solus omnium post memoriam humani . . . supplicia in post futuros composuit, quis prius iniuria quam vita certa esset, pravissumeque per sceleris inmanitatem adhuc tutus fuit, dum vos metu gravioris serviti a 5 repetunda libertate terremini.
7 Agundum atque obviam eundum est, Quirites, ne spolia vostra penes illos sint, non prolatandum neque votis paranda auxilia. nisi forte speratis taedium iam aut pudorem tyrannidis Sullae esse et eum per scelus occupata periculosius dimissurum. lo
8 at ille eo processit, ut niliil gloriosum nisi tutum et omnia reti-
9 nendae dominationis honesta aestumet. itaque illa quies et otium cuni libertate, quae multi probi potius quam laborem cum ho-
10 noribus capessebant, nulla sunt: hac tempestate serviundum aut
11 imperitandum, habendus metus est aut faciundus, Quirites. nam 15 quid ultra? quaeve humana superant aut divina inpolluta sunt? populus Romanus, paulo ante gentium moderator, exutus impe- rio gloria iure, agitandi inopsdespectusque, ne serviliaquidem ali-
12 menta reliquahabet. sociorum etLati magna viscivitate promultis
et egregiis factis a vobis data per unum prohibentur et plebis in- 20 noxiae patrias sedes occupavere pauci satellites mercedem scele-
13 rum. leges iudicia aerarium provinciae reges penes unum, de-
14 nique necis civium et vitae licentia. simul humanas hostias vi-
15 distis et sepulcra infecta sanguine civili. estne viris reliqui aUud quam solvere iniuriam aut mori per virtutem? quoniam quidem 25 unum omnibus finem natura vel ferro saeptis statuit neque quis- quam extremam necessitatem nihil ausus nisi muliebri ingenio
16 expectat. verum ego seditiosus, uti Sulla ait, qui praemia tur-
17 barum queror, et bellum cupiens, qui iura pacis repeto. scilicet, quia non aliter salvi satisque tuti in imperio eritis, nisi Vettius 30 Picens et scriba CorneHus aliena bene parata prodegerint; nisi adprobaritis omnes proscriptionem innoxiorum ob divitias , cru- ciatus virorum inlustrium, vastam urbem fuga et caedibus, bona civium miserorum quasi Cimbricam praedam venum aut dono
18 datam. at obiectat mihi possessiones ex bonis proscriptorum; 35 quod quidem scelerum ilhus vel maxumum 6st , non me neque quemquam omnium satis tutum fuisse, se recte faceremus. at- que illa, quae tum formidine mercatus sum [pretio] sofuto iure, dominis tamen restituo, neque pati consiUum est ullam ex civi-
3 humani F, generis OrelUus excidisse coniecit; hominum z Aldus II 17 imperii Mommsen Rechtsfrage /?. 33 | 27 a*usus fd eras,) V \ 37 fortasse || 38 pretio seclusi
bus praedam esse. satis illa fuerint, quae rabie contracta tolera- 19 vimus, manus conserentis inter se Romanos exercitus et arma ab externis in nosmet vorsa. scelerum et contumeliarum omnium finis sit. quorum adeo Sullam non paenitet, ut et facta in gloria
5 numeret et, si liceat, avidius fecerit.
Neque iam quid existumetis de illo, sed quantum audeatis 20 vereor, ne alius alium principem expectantes ante capiamini, non opibus eius, quae futiles et conruptae sunt, sed vostra socordia, qua raptum ire licet, et quam audeas, tam videri felicem. nam 21
10 praeter satellites conmaculatos quis eadem volt aut quis non omnia mutata praeter victorem? scihcet milites, quorum san- guine Tarulae Scirtoque, pessumis servorum, divitiae partae sunt. an quibus praelatus in magistratibus capiundis Fufidius, 22 ancilla lurpis, honorum omnium dehonestamentum? itaque ma-
15 xumam mihi fiduciam parit victor exercitus, cui per tot volnera et labores nihil praeter tyrannum quaesitum est. nisi forte tri- 23 buniciam poteslatem evorsum profecti sunt per arma, conditam a maioribus suis, utique iura et iudicia sibimet extorquerent; egregia scilicet mercede, cum relegati in paludes et silvas con-
20 tumeliam atque invidiam suam, praemia penes paucos intelle- gerint. quare igitur tanto agmine atque animis incedit? quia 24 secundae res mire sunt vitiis optentui, quibus labefactis quam formidatus est tam contemnetur. nisi forte specie concordiae et pacis, quae sceleri et parricidio suo nomina indidit. neque ahter
25 rem publicam et belli finem ait, nisi maneat expulsa agris plebes, praeda civilis acerbissuma, ius iudiciumque omnium rerum penes se, quod populi Romani fuit. quae si vobis pax et conposita in- 25 lelleguntur, maxuma turbamenta rei pubhcae atque exitia pro- bale, adnuite legibus inpositis, accipite otium cum servitio et
90 tradite exemplum posteris ad rem publicam suimet sanguinis mer- cede circumveniundam. mihi quamquam per hoc summum im- 26 perium satis quaesitum erat nomini maiorum dignitatis atque etiam praesidi, tamen non fuit consilium privatas opes facere, potiorque visa est periculosa libertas quieto servitio. quae si pro- 27
35 batis, adeste, Quirites, et bene iuvantibus divis M. Aemihum con- sulem ducem et auclorem sequimini ad recipiundam libertatem.
9 qua raptum ire licet Madv. Adv. 2,293 (idem ego conieceram): quam rapluni iri licet f^; quam captum ire licet Cortius \\ audeas tam (sic) F: audeat tam «, Cortius || 11 uictorem Kritz, uictoriam f^|| 12 ta- rulae scirtoque (sic) V: Scirtus cognomen tuentur tituli Henz. 7419 dp = a /. L. 1 p. 475 et C. I. L. 5, 2887. 6, 10383: cf Terent. Hec. 88 \\ 20 intellegerint Gerlacli nescio unde: nam in V est intellegerent || 22 secun- dae res V Porphyr. in Hor. Ep. 1, 18, 29, res secundae Seneca Controv. 9, 24, 13 II 27 composita F, concordia Aldus \\ 32 dignitatis — praesidii Sallustius. Ed.III. 8
7
rn
114
EX SALLUSTl HISTORUS
ORATIO PHIUPPI
115
ORATIO PHILIPPI
m SENATU.
1 Maxunievellem, palres couscripti, rem publicam quietam esse aut in periculis a promplissumo quoque derendi, denique prava incepta consuiloribus noxae esse. sed contra seditionibus 5 omnia turbata sunt et ab eis quos probibere magis decebat. postremo, quae pessumi et stultissumi decrevere, ea bonis et
2 sapientibus taciunda sunt. nam bellum alque arma, quamquam vobis invisa, tamen, quia Lepido placent, sumunda sunt. nisi
3 lorte cui pacem praestare et bellum pati consiiium est. pro di lo boni, qui hanc urbem amissa curia adhuc tegiiis, M. Aemilius, omnium flagitiosorum poslremus, qui peior an ignavior sit deli- berari non potest, exercitum opprimundae hbertatis liabet et se
e contempto metuendum eflecit: vos mussantes et retractantes verbis et vatum carminibus pacem optalis magis quam defen- 16 ditis neque inteliegitis molhtia decretorum vobis dignitatem iih
4 metum detrahi. alque id iure, quoniam ex rapinis consuiatum, ob sedilionem provinciam cum exercitu adeptus est. quid iile ob bene facta cepisset, cuius sceieribus tanta praemia Uibuistis?
b At scilicet eos, qui ad postremum usque legatos pacem concor- 20 diam et alia huiuscemodi decreverunt, gratiam ab eo peperisse. immo despecti et indigni re pubhca habili praedae ioco aestu- mantur, quippe metu pacem repetentes, quo habitam amiserant.
6 equidem a principio, cum Etruriam coniurare, proscriplos ac- cersi, largitionibus rem pubhcam iacerari videbam, maturandum 25 putabam et Caluh consilia cum paucis secutus sum. ceterum ihi, qui gentis Aemiliae bene lacta extohebant et ignoscundo popuii Romani magnitudinem auxisse, nusquam etiam tum Lepidum progressum aiebant, cum privata arma opprimundae libertatis cepisset, sibi quisque opes aut patrocinia quaerundo consilium 30
7 pubhcum conruperunt. at tunc erat Lepidus latro cum caionibus et paucis sicariis, quorum nemo diurna mercede vitam mutaveril: nunc est pro consule cum imperio, non empto sed dato a vobis,
- cum iegatis adhuc iure parentibus, et ad eum concurrere homines omnium ordinum conruptissumi, flagrantes inopia et cupidini- bb bus, scelerum conscienlia exagitati, quibusquies in seditionibus, in pace turbae sunt. ei tumuitum ex tumuilu, beUum ex bello
Mad. Adv. 2, 29S ('praesidi ego): dignilati — praedio ^ fpraesidio Aldus) II 1 ORATIO PHILIPPI IN SEA (non SIA, quod sententia uUerpreialus est Dietsch) y\\ 4 defeadi F^ 5 praua Aldus, parua ^|| 11 amissa cu- ria Haupt Musei Rhen. i, 473 = Op. 1, 149, omissa cura y \\ 13 secon- lenipto r|| 15 carminis F \\ 21 ab eo «, Aldus^ habeo ^^ 31 tunc KritZy tum ^ II 32 Don post nemo inseruit Cortius
serunt, Saturnini oHm, post Sulpici, dein Mari Damasippique, nunc Lepidi sateHites. praeterea Etruria atque omnes reliquiae 8 beiii arrectae, Hispaniae armis solhcitae, Mithridates in iatere vectigaiium nostrorum, quibus adhuc sustentamur, diem beilo 5 circumspicit; quin praeter idoneum ducem nihii abest ad sub- vortundum imperium. quod ego vos oro atque obsecro, patres 9 conscripti, ut animadvortatis, neu patiamini licenliam scelerum quasi rabiem ad integros contactu procedere. nam ubi malos praemia secuntur, haud facile quisquam gratuito bonus est. an 10
10 expectatis, dum exercitu rursus admoto ferro atque flamma ur- bem invadat? quod muilo propius est ab eo quo agitat statu, quam ex pace et concordia ad arma civiha: quae ille advorsum divina 11 et humana omnia cepit, non pro sua aut quorum simulat iniuria sed legum ac hbertatis subvorlundae. agitur enim ac laceratur
15 animi cupidine et noxarum metu, expers consili, inquies, haec atque iiia temptans. metuit otium, odit belium, luxu atque licentia carendum videt atque interim abutitur vostra socordia. neque 12 mihi satis consih est, metum an ignaviam an dementiam eam ap- pellem , qui videmini tanta mala quasi fuimen optare se quisque
20 ne attingat, sed prohibere ne conari quidem.
Et quaeso considerate, quam convorsa rerum natura sit. 13 antea maium publicum occuite, auxiiia paiam instruebantur, et eo boni maios faciie anteibant: nunc pax et concordia distur- bantur palam, delenduntur occulte. quibus iila piacent, in
25 armis sunt, vos in metu. quid expectatis? nisi forte pudet aut piget recte facere. an Lepidi mandata animos movere? qui 14 placere ait sua cuique reddi et ahena tenet, belli iura rescindi, cum ipse armis cogat, civitatem confirmari, quibus ademptam negat, concordiae gratia plebei tribuniciam potestatem restitui,
80 ex qua omnes discordiae accensae. pessume omnium atque in- 15 pudentissume, tibine egestas civium et luctus curae sunt? cui nihil est domi nisi armis partum aut per iniuriam. alterum con- sulatum petis, quasi primum reddideris, bello concordiam quae- ris, quo parta disturbatur, nostri proditor, istis infidus, hostis
85 omnium bonorum. ut te neque hominum neque deorum pudet, quos per (idem aut periurio violastil qui quando tahs es, maneas 16 in sententia et retineas arma te hortor neu prolatandis seditio- nibus, inquies ipse, nos in sollicitudine attineas. neque te pro-
7 neu nescio quis primus dederit (cf. Cat. 51, 43 or. Macri 1 ep. Pomp. 8): ne F\\ 14 agilur r, angitur s, Aldus \\ 19 tanta Orellius, itanta f^, intenta Aldus \\ 29 plebei tribuniciam potestatem Prisc. vol. 1 p, 243, plebei om. V || 38 provinciae] p . Ro . iudicia? Madv. Adv. 2, 293; prov. magistratum Dietsch
8*
116
EX SALLUSTI HISTORIIS
ORATIO COTTAE
117
17
vinciae neque leges neque di penates civeni patiuntur. perge qua coeptas, ul quam maturrume merita invenias.
Vos autem, patres conscripti, quo usque cunctando rem publicam intutam patiemini et verbis arma temptabitis? dilectus advorsum vos habiti, pecuniae publice et privatim extortae, prae- 5 sidia deducta atque inposita: ex lubidine leges imperantur, cum interim vos legatos et decreta paralis. quanto mehercule avidius pacem petieritis, tanto bellum acrius erit, cum intelleget se metu
18 magis quam aequo et bono sustentatum. nam qui turbas et caedem civium odisse ait et ob id armato Lepido vos inermos 10 retinet, quae victis toleranda sunt ea, cum facere possitis, patia- mini potius censet. ita illi a vobis pacem, vobis ab illo bellum
19 suadet. haec si placent, si tanta torpedo animos obpressit, ut obliti scelerumCinnae, cuius in urbem reditu decus ordinis huius interiit, nihilo minus vos atque coniuges et liberos Lepido per- 15
20 missuri sitis, quid opus decretis, quid auxilio CatuH? quin is et alii boni rem pubhcam frustra curant. agite ut lubet, parate vobis Cethegi atque alia proditorum patrocinia, qui rapinas et incendia instaurare cupiunt et rursus advorsum deos penatis manus ar- mare. sin libertas etvera magis placent, decernite digna nomine 20
21 et augete ingenium viris fortihus. adest novos exercitus, ad hoc coloniae veterum mihtum, nohilitas omnis, duces optumi: fortuna meliores sequitur. iam illa quae socordia nostra conlecta sunt, dilabentur. quare ita censeo: quoniam M. Lepidus exercilum privato consilio paratum cum pessumis et hostibus rei publicae 25 contra huius ordinis auctoritalem ad urbem ducit, uti Ap. Clau- dius interrex cum Q. Catulo pro consule et ceteris, quibus im- perium est, urbi praesidio sint operamque dent nequid res pu- blica detrimenti capiat.
ORATIO C. COTTAE
AD POPDLUM ROMANUM.
30
1 Quirites, multa mihi pericula domi mihtiaeque, muUa ad-
vorsa fuere, quorum alia toleravi, partim reppuli deorum auxi- liis et virtute mea: in quis omnibus numquam animus negotio defuit neque decretis labos. malae secundaeque rcs opes, non 35
2 maturime F\\ 7 quanto (i in rasura) mehercule* ^s erasa) r\\9 turbas se et Madv, Adv. 2,294 || 13 oppressit F, item Nonius p, 229 nisi quod obrepsit ex obressit cod, Leid., obrepsit Aldus || 16 quid ex qui F\\ 20 nomini r||23 uostra Dietsch \\ 24 M. Lepidus Orellius , M. om.
V II 30 ORATIO CAI . COTTAE . AD . PR. V: verba § 1 Quirites — vir- tute mea in extant in palimpsestis Berolinensi et Aurelianensi (A) Jl 32 ADUERSA A \\ 33 TOLERABI A \\ 34 numqua • animus in margine V
ingenium mihi mutabant. at contra in his miseriis cuncta me 2 cum fortuna deseruere. praeterea senectus, per se gravis, curam duplicat, cui misero acta iam aetate ne mortem quidem honestam sperare licet. nam, si parricida vostri sum et bis genitus hic deos 3
5 penatis meos patriamque et summum imperium vilia habeo, quis mihi vivo cruciatus satis est aut quae poena mortuo? quin omnia memorata apud inferos supplicia scelere meo vici. a prima adu- 4 lescentia in ore vostro privatus et in magistratibus egi: qui hn- gua, qui consiho meo, qui pecunia voluere, usi sunt. neque ego
10 callidam facundiam neque ingenium ad male faciundum exercui: avidissumus privatae gratiae maxumas inimicitias pro re pubhca suscepi, quis victus cum illa simul, cum egens alienae opis plura mala expectarem, vos, Quirites, rursus mihi patriam deosque penatis cum ingenti dignitate dedistis. pro quibus benificiis vix 5
15 satis gratus videar, si singuhs animam quam nequeo concesse- rim. nam vita et mors iura naturae sunt: ut sine dedecore cum civibus fama et fortunis integer agas, id dono datur atque acci- pitur. consules nosfecislis,Quirites, domi bellique impeditissuma 6 re pubhca. namque imperatores Hispaniae stipendium milites
20 arma frumentum poscunt et id res cogit, quoniam defectione sociorum et Sertori per montis fuga neque manu certare pos- sunt neque utilia parare, exercitus in Asia Ciliciaque ob nimias 7 opes Mithridatis aluntur, Macedonia plena hostium est, nec mi- nus Itahae marituma et provinciarum , cum interim vectigalia
25 parva et bellis incerta vix partem sumptuum sustinent: ita classe, quae conmeatus tuebatur, minore quam antea navigamus.
Haec si dolo aut socordia nostra contracta sunt, agite, ut 8 monet ira, supphcium sumite: sin fortuna communis asperior est, quare indigna vobis nobisque et re publica incipitis? at- 9
30 que ego, cuius aetati mors propior est, non deprecor, siquid ea vobis incommodi demitur: neque mox ingenio corporis ho- nestius quam pro vostra salute finem vitae fecerim. adsum en 10 C. Cotta consul; facio quod saepe maiores asperis bellis fecere: voveo dedoque me pro re publica , quam deinde cui mandetis
85 circumspicite. nam talem honorem bonus nemo volet, cum for- 11 tunae el maris et belh ab aliis acti ratio reddunda aut turpiter moriundum sit. tantum modo in animis habetote non me ob 12 scelus aut avaritiam caesum , sed volentem pro maxumis beni-
3 acta iam aetate V, 'senecta iam aetate Sallustius^ teste Serv. in Aen. 11, 165, quod Carrio in hunc locum male intulit \\ 10 caninam Carrio I 16 iurft /^||25 sumptum ^||31 ingenio corporis F, in senio corporis Orellius olimy sed abiecit postea eam coniecturam, ingenuo corpori Aidus II 38 uolente F
l^
^';
118
EX SALLUSTI HISTORllS
EPIST. POMPEI. ORATIO MACRI
119
13 ficiis animam dono (ledisse. pervos, Quirites, et gloriam ma-
14 iorum, tolerate advorsa et consulite rei publicae. multa cura summo imperio inest, multi ingentes labores, quos nequiquam abnuitis et pacis opulentiam quaeritis, cum omnes provinciae regna maria terraeque aspera aut fessa bellis sint. 5
EPISTULA CN. POMPEI
AD SENATDM.
1 Si advorsus vos patriamque et deos penatis tot labores et pericula suscepissem , quotiens a prima adulescentia ductu meo scelestissumi hostes fusi et vobis salus quaesita est, nihil amplius 10 in absentem me statuissetis quam adhuc agitis, patres conscripti, quem contra aetatom proiectum ad bellum saevissumum cum exercitu optume merito, quantum est in vobis, fame, miserruma
2 omnium morte, confecistis. hacine spe populus Romanus libe- ros suos ad bellum misit? haec sunt praemia pro volneribus et 15 toliens ob rem publicam fuso sanguine? fessus scribundo mit- tundoque legatos omnis opes et spes privatas meas consumpsi, cum interim a vobis per triennium vix annuus sumptus dalus est.
3 per deos inmortalis, utrum censetis me vicem aerari praestare
4 an exercilum sine frumento et stipendio habere posse? equidem 20 fateor me ad hoc bellum maiore studio quam consilio profectum, quippe qui nomine modo imperi a vobis accepto, diebus quadra- ginta exercitum paravi hostisque in cervicibus iam Italiae agentis ab Alpibus in Hispaniam submovi. per eas iter aliud alque Han-
5 nibal, nobis opportunius patefeci. recepi Galliam Pyrenaeum 25 lacetaniam Indigetis et primum impetum Sertori victoris novis mihtibus et multo paucioribus sustinui hiememque castris inter saevissumos hostis, non per oppida neque ex ambitione mea egi.
6 quid deinde proelia aut expeditiones hibernas, oppida excisa aut recepta enumerem? quando res plus valet quam verba. castra 30 hostium apud Sucronem capta et proelium apud flumen Turiam
et dux hostium C. Herennius cum urbe Valentia et exercitu de-
6 EPISTVLA CN .POMPEI AD SENAT? /^|| 14 hacine spe, qu9d coniecit Ursinus, est in V, hac in spe vulgo || 20 verha exercitum e. q, s, usque ad finem epistulae extant in palimpsesto Aurelianensi (A)^ cf, Hauler Revue de philologie 10 p. 122 sq. et JViener Studien 9 p. 31 sq. || 22 DIEB . XL . ^ II 23 CERUIBUS A \\ INTALIAE AGENTES A || 24 SUM- MOUI // II ADQ. A II 25 NOUIS A \\ PAPYRENEUM (om. tefeci r. Gal- liam; J II 26 lacetaniam Hilbner, lacetaniam ^^ || INDIGETES potius quam — TIS A \\ SORTORII A \\ NOBIS A \\ 27 PAUCIOREB. mc/- RIB. A II SUSTINUIT A II 28 SAEUISSIMOS A jj AMBITIONEMEGI A \\ 31 APUT A II Turiam Ursinus, durium AF\\ 32 EXERCITUS A
leti satis clara vobis sunt: pro quis, o grati patres, egestatem et famem redditis. itaque meo et hostium exercitui par condicio est. namque stipendium neutri datur, victor uterque in Italiam venire 7 potest. quod ego vos moneo quaesoque ut animadvortatis neu 8
5 cogatis necessitalibus privatim mihi consulere. Hispaniam cite- 9 riorem, quae non ab hostibus tenetur, nos aut Sertorius ad inter- necionem vastavimus praeter maritumas civitatis, quae ultro nobis sumptui onerique. Gallia superiore anno Melelli exercitum sti- pendio frumentoque aluit et nunc malis fructibus ipsa vix agitat.
10 ego non rem familiarem modo, verum etiam fidem consumpsi. reliqui vos estis: qui nisi subvenitis, invito et praedicente me 10 exercitus hinc et cum eo omne bellum Hispaniae in Italiam Irans- gradientur.
15
ORATIO MACRI TR. PL,
AD PLEBEM.
Si, Quirites, parum existumaretis, quid inter ius a maiori- 1 bus rehctum vobis et hoc a Sulla paratnm servitium interesset, multis mihi disserundum fuit docendique, quas ob iniurias et quotiens a patribus armata plebes secessisset utique vindices
20 paravisset omnis iuris sui tribunos plebis. nunc hortari modo 2 rehcum est et ire primum via, qua capessundam arbitror liber- tatem. neque me praeterit, quantas opes nobilitatis solus in- 3 potens, inani specie magislratus, pellere dominatione incipiam, quantoque tulius factio noxiorum agat quam soh innocentes. sed 4
25 praeter spem bonam ex vobis, quae metum vicit, statui certaminis advorsa pro libertate potiora esse forti viro quam omnino non cer- tavisse. quamquam omnes alii creati pro iure vostro vim cunc- 5 tam et imperia sua gratia aut spe aut praemiis in vos convortere meliusque habent mercede delinquere quam gratis recte facere.
30 itaque omnes concessere iam in paucorum dominationem , qui 6 per militare nomen aerarium exercitus regna provincias occu- pavere et arcem habent ex spohis vostris, cum interim more pe- corum vos multitudo singuhs habendos fruendosque praebetis,
1 NOBIS A II QUOIS A \\ 4 ANIMADUERTATIS ^ || 6 ad in A. s. s. II quae om. A \\ 7 VASTABIMVS A \\ MARlTIMAS CIUITATES A \\ quae ante ultro om. AF, inseruit Aldus \\ 8 onorique ^, AERIQ. SUNT A || 9 IPSA vel IBSA A \\ AGITATE EGO REM FA-|MILIAREM A \\ 10 etiam om. ^ || CONSUMBSI emendatum ut videtur in CONSUMPSI ^ |
11 NISE A II invitol ETVITO A ( PREDICENTE A \\ 12 HIC A \\ ITALIA (emendatum in ITjd.W" ?) A \\ transgredientur F \\ 14 ORATIO MACRl TRIB.PLEB.AD PL. ri|18 doccndumque Pomponius Laetus
m
120
EX SALLUSTI HISTORIIS
ORATIO MACRI
121
exuli omnibus quae maiores reliquere; nisi quia vobismet ipsi
7 per sufTragia, ut praesides olim, nunc dominos destinatis. itaque concessere illuc omnes, at mox, si vosfra receperitis, ad vos ple- rique. raris enim animus est ad ea, quae placent, defendunda,
8 ceteri validiorum sunt. an dubium habetis, num officere quid 5 vobis uno animo pergentibus possit, quos languidos socordesque pertimuere? nisi forte C. Cotta, ex factione media consul, aliter quam metu iura quaedam tribunis plebis restituit. et quamquam L. Sicinius primus de potestate iribunicia loqui ausus mussanti- bus vobis circumvenlus erat, tamen prius illi invidiam metuere, 10 quam vos iniuriae pertaosum est. quod ego nequeo satis mirari,
9 Quirites: nam spem frustra fuisse intellexistis. SuUa mortuo, qui scelestum inposuerat servitium, finem mali credebatis. ortus
10 est longe saevior Catulus. tumultus intercessit Druto et Mamerco consulibus. dein C. Curio ad exitium usque insontis tribuni 15
11 dominatus est. Lucullus superiore anno quanlis animis ierit in L. Quintium vidistis; quantae denique mihi turbae concitanturl quae profecto incassum agebantur, si prius quam vos ser- viundi finem, illi dominationis facturi erant: praesertim cum his civilibus armis dicta aha, sed certatum utrimque de dominatione 20
12 in vobis sit. itaque cetera ex licentia aut odio aut avaritia in tem- pus arsere, permansit una res modo, quae utrimque quaesila est, et erepta in posterum vis tribunicia, telum a maioribus libertati
13 paratum. quod ego vos moneo quaesoque ut animadvortatis neu nomina rerum ad ignaviam mutantes otium pro servitio appelle- 25 tis. quo iam ipso frui, si vera et honesta flagilium superaverit, non est conditio: fuisset, si omnino quiessetis. nunc animum advortere et nisi viceritis, quoniam omnis iniuria gravitate tutior est, artius habebunt.
14 ^Quid censes igitur?^ aliquis vostrum subiecerit. primum 30 omnium omittundum morem hunc quem agitis inpigrae hnguae,
15 animi ignavi, non ultra contionis locum memores libertatis. de- inde, ne vos ad virilia illa vocem, quo tribunos plebei, modo patricium magistratum, libera ab auctoribus patriciis sufTragia maiores vostri paravere; cum vis omnis, Quirites, in vobis sit, 35
1 uobismet ipsi Cortius, uobismet ipsis ^, uosmet ipsi /ildus || 4 iacent Mdkly Nov. an?i. vol, 77 p. 80 \\ 10 muluere ^\\ 12 inteiiexislis m margine F\ 14 bruto & mamerco cos. C& in rasura corr. ex ^?) ^ll 21 uos Dietsch || 23 comma ante uis sustulit (ut sit ' una res^ do- ininatio) Madv, Adv. 2, 294 \\ 24 anim aduertalis /^|| 31 omittendum f^, amittendum Jrus. p. 212 || 32 con«*tioni8 (d\ eras.) F\ 33 quo tribunos plebei F^ quae incisa post plebei oratione recle tuetur Kritz \\ 34 pa- tribus Ciacconiusy at c/*. Mommsen R. F, i, 285 \ 35 qum (a sup, u) uis F^ quamuis Zj Aldus
et quae iussa nunc pro aliis toleratis, pro vobis agere aut non agere certe possitis, lovem aut alium quem deum consultorem expectatis? magna illa consulum imperia et patrum decreta vos 16 exequendo rata efficitis, Quirites, ultroque licentiam in vos auc-
5 tum atque adiutum properatis. neque pgo vos ultum iniurias 17 hortor, magis uti requiem cupiatis, neque discordias, uti illi criminanlur, sed earum finem volens iure gentium res repeto et, si pertinaciter retinebunt, non arma neque secessionem, tan- tum modo ne amplius sanguinem vostrum praebealis censebo.
10 gerant habeantque suo modo imperia, quaerant triumphos, Mi- 18 thridatem Sertorium et reliquias exulum persequantur cum ima- ginibus suis: absit periculum et labos quibus nuUa pars fructus est. nisi forte repentina ista frumentaria lege munia vostra pen- 19 santur. qua tamen quinis modiis libertatem omnium aestumavere,
15 qui profecto non amphus possunt ahmentis carceris. namque ut illis exiguitate mors prohibetur, senescunt vires, sic neque absolvit cura familiari tam parva res et ignavi cuiusque tenuis- sumas spes frustratur. qua lamen quamvis ampla quoniam ser- 20 viti pretium ostentaretur, cuius torpedinis erat decipi et vostra-
20 rum rerum ultro iniuriae gratiam debere? cavendus dolus est. namque aho modo neque valent in univorsos neque conabuntur. 21 itaque simul conparant delenimenta et diflerunt vos in adventum Cn. Pompei, quem ipsum ubi pertimuere, sublatum in cervices suas, mox dempto metu lacerant. neque eos pudet, vindices uti 22
25 se ferunt hbertatis, tot viros sine uno aut remittere iniuriam non audere aut ius non posse defendere. mihi quidem satis spectatum 23 est, Pompeium, tantae gloriae adulescentem, malle principem vo- lentibus vobis esse quam illis dominationis socium auctoremque in primis fore tribuniciae potestatis.
80 Verum, Quirites, antea singuh cives in pluribus, non in uno 24
cuncti praesidia habebatis, neque mortahum quisquam dare aut eripere talia unus poterat, itaque verborum satis dictum est. ne- 25 que enim ignorantia res claudit, verum occupavit nescio quae 26 vos torpedo, qua non gloria movemini neque flagitio, cunctaque
85 praesenti ignavia mutavislis. abunde hberlatem rali, quia tergis
6 cupiatis F^ capialis nescio quis invexerit || 14 quinis modiis Asu- lanus, quin is modis F \\ 16 illic Madv. Adv. 2, 294 \\ 17 absolui T, correctum in vett, editt., sicut neque absolui — possit Aldus \\ ignaui cuiusque tenuissimas spes frustratur Gronov. Observ. 3, 2, ignam quius- que tenuissimas perfrustratur Fy ignauus quisque tenuissima spe frustratur coniecerat CL Puieanus et ante eum, nisi quod ignauissimi quique, AldusW 18 qua Faemus: quae F\\ 20 iniuriae Kritz, iniuria ^ || cauen- dus dolus est in V legitur post conabuntur, traiecit Fahri\ 33 quae] qua y
!*'■•
II
122
EX SALLUSTI HISTORIIS
EPISTULA MITHRIDATIS
123
abstinetur et huc ire licet atque iUuc, munera clitium dominorum. 27 atque haec eadem non sunt agrestihus, sed caeduntur inter po- tentium inimicitias donoque dantur in provincias magistratihus. ita pugnatur et vincitur paucis: plehes, quodcumque accidit, pro victis est et in dies magis erit, si quidem maiore cura dominatio- 5 nem iUi retinuerint, quam vos repetiveritis lihertatem.
EPISTULA MITHRIDATIS.
1 Rex Mithridates regi Arsaci salutem. omnes qui secundis rehus suis ad helli societatem orantur, considerare dehent liceat- ne tum pacem agere , dein quod quaesitur satisne pium tutum 10
2 gloriosum an indecorum sit. f tihi si perpetua pace frui licet, nisi hostes opportuni et scelestissumi, egregia fama, si Romanos oppresseris, futura est. neque petere audeam societatem et fru-
3 stra mala mea cum honis tuis misccri sperem. atque ea, quae te morari posse videntur, ira in Tigranem recentis helli et meae res 15 parum prosperae, si vera existumare voles, maxume hortahuntur.
4 ille enim ohnoxius qualem tu voles societatem accipiet, mihi for- tuna, multis rehus ereptis, usum dedit hene suadendi et, quod florentihus optahile est, ego non validissumus praeheo exem-
5 plum , quo rectius tua conponas. namque Romanis cum natio- 20 nihus populis regihus cunctis una et ea vetus causa hellandi est, cupido profunda imperi et divitiarum. qua primo cum rege Ma- cedonum Phihppo bellum sumpsere, dum a Carthaginiensihus
6 premehantur, amicitiam simulantes. ei suhvenientem Antiochum concessione Asiae per dolum avortere, ac mox fracto Philippo 25 Antiochus omni cis Taurum agro et decem milihus talentorum
7 spohatus est. Persen deinde F*hilippi filium post multa et varia certamina apud Samothracas deos acceptum in fidem caUidi et repertores perfidiae, quia pacto vitam dederant, insomniis occi-
8 dere. Eumenem, cuius amicitiam gloriose ostentant, initio pro- 30 didere Antiocho, pacis mercedem; post, habitum custodiae agri captivi, sumptihus et contumeliis ex rege miserrumum servorum efl^ecere, simulatoque inpio testamento, fiUum eius Aristonicum,
7 EPISTVLA MITHRIDATIS r\\ 11 tibi si — 14 misceri sperem]«c ^ (nisi quod scelestissimi et misceris peremj, quae sanare nondum contigit: tibi perpetua (om. sij p. f. liceret coniecit Aldus, ni ante egregia inser. Madv. Adv. 2, 294; verba nisi hostes — futura est traiecit posl sperem J.Douza, verba nisi — scelestissumi post sperem, illa egregia — futura est post v. occident p, 124 ^ 16 Hitzig Mus. rh. lO^ 467 cf, Mommsen Act. soc. sax. a. 1854, 153 \\ 16 parum Aldusy rarum F || uere aestimare Madv, /. e. || 17 accepiet ^|{ 20 cunationibus ex cumtionibus ^ll 27 pilippi y \\ 30 Eumenem Asulanus, eum en ^||33 efficere F(?)
quia patrium regnum petiverat, hostium more per triumphum duxere; Asia ah ipsis ohsessa est. postremo Rithyniam, Nico- 9 mede mortuo, diripuere, cum filius Nysa, quam reginam appella- verat, genitus haud duhie esset. 5 Nam quid ego me appellem? quem diiunctum undique 10
regnis et tetrarchiis ah imperio eorum, quia fama erat divitem neque serviturum esse, per Nicomedem bello lacessiverunt, sceleris eorum haud ignarum et ea quae accidere, testatum antea Cretensis, solos omnium Uheros ea tempestate, et regem 10 Ptolemaeum. atque ego ullus iniurias Nicomedem Rithynia ex- U puU Asiamque spolium regis Antiochi recepi et Graeciae dem- psi grave servitium. incepta mea postremus servorum Archelaus 12 exercitu prodito impedivit: ilUque, quos ignavia aut prava cal- liditas, ut meis lahoribus tuti essent, armis ahstinuit, acerbis- 15 sumas poenas solvunt, Ptolemaeus pretio in dies beUum pro- latans, Cretenses inpugnali semel iam neque finem nisi excidio hahituri. equidem quom mihi oh ipsorum interna mala dilata 13 proelia magis quam pacem datam intellegerem, abnuente Tigrane, qui mea dicta sero probat, te remoto procul, omnihus aliis ob- 20 noxiis, rursus tamen hellum coepi Marcumque Cottam, Romanum ducem , apud Calchedona terra fudi , mari exui classe pulcher- ruma. apud Cyzicum magno cum exercitu in ohsidio moranti 14 frumentum defuit, nullo circum adnitente; simul hiems mari prohibehat. ita, sine vi hostium regredi conatus in patrium 25 regnum , naufragiis apud Parium et Heracleam miUtum optumos cum classihus amisi. restituto deinde apud Caheram exercitu et 15 variis inter me atque Lucullum proeUis, inopia rursus amhos iucessit. iUi suherat regnum Arioharzanis bello intactum: ego, vastis circum omnihus locis, in Armeniam concessi secutique 30 Romani non me, sed morem suum omnia regna subvortundi, quia multitudinem artis locis pugna prohibuere, inprudentiam Tigranis pro victoria ostentant.
Nunc quaeso considera, nobis oppressis utrum firmiorem 16 te ad resistundum, an finem belU futurum putes? scio equi- 85 dem tihi magnas opes virorum armorum et auri esse; et ea re a nobis ad societatem, ab iUis ad praedam peteris. cete- rum consilium est, Tigranis regno integro, meis militihus belU prudentibus procul ah domo , parvo lahore per nostra corpora
11 ffraeciaedemsi ^ae ante d in ras.) r|j 17 habitur. equidem ^ | 21 calchedona F (cf. C. I. L. 1 p. 292): Chalcedona edebatur | 26 ca- beram F, Cabira Carrio \\ 27 proeliis r, prope cod. Charini p, 119 || 36 petieris cod, Charisii p, 196 \\ 37 beUi prudentibus Charis. l. c, om. V \ 38 panio labore V^ om. Charis, l, c, del. Linker
((
121
EX SALL. HISTORIIS EPIST. MITHRIDATIS
bellum conficere, quo neque vincere neque vinci sine tuo peri-
17 culo possumus. an ignoras Romanos, postquam ad occidentem pergentibus finem Oceanus fecit, arma huc convortisse? neque quicquam a principio nisi raptum habere, domum coniuges agros imperium? convenas ohm sine patria parentibus, peste 5 conditos orbis terrarum: quibus non humana ulla neque divina obstant, quin socios amicos procul iuxta sitos, inopes poten- tisque trahant excindant, omniaque non serva et maxume regna
18 hostilia ducant. namque pauci Ubertatem, pars magna iustos dominos volunt: nos suspecti sumus aemuU et in tempore vin- 10
19 dices adfuturi. tu vero, cui Seleucea, maxuma urbium, regnum- que Persidis inclutis divitiis est, quid ab illis nisi dolum in prae-
20 sens et postea bellum expectas? Romani arma in omnis habent, acerruma in eos, quibus victis spolia maxuma sunt; audendo et
21 fallundo et bella ex belHs serundo magni facti. per hunc morem 15 extinguent omnia aut occident: quod haud difficile est, si tu Mesopotamia, nos Armenia circumgredimur exercitum sine fru- mento, sine auxiliis, fortuna aut nostris vitiis adhuc incolumem.
22 leque illa fama sequetur, auxilio profectum magnis regibus latro-
23 nes gentium obpressisse. quod uti facias moneo hortorque, neu 20 mahs pernicie nostra tuam prolatare quam societate victor fieri.
1 quo Gerlachy quo Fy quando AldnSy quo modo alii || 4 raptum Ciaceonius, partum f^\\ 5 sine ante parentibus iteravit Aldus || parte conditor orbis terrarum Servius Aen, 7, 303
•fil
C. SALLUSTI CRISPI
HISTORIARUM
REUQUIAE
E CODICIBUS SERVATAE.
il
b*lfl
A sunt fragmenta codicis paliinpsesti iuserta codici Aureliaueusi 16U
f. 15—18. 20. B eiusdem palimpsesti folii unius particula nunc Berolinensis. R sunt schedae codicis veteris insertae codici Vaticano Reginensi 1283.
HISTOUIARUM LIB.
1{AB) t ? ?? ? ?
quem exercilus fieral, F
legionem misit delspecta vanitale: idque i|lli in
sapienliam cesselrat. dei(n)
? ?
L. Oclavius et C. Co|aa co(n)- 5
? sulatum ingress|t. quoru(m)
? Octavius iangu|tde et incuriose fuit, CjoUa pro^w)-
ptius: sed amhitijose tum ??? ?
ingeni * largilo It cupi- ?? ? ?
ens graliam singlnlorum
II RELIQUIAE.
II {B) q(ue) Lentulus Marcelltntis eodem auctore quaeslor in novam provinciam Curenas missus est, quod ea mortui regis Apionts 5 testamento nobis da/a prudenliore quam illas per gentis et minus gto- riae avidi imperio conti- nenda fuit. praeterea di- 10 versorum ordinum
21
10
21
In codicibus ABV quae notis perscripta sunt uncis inclusa plene perscripsi q(ue) = q., -b(us) = b., m et n post vocales =^^ ; cursiva scriplura ejcpressi quae aut absunt a codicibus aut aliter ibi scripta suntj stellulis litleras evanidax
niSTOHURUM LlBRl II RELIQIIAE COL. I-FIJ palimpsesti AB, ter scripti (v, Hauler St, 8 p. 323, cf, infra ad IV 3 VI 13), binis columnis versuuin XXI exarati binio hic coJitinet superiores par- tes columnarum I II fulii priini recti, I II eiusdem versi, I secundi rectij II eiusdern versi. yrimum fuisse illud, lioc secunduin esse et rerum ordu evincit et genus plicaturae, qtiae visitur inter coL I et VI — coL IV et V, praeterea veri simile est hunc binionem non fuisse intimum par fasciculi — quatemionis puto — , si quidem ora- tiowx Cottae, cuius initium in columna IV extat, vestigia nulla in columna V af;:nuxcantur (ita recte Hauler St. 8 p. 318)
I 1 UUKM] [apud] quem Hauler \\ exercitus] E(1?L?T?)X(N?)E(1?) RCI(E?)TUS II lueral] ultimam T es*e lextatur Mommsen , E legimus Pertz et ego \\ 2 DE vel Dl || 3 IDQUAE || 4 quarta 1 vel T |1 5 tta con] :TAC0' (non SU', ut dederam pr.) \\ 7 LANGL»DAE || 8 fuii] egit Uolfflin Hartel \\ proni Hauler, ERO legit Perlz \\ 10 INGENIO (vel INGENlTAj LARGITC agnoscere sibi visus est Hauler: inde ingenio
laigitore cupi eflecit, ingenti a largitione 3/om7w*en || 11 GRATIASIN^ ««oRnii. graliam singuloruni Momvuen
II 1 P. (hoc est Publius: v. Hermes 5, 399) Q. cum punctis codex (vidi): v. Hermes 2, 81 \\ 2 ACTORE: corr. Kreyssig \\ 4 Q ult. dimidiata 1 5 APK (vidi): suppL Perlz \\ 7 [illas] per gentis Kreyssig, [inde] pergentis Pertz\ 9 suppL Kreyssig || 11 extat superior elementorum pars (vidi)
'j
4
1. . !■
128
SALLUSTl HISTORIARUM LIB. II RELIQUIAE
SALLUSTI HISTORIARUM LIB. 11 REUQUIAE
129
III (5)
is saevilia. qua re fati- gai3i plebes forte consul- es ambo Q. Metellum, cui postea Cretico cognome(n)- tum fuit, candidatum jjraetorium sacra via de- ducenlis cum magno tu- muliu invadit fugien- n*sq(ue) secuta ad Octavi do- mum^ quae propior erat i(n) 4e:ic4c3ie4c4c«« culum pervc
IV (BA)
paucjos dies Cotta mutata f ulter|ermoestus, quod pro cupit| volu(n)tate ple6is a- fvalin I fuerat, boc modo in cojntione popuii dis- seru|rt: ^Quirites, multa mihi I ;>6ricula domi mili- tiaeq(Me)|, ?wulta adversa fu-
V(^)
VI (A)
10
21
ere, qn v\ par/i
orum alia tolera- m reppuli deoru(m)
auxiUis et virtute mea. in
III Pleraque lecta sunt et a Studemundo et a me (v. Hermes 2, 82 ss.) II 1 pes I elevienti superest (vidi): [annonae intoIerabil]is Rotk || 4 cog- nome] deest n etementi nota (vidimus) \\ 5 ante fuit extat V (A ve/M): ilaque recte Heenvagen quae supra s. s. supplevit , non recte cogno- mefn] | tfu]it vel Pertz || 7 ^CTIS codex (vidi): unde Q. Metellum — de [te]ctis Pertz^ Q{uintum)[que] Metellum de [te]ctis Momnuen et similiter I. B. de Rossi Giorn. arcad. 136 ^ 207 ss.y quae ferri non possunt; recte Dietsch quae supra s. s. \\ 8 ULTUM prima dimidiata || 10 MQ. PRORIOREERAT codex (vidi)\\ 11 proPUGNACULUM PER venit Pertz omissa hasta^ quae in tabula inter U e^ L comparet: exlant summi apices litterarum, quibus bis accurate examinalis Studemundus (v. Hermes 2, 82 s.) haec statuit: PU ptane incertae; G(C, 0?); N(AI, AE?); A paene certa; C(G, 0?); U dubia^ item hasta quam dixi in tabula extare; UM PERUE certae; Pertzii supplementa videri iusta esse, ferri non possunt haec in|[genti] pugna civium pervejnit (ita Huschkius et Rossius l. s. s.); cenaculum Dietsch, in|[de in Ia]n[i]culum per Ve[labrum] Mommsen. res incerta
IV 1 PAUC (vidimus) dimidiata C, cuius infima pars videtur ex- tare in A: v. Hauler St. 8 p. 320 conl. eod. Rev. 119\\2 ULTER Pertz (non vidimus: L e^ R cur dubias esse dixerit Hauler St. l. s. s. ne- scio): ve[s]te pjermoestus IVolfflinius |1 3 A elementi hasla in B (vidi)^ alter ductus in A extat: cupida Hartel || UOLUTATE A ., sed ut sub OL vestigia antiquioris scripturae GI comparere ^ paenultima vel T vel E esse visa sit Haulero St. 8 p. 326 s. \\ PLEUISA A \\ 4 UALIA, sed ut ultima A vel N (vel M^ esse possit, non D, tabula: in valid[e] fF6lfflin\ FU.N.ERA, super A minore T (''veC D) adscripta: unde fuerat Hauler St. 8 p. 327, a|lienata (vel a|balienataj erat Buecheler^ iam | ualerent fiinera Hartel^ parauerat funera Mommsen || 5 INCO codex (vidi) II NTIONE] N prior dijnidiata \\ 6 -li certa omnia (vidi): 6 SERU codex, lERU falso tabula, item 9 EREQ, ubi primam om. tabula , 10 BI, 11 X: superior pars extat: sunt verba orationis Cottae v, supra p. 116
Fragmentorum V et FI apographum dedit Hauler in Stitdiis Fin- dobonensibus 8 p. 321 (cf. 9 p. 28 et Revue de philologie 1886 p. 118
rei
??
• •
nu
pro
?
• •
mi ?
om mi
ad
ni m
? in
rent
?
esar
rsed
9
enol 5
ndu(m)
? gna
oru(m)
. ru(m)
?? . ni 10
??? . uic
10
, YII {A) ,
Re. dein signo dato prae-
? ?
cipiti iam secunda vigi-
^ ? ? t
lia simul utrimq(ue) pugna(m)
9
•
occipiunt, magno tumul-
tu primo eminus per obs- 5
curam noctem tela in in-
certum iacienfes; post, ubi
?
Romani de indusiria no(n)
?
tela neq(ue) clamorem redde- bant, perculsos formidi- 10 ne aut deserlam munitio-
V 1 0 Hatiler Studien P | 3 NII vel NTI || 4 0 dimidiata || 6 OM vel CM|I 10 NI vel NA H 11 V
VI 3 «^SAR: [Ca]esar temptat Hauler || 7 u J 11 ^^TG vel TTIS Fragmentorum Fll et FIII apographum extat in IFiener Sitzungt"
herichte 1886 p. 621 sq. ; cf. Revue de philoL 10 p. 126 sq. IFiener
Studien 9 p. 29 „ i n
VII 1 [Oppidani nocta clam ad impetum omnia para]re Hauler | DlilN DAT( PRE || 2 litterae sexta et septima sic H iunctae sunt | 5 Pa.ORS II 6 NOC i^MTEL UN jj 7 CEPTUM lACIENS
VIII 1 sexta P vel T || 2 SEMI vel SEME : stm\(m)^\tid.t Mommsen II 6 AQ.CO, sequitur 'signum F litterae simillimum quod ab alia manu profectum' vitum Haulero Revue p. 128 J 9 mox] mota Krueger || 11 MORANTES
Sallusiius. Ed. III. ^
^ VIII {A) La sua praecipitati ruinaq(ue)
9
multorum fossae semiple-
tae sunt : ceteris fuga tuta
fuit incerto noctis et me-
? tu insidiarum. dein post 5 ? ?
paucosdies egestate aq(uae)co-
acta deditio est: oppidum
incensum et cultores ve-
? ?
nundati eoq(ue) terrore mox
? ? Isaura nova legati pacem 10 orantes venere obsides-
L
1.
\ I
130
SALLUSTI HISTORIARUM LIB. II RELIQUIAE
SALLUSTI fflSTORIAEUM LIB. II REUQUIAE
131
nem rati, avide in fossas
et inde velocissimum ge-
nus per vallum i^roperat;
a? superstantes tum de- ?? 15
niq(ue) saxa pila sudes iacere
? ?
et multos prope egressos
?
comminus plagis aut om-
? ?
ni ♦♦♦♦cur*are: qua repe(n)-
tina formidine pars val- 20
lo transfixa alii super te-
IX (A) , Lia interim legatis osten-
9
tans et deditionem cunc-
? ? ?
tis praesentib(us) facilius co(n)- ? ? t
venturam. praeterea mi-
lites a popMlationib(us) agro- 5 rum et omni noxa reti- nebat; frumentum et a- lios comeatus oppidani dabant ex eorum volu(n)- tate. ne suspectum habe- 10
q(ue) et iussa facturos promit- tebant.
Igitur Servilius prudens ? ferociae hostium neq(ue) il- 15
? lis taedium belli sed repen-
tinam formidinem pacem suadere, ne de missione mu-
? ? ?
tarent animos, quam pri- mum moenia eorum cum 20
? ???
omnib(us)copiis accessit, mol-
Animae essent, proditu-
ros firmabant. at illi qui-
?? ?
b(us) aetas inbellior et vetus- tate vis Romanorum mul-
9
tum cognita erat, cupere 5
?
pacem set conscientia no- . ? ?
xarum metuere, ne datis ? ? ?
armis mox tamen extre- ? ?
ma victis paterentur. in-
10
VII 12 GRATI II 14 •Rut>ERAT (tertia 0 vel V): properat Mommsen B 15 Ad 11 19 NIPl^P-CURRVRE (secunda I potius quam E, tertia et quarta RE vel RI vel B- , quinta et sexta DE vel PU, decima videtur B esscy non S): ni re deturbare Hauler ^ eini|Dus telis (vel fuDdisj detur- bare Hartel, om|nib(us) pugnis incursare Schenkl
VIII 13 post TEBANT nonnullas litteras difficillimas lectu (PO- TENTIUS?) non ad Sallustium pertinentes dispexit Hauler || 18 'ne de missione (i. e, legatorum^ . . Jic, non dimissione vel de deditione (urbis) in palimpsesto exaratum est^ Hauler Reuue p, 129; quae verba non ex- cludunt dubitationem. ne demissi prone Hartel, ne dimissione Wolfflin, ne de demissione Hauler
IX Apographum huius fragmenU dedit Hauler in fflener Sittungs- berichte 1886 p. 622, cf Revue p, 127 Studien 9 p, 29 || 4 propterea Mommsen \\ 5 LITESAPPELLATIONIB • , corr. Mommsen \\ 6 NOXAM || 10 ne se susp. Heerwagen
X Apographum Hauleri extat in H^iener Sitzungsberichte 1886 p. 622, cf mener Studien p, 29. 30 || 3 A^^TASiBELUOR l| 4 TA^^» || 5 TUhuOGNlTA || 6 PACE^^ET, supra ET fortasse am,2 SED, scriptum est II 8 ARMIS || 9 extrema uicti Hartel: num extremas uices?
? ?
rent, castra in plano loca-
verat. deinde ex imperio
datis centum obsidib(us), u-
?
bi perfugae arma torme(n)- taq(ue) omnia poscebantur, 15
iuniores primum ex con- silio, deinde uti quisq(ue)
?
acciderat per totam ur-
?? bem maximo clamore tu-
multum faciunt neq(ue) se 20
arma neq(ue) socios, dum
XI (^) Ra militaria viris memora- bantur in bellum mt ad la-
trocinia pergen(t6(Ms) qui il-
lorum forlia facta ca-
? nebant. ea postquaw Pom- 5
? ?
peius infenso exerctVii
??? adventare comperfMS
? ? est, maiorib(us) natu pacem
IX 11 RET II 14 TORME' potius quam TURME' || 18 quarta I poHus quam E : acceperat Hartel, accedebat Heerwagen et Buecheler 1 TUTAM potius quam TOTAM || 21 DUMA
X 11 UNO: a m.2 uidetur superscriptum u" || 12 SERBILIUS 1 13 TILEMDED || 14 MET«S || 16 fugam] iuga Mommsen, rugam vel injfima Buecheler, terga 0, Hirschfeld, fanum Domascewski, forum vel tuguria
Hauler \\ 18 E*^0 (^ dubia) sic m. 2 \\ 19 EFuLARI || CER m. 2, DER
m. 1 II 20 DEAM-: M del, m. 2
XI. XII sunt prima et quarta unius folii columnae; edidit et sup- plevit Hauler in Sitzungsberichte 1887 p, 641 sqq. et Studien 1887 p. 30, 31
XI ad V. 1—3 Hauler trahit Serv. in Aen, 10,281: Sailustius ait Hispanorum fuisse [morem], ut in bella euntibus iuuenibus parentum facta memorarentur a matribus: unde supplet [a matribus parentum (vel a feminis maiorumj facino]ra || 3PERGENi || q"!l f;Si:A^rivlTrP non intellego: an eae? l| 6 INFENSO potiu^ quam INTENSO || 8 NATl ^
^"^ri^^ufdurL^I^W/e/ irslfflin II SI vel SE vel ST || 2 FIDE; codex: supplementum fidem [et soci]etatem ad spatiumnon q^^dratl 311-iATEM II AautEk autTk: cuncta^//?7m || 7 aCITUS |1 8 xF:MOTUS
9*
ter quae trepida cunctis- ? ? ? ? ?
q(ue) in unum tumultuose co(n)-
??? sullantib(us) Servilius fut-
lilem deditionem ratus, ?
ni metus urgeret, de inpro-
viso montem, ex quo in 15
fugam oppidi teli coniec-
tus erat, occupavit sacru(m)
Matri magnae. et in eo cre-
? ??? debatur epulari dieb(us) cer-
tis dea, cuius erat de no- 20
mine exaudiri sonores
XII (A)^ . . . interposita, si exemp-
ti o6sidione forent, fidc
? socf etatem acturos : na(m)
? an/ea inter illum Pom-
peiumq{ue) fluxa pace dubi- 5
? faverant. tum Romanus
co^ercitus frumenti gra-
? tia remotus in Vascones
132
SALLUSTI HISTORIARUM LIB. II REUQUUE
SALLUSTI HISTORL^RUM LIB. II ET lU RELIQUIAE 133
et iussa uti facerenf swa-
? ? ?
cleDtib(us), ubi nibil abnti- 10
? ???
endo proficiunt, separa-
tae a viris arma cepere t ?
occupato prope Meo .... ? ?
quam tutissimo loco. e-
os testabantur mopes pa- 15
triae pariuntumq(ue) et
? libertatis eoq(ue) ubin . . .
? partus et cetera mulierwm ? ?
munia viris manere
? ?
quis reb(us) accensa \\xven- 20 tus decreta seniorum . . .
e$t tYemq(ue) Sertorius mo-
uit 56, cuius multum in- 10 ? ? ?
terersii^ ne ei perinde Asiae ?
.... atq(ue) vadi e facultate
?
Pompeius aliquod dies
? ?
ca^tra stativa babuit, ?
modica valie disiunctis li
? a5 eo hostib(us) neq(ue) propin- quae civitates Mutudurei
? ?
6^ . .eores hunc aut illu(m)
commeatib(us) iuvere: fames ambos fatigavit. dein ta- 20 men Pompeius quadrato
Secuntur ires columnae XIIL XIF, XFy quae coniineni exiremam epistulae pariem (v. supra p. 118): ea desinit in vocabulo transgra- dien|lur (in syllaba tur continuaiur fragmetiium XFI), sunt autem hae columnae quinta sexta septima eiusdem foliorum paris^ cuius fr. XI et XII primam ei quartam columnas efficiunt
XVI (A)
Tur.?? ??? ? ^u set consules decretas
Hae htterae pnncipio seque(n)- 7
tis anni recitalae in sena- a patrib(us) provincias in- 5
XI 9 FACEREN || 10 AE : admonendo Hartel \\ 13 PROPE potius quam PROPI || MEC : Meorigam? Hauler \\ 14 LOC || 17 UBIi A: eoque ubinam Hauler, eoque xxhera Hartel^ locoque ubi nunc U'6lfflin || 18 MUI: mulierum IFolfflinJi 19 viros /Taree/ || manerent H'6l/flin |l 20 U || 21 SENIORT codex: seniorum aspernatur Hauler, qui iungit jragmen- tum 29 libri secundi apud Nonium II, 791 (Kritz fragm. 2, 35): hi sal- tibus occupatis Termestinorum agros inuasere frumentique ex inopia graui satias facta
Xn 9 MON rmoluit Hauler) \\ 10 ECUIUS vel E^^CUIUS (t ad- iectum a manu 2?) \\ U aut AI aiit AT, vix M || 11. 12 periret Asiae I spes Hartel, perinde Asiae [iter ut ^aut Mommsen) Italiae interciu-
de]|retur Hauler || 12 ATQ- UADIE codex, aquandi W6lfflin H 13 iPEIUS |
i^/^Pio^ ^^^'*"* ^^^^ ^"^^" ^*^^ ^^^ Q'CA> II 18 EORES potius quam lORES codex: Neores Hauler \\ 19 iMEATlB 11 20 3OS (BOS non SOS) I 21 .^POMPEIUS n quadrato [agmine] Hauler
XVI Apographum dedii Hauler in SitzungsberichU 1886 p. 659^ cf. Studien 9 p. 3212 LiTl ERAE || 3 REGITATE
t ?
ter se paravere : Cotta Gal-
???
liam citeriorem habuit ?
Ciliciam Octavius. dein
proxumi consules L. Lu-
? ?? ?
cullus et M. Cotta litteris ? ?? ?
nuntiisq(ue) Pompei graui-
? ? ?
ter perculsi cum summae
? ??
rei gralia tum ne exerci-
15
10
? ? ??
tu in Italiam deducto neq(ue) ? ? ?
laus sua neq(ue) dignitas ? ?????
esset, omni modo stipen-
? dium et su/^plementum pa- ? ?
rauere adnitente maxi-
? ?? ??
me nobililate, cuius pleri-
? ?
q(ue) iam tum lingua ferocia(m)
???
suam et dicta factis seque 21
LIBRI III RELIQUIAE.
I {A) II {A)
Pias Antonius bawd fa- cile prohibens a portUy
.... 0 flumine Diluno ah Aostib(us), quem trans-
quia periaci telum pote- rat angusto introtVii. ne-
? q(ue) Mamercus hostiwm naves
? in dextera communts
classis aestate qute/a
?
tutior in aperto seoue-
? ??
batur. iamq(ue) dieb(us) dXiquot
gradi vel paucis prohibe(n)-
tib{us) nequibat. simulatis ?
g ^ran5t*tib(us) aUis aut longe 5
acta alio classe, quam e-
? ?
miserai temere m- ex is ra-
?
tib{us) ej7ercitum transdu- ?
xit. tum praemisso cum equi*
XVI 6 partiuere fTolfftin | 7 CITERIOREM codex, ulteriorem ma- vuli Hauler || 12 SUMME || 17 «TSUPLEMENTUM || 21 post SE Haulero apparuerunt aut Q'E (= que) aut Q-E (= q(ue) e) aui ME: idem du- bius, num ea ad SaUusiium periineant, proponit seque[bantur]
I. II columnae duae prima et quaria folii unius, quod cohaeret cum eo, in quo exiani fragmenta VII—IX libri secundi, edidit ei sup- plevii Hauler in IFiener Siizungsberichte 1886 p. 665 sq., cf. Wiener Siudien 9 p. 33
I 1 [hostium cojpias Hauler H 3 aui PERIACI aui PERIACL || 4 in- troitu fFolfftin | 6 COMMl || 7 u ultima dimidiata: quieta IFolfflin 11 8 post aperto aut S aut P aui D extai || 9 BATUTAM m. 1, R videtur a m. 2 supra U additum {| AL potius quam U vel M
II 1 [disiunctis altissim]o flumine Hauler \\ DILUNO poitus quam DIIUNO II 3 JEL (aut uel aui ne\) || 5 TIB- vel PIB-, non BIB- || 6 iIO post primam (M vel L vel I vel T) foriasse a m. 2 liiterula velut T vel U adiecia est\\ -M.EXIS] textis proponit Hauler
134
SALLUSTI HISTORIARUM LIB. III RELIQUIAE
SALLUSTI HISTORIARUM LIB. lU REUQUIAE
135
10
• • • •
• • • •
per dubitalionem triiis,
? cum Ligurum prae
in Alpis Terenlun
?? cilu quaestio facfa est ad
?? Sertorium perve/it. quom Antonio ceterisq(ue) p/ace- 15 ret navib(us) in Hispantam
maturare, postquam
? ? in Aresinartos vcnere om-
ni copia navium \onga-
? ???? ?? rum, quas reparatas ha- 9
? bebant quaeq(ue) no . . .
m {R)
«..••••••••••
ni torrere, quibus praeter
^g-
tib(us) Afranio legato et par- 10
te navium longarum, ad
insulam pervenit
ratiis inproviso metu
? ?? posse recipi civitatem co(m)-
mea/ib(us) Italicis opportu- 15
?? nam. at aeque illi loco freti ni-
hil de sententia mutave- re, otiippe tumulum late-
rih(us) tn mari et tergo editis
? taliq(ue) fronte ut angusto 20 et harenoso ingressu du
IV (/2) mt7/tum castra petit mag- nis operib(us) communt(a.
I 11 post PRE fortatse S sequiiur: praesidium isset vel praesidia issent Hauler \\ 12 Terentunorum ac- Hauler \\ 14 PFfTTE | 15 Q-I (P vel E) 1 18 undecima aut T aut E || UE potius quam UIJ 20 RUMOUAbt^u txl 'T apographum Hauleri: octava P ve/ R, nona E ve/ I, decima pro- babillter P, undecima A poiitts quam R, duodecima incerta, decima teriia A vel M vel 0 vc/ Q || 21 no[uae accesserant] Hauler
II 10 \ANIO (ranio vel manio): cum equitibus Afranio vel cnm equitatu Manio Hauler \\ 14 l^f^t^ \\ 16 VEQ- (prima M vel k, se- cunda E potius quam 1) || 19 N dimidiata \\ TiRGO (tergo vel tirgo \\ ^♦i^«*JT: prima foriasse ^ ve/ N, paenuliima U uc/ N: monte ut ad ducius et spatium quadrani, fronte ut Hauler || 21 et harenoso fFdlfflin
111 X sunt reliquiae codicis f^aticani, constant auiem ex duabus
laciniis unius foliorum paris, quod iniimum fasciculi, quaiernionis puta, fuit. paginae binis columnis scriptae suni* relegii post me P. Kriiger: v, Hermes 14, 634 sq. exemplum phoioliihographum coL III. IV. \b extat in Zangemeisieri et fVattenbachii Exemplis Heidel- bergae a, 1876 editis t. Fll
III 2 TORRERE, extai R secundae superior pars (v, Hermes 5, 407): unde [sudes ig]ni torrere Kriiz conl Serv, Aen. 9, 743
IV 1 supersuni lUR (h, e. ui videiur ium, non iun aut iuaj servaiae in eminenti particula membranae iia ui U super sextam sq. versus liiteram exiet (cf. Illy 1). eaedem liiierae in tabula Mai nescio quo errore in margine dextro repeiitae sunt, ubi nec nunc scripturae vestigia extant neque Marinio Niebuhriove comparuere. supplevi Kreyssigium ducem secutus: ceierorum supplementa non capit spaiium (v. Uermes o, 409)
* [Comparantibus inier se hoc foliorum par cum Aurelianensibus et Berolinensibus fragmentis uliro apparebit eis inter se omni in re convenire, eadem suni spaUa marginum interiorum et intercolumniO'
speciem bello necessaria(m) deinde fugitivi consump-
baud multo secus qua(m) tis iam alimentis, ne prae-
ferro noceri poterat. at 5 dantib(us) ex propin^wo hos-
Varinius, dum haec agu(n)- tis instaret, soliti more mi-
tur a fugitivis, aegra par- litiae vigilias sta^toncs-
te militum autumni gra- q(ue) et alia munia exejtit.
vitate neq(ue) ex postrema secunda vigilia silentio
fuga, cum severo edicto 10 cuncti egrediun/iir re-
iu6erentur, ullis ad sig- licto bucinatore in cas-
na redeuntib(us) et qui reli- tris. et ad vigilum speciem
qui erant per summa fla- procul visen/t6tis ere-
gitia detractantib(us) mili- xerant fulta arhoribus
tiam, quaestorem suum 15 recentia cadat;era et cre-
C. Thoranium, ex quo prae- bros ignts fecerant for-
sente vera faciUime nos- midini Va-
cerentur, miserat. et ta- rini
men interim quom vo- ti
lentib(us) numero quattuor 20
V (R) VI (22)
oa post
. . . inviis convertere. af aliquo/ dies contra mo-
lli 3 speciem] PE dimidiatae \\ 7 fugilivis] uliima I *. «. || 11 lUUE- RENTUR II 12 DEEUNTIR. , corr. Dousa || 16 C. Thorani nomen extat in titulo a Lancianio le acqua p, 31 edito \ PRE y 17 NOSCERENTUM, corr. Bimardus (sed Romam excidisse Dousa perspexit) : noscerent Gru- mentum Niebuhr (v. Hermes 5, 408) \\ 19 QVOM recie: ita tituli Gracchis anteriores constanier, recentiores aliquotiens (v. krit. Beitr, p, 216, adde fr. l. Rubriae Herm. 16, 4 et tii, urbanum Bull. arch. com. 1878, 226), nummi aetaiis Augustae (v. Hermes 9, 252) , codices veteres Taur, Cic, p. Caec, 23, 64 (bis) p. (^inciio 21, 68^ archetypus Cic, de leg, 1, 13, 37, 18, 48, item scriptor suas, ad Caes. de rep. i, 6, 5. 7, 4,Fronto, alU,
IV 4 P extr. ceria ) PR • PIN : propin Mai. Nieb,, propinq Marin, || 8 X exir. dimidiata exiat, om. Mai. || 9 ss. suppleia suni duce Frontino strat. 1, 5, 22 II 11 0 extr. dimidiata extat, bucinato Marin, | 12 UIGIL: superesi hasta ultimae, vigili Marin. \\ 14 FULTA: ulUmae vesiigium cerium, fulti male Marin, || 15 ultimae A apex extat, om, editores | 16 ss. sic supplevi Herm, 5, 409 [for]midini[s causa ne Vari]ni [milites egredientis opprimerent. ita necopina]ti [in ... (V) agmine cita]to a[tque tramitibus] inviis . . .
V 1 (cf ad II, 1) 0 dimidiata \\ 2 AD VI 2 AUQUOD
rum, idem versiculorum intervallum, eadem scriptura, ut fieri non possit, quin Faiicana agmenia ab eodem Sallustii codice quo illa avulsa fuerint. quod si verum est, non vicenos versiculos, ut H, lordan cum reliquis editoribm putavii, sed vicenos singulos in unaquaque columna extiiisse Aurelianensibus foliis edocemur, ut supplementum initio fragmenii IF refingendum sit. P. KRUEGER]
•: n
136
SALLUSTI HISTORIARUM UB. \U REUQUIAE
SALLUSTI fflSTORIARUM UB. lU REUQUIAE
137
Farinius multa iam luce rem fiducia augeri nos-
desiderans solita a fugi- tris coepit et promi lingua.
tivis convicia et in cas- 5 qua Varinius conlra s-
tra coniectus lapidum, pectatam rem incaute
ad hoc strepitus tumul- motus novos incognitos-
tuosi sonores undiq(ue) q(ue) et aliorum casib(us) per-
inruentiutn, mittit equites culsos miiites ducit tame(n)
um circum pro 10 ad castra fugitivorum
ut explorarent presso gradu silentis iam
s propere vesti neq(ue) tamen magnifice sume(n)-
os credens lo- tis proelium quam postu-
to tamen ag- laverant. atque illi certa-
s pavens se 15 mine consilii inter se iux-
m dupli ta seditionem erant, Cri-
cumas xo et gentis eiusdem Gal-
ga lis atq(ue) Germanis obviam
ire et ultro ferre pugna(m)
20 cupientib(us) conlra Sparta-
a VII (R) * VIII (R)
nise * * e con ♦ ♦ * . .
nequa d timum videbalur. dein-
id temp ....... m ceps monet in /axioris
q(ue) seclu m 5 agros magisq(ue) pccuarios
et extin 1 ut egrediantur, ubi prius-
curam * s quam refecto exercitu
V 5 G prtmae pars inferior extat || 6 0 dimidiata [ 7 c ante strc- pitus, quod solus Nieb, exhibet, non exlat in codice | 8 I prima dimi" diata: integram dedere ^farin. Nieb, || 9 UM, non OM aut RIM, quod dedit Marin. || 9. 10 [ruenti]um mitlit cquites [in tumul]um circum pro- [minentcm] suppL Kreysng\ 13 0 primae vestigium dubium^ \b S pri- mae partis superioris vestigium dubium omissum a ceteris, item P sequens dubia || 17 C, non T (quam dedit Mai.) superior pars extat ) 18 G (ita Mai.) aut C (ita Nieb.) aut P (ita Krug.) vestigium dubium,
om. Marin. N
VI 6 INCAUTAE [ 7 ICOGNITOS contignatis OS || 15 MINE, non MENE II lUS 0 16 Crixo] Atcspalus Crixi inscriptum aeneis Augusti et Liviae imaginibus ed. a Frohnero, Musees de France (Paris. 1872) 1. 1. 2.
VII a2 liiterae duae evanidae possunt fuisse cu (ita Mai.) vel tu (ita KrUg.), non q (ita Marin.) j| ^2 E dubia || bl paenultima vel A vc/ U fuisse videtur
VIII 2 trium litterarum evanidarum prima C CG, 0, Q?J fuisse
videtur \\ 4 L evanuit, imminutam dedit Marin. 1 5 PECURIOS || 6 PRIU, dimidiata U
sethau caq(ue)
quam c aud
aliam capie-
endam pru-
dentes * mi
nobiie lau-
dantq(ue) s e re
pars sto is ad
fluent * ♦ 0 fi-
dens al e patri-
ae in me rumi
servil ultra
prae te
IX (R)
..♦**♦.. unc res- tantes et eludebant, simul nefandum in modum per- verso volnere, et inter- dum lacerum corpus se-
adesset Varinius, augere- tur numerus lectis viri^.
10 et propere nanctus ido- neum ex captivis ducem, Picentinis, deinde Eburi- nis iugis occultus ad Na- ris Lucanas atq(ue) inde pri-
15 ma luce pervenit ad An- ni forum ignaris culto- rib(us). ac slatim fugitivi cow- tra praeceptum ducis rapere ad stuprum virgt-
20 nes malronasq(ue), et alii c
a X (R) *
* vaneq(ue)
e m in se
0 * s crude-
5 I upatos
a gravis ple-
VII 68 C dimidiata extat, om. editores || a9 C ((s, Q, 0?) dimi- diata \\ 69 primae A ductus dexter extat \\ b\0 primae A ductus dexter exiat II a 12 uitimae hasta superest |I a 14 ultimae S pars superior extat, om. edilores: 0 (C, Q?) fuisse visa Kriig. || 6 14 primae E extant tres apices || 615 \(an Tf)'S visae Kriig., sed ut punctum possit m. sec. esse H al6 uttivia hasta litterae incertae || 616 prima mihi visa est fuisse H (K?), KrUgero (ut Mai.) M (k?) \\ 619 UL paene evanidae [ 620 TE (TE* Kriiger): om. editores^ 15 ss. FII/, 1 ss. iemptavi post alios Uerm. 5, 4/0 pars 8to[lide nim]is adflucnl[ium nume]ro fidens a[lii longinqua]e patriae inme[mores, at plulrumi servi[li indole nil] ultra prae[dam caedesque pe]te[re quibus rcbus Sparta]co n[on amplius dis-
ceplare op]timum . _ ^
VIII 9 tur] U media evanuit \\ 13 Naris Freinsheim: a periit | 16 U ultima dimidiata \\ 17 CO, dimidiata 0. Nonius p. 456 s.v.stuprum: 'Sallustius Historiarum lib. III ac staiim ^ matronasque || 20 matro- nasq(uc)] uttimae SQ • dimidiatae, ante paenultimam falso Mai. A(0?) tiiterae apicem dedit. nil superest \\ extrema C ^G, 0, Q?> dimidiata
IX 2 trium litterarum evanidarum (quas om. editores) prima A vel M vel R? (vel U, ut visum Kriig.) videtur fuisse, media f^J^^^a C rG 0 Q5*) rc/U II UNC dimidiata sed certa U, non \m (ut Martn.) I 3 ELUDEBANT vel PLUDEBANT ('cl o pl, melius pl Marin in marg.), non ILLUDEBANT: coniecturae priorum non satisfaciunt ; ei illudcbant Kreyssig. v. Hermes 5, 411 *• ,^ . , „ .o mimci? i
X 62 evanidae primae hasta superest, V tncer^J ^?.^'^^^^* foramine dimidiata: MENSE Marin. Mai., MENSU iVte6. || a4 0 dimidiata 1| 64 prima incerta
^ ' I
138
SALLUSTI HISTORIARUM LIB. III RELIQUUE
mianimum omittentes. r c illum di-
alii in tecta iaciebaut ig- em noctem
nis multiq(ue) ex loco ser- ib s dupli-
vi quos ingenium soci- 10 ca orum nu-
os dabat abdila a domi- me *rima cum
nis aut ipsos trahebant luc n campo
ex occulto ; neq(ue) sanctu(m) sal nos aedifi-
aut nefandum quicqua(m) cist et tum
fuit irae barbarorum Ift mat serant
et servili ingenio. quae aut f nta
Spartacus nequiens pro- Sed in * . . . . no die gna-
hibere, multis precib(us) quo- ri ext umorum
m oraret, celeritate prae- fug venla
vertere, milfcre nuntios 70 r . . omnib(us)
IX 18 PRAECIB. I 20 MIT exetarum formam^ E ultimae tres apices servavit membrana (recte Mai.)
X 6 7 E (ita etiam Kriig, visum) aut C litterae apices extant I| fl9 B aut P? II 610 0 dimidiata || 611 primae superest pes kastae \\ 613 nos] ita etiam Marin. || a 16 F pars superior extat || alT ultima incerta: 0 Nieb,, C Mai., an G (Q?; || al8 ultima F fuuse visa Kriig. II fll9 G paene evanuit | 619 paenultima I visa Kriig. || 6 20 0 primae vix comparet particula: OMNIB. solus Mai.
SALHISTIUS AD CAESAREM SENEM
DE RE PUBLICA.
INCERTI RHETORIS 8UAS0RIAE.
«!-■
V est cod. Vaticanus 3864 s. x & sunt codices ex Yaticano oriundi.
SALLUSTIUS
AD CAESAREM SENEM DE RE PUBLICA.
ORATIO.
Pro vero antea optinebat regna atque imperia fortunam do- 1 I no dare, item alia quae per mortaleis avide cupiuntur, quia et apud indignos saepe erant quasi per libidinem data neque cui- quam incorrupta permanserant. sed res docuit id verum esse, 2 5 quod in carminibus Appius ait, fabrum esse suae quemque for- tunae, atque in te maxume, qui tantum alios praegressus es, ut prius defessi sint homines laudando facta tua quam tu laude digna faciundo. ceterura ut fabricata sic virtute parta quam magna 3 industria haberei decet, ne incuria deformentur aut conruant in- 10 firmata. nemo enim alteri imperium volens concedit et, quamvis 4 bonus atque clemens sit, qui plus potest tamen , quia malo esse Hcet, iormeidatur. id eo evenit, quia plerique rerum potentes 5 pervorse consulunt et eo se munitiores putant, quo illei quibus imperitant nequiores fuere. at contra id eniti decet , cum ipse 6 15 bonus atque strenuus sis, uti quam optimis imperites. nam pes- sumus quisque asperrume rectorem patitur. sed tibi hoc gravius 7 est, quam ante te omnibus, armis parta componere, quod bellum 8 aUorum pace mollius gessisti. ad hoc victores praedam petunt, victi cives sunt. inter has difficultates evadendum est tibi atque 20 in posterum firmanda res pubhca non armis modo neque advor- sum hostis, sed, quod multo multoque asperius est, pacis bonis artibus. ergo omnes magna mediocri sapientia res huc vocat, 9 quae quisque optuma polest, utei dicant. ac mihi sic videtur : 10 qualeicumque modo tu victoriam composuereis, ita aha omnia 25 futura. sed iam, quo melius faciliusque constituas, paucis quae 2 me animus monet accipe.
Bellum tibi fuit, imperator, cum homine claro, magnis opi- 2 bus, avido potentiae, maiore fortuna quam sapientia, queni secuti sunt pauci per suam iniuriam tibi inimici, item quos adfinitas aut 80 aha necessitudo traxit. nam particeps dominationis neque fuit S quisquam neque, si pati potuisset, orbis terrarum bello concussus foret. cetera multitudo volgi more magis quam iudicio, post ahus 4
SALLUSTIUS— ORATIO_t>wcn>#i; AD CAESAREM SENEM:- DE REPUBLICA INClP. FEUCIT: V\\ fortuna ^|16 es in ras. r|| 21 maius pott multo inser, edd. vett || 22 mediocri Asulanut, mediocris F
^ I
142
INCERTI SALLUSTIUS AD CAESAREM
DE RE PUBLICA I
143
5 alium quasi prudentiorem seculi. per idem tempus maledictis ineiquorum occupandae rei publicae in spem adducti honaines, quibus omnia probro ac luxuria poUuta erant, concurrere in ca- stra tua et aperte quieteis mortem rapinas, postremo omnia quae
6 corrupto animo lubebat, minitari. ex queis magna pars, ubi ne- 5 que creditum condonarei neque te civibus sicuti hostibus uti vi- dent, defluxere, pauci restitere, quibus maius otium in castris quam Romae futurum erat: tanta vis creditorum inpendebat.
7 sed ob easdem causas immane dictust quanti et quam multi mor- tales postea ad Pompeium discesserint, eoque per omne tempus 10 belli quasi sacro atque inspohato fano debitores usi.
3 Igitur quoniam tibi victori de bello atque pace agitandum
est, hoc uti civiliter deponas, illa ut quam iustissima et diuturna sit, de te ipso primum, qui ea compositurus es, quid optimum
2 factu sit existima. equidem ego cuncta imperia crudeha magis 15 acerba quam diuturna arbitror, neque quemquam multis metuen- dum esse, quin ad eum ex multis formido reccidat: eam vitam bellum aeternum et anceps gerere, quoniam neque adversus ne- que ab tergo aut lateribus tutus sis, semper in periculo aut metu
3 agites. contraquibenignitateetclementiaimperium temperavere 20 iis laeta et candida omnia visa, etiam hostes aequiores quam ahis
4 cives. haud scio an qui me his dictis corruptorem victoriae tuae nimisque in victos bona voluntate praedicent. scihcet quod ea, quae exteris nationibus natura nobis hostibus nosque maioresque nostrisaepetribuere, ea civibus danda arbitror neque barbaro ritu 25
4 caede caedem et sanguinem sanguine expianda. anilla, quaepau- lo ante hoc bellum in Cn. Pompeium victoriamque Sullanam in- crepabantur, obhvio interfecit: Domitium, Carbonem, Brutum alios item non armatos neque in proeHo belH iure sed postea sup- pHces per summum scelus interfectos, plebem Romanam in yiUa 30
2 pubHca pecoris modo conscissam? eheu quam illa occulta ciyium funera et repentinae caedes, in parentum aut liberorum sinum fuga muHerum et puerorum, vastatio domuum ante partam a te
3 victoriam saeva atque crudeHa erant ! ad quae te idem iUi hor- tantur : [et] sciHcet id certatum esse, utrius vestrum arbitrio iniu- 85 riae fierent, neque receptam sed captam a te rem pubHcam et ea causa exercitus stipendns confectis optimos et veterrimos om- nium advorsum fratres parentisque [aHihberosJarmiscontendere; ut ex aHenis maHs deterrumi mortales ventri atque profundae
6 condonarei scripsi auciore Cortio (qui condonari), condonare ^ I 12 fortasse pace atque bello H 13 ut post iUa inseruit Aldus, om. y\ 21 aequiores quam aliis Carrio, nequiores quam aUi r||24 extcris scripn, externis /^ i 35 et delevi |1 38 alii liberos delevi
lubidini sumptus quaererent atque essent obprobria victoriae, quorum flagitiis commacularetur bonorum laus. neque enim te 4 praeterire puto , quaU quisque eorum more aut modestia etiam tum dubia victoria sese gesserit quoque modo in beUi admini-
5 stratione scorta aut convivia exercuerint non nulH, quorum aetas ne per otium quidem talis voluptatis sine dedecore attingerit.
De beUo satis dictum. de pace firmanda quoniam tuque et 5 omnes tui agitatis, primum id, quaeso, considera quale sit de quo consuUas : ita bonis maUsque dimotis patenti via ad verum
10 perges. ego sic existimo: quoniam orta omnia intereunt, qua 2 tempestate urbi Romanae fatum excidii adventarit, civis cum ci- vibus manus conserturos, ita defessos et exsanguis regi aut nationi praedae futuros. aliter non orbis terrarum neque cunctae gentes conglobatae movere aut contundere queunt hoc imperium. fir- 3
15 manda igitur sunt vel concordiae bona et discordiae mala expel- lenda. id ita eveniet, si sumptuum et rapinarum Hcentiam demp- 4 seris, non ad vetera instituta revocans, quae iam pridem corruptis moribus ludibrio sunt, sed si suam quoique rem famiUarem finem sumptuum statueris: quoniam is incessit mos, ut homines adules- 5
20 centuli sua atque aUena consumere, nihU Hbidinei atque aUis ro- gantibus denegare pulcherrimum putent, eam virtutem et magni- tudinem animi, pudorem atque modestiam pro socordia aesti- ment. ergo animus ferox prava via ingressus, ubi consueta non 6 suppetunt, fertur accensus in socios modo modo in civis, movet
25 composita et res novas f veteribus aec conquirit. quare toUendus 7 est fenerator in posterum, uli suas quisque res curemus. ea vera 8 atque simplex via est, magistratura populo , non creditori gerere et magnitudinem animi in addendo non demendo rei pubHcae ostendere.
30 Atque ego scio quam aspera haec res in principio futura G
sit , praesertim is , qui se in victoria Hcentius Hberiusque quam artius futuros credebant. quorum si saluti potius quam iubidini consules, iUosque nosque et socios in pace firma constitues: sin eadem studia artesque iuventuti erunt , ne ista egregia tua fama
35 simul cum urbe Roma brevi concidet. postremo sapientes pacis 2 causa beUum gerunt, laborem spe otu sustentant. nisi iUam fir- mam efficis, vinci an vicisse quid retuHt? quare capesse, per deos, 3 rem pubHcam et omnia aspera, uti soles, pervade. namque aut 4
3 qualis F\ 8 quale sit Orellius, quaUs sit r\\i\ ciuis (ui in rasura) f^ 1 15 uel] et Cortius || 23 consuexata (xa induxit prima m.) A^ll 25 ueteribus aec conquirit (sed a in aec in rasura) F: pro uete- ribus concupit temptavi de ep, p, 24 s. (ut aec sit male lecta iteratio voc, antecedentisy cf, v, 32), • ueteribus acquirit Laetus |1 28 in] cf p, 145, 36
144
INCERTI SALLUSTIUS AD CAESAREM
DE RE PUBLICA I. II
145
10
lu mederi potes aut omittenda est cura omnibus. nfeque quis- quam te ad crudelis poenas aut acerba iudicia invocat , quibus civitas vastatur magis quam corrigitur, sed ut pravas artis malas-
5 que libidines ab iuventute prohibeas. ea vera clementia erit con- suluisse, ne merito cives patria expellerentur, retinuisse ab slul- 5 titia et falsis voluptatibus, pacem et concordiam stabilivisse, non si flagitis opsecutus, delicta perpessus praesens gaudium quom mox futuro malo concesseris.
7 Ac mihi animus, quibus rebus alii timent, maxume fretus
est: negolii magnitudine et quia tibi terrae et maria simul omnia componenda sunt. quippe res parvas tantum ingenium attingere
2 nequeiret, magnaecuraemagnamercesest. igiturprovideasopor- tet, uti pleps largitionibus et publico frumento corrupta habeat negotia sua, quibus ab malo publico detineatur: iuventus probi-
3 tati et industriae, non sumptibus neque divitiis studeat. id ita 15 eveniet, si pecuniae, quae maxuma omnium pernicies est, usum
4 atque decus dempseris. nam saepe ego quom animo meo repu- tans quibus quisque rebus clari viri magnitudinem invenissent qnaeque rcs populos nationesve magnis auctibus auxissent, ac deinde quibus causis amplissima rcgna et imperia conruissent, 20 eadem semper bona atque mala reperiebam, omnesque victores
5 divitias contempsisse et victos cupivisse. neque aliter quisquam extoUere sese et divina mortalis attingere potest, nisi omissis pe- cuniae et corporis gaudiis animo indulgens, non adsentando ne- que concupita praebendo, pervorsam gratiam gratificans, sed in 25 labore patientia bonisque praeceptis et factis fortibus exercitando.
S Nam domum aut villam exstruere, eam signis aulaeis alieis-
que operibus exornare et omnia potius quam semet visendum efficere, id est non divitias decori habere, sed ipsum illis flagitio
2 esse. porro ei , quibus bis die ventrem onerare, nuUam noctem 80 sine scorto quiescere mos est, ubi animum quem dominari dece- bat, servitio oppressere, nequeiquam eo postea hebeti atque clau-
3 do pro exercito uti volunt. nam inprudentia pleraque et se prae- cipitat. verum haec et omnia mala pariter cum honore pecuniae desinent, si neque magistratus neque alia volgo cupienda venalia 85
4 erunt. ad hoc providendum est tibi, quonam modo Italia atque
5 provinciae tutiores sint ; id quod factu haud obscurum est. nam
5 merito F, quod Gerlachius (ed, a, 1850) iure tuetur, immerito M- dus II ciuis r 0 7 quom r.- hic et infra v, 17, iiaque praepositio scripta in codice Historiarum FaLp, 135, fr, lll, 19 ubi v. adnot.i 11 paruas ^ldus, prauas r|| 12 ncqueiret scripsi: neq.|iret F, nequiret vulgo \\ 17 decus Asulanus (cf, v, 34), dedecus ^ || 19 auctibus Ciaccomus, auctoribus r || 30 eis F; cave ne anliquum nominativum ceis a rhe- tore positum esse putes \\ 37 obscurum] an absurdum ? cf p. 149, 10
idem omnia vastant, suas deserendo domos et per iniuriam alie- nas occupando. item ne, uti adhuc, militia iniusta aut inaequalis 6 sit, cum alii triginta, pars nullum stipendium facient. et fru- mentum id, quod antea praemium ignaviae fuit, per municipia
5 et colonias illis dare conveniet, qui stipendiis emeritis domos re- verterint.
Quae rei publicae necessaria tibique gloriosa ratus sum, 7 quam paucissimis apsolvi. non peius videtur pauca nunc de facto 8 meo* disserere. plerique mortales ad iudicandum satis ingenii 9
10 habent aut simulant: verum enim ad reprehendunda aliena facta aut dicta ardet omnibus animus, vix satis apertum os aut lingua prompta videtur, quae meditata pectore evolvat. quibus me sub- iectum haud paenitet, magis reticuisse pigeret. nam sive hac 10 seu meliore aha via perges, a me quidem pro virili parte dictum
15 et adiutum fuerit. relicuum est optare uti quae tibi placuerint ea di immortales adprobent beneque evenire sinant.
EPISTULA.
Scio ego , quam difficile atque asperum factu sit consiHum 1 II dare regi aut imperatori, postremo quoiquam mortali, quoius opes
20 in excelso sunt, quippe cum et illis consultorum copiae adsint neque te futuro quisquam satis callidus satisque prudens sit. quiu etiam saepe prava magis quam bona consilia prospere eve- 2 niunt, quia plerasque res fortuna ex libidine sua agitat. sed mihi 3 studium fuit adulescentulo rem publicam capessere, atque in ea
25 cognoscenda multam magnamque curam habui : non ita ut ma- gistratum modo caperem, quem multi malis artibus adepti erant, sed etiam ut rem pubhcam domi mihtiaeque quantumque armis viris opulentia posset cognitum habuerim. itaque mihi multa 4 cum animo agitanti consilium fuit famam modestiamque meam
80 post tuam dignilatem haberei et quoius rei lubet periculum fa- cere, dnm quid tibi ex eo gloriae acciderit. idque non temere 5 neque ex fortuna tua decrevi, sed quia in te praeter ceteras artem unam egregie mirabilem comperi, semper tibi maiorem in adver- sis quam in secundis rebus animum esse. sed per ceteros morta- 6
85 hs illa res clarior est, quod prius defessi sunt homines laudando atque admirando munificentiam tuam, quam tu in faciundo quae gloria digna essent. equidem mihi decretum est nihil tam ex alto 2
3 an facinnt? || 8 peius corruptum? ^ 12 meditata pectore euoluat
fuisse qui legendum conicerent* dicit Carrio, medita pectore euolat
^ll 17 EPISTULA inscripsi: duorum versiculorum spatium non con-
scriptum in f^\\ 28 cognitam in aliquot editt, fertur || 31 accedcret Aldus
II 36 quaQtu in faciundo ^ in delevit Laetus, at cf, p. 143, 28
SaUusUus. Ed. III. j[0
146
INCERTI SALLUSTIUS AD CAESAREM
DE RE PUBLICA II
147
2 repeti posse, quod non cogitanti tibi in promptu sit. neque eo quae visa sunt de re publica tibi scripsi, quia mihi consilium at- que ingenium meum amplius aequo probaretur, sed inter labores militiae interque proelia victorias imperium statui admonendum
3 te de negotiis urbanis. namque tibi si id modo in pectore consilii 5 est, ut te ab inimicorum impetu vindices quoque modo contra adversum consulem beneficia populi retineas, indigna viritute tua
4 cogitas. sin in te ille animus est, qui iam a principio nobilitatis factionem disturbavit, plebem Romanam ex gravi servitute in li- bertatem restituit, in praetura inimicorum arma inermis disiecit, 10 domi militiaeque tanta et tam praeclara facinora fecit, ut ne ini- mici quidem queri quicquam audeant nisi de magnitudine tua: quin tu accipe ea quae dicam de summa re publica. quae profecto aut vera invenies aut certe haud procul a vero.
8 Sed quoniam Cn. Pompeius aut animi pravitate aut quia 15
nihil eo maluit quod tibi obesset ita lapsus est, ut hostibus tela in manus iaceret, quibus ille rebus rem publicam conturbavit,
2 eisdem tibi restituendum est. primum omnium summam pote- statem moderandi de vectigalibus sumptibus iudiciis senatoribus paucis tradidit, plebem Romanam, quoius antea summa potestas 20
3 erat, ne aequeis quidem legibus in servitute rehquit. iudicia la- melsi, sicut antea, tribus ordinibus tradila sunt, tamcn idem illi factiosi regunt, dant adimunt quae lubet, innocentis circumve-
4 niunt, suosad honorem extollunt. non facinus, non probrum aut flagitium obstat, quo minus magistratus capiant. quos com- 25 modum est trahunt rapiunt ; postremo tamquam urbe capta Hbi-
5 dine ac licentia sua pro legibus utuntur. ac me quidem medio- cris dolor angeret, si virtute partam victoriam more suo per
6 servitium exercerent. sed homines inertissimi, quorum omnisvis virtusque in lingua sita est, forle atque alterius socordia domina- 30
7 tionem oblatam insolentes agitant. nam quae seditio aut dissen- sio civihs tot tam inlustris familias ab stirpe evertit? aut quorum umquam in victoria animus tam praeceps tamque inmoderatus
4 fuit? L. Sulla, cui omnia in victoria lege belli Hcuerunt, tametsi supplicio hostium partis suas muniri intellegebat , tanien paucis 35
2 interfectis ceteros beneficio quam metu retinere maluit. at her- cule a M. Catone L. Domitio ceterisque eiusdem factionis quadra- ginta senatores, multi praeterea cum spe bona adulescentes sicu-
1 repeti Ciacconius, reperiri F\\ eo T, ego corr, manus recens | 9 disturbabit r\\ 23 lubet ^ldus, luget r\\ 24 adhorem (i. s. no) ^ || 31 namque sedilio r||36 at hercule a M. Catone Mommsen: atherculem catonem F, at hercule nunc cum Catone Aldus, at hercule M. Catoni Orellius
tei hostiae mactati sunt, quom interea inportunissuma genera» hominum tot miserorum civium sanguine satiari nequierunt: non orbi hberi, non parentes exacta aetate, non luctus gemitus virorum muHerum inmanem eorum animum inflexit, quein acer- 5 bius in dies male faciundo ac dicundo dignitate aHos alios civitate eversum irent. nam quid ego de te dicam? cuius contumeHam 3 homines ignavissimi vita sua commutare volunt, si Hceat. neque iUis tantae voluptati est, tametsi insperantibus accidit, dominatio quanto maerori tua dignitas: quein optatius habent ex tua cala-
10 mitate periculum libcrtatis facere, quam per te popuH Romani imperium maximum ex magno fieri. quo magis tibi etiam atque 4 etiam animo prospiciendum est, quonam modo rem stabiHas communiasque. mihi quidem quae mens suppetit eloqui non 5. dubitabo. ceterum tuei erit ingenii probare, quae vera atque,
15 utilia factu putes.
In duas partes ego civitatem divisam arbitror, sicut a maio- 5 ribus accepi, in patres et plebem. antea in patribus summa auctoritas erat, vis multo maxuma in plebe. itaque saepius in 2 civitate secessio fuit semperque nobilitatis opes deminutae sunt
20 et ius populi ampHficatum. sed plebs eo Hbere agitabat, quia 3 nuHius potentia super leges erat neque divitiis aut superbia sed bona fama factisque fortibus nobiHs ignobilem anteibat: humil- Hmus quisque in armis aut in miHtia nulHus honestae rei egens satis sibi satisque patriae erat. sed ubi eos paulatim expulsos 4
25 agris inertia atque inopia incertas domos habere subegit, coepere alienas opes petere, Hbertatem suam cum re publica venalem habere. ita paulatim populus, qui dominus erat, cunctis gentibus 5 imperitabat, dUapsus est et pro communi imperio privatim sibi quisque servitutem peperit. haec igitur multitudo primum maHs 6
30 moribus inbuta, deinde in artis viiasque varias dispalata, nullo modo inter se congruens, parum mihi quidem idonea videtur ad capessendam rem publicam. ceterum additis novis civibus 7 magna me spes tenet fore ut omnes expergiscantur ad Hbertatem : quippecum ilHs Hbertatisretinendae, tum hisservitutisamittendae
35 cura orietur. hos ego censeo permixtos cum veteribus novos in 8 colonus constituas : ita et res miHtaris opulentior erit et plebs bo- nis negotus impedita malum publicum facere desinet.
Sed non inscius neque inprudens sum, quom ea res agetur, 6 quae saevitia quaeque tempestates hominum nobiHum futurae
40 sint, quom indignabuntur, omnia funditus misceri, antiquis civi-
4 quein (s, s. quin) A^ || 9 merore f^ Q quaein (s. s. quin) F || 23 armis F, aruis Dousa || rei egens] iegens in rasura f' || 30 anartis (m marg. in artis) f^ | 38 quom (s, s. cum) F
10*
148
INCERTI SALLUSTIUS AD CAESAREM
DE RE PUBUCA II
149
10
bus hanc servitutem imponi, regnum denique ex libera civitate futurum, ubi unius munere multitudo ingens \n civitatem per-
2 venerit. equidem ego sic apud animum meum slatuo : malum facinus in se admittere, qui incommodo rei publicae gratiam sibi conciliet: ubi bonum publicum etiam privatim usui est, id vero 5
8 dubitare aggredi, socordiae atque ignaviae duco. M. Druso sera- per consilium fuit in tribunatu summa ope niti pro nobilitate; neque ullam rem in principio agere intendit, nisi illei auctores
4 fuerant. sed homincs factiosi, quibus dolus atque mahtia fide cariora erant, ubiintellexerunt per unum hominem maxumum be- neficium multis mortalibus dari, videlicet sibi quisque conscius malo atque inftdo animo esse, de M. Druso iuxta se existumaverunt.
5 itaque metu ne per tanlam gratiam solus rerum poteretur, contra
6 eam nisi sua et ipseius consilia disturbaverunt. quo tibi, impera- tor, maiore cura fideique amici et multa praesidia paranda sunt. 15
7 ' Hostcm adversum deprimere strenuo homini haud diffici- lest: occulta pericula neque facere neque vit^re bonis in promptu
2 est. igitur, ubi eos in civitatem adduxeris, quoniam quidem re- novata plebs erit, in ea re maxume animum exerceto, ut colantur
3 boni mores, concordia inter veteres et novos coalescat. sed multo 20 maxumum bonum patriae civibus, tibi liberis, postremo huma- nae genti pepereris, si studium pecuniae aut sustuleris aut, quoad res feret, minueris. ahter neque privata res neque pubhca neque
4 domi neque militiae regi potest. nam ubi cupido divitiarum in- vasit, neque disciplina neque artes bonae neque ingenium ullum 25 satis pollet, quin animus magis aut minus mature, postremo
5 tamen succumbat. saepe iam audivi, qui reges, quae civitates et nationes per opulentiam magna imperia amiserint, quae per
6 virtutem inopes ceperant: id adeo haud mirandum est. nam ubi bonus deteriorem divitiis magis clarum magisque acceptum videt, 3o primo aestuat multaque in pectore volvit: sed ubi gloria honorem magis in dies, virtutem opulentia vincit, animus ad voluptatem
7 a vero deficit. quippe gloria industria ahtur, ubi eam dempseris,
8 ipsa per se virtus amara atque aspera est. postremo ubi divitiae clarae habentur, ibi omnia bona viha sunt, fides probitas pudor 35
9 pudicitia. nam ad virtutem via ardua est, ad pecuniam qua cui- 10 que lubet nititur : et raalis et bonis rebus ea creatur. ergo in
6 aggrcdi» m ignauiae rin marg. J 8 illei tcripti, \\\e (corr, ex ille) F\\\2 iuxta se tcripti, iuxta ac se F, iuxta ac de se Gerlach | 13 poteretur F: cf. AUcheftk. ad Liv. 7, 9 p, 164 Nemut2^,418 t. I 15 maiore Gerlach, maior r|23 feret Aldtu, referet r|| 29 id adeo Asulanut, ideo F || 36 uia ardua est tcHpti, una ardua est (uia tup, est) y^ una et ardua uia est Aldut
primis auctoritatem pecuniae demito. neque de capite neque de honore ex copiis quisquam magis aut minus iudicaverit, sicut neque praetor neque consul ex opulentia verum ex dignitate creetur. sed de magistratu facile populi iudicium fit: iudices a 11
5 paucis probari regnum est, ex pecunia legi inhonestum. quare omnes primae classis iudicare placet, sed numero plures quam iudicant. neque Rhodios neque alias civitates unquam iudiciorum 12 suorum paenituit , ubi promiscue dives et pauper, ut cuique fors tuUt, de maximis rebus iuxta ac de minimis disceptat.
10 Sed magistralibus creandis haud mihi quidem apsurde placet 8
lex, quam C. Gracchus in tribunatu promulgaverat, ut ex confu- sis quinque classibus sorte centuriae vocarentur. ita coaequatur 2 dignitate pecunia, virtute anteire ahus alium properabit. haec a ego magna remedia contra divitias statuo. nam perinde omnes
15 res laudantur atque adpetuntur, ut earum rerum usus est. naa- litia praemiis exercetur: ubi ea dempseris, nemo omnium gratuito malus est. ceterum avaritia belua fera inmanis intoleranda est: 4 quo intendit, oppida agros fana atque domos vastat, diviua cura humanis permiscet, neque exercitus neque moenia obstant, quo
20 minus vi sua penetret; fama pudicitia liberis patria atque paren- tibus cunctos mortalis spoHat. verum, si pecuniae decus ademe- ^ ris, magna illa vis avaritiae facile bonis moribus vincetur. alque ^ haec ita sese habere tametsi omnes aequi atque iniqui memo- rant, tamen tibi cum factione nobilitatis haut raediocriter certan-
25 dura est. quoius si dolura caveris, aha orania in procHvi erunt. nara ii, si viritute satis valerent, raagis aerauH bonorura quara in- T vidi essent. quia desidia et inertia, stupor eos atque torpedo in- vasit, strepunt obtrectant, aHenara famam bonara suura dedecus aesturaant. ^
30 Sed quid ego plura quasi de ignotis raemorera? M. BibuU
fortitudo atque animi vis in consulatum erupit; hebes Ungua, magis malus quara caUidus ingenio. quid iUe audeat, quoi con- sulatus, raaxiraura imperiura, raaxumo dedecori fuit? an L. Do- 2 miti magna vis est? quoius nuUura raerabrura a flagitio aut faci-
35 nore vacat, Hngua vana raanus cruentae pedes fugaces; quae honeste nominari nequeunt inhonestissima. unius taraen M. Ca- S tonis ingeniura versutura loquax caUidura haud conterano. paran- tur haec discipHna Graecorum. sed virtus vigiiantia labor apud
8 proraiscue ex promisce ^ || 12 coaequantur ^, unde fortatse pe- cuniae legendiim centuit Orelliut || 13 antire f' || 18 quod intendit (sup, t priorem c) F\\ 24 haut] aut F \\ 32 quid ex quod F \\ quoi] qui F, cui Laetut || 34 quoius— 36 inhonestissima] cf controv, Sallutti in Cic. 3y 5 11 36 tamcn] an Untum?
160
INCERTI SALLUSTIUS AD CAESAREM
DE RE PUBLICA U
151
Graecos nulla sunt. quippe qui domi liberlatem suam per iner- tlmamiserint, censesne eorum praeceptisimpermm haben posse? 4 reliqui de factione sunt inertissimi nobiles, in quibus sicut n 11- 2 praeter bonum nomen nihil est additamenti. L. Postumn M Favoniimihividenturquasimagnaenavissupervacuaneaonera 5
esse: ubi salvi pervenere, usui sunt; siquid adversi coorlum est, de iUeis potissimum iactura fit, quia pretu mmimi sunl. 10 Nunc quoniam, sicut mihi videor, de plebe renovanda con-
rigendaque satis disserui, de senatu quae tibi agenda videntur
2 dicam. postquam mihi aetas ingeniumque adolevit , haud ferme 10 armis at^ue equis corpus exercui, sed animum in htteris agitav,:
3 quod natura firmius erat, id in laboribus habui. atque ego in ea vita multa legendo atque audiendo ita comperi, omnia regna, item civitates et nationes usque eo prosperum imperium habuisse, dum apud eos vera consilia valuerunt: ubicumque gratia timor volup- 15 tas ea corrupere, post paulo inminutae opes, deinde ademptum
4 imperium, postremo servitus imposita est. equidem ego sic apud animum meum statuo: cuicumque in sua civitate amplior inlus- triorque locus quam aliis est, ei magnam curam esse rei pubhcae.
5 nam ceteris salva urbe tantum modo libertas tuta est: qui per 20 virtutem sibi divitias decus honorem pepererunt, ubi paulum in- clinata res publica agitari coepit, multiphciter animus curis atque laboribus fatigatur : aut gloriam aut libertatem aut rem famiharem defensat, omnibus locis adest festinat, quanto in secundis rebus florentior fuit, tanto in adversis asperius magisque anxie agitat. 2o
6 i<^itur ubi plebs senatui sicuti corpus animo oboedit emsque con- sulta exsequitur, patres consilio valerc decet, popu lo supervacua-
7 nea est calliditas. itaque maiores nostri , cum belhs asperrumis premerentur, equis viris pecunia amissa, numquam defessi sunt armati de imperio certare. non inopia aerarn , non vis hostium, 80 non adversa res ingentem eorum animum subegit quin, quae vir-
8 tute ceperant, simul cum anima retinerent. atque ea magis forti- bus consiliis quam bonis proeliis patrata sunt quippe apud illos una res publica erat, ei omnes consulebant , factio contra hostis parabatur, corpusatque ingenium patriae, non suae quisque po- 35
9 tentiae exercitabat. at hoc tempore contra ea homines nobiles, quorum animos socordia atque ignavia invasit, ignarei laboris
3 in titulo scripsi (de ep. p. 26), instituto F, of Laberius 124 Rib 'slpulcri similis nil nisi nomen retineo' (e. c. intituto pro n- ft tuto' ffi corf. R. Gellii 6. 5, 8) ; in stalua nihil praeter nomen Lrpsius II 4 additamenta L. Postumi M. Fauoni Orellius: at additamenU {hic ut In/ra c i7, ^ additamenU) rhetori est i. q. adiumenti \\ 6 peruenere ri peruenire V II 20 tuta ex tua ^^1127 patris f^ i 29 premerenter F \\ 31 quin quae Aldus, quique F | 36 ad f^
hostium mililiae domi factioue instructi per superbiam cunctis 11 gentibus moderantur. itaque patres, quorum consiho antea dubia res publica stabiliebatur, oppressi ex ahena hbidine huc atque iUuc fluctuantes agitantur: interdum aha deinde alia decernunt; 5 uti eorum, qui dominantur, simultas aut gratia fert, ita bonum malumque publicum aestumant, quodsi aut libertas aequa om- 2 nium aut sententia obscurior esset, maioribus opibus res pubhca et minus potens nobilitas esset. sed quoniam coaequari gratiam 3 omnium difficile est, quippe cum ilhs maiorum virtus partam re- 10 liqueril gloriam dignitatem clientelas, cetera multitudo pleraque insiticia sit, sententias eorum a metu hbera: ita in occulto sibi quisque alterius potentia carior erit. liberlas iuxta bonis et ma- 4 hs, strenuis atque ignavis optabihs est. verum eam plerique metu deserunt. stultissimi mortales, quod in certamine dubium est, 15 quorsum accidat, id per inertiam in se quasi victi recipiunt. igi- 5 tur duabus rebus confirmari posse senatum puto: si numero auctus per tabellam sententiam feret. tabella obtentui erit, quo magis animo libero facere audeat: in multitudine et praesidii plus et usus amphor est. nam fere his tempestatibus alii iudiciis pu- 6 20 blicis, alii privatis suis atque amicorum negotiis inplicati, haud sane rei publicae consihis adfuerunt; neque eos magis occupatio quam superba imperia distinuerunt. homines nobiles cum paucis senatoriis, quos additamenta factionis habent, quaecumque hbuit probare reprehendere decernere, ea, uti lubido tulit, fecere. ve- 7 25 rum ubi numero senatorum aucto per tabellam sententiae dicen- tur, ne ilh superbiam suam dimittent, ubi iis oboediendum erit, quibus antea crudelissime imperitabant.
Forsitan, imperator, perlectis litteris desideres, quem nume- 12 rum senatorum fieri placeat, quoque modo is in multa et varia 30 officia distribuatur; iudicia quoniam omnibus primae classis committenda putem , quae discriptio , quei numerus in quoque crenere futurus sit. ea mihi omnia generatim discribere haud 2 difficile factu fuit; sed piius laborandum visum est de summa consilii, idque tibi probandum verum esse. si hoc itinere uti de- 35 creveris, cetera in promptu erunt. volo ego consilium meum 3 prudens maxumeque usui esse. nam ubicumque tibi res prospere cedet, ibi mihi bona fama eveniet. sed me illa magis cupido 4 exercet, ut quocumque modo quam primum res publica adiute- tur. libertatem gloria cariorem habeo , atque ego te oro hortor- 5 40 que ne clarissumus imperator GaUica gente subacta popuh Ro-
5 fert Aldus, ferlur r|| 8 gratia r|| 13 obtabilis F \\ 15 accidat ex^c- cidit Fl 18 audeat ex audiat r|i 22 dislinuer c;r deslinuer F\\ 24 probari Fl 30 distribuantur rjl 31 quei] quaei r||33factu r|| 36anmaxumoque?
152 INCERTI SALLUSTIUS AD CAESAREM DE RE PUBUCA U
6 mani summum atque invictum imperium tabescere vetustate ac per summam socordiam dilabi paliaris. profecto, si id accidat neque tibi nox neque dies curam animi sedaverit, quin insomniis
7 exercitus, furibundus atque amens alienata mente feraris. nam- que mihi pro vero constat omnium mortalium vitam diyino nu- 5 mine invisier; neque bonum neque malum facinus quoiusquam pro nihilo haberi, sed ex natura divorsa praemia bonos malosque
8 sequi. interea si forte ea lardius procedunt, suus quoique animus ex conscientia spem praebet.
18 Quodsi tecum patria atque parentes possent loqui, scilicet 10
haec tibi dicerent. o Caesar, nos te genuimus fortissimi viri, in optima urbe, decus praesidiumque nobis, hostibus terrorem. 2 quae multis laboribus et periculis ceperamus, ea tibi nascenti cum anima simul tradidimus, patriam maxumam in terris, do- mum familiamque in patria clarissimam, praeterea bonas artis 15 honestas divitias, postremo omnia honestamenta pacis et prae- 8 mia belli. pro iis amplissimis beneficiis non flagitium a te neque malum facinus petimus, sed utei libertatem eversam restiluas.
4 qua re patrata profecto per gentes omnes fama virtutis tuae vo-
5 litabit. namque hac tempestate tametsi domi militiaeque prae- 20 clara facinora egisti, tamen gloria tua cum multis viris fortibus aequalis est. si vero urbem ampUssimo nomine et maxumo im- perio prope iam ab occasu restitueris, quis te clarior, quis maior
6 in terrisfuerit? quippesi morbo iam aut fato huic imperio secus accidat, cui dubium est quin per orbem terrarum vastitas bella 25 caedes oriantur? quodsi tibi bona lubido fuerit patriae parentibus- que gratificandi, posteroque tempore re pubhca reslituta super omnis mortahs gloria agitabis tuaque unius mors vita clarior erit.
7 nam vivos interdum fortuna, saepe invidia fatigat: ubi anima na- turae cessit, demptis obtrectatoribus, ipsa se virtus magis magis- 30
que extollit.
8 Quae mihi utilissima factu visa sunt quaeque tibi usui fore credidi, quam paucissimis potui perscripsi. ceterum deos inmor- tales oplestor uti, quocumque modo ages, ea res tibi reique pu- blicae prospere eveniat. ^
7 diuersa Jldus, diuisa r|| 8 si initio vers. paene evanuit in V, om. editiones || 26 parentibusque F, que om. editiones \\ 27 postero quo- que Orellius \\ 28 gloria agitabis scripsi Mus. Rhen. 18, 586 sq., glona ♦ agitabi | (eras. m) F: extremo vers. evanuerunt una duaeve litterae^ Utteras bi, quas iam seculo XFI sub carta membranae agglutinata de- Utuisse scriptura agita apographorum % evincit, detexi a. 1862: agnita vel magna edebatur || fortasse uita multorum |1 32 utilissima F Laetus, utilia vulgo H 35 EXPLICIT subscriptum in V
SALLUSin IN TULLIUM
ET INVICEM
INVECTIVAE.
IKCERTI RHETORIS CONTROVERSIAE.
sl
A est cod. Guelferbytanus Gud. 335 s. x
U , cod. Harleianus 2716 s. ix vel x
iJ' „ cod. Harleianus 2682 s. xi
JP , cod. Harleianus 3859 s. xii
ahhyh^ sunt eorundem correctores antiqui
TB sunt codices Monacenses 19472 et 4611 s. xi et xii cum delectu
adhibiti 0 sunl codices anliqui omnes % sunt codices novicii ald. est Aldina a. 1509 uncinis () saepsi codlcum slgna sicubi solo silenlio eorum qul contu-
lerunt de lcctionibus constat.
SALLUSTIl
IN M. TULLIUM INVECTIVA.
Graviler et iniquo animo maledicta tua paterer, M. TiiUi, si 1, 1 te scirem iudicio magis quam morbo animi petulantia istauti. sed quoniam inte neque modum nequemodest.am uUam an.madverto, respondebo tibi, ut, si quam male dicendo voluptatem cepisti, eam
5 male audiendo amiltas. ubi querar, quos implorem, patres con- scriDti diripi rem publicam atque audacissimo cuique esse perti- diae' 'apud populum Romanum? qui ita largilionibus corruptus est, ut se ipse ac fortunas suas venales habeat; an apud vos pa- tres conscripti? quorum auctoritas turpissimo cu.que et scelera-
10 tissimo ludibrio est. ubiubi M. Tullius, leges a"dac.a defenjrt atque in hoc ordine ita moderatur, quasi unus rel.quus e fainiba viri clarissimi, Scipionis Africani, ac non repert.cms [acc.tus] ac paullo ante insitus huic i.rbi civis? an vero, M. TtiU, facta ua 2 ac dicta obscura sunt? an non ita a.P^e"^'»:''^'^^'/» "J'
15 nagitiosum corpori tuo putares quod aUcu. coU.bu.ssel? sc.bcet ! stfmTmmoderStam elo'quentiam apud M. Pisonem "on pud.c^. tiae iacturamperdidicisti? itaquem.n.me m.randum esl, quod eam
1NC.P1T G . SALUSTY rVECTllIA i TVLLl^ CM V • C ^, louec-
a'"Asir^— '• Me- r v' t ii rk
om ATB II 10 ubiubi HATB quod recepi, ubi ^*^ II ?"f.*?i\''^''» ,
Om. /fio II IV w»^ u uiTR iiiHirian- D r. H^^ lUdlCia F. D. tl
cum fVastio seclusi, reptilius accitus ald, || 14 lua ac a»cid /i ^ H^ 1 minime] non H^ || quod] si H^
156
INCERTI SALLUSTIUS
IN TULLIUM
157
2 flagitiose venditas, quam turpissime parasti. verum, ut opinor, splendor domesticus tibi animos tollit, uxor sacrilega ac periuriis delibuta, (ilia matris pelex, tibi iucundior atque obsequentior quam parenti par est. domum ipsam tuam vi et rapinis funestam tibi ac tuis comparasti: videiicet, ut nos commonefacias quam 5
3 conversa res sit, cum in ea domo habites, homo flagitiosissime, quae P. Crassi, viri clarissimi, fuit. atque cum haec ila sint, ta- men Cicero se dicit in conciiio deorum immortalium fuisse, inde missum huic urbi civibusque custodem absque carnificis nomine, qui civitatis incommodum in gloriam suam ponit. quasi vero non 10 illius coniurationis causa fuerit consulatus tuus et idcirco res pu- biica disiecta eo tempore, quod te custodem habebat. sed, ut opinor, ilia te magis extoiiunt, quae post consuiatum cum Teren- tia uxore de re publica consuiuisti , cum legis Piautiae iudicia domo faciebatis, ex coniuratis alios .... pecunia condemnabas, 15 cum tibi alius Tuscuianum, aiius Pompeianam viiiam exaedifica- bat, alius domum emebat : qui vero nihil poterat , is erat caium- niae proximus, is aut domum tuam oppugnatum venerat aut insi-
4 dias senatui fecerat, denique de eo tibi compertum erat. quae si tibi faisa obicio, redde rationem quantum patrimonii acceperis, 20 quid tibi iitibus accreverit, qua ex pecuniadomum paraveris, Tus- cuianum et Pompeianum infinito sumptu aedificaveris, aut, si re- tices, cui dubium potest esse^ quin opulentiam istam ex sanguine
3 et miseriis civium pararis? verum, ut opinor, homo novus Ar- pinas, ex M. Crassi famiiia, iiiius virtutem imitatur, contemnit simuitatem hominum nobiiium, rem pubiicamcaramhabet, neque 25
5 terrore neque gratia movetur. [aiiud vero amicitia tantum ac vir-
2. attoUit aldA^ delibuta J, ald,: debilitata ceteriji filia matris pellex ex^Sallustio citat Servius Burmanni ad Aen, 6, 623, noverat Vonatus, qui teste Servio Danielis versum istum (*hic thalamum in- vasit natae^ ) ''dictum esse de Tullio* scripserat \\ 4 istam H \\ ui om, H^ II 6 res sit H^A^ sit r. p. H^, sit res p. H^ resp. sit ald. Q habites Halm: habitas (H^), habitares ce^t || 7 p. crassi uiri consularis H\ p. crassi u . c . ^*^, publii c . vir . con . (sed vfr , con . h in spatio vacuo inseruit) H || haec cum /^ || 8 se cicero HH^^ 12 oo post tempore H^ || quod nescio quis: quo 0, ald, || 13 te om, ^ || 15 domo 0 praeter (H*), qui domi; quod utrum archetypi librarius an rhetor commiserit incertum (cf, Neue, gramm. /, 540), \\ exilio alios suppl. Halm, morte a. priores: om. Oz \\ 16 Tusculanam Orellius || 17 is calumniae proximus erat v^ 1 l^ compertum tibi ^^ || si tibi] sit A | 22 pompeianam] agrum add, H^\ exedificaueris H^A, | 23 coi dubium potest esse H^A, cui (qui H) potest dubium esse HH^^([m\\ om, H\\ 24 et AH^, ac HH* \\ miseriis] uisceribus ald, \\ pararis scripsi (para- ueris ald.): parasti 0 || 25 C. Marii Glareanus || illius H^A || eius HH^ 1 26 populi R. curam ald. || 27 mouetur ed. Feneta: remouetur 0 || amicitia H^At, amicitiae HmTB || uirtutis Hcorr. h : aliud— ;?. 147 y 1 animi seclusi.
tus est animl.] immo vero homo levissimus, supplex inimicis, amicis contumeliosus, modo harum, modo illarum partium, fidus nemini, levissimus senator, mercennarius patronus, cuius nulia pars corporis a turpitudine vacat, lingua vana, manus rapacis- 5 simae. guia immensa, pedes fugaces: quae honeste nominari non possunt, inhonestissima. atque is cum eius modi sit, tamen audet dicere: 'o fortunatam natam me consuie Romaml te consule fortunatam', Cicero? immo vero infeiicem et miseram, quae cru- dehssimam proscriptionem eam perpessa est, cum tu perturbata 10 re publica metu percuisos omnes bonos parere crudeiitati tuae cogebas, cum omnia iudicia, omnes ieges in tua libidine erant, cum tu sublata iege Porcia, erepta iibertate omnium nostrum vitae nccisque potestatem ad te unum revocaveras. atque parum quod 6 impune fecisti, verum etiam commemorando exprobras neque hcet 15 oblivisci servitutis suae. egeris, oro te, Cicero, perfeceris qmd iibet: satis est perpessos esse: etiamne aures nostras odio tuo onerabis, etiamne molestissimis verbis insectabere? cedant arma logae , concedat laurea linguae.' quasi vero togatus et non ar- matus ea, quae gloriaris, confeceris, atque inter te Suliamque 20 dictatorem praeter nomen imperii quicquam interfuerit. sed quid 4, 7 ego plura de tua insolentia commemorem? quem Minerva omnis artis edocuit, luppiter optumus maxumus in concilio deorum admisit, Italia exulem humeris suis reportavit. oro te, Romule Arpinas , qui egregia tua virtute omnis Paulos, Fabios, Scipiones 25 superasti, quem tandem locum in hac civitate obtines? quae tibi partes rei publicae placent? quem amicum, quem inimicum ha- bes? cui in civitate insidias fecisti, anciiiaris, — quo mre, cum
illud uerae amicitiae, hoc uirtutis est animi Lambinus, illud uero ami- citiae tantum ac v. e. a. CorUus « 3 cuius-inhonest.ssima] c/: ii^^^^^^ Caes, 2, 9, 2 II 4 corporis pars A \\ rapacissume H^^l^ eius modo H || 7 0 om: H\\ fortunatS ////' (sed in H^ corr.) || natam om, // « te for- tunatam consulere (sic) H > te fortunatam consule ^ || 9 eam // m ras. S"^^^^^^ ciuium r//> II tu o,n. ^^Ml 10 percu^^^^^^^
//« H 12 tu om, A H omnium-13 potestatem om. H, s, s. h\\ 13 parum est nuod z II 15 obUuisci his (his m spatio vacuo ins H) velns (pns WO: iis delevit Franc, Schmidt 1 profeceris HH^AJ quodhbet H^ J 16 nos post est ins, H* [ 17 etiamne moleslissimis ald^: etiam m mo- lestissimis HH^A, etiam"molestis H^\\ \%'malignos hunc versimlum carpnsse cum dixit Quintilianus 11, 1, 24, nostrum videtur stgmfi- Ta^e^aquo lectionl Mn^.e peticrit: ^^-^^ /^-^^^'^^^ ttat, ef. in primis Heutinger ad Cic. de off. 1, 22, VJJ la periecens HH 20 quiquid /f • | inteTf uetit (H), interfuit ceterij 22 arti8 om. H* iroptils' h\ m»x\mls HH^i concilio AHH^ consil.o H* » 23 Rornule o^H*: 'apud SallutHum .n Ciceronem o Romule Arpinas Qfnt9 3 8S II 26 «micum quem H(H'), amieum et quem A, amicum 7 H || 27 cui] enm ^ J anciilares 0, corr. neteio quu
»1
158
INCERTl TULLIUS
L\ SALLUSTIUM
159
ti
de exsilio luo Dyrrhachio redisli, eum sequeris? — quos tyran- nos appellabas, eorum potentiae faves! qui tibi anle oplimates videbantur, eosdem dementes ac furiosos vocasl Vatini causam agis, de Seslio male existimas, Bibulum petulantissimis verbis lae- dis, laudas Caesarem, quem maxime odisti, ei maxime obsequeris, 5 aliud stans, ahud sedens sentis de re publica, his male dicis, illos odisti, levissime transfuga, neque in hac neque in illa parte fidem habens.
M. TLLLII
INSALLUSTIUM !<>
INVECTIVA.
11 Ea demum magna voluptas est, C. Sallusti, aequalem ac
parem verbis vitam agere, neque quicquam tam obscenum dicere cui non ab initio pueriliae omni genere facinoris aetas tua re- spondeat, ut omnis oratio moribus consonet. neque enim qui ita 15 vivit, ut tu, aliter ac tu loqui potest, neque qui inloto sermone utitur vita honestior est. quo me praevertam , patres conscripti, unde initium sumam? maius enim mihi dicendi onus imponitur, quo notior est uterque nostrum , quod aut si de mea vita alque actibus huic conviciatori respondero, invidia gloriam consequetur, 20 aut, si huius facta, mores, omnem aetatem nudavero, in idem vi- tium incidam procacitatis, quod huic obicio. id vos si forte offen- dimini, iustius huic quam mihi succensere debetis, qui inilium 2 introduxit. ego dabo operam ut et pro me minimo cum fastidio respondeam et in hunc minime mentitum esse videatur. scio me, 25
1 redires H'^ \ eum insequeris H^, consequebaris ald, l 2 nunc vost eorum el post eosdem ins. ald. 1| ante om, H, || 4 Sextio ald, || 5 collaudas H'^ || 6 maledictis a || 7 hac parte H^ || 8 habes a/rf. || 9 m. t. c. inuectiua . in . c . s . incipit /^», controuersia ciceronis in salustium crispum incipit A, nihil inscriptum in H(H')TB\\ 12 c (vel ^). sallusti HJT, salusti s. s, c H\ c (lel g>. s. H^B \\ 14 non ante respondeat traicit H^^ 15 oratio ald,: ralio 0 \\ 17 uertam ald. \\ 19 aut si HH^J, si aut H^ II atque] aut H^ | 20 actibus nostris^^ (deL a), actibus *. s. nostris H^, nostris om. ceteri \\ respond'o H^, respondco H [ consequetur u4 consequatur HWH^a\\2\. aetatem omnem /^ || denudauero ^, nu- dauero incidam i. i. u. p. /P || 22 id forte si uos /T» || 93 debeatis HH' corr, A*|l qua s, s, \ qui /^H 25 in hunc] hunc /^», in hoc m. rec. || mentitus esse uidear H^ idemque in H^ temptavit m^ rec.
patres concripti, in respondendo non habere magnam exspecta- tionem, quod nullum vos sciatis novum crimen in Sallustmm audituros, sed omnia vetera recognituros, quis et meae et vestrae iam et ipsius aures calent. verum eo magis odisse debetis homi-
5 nem, qui ne incipiens quidem peccare minimis rebus posuit rudimentum, sed ita ingressus est, ut neque ab aho vincipossit neque ipse se omnino reliqua aetate praeterire. itaque nihil 3 aliud studet nisi lutulentus cum quovis volutari. longe vero falHtur opinione. non enim procacitate Hnguae vitae sordes elu-
10 untur, sed est quaedam calumnia, quam unus quisque nostrum testante animo suo fert [de eo, qui falsum crimen bonis obiectatj. quod si vita istius memoriam vicerit, illam, patres conscripti, non ex oratione, sed ex moribus suis spectare debetis. lam dabo operam quam maxime potuero breve ut id faciam. neque haec
15 altercatio nostra vobis inutiUs erit, patres conscripti. plerumque enim res publica privatis crescit inimicitis, ubi nemo civis qualis
sit vir potest latere. , ^ r, „ .• i « .
Primum igitur, quoniam omnium maiores C. Sallustius ad ^, 4 unum exempkim et regulam quaerit, velim mihi respondeat num
20 quid his quos protuUt Scipiones et MeteUos ante fuerit aut opi- nionis aut gloriae quam eos res suae gestae et vita mnocentissinie acta commendavit. quod si hoc fuit iUis initium nommis et di- gnitatis, cur non aeque de nobis existimetur, cuius et res gestae iUustreset vita integerrime acta? quasi vero tu sis ab lUis, SaUusti,
25 ortus. quod si esses, non nuUos iam tuae turpitudmis pigeret. ego meis maioribus vitute mea praeluxi, ut, si prius noti non 5
2 sciatis] an sciam ? 1 sallustio //» ||.4 eo] g ^ « debeMtisj/ l| 5 auil aua // Of ^ II in ro nimis ^, minim • ♦ ^, suppl, a\\ 7 omnino Z HU praeteriit ^ \\ 8 nisi ut lutulentus (luculentus T uculenter ^ I^i 0: Videl Franc:Schmidt, nisi ut lutulentus sus ald « "oluptari H\ corr. AMI 10 calumnia quaedam H^\\ II de eo qui r«c ////«£, auia H^ QMo^ATB) ~ bonis obiectat (obiectat bonis H^) 0: quae for- TL gloZtorfs sJnt qui non intellexerit calumniamferre^r^^^^^^ esse idem quod Caelio in Cic, epist, 5, 8 1 h. e, oondemnari obcar- himniam, cf. § 21 » testante animo suo AH\ ^«stante ammo //, animo testante H^ || 12 ista uita H^ \\ iUam Cortius: aliam 0 || 1 3 debet.s rH^H^) debebitis (H') ATB\\ 14 potero ald.\\ breue ut ^%y ^^^"^^ iJjtu^i sit laterel'potek//.MI 18 ante V^~/^ ^^^^^ K h e kanut (ut in Salt. 5, 14), in H^ eras. . R • A. «•.^"^"f % \n iablTMalac. et Salp. iibrisquelegum) || omnium quomam m^ orum nnc. salustius AHH\ c. s. m U ad unum .«f- ^..ll^O his Quos - fuerit FranC Schmidt: hos (hi H) quos - fuerint (fue t H^) 0 Tp ones (s" pfone H) et metellos /^/^^^.^^ «^'P^f^"f „T^^f>l^'^ Fabios add. z\\ 22 fuit hoc //^ jj dignitatis et nominis f 'i^^J^/^^g om. H^HATBUi om, H^24t iUis uiris HH^, uiris om. H AJBll^ iam om. /^* U 26 proluxi H'A
w
l
!(
160
INCERTI TULLIUS
fuerunt, a me accipiant initium memoriae suae: tu tuis vita, quam turpiter egisti, magnas offudisti tenebras, ut, etiam si fuerint egregii cives, certe venerint in oblivionem. qua re mihi noli antiquos viros obiectare. satius est enim me meis rebus gestis florere quam maiorum opinione niti et ita vivere, ut sim posteris 5 meis nobilitatis initium et virtutis exemplum. neque me cum iis conferri decet , patres conscripti , qui iam decesserunt omnique odio carent et invidia, sed cum eis, qui mecum una in re publica
6 versatisunt. sedfuerimautinhonoribuspetendisnimisambitiosus — non hanc dico popularem ambitionem, cuius me principem 10 confiteor, sed illamperniciosamcontraleges, cuiusprimos ordines Sallustius duxit — , aut in gerundis magistralibus aut in vindi- candis maleficiis tam severusaut in tuenda re publica tam yigilans, quam tu proscriptionem vocas, credo quod non omnes tui similes incolumes in urbe vixissent: at quanto mehore loco res publica 15 staret, si tu par ac similis scelestorum civium una cum illis ad-
7 numeratus esses? an ego tunc falso scripsi, 'cedant arma togae , qui togatus armatos et pace bellum oppressi ? an illud mentitus sum, *fortunatam me consule Romam", qui tantum intestinuni
3 bellum ac domesticum urbis incendium extinxi? neque te tui 20 piget, homo levissime, cum ea culpas, quae historiis mihi gloriae ducis? an turpius est, scribentem mentiri quam illum palam hoc ordine dicentem? nam quod in aelatem increpuisti, tantum
8 me abesse puto ab impudicitia, quantum tu a pudicitia. sed quid ego de te plura querar? quid enim mentiri turpe ducis, qui mihi 26 ausus sis eloquentiam ul vitium obicere ? cuius semper nocens
1 fuerunt HH^ATy fuerint B, fuerant ^* ( incipiant /^»||uita ald,: uitae (vel uite; 0 \\ 2 obfui disti ex offendisti /^ » 1 3 certe] certe a te a, per te van der Hoeven Spec, litt. de nonnullis locis vet. script, (Amst. 1845) p. 49 s. ( noli mihi HH\ mihi noli H^A^A uiros anUquos j4 i gestis rebus H* \\ 5 opinione maiorum H^ g ego sim HH\ ego om. H^A II 6 \\\^HH »/r» II 7 disceserunt (nc) H\ decessere H^ \\ 8 studio H^ \ 9 sed 8i fuerim 0, si del. Cortius \\ aut om. H^\\ pelundis i^' | 12 duxit] dixit HH^ (sed corr.) || iudicandis H* | 13 in tuenda r. p. HH\ in re p. H^ATB || 14 quam] quod H^ | perscriptionem H^A\ 15 in orbe uenissent (l uixissent s. s.) Hy in urbem uenissent ald., in hac urbe uixissent OrelHus \\ 16 c^lestrorum H^, sceleratonim ^ || 17 tunc om. H*\ 18 armatos HH\ om. H^ATBil^ natam post fortunatam tns. ald. II 20 liberu s. s. bellu H^ \\ neque] numquid H^ \\ 21 historiis mihi HH^ATB, histori^ s. s. is (mihi om.) H\ in historiis ald. \\ 22 cst p. c. H\ p. c. om. cetert||22 quam] quia ante corr. /T» || illum] illic H^, illam T || palam 0 (inde quae secuntur in A scripsit alius Ubrarius priori aequalis): palam in Lamh. || 23 in aetatem HA, in aetate /^*, in aetatem meam HH || 24 tu ab /^», tu abes nescio quis || 25 plura de te H*\ querar H^ATB, loquar H\ querar ss. l loquar Hj turpej te £r | ducis] dicis H, corr. A » | 26 sis] es H*
IN SALLUSTIUM
161
I
eguisti patrocinio. an ullum existimas posse fieri civem egregium, qui non his artibus et disciphnis sit eruditus? an ulla alia putas esse rudimenta et incunabula virtutis, quibus animi ad gloriae cupiditatem aluntur? sed minime mirum est, patres conscripti,
5 si homo, qui desidiae ac luxuriae plenus sit, haec ut nova atque inusitata miratur. nam quod ista inusitata rabie petulanter in 9 uxorem et in filiam meam iuvasisti, quae facilius mulieres se a viris abstinuerunt quam tu vir a viris, satis docte ac perite fe- cisti. non enim me sperasti mutuam tibi gratiam relaturum, ut
10 vicissim tuos compellarem. unus enim satis es materiae habens: neque quicquam domi tuae turpius est quam lu. multum vero le opinio fallit , si mihi parare putasti invidiam ex mea re famiUari, quae mihi multo minor est quam habere dignus sum. atque uti- nam ne tanta quidem esset quanta est, ut potius amici mei vive-
15 rent quam ego testamentis eorum locupletior essem I ego fugax, 10 C. Sallusti? furori tribuni plebis cessi: utilius duxi quamvis fortunam unus experiri quam universo populo Romano civihs esse dissensionis causa. qui postea quam ille suum annum in re pubhca perbacchatus est omniaque, quae commoverat, pace et
20 olio resederunt, hoc ordine revocante atque ipsa re publica manu retrahente me reverti. qui mihi dies, si cum omni reliqua vita conferatur, animo quidem meo superet, cum universi vos popu- lusque Romanus frequens adventu meo gratulatus est: tanti me, fugacem, mercennarium patronum, hi aestimaverunt. neque her- 4, U
25 cle mirum est, si ego semper iustas omnium amicitias existimavi. non enim uni privatim ancillalus sum neque meaddixi, sed, quan-
1 nullum H^, illum HH^ | 3 erudimenta HH^ \\ cupiditatem gloriae //* II 4 minime] inpune H\\ 5 homo leuissimus A \\ qui om. H* Q luxuriae aut desidiae A \\ sit] est Baiter || 6 quod] q s. s. quc H^ \\ rabies H^\\l et filiam H^ || mean. om. H \\ inuasisti H (H^ H^), om. ATB ( quae] <R H* II se *.*.//* II 8 abstinuerunt quam tu uir in marg. iteratum , postea erasum in H\i\x uiraris *s. uir a uiris H^\^ ine om, H*H\ post sperasti ins. /i»||mutuam om. H^\\ 10 es satis H*A, satis es TBH\ es *. *. //jlhabens materiae /^* | 11 domui (sic) ^ jl multum uero le HH^, uero om. H^ATB\\ie opinio (H^H*), le opinor (H)TB, te ut opinor A fortasse recte || 12 qui— familiari om, H*, in mg. add. m. rec,
II si scHpsi: qui HH^TB, quae A, q (A. e. quod ex quae?) H^ | 13 multo mihi /T» [ 15 ego] m h. e. mihi /T», om, A 1 fugax] quidem A || 16 g. vel c (sic H) salustii HH^ATB, crispe salusti hK c. s. H^ I quamquis ^ || 17 unus ex una H, ex uno H^ \\ 18 esse (H^), essem ceteri \\ suo aio H^ 1 19 omniaque quae (H^H^), omnia quae A., omnia H I 20 odio H II ipsa r. p. ^», ipsa p. r. HH^ ipso p. r. A || 21 me om. ^> I 24 exislimauerunt H^ 1 neque — 25 existimaui H^ in mg., om. AT\ hercules H^, hercule H^, hercle H\1h estimaui HH^ \\ 26 uni] ui A me om. H^ ^ abduxi A
S«nu8tiu«, Ed. III. 11
162
INCERTI TULLIUS
IN SALLUSTIUM
163
10
15
tum quisque rei publicae studuit, tantum mihi fuil aut amicus
aut adversarius. ego nihil plus volui valere quam pacem : multi
privatorum audacias nutriverunt. ego nihil timui nisi leges:
multi arma sua limeri voluerunt. ego numquam volui quicquam
posse nisi pro vobis: multi ex vobis potentia freti in vos suis viri- 5
bus abusi sunt. itaque non est mirum, si nullius amicitia usus
12 sum, qui non perpetuo rei publicae amicus fuit neque me pae-
nitet, si aut petenti Vatinio reo patrocinium pollicitus suni aut
Sesti insolenliam repressi aut Bibuli patientiam culpavi aut virtu-
tibus Caesaris favi. hae enim laudes egregii civis et unicae sunt.
quae si tu mihi ut vitia obicis, temeritas tua reprehendetur, non
mea vitia culpabunlur. plura dicerem , si apud ahos mihi esset
disserendum, patres conscripti, non apud vos, quos ego habui
omnium actionum mearum monitores. sed ubi rerum testimonia
adsunt, quid opus est verbis?
5, 13 INunc ad te reverUr, Sallusti, patremque tuum praeteream,
qui si nunquam in vita sua peccavit, tamen maiorem iniuriam rei
publicae facere non potuit quam quod te talem fiHum genuit;
neque, tu si qua in pueritia peccasti, exequar, ne parentem tuum
videar accusare, qui eo tempore summam tui potestatem habuit, 20
sed qualem adolescentiam egeris: hac demonstrata facile intelli-
getur quam petulanti pueritia tam impudicus et procax adoleveris.
postea quam immensae gulae impudicissimi corporis quaestus
sufficere non potuit et aetas tua iam ad ea patienda , quae alteri
facere collibuisset, exoleverat, cupiditatibus infinitis efferebaris, 25
ut quae ipse corpori tuo turpia non duxisses in ahis experireris.
14 ita non est faJle exputare, patres conscripti, utrum inhonestio-
ribus corporis partibus rem quaesierit an amiserit. domum pa-
2 aduersarius] inimicus ^^; || uolui plus /^2 || 3 ego-4 uoluerunt om, H^ II 5 in uos z, ald.: in om. HH^ATB, in uos om. H^, uos deL h\ uiribus suis H'^ || 8 uatinio (H^), uatino ceteH \\ 9 festi (tic) A \ 10 haec H^ (sed c eras.) H^ || egregii (H)(H^)A, egregie H^ \\ unici H^ \\ 11 si tunc uitia mihi obicis H^ J reprehendetur ald.: reprehendatur HH^A, reprehenditur // 2 || 12 culpabantur H\\ 13 disserendum H^, Cor- tius^ discerndum H^(?), discernendum AH, dicendum ald.\\ 13 quos ego H{H^')y ego om. H^A \\ 14 mearum actionum HH^ || 15 uerbis] uobis HH^, corr. h^\\^ ad te H^Ah^, ut ad te (H), ad te ut /^», ald, II patremque H^A, patrem H, ad patrem H'^ || praeteream om, H^ \ 17 iniuriam maiorem H^ \\ p. R. H^ || 18 filium talem //* 1 19 tu om. H^ II 20 accusare] culpare H'^ |1 qui (H^), si ceteri \\ habebat sed 8i quali adolescentia fueris si demonstrauero H^ || hac enim H, enim om. H^A II intellegetur T, intelligetur H^, intelligilur HH^A (sic) \\ 22 qua H^ II ex pax ss. et procax H^ || 23 questus idem sumptus facere H, quc- stuosus sumptus sufficere H^, questus in stipendia sumptus sufficere * 11 24 ad ea iam A \\ 27 ita difficile est A \\ exputare HH^ : expectare Ah^y disputare H^I^2S an miserit H^
ternam vivo patre venalem habuit [vendidit]. et cuiquam du- bium potest esse quin mori coegerit eum, quo hic nondum mor- tuo pro herede gesserit omnia? neque pudet eum a me quaerere quis in P. Crassi domo habitet , cum ipse respondere nequeat
5 quis in ipsius habitet paterna domo. at hercules lapsus aetatis tirocinio postea se correxit. non ita est, sed abiit in sodahcium sacrilegi Nigidiani, bis iudicis ad subsellia attractus, extrema fortuna stetit et ita discessit, ut non hic innocens esse, sed iudi- ces peierasse existimarentur. primum honorem in quaestura ad- 15
10 eptus secutus est hunc locum et hunc ordinem despectu, cuius aditus sibi quoque sordidissimo homini patuisset. itaque tiniens ne facinora eius clam vos essent, cum omnibus matrum familia- rum viris opprobrio esset, confessus est vobis audientibus adul- terium neque erubuit ora vestra. vixeris, ut libet, Sallusti, egeris 6
15 quae volueris: satis sit unum te tuorum scelerum esse conscium, noH nobis languorem et soporem nimium exprobrare. sumus dihgentes in tuenda pudicitia uxorum nostrarum, sed ita exper- recti non sumus, ut a te cavere possiraus. audacia tua vincit 16 studia nostra. ecquod hunc movere possit, patres conscripti, fac-
20 tum aut dictum turpe, quem non puduerit palam vobis audien- bus adulterium confiteri? quod si tibi per me nihil respondere voluissem, sed illud censorium eloquium Appii Claudii et L. Pi- sonis, integerrimorum virorum, quo usus est quisque eorum, pro lege palam universis recitarem, nonne tibi viderer aeternas inu-
25 rere maculas, quas reliqua vita tua eluere non posset? neque
1 turpissime post patre Jns, HH^z \\ uendidit om. H^; glossam ar- chetypi seclusi B 2 potest] ^i H^ corr, m, recens || 3 pro] -p- H \\ neque — 5 paterna domo om. A, sequitur . k . (h. e. kaput, ut c. 2, 4: non est ^lacunae signum\ ut Bait, testatur) at cetera Q 4 quasi in (in ras,) H^ p . c . crassi habitet domo H^ \\ nequeat /^S non queat HH^^h hercules AH^ (me *. s. h»), hercule HH'^ \\ 6 se postea H^ \\ ef (A. e. est sed) m ras, H \\ habuit H * || habiit h^ \\1 sacrilegiil nigidianu H^ \ ad ludicis HH\ 8 discessit] stetit H'^ || hic non A corr. a || 9 pierasse A (sic), peiurasse H^ \\ existimarentur H^ \\iO secutus est om, HH^, del. Cortius ydespectu scripsi: despectus 0, despectum ald., despexit Cortius\\ ii quoque sibi H^\\i2 eius 0: sua Orellius || uobis H^ corr, h^ || maUum familiarum uestris (uris H') AH^HTB, corr. A» (et sic ald.), matri- bus familiarum {om, uestris) //*, matribus familiarum uestris Cortius I 16 languorem nobis ^|| saporem /r|| nimirum H^ || exprobare /T» || 17 uxorem nostram H^ corr, A» , nostrarum uxorum H J 19 ecquod] et pro ss. quid H\ et quod ceteH \\ 20 aut dictum HH^h^ , auditum H\ auditu ATB, ac dictum «, ald, || non puduerit] non o^- ^ I 21 per me nihil A (sic) H, pro me nihil /T», nihil per me H^\Tl eloquium 0: elogium aliquot edmonc* || 23 quisque est /^^ || 24 non H^ [25 tua om. H^ || eludere /^ljposset Ah^ ^ossii HH^, possis /f^
11*
164
INCERTI TCLLIUS
IN SALLUSTIUM
165
post illum dikctum senatus vidimus te, nisi forte m ea te castra
17 Joniecisti , quo omnis sentina rei publicae connnxerat. at .dem Sallustius qui in pace ne senator quidem manserat, postea qua«n res publica armis oppressa est, idem a victore, qu. exsules redux. , in senatum per quaesturam reductus est. quem honorem .ta ge>- 5 sit, ut nihil in eo non venale habuer.t, cu.us al.qu.s emptor fu- erit. ita egit, ut nihil non aequum ac verum d"^er.t, quod .ps. facere coUibuisset, neque aliter vexavit ac debu.t, s. qu.s praedae
18 loco roagistratum accepisset. peracta quaestura postea quam magna pignora eis dederat, cum quibus s.m.htud.ne v.tae se con- 10 iunxerat, unus iam ex illo grege videbatur. e.us en.m par .s erat Sallustius, quo tamquam in unam vorag.nem coetus omn.um v,- tiorum excesserat: quidquid impudicorum, clonum, parr.c.da- rum, sacrilegorum, debitorum fuit in «rbe , mun.c.p..s, colon. s, ItaU; tota, sicut in fretis subsederant, nom.n.s perd.t. ac noUs- 15 simi, nuUa in parte castris apti nisi licent.a vjt.orum etcup.d^tate
7, 19 rerum novarum. at postea quam praetor est fac us modeste se gessit et abstinenter. non ita provinc.am vastavit, ut n.h.l neque passi sint neque exspectaverint gravius in bello socu nostr. quam experli sunt in pace hoc Africam infenorem obt.nente? unde 20 tantum hic exhausit, quantum potuit ««^ Ade nom.num tra.c. aut innavescontrudi: tantum, inquam, «''haus.t, patres conscnptu quantum voluit. ne causam diceret, sestert.o .duodec.ens cum
te ^, te uidimus ff', unquam te u. H, usquam '*.";/"•"*!,**.,,• acte #• corr A' II 2 sententia »' corr. /i ' || coniecat H\corr- h\ confluxer.nqua.i' resp. om. A 1| idem] iUe //^1 3 "« »- ^* J^^^;;^.
rec.l 4 est et idem 0: et rfa/evi | a '>i«t«f« *<^^«/"T'Xtore8^*P' cf. PolUo m Cic. ep. fam. 10,32^): hu.c ^, uictor H .»•«*»;«* /"o^ uikore. T, auctorem, B « qui] quos H 1 5 per Momm,^ (StaaUr. 2,396 adn. 2cf 1,427.440): post 0 « est reductus ^' «*'/"T ",% ,„" j nihil in eo non (HH^), nihil non m eo «S.non m ^^^'^»^^}p^i nni ital itaque ald. \ illi ff' I 8 neque] enim add. A' fl «e/»'^'' " " "JxH, uixaf^Wc; aU uixit a in marg. |1 10 p.gner. W 11 ded.sse^^ HJ
11 erat exemplar sallustius ff, exemp ar erat ^- »^f'V,f i^am 2« «- Ah^ anod auo ^ff 'fl* I tanquam tf» tanUm H«'^ 1| 13 imam » i ex
H^ J 14 debitorum (mh deditorum HA, dediciciorum H | in omMM 15 italia tota ^» » subsederant om. A\ 16 apti msi ^»^^»;;»! ^^^^'^»'^ ^^ in poit nisi itJ. H^ \\ ti h\ ut H' \\ 17 nouarum rerum H^ 18 non HH A (sic), Qil (?) H\ nonne ediiiones\\ 19 exspectauerint^»^exspectannt r^; 1 20 inferiorem (quod requiri intellexerat Corradus P^^/'*- P; ^ff conLSalLJug. 18,i2) scripsi : i^terior^?^ 0 || oretine^^^^^^ obcontinentc H (sup. e extr. rasura) | 21 a ade H^ t""^»l *f'^" ^"[ videtur) m i 22 aues H^ || exhausit p . c . H'A, p . c • exhausit H tx^ hausit om. h l 23 nec H' J setercio (sie) cum ccsare duodecies H
Caesare paciscilur. quod si quippiam eorum falsum est, his pa- lam refelle, unde, qui modo ne paternam quidem domum redi- mere potueris, repente tamquam somnio beatus hortos preciosis- simos, viliam [Tiburti] C.Caesaris, reliquaspossessiones paraveris.
6 neque piguit quaerere cur ego P. Crassi domum emissem, cum 20 lu eius villae dominus sis, cuius paulo ante fuerat Caesar. modo, inquam, patrimonio non comesto, sed devorato quibus rationibus repente factus cs lam adfluens et tam bealus? nam quis te fa- ceret heredem, quem ne amicum quidem suum satis honestum 8
10 quisquam sibi ducit similis ac par tui? at hercle egregia facla maiorum tuorum te extollunl: quorum sive tu similis es sive 21 illi tui, nihil ad omnium scelus ac nequitiam addi potest. veruna, ut opinor, honores lui te faciunt insolentem. tu, C. Saliusti^ idem putas esse bis senalorem et bis quaestorem fieri quod bis
15 consularem et bis triumphalem? carere decet omni vitio qui in aiterum dicere parat. is demum male dixit, qui non potest verum ab altero audire. sed tu , omnium mensarum adsecla, omnium cubiculorum in aetate pelex et idem postea adulter, ordinis tur- pitudo es et civilis belli memoria. quid enim hoc gravius pati 22
20 poluimus quam quod te incolumem in hoc ordine videmus? de- sine bonos petulantissima consectari liugua, desine morbo pro-
1 quicQ ^«11 his] hic H\ Cortius J 2 referte H^ corr. h^: refelle (lle in ras.) q dico unde quo /^|| redimere ald.: relinire 0 nisi quod relinere H^ (corr. h^), cod. Pithoei^ 3 somno HH^ corr. A > || 4 Tiburti (tyburti H^A) seclusi: tiburtinam Lambinus , Tiburtem vel in Tiburte Coriius I 5 P. om. H^ \\ emissem domum (dom in ras.) H \\ 6 eius Bai- terus: uetus 0, ueleris «, a/rf. || sis 07n. /^^>||fuerit H^\\l comesto scripsi: comeso AH^, commeso H^TB, comisso H (comesso archet. ut videiur), c/. Diomedes p. 387, 6: 'de cuius* (comedor) '^perfecto ambi- gitur aptid veteres, coinestus an cornesus et comesurus sit. et Tul- lius* (sic scripsi: 'sed didius' codices, ^ Didymus' edd. vett., ' Epidius^ Linker) '^comesio patrimonio, Falgius autem de translatione comtsa patina' cet. || 8 repente om. H^\\9 sui /^* |l ^^ quisquam om. H^W hercle H\ hercules ceteri , sed in A es in ras. \\ 12 similis es] simiieses A, corr. a. \\ ille A^ tui (H), cod. Piihoei: tibi H^A, tibi uel tui H^ II 13 c. (vel %.) salusti HH^ATB, gai salustii H^\\ 14 idem — quod scripsi: totidem — quot ^quod H^) 0 praeter H, qui tantum — quanlum (manifesta coniectura): tantundem — quod ald., tantidem — quanti vuigo e(/i7i/r||15 debet (H^H^)\\1Q parat.is demum ^cn>«* .- paratus demum 0, paratus est is demum z ald. || quod A jj pote A, corr. a \\ uerilatem ^|| 17 asda H\ assecula ^r|| cubilorum /^» corr. m. rec. II 18 in prima aetate ^ || omnis ordinis H'H^TB: omnis om. H, ordinis om. A,- omnis, quod in archeptypo s. s. fuit, delevi || 19 es et (B) ald., et om. ce^eri || quid enim hoc] enim *. s. A (non ex- punxit) I 19 quid — 20 uidemus om. H\ in mg. add. m. rec. ^ 20 quod] qui ^' |l 21 bonos petulantissime consectari H^, cod. Pithoet, petulantissime consectari bonos A, bonos petulantissimis uerbis con-
166
INCERTI TULLIDS IN SALLUSTIUM
f
cacitatis isto uti, desine unum quemque moribus tuis aestimare. his moribus amicum tibi facere non potes: videns velle inimicum habere. finem dicendi faciam, patres conscripti. saepe enim vidi «ravius offendere animos auditorum eos , qui abena flagitia aple dixerunt, quam eos, qui commiserunt. mihi quidem ratio babenda 5 est non quae Sailustius merito debeal audire, sed ut ea dicam, si qua ego honeste effari possum.
sectari H', bonos petulantissima consecUri lingua ald.J 2 l'bi ami- cum ffMlefficere HWJTB , facere *' 1 Potest »'// «»"•„*!*] uelle] malle A \\ 4 animum H^ \\ grauiter J || apte HH\ aperte ^^78 II 5 commiserant // 1 6 non ex nam *'.°p'> "'.^11 <>?•«./<*• »• quae?; H^H*, quae ^ || 7 honeste ego ^'isalustu in cicerone subter. in ff», nihil in AHH\
INDEX NOMINTJM.
Aborigines p, 5, 32. Adherbal 41, 31. 43, 24. 44, 10. 19. 45, 15. 19. 37. 48, 30. 36. 39, 4.
12. 23. 51, 28. 35. 52, 7. 15. 21.
35. 39. 53, 7. 13. 54, 4. 23. 30.
34. 60, 23. 68, 3 Aegyptus 51, 8. 11 Aemilia gens 114,27 Aemilii 111,12 M. Aemilius Lepidus 113,35. 114,
9.11.28.31. 115,2.26. 116, 10.
15. 24 Mam. Aemilius Lepidus Livianus
120, 14. 133 col. 1, 5? M'. Aemilius Lepidus 11, 21 L. Aemiiius Paulus 17, 32 M. Aemilius Scaurus 49, 5. 54, 9. 23.
55, 23. 34. 56, 3. 11. 21. 59, 18.
63, 32 Aeneas 5, 32
Aethiopes 51, 15 •
Afranius 134 col. 2, 10 Afri 50, 11 Africa 41, 26. 45, 13. 47, 1. 49, 25.
30. 31.50, 1.7. 14.34. 51,8. 22.
24. 52, 23. 26. 53, 1. 54, 3. 8. 55,
29. 56, 17. 61, 19. 63, 14. 65, 32.
78, 25. 83, 31. 84, 6. 91, 1. 92,
14. 96,26. 97,9. 103,5 Africa
inferior 164, 20 Africum mare 50, 24 Albinus v. Postumius Allobroges 22, 1. 13. 23. 23, 23. 30.
24, 4. 26, 8. 18. 24. 33, 3 Alpes 134 col. 1, 12 Anni forum 137 coL 8, 15 C. Annius 83, 25 L. Annius 61, 31
Q. Annius 11, 5. 27, 5 Antiochus 111, 14. 122, 24. 26. 31.
123, 11 Antonius 133 coL 1, 1. 14 C. Antonius 14, 1. 15, 2. 27. 32. 20,
8. 35, 18. 37, 1 Apion 127 coL 2, 5 Appius t^. Claudius L. Appuleius Saturninus 115, 1 Apulia 16, 4. 17, 8. 9. 22, 34. 24, 22 Archelaus 123, 12 Ariobarzanes 123, 27 Aristonicus 122, 33 Armenia 123, 29. 124, 17 Armenii
50, 14. 23 Arpinum 76, 24 Arpinas 156, 24 Arretinus ager 20, 2 Aresinarti 134 coL 1, 18 Arsaces 122, 8 Asia 3, 18. 8, 22. 117, 22. 122, 25.
123 2. 11 Aspar'l04, 33. 105, 13 Athenienses 3, 19. 7, 7. 11. 29, 8 Aulus V. Postumius Albinus (cf, ad
p. 61, 34j Aventinus 58, 10
Aurelia Orestilla 10, 10. 19, 29. 34 C. Aurelius Cotta 117, 32. 120, 7 127 coL 1, 5. 7. 128 coL 4, 5. 133, 16. 6 L. Aurelius CotU 11, 29 M. Aurelius CotU 123, 20. 133 coL
16, 10 P. Autronius 11, 3. 21. 24, 35. 26, l
e. Baebius 59, 34 Baleares funditores 103, 16
i
168
INDEX NOMINUM
BellieDQS v, Billienus
Bestia v. Galpurnius
Bibulus V, Galpurnius
L. BiUienus 102, 22
Bithynia 123,2. 10
Bocchus 51, 20. 76, 6. 81, 19. 85, 3.
7. 12. 14. 23. 86, 7. 17. 91, 25.
93,28.96,31. 97,4.99,31. 100.
3. 12. 25. 33. 101, 16. 102, 23.
103, 6. 10. 13. 20. 27. 104, 22.
33. 35. 105, 3. 9. 20. 106, 32.
107, 3 Bomilcar 60, 32. 35. 61, 6. 11. 68,
13. 70, 20. 75, 19. 79, 32. 80, 9.
17. 31. 81, 3 Bruttium 22, 34 Brulus r. lunius Bruti 111, 12
Gabera 123, 26
Q. Caecilius Metellus Geler 17, 14.
22 38. 35 13 Q. Gaeciiius^Metellus Greticus 17,
10. 128 col. 3, 3 Q. Gaecilius Metellus Numidicus 65,
15. 17. 66, 3. 32. 67, 1. 12. 22. 32.
36. 68,6.32. 69, 18. 19. 70, 2.
13.71,3.14.28.72,9.14.20.33.
73,2.21. 74,6.15. 75,11. 76,1.
10. 77,3.17.31. 78,19. 79,7.
20. 29. 80, 13. 14. 83, 26. 85, 22. 86, 21. 91, 2. 15. 92, 10
Q. Gaecilius Metellus Pius 119, 8 Gaeparius 24, 21. 23. 34. 25, 10. 32.
27. 34, 22 Gaepio v. Servilius Gaesar v. lulius Galchedon 123, 21 L. Galpurnius Bestia Catilinarius
11, 5. 23, 7
L. Galpurnius Bestia cos. 55, 10. 17.
21. 29. 56,7. 11. 14.22.31. 59, 20. 60, 19. 25. 63, 33. 83, 23. 25. 88 13
M. Galpurnius Bibulus 149, 30. 158,
4. 162, 9 G. Galpurnius Piso 26, 7. 10 Gn. Gaipurnius Piso 11, 25. 30. 12,
2. 8. 12. 13, 35 L.Galpurnius Piso Gaesoninus 145, 22 Gamers 16, 3 Gapito V. Gabinius Gapitolium 11, 29. 25, 4 Gapsa 92, 1. 93, 4. 9. 97, 3 Gap-
senses 92, 12. 93, 27, 30
Gapua 17, 8. 14. 19 Garbo v. Papirius Garthago 7, 31. 50, 30. 51, 6. 64, 8. 84, 15 Garthagiuienses 27, 25. 41,21.25. 46,30.35. 51, 11. 17. 84, 6. 23. 26. 30. 85, 19. 122, 23 Garthaginiense bellum 46, 20 L. Gassius Longinus Catilinaritu
11,4. 23,25.28. 27,4 L. Gassius Longinus praetor 59,
16. 24. 30. 31 Catabalhmos 49, 34. 51, 8 Gatilina v. Sergius Gato V. Porcius Catulus V. Lutatius Celer v. Gaecilius Metellus Cethegus v. Gornelius Ghalcedon v. Galchedon Gicero v. TuUius Cilicia 117, 22. 133 col. 16,8 Gimbricum bellum 36, 37 Gimbnca
praeda 112, 34 Ginna v. Gornelius Girta 52, 10. 15. 28. 53, 2. 9. 54, 19. 27. 60, 23. 85, 22. 30. 91, 23. 99, 20. 100, 24. 102, 20 Ap. Glaudius interrex 116, 26 Ap. Glaudius Gaecus 141, 5 Ap. Claudius Pulcher 163, 22 Ti. Ciaudius Nero 27, 7 Goncordiae aedes 24, 26. 26, 20 Gorneliorura gens 34, 20 Cornelii
25 2 C. Gornelius Gethegus 14,4. 18, 17. 23, 14. 18. 25. 24, 21. 25, 9. 26.
26, 29. 32, 25. 34, 22. 35, 7 P. Gornelius Gethegus 116, 17
L. Gornelius Cinna 25, 3. 116, 14 P. Gorneiius Lentulus Marcellinus
127 col. 2, 1
P. Gornelius Lentulus Spinther 25, 9
P. Gornelius Lentulus Sura 11, 3.
18, 17. 21, 32. 23, 4. 25. 29. 24,
20.24.37. 25, 8. 9.26. 26, 26.
27. 29. 31, 23. 32, 24. 34. 12. 17. 35, 7. 32.
P. Gornelius Scipio Africanus 40,
34. 41,23. 42,25. 43,5. 52,32.
155, 12 P. Gornelius Scipio Nasica 55, 9 L. Gornelius Sisenna 96, 12 L. Cornelius SuUa 5, 19. 8, 18. 22.
16,25. 21,1. 25,3. 29,14.23.
96,8. 12.25. 98,11. 99,3.27.
INDEX NOMINUM
169
100, 11.28. 31. 101,23. 102,8.
11.17.21. 103,1.7.21.30. 104,
9. 14. 29. 34. 105, 4. 11. 13.20.
26. 106, 13. 24.28. 107,5. 13.
19.26.111,3. 112,10.28. 113,4.
119,17. 120,12. 146,34. 157,19
SuUanae coloniae 16, 28 SuUani
roilites 10, 28. Sullana victoria
14, 6. 20, 30. 142, 27 P. Cornelius Sulla 11, 21 P. Cornelius SuUa Ser. f. 11, 4 Ser. Cornelius SuUa pater 11, 5 Ser. Cornelius SuUa filius 11,4.
24,36 G. Cornelius eques Romanus 11, 7.
16, 17 Gornelius scriba 112, 31 Q. Cornificius 25, 10 Gotta V. Aurelius Crassus v. Licinius Cretenses 123, 9. 16 Greticus v. Gaecilius Metellus Crixus 136 col. 6, 16 Crotoniensis 23, 30 Gurenae v. Cyrene Curio t'. Scribonius Q. Curius 11, 6. 14, 19. 28. 15, 30.
16,21 Cyrene 51, 9 Curenae 126 col. 2, 4
Cyrenenses 84, 7. 16. 22 Gyrus 3, 18 Gyzicum 123, 22
Dabar 104, 36. 105, 22. 106, 28 Damasippus 29, 15. 21. 115, 2 Dilunus 133 col. 2, l Gn. Domitius Ahenobarbus 142, 28 L. Domitius Ahenobarbus 146, 37.
149, 33 Drusus V. Livius Dyrrhachium 158, 1
Eburini 137 col 8, 12 Etruria 16,3. 24. 114,24. 115,2 Eumenes 122, 30 Europa 49, 31. 32
Fabii 157, 24
Q. Fabius Maxumus 40, 34
Q. Fabius Sanga 22, 27. 29
Faesulae 15, 5. 16, 2. 17, 5 Faesu-
lanus ager 23, 6 Faesulanus 36,
35. 37, 25 M. Favonius 150, 5
Figulus V. Marcius
Flaccus V. Fulvius, Valerius
G. Flaminius (Fiamma?) 20, 1
Fufidius 113, 13
Fulvia 14, 24. 28. 15, 30. 16, 22
M. Fulvius Flaccus 49, 14. 57, 16,
65,5. M. Fulvius Nobilior 11,6 Fulvius senatoris filius 21, 30 P. Furius 27, 4
P. Gabinius Capito 11, 7. 22, 19. 23,
11. 24, 21. 24. 35. 25, 10. 32, 26.
34,22 Gaetuli 50, 7. 19. 24. 34. 51,14. 18.
84,35. 91,20. 97,19. 98,26.50.
102, 7 Galli 24, 9. 37. 32, 5. 33, 17. 108, 2.
136 col. 6, 17 Gallica gens 22,4.
151, 40 Gallicum bellnm 32, 19 Gallia 22, 5. 34, 33. 35, 17.33.36.
108,5. 118, 25. 119,8 Gallia
citerior 22, 33. 23,2. 133 col
16, 6 Gallia ulterior 22, 33 Gal-
lia Transalpina 35, 12 Gauda 77, 28 Germani 136 col. 6, 18 Gracchus v. Sempronius Gracchi
65, 2. 6 Graeci 33, 17. 84, 26. 88, 4. 140,9.
Graeca facundia 76, 25 Graecae
litterae 15, 15. 89, 15. 96, 16 Graecia 3, 18. 29, 35. 123, 11 Gulussa 41, 31. 60, 22
Hadrumetum 51, 3
Hamilcar 83, 19
Hannibal 41, 21. 111, 14. 118, 24
Heraclea 123, 25
Hercules 50, 11. 91, 35
G. Herennius 118, 32
Hiempsal 41, 31. 43, 24. 44, 10. 17.
26. 30. 37. 45, 4. 10. 48, 29. 49, 4.
50, 3. 53, 26. 55, 15 Hippo 51, 3 Hispani 12, 13. 50, 17 Hispani
equites 12, 8 Hispania 42,22. 43,32. 50,11.26.
51,13. 117,19. 118,24. 119,12.
134 col. 1, 16 Hispaniae 11, 31.
115,3 Hispania citerior 12, 2.
13, 35. 119, 5
lacetania 118, 26
170
INDEX NOMINUM
Indigetes 118,26 Isaura nova 129 col, 8, 10 Italia 15, 4. 31, 19. 41, 18. 22. 55, 9.10.19.28. 61,13. 107,10.12. 117,23. 118,23. 119,3.12. 133 col, 16,14. 144,36. 157,23 Ita- lici 54,33. 78,38. 134 co/. 2,15 Italici socii 63, 28 Italicum genus
67, 22
lugurtha ab 41, 13 passim lugur- thini milites 52, 13. 73, 12 lugur- thinum bellum 51, 16. 83, 20
C. lulius Caesar 25, 10. 26, 9. 14. 23. 27,6.8. 30,15. 31,11. 33, 25.29.32.35. 152, 11. 158, 5. 162, 10. 165, 1. 4. 6.
L. lulius Caesar 10, 34
C. lulius 16, 4
D. lunius Brutus 22, 17. 18. 120, 14 M. lunius Brutus 142, 28
D. lunius Silanus 27, 2. 28, 17. 23 M. lunius Silanus 65, 16 lupiter 104, 21. 121, 2. 157, 22
Lacedaemonii 3, 18. 29, 8 Laeca r. Porcius Lares 92, 27
Latinum nomen 63, 10. 28. 65, 1. 26 Latinae litterae 15, 15. 96, 16
Latine 100, 4 Latium79,3l. 86,30. 96,9. 112,19
Lentulus v. Cornelius
Lepidus v. Aemilius
Leplis 51,4. 10. 83, 14 Leptitani 83,
22. 84, 3 Libyes 50, 7. 24. 27. 34 Hcrcules
Libys 91, 35 M. Licinius Crassus 11, 14. 12, 3. 21,6. 25,10.25.29.33. 26,3.5.
156, 25 P. Licinius Crassus 156, 7. 163, 4 P. Licinius LucuUus 61, 31. 123, 27 L. Licinius Lucullus 133 coL 16, 9 C. Licinius Murena 23, 2 Ligures 62, 24. 83, 27. 99, 5 Ligus
94,13.22. 95,1.6.13.22. 134
col. 1, 11 Limetanus v, Mamilius M. Livius Drusus 148, 6. 12 Longinus v. Cassius Lucanus v. Nares Lucullus V. Licinius Lutatii 111,13 ^^ ^^
Q. Lutatius Catulus 19, 18. 20.
26, 7. 12. 114,26. 116,16. 27. 120, 14
Macedones 122, 22 Macedonicum
bellum 27, 19 Macedonia 60, 29. 117, 23 Mamercus v. Aemilius C. Mamilius Limetanus 63, 20 Mamilia rogalio 64, 1 Mamilia lex Mancinus r. Manlius [78, 10
A. {immo T.) Manlius Torquatus
32 19 A. Manlius 90,29. 92,26. 99,4.
100, 28. 32. 101, 23 C. Manlius 15, 5. 16, 2. 13. 24. 31. 17,5.18,22.20,3.4. 34,25. 36 35. 37, 25 Manliana castra 18, 16 Cn. Manlius 107, 29 L. Manlius Torquatus 11,29 T. Manlius Mancinus 81, 18 Marcellinus v. Lentulus C. Marcius Figulus 10, 34 Q. Marcius Rex 17, 10. 18. 23. 19, 8 C. Marius 37, 1. 67, 16. 69, 15. 72, 26. 33. 73, 7. 14. 18. 74, 9. 75, 1. 76, 18. 77, 2. 11. 16. 30. 78, 8. 11. 81, 5. 7. 13. 15.19. 85,34. 86, 5. 7. 23. 35. 36. 87, 2. 90, 26. 36. 91,3. 12. 18. 93, 19.35. 94, 9.26. 95,1.22.29. 96,27. 97,2. 12.32. 96,7.21.34. 99,15. 100, 2.6.26. 101, 19.21.25. 102,4. 18. 103, 13. 107, 1. 27. 108, 5 Masinissa 41, 23. 28. 33. 43, 18. 46, 8. 22. 47, 33. 54, 2. 60, 22. 26. 77, 29. 78, 2. 104, 36 Massilia 19, 16 {v. corr.) Massiva 60, 21. 30. 33. 61, 3. 75, 21 Massugrada 104, 36 Mastanabal 41, 30. 32. 77, 29 Mater magna 131 coL 10, 18 Mauretania 13,35. 49,21. 51,12. 76, 8 Mauri Maurus 50, 28. 51, 13. 20. 85, 7. 28. 97, 8. 19. 98, 26. 99, 29. 34. 103, 30. 104, 10. 15. 29. 105, 2. 107, 8. 16 Maxumus v. Fabius Medi 50, 14. 23. 28 C. Memmius 55, 3. 56, 23. 28. 59,
15. 25. 60, 1 Meo-? 132 coL 11, 13 Mesopotamia 124, 17 Metellus v. Caecilius Metelli 159, 20 Micipsa 41, 30. 42, 6. 20. 43, 2. 13.
INDEX NOMINUM
171
44, 15. 25. 45, 38. 46, 32. 49, 12.
52, 33. 53, 20. 77, 29. 106, 9 Minerva 157, 21 Q. Minucius Rufus 60, 25. 29 Milhridates 115, 3. 117,22. 121,
10.122,7 Mithridaticum bellum
21, 18 Muluccha 51, 19. 93, 31. 106, 9 Mulvius pons 24, 3 Murena v. Licinius Muthul 68, 5 Mutudurei 132 coL 12, 17
Nabdalsa 79, 36. 80, 6. 16. 24
Nares Lucanae 137 coL 8, 13
Nasica v. Cornelius
Nero V. Claudius
Nicomedes 123, 2. 7. 10
Nigidianum sacrilegium 163, 13
Nobilior v. Fulvius
Nomades 50, 21
Nucerinus 13, 36
Numanlia 43, 5. 30. 48, 33. 51, 26. 99, 26 Numantini 42, 28 Nu- mantinum bellum 42, 19. 43, 14
Numidia Numidae ab 41, 15 pat- sim Numidica scuta 95, 1
Nysa 123, 3
Oceanus 49, 33. 50, 15. 124, 3
Cn. Octavius Ruso 103, 4
L. Octavius 127 coL 1,5.7. 128
coL 3, 9. 133 coL 16, 8 L. Optimius 49, 13 Orestilla v, Aurelia
Paeligna cohors 103, 17
Cn. Papirius Carbo 142, 28
Parium 123, 25
Paulus V. Aemilius Pauli 157, 24
Persae 50, 14. 15. 28
Perses rex 27, 20. 85, 20
Persis 124, 12
M. Petreius 37, 2. 12. 21
Philaeni 84, 16. 29. 81 Philaenon
arae 51, 10 Philippus 111, 14. 122, 22. 25. 27 Phoenices 51, 1 Picenus ager 16, 4. 17, 14. 22, 34.
35,13 Picens 112,31 Piceutini
137 coL 8, 12 Piso V. Calpurnius, Pnpius Pistoriensis ager 35, 11 Plautia lex 17, 32. 146, 14
Poeni 84, 25 Punica bella 27,24 Punicum bellum 64 , 30 secun- dum 41, 21 Punica fides 105, 9 Punici libri 50, 3 Punica oppida 51, 16 Punicae urbes 51, 12
Cn. Pompeius 10,30. 11, 15. 12, 4. 7.11. 21,6. 17. 121, 23.27. 131 coL 11,5. 12,5. 21. 133 co/. 16, 11. 142, 10. 27. 146, 15 Pom- peiana villa 156, 16
Q. Pompeius Rufus 17, 13
C. Pomptinus 24, 3. 12
Porcia lex 28, 31. 30, 4. 157, 12
M. Porcius Cato 30, 16. 33, 9. 25. 30. 32. 34, 3. 9. 146, 37. 149, 36
M. Porcius Lacca 11, 5. 16, 11
A. Postumius Albinus 61,29.34. 62, 13. 19. 31. 63, 5. 65, 15. 66, 7
Sp. Postumius Albinus 60, 24. 61, 4. 18.26.29. 63,7. 65,32. 66,7. 72, 17. 83, 25. 88, 13
L. Postumius 150, 4
Ptolemaeus 123, 10. 15
Punicus V, Poeni
M. Pupius Piso 155, 16
Pyrenaeus 118, 25
Pyrrhus 111, 14
L. Quintius 120, 8
Quirites 56, 33. 57, 11. 29. 59,9.
87,6. 15.19.26. 88,3.6.28. 89,
32. 90,11.25. 111,1. 112,7.15.
113,34. 116,32. 117,13. 118,1.
119, 16. 120, 12.35. 121,4.30
Regium 55, 28
Rex V, Marcius
Rhodii 27, 20. 22. 149, 7
Roma Romani Romanus passim Ro-
mana urbs 143, 11 Romulus 111, 16 Rufus V. Minucius, Pompeius Ruso V. Octavius P. Rutilius Rufus 69, 10. 70, 21. 25.
30. 91, 2.
L. Saenius 17, 4
C. Salluslius Crispus 158, 12. 159,
18.24. 160,12. 161,16. 162,16.
163, 14. 164, 12. 165, 13. 166, 6 Samnites 29, 31 Samothraces dei 122, 28 Sanga v, Fabius Saturninus v. Appuleius
172
INDEX NOMINUM
Scaurus v. Aemilius
Scipio V. Gornelius Scipiones 157,
24. 159, 20 Scirtus 113, 12
C. Scribonius Curio 120, 15
Seleucea 124, 11
Sempronia 15, 11. 22, 18.
Ti. Sempronius Gracchus 57, 3. 64,
29. 65, 3 C. Sempronius Gracchus 49, 14. 57,
15. 64, 29. 139, 11 Sempronia
lex 55, 8 Septimius 16, 3
L. Sergius Catilina a6 5, 11 pastim Q. Sertorius 117,21. 118,26. 119,
6. 121, 11. 132 col. 12,9. 134
coL 1, 14 Q. Scrvilius Caepio 107, 29 P. Servilius Isauricus 130 col. 8,
12. 131 coL 10, 12 P. Sestius 158, 4. 162, 9 Sextius 56, 5 Sibyllini libri 25, 2 Siccenses 73, 11. 15. Sicilia 55, 28. 29 L. Sicinius 120, 9 Sidonii 83,28 Sidonicus 83, 38 Silanus v. lunius, Turpilius Sisenna v. Cornelius P. Sittius 13, 36 Spartacus 136 coL 6, 20. 138 coL
9,17 Spinther v. Cornelius Lentulus L. Statilius 11,7. 23, 11. 25. 24, 21.
25, 10. 32, 26. 34, 22 Sucro 118,31
Sulla, Sullanus v. Cornelius P. Sulpicius Rufus 115, 1 Sura V. Cornelius Lentulu^ Suthul 62, 3. 13 Syphax 41, 26. 46, 30 Syrtes 51, 10. 83, 30. 36.
Tanais 92, 30
L. Tarquinius 25, 20. 29. 35. 26, 3
Tarula 113, 12
Cn. Terentius 25, 1 1
Terentia Ciceronis 156,13
Terentun- 134 coL 1, 12
Terracinensis 24, 21
Thala 82, 8. 23. 31. 83, 17. 84, 33.
92, 6. 8 Theraei 51,9 Thirmida 44, 38 C. Thoranius 135 coL 3, 16 Thraces 62, 25 tTiburti 165, 4
Tigranes 122, 15. 123, 18. 32. 37. Tisidium 76, 10 Torquatus v. Manlins Transpadanus 26, 11 cf. Gallia Troiani 5, 32 Tullianum 34, 14 M. Tullius Cicero 14,16.32. 15,1.
16, 15. 20. 22. 29. 17,34. 18, 7.
20, 8. 22, 29. 23, 8. 14. 24. 24, 2.
25, 15. 35. 26, 3. 6. 8. 29,23.
155, 1. 10. 13. 156,8. 157,8.15 Tullus V. Volcatius Turia 118, 31 T. Turpilius Silanus 78, 27. 28. 79,
3. 27. Turris regia 101, 27 Tusci 29, 32 Tusculanum 156, 16
Vaga 56, 6. 67, 20. 79, 7. 14 Va-
genses 78, 18. 79, 8. 19. 26 Valenlia 118, 32 L. Valerius Flaccus 24, 2. 28 L. Vargunteius 11, 5. 16, 18. 24, 36 P. Varinius Glaber 135 coL 3, 6.
coL 4, 17. 136 coL 5, 3. coL 6,
5. 137 coL 8, 8 Vascones 131 coL 12, 8 P. Vatinius 158, 3. 162, 8 Vesta 10, 9 Vettius 112,30
P. Umbrenus 22, 1. 5. 14. 27, 5 L. Volcatius Tullus 11,21 T. Volturcius 23, 29. 32. 24, 8. 10.
28. 25, 24. 26, 18. 25. 33, 2 Volux 99, 22. 103, 26. 104, 12. 20 Ulica 54, 12. 76, 18. 77,22. 91, 1.
102, 22
Zama 72, 39. 73, 18. 33. 74, 28. 75, 13
Lipslae tjpls I. B. Hirichrtldl.
COLUMBIA UNIVERSITY LIBRARIES
This book is due on the date indicated below, or at the expiration of a deflnite period after the date of borrowing. as provided by the library rules or by special arrangement with
|
the Librarian in chsu-ge. |
|||
|
DATC BORROWeO |
OATC DUE |
DATE BORROWED |
DATE DUC |
|
C28(94e)MIOO |
8751
ES7
^
COLUMBIA
m
10 1067 6864
H -11 l
»
I
1