SERVII GRAMMATICI
QVI EERVNTVR IN VERGILII CARMINA COMMENTARII
RECENSVERVNT
GEORGIVS THILO ET HERMANNVS HAGEN
VOL. II
AENEIDOS LIBRORVM VI— XII COMMENTARII
RECENSVIT
GBORGIVS THILO
LIPSIAE
IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI A. MDCCCLXXXIV
LIPSIAE TYPIS B„ G. TETJBNERI
PRAEFATIO.
Codices, quos ad librorurn VI — XII commentarios recensendos aclhibui; p. 1 commernoravi. Autissiodorensi (G) qua ratione usus sim paulo accuratius explicandum esse video: nam quae 1. 1. de ea re dixi ad libros VI. et VII. pertinent,»in quibus ex Hageni collatione codicis testimonia dedi. inde ab octavo libro ut Danielina scholia; quae quidem in Autissiodorensi extant (cf. praef. p. LXI); ipse possem conferre; eximia praefecti bibliothecae Bernensis libe- ralitate eflfectum est; qui ab Hageno mea causa rogatus hunc librum cum Turonensi Heidelbergam misit. ne adnotationem inutiliter auge- rem, quae scholia codex haberet, id quod in priore sexti libri parte indicandum esse visum est; non indicavi, neque ubi cum Floriacensi consentit eum consensum significavi; sed satis habui ea quae aliter atque in Floriacensi scripta sunt; protulisse. itaque ea Danielis seholia; de quibus nihil ex Autissiodorensi adnotavi; aut deesse in eo codice aut consentire cum Floriacensi intellegendum est. — Lipsiensem codicem usque ad XI ; 28 contuli.
Gratissimo animo profiteor Fridericum Sehoell; qui in priore volumine adornando et consilio et facto me adiuvit; in hac quoque operis parte inde a septimo libro cum plagulis corrigendis tum emen- dandis scholiastarum verbis maximum mihi tulisse auxilium. dum quaterniones IX — XI, XXXI — XXXVII imprimuntur cum Heidelberga abesset; quaecumque in his correxit et aliter atque ego constituenda esse putavit, huic loeo reservanda erant. sed ne in reliquis quidem quaternionibus nisi typothetae negotio ultra modum aucto fieri po- tuit; ut omnia quae ille invenerat suis locis adnotationi insererentur. inde satis magna addendorum copia extitit. quod praeclaras Otto- nis Iahn emendationes; in Leutschii Philologo editas in critico commentario praetermisi; eius neglegentiae conscius veniam peto.
Lib. VI. p. 8; 20 quam . . . condiderunt. ut supra ab insula; nunc a civitate nominavit vel dedit epitheton Schoellms \p. 9,21 Hip- pophorbas Aethlii vel Elati; Idas Arcadis; Antimachus Euandri; Me- nestes Suniatis vel Suniei; Pidocus Rhamnuntis; Demoleon Cydami
IV PRAEFATIO.
vel Cjdantis: puellae hae: Periboea Alcathoi; Medippe Perii vel Pylii vel Pyris; Hesione Celei, Andromaehe Eurymedontis; Eurymedusa Polyxeni, Europe Laodici, Melite Thriagoni coni. Stephani {Kampf mischen Theseus u. Minotaurus p. 38sqq.), qui Aethlii vel Elati, Idas Arcadis a Mauricio. Haupt accepit: puriesion celei, quod post cydani codex exhibet, delendum esse, ut ex pyrii iesione celei perperam repe- titum, idem Hauptius docuit. hi pueri: Phorbas Aethlii, Idas Arga- dis; Antimachus Euandri, Menestheus Suniani, Daidocus Rhamnuntis, Demoleon Cydanti. puellae hae: Periboea Alcathoi; Medippe Piraei vel Perrei; Hesione Celei, Andromache Eurymedontis, Medusa Poly- xeni, Europe Laodici, Melite Thriagoni coni. 0. lahn Philol. XXVI p. 13 sq. \p. 13? 1 per quod ingredimur (ut Cassell.) Schoellius \\ p. 15, 14 cuius partem esse Massyliam mediterraneam: unde e. q. s. (seclusis est pars Mauretaniae) idem (| p. 18, 4 et Vegones nymphae quae artem scripserat fulguratorum coni. G. Schmeisser quaest. de Etrusca discipl. p. 12 et 17 || p. 21, 13 inferorum regna necesse quidem hic esse Schoellius || p. 65; 21 quia die prima subrepti sunt vita idem || p. 117; 3 haec . . . vicem exscr. Isid. or. XIV 8; 18.
Lib. VII. p. 129; 25 IEPON THI A0POAITHI 0. lahn Philol XXVI p. 13 || p. 134; 5 crustula autem et crusta neutraliter dicimus Schoel- lius || p. 137; 2 semotum i. e. se-iunctum neque a religione templi tactum
0. Jahn Philol XXVIII p. 10 \\ p. 141, 3 ayal^a matris deum Schoel- lius || p. 145; 7 et lectum est] et masculinum est add. idem de acc.
1. I. p. 153 || p. 147; 11 nam . . . rogare sine idonea causa a Servio abiudieata esse monuit idem || p. 148; 7 ut Homerus fia&v7ta7tlo$*EUvy]: dicit longam per vestes idem: Servium autem ravvTtsTtXog cum fia&v- ocoXTtog confudisse || p. 190, 16 ortum tumultum inter eos esse ego conieceram.
Lib. VIII. p. 202; 17 a coepio, quod est incipio, coeptus facit Schoellius || p. 202, 21 fortuna si sequatur idem || p. 209, 10 et cito] cum nocte somnus reliquit add. idem. possis et et cito excitatur vel expergiscitur \p. 218; 11 nec quod esses Arcas, nec illud quod Tyn- darides, id est Agamemnoni et Menelao cognatione coniunctus Schoel- lius elegantissime. sed dubitationem movent quae Servius ipse VIII 51 de Euandri genere dixit. nec quod esses Arcas et, ut illuc hoc tendat; geminis Atridis; id est A. et M. c. c. mihi in mentem venit. ut illuc hoc tendat Servius inseruisse videtur, ut versu 130 *quodque ab stirpe fores geminis coniunctus Atridis9 idem signifcari ostenderet, quod *et Arcas' verbis, scilicet Graecum natione esse Euandrum \\ p. 225; 21 et 24 aut ser- vari vtdt Schoellius: nam secundum . . . fuerunt quoque verba eo pertinere, ut 'perpetuus bos9 qui sit intellegendus explicetur. cf. II. VII 321 vco~
PRAEFATIO. V
roiGiv dirjvsKeeGGi || p. 229; 16 alius ita inquit: imago vocis eva- dens; quamquam relictis collibas; inauclitur Schoellius, ut his verbis Servii dubitatio (si enim . . . ab Hercule) refutetur. sub corruptis alii ita posse et interpretis nomen latere || p. 243 ; 2 sic Deianira idem || p. 244; 15 JBursiani coniecturam ita perfecit Schoellius, ut hic Faunus habuisse filiam dicitur Romam mira castitate et disciplinis omnibus eruditam scriberet: qyiod recepissem, si Macrobius, qui Sat. I 12; 21 — 29 de JBona Dea multa prohdit, Romae' nomen commemorasset. (cf.praeser- tim § 27.) ego eximiam castitate proposueram || p. 247, 16 ego e Var- rone d. I. I. V 30 Varro Tiberim a Thebri quodam Tusco, qui ibi perierit, dictum tradit scripseram, sed suo iure Schoellius vel a mutari vetuit: immo alteram Varronis de Tiberis nomine memoriam intercidisse, ut reponendum sit vel a Tiberino Latinorum rege, qui ibi perierit || p. 249; 20 adplicatur vel adplicat ut quod Schoellius \\ p. 249; 24 quod est verius; quae est ASF librorum scriptura, Servii esse censetidem || p. 250; 1 eo quod capro ei fit; quae est hostia Liberi propria idem || p. 251; 15 quaesivit; an quoiquam obviam fuissent idem \\ p. 256; 10 verba qitae sunt ex eo quod non timuerit sana esse putat idem, eisque enuntiatum finiri: quam distinctionem recepi. ante nunc . . . venio ad ea quae praecedunt retuleram. || p. 260; 5 et secundum Plinium . . . reddit colores exscr. mythogr. III 8; 14 || p. 265; 5 quia fulmen non nisi trisulcum est: aut enim terebrat aut incendit et urit aut dissi- pat Schmeisserus l. I. p. 27 || p. 267; 3 eapidis citis Schoellius || p. 273; 16 in eo est enim serenum; quod aer aperitur idem. cf Serv. ad georg. I 393 || p. 277; 2 quod secluseram. Schoellius, cum . . . osten- dat ne ad reprehendunt referantur cavendum esse intellegens, aut quod servandum, aut cur scribendum esse monuit || p. 277; 18 Turonensem interpretem hoc voluisse coni. Schoellius deinde infra dedit potestatem obtinendae provinciae *ipse oratores e. q. s. \\ p. 291 , 22 ne castitatis famam castitatis amore; Floriacensis scripturam, praefert idem || p. 295; 12 virga rigatis idem || p. 300; 4 ab aegro; vtctlo) partu; id est qui a pedibus nascitur idem \\ p. 303; 18 aiunt plures Cleopatram idem. Lib. IX. p. 309; 3 secundum Hesiodum poetam Thaumantis filia Schoellius || p. 312 inter secundum et Melonem quaedam intercidisse censet idem, veluti haec secundum alios tribus; (cf deinde qui tamen et ipse e. q. s<) secundum Titianum octo: et Nilus; quem latine dicebant. nam Melam latere sub *Melonem\ midtis de causis non posse probari. || p. 318, 24 verbum de origine cum motu idem \\ p. 323 ; 27 mane, quoniam diei hoc optimum; quod matutinum idem. cf ad Aen. I 139 et Varro d. L l. VI 4. diei recepi || p. 335; 30 proprie enim csuper his5 *pro his' significat Schoellius conl. Serv. ad Aen. IV 233 || p. 338;
Vi PRAEFATIO.
15 et bene epitheto dictus est exitus; lin. 18 aut ait aream litori proximam idem\ p. 339, 14 significat et csubito\- Ennius quid tam temere itis? citate (scil. significai): Cato temere ruis idem \\p. 343, 12 nam quasi absurdum est, duobus positis, Turnum potius, quam La- tinum responsa dantem regem appellare idem || p. 354? 12 scuta vero gestare ego conieceram || p. 357, 13 in verbo secludenda videri dixeram || p. 362, 1 nam si ita cversa hasta iuvencorum terga fatigarnus', id est caedendo urgemus Schoellius, ut id est caedendo urgemus apodo- sis sit, interpres autem verba Vergilii sic iuncta pro obscenis haberi posse dixerit. cf. Cat. 52, 7. || p. 379, 7 et bene attenuat vel extenuat chomo' Schoellius.
Lib. X p. 388 adnot. crit. ad lin. 11 adde: sed cf. Serv. ad Aen. I 96 et 535 || p. 390, 9 non etiam fumantia (i. e. non iam fumantia) Schoellius \\ p. 394, 13 sic ergo (i. e. si, ut quidam dicunt, Pilumnus idem est qui Stercutius) idem || p. 396, 18 participiali scripse- ram || p. 397, 4 sqq. aut hinc ergo Vergilius furtum utrumque tangit . . . Paridis aut hinc ergo Vergilius utrumque tangit . . . diximus, et proprie iudicium Paridis Schoellius (| p. 397, 10 qui (i. e. quo) defendit idem || p. 403, 19 alii a Tuscis pridem retentam et prius Vulturnum vocatam, Tuscos auteni a Samnitibus exactos: hos Capuam vocasse ob hoc e. q. s. idem || p. 410, 19 etiam, quod MF omittunt, secludit idem, neque verbis, quae sunt aith tov %cciq£lv . . . condide- runt Servianum scholium turbari concedit. sed Servius explicare voluit qui factum esset, ut ex eadem urbe et Turno et Aeneae auxilia venisse dicerentur. ceterum aitb tov %ctiQ£ pro aitb tov yaiouv Schoellius || p. 418, 19 o Aenea, si quae dico mihimet credis idem || p. 419, 4 altarum navium conl. v. 246 e altam puppim' idem || p. 420, 1 et qua in armis vel et qua insomnes esse oportebat idem || p. 422, 1 1 noxia proposueram || p. 423, 3 plures differentias in Avieno Schoellius pro- posuit conl. Serviano ad georg. I 488 scholio || p. 426, 10 et bene in honorem victoris satis laudat victum Schoellius || p. 428, 18 hoc est pro cseptem'. melius deest, quia veteres e nimietate enuntiabant idem. et deest cqui', quod ego proposui et post numero collocandum esse dixi, ita accipi volo, ut interpres apud Vergilium ante *septem numero' e. q. s. qui deesse statuat || p. 430, 10 probat, quod Floria- censis praebet, verum esse censet Schoellius conl. schol. ad v. 377 || p. 430, 7 quoniam non contradixerat ita defendit Schoellius, ut ad Achaten pertinere statuat: ut interpres in eum potius, quam in Aenean et culpam et poenam cadere dixerit. mihi praeter illud quod in adnot. proposui, in mentem venit quoniam ccontra' (v. 343) dixerat (| p. 433, 3 ad cquem super' et Lagum subauditur et Pallantem Schoellius ||
PRAEFATIO. VII
p. 4;34c, 23 potest et cseniianimis' ab eo quod est c semianinms ' pro csemianimibus? legi idem || p. 438, 11 dilemmatum argumentum (ut graece 8[,Xrj[i[iaTov pro diXrj^a dicitur) idem || p. 438, 14 csorti? pro ccasui et fortunae', ut *casui' sit *malae% *fortunae9 autem 'bonae sorti9, idem || p. 443, 2 admotus et cessit et imperio relicto vel et imperium relinquens ad Peloponnesum perrexit idem || p. 468, 2 et quaeritur: si qua fides est a praeterito, an bene futuro dicat Schoel- lius: ut dubitaverit interpres congruerentne inter se vetustas vox et latura est futurum tempus \\ p. 468, 28 ctuta? tutante, quae tuetur idem || p. 468, 29 arcu concamerationis curvae conl. Serv. ad Aen. VI 631 idem || p. 470, 24 csieeabat' quasi sedabat, nove e. q. s. idem.
Lib. XI p. 483, 28 et figurate csospite? pro csospiti' Schoellius || p. 491, 16 sqq. sic constituenda erant ita et hic . . . posuit. ivsti- tiaene si ciustitiae' legeris e. q. s. \\ p. 495, 2 rudimenta, quasi novi anni Schoellius || p. 495, 25 ad in togatis cvictrices* inter testi- monia adde: JRibb. com. lat. rel. p. 221 || p. 499, 15 Iuppiter illud e. q. s. Schoellius || p. 504, 4 se aut recte omitti aut post si adden- dum esse ptttat idem || p. 504, 14 adeo (i. e. adgredior) servat idem || p. 504, 21 statim consilio conclusit vel statim consulit idem conl. Serv. ad v. 281. quod ego proposui et satis multa conclusit volui esse *et satis multa eomplexus est\ fortasse post conclusit quaedam inter- ciderunt, ad quae sicut ad singula invenies dictum pertinebant || p. 508, 2 alii csceleris omnis? legunt post supplicia collocanda esse pu- tat Schoellius || p. 511, 11 sic constituenda erant devictam asiam s, a. quidam . . . post possedit. devicta asia legitur et e. q. s. || p. 511, 25 alii hunc Orestem filiam Menelai et Helenae tradunt duxisse Schoel- lius. pro iis quae sequuntur idem dubitanter proponit quidam inventam Erigonam, uterinam, uxorem ei volunt fuisse. cf. Pausan. II 18, 6. Tzetz. ad Lycophr. 1374 || p. 512, 25 barbaras pro latinas Schoellius || p 516, 12 a patria urbe Tjdei Diomedis m. i. Schoellius || p. 521, 25 ut quidam volunt saepe bonum dici idem || p. 535, 6 unde vel nunc posuit cedice? pro composuit cedice? idem || p. 535, 18 'Messapus* autem cum diceret, vitavit o^iOLorekevtov idem || p. 537, 22 quasi praesto sit vel quasi quae sit praesto idem || p. 542, 20 hinc itaque Opim ipsam Dianam cognominatam, quod supra dictum est, vel quod luna, quae est Diana, proxima terris facile conspiciatur, Apol- linem vero hecaergon vocari, quoniam in terra hecaergos sol 0. Ldhn Philol. XXVI p. 13. hinc itaque . . . Hecaergon: vel quod per o^lv luna, quae est Diana, terras facile conspiciat, quoniam Ops oifjtg extrita i vocali. et Hecaergos Sol aitb xov eKa&ev sg
VIII PRA.EFATIO.
yyjv dsgxsG&ai, hoe est e longinquo Schoellius [| p. 545; 16 haud aliud enim nonien famulae, quam servilis signifieatio condicionis idem \\ p. 553; 17 sane quae saevierunt cum duce Amazonum dicit velut Amazonidas idem || p. 557; 15 sane equum ex vicino intelle- gimus ei esse Schoellius |j p. 565; 2 vatillum , quod ASB exhibent, verum esse monuit idem || p. 566; 20 ex eiusdem coniectura scribendum est ut nihil aliud moriens quam de re publica tuenda et bello man- daret )] p. 567; 18 mulcari enim proprie de verberibus dicimus idem || p. 567 ; 24 Scythas autem idem || p. 568 ; 14 quidam Dercennum regem Aboriginum tradunt; alii hoc nomen fictum putant idem, qaod verum esse iudico. in adnot. ad h. I. lege Dercenni et dercenni || p. 570 ; 9 sicut in Sallustio legimus] de lug. 45 ; 2 Servium cogi- tasse et Danielis coniecturam circum signa sint probandam videri monait idem || p. 570; 19 ex eiusdem coniectura notanda elocutio scrihendam videtur || p. 572; 26 ut velut fumus sit idem.
Lib. XII p. 574 ? 17 aut fabulam pro ut similem Schoellius || p. 574; 19 quidam cille' prorsus superfluum idem || p.- 57 7; 17 ut post inferatur idem || p. 597; 3 sane iuxta Homeri locum foedus hic i. f. idem || p. 611; 15 Serviana quae sunt nam in herbarum . . . comparatione post non in ratione constantem collocanda videntur. Schoellius non putat vis est quae dvva{iig dicitur verba eo loco, quem in Floriacensi habent, movenda esse || p. 612, 9 Floriacensem secutus quod forviirn edideram, ut ap. Serv. ad Aen. VIII 453. utroque loco formum scribendum esse docuit Schoellius co.\l. Fest. Paul. p. 84; 3 et 91, 13; Flacido p. 43; 15 JDeuerl.; schol. Veron. ad Aen. IV 149; Philarg. ad georg. IV 175; Bon. ad Ter. Fhorm. I 2; 57; Cassiod. de orthogr. p. 161, 2 K. || p. 614; 8 potest subaudiri et ante carte5 chumana', p. 614; lg an quia idem || p. 615; 16 Commelinum sequi debebam: videtur enim tempestas ex scholio ad v. 451 perperam inlatum esse || p. 625; 19 licet Catullus dixerit feminino] Servium non Cat. I 2 *arida pumice' legisse sed XXII 6 ^pumice aequata* male iunxisse suspicatur Schoellius || p. 627; 15 fortasse desperantes || p. 628; 10 sqq. sive bona sint sive mala. diversa clamor hypallage. intellege cdiversus clamor' Schoellius || p. 631? 13 quod proposui ita probat Schoellius, ut scribatur partes cohortium pro opere instructae et stationes locatae pro castris || p. 631 ; 18 mihi in meniem venit titQstyatinov (II. XVIII 546) || p. 632; 11 abundabat] cf. schol. ad Aen. II 609 || p. 633; 10 quoniam servato sic scribendum esse censet Schoellius et quidam clapsa? notant, quoniam non e. q. s. ||jp. 633; 21 'Aiid&vog exempli causa proposuit idem, omnino genetivum nominis cuiusdam restituendum putans. mihi in mentem venit 6vQi£ovGa jiccA' sg
PRAEFATIO. IX
kevs&v si6£7tTUTo k6y%r\ || p. 637, 16 pro opere ponere solet Schoel- lius || p. 640, 10 cprofanos? docet sibi e. q. s. idem || p. 642, 1 sci- licet ut desideres o. u. T. idem \\ p. 644, 17 de Regum vel Numae legibus, iquae et Papiriae leges appellatae sunt, dixit, quae e. q. s., ut ad haec referantur (v. 21) ipso titulo legis Papiriae usus est idem || p. 646, 1 epitheton est loco accomodatum idem.
Prioris voluminis adnotationi haec addenda sunt, quorum de parte Fleckeisenus benevole me admonuit. p. 14, 19 has alii virgines perhibent, alii eis etiam filios dant Orpheum, Linum, Hymenaeum. ideo et porcam eis sacrificari aiunt, quod multum pariat 0. Iahn Philol. XXVI p. 13 || p. 214:, 2 namque Samothraces horum penatium antistites &vo6%6ovg vocabant 0. lahn l. I. p. 13 || p. 368, 3 et ibi tam publice quam privatim solere fieri Huschlcius Iguv. Taf. p. 202 \p. 370, 11 deduxisse Lobeckius Aglaoph. p. 1241 || p. 504, 18 necesse enim erat ansis aras a. s. t. Schoellius. cf Serv. ad Aen. VI, 124 || p. 508, 9 haec opinio est, si Mercuri iussu haec t. f. a. c. idem \\ p. 508, 13 quod viridat G. JBecJcer Bhein. Mus. XXIX p. 495 || p. 525, 27 cf 0. Iahn JBer. d. sdchs. Ges. d. Wissensch. 1851 p. 139 || p. 572, 12 qui idem victus est ab Aenea Mommsenus ap. Iord. p. 6 || p. 572, 13 qui tamen finito proelio non conparuit idem C. I. L. I p. 283 [| p. 596, 6 decem secludit Hartmannus d. Boem. Cal. p. 123 || p. 645, 2 sqq. cf 0. lahn Philol XXVI p. 14 sqq.
Tertii libri commentario emendando Prancisco Pauly exhor- tante operam dedit Albinus Nager, qui (Graz 1882) scholasticum libellum edidit, cuius haec est inscriptio: Textkritische Bemerkungen zu Servii grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii. ex coniecturis ibi prolatis eas infra commemorabo quas scholiorum emendationi utiles esse iudico. p. 333, 4 sola pro tota || p. 336, 7 trahunt huc pro tradunt hoc || p. 340, 16 elegit (ut F) pro legit || p. 340, 27 haec Myrtus ex fama antiquorum de plebe nata pro h. M. ex fama de plebe antiquorum n. || p. 347, 18 nocturnos deos esse (ut T) pro nocturnos esse || p. 350, 26 ab Thracia pro ad Thraciam || p. 353, 11 praeter historiam pro per historiam \\ p. 359, 5 in demon- stratione] add. imperii. malim addi dominationis. cf v. 97 || p. 360, 1 et secludit || p. 366, 24 celeuma . . . hemistichium ad v. 129 *Cretam proavosque petamus' pertinere vidit || p. 373, 1 Iovis et secludenda fuisse recte dicit || p. 376, 15 debita utrique lemmati addendum esse suo iure statuit et significare ex debito e Turonensi restituit. ap. Servium autem e Garoliruhensi 116 id est pro minus est scribendum \\ p. 383, 21 eis pro ei || p. 389, 3 sane . . . dicebantur, ut Sappho. quia haec inde desiluit, Jric locus vocatur aXpa || p. 396, 3 ad hoc tantum pro hoc
Servii comm. Vol. II. a**
X PRAEFATIO.
tantuin || p. 414, 19 et sedem pro sed [| p. 436, 21 post aut add. quod, gw£? typothetae errore omissum reponere neglexi || p. 443, 9 sceleratius pro celerius (| p. 452, 8 rnetri causa ce' corripuit pro metri causa cconstiterunt' || p. 453, 18 graece Ilavtaxvag.
Denique rogo, ut non nulli typothetae errores, qui me fuge- runt, corrigantur. sunt autem hi: vol. I p. 361 adnot. crit. lin. extr. lege 583 || p. 425, 29 lege vade || p. 465, 19 lege avt; 23 illud || p. 472, 23 lege ominis || vol. II p. 333, 14 distingue dicimus, fortu- nam j| p. 350, 8 lege spvmantes || p. 422 adnot. crit. lin. 4 dele signi- ficat et bella] || p. 467, 20 lege contempserat [| p. 487, 14 lege ducitur || p. 511 adnot. crit lin. 15 semel dele Iphigeniam abortiam Daniel || p. 514, 17 lege derivativo || p. 525, 7 dele et (] p. 536, 26 distingue venissei alii
Scr. Heidelbergae mense Octobri a. MDOOCLXXXIV.
G. Thilo.
SERVII GRAMMATICI
IN VERGILII AENBIDOS LIBRVM SEXTVM COMMENTARIVS.
Totus quidem Vergilius seientia plenus est, in qua hic liber possidet principatum; cuius ex Homero pars maior est. et dicuntur aliqua simpliciter, multa de historia? multa per altam scientiam philosophoruni, theologorum; Aegyptiorum, adeo ut plerique de his singulis huius libri integras scripserint pragmatias, sane sciendum, licet prinios duos versus Probus et alii in quinti reliquerint fine; prudenter ad initium sexti esse translatos; nam et coniunctio poe- matis melior est; et Homerus etiam sic inchoavit Sg cpdto Scckqv %bcov.
1. classiqvje inmittit haben&s wdbibus suis , aut suae navi, quae
8 Homerus] cf. II. I 357.
Ad eos qui hoc volumine continentur Serviani commentarii libros recensendos his codicibus manu scriptis usus sum: Caroliruhensi 116 (A), Sangallensi (S), Beginensi (B), Lipsiensi (L), Hamburgensi (II), Monacensi 6394 (M), Floriacensi nunc Parisino 7929 (F), Gassellano (G), Autissiodo- rensi nunc Bernensi 167 (G), Turonensi nunc Bernensi 165 (T), Parisino 7965 (T>). Gassellanus VI 831 desinit. Lipsiensem in sexto libro paucis locis exceptis non commemoravi, quia in ea parte saepius quam in ceteris prior eius scriptura a correctoribus obscurata est. Autissiodorensis memoriam usque ad VI 359 plene exposui, ut intellegi posset quae ratio inter ipsius et Floriacensia scholia intercederet (cf. praef. p. LXI): in eis quae sequuntur eius testimonia plerumque non adscripsi nisi ad scholia a Petro Daniele primum edita.
1 in ^qua hic liber] in hoc libro A S \\ 2 est] sumpta est G || 3 simplici A S {corr. a) simpli H || 4 theologorum B: theologiorum H theologicorum A S G GM || Aegyptiorum om. G || de his singulis huius libri] de singulis huius libri par- tibus Sangallensis corrector || 5 singuli AHM || pragmatica G pracmatica G || sane . . . dduQv %bcov om. G || 6 relinquerint A \\ 8 et Homerus etiam sic incho- avit] et homerus quem sequitur in odyssia sic coepit G et homerus quem se- quitur in odissia etiam sic inchoauit M \\ inoboauit II || loc ^aTaa KKaawN AS
U)C (|>ATAAKPYXHAUJ]Sr B LUC €(f)ATO AaKKPYXCTUU G LOC <J)aTAaKPYX€U)N H U)C <pd,Tcl-
aKPixeiuN M || 9 ad v. 1 haec duo scholia, a diversis scripta}, habet Turonensis: Classique] aut navi quam regebat aut navibus. Inmittit] id est relaxat ipsas habenas. et bene dixit habenas quae sunt navium et equorum. naves enim equis comparantur et vectores dicuntur qui utrisque vehuntur. || scholium ad classiqve inmittit habenas adscriptum liabent GGMl in marg., ediderunt Ste- phanus et Fabricius, om. BASLH \\ nauibus suis aut suae naui G: nauibus suis siue naui G nauibus siue naui M nauibus seu naui l. fortasse navibus aut suae navi
Servii comrn. Vol. II. Fasc. I. 1
2 SERYII
classis dicitur, vel quod fiat de fustibus. calas enim dicebant maiores nostri fustes, quos portabant servi sequentes dominos ad proelium, unde etiam calones dicebantur. nam consuetudo erat militis Bomani, ut ipse sibi arma portaret, ipse vallum: vallum autem dicebant calam, sicut 5 Lucilius scinde calam, ut caleas, id est, o puer, frange fustes et fac focum. inde ergo classem dictam dicunt. alii classem hinc magis dictam volunt: apud maiores nostros stipendium proelio terrestri miles pedester dabat, equites vero dabant in navdli certamine; nam adhuc pauper fuerat populus. exinde iam quod db equitibus dabatur stipen-
10 dium, tractum est ut diceretur classis: proprie enim classes equitum dicimus. classi aut suae navi; quae elassis, ut in primo <^39>
dixinius, dicta est aitb rcov udAcov, id est a lignis, unde Horatius nae vel extremos Numidarum in agros classe releget, cum de una loqueretur navi: aut omnium quae eius cursum sequuntur;
15 Palinuri enim implet officiuni, de quo supra (Y 834> ait ad hunc
alii cursum contendere iussi. inmittit habenas aut funes
per metaphoram dixit; aut Homerum secutus est; qui ait vela erigi
svGTQBTttoLGi fiosvGi, id est loris tortis; his enim utebantur antiqui.
2. et tandem ad Aeneae desiderium retulit; olim ad Italiam
20 venire cupientis. ceterum mora non congruit de Capreis Cumas
1 classis dicitur . . . classes equitum dicimus] exscr. Luct. Plac. ad Stat. Ach. I 444 (III 48 Lindenbr.) || 5 Lucilius] ex libr. incert. v. 151 p. 153 Muell. || 12 Horatius] carm. III 11, 47 || 17 Homerum] Od. II 426
1 vel om. C, fortasse recte \\ calas Stephanus: cales CG Kales Ml calos Luct. Plac. cala Burmannus. cf. Loewe prodrom. p. 322 || 2 nostri om. C || 3 colones C || unde etiam . . . dicebant calam post fac focum collocari vult L. Muellerus. secludi malim haec verba, quae ad corrigendum scholiastae prae- ceptum videntur adscripta esse. \\ 4 ipse uallum CG Luct. Plac: et ipse uallum Ml et vallum vulgo. et calo vallum L. Muellerus, sed cf. Marquardt Boem. Staatsverw. II p. 406 et 413 || uallum autem C: ualum autem G quod M l \\ kalam l || 5 scinde puer calam G. I. Vossius etymol. ling. Lat. p. 139 || kalam 1 1| ut caleas Ml: uel cadas C 1 calas G || id est om. C || o om. Luct. Plac. || 6 uocum Z.|| ergo] autem Ml || alii magis hinc classem dictam volunt Luct. Plac. || clasem C || hinc magis G: magis hinc l magis om. CM || 7 proelium terrestri G proelio equestri l || 8 pedestar G terrestris M 1 1| 9 erat l \\ quod] quia 1 1| ab om. Luct. Plac. || 10 dicerentur classes Ml \\ equites G || 11 classi] classiqve A classique. in. m. h. C || classis . . . a lignis om. C || 12 anoiujN KdawN A auoilon kaaon H anoicaALuN M || unde] sicut C || 13 me vel] mel M || classa A || cum de una loqueretur navi om. BASLH, habent CMl || 14 secun-
i
tur ASC\\ 17 metaforan BHM \\ qui ait uelaerige ercTpenToici boccci C: quia at tu aelaeregi eY er penTYCYBoeci B quia actuele rggi eyeTpeNTNCi boecii A qui agit aeL eregi €y€tpentnci Boecn S qui ait uel eregie y€tphntyci bocci H qui ait tactuaele regi. p€ttityci boecii M qui ait svrvvccvto d' sQSTfia tqo-
TCOiq SV dSQ^ldTLV0L6LV (Od. IY 782) et sl%OV d' iGXia XSVHCC SVGTQS7lX0l6l $0S66l
JD II 19 ad et tandem in marg. ad praeteritum retulit siue ad consuetudinem nautarum retulit quibus parua nauigatio diuturna uidetur aut tandem ad id tempus refertur ex quo troia nauigatum est T || rettulit C || 20 hora ex mora G || gruit H || caphereis B capraeis CH
COMM. IN VERG. AEN. VI 1-5. 3
usque, ad vicinitatem aecedente favore Neptuni. an Handem' ad consuetudinem navigantium retulit, quibus nulla non longa navigatio videtur? an ^tandem' ad id tempus refertur, ex quo Troia navigatum est? evboicis OBIS a eolonia appellavit Cumas: nam Euboea
insula est? in qua Chalcis civitas, de qua venerunt qui condiderunt 5 civitatem in Campania? quam Cumas vocarunt vel cctco t&v kv{icc- Twv, vel a gravidae mulieris augurio, quae Graece ayuvog dicitur. adlabitvr venit celeriter, ut <(XI 588)> labere nympha polo.
3. pelago in pelagus: sie dictum est7 ut (Y 451> it clamor caelo. bene autem cobvertunt5, non *ohvertit% ut non Aeneae, sed 10 sociis vilia et nautica dentur officia. gubernandi ars soli Aeneae conceditur. dente tenaci unde in primo <169> unco non alligat anchora morsu.
4. anchora ut supra <T 169)> diximus? in Graeco aspirationem non habet; nam ayavQa dicitur: unde et apud maiores sine aspira- 15 tione proferebatur. contra *thus? et corchus? veteres dicebant et clurcho?; id est vorax; quibus sequens aetas detraxit aspirationem.
5. praetexvnt praetegunt, ut <(IV 500)> praetexere funera sacris. ivvenvm manvs post conditam in Sicilia civitatem senum
15 anchora in Graeco . . . proferebatur] exser. Isid. or. XIX 2, 15 || 16 eontra thus . . . aspirationem] cf. Prob. cath. p. 10, 18 K.
1 que
1 us ////// S || ad vicinitatem . . . Neptuni] in tanta uicinitatem longa fuisse nauigationem praesertim accedente fauore Neptuni G ^ad tantam uicinitatem tam longam fuisse navigationem praesertim . . . Neptuni Stephanus ad uicini- tatem tam longam fuisse navigationem praesertim . . . Neptuni Fdbricius in tanta uicinitate longam fuisse navigationem praesertim . . . Neptuni Dcmiel || ad om. H || uinicitatem H ciuitatem AM (at ciuitatem in marg. S) || acce- dentem ASHM || 2 retulit om. Gr y ex Turonensi inserui || 3 id T: idem G ||
u
4 scholium ad evboicis oeis adscriptum om. G || a] at A at S ad H || coloniam AS || 5 calcis ASH calchis C chalchis B || civitas est vulgo \\ 6 quas H \\ uoca-
V
uerunt B || apoton cymaton G /\nto ton KYMdWN H || 7 angurio A augilio H \\ enKioc G encyos A €n/////oc B {duae litterae erasae) aenixios H cncyoc M || dicitur] y in u mutatam (lege mutata). alii dicunt cumas a mulieris pregnan-
ma
tis nomine quae calcidensibus fata canebat apellatas sed prolempsis est nante uenit aeneas ad italiam quam calcidenses add. C. cf. quae in Turonensi ad v. 2 adscripta sunt prolemsis est hoc loco quia antea venit ad italiam aeneas quam calcidiensis. || 8 labero G labere ex labare H || 9 pelago . . . bene autem om. C || pelago] obvertvnt PELAoo pnoEAs G || in pelagus om. G || it om. G. id B || 10 non obvertit hab. C \\ 11 et nautica hab. C || gubernandi . . . conceditur] ars uero gubernandi soli tribuatur aeneae GC\\ Aeneae om. BH. soli concedi- tur aeneae M || 12 scholium ad deete tenaci om. G || 13 hanchora C || 14 ancoba G || ut supra diximus om. GG || 15 nam GC: unde BSHM || ancira BG an- cyra C hanc ira AS anchira H hancira M || unde] inde GC || et om. GC || 16 conferebatur ASH\\ contractus G \\ orcus G \\ et lurcho id est vorax om. GC || 17 lucho AS luco H ^ 18 scholium ad pbaetexvnt hab. C \\ 19 scholia ad ivvenvm manvs et ad abdens om. G \\ manvs] uel quod et (lege haec) aetas apta
1*
4 SERVII
aut nulla aut rara fit mentio. emigat cur hoc verbum posuerit ex
sequenti actu iuvenum advertendum est. ardens festinans, ut (1 423> instant ardentes Tyrii.
6. litvs IN hesperivm hie ostenditur Hesperiam minorem esse 5 omnem Italiara? dictani? ut supra <III 163> diximus, vel a rege
vel a stella. SEMINA flammae UTtsQ^ia Ttvgog Homerus dicit, id est semen ignis.
7. abstrvsa m venis silicis in georgicis <I 135> et silicis venis abstrusum excuderet ignem: abstrudere enim est de indu-
10 stria celare. ferabvm tecta epexegesis silvae.
8. flvmina monstkat quaecumque fluenta. et sciendum mon- strari Aeneae ad expiandum se: nam funestatus fuerat morte Pali- nuri; non quod eum viderat? sed quod funus agnoverat, id est doluerat; in eo enim est pollutio quod ait <V 869)> casuque ani-
15 mum concussus amici? nam ipsa inpiant quae agnoscimus. unde
in Livio <TI 8; 7> habemus Horatium Pulvillum, cum Capitolium
dedicare vellet? audisse ab inimico mortuum filium? et? ne pollutus
• dedicare non posset? respondisse, cadaver sit. hanc autem purga-
tionem Aeneae polluto dat ubique Vergilius; ut paulo post <(635>
20 corpusque recenti spargit aqua.
9. at pivs aeneas oportune hoc loco7 quippe ad templa festi- nans. arces qvibvs altvs apollo p. cum ubique arx Iovi detur? apud Cumas in arce Apollinis templum , est. c altus ' autem vel magnus, ut <(X 73J)> iacet altus Orodes et de ipso Apolline
25 <(X 875)> sic pater ille deum faciat? sic altus Apollo: vel ad simulacri magnitudinem retulit? quod esse constat altissimum. Coe-
6 Homerus] Od. V 490. cf. Macrob. Sat. V 12, 3 || 15 nnde in Livio e. q. s.] exscr. mythogr. III 6, 28 || 26 Coelius] p. 163, 5 ap. Peter.
sit ad praeparandum quae ad usum necessaria sunt uel add. C \\ 1 fit om. H || scholium ad emicat hab. C \\ exequenti G C || 2 ac tu C || 4 hie . . . vel a stella] hie ostenditur esse minorem hesperiam et omnem italiam hesperiam dictam e (fort. de) quo nomine plenus (fort. plenius) in libro primo aeneidos (530 sqq.) ilioneus loquitur. dictum est ut supra dictum uel a rege uel a stella G || hinc M || 5 dictam] hesperiam dictam C dicta BH || 6 stilla C || ciTHPMaiypoc M cnepMaiYPos A citnpmaiypot H cn€6MciiYPoc M || 7 id est semen ignis hab. C7 edidit Stephanus || 8 abstrvsam vbnis. s. A || ad abstrvsa in marg. celata. ab~ strusum est proprie quod sic latet ut uideri non possit T || 9 abstrudere . . . celare hab. C, edidit Stephanus || 10 scholia ad ferabvm tecta et ad flvmina om. G || 12 fuerat . . . agnoverat om. H\\ 15 nam om. BASH || ipsa enim piant AS\\ 16 pratium pauiuillum JR pracium pauiuillum AS patium pauiuillum H horatium pauillum M || 17 audisset ASH\\ 18 respondisset ASHM || 22 ubique] alibi G \\ arcx C arec G || 23 in arte A (corr. a) || 24 ut iacet . . . faciat sic om. A, in marg. suppl. a || odores BHMa \\ 25 altus] =audus H \\ 26 fuisse constat GC constat esse B || ad altus Apollo in marg. ad simulacrum ligneum retulit ^altus', quod erat in eodem templo XV pedum altitudinis T || celius G
COMM. IN VERG. AEN. VI 6—14. 5
lius enim de Cumano Apolline ait ihi in fano signum Apollinis ligneum, altum non minus pedes XV: cuius meminisse putatu^ Vergilius.
10. qvibvs peaesidet quibus praeest, quas defendit. hor- eendae venerandae, ut <VII 172) horrendum silvis et r. p. 5 peocvl liaud longe: procul enim est et quod prae oeulis est7 et quod porro ab oculis: unde duplicem habet significationem, iuxta et longe.
11. antevm inmane epexegesis domus Sibyllae. mentem animvmqve perissologia est: nam secundum Lucretium <III 94> 10 unum est mens et animus.
12. delivs inspieat vates Apollo fatidicus. et sic ait cDe- lius', ut <(IV oliy nunc Lyciae sortes, id est Apollineae. bene autem Sibylla quid sit expressit cmagnam cui mentem animumque Delius inspirat vates': nam; ut supra <(III 445) dixinius, Sibylla 15 dicta est quasi Glov ^ovXiq^ id est dei sententia. Aeolici enim Giovg deos dicunt.
13. teiviae lvcos congrue Apollini Dianae iuncta sunt templa, ut et paulo post <35)> Phoebi Triviaeque sacerdos. et bene fit lucorum Dianae commemoratio; quia petiturus est inferos. aveea 20 tecta Apollinis scilicet.
14. DAEDALVS VT FAMA EST EVGIENS MINOIA EEGNA tthique
de incertis duhitat, ut <III 578> fama est Eneeladi. sane fahula de hoc talis est: indicato a Sole adulterio Martis et Veneris Vulca- nus minutissimis catenis lectulum cinxit, quibus Mars et Venus 25
6 pkocvl haud longe] cf, Don. ad Ter. hec. IV 3, 1 || 15 nam . . . dicunt] cf. Isid. or. VIII 8,1 || 24 indicato a Sole e. q. s.] exscr. mythogr. I 43, II 121 — 126, Luct. Plac. ad Stat. Ach. I 192. cf. mythogr. III 11, 7. Isid. or. XIII 16, 8
1 cumano G \\ ibi scripsi: t (i. e. tibi) G est Daniel primus || 4 qvibvs . . . defendit] pkaesidet praeest defendit GC \\ 5 scholium ad horrendae om. G \\
v ut C: et S et ABHM \\ horrendum C: horrendum est ABSHM || 6 aut G haut AC\\ pro oculis AS proculis H\\ 7 iuxta et longe hab. C \\ 9 scholmm ad mentem animvmqve om. G \\ 10 est] id est superflua doctrina add. C \\ lucretiam H || 11 animum A || animus] quamuis tamen pro sapientia mens accipitur et intellectu animus uero pro uoluntate ut terentius (Andr. I 1, 137) mala mens malus animus add. D \\ 12 uatidicus AS\\ et sic] sicut G sic C \\ 15 inspirat . . . dicta est] inspirat unam et s. d. ut syllaba dicta est A (inspirat u. nam ut supra diximus sibilla dicta est a) || nam . . . dicta est] unde et sybilla dicta
est S || 16 siubulae G siusbule C sios bulae B sios bule AS osbulat H cioc bul§ M || dei sententia om. GC (di scientia in marg. C). sententia dei S |[ sius G sios ex sius AC sios B zioc M || ciovq deos] sideos H || 18 scholia ad v. 13 xm. G || apollini et dianae M || 21 appolloni A (appollinis a) || 23 subitat G || enceladis G || 25 cincxit BA
6 v SERVII
ignorantes inplicati sunt et cum ingenti turpitudine resoluti sub testinionio cunctoruni deoruru. quod factum Venus vehementer dolens stirpeni omnem Solis persequi infandis amoribus coepit. igitur Pasiphae; Solis filia; Minois regis Cretae uxor; tauri amore 5 flagravit et arte Daedali inclusa intra vaccam ligneam; saeptam corio iuvencae puleherrimae; cum tauro concubuit, unde natus est Minotaurus, qui intra labyrinthum inclusus humanis carnibus vesce- batur. sed Minos de Pasiphae habuit liberos plures; Androgeum Ariadnen Phaedram. sed Androgeus cum esset athleta fortissimus
10 et superaret in agonibus cunctos apud Athenas, Atheniensibus et vicinis Megarensibus coniuratis pccisus est. quod Minos dolens col- lectis navibus bella commovit et victis Atheniensibus poenam hanc statuit; ut singulis quibusque annis septem de filiis et septem de filiabus suis edendos Minotauro mitterent. alii dicunt a Minoe in
15 vindicta filii occisi, sicut dictum est, lovem rogatum. qui cum Aihenien- sibus pestilentiam misisset, praeceptum oraculo est de septem filiis annuis ad Minotauri pastum dirigendis. sed tertio anno Aegei filius Theseus missus est; potens tam virtute quam forma. qui cum ab Ariadne regis filia amatus fuisset; Daedali consilio lahyrinthi filo
20 iter rexit et necato Minotauro cuin rapta Ariadne victor aufugit. quae cum omnia factione Daedali Minos deprehendisset effecta; eum cum Icaro filio servandum in labyrinthuni trusit. sed Daedalus corruptis custodibus vel} ut quidam tradunt, ah amicis sub faciendi muneris specie; quo simulabat posse regem placari; ceram et linum
25 accepit et pennas; et inde tam sibi quam filio alis inpositis evolavit.
1 impliciti G || 2 testimonia AS (corr. in utroque man. rec.) || 5 flagrabat ASM mythogr. I || septem AGBH septam CSMa || 7 ]aberintum AGH
o laberinthum BM labyrintum G\\ 9 ariannem A ariadnem BMa ariennem H\\ pedran G phedram GS fedram ABM fredram H\\ 10 ab Atheniensibus M et mythogr. I et II \\ 11 minos est dolens A || 12 uinctis G \\ 13 et septem de filiabus om. C || 14 moene G, corr. Daniel [| 15 fortasse in vinclictam || Iovem Hagenus: iubem G Phoebum JDaniel cf. Apollod. III 15, 8. || 16 immisisset Masvicius || septenis JDaniel primus || 18 ab om. ASH (supr. vers. suppl. as) \ 19 arianne AGH (corr. a) riadne C ariadnae B || ex Daedali consilio Haniel \ labirinthi G (| filio G filia H || 20 iter rexit] r rcx H || necato] innato H |
d
tauro G || ariagne C arianne AH (corr. a) || 21 actione G || repperisset C rep~ perisse G || 22 cum om. H || iacaro G itaro H\\filio om. A S j| labirintum GH
° labyrintum C labyrintum A laberinthum BM || 24 simulabat se regem pla- care posse GC \\ 25 accipit G accepit ex accipit C \\ et om. ASH (supr. vers. suppl. as) || pinnas GH pennas ex pinnas C || et inde Ba et mythogr. I: et unde A ///unde H unde GCSM exinde mythogr. II || las inpOsitas A (corr. a)
i ^ i
alas impositas S ali//s inpositus H || evolavit] et uolauit G haec addens per summam carceris (aeris Baniel aedis Commelinus) partem quae apud ueteres sine tecto erat cum filio (filo DanieT) uoluit (uolauit Daniel primus) ipse iuxta
COMM. IN VERG. AEN. VI 14. 7
Icarus altiora petens, dum cupit caeli portionem cognoscere, pennis solis calore resolutis, mari in quod cecidit nomen Icarium inposuit. Daedalus vero primo Sardiniam, ut dicit Sallustius, post delatus est Cumas, et templo Apollini condito sacratisque ei alis in foribus haec universa depinxit. dicendo autem Vergilius cut fama est' 5 ostendit requirendam esse veritatem. nam Taurus notarius Miuois fuit, quem Pasiphae amavit, cum quo in domo Daedali concubuit. et quia geminos peperit, unum de Minoe et alium de Tauro, enixa esse Minotaurum dicitur, quod et ipse paulo post ostendit dicens <(25> mixtumque genus. sed inclusum Daedalum regina corruptis 10 relaxavit custodibus. qui amisso in mari filio navi delatus est Cumas, quod et ipsum tangit dicens <19> remigium alarum: alae enim et volucrum sunt et navium; ut <III 520> velorum pandimus alas. Phanodicus Deliacon JDaedalum propter supradictas causas fu- gientem navem conscendisse et cum imminerent qui eum sequelantur, 15 intendisse pdllium ad adiuvandum ventos et sic evasisse: illos vero qui insequebantur reversos nuntiasse pinnis illum evasisse. Menecrates Dae- dalum occiso patruele fratre Cretam petisse dicit, Icarum filium eius db Atticis pulsum dum patrem petit naufragio perisse, unde mari nomen. quidam hunc Daedalum, Eupalami filium, arte fdbrili nobilem, 20 occiso Perdice, sororis suae filio, quem solum habere metuebat aemxdum artis suae — nam db illo et usum serrae de osse interiore piscis et circinum propter nomen suum: nam aliquibus Circinus putatus est appellatus: vel, %it. quidam, organum inventum tradunt — fugientem invidiam ad Minoem* delatum Cretam Pasiphaes uxoris eius nefandi 25
3 Sallustius] hist. II 4 ap. Dietsch., II 6 ap. Kritz. || 20 quidam hunc Dae- dalum e. q. s.] cf. Hygin. fab. 39; Isid. XIX 19, 9; mythogr. III 7, 3
terram uolans: quae a Servio, qui Daedalum cum Icaro filio in labyrintho in- clusum esse narravit, dliena sunt \\ 1 icacaus G || pinnis GH || 2 solutis B || quo AS (corr. a) || icarum G, corr. Daniel \\ inposuit] dedit G || 4 sacratisque ei alis hab. C || 6 nam . . . fuit] nam taurus familiaris uel notarius minois fuit uel ut alii dicunt magister militum minois quem pasiphe e. q. s. D || 7 cum quo] quae cum quo A S || cum om. C || in domo om. G || 8 et ante alium om. G G || alterum B || alium de Tauro] aliud e tauro H || 9 et om. H \\ 10 corruptis relaxauit
regina GG || 11 quiamisso SM quia misso CB ^mamisso G quia amisso H || mare G mani H || cumas] cum G || 12 et hab. C \\ remigium G: remigio ABSCM remio H || 13 navium] uelorum B || 14 Phanodicus Deliacon Masvicius: pano- ticos deleacon F pauoticos deleac G. cf. schol. Apollon. Bhod. p. 316, 19 et 325, 34 K. || supradictus causa G \\ 15 inuenerent G || 16 uenti G. fort.yen.tum || 17 reuersus G || dedalo FG, corr. Daniel || 18 patruelle F || 19 mare FG, corr. Daniel\\'20 hanc didalam G || fabrile G \\ 21 fort. occiso Talo, Perdicis sororis suae filio cf. Preller griech. mythol. II2 p. 500 adnot. 3 || 23 putatur esse appel- latus coni. Hagenus || 25 minoeum G || pasiphae F passiphe G
8 SERVII
stupri dolum fabricasse. minoia regna Cretaiii scilicet, id est Mi- nois saevitiam.
15. praepetibvs pennis felicibus: praepetes enim sunt aves l)oni augurii; quod huic dat; quia pervenit. praepetibvs pennis
5 velocibus. praepetes autem dictae vel quod priora petant, vel summi volatus, vel-quae praepetit volatum, vel quae secundum auspicium facit. et quidam praepetes tradunt non tantum aves dici qUae prosperius praevolant, sed etiam locos quos capiunt, quod idonei felicesque sunt: unde bene Daedali pinnas praepetes, quia de locis, in quibus periculum io metuebat, in loca ttttiora pervenit. avsvs se ceedere caelo quasi alienis sedibus. Horatius expertus vacuuni Daedalus aera pennis non homini datis.
16. insvetvm hominibus scilicet. enavit ad arctos bene utrumque miscet: nare enim et de navibus dicimus; ut <(IV 398>
15 natat uncta carina item <TV 613> et terris adnare necesse est; et de volatu; ut nare per aestatem liquidam suspexeris agmen. cad arctos' autem; si ad fabulam; contra septemtrionem; ut quidam volunt propter fervorem solis et ceratas pinnas, si ad veri- tatem; ad septemtrionis observationem; quod navigantibus convenit
20 17. ciialcidicaqve quam civitatem Chalcidenses condiderunt;
ut supra <2y ab insula Cumas civitatem nominavit. nunc a civitate dedit epitheton.
5 vel sumrai volatus] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. IX 122 || 7 et quidam . , . pervenit] cf. Gell. VII 6, 8 || 11 Horatius] carm. I 3, 34 || 16 nare] georg. IV 59
1 scholia ad minoia REaNA^ei ad vv. 15—21 om. G || ad minoia reona in marg. siue cretam siue minois seuinam T || id est e minois saeuitia F \\ 3 ad prae- petibvs in marg. uelocibus uel felicibus et non tantum praepetes dicuntur ipsae aues sed etiam ipsa loca quae capiunt suo uolatu et ideo praepetes istius alae quia de locis in quibus periculum timebat ad tutiora peruenit T || praepetibvs pennis uel uelocibus uel felicibus quod huic dat qui peruenit praepetes autem . . . in loca tutiora peruenit praepetes enim sunt aues boni augurii quod huic
dat quia peruenit F || pinnis CH || felicibus] uelocibus AS uel uelocibus uel felicibus G \\ 4 pervenit] feliciter quo cupiebat add. D || 5 vel summi . . . vola- tum] fortasse vel quod summi volatus sint. vel praepes quae praepetit volatu cf.-Serv. .acl Aen. III 361 et Fest. Pauli s. v. praepetes aves || 6 quae Masvicius: qui -F || 8 quod Daniel: quos F \\ 9 fortasse praepetes dicit || 11 sedibus] rebus F || expertus] expertum ASH \\ expertus vacuum] expercussa cuum G || aere AS aerea M \\ 12 pinnis GH || homi H || 14 miscet utrumque G et Baniel || 15 et] ac Vergilius \\ 16 nature A mare H || liquadam B (corr. ead. man.) || 18 ce- ratis F, corr. Daniel || 19 ad ante septemtrionis om. AMSH Stephanus || ob- seruationem ex obseruationes A, obseruatione ex obseruationem S pbservatione Stephanus || obseoationem] cuius ductu nautae naues regunt add. D || 20 cal- cidicaqve ABSHM || calcidenses ASHM calchidenses B || 21 ut] et G et Daniel || ab insula B: insula ASH (ab insula as) insulam M de insula G et Daniel J| Cumas . . . nominavit om. GD et Daniel \\ cuma A (cumas a) cumam S || ciuitate H || nominauit ciuitatem B || nunc a ciuitate dedit epitheton hab.
COMM. 1N VERG. AEN. VI 15-22. 9
18. redditvs his primvm terris quasi cle alieno elemeuto in suum. Horatius finibus Atticis reddas ineolumem precor.
19. remigivm alarvm artem volandi. et iterum miscet dicendo *remigium?; quod est navis. Aeschylus. posvit exaedificavit.
20. letvm androgeo secunclum Atticam linguam genetivus 5 singularis Graecus est; cum ipse alibi <II 392)> Androgei galeam. qitidam tamen hic subaudiunt *posuit', id est pinxit, ut Horatius qualis Parrhasius prodidit aut Scopas, sollers nunc liominem po- nere nunc deum9 hic saxo,' liquidis ille coloribus. sane non nulli hunc Androgeum non ita, quemadmodum supra dictum est, insi- io diis occisum, sed a Marathonio tauro, qui flammas vomere dicebatur, conflagratum tradunt.
21. cecropidae ivssi Athenienses a rege Cecrope. cpendere? autem solvere, quod ut supra <(I 136)> diximus, tractum est a pecu- niaria damnatione. miservm dolentis interiectio, ac si diceret 15 cnefas?. et quid est *misentm' subiunxit dicens *septena quotannis corpora natorum\ septena qvotannis quidam septem pueros et septem puellas accipi volunt, quod et Plato dicit in Phaedone <(1)> et Sappho in lyricis et Bacchylides in dithyrambis et Miripides in Hercule <1326>, quos liberavit secum Theseus, quorum haec nomina feruntur 20 f hippoforbas et libi idest arcadis antimachits euandri mnesteits sumiani phidocus ramuntis demolion cydani puriesion celei puellae haec peribea alcatim medippe pyrii iesione celei andromache eurimedontis seitpymedusa polixeni eitrope laodicit milita triaconi.
22. corpora natorvm bene ccorpora?, quae adempta vita con- 25 sumebantur^ ut sitper orbitatem parentibits ne sepelire quidem liberos
2 Horatius] carm. I 3, 6 ||" 7 Horatius] carm. IV 8, 6
CT>. Chalcis enim ciuitas est euboeae add. D. haud scio an Gassellani memo- ria a Servii manu propius absit quam ^RSHM [| 2 incollumem A incolonem H || 3 et iterum ... est navis om. ABH\\ et om. M || 4 nauis est M || aescylus F. cf. Agamemn. 52 || 5 androgei C || 7 qualis] quas aut Horatii libri || 8 protulit Horatii libri || Scopas hic saxo . . . coloribus sollers . . . deum Horatiani libri ]| 13 Athenienses om. M || Cecrope] ut romulidae id est romani a romulo add. I) || 14 tractatum JR \\ ab pecunuaria H || 15 dampnatione B || ad miserum supr. vers. -quidam miserorum accipiant T || dolentis] solertis H | 16 nefas] ut (VIII 688) sequiturque nefas Aegyptia coniunx add. Fabricius || quodannis F || 18 saffo F || 19 bacchilides F \\ 20 theseos F || 21 hippoforbas e. q. s.~\ dedi quae F ex- hibet. fort. Hippophorbas Alypi vel Eurybii, Idas Arcadis, Antimachus Euandri, Menestheus Sunius, Amphidocus Rhamnusius, Demoleon Cydonis, Porphyrion Celei: puellae haec Periboea Alcathoi, Melanippe Pyrrhi, Hesione Celei, An- dromache Eurymedontis , Eurymedusa Polyxeni, Europe Laodici, Melite Trico- rythi vel Tricoroni vel Tricoloni. cf. BergTcius poet. lyr. gr. edit. III p. 920 et 1231 7 qui erravit cum nomina a Vergiliano scholiasta commemorata eadem in Clytiae pictoris vasculo inscripta esse dixit. cf. Iahn Beschreib. d. Vasensamml. Koenig Ludtvigs. Einl. p. CLV || 25 non sumebantur A (corr. a)
10 SERVII
licuisset: magna ergo periphrasi dictum est. stat aut horret, ut
<(300> stant lumina flaninia; aut plena est, ut <(XII 407> pul-
vere caelum stare vident; aut re vera stat post ductas sortes;
- aut certe ad picturam respexit: nam volvi in pictura non poterat
5 uma. et licet non sit urnae stare; de pictura tamen bene dictum
est. sed si cstat' horret acceperimus, cductis sortibus' intellegimus
cde qua ducebantur', ut <I 121> et qua vectus Abas. nam a
passivo; ut saepe diximus, inveniri non poterit participium praesens.
proprie autem *ductis sortibus': Sallustius sorte ductos fusti necat.
10 23. elata mari perite dixit, eminens est enim. et hene situm
expressit; ut enim Sallustius dicit, Creta altior est qua parte spectat
orieritem. respondet aspicitur: nam contra Athenas est posita.
24. svppostaqve fvrto hoc est ftirtim inclusa in vaccam ligneam, quae erat operta eius vaccae corio, quam maxime iaurus adpetebat.
15 pvrto adulterio, ut Vulcani Martisque dolos et dulcia furta. potest autem, sicut dictum est, et ad vaccam referri? cuius specie tauro furata sit coitum.
25. mixtvmqve genvs secundum veritatem. prolesqve biformis secundum fabulam.
20 26. veneris monvmenta nefandae aut memoria turpissimi
coitus; aut ultio Veneris a Sole proditae. significat autem Mino- taurum.
27. inextricabilis insolubilis; indeprehensibilis : Horatius si pugnat extricata derjsis cerva plagis. si cextricata' est soluta,
25 ^inextricata^ insoluta sine dubio.
28. reginae regis filiae, Ariadnes.
31. opere in tanto in foribus adfabre factis.
9 Sallustius] hist. IV 5 ap. Dietsch., IV 27 ap. Kritz. || 11 Sallustius] hist.
III 58 ap. Dietsch., III 61 ap. Kritz. |[ 15 fvrto adulterio] cf. Don. ad Ter. eun.
IV 7, 39 || Vulcani] georg. IV 346 || 23 Horatius] carm. III 5, 31
2 stat A (corr. a) \\ jBammae CM flamme G || 4 picturas B || solui G \\ 5 nrna hab. C || et licet non sit] et licet non poterat et licet non sit.6r || de pictura tamen bene dictum est sed si stat om. A, in niarg. inf. suppl. a \\ 8 potest FGCM || 9 sorte Daniel: sortes FG || su|tinecat G || 10 scholia ad v. 23 om. G || 11 qua parte] ea parte qua B \\ 12 aspicit M \\ 13 furtum G || 14 adpetebat aut furto F appetabat aut furto G \\ 15 adulterio] auadulterio ex autdulterio C. cf. praef. p. XLIX sq.~\\ matrisque A || 16 sicut] sic G || et om. B || 17 furta G || sit om. G || 18 sclwlia ad v. 25—27 om. G \\ veritatem] quia duos peperit unum ex tauro alterum ex miooe add. D || 19 fabulam] quia uiro mixtus esset taurus add. D || 20 &onimenta A monurmenta H monimenta ex monu- menta M || memoriam H\\ 21 a Sole hab. C \\ 23 inextricabiles A\\ insolubiles A (corr. a) || indeprehensibilis FCM: inreprehensibilis ASH \\ incomprehen- sibilis B \\ sic pugnat ABH\\ 25 insolata F insoluta est a \\ 26 ariadnis M |[ 27 afabre BMa a fabris AS
COMM. IN VERG. AEN. VI 23-37. 11
33. bis patriae cecidere manvs ideo quia patriae. qvin protinvs omnem ostendit plura fuisse, quam dixit, depicta.
34. perlegerent perspectarent, scilicet picturam. nec incon- grue legi picturam dixit, cum graece yqcciIjcci, et pingere dicatur et scribere. hoe est quod ait Horatius in arte poetica <(52> et nova 5 fictaque nuper habebunt verba fidem, si Graeco fonte cadant, parce detorta. praemissvs achates xcctcc ro GicoTtco- [ievov intellegimus, id est secundum taciturnitatem.
36. deiphobe glavci subaudi cfilia'. et est proprium nomen Sibyllae. multae autem fuerunt, ut supra <(III 445)> diximus, quas 10 omnes Varro commemorat et requirit a qua sint fata Romana con- scripta. et niulti, sequentes Vergilium, ab hac Cumana dicunt: quae licet longaeva legatur, non tamen valde congruit eam usque ad Tarquinii tempora durasse, cui Sibyllinos libros constat oblatos. ducitur tamen Varro, ut Erythraeam credat scripsisse, quia posfc 15 incensum Apollinis templum, in quo fuerant, apud Erythram insu- lam ipsa inventa sunt carmina.
37. non hoc ista sibi tempvs spectacvla poscit et supra <1V 143)> diximus Apollinem sex mensibus apud Lycios et sex apud Delum dedisse responsa. item lectum est cleos aliquotiens tantum 20 kalendis, aliquotiens tantum idibus vaticinari; nonnumquam diei vel prima vel media vel postrema parte, unde est in iure fissus dies, id
1 bis • . . patriae] Bis patriae pro paternae quia patriae M} ut post pater- nae supr. vers. X signum positum sit, quo in margine iterato recentior manus Cecidere manus adiecit. || ideo hab. C \\ patriae] ex affectu et paterna pietate add. D || scholium ad qvin p. o. om. G || 2 omnia G \\ quam] quia AS> || depicta hab. CM || 3 scilicet et picturam G picturam scilicet M scilicet om. ASH \\ nec incongrue . . . scribere] nec incongrue dictum legerent nam graece crapse (grapse C) et scribere significat et pingere FGC || nec incongrue legi om. S || 4c tpay ex tpa(|) JR rpaYai J5T || pinguere H || 7 cadat ABSH || porte detorta FG parcetorta C parge detorta AHS parge et torta H \\ scholium ad praemissvs a. om. G || ad ni i. p. a. in marg. ostenditur achates praemissus fuisse ab aenea ad sybillam T || 8 id est secundum taciturnitatem hab. C. id est taciturnitatem 2)OSt uccra zo aico7tco^svov edidit Stephanus || 9 deiphebe A || subaudis FGCMas || filiae FG || 10 syllabae C || fuerant FG || 11 Varro in libris rerum divinarum commemorat Fabricius \\ commemorant FG (commemoravit coni. Hagenus) \\
sibilla
requiritur S || sint fata ex sunt facta S || 12 ob hoc cumanam FG ab hac cumana (7 || cumina H || dicunt ut quae FG \\ 13 scilicet A || tamen non FGC\\ usque] hucusque A || 14 tarquim G tranquini H |j 14 sibillanos G \\ 15 dicitur ex duci- tur C dicitur A dicit ///// S dicit M (dicit tamen Varro Erythraeam creditam scripsisse Fabricius) \\ tamen] enim AS \\ erytheam FGC (sibillam supr. vers. add. C) aerithriam M aeryciam AS erytryam H erytriam M \\ credam ASH || 16 fuerunt C || erythream F erytheam G erytham C erytram B aerytiam A aeryciam S eritram H aerytriam M (ut supra diximus add, ASM) \\ 18 scho- lium ad v. 37 om. G || et] ut C || 19 lysios A (corr. a) || 20 delon H || tantum ante kalendis hab. C \\ 21 tantum ante idibus om. BH || idibus] sodibus F || diei] enei F || diei . . . parte] dei uel prima ul diei postrema parte A || uel prima diei B uel prima dei H \\ 22 vel media hab. CM || fessus F fusus C
±2 SERVII
est non totus religiosus: queni nunc ostendit dieens non oportere Aenean religiosam diei partem perdere, id est oraculis congruani. sane sciendum cposcit' lectionem esse meliorem: tempus enim poscit spectacula, non a spectaculis poscitur. 5 38. nvnc grege de intacto gregeni pro armento posuit;
nam de iuvencis dicturus est: quae per poeticam licentiam saepe confundii illo loco proprie posuit <TH 538> quinque greges illi balantum quina redibant armenta. cintacto' autem indo- niito, ut et intacta totidem cervice iuvencas.
10 39. lectas de more bidentes cde more' antiquo scilicet, quem
praetermisit quasi tunc omnibus notum, id est ne habeant caudam aculeatani, ne linguam nigram; ne aurem fissam: quod docet aliud esse intactum; aliud lectum. cbidentes? autem; ut diximus supra <IV 5iy, oves sunt circa bimatum; habentes duos dentes eminen-
15 tiores: quae erant aptae sacrificiis.
42. exgisvm] *deest *est'* evboicae rvpis latvs lioc est montis Oumani; quem Euboici habitaverunt; est autem acyrologia: coloniae enim epitheton rei dedit inmobili. in antrvm in antri similitudinem; ut <(III 533)> portus ab euroo fluctu curvatus
20 in arcum.
43. QVO LATI DVCVNT ADITVS CENTVM OSTIA CENTVM IlOIl sine
causa et aditus dixit et ostia: nam Vitruvius qui de architectonica scripsit, ostium dicit per quod ab aliquo arcemur ingressu; ab
8 cintacto' indomito . . . iuvencas] cf. Macrob. Sat. III 5, 5 || 9 et intacta] georg. IV 540 || 22 Vitruvius] faiso Servius costium. . .ingredimur' Vitruvio tribuit.
1 non totus] noti toti H\\ quem om. AMSH\\ dicens] dies S \\ 3 cposcit'] possit B poscit spectacula M || 4 a spectaculis] expectaculis H || 5 posuit ex possunt A || 6 est om. A || quae] sed haec FGG || 9 et om. FGCAS \\ intactas AS || 10 scholium ad v. 39 om. G \ 11 id om. H || caudem H || 12 aculeatam
e
BHM: aculatam G maculatam AFS \\ ne aurem fissam ne linguam nigram FG || auram fissa H || quod docet BAS: quo docet F per quod docet GM quod docetur H || aliud esse intactum om. G || ia intecto H || bibentes H || supra hat. (7 || 14 dentes om. B || eminatiores jff|| 15 actae H \\ 16 evboicae b.'l. deest est hoc est e. q. s. FG || 17 Cumani} qumani H cu antiq;tatem addens \\ eu- boici ex euoci, G euboci H\\ cyrologia G acirologia M || 18 rei om. H\\ scho- lium ad in antrvm om. G || in similitudinem antri BH\\ 19 ob euroo fluctus S ab euroo luctus H \ 21 Qva G qvo/// H || duct. B dicont H || a. c. o. c. B aditvs/// o. c. A aditvs c. o. c. HM ostia centvm om. FGGS || 22 dixit om.
V
FG || hostia BG hostia A || uetruuius FG uetruius G uetrubius ASH betru- uius M || de om. FGG || architectonia FG arcitectonica A (arcetectonica a)
h c
arcitectonica S arcipectonica H architectonia M || 23 scribsit G || ostium dicit . . . ingredimur] cum ab alquo (alico H) arcemur ingressu id hostium (ostium H) dici (dicit H) ab hostando (ustando H) cum ingredimur aditum ab adeundo BH \\ ostium dicit . . . dictum] ait ostium ab obstando dictum per quod ab aliquo arcemur ingressu M || aliquo] aquilo G
COMM. IN VERG-. AEN. YI 38—51. 13 .
obstando dictum7 aditura ab adeundo; per quem ingrediniur. ostia centvm finitus nunierus pro infinito est, lieet possit et rationabiliter dictuni esse: responsa enini Sibyllae in hoc loco plus minus centum sermonum sunt. inveniuntur tamen Apollinis logia et viginti quin- que et trium sermonum: unde melius est finitum pro infinito accipi. 5 44. t totidem voces ac si diceret, et tot sermones.
46. devs ECCE devs vicinitate templi iam adflata est numine: nam furentis verba sunt deum velle ostendere, qui ipsi tantum videtur. sane cauti satis esse debemus; quando plena sit numine et quando deum deponat: de Miseno enim <(14£r> post vaticinationem 10 dictura est.
47. non coloe, vnvs idem Lucanus <V 214) stat numquam facies.
48. comptae comae antehac scilicet: nam propter sacra reso- lutae sunt; ut <(III 37(T> vittasque resolvit sacrati capitis. 15
49. maiorqve videri videbatur; sicut solebat in vaticinantibus apparere numinis praesentia: quod humanis inludebat aspectibus. unde ait cmaiorque videri'; non enim erat re vera.
50. nec mortale sonans alia enim numinum vox est; ut <T 328)- nec vox hominem sonat; item (Y 649) vocisve sonus 20 vel gressus euntis. adflata est nvmine nondum deo plena,; sed adflata vicinitate numinis. qvando siquidem: nam "coniunctio est; non adverbium.
51. cessas in VOTA tardus es ad vota facienda: nam si dixe- ris ccessas in votis'; hoc significat; tardus es dum vota facis. aliud 25
1 aditum . . . ingredimur] cf. Isid. or. XV 7, 1 ; diff. verb. 32 || 12 ad v. 47 cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. X 161
"b
1 obstando C: ostiando F hostiando G ostando A ostando S || per quem AS: per quam F Gr per quod C || scholia ad ostia c. et ad v. 44—47 om. G \\ 2 et possit FG || 4 sermonibus S et Ay ut videtur. (sermonum sunt a) \\ sunt
tin
om. Sl inuenitur S || logia G: lo///gia F logi^ AS (elogiae a) elogia BHM || et ante viginti om. AS || viginti quinque] uixxv H || 5 finitum] infinitum H || 6 et om. CB M || 8 furentis] futurantis H || deum om. H || 10 de Miseno] non BH || uaticinatio H || 12 idem Lucanus ACHM: id est idem lucanus F id
quod
est lucanus ait S (quod add. man. recentior) item lucanus B || 14 antehanc FG ante AS (antehac a) anteac H || 15 ut om. G || uitasque FGC uitesque H || resoluit om. F || sacri B || 16 scholium ad v. 49 om. G || in uaticinatione FC || 17 numinis . . . maiorque videri om. HM (in marg. add. m) || numinis praesen- tia] per numinis praesentiam FC numinis in praesentia m J| humanos illudebat aspectus B || illudebant Am || 19 numinis uox J^G uox luminum H uox numi- num M || 21 scholia ad adflata e. n. et ad qvando et ad v. 51 om. G || 21 non- dum] non FC \\ 22 numine B \\ 23 non adverbium] nec dubium aduerbium F \\ 24 vota] p. que add. C || nam si . . . vota numinibus om. H \\ dixerunt B dixerit vulgo || 25 es om. AS || vota om. ASB || aliud eninl est M
14 SERVn
est ccessas in illani reru9; aliud ccessas in illa re9: tardus es ad faciendam reni et tardus es in facienda re. figurate autem dixit ccessas? circa promittenda vota numinibus.
52. tros' principale pro derivativo; pro cTroius?. ante 5 dehiscent trahit hoc de matris deum templo, quod non inanu; sed
precibus aperiebatur.
53. attonitae stupendae; non stupentis: ergo cattonitae? fa- cientis attonitos, ut cmors pallida?; ctristis seneeta\ ora domvs quia supra <44)> ait unde ruunt totidem voces responsa Si-
10 byllae.
54. per dvra cvcvrrit OSSA tremor religionis est et divinae reverentiae: alibi <III 372) ipse manu multo suspensam nu- mine ducit.
55. pectore AB imo a mentis intimo: nec inmerito; nam illa 15 re divinitas flectitur; quae est nobis cum divinitate communis; id
est sensu.
' 56. PHOEBE QRAVES TROIAE SEMPER MISERATE LABORES se-
cundum Honieruin, qui eum dicit semper Troiae propugnatorem fuisse. et bene ait cmiserate?; quia Troia defendi non potuit: ideo
20 non dixit; qui clefendisti, sed miseratus es.
57. dardana qvi paridis Achilles; a matre tinctus in Stygem paludem; toto corpofe invulnerabilis fuit; excepta parte qua tentus est. qui cum amatam Polyxenam ut in templo acciperet statuisset, insidiis Paridis post simulacrum latentis occisus est: unde fingitur
25 quod tenente Apolline Paris direxerit tela. et bene ait cdirexti^; quasi ad solum vulnerabilem locum. cDardana? autem ideo; ut non adultero, sed genti praestitisse videatur. tela manvsqve vel
21 Achilles e. q. s.] exscr. mythogr. I 36; III 11, 24; Luct. Plac. ad Stat. Ach. I 134. cf. mythogr. II 205 sq.
1 aliud] et aliud ASB \\ 2 faciendum A || autem om. SB || 3 cessa F || circa om. B || 4 pro ante derivativo om. B || diriuatiuo A diriuatitio B duria- tio H \\ pro ante Troius om. FGG || 5 trahit hoc] tractum est M || trahit om. FGG || manus G || 7 stupentes FGB stupemtes G || facientes G \\ 8 senectus FGG || scJiolium ad oea b. om. G \\ 9 totidem . . . reverentiae om. B || 11 et] ut G non FG || 12 manum GASH\\ multo om. B || suspensum A || 14 schol. ad v. 55 om. G\\& om. FC || 15 diuinitatis F \\ 20 qui om. M || ei H est M || 21 in stige palude F in styge palude GG\\ 22 corpore] corde B \\ fuit om. H || tentus] tus G || tentus est] manu matris. unde Statius (Ach. I 269) si te stygos amne seuero armaui totumque utinam add. D, manu matris edidit Stephanus || 23 Polyxenam in templo accipere mythogr. I || statuisset BASHM mythogra-
.d.
phus I et III: sacrificaret FGG\\ 25 tenente S || tenente arcum JD || direxerit] duxerit F duxeris G dixerit A (corr. a) dixererat H || direxti H: directi B
i
direxisti ASMh direxit FG dirext G || 26 ut om. A (supr. vers. add. a) |) 27 adulteros FG || scholium ad tela manvsqve om. G
COMM. IN VERG. AEN. VI 52—62. 15
quia aliud sine alio esse non potest; vel *hoc dicit: et artem per tela, ut nosset quid feriret; et virtutem per manus dedisti; ut eius fata compleret.
58. MAGNAS OBEVNTIA TERRAS TOT MARIA INTRAVI terras cin-
gentia. Oceanus quidem ambit omnes terras: et licet iste per ea 5 maria navigaverit quae terris cinguntur; tamen non dixit inproprie, cum de Oceano ista nascantur.
59. tot maria dicendo cmaria? partem eum maris navigasse signifieat, non totum mare: mare enim elementum est totum; maria vero partes maris, sicut et terrae partes sunt; terra vero totum 10 elementum est. penitvsqve repostas longe remotas; avias.
60. massylvm gentes Massyli sunt Mauri: unde speciem pro genere posuit; nam Aeneas ad Africam venit; cuius partem constat esse Massyliam. mediterranea est pars Mauretaniae: unde a parte totum accipere debemus. praetentaqve syrtibvs arva circuin- 15 fusa: incerta enim sunt illic maria et terrae: unde ait Lucanus <(IX 308)> aequora fracta vadis abruptaque terra profundo.
61. prendimvs quippe fugientem Italiam. '
62. hac troiana tenvs hactenus; hucusque; id est hic sit finis. nam tenus proprie est extrema pars arcus; ut Plautus osten- 20 dit: unde tractum est; ut chactenus? hucusque significet. troiana fortvna a praeiudicio; id est mala; adversa. et dicit iniquum esse; ut Troianam fortunam patiantur in Italia.
9 niare enim . . . elementum] exscr. Isid. diff. verb. 375 || 16 incerta . . terrae] cf. comm. Luc. IX 308 || 20 Plautus] Bacchid. IV 6, 23
, 1 aliud] interdum F || alio] aliud H \\ arcem B || per tela] nosse et add. F nosse add. M || 2 telam H || dedi B || eius] Achillis Masvicius || 3 fata] uota FC \\ compleres F conpleres C \\ 4 terras circumeuntia cingentia F || 5 quidem] enim M \\ ambit quidem B || omnes ambit M \\ 6 nauigauerat H \\ 7 cum] si FG || nascuntur JiCM (corr. m) noscuntur J3"|| 8 partes FGC parte B || 9 non tolum mare om. FGC totum. maria uero . . . avias om. G \\ 10 et hab. C || 1! semotas ASM \\ 12 massyllvm A masilvm ^|| gentes M \\ massylli AS (mas- syli s) massili F masili H || 14 maxiliam F maxillam G maxyliam C mas- syliam massilia AS masiliam H massiliam M || mediterraneum FG mediter- raneam C mediterrenea enim B meditterrena H fortasse mediterranea autem || est pars Mauretaniae om. FGC || mauritaniae a || 15 de//////beamus M (quin- que litterae radendo deletae sunt) || debemus] praesertim cum media longa sit. nam massilia media brevi ciuitas est galliae. unde lucanus (III 360) massiliam delere uacat add. D || scholia ad praetentaqve s. a. et ad prendimvs om. G \\ praetentas C \\ arva om. CH || 16 certa AS (corr. a) || sunt om. A (supr. vers. add. a) \\ illic sunt maria FC illic maria sunt M || ait hab. CM \\ 17 facta ABS || abruptaque F abruotaque H \\ terra om. G || 18 fugientem Italiam] fugientes malitiam AS fugientes militiam H || 19 tenvs . . . troiana om. H || troia A || hactenus om. FG || 20 temus C || 21 ostendit] ita intendi tenus in Bacchid. add. Fabricius \\ troiana fortvna] troiana autem fortuna ideo FG troiana ideo C || 22 didicit S \\ 23 patiamur ex patian C patiuntur H (corr. h) || in italiam A
16 SERVII
63. FAS est parce^e genti quia se victam fatetur.
64. qvibvs obstitit ilivm Ganymedes enim Hebae obfuit; Paris Minervae et Iunoni. quod autem; cum dixerit cdique deaeque oinnes'? dearum tantum reperimus exempla7 non mirum est; cum
5 supra <II 632) dixerimus aQGsvo&rjfaig esse omnes deos. possumus ergo et per unam rem utrumque intellegere; licet dicatur etiam Neptuno obfuisse Troia ex denegatione mercedum. - novimus prae- terea esse morem poeticum, ut duabus pfopositis rebus uni respon- deant, ut navita turu stellis nunieros et nomina fecit Ple-
10 iadas; Hyadas claramque Lycaonis Arcton: nam suppresso numero dixit nomina.
66. praescia ventvri absolutum est; rerum venturarum. da die; ut qui sit da; Tityre; nobis: unde est contra <II 65) accipe nunc Danaum insidias: non enim praestare aliquid po-
15 terat; sed indicare futura, non indebita posco regna meis
fatis deest csi5. est autem eiQ{ibg, id est longissimum hyperbaton: Phoebe et vos dii deaeque; tuque o vates da; id est dic; Latio Teu- cros considere; si non posco regiia meis fatis indebita. *dic9 autem ceonsidere?; id est utrum- possimus considere. et verecunde dictum
20 est cnon posco indebita% cum certum constet esse regna deberi.
68. ekrantesqve deos ut <TII 229> diis sedem exiguam patriis. agitataqve nvmina troiae aut mecum vexata: aut
certe %6ava dicit; id est simulacfa brevia; quae portabantur in lecti-
9 navita] georg. I 137 || 13 da dic] cf. Non. p. 278, 30 M. Doxi. ad Ter. eun. III 1, 11 || qui sit] buc. I 18
1 schol. ad v. 63 om. G || quia] que F || patetur F \\ 2 ganimedis FG gany-
e ' * -
medis G ganimedes ABH || enim om. G || Hebae obfuit] oifuit haebe filia iunon B || Hebae] ebe A hebe G haebe G haebae Jf, om. H || offuit FGM obfuit ex offuit G || 3 Paris om. FG || iunonis A || quod] cur FGG || diique FGABH\\ 4 omnes] om. A, omnis cum FG omnis G \\ repperimus BM rep- periamus FG reperiamus C || 5 aqasvo^iqisig esse] arsenodeles esse F arsinu- tiles esse G aristotelis esse G arsenoteles esse B arsenothelys esse M asse A 8 ase H || 6 intelleiere H || 7 neptunus a neptunum G || offuisse B M || troiae A troie H \\ ex] in M \\ denegata mercede FGC\\ novimus] nouissimus FG \\ 8 respondeat A'S || 9 tum M: tunc FGCASH % B || pliadas ABHM plya- das FC || 10 yadas FM hiadas A sadas H nadas C || claramque . . . arcton om. F || lycaon B lacenis H \\ suppresso] superius pro FG\\ 12 est om. GG || 13 scholia ad da .et non i. p. e. m. f. om. G || unde est om. H \\ contra] aecontra F econtra C || 15 sed] si H\\ 16 hyrmos B irmos A yrmos H hirmos FCMa || hyperbaton] saltus add. C || 17 di C dique M \\ 18 si non . . . possimus con- sidere om. AH \\ fatis] frar B || autem] ut F \\ 19 ad uerecunde H uerecunde autem M \\ dictum est] ait FC, om. AS || 20 non . . . indebita] si non indebita posco M\\ cum . . . deberi] cum certum esset quia debebantur M Ifconstat F \\ 21 dis CM \\ 22 schol. ad agitataqve n. t. om. G || 23 certe om. FC \\ %6ava\ signa ^occvcc F signa |^ana C exoana BASH exona M
COMM. IN VERG. AEN. VI 63—72. 17
cis et ab ipsis mota infundebant yatieinationem : quod fuit apud Aegyptios et Carthaginienses.
69. tvm phoebo et triviae ut solet miscet historiam: nam hoc templum in Palatio ab Augusto factum est. sed quia Augustus cohaeret Iulio, qui ab Aenea ducit originern, vult Augustum paren- 5 tum vota solvisse.
70. festosqve dies de NOMUSE phoebi ludos Apollinares dicit, qui secundum quosdam bello Punico secundo instituti sunt, secun- dum alios tempore Syllano ex responso Marciorum fratrum; quorum extabant, ut Sibyllina; responsa. ' 10
71. TE QVOQVE MAG-NA MANENT NOSTKIS PENETEALIA REGNIS
id est coleris ut numen. cmanent? autem exspectant, cpenetrahV secreta templorum.
72. tvas sortes Sibyllina responsa; quae; ut supra <36> dixi- mus; incertum est cuius Sibyllae fuerint; quamquam Cumanae Ver- 15 gilius dicat; Varro Erythraeae. sed constat regnante Tarquinio quandam mulierem; nomine Amaltheam, obtulisse ei novem libros; in quibus erant fata et remedia Romana; et pro his poposcisse CCC. philippeos; qui aurei tunc pretiosi erant. quae contempta alia die tribus incensis reversa est et tantundem poposcit; item ter- 20
12 penetralia secreta templorum] cf. Isid. orig. XV 4, 4 || 16 constat servabantur] exscr. mythogr. II 88. cf. Gell. I 19
1 et om. H || infundebantur AS || 2 charthaginenses A carthaginenses F
i
carthaginenses C \\ 3 tync C || ut solet om. H || miscit FG miscet ex miscit C || 5 cohaeret . . . Augustum om. M || iulio FCrHas: iulo ASCM || ducebat ori- ginem FGC originem ducit .M|| vult] uult ergo FG || patrum M \\ 6 solvisse] •/• ab aenea uota per se reddere quasi et dignitatis heredem propter stirpem unde descendit add. D || 7 schol. ad v. 70 om. G || dicit hab. C || 8 Punico] honoco H || secundo om. H || 9 syllano libri praeter a, qiii sybillano et H, qui sybillanu exhibet. cf. Macrob. Sat. I 17, 27 fbello enim Punico hi ludi ex libris sibyllinis primum sunt instituti suadente Cornelio Bufo decemviro, qui propterea Sibylla cognominatus est et postea corrupto nomine primus coepit Sylla vocitari\ \\ marcioram ASC: marceorum H martiorum BFM. cf Cic. de div. I 40, 89 || fratrumq. A (q. del. a) || fratrum] quibus sibylla prophetauerat add. JD II 10 ut om. ASH || 11 nostris penetralia reonis om. ACH. ex Beginensi et Floriacensi quos cum Gottingensi exemplari contuli nihil enotavi. Sangallen- sis et Bemensis 167 ab Hageno conlati cum Danielis exemplari nostris pene- tralia regnis exhibente consentiunt. n. p. r. M \\ 12 coleris] coloris A (corr. a) solerps F solers G soleris C || exspectant] in futurum add. D || 1 3 templorum] deorum H || 14 schol. ad v. 72 om. G || soktes] sortes dicit add. B \\ quae ut] de quibus FC || 15 certum B || fuerunt H || cumanam F || 16 erythreae AS erithraeae B erithere H aerytreae M erythream esse F erit hea esse C \\ sed constat] constat autem FC \\ regnante Tarquinio] seruilio tullo regnante tarquinio B seruio tullo regnante tarquinio M || 17 nomine Amaltheam] quae se malteam diceret FC \\ amathemiam H || 18 in quibus . . . Romana] in quibus diceret fata remedia romana FC, nisi quod et romana F || 19 quae] qui A \\ 20 reuersa est . . . tribus incensis om. ABSH\\ incensis] cum sex vulgo addi-
Servii comm. Vol. II. Pasc. I. 2
18 SERVII
tio aliis tribus incensis cum tribus reversa est et accepit quantuni postulaverat, hac ipsa re conimoto rege, quod pretium non mutabat. tunc mulierem siibito non apparuisse. qui libri in templo Apollinis servabantur, nec ipsi tantum, sed et Marciorum et Begoes nyniphae, 5 quae artem scripserat fulguritarum apud Tuscos: unde addidit modo ctuas sortes ^arcanaque fata'. et hoc trahit poeta. Aenean tamen inducit quasi de praesenti dicentem oraculo.
73. lectosqve SACRABO alma vieos quia nisi patricii non fiebant. sciendum sane primo duos librorum fuisse custodes, inde
10 decem, inde quindecim usqiie ad tempora Sullana. postea crevit nunierus, nam et sexaginta fuerunt, sed remansit in his quindecim- virorum vocabulum.
74. foliis tantvm ne carmina manda ut Varro dicit, in foliis palmae interdum notis, interdum scribebat sernionibus, ut
15 diximus supra <1II 444>.
76. ipsa pro ctu'. et posuit pronomen eius personae de qua loquimur, pro illius cum qua loquimur. est autem Graeeum, nam dicunt avtrj sltvs, id est tu dic. finem dedit ore loqvendi hoc est definivit ei; ut ore loqueretur nec in foliis scriberet.
77. nondvm patiens quae nondum posset implere oraculorum sermones: aut cdum' vacat7 et est inpatiens Phoebi.
78. bacchatvr vates bene 'bacchatur3. idem enim est Apollo, qui Liber pater, qui Sol, unde ait Lucanus <T 73> cui numine
20
22 idem enim . . . conventus] cf. comm. Luc. V 74
tur || tantundem Fabricius: tantum CM trecentos F || poposcit] ac denuo con- tempta est add. F \\ tertia M || 1 cum tribus] tantum add. F || accipit A M (accepit a) || 2 poposcerat FG || re om. F || rege commoto M || minuebat FG \\ 4 ipsa G || marciorum AH: martiorum FMSM maritiorum G \\ bygois F bi- gois G beogoes H || 5 fugaritarum S fulgoritarum a. fort. fulguritorum || inde F || 6 et hoc inde trahit M || tamen] tamquam F || 7 inducit om. FG || quamsi G I) 8 quia S || 9 figebant H || fiebant librorum custodes Masvicius || sane] tamen FGG || primum FGG \\ inde decem. . . . vocabulum] et licet accessu temporis usque ad. lx. peruenerint quindecim uirorum in bis remanssisse nomen asylla- nis temporibus quo quindecim eos constat fuisse M || inde decem usque ad tempora Sullana, inde quindecim coni. Burmannus% cf. Marquardt Moem. Staats- verw. III p. 365 || 10 decimi FGr decim G \\ syllana E8 silana H siby]lana F sybillana G sillana AG sibillana a || 11 et hab. G || sexaginta libri. XVI MercMinus annal. phiM. LXXV p. 634. cf. Marquardt Eoem. Staatsverw. [II p. 365 adnot. 12 extr. et p. 398 | 13 schol. ad v. 74 om. FG \\ 14 scribebant G \\ ut supra diximus M || 16 ipsa pro tvm et posuit A || 17 loquitur FGG || pro illius . . . loquimur om. AFGG (illius . . . loquimur supr. vers. add. a || nam] non jHT || 18 aYThernae E aytniug G aYrheine A ayth inh H autrespe M II 19 id est FG || definiit ASM definit H || ei] eius H \\ ne H \\ in om. F \\ 20 pos- sit J^|| 21 vacat] bacchatur F uacchatur G \\ phoebi A || 22 Apollo om. FGG || 23 ait om. G | Lucanus] locam H \\ cui om. H \\ nomine E nomen M
COMM. IN VERG. AEN. VI 73-83. 19
niixto Delpliica Thebanae referunt trieteriea Bacchae: unde in eorum sacris erat Phoebadum Baccharumque conventus.
79. excvssisse devm excuti proprie de equis dicimus: quod ideo traxit? quia Phoebus, id est Sol, equis utitur. et nunc Sibyl- lam quasi equuni, Apollinem quasi equitem inducit et in ea per- 5 manet translatione: *excussisse? ait; ut ^XI 615> excussus Acon- teus; item cfera corda doraans5, quod est equorum primum frenos pati et stimulos, ut <10CT> ea frena furenti concutit et stiniu- los sub pectore vertit Apollo. quod autem dicit cmagnum deum?; non re vera ait? sed retulit ad affectum colentis, ut <(XI 10 785)> summe deum; sancti custos Soractis Apollo: unicuique enim deus quem colit magnus videtur. cexcussisse5 vero Meum' pro cexeutere'; tempus est pro tempore. est autem Attica figura, qua nos uti non convenit, quia hac licenter utuntur poetae.
80. fingitqve premendo componit, ut <(VIII 634> et cor- 15 pora fingere lingua. componit autem ad moderationem certam dicendi: ut enim supra <(III 374)> diximus? omnia quidem vident, sed non omnia indicant sacerdotes.
81. ostia iamqve domvs patvere precibus scilicet. et quae antea ostia erant7 patefacta aditus esse coeperunt. 20
82. fervnt responsa quia ait supra <(53)> ora domus.
83. pelagi defvncte periclis non liberate pelago, sed ma- rinis periculis: nam adhuc navigaturus est; sed sine ullo discrimine. cdefuncte9 autem liberate: nam dicimus functos officio qui officia
24 defuncte autem e. q. s.] cf. Non. p. 287, 3; Isid. orig. IX 4, 20 et XI 2, 36
1 Delphica . . . Bacchae] d. t. r. t. b. C || Delphica Thebanae] telfiga de- bana H || thebana ItASH (thebanae a) || trietherica A trietherico H f Bac- chae] bae H || 2 earum C || sacri G || erat] om. A , erant S || Phoebadum] dum AS paruatum JR, probatum H dum del. et erat probatum in marg. add. a || 3 excutit A || equus FG \\ de equis] fortasse equitem || 4 ideo] inde FGC \\ 5 permanens GM || 6 acontentus AS hacondeus H (h add. m. sec.) || 7 quod est . . . stimulos] quod proprium equorum est et frenos et stimulos pati M || primum JRASHi proprium FGCM \\ 9 suppectore AS \\ 10 sed retulit . . . colentis] sed furentis ad affectum id est colentis FG || retulit] referens C || colendi H\\ 11 custos sancti ABSH || soractes A (corr. a) || Apollo] q. p. coli- mus add. C, quem primi colimus hoc est proprie G || 13 tempore] H- pro cutere add. R || 14 convenit] ut cc6qigto£ ponatur pro iveGrwtog ut yQciips pro yqucpBiv add. D II quia] om. M qui AH (quia a) || hac om. H || 15 schol. ad v. 80 om. G || componit] compit F || corpora] cor H || 16 autem . . . esse coeperunt om. H || certa AS M || 17 ut . . . diximus] diximus enim supra FC \\ 18 sacerdotes] ut supra nec tantum prodere uati quantum scire licet add. D. (supra nec altera manus lucanus scripsit. ut supra de Heleno. et Lucanus (V 176) nec tantum e. q. s. Fabricius. cf. ad Aen. III 379) || 20 ante SM \\ erant] hic distinguen- dum esse scholio ad v. 43 adscripto ostenditur || 21 scliolia ad v. 82 et 83 om. G || quia ut supra ait ora domus patuere FC} nisi quod patuere om. C || 22 maris FC || 23 periculis] periclis A? om. H\ 24 autem om. BH\\ liberate] significat
20 SERVII
debita coniplerunt, unde et honoribus functos. hinc et defunctos •mortuos dicimus, qui compleverunt vitae officia, unde est <(XI 51> et nil iam caelestibus ullis clebentem.
84. sed tebra legitur et cterrae% unum tamen est. in
5 kegna lavini alii ^Latinf legunt, cuius tunc erant. sed quia divina
loquitur, futura praeoccupat; postea enim Lavinium dicetur: licet
possit ad Lavinum, Latini fratrem, referri, qui illic ante regnavit.
86. horrida bella quae contra hospitem cognatumque suscepta sunt, ut Latinus dicturus est <(XII 31> arma impia sumpsi pro-
10 missam eripui.
87. spvmantem sangvine cerno quasi non praedicit, sed videt quod facturus est Turnus; ut <XII 35)> recalent nostro Tiberina fluenta sanguine adhuc.
88. non simois tibi nec xanthvs Tiberis et Nuniicus, in 15 quem cecidit. # dorica castra Graeca. et re vera: nam Turnus
Graecus fuit; ut <(VII 371> et Turno si prima domus repetatur origo; Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae.
89. partvs achilles Turnuni significat. et sic hoc dictum est, ut in bucolicis <(IV 34)> alter erit tum Tiphys et altera
20 quae vehat Argo delectos heroas. et hoc est quod dicit <(100> obscuris vera involvens; nam licet vera sint7 latent: uncle Apollo lo&ag dicitur, id est obliquus.
90. natvs et ipse dea de Venilia; sorore Amatae; ut <(X 76> cui diva Venilia mater. nec debet mirum esse Amatam
25 fuisse mortalem ; cum etiam Turnus ; luturnae frater ; mortalis fuerit: nam haec fuerant divina beneficia. addita ivno inimica.
add. B || functos ex fontos B functus FC defunctos M || 1 compleuerunt M || unde et honoribus fun.ctos FC: unde est honoris functos B unde est in hono- ribus functus ASH unde est et honoribus functis M \\ 3 nihil FC\\ 4 terrae GrC Daniel || terra FGC || tamen om. G \\ schol. ad in r. l. om. G [| 5 erunt A
i
(corr. a) || 6 lauinum C lauinum AH || dicetur . . . Lavinum om. F || dicitur BH || 7 possit ex posset B \\ lauinum M: lauinium ABSC. in Hamburgensi nomen radendo deletum est. cf. ad Aen. 1 2 (p. 8, 26) || 9 promissam eripui genero, arma inpia sumpsi Vergilius || 11 schol. ad v. 87 om. G \\ quasi non . . . videt] quasi non solum praesciat praevideat F (praesciat sed praeuideat Da- niel) || 12 calent B \\ nostro om. FCM n. ASH\\tybeim&Fm tybrina CASHM || 14 sanchvs F xanctvs C xantvs BHM \\ tiberis B: tiberinus reliqui \\ 15 schol. ad dorica c. om. G || 16 domus FQM: domo ABSH || repetatur . . . Mycenae] r. o. i. a. p. m. myscenae C || 17 inacus FM\\ acresiusque F acri- sius B || patris F \\ micenae HM \\ 19 tunc CAHM \\ 20 dilectos FAS (corr. a) || 21 inuelens H || 22 loxias ABSHM laxias FC laxia G || oblicus FGC || 24 mater om. ABH\\ 26 nam haec fuerurit diuina benificia (beneficia G) facta FG nam haec fuerunt diuina omnibus fata C || scholia ad addita i. et ad v. 91 et 93 om. G
COMM. IN VERG. AEN. VI 84-104. 21
est autem verbum Lucilii et antiquorum, ut Plautus additus Ioni Argus.
91. in kebvs egenis per transitum ostendit famem futuram.
93. conivnx itervm hospita naui et Paris ab Helena fuerat susceptus hospitio. chospita? autem more suo dixit. et bene ne 5 aliquid inputetur Aeneae, quasi fatorum hoc esse praedicit.
95. ne cede ne cedas, sed esto audentior quam tua te fortuna permittit. et bene adversa fortunae docet virtute aut vitari aut inminui aut patienter sustineri.
96. via ratio, opportunitas. 10
97. graia pandetvr ab vrbe propter Euandruni, qui eum in Tusciam missurus ad Tarcbontem est.
98. ex adyto locum vaticinationis ostendit. cvmaea sibylla bene addidit propter discretionem.
99. antroqve remvgit quia in antro est; ut <V 150> pul- 15 sati colles clamore resultant.
100. obscvris vera involvens vera et obscura confundens. est autem hypallage, veris obscura inserens.
102. cessit fvror non penitus recessit, sed paulatim coepit inminui: nam est paulo post de Miseni morte dietura, quod non 20 procedit, si nunc numen recessit.
103. non vlla laborvm pro nulla, ut non ullus aratro cessit Jionos.
104. n'on vlla laborvm o virgo co' licet sit naturaliter brevis in Latinis sermonibus, apud Vergilium tamen pro longa 25 habetur, ut hoc loco cvirgo'; item alibi <(841)> quis te magne Cato tacitum, exceptis cego?, ut <(I 46> ast ego quae divum;
1 Lucilii] lib. XIV fragm. XVI ap. Muell. cf. Macrob. Sat. VI 4, 2 || Plautus] Aulul. III 6, 19 sq. || 22 non ullus] georg. I 506 || 24 fo' licet e. q. s.j cf. [Prob.] de ult. syll. p. 220, 16 sqq. K.
1 verbum] uersus F \\ 2 ioni BM: ino F ino C io AS ioui H\\ 4 Paris om. H\\ 5 ne om. FCB || 6 esset AS || 7 audientior G \\ fortuna . . . aduersa om\ A || 8 aduersa fortunae BH: aduersa fortuna S aduersam fortunam FCMs aduersam fortuna G || educet S edocet Ms || aut ante vitari om. C || 9 minui FG || 10 oportunitas ABHM || 11 schol. ad v. 97 et 98 om. G || 12 gratia BH (corr. h)'\\ 12 promissurus H || tarcontem FCM tharconem AS tharcontem H || 13 adito BHM || cymaea A || 14 bene] Cumaea bene -D || discretionem] Bry- thraeae add. Masvicius || 15 est om. ABS \\ 19 schol. ad v. 102 om. G, qui supra vers. 101 haec exhioet aut (leg. ut) eius mentem stimulis foderet quod fit equis ut concutifiant (fort. conciti fiant) et acriorem incitentur in cursum. translatio est de equo ad hominem || 20 est om. FCAS || post] post est AS \\ dictura] dictura est FC || 21 si nunc] sic nec F si nec JDaniel || 22 non ullus] nullus FG || cessit] dignus Vergilius || 24 non vlla laborvm om. FG || o om. A || 25 breue FGC || 26 loco co uirgo AS loco o uirgd M \\ 27 tacitum om. FGC
22 SERVII
cduo"; ut <(XI 285> si duo praeterea; cscio'; ut nunc scio quid sit aruor; et cnescio'; ut nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos. apud alios co' nisi in Graecis nominibus non producitur; quod et nunc sequi debemus. dicunt tamen quidain 5 quod V tunc producitur in nominativo, quando et in genetivo pro- ducta fuerit. quod falsum est: nam et Vergilius produxit cvirgo'; cum cvirgimV faciat, et Lucanus cCato' corripuit; ut <IX 227> nos Cato da veniam; cum cCatonis' faciat. item cIuno? cum pro- ducat Vergilius; Statius tamen corripuit. sane sciendum adlocutio-
10 nem hanc esse suasoriam cum partibus suis: nam honestum est quod dicit se patrem requirere; utile ut ab eo patriae originem discat; necessarium quia iusserat pater; ut-^V 731)> Ditis tamen ante infernas* accede domos; possibile quia ait cquando hic in- ferni ianua regis dicitur' item <(117)> cpotes namque omnia\- si
15 omnia, et hoc. nova mi facies id est species. et sciendum pronomen cmihi? numquam in synaeresin venire; ne incipiat esse blandientis adverbium. et licet quidam huius loci nitantur exemplo, non procedit; vel quia unum est; vel quia potest esse etiam blan- dientis adverbium. cnihiP vero pro metri necessitate cogitur: nam
20 si pars sequens orationis a vocali inchoet; cnihiP dicimus; ut (11 402> heu nihil invitis fas quemquam fidere divis: si autem a consonante inchoet; cniF ponimus; ut Iuvenalis <TV 22)> nil tale expectes: emit sibi. multa videmus. inopinave svkgit no- men est; non participium: nam cinopinata' diceret; quod non pro-
1 nunc] buc. VIII 43 || 2 nescio] buc. III 103
1 duo] et duo FGC || ut si duo om. AS (si duo supr. vers. add. a) \\ 2 nescio ut om. ABS \\ 4c nunc] nos FG || 5 quod . . . producitur] o tunc produci ASM || tunc om. BII || 6 nam om. FGC\\ 7 facit FG || et Lucanus . . . cum Catonis faciat om. S || corripit C || 8 da veniam] adueniam H || item . . . corri- puit] ita et iuno produxit uirgilius statius corripuit FGC || 9 stacius S \\ cor- ripit -M"|| 11 utille G || 12 dictis G dr B || 13 incernas FG || accede] acce F II quia] qui AFG quod C || 14 regis] r. C ditis AHMs dicis S dr regis B || potes] potest AC post FG || si omnia om. FGC \\ 15 etiam lioc FG etiam nocq: C || scholia ad nova m. f., ad inopinave s., ad v. 105 om. G || id est om. A || et sciendum] et sciendum tamen FC\\ 16 mihi pronomen FC\\ sinaeresin BF sineresin H syneresin AM seneresinu C || ueniire F euenire C || 17 nitantur . . . cogitur] nitantur nihil uero pro metri exemplo non procedat uel quia unum est uel quia potest esse etiani blandientis aduerbium nihil uero pro metri necessitate cogitur F \\ 18 unum est] exemplum add. M et exemplaria impressa quibus utor\\ 19 nihil vero] nil uero SM \\ cogitatur H \\ 20 uocale F \\ dicimus] posuit B || 21 fias A || 21 nihil heu M || 22 consonanti FCASM (con- sonante a) || ponimus om. H || 23 expectis F expectus C exsectates B exspectes H || multa videmus om. C \ 24 inopinata] inopinatam F non inopinate AS (corr. a) || diceret] dicuntur C || quocLnon procedit] quod non prouenit ASH (procedit a) quod prouenit uel procedit B
COMM. IN VERG. AEN. VI 104—107. 23
cedit. copinatus' enim venit ab eo quod est copinor'; sed quia cinopinor' non dicinius, ideo nec cinopinatus? facit, sicut et cnocens? participium est; quia invenimus cnoceo? verbum, cinnocens' vero nomen, quia cinnoceo' non dicimus. nullum est enim participium, quod a verbo non trahatur, licet a sui verbi forma non veniat, ut cplacita?: 5 licet cplaceor? non dicamus; tamen placeo invenimus; item cregnata5 ctriumphata?. unde cgaleatus' et ctunicatus? et Hogatus' nomina con- probantur: nullum enim verbum horum originis reperitur.
105. OMNIA PERCEPI ATQVE ANIMO MECVM ANTE PEREGI cper-
cepi5 ante cognovi ab Heleno vel a patre; qui ait <T 730> gens 10 dura atque aspera cultu debellanda tibi Latio est. dicit autem se futura partim audisse, partim mente praecepisse. sed occurrit: si novit omnia; quid consulit numen? sed nosse se dicit omnia quantum ad labores pertinet; et concidit totam petitionem; ut ad illud veniat quo possit patrem videre: nam quod dicit cunum 15 oro'; non solum dicit, sed praecipuum; ut <I 15> unam post- habita coluisse Samo.
106. qvando siquidem. et est coniunctio.
107. ET TENEBROSA PALVS ACHERONTE REFVSO paludem pro
lacu posuit: nam Avernum significat; quem vult nasci de Acherontis 20 aestuariis. cpalus' autem bene iste produxit clus?; quia cpaludis5 facit; quod supra <II 69)> planius diximus: Horatius corripuit; ut sterilisque diu palus aptaque remis. ctenebrosa' autem nigra; per quod altam significat; ut <T 51 6> nigra figit sub nube columbam; id est alta. acheronte refvso Acheron fluvius 25
22 Horatius] a. p. 65 || 25 Acheron fiuvius e. q. s.] exscr. mythogr. III 6, 2
1 venit om. G || 3 nomen quia innoceo om. C || 4 innocio F || dicimus] par- ticipium esse add. FC, inde participium esse non potest Daniel \\ quod] quod et F || a verbo] alierbo F || 5 trahitur F || uerbi sui AS || forma om. B \\ ut om. G || 6 tamen placeo] nam placet FC\ inuenimus] sicut et pransus et coe- natus et titubatus add. Fabricius \\ 7 et ante tunicatus om. G || et togatus hdb. G || conprobabuntur As conprobatur S conprobuntur M || 8 horiginis F originem R, inigini H || repperitur FCJR repepritur H \\ 9 percepi ABS M percepi ex
PRAECEPI C: PRAECEPI F PRECIPI H || ANIMO . . . PEREGl] a. m. Sb. p. C C B,. HL.
a. p. HM || percepi AJRSM percepi ex praecepi C: praecepi FH || 11 atque aspera cultu om. C || Latio est] 1. e. C \\ 12 parti audisse H\\ praecepisse AFH: percepisse ex praecepisse C percepisse JRSMa || 13 novit] nosti G || qui B II consulis (7 || sed hab. C || 14 concidit AFS: concedit BCHM j| 15 patre H \\ 16 solum] solus H solum id M \\ praecipium H || unum posthabita S || 19 schol. ad et t. p. a. r. om. G \\ et om. H at M || tenebroso G || 20 de aestuariis ache- rontis F dea estuariis acherontis G || 21 lus om. G || paludis] palus paludis vulgo || 22 planius ABHM: planus F plenius G paludis S (t planius in marg. s) || ut] et A || 23 sterelisque CHM || tenebroso C || nigro FC || 24 quod om. F || altum FC || figit e& fugit A || 25 columba S || altam F || ad refuso in marg. refundere est proprie contra naturalem cursum fundere retrogrado cursu T || acheron Ma: acheron autem FG acheruns B acherons ASH acheros C
24 SERVII
dicitur inferorum, quasi sine gaudio. sed constat locum esse haud . longe a Bais undique montibus saeptuni, adeo ut nec orientem nec occidentem solem possit aspicere, sed tantum medium. quod autem dicitur ignibus plenus, haec ratio est: omnia vicina illic loca calidis 5 et sulpuratis aquis scatent. sine gaudio autem ideo ille dicitur locus, quod necromantia vel sciomantia? ut dicunt, non nisi ibi poterat fieri: quae sine hominis occisione non fiebant; nam et Aeneas illic occiso Miseno sacra ista conplevit et Vlixes occiso Elpenore. quam- quam fingatur in extrema Oceani parte Vlixes fuisse: quod et ipse
10 Homerus falsum esse ostendit ex qualitate locorum, quae comme- morat; et ex tempore navigationis; dxcit enim eum a Circe unam noctem navigasse et ad locuni venisse, in quo haec sacra perfecit: quod de Oceano non procedit, de Campania manifestissimum est. praeterea a Baio socio eius illic mortuo Baias constat esse nomi-
15 natas. dicitur etiam vidisse Hereulem, ideo quia illic sunt Bauli, locus Herculis dictus quasi Boaulia; quod illic habuit animalia; quae Geryoni detracta ex Hispania adduxerat.
108. iee contingat cut? minus est; ut sit cut ire contingat, ut iter doceas'.
20 109. sacra ostia pandas aut venerabilia aut execranda, sicut
de Tartaro dicturus est <^573)> sacrae panduntur portae.
110. illvm ego per flammas ineritum adprobat patris, ut iustum videatur esse desiderium. seqventia tela ut <1I 734>
ardentes clipeos atque aera micantia cerno.
1 sine om. G || sine gaudio] avsv %aqag add. Fabricius || locum] illnm G || haud] aut FGH hau C || 2 ut om. FG || 3 medium] diem. quod et homerus ipse scribit (Od. XI 14) eWa 8e Ki^EQifov . . . zizaxav devXotGi $QOtoi6iv add. JD || 4 plenius FG || 5 sulpuratis GM : sulphuratis FGABS suphuratis H 6 nethromantia B nechromantia H neque amanthiam FG neqramanthia G sciomanthiam F sciomansiam G sociomanthia . C sciomantiam M \\ utj aut B ibi] illic FGC\\ poterat FGCASM: poterant BHa || 7 fiebant BASM: fiebat FGCH || nam om. C || 8 ulixis FG ulexis C || alphenore FGC || Elpenore] sicuti sequentes homeri uersus testantur licet cecidisse illum fingat homerus et inde mortuum esse (Od. X 552) 'EXnrivmQ ds xig sWs . . . tmv sg %XC^ayia lLa%Qr\v alloc add. JD || 9 parte oceani C || Vlixes] om C, ulixe G \\ et] om. BH, ei AS (del. a) || 10 Homerus om. H \\ qulitate G || 11 et ex tempore M: ex tem- pore ABSH ex tempora C et tempore FG || enim] autem FG enim om. C || a Circe] acirce F acire G acirca vel acirta C circea M circa ABSH\\ unam noctem Bas: una nocte reliqui || 12 naugasse C || locum] haec FG || in quo] in quae FG || peregit FG || 13 manifestum FGC\\ manifestissimum est] ut hisce uersibus in . . . (trium versuum spatium relictum est) testatur idem homerus add. D-\\ 14 eius] enim G \\ abaias A || esse constat FC \\ 15 dicitur] ds G dicit H || sit Ba || bauloe FGAS bauloae C baulio BH baulyae M. fort. BavXoi 16 baulia G. fort. fioavXia. ceterum cf. Serv. ad Aen. VII 662 || 17 gerioni C detracta] sublatu FG || 18 scholia ad v. 108 et 109 om. G || ut sit hah. C 19 doceat F || 20 hostia FCABH\\ exsecranda BCa \\ 21 parte B || 23 esse om. FGC || scholia ad seqventia t. et ad v. 111 om. G || 24 ardens M || clippeos A || adque erenticantia F
COMM. IN VERG. AEN. VI 108-118. 25
111. ex hoste recepi liberavi, ut (I 178> frugesque re- ceptas. cex hoste5 autem plus est; quam si cex hostibus' diceret, ut diximus supra <I 378)>. cex hoste5 enim generaliter dicitur, cex hostibus5 partem ostendit, sicut dicendo ^terram' significamus ele- nientuni, cterras' vero singulas partes, ut Africae, Italiae. 5
112. mevm comitatvs iter non spe salutis, sed mei causa me secutus, ut <(II 704^> cedo equidem nec; nate; tibi comes ire recuso.
113. caeliqve ferebat ut ante morte praeventus sit; quam ferre desierit. et mire inperfecto usus est tempore; ac si diceret 10 cadhuc si viveret; ferret'.
114. viees vltra sortemqve senectae quia senectae sors quies est et otium; sicut pueritiae ludus; amor adulescentiae; ambi- tus iuvenalis aetatis. ergo aliud ferebat pater; quam sors exigebat senectae. 15
116. orans mandata dabat sic dictum est; ut <1 666> sup- plex tua numina posco: maior enini ad impetrandum vis est eum rogare; qui possit iubere. mandata dabat ut <T 735) huc casta Sibylla nigrarum multo pecudum te sanguine ducet.
118. lvcis hecate praefecit avernis Hecate trium potesta- 20 tum numen est: ipsa enim est Luna; Diana; Proserpina. sed solam Proserpinam dicere non potuit propter lucos qui Dianae sunt; item Dianam; quia cAvernis' ait: unde elegit nomen; in quo utrumque constabat. unde Lucanus de Proserpina ait <TI 700) Hecate pars ultima nostrae. 25
10 et mire . . . ferret] cf. Don. ad Ter. Andr. I 1, 11
1 recepi . . . diceret] pro hostibus ut armato milite (cf. Aen. II 20) aut plus est quam si ex hostibus dixisset F \\ 2 autem] aut H || quam si . . . ex hoste om. A || quam si] quasi H || 3 supra diximus M || enim om. FC || 4 do- cendo F \\ elementum significamus F elementum significat C || 6 mecvm H ||
7 me secutus] a me secutus F a me secutus sit G. a et sit delevi. non edidit haec verba Daniel. \\ nec] ut S, om. II || nate] ante C || comes ire] comisere C ||
8 recuso] unde addidit tibi id est tui causa non mei add. D \\ 9 schol. ad v. 113 om. Gr || ut om. H || peruentus H || 10 et mire ferebat inperfecto F || ac si] ut si FC || 11 foret F || ferret] invalidvs valde validus add. Fabricius || 12 quia se- nectae om. G-AS || sors quies om. M \\ 13 ocium A || ambitus . . . senectae om. H |) 14 iuuenilis B iuuenilis ex iuuenalis M || alius G || 16 sic] picut FGCH || dictum] dicturus FGC || ut . . . iubere] eum rogare cui possit iubere (impe- rare B, om. H) ut est (est om. B) supplex tua numina posco. maior enim ad impetrandum (ad pretradu H) uis est iubere ABSH \\ supplec tua F sub plectua G || 18 iuberi M || scholia ad mandata d. et ad v. 118 om. G |J 20 hechate A || praefecit . . . Hecate om. C || averni H || Hecate . . . Proserpina om. H || haecate B echate F hechate AS (propter C potestates superscr. s). Hecate om. M || 21 numen est M: numinis C nomen est ABSF et libri Burmanni. ceterum cf. adnot. crit. ad v. 123 || est enim F, enim om. C || Diana Proserpina] ipsa diana- (dian C) et proserpina FC || 23 Dianam] diana FC || agit H || eligit CAS || 24 constat -M"|| ait om. FC\\2b hechata A haecate BH \\ nostrae-
26 SERVII
119. si potvit manes nititur exemplis quae inferiora sunt per comparationem; ut ipse yideatur iustius velle descendere : nam Or- pheus revocare est conatus uxorem, hic vult tantum patrem videre. Orpheus autem voluit quibusdani carminibus reducere animam con-
5 iugis: quod quia implere non potuit, a poetis fingitur receptam iam coniugem perdidisse dura lege'Plutonis: quod etiam Vergilius osten- dit dicendo carcessere?; quod evocantis est proprie.
120. fidibvsqve canoris bene sonantibus chordis. cfidibus' autem est a nominativo chaec fidis5; ut sit pyrrichius: nam cfides?
10 iambus est.
121. Sl FRATREM POLLVX ALTERNA MORTE REDEMIT ut diximus
supra <II 601>; Helena et Pollux de love nati inmortales fuerunt; nam Castor.Tyndarei filius fuit: cuius mortem suo interitu fraterna pietas redemit. quod ideo fingitur; quia horum stellae ita se habent; 15 ut occidente una oriatur altera. et item exemplum per comparatio- nem: quod quia pium est; se ad frequentiam contulit dicendo citque reditque viam totiens'.
122. qvid thesea durum exemplum; unde nec inmoratus est in eo. dicit autem inferos debere patere pietati; qui patuerunt in-
20 fanda cupienti: nam hic ad rapiendam Proserpinam ierat cum Piri- thoo et illic retentus luit poenas; ut <(617> sedet aeternumque sedebit infelix Theseus.
123. magnvm qvid memorem alciden? melius sic distinguitur; licet quidam legant cquid -Thesea magnum?; ut epitheton ei dent,
25 qui per se non est magnus: nam Herculem etiam sine epitheto magnum intellegimus. sed melius est cmagnumJ dare Herculi; quam
1 nititur exemplis e. q. s.] cf. Macrob. Sat. IV 5, 1 sqq. || 4 Orpheus autem . . . proprie] exscr. mythogr. III 8, 21 || 12 Helena . . . oriatur altera] exscr. Luct. Plac. ad Stat. Ach. I 180
que Hecates pars ultima exemplaria Lucani \\ nostrae om. FG |[ nostrae] post mortem enim illi animae debentur add. M || 1 manes] a. c. o. add. M || 2 iusti- tius FG iustus A (corr. a) || discendere FGG || 4 caniugis A (corr. a) || 5 potue- rit F poterit G || 6 coniungem jff|| platonis FG || 7 uocantis G uocatis H || 8 scholium ad v. 120 om.,G\ finibvsqve coloeis J3 || cordis CH || 9 est autem B || haec om. H \\ fidis] cf. Prisc. III 30 (p. 106, 1 H.) ct VI 57 (p. 242, 4 H.) || pyrricheus G pyrrychius M pyrrhichius H || iam S (nam s) \\ 12 supra diximus M || 13 tyndares G tyndareei G tyridarei A (corr. a) tyndari JR || 14 quia] quod G || stele F || 15 ut] et A (corr. a) || item] iterum M || 16 se] fuisse FGG. videtur in archetypo fuit supra est scriptum fuisse. || 17 totiens] propter stellas inter se orientes et occidentes castoris et pollucis. quod homeri carmen testa- tur in . . . (septem versuum spatio relicto) add. D. cf Od. XI 298 sqq. || 18 scholia ad v. 122 et ad magnvm q. m. a. om. G || durum] utrum G || nec om. H || est om. (7 || 19 patere debere G || pietati om. H || patuerint F || 20 capiendam vulgo || cum Pirithoo om. FG\\ pyritheo AS (corr. a) || 21 sedeat F sedat G \\ aeternumqui F || 22 sedebit ex sedebat F || infelix Theseus om. G \\ 25 nam Her- culem . . , est magnum om. H || sine epitheto] per se FG \\ 26 intellegimus] in-
COMM. 1N YERG. AEN. VI 119-127. 21
sacrilego. et mi genvs ab iove svmmo occurrit tacitae quae-
stioni: lii enim qui deseenderant; a diis ducebant originem.
124. aeasqve tenebat rogabant enim deos ararum ansas tenentes.
125. sate sangvine divvm unde Aeneas desiit; inde haec 5 sumpsit exordium.
126. facilis descensvs averni legitur et cAverno'; id est ad Avernum; sed si *Averni'; inferorum significat et lacum pro inferis ponit.
127. NOCTES ATQVE DIES PATET ATRI IANVA DITIS id est 10
omni tempore homines in fata concedunt. et hoc poetice: nam Lu- cretius <III 978> ex maiore parte et alii integre docent inferorum regna ne posse quidem esse: nam locum ipsorum quem possumus dicere; cum sub terris esse dicantur antipodes? in media vero terra eos esse nec soliditas patitur; nec ksvtqov terrae: quae si in medio 15 mundi est7 tanta eius esse profunditas non potest; ut medio sui habeat inferos; in quibus esse dicitur Tartarus; de quo legitur <(578)> bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras; quan- tus ad aetherium caeli suspectus Olympum. ergo hanc ter- ram in qua vivimus inferos esse voluerunt; quia est omnium circu- 20 lorum infima, planetarum scilicet septem; Saturni; Iovis; Martis, Solis; Veneris, Mercurii; Lunae; et duorum magnorum. hinc est
3 rogabant . . . tenentes] cf. Macrob. Sat. III 2, 7 sqq. || 11 nam Lucretius . . . esse>] exscr. mythogr* III 6, 1 || 14 in media . . . terrae] exscr. Isid. or. IX 2, 133 '
tellegunt ut his magnum alcide (Aen. V 414) ut (leg. et) amphitrioniade (leg. Amphitryoniadae) magno (Aen. VIII 103) F || sed] et F || 1 mihi A || svmo B || tacitae quaestioni hi enim] tacitae quaestioni tamquam sybilla dixerit sed hii F tacite quaestioni tamquam ei sibylla dixerit sed hii G tacite quod mihi enim G || tacito H || 2 hii AS || diseenderunt \F(7 descenderunt G || dis G || origine G ||
in celo in inferno in siluis
originem] hecate trium potestatum nomen habet ipsa enim luna diana proserpina sed solam proserpinam dicere non potuit propter lucos qui dianae sunt add. G. cf. ad v. 118 || 3 schol. ad v. 124 om. FG || tenebant A || rogabant] rogantes B rogabat H || enim om. H || ansas] aras G asas H. cf. Macroo. Sat. III 2, 8 II 4 tenebant JR, || 5 scliol. ad v. 125 et 126 om. G || inde om. S || haec om. JR || exhordium A || 7 facilis . . . sed si om. FG^ 12 et alii integre docent] ab in- tegro docet FGG || 13 regna om. G || ne posse quidem esse scripsi: nec esse quidem esse FG ne esse quidem posse G nec esse quidem posse ABSHM || 14 sub terris] subtris G || in medio uero terrae hos esse FGC || 15 centron
FCHM contron (r*incentron A (n del. a) mcentron -S centrum M || 16 est mundi B. est om. G || profunditas . . . in quibus esse om. H\\ profunditas esse A || medio sui] in medio sui M || 17 habebat iferos C || dicitur esse FG || 19 aethereum F || Olympum] elyinphu G || terram] contram G || 20 inferas G \\ quia] quod A (eo quod a) quot S || omnium om. S || 21 infirma G || septem] vi C || 22 Lunae] lactei circuli et zodiaci add. B || et deorum magnorum FG [| magnorum] horizontis et Zwdiccnov de quibus superius plenius add. D
28 SEEVII
quod habemus <439)> et novies Styx interfusa coercet: nam novem circulis cingitur terra. ergo omnia quae de inferis finguntur, suis locis hic esse eonprobabimus. quod autem dicit cpatet atri ianua Ditis sed revocare gradum superasque evadere ad auras hoc 5 opus hic labor est' aut poetice dictum est aut secundum philoso- phorum altam scientiam; qui deprehenderunt bene viventium animas ad superiores circulos, id est ad originem suam redire: quod dat Lucanus <(IX 13^> Pompeio ut vidit quanta sub nocte iaceret nostra dies: male viventium vero diutius in his permorari corpo-
10 ribus permutatione diversa et esse apud inferos semper.
129. pavci qvos aeqvvs amavit ivppiter tria genera homi- num dicit ad superos posse remeare: quos diligit Iuppiter, hoc est hos quos in ortu benignus siderum aspectus inradiat, Iuvenalis <(VII 194)> distat enim; quae sidera te excipiant modo pri-
15 mos incipientem edere vagitus: quos prudentia sublevat, nam hoc est cquos ardens evexit ad aethera virtus5: item religiosos, quos a diis genitos dicit; consequens enim est ut deorum suboles religio- nibus vacet. *diis? autem cgeniti'; quia corporibus se infundebant potestates supernae, unde heroes procreabantur.
20 131. tenent media omnia silvae causam reddit cur non fa-
cilis sit animarum regressus, quia omnia polluta et inquinata sunt: nam per silvas tenebras et lustra significat, in quibus feritas et libido dominantur.
132. COCYTVSQVE SINV LABENS CIRCVMFLVIT ATRO fluVlUS infe-
25 rorum est, dictus a%h rov KCJKvecv, id est lugere: nam Homerus sic posuit. est autem hic locus vicinus Acheronti, de quo diximus supra:
3 quod autem . . . apud inferos semper] exscr. mythogr. III 6, 20 || 16 item religiosos e. q. s.] cf. Luct. Plac. in Stat. Theb. X 632 || 24 fluvius inferorum . . . lugere] cf. Isid, or. XIV 9, 7 et mythogr. III 6, 2 || 25 Homerus] Od. X 514
1 habem G || stix FCAB || cohercet S M || 2 circulum A (corr. a) || de om. H || 3 hic FGC: hoc ABSH hinc M || conprobabimus BM: conprobauimus FGCAS conprobrauimus H. cf. ad v. 596 || 4 dites F \\ 6 altam] aliam G |j 7 ad ante originem om. G || dat] ait FG\\S ut om. C || 9 diuitius FG dicimus A || permarari B permemori # || 10 permutatione J5T (| esse] est G || 11 scholia ad v. 129 et 131 om. G || pavci ex pavco C || qvos om. C || aeqvos C || 12 hoc] id M || 13 hos om. B || hortu G A (h del a) || siderus F || iuuelalis F || 14 sidera]
u
desidera F || modos F \\ primos om. F \\ 15 uagitos S || prudentia] prudens Da- niel || 17 dis C\\ soboles FBASH\\ 18 dis C \\ 20*reddidit FC\\ 21 coinquinata F inclita AS (corr. a) \\ 23 dominatur FC dominant H || 24 cocytosqve A || 25 ano toy kokygin AB Anio tloy kwky€in H arro tu kokygin M ano toy KAa- nin F arro kaanin G auo ty KaaeiN C. quod FGC haoent ex ano toy KAaieiN ortum esse- apparet. id in archetypo ad aito xov %(o%vevv explicandi causa videtur adscriptum fuisse. ceterum a fletu add. FCG || 26 cheronti G
COMM. IN VERG. AEN. VI 129—134. 29
qui ideo luctuosi esse finguntur, quia; ut exposuimus in primis par- tibus libri <107>; haec sacra morte hominis fiebant.
134. bis stygios innaee lacvs modo et post mortem. quod autem dicit Ovidius Aenean inter deos relatuni, non mirum est: namr ut supra <(IV 654)> diximus, necesse est etiam relatorum inter 5 deos apud inferos esse simulacra, ut Herculis, Liberi patris, Oasto- ris et Pollucis. multi lioc non videntes ad Sibyllam referunt, ut dicat: vis me bis inferos cernere, modo et ccum me lucis Hecate praefecit Avernis', quod est paulo post <564)> dictura. quod si est; non bis haec; sed tertio inferos cernet: nam quandoque etiam ipsa 10 morietur. item hi supra dictam non videntes rationem; dicunt de se Sibyllam dicere: ham si de Aenea dicat; non eum praevidet deum futurum. quod si est; caruit numine et quemadmodum est de Mi- seno vaticinatura? unde referre nos debemus ad id ut dicamus etiam post apotheosin apud inferos remanere simulacra. stygios lacvs 15 Styx palus quaedam apud inferos dicitur; de qua legimus <(324)> di cuius iurare timent et fallere numen: quod secundum fabulas ideo est; quia dicitur Victoria, Stygis filia; bello Gigantum Iovi favisse: pro cuius rei remuneratione Iuppiter tribuit ut dii iurantes per eius matrem non audeant fallere. ratio autem haec est: Styx 20 maerorem significat; unde aitb %ov 6tvyeQ0Vj id est a tristitia Styx
4 Ovidius] metam. XIV 581 sqq. || 16 Styx palns quaedam e. q. s.] exscr. Luct. Plac. adStat. Ach. I 480 (p. 451 Lindenbr.); mythogr. I 178; III 6, 3 || 21 Styx . . . dicta est] exscr. Isid. or. XIV 9, 6
1 ut . . . libri] ut diximus supra M || 2 haec] ac FG || fiebant] faciebant FGC\\ 4 ouidus A oboedius G || est om. G \\ 5 nam om. FG || ut supra etiam diximus ABSM ut diximus supra FGC ut diximus H\\ 6 libiri H\\ 7 Pollu- cis] ut est apud Homerum (Od. XI 601 sqq.) ibv Ss [isx' stgsvorjGa §ir\v . . . %ccl s%si %ccXXL6(pvQov "H$y]v add. JD. ut est apud Homeram (Od. XI 300 sq.) KccGtOQCi &' i7t7t6da^iov %al 7iv% clyci&bv Holvd£v%Ba xovg a^icpco £coovg %ax8%£i cpv6it;oog ata Fabricius \\ 8 cernens FG \\ me cum Vergilius || haecate JRH hechate A aetate FG aechate C || 11 item hi . . . apud inferos remanere simulacra non videntur Servii esse: nihil enim novi profertur, sed explanantur ea quae antecedunt. || item] sed M || his F hii GA \\ 12 de aenea si M |j eum om. B enim H || 13 ad modum . . . ut dicamus etiam om. H || est om. G || 14 nos] non AS\\ 15..post om. FG || simulacrum AS, simulacra om. FGC (in Floriacensi alia manus supplevit) \\ schdlium ad stygios l. om. G || sTYaios lacvs . . . dicitur de qua] Stygios autem lacu. quos dix palus. styt quaedam apud inferos dicitur simulacrum de qua F. (lege Stygios autem lacus quod dixit, Styx palus quaedam apud.inferos dicitur, cle qua) || 16 styxs C \\ quaedam palus B || dicitur] simulacrum add. C \\ 18 stygias F stylis H || bella A (corr. a)
lnbelIo S || 19 fafisse F fuisse C || pro cuius rei remuneratione MD Luct. JPlac. et mythogr. III: pro cuius remuneratione A BSH mythogr. I pro cuius remu- nera F || 20 audent F audiant H || 21 merorem ABSHM maeriorem C || unde om. ABSC Luct. Plac. || ano toy ctyhc4>€poy B duu) tloy CTe^epio H ano toy eTerepoY M ano toy cenrepoc F ano toy CTYrepoc C || tristicia A || stys C
30 SERVIL
dicta est. dii autem laeti sunt semper: unde etiam inmortales, quia acp&aotoi, ocal {laxuQLOt,, hoc est sine morte leati. hi ergo quia maero- rem non sentiunt, iurant per rem suae naturae contrariani, id est tristitiam; quae est aeternitati contraria. ideo iusiurandum per 5 execrationem habent.
135. TARTARA locus inferoruni profundus, de quo Lucanus <VI 748)> ad inferos dicit cuius vos estis superi. insano magno.
136. accipe qvae peragenda pbivs si vis7 inquit, reverti, audi observationis praecepta. et sub imagine fabularum docet rectis-
10 simam vitam, per quam animabus ad superos datur regressus. latet arbore opaca avrevs licet de hoc ramo hi qui de sacris Proserpinae scripsisse dicuntur, quiddam esse mysticum adfirment, publica tamen opinio hoc habet. Orestes post occisum regem Tho- antem in regione Taurica cum sorore Iphigenia, ut supra <II 116>
15 diximus, fugit et Dianae simulacrum inde sublatum haud longe ab Aricia collocavit. in huius templo post mutatum ritum sacrificio- rum fuit arbor quaedam, de qua infringi ramum non licebat. dabatur autem fugitivis potestas, ut si quis exinde ramum potuisset auferre, monomachia cum fugitivo templi sacerdote dimicaret: nam
20 fugitivus illic erat sacerdos ad priscae imaginem fugae. dimicandi autem dabatur facultas quasi ad pristini sacrificii reparationem. nunc ergo istum inde sumpsit colorem. ramus enim necesse erat ut et unius causa esset interitus: unde et statim mortem subiungit Miseni: et ad sacra Proserpinae accedere nisi sublato ramo non
25 poterat. inferos autem subire hoc dicit, sacra celebrare Proserpinae. de reditu autem animae hoc est: novimus Pythagorani Samium vitam humanam divisisse in modum Y litterae, scilicet quod prima
18 dabatur autem . . . reparationem] ef. eomm. Luc. III 86 || 26 novimus Pythagoram e. q. s.] cf. Isid. or. I 3, 7
1 di CM \\ etiam unde 0 || quia om. M || 2 a4>€aptoi km niakapio U a(|>e- aPTOY Kdi MdKapioi R a^oaYToi Kai MdKdPioi M || hoc est . . . beati hab. G || hi] om. GA M, manis F || maerorem] memorem A R (corr. a) || 4 est ante aeter-
nitati om. S || 5 exsecrationem RM exsecrationem S \\ 7 ad feros R || esti F istis R || super R || 8 inquid AF (inquit a) ]\ 9 audio G || observationis . . . per quam om. R\ obseruationes GAS (obseruationis a) || immagine FG || famu- larum G || 10 animis AS (animabus a) || dat M || 11 de] dement R hoc ramo . . . adfirment omittens || hii F || 12 esse] enim B \\AS tamen] de hoc ramo add. FC\\ occissum C\\ 14 ephigenia E iphygenia A yfigenia JP(7||*15 haut FC \\ 17 infriuge F infringere C || 18 autem] enim FC || exinde] inde FC || 19 auferre] aure J3" || figitiuo B |[ 20 ad priscae maginem C a (ad a) priscae imagine (ima-
a
ginem a) A a priscae imgine S ad pristinae imaginem M || dimicanti F \\ 22 istum inde] indestum F inde istum C || enim] erat B || 24 et ad sacra] quia ad sacra F || accedere] aliter accedere FGASM\\ 25 autem om. F \\ 26 hoc est] hoc dicit ASM\\ phitagoram R phytagoram M || 27 vitam om. B
COMM. IN VERG. AEN. VI 135—143. 31
aetas ineerta sit; quippe quae adhuc se nec vitiis nec virtutibus dedit: biviuni auteni y litterae a iuventute incipere, quo tempore homines aut vitia; id est partem sinistram; aut virtutes, id est dexterain partem sequuntur: unde ait Persius (V 35)- traducit trepidas ramosa in compita mentes. ergo per ramum virtutes 5 dicit esse sectandas; qui est y litterae imitatio: quem ideo in silvis dicit latere; quia re vera in huius vitae confusipne et maiore parte vitiorum virtus et integritas latet. alii dicunt ideo ramo aureo in- feros peti; quod divitiis facile mortales intereunt. Tiberianus aurum, quo pretio reserantur limina Ditis. 10
137. lento vimine flexili; ut lenta quibus torno facili superaddita vitis: alias gravi.
138. ivnoni infernae Proserpinae; ut <IV 638> sacra Iovi Stygio. dictvs dicatus.
139. ET OBSCVRIS CLAVDVNT CONVALLIBVS VMBBAE re vera 15
enim nemus Aricinum densum est.
140. sed non ante datvr sive iustis sive iniustis. sic intel- legentes removebimus quaestionem: hinc enim dicit <(409> longo post tempore visum. ex eo enim quod dicit descendisse aliquos; ramum quoque depositum esse significat. tellvris operta se- 20 cunduni eos qui dicunt inferos in medio esse terrarum: quos Iuve- nalis dicit putari esse sub terris; ut <1I 149> esse aliquos manes et subterranea regna.
142. pvlchra quae rapi meruit. svvm sibi carum.
143. non deficit alter ne diceret ab his; qui primo descen- 25 derunt; esse sublatum.
9 Tiberianus] cf. Baehrens uned. lat. Ged. p. 27 et 30 |) 11 lenta] buc. III 38 || 14 dictvs dicatus] cf. Non. p. 280, 15 M.
1 quae om. G || 2 accipere F || 3 aut ante virtutes] ad II \\ uirtutis G uir- tutem JK || 4 dextrani FS destram G || partem om. G \\ secuntur FG || ait om. FGAS || diducit Persius || 5 competa A conpita M || 6 dicit om. ABSH || qui BHM quae AS quod FG\\7 et] ex S \\ parte om. AS (supr. vers. suppl. a) || 8 uixtorum H \\ uirtutis integritas M || latent ASH \\ 9 divitiis] de uitiis A (corr. a) de uiciis S J| tibertianus M \\ 11 ad vers. 137 in marg. quidam acci- piunt ramum pro scientia mistice et aureum pro claritate sapientiae et sic quisque iriferos ingreditur id est secreta scientiae perscrutatur T|| flexibili FGa || facili SMi facilis AJRGG (sed videtur in A s littera ab ipso librario deleta esse) faciles H || 15 cvmvallibvs G || 17 datvs G || sic] et sic M || 18 remouemus M || 19 post] potest H || discendisse FGG || 21 inferos esse in medio AS || quos Iuvenalis . . . regna om. FG. unde iuuenalis et subterranea regna G || inuenalis H || 23 et subterrena nam regna H \\ 24 pvlcra A || rapit C || meruit] a Plutone addidit Fabricius || carum] curam F. aut sibi destinatum add. D \\ 25 dicaret FG diceretur B \\ discenderunt FGG
32 SERVII
144. frondescit in naturam redit. et honeste locutus est dicens: habet frondes sui metalli.
145. alte vestiga ocvlis require omni intentione. kite repertvm carpe crite carpe5; id est cum observatione ; non crite
5 repertum'.
147. Si te fata vocant hoc est; si quem fata vocant facile sequitur.
148. poteris poterit quis. tertiae enim personae signiflcatio- nem ad secundam transtulit et generaliter loquitur: nam ut de
10 Aenea dicat non procedit. si enim dubitat; caret deo nec potest de Miseno vaticinari. dvro ferro et genus esse potest et species.
149. praeterea ac si diceret: est et alia opportunitas descen- dendi ad inferos; id est Proserpinae sacra peragendi. duo autem horum sacrorum genera fuisse dicuntur: unum necromantiae, quod
15 Lucanus exsequitur; et aliud scioinantiae, quod in Homero; quem Vergilius sequitur; lectum est. sed secundum Lucanum in necro- mantia ad levandum cadaver sanguis est neee3sarius; ut <VI 667)> pectora tunc primum ferventi sanguine supplet; in scio- mantia vero; quia umbrae tantum est evocatio; sufficit solus inter-
20 itus: unde Misenus in fluctibus occisus esse inducitur. tibi ideo addidit c tibi % ne camici' posset etiam ad Sibyllam referri.
150. incestat polluit. et incestum est quaecumque pollutio.
151. pendes sollicitus es; ut <1II 372)> ipse manu multo
1 schol. ad v. 144 om. G || rediit FCH || 2 habexis FCM \\ 3 schol. ad
EC BITE R. C. 0m. G || 4 REPTVM S KEPERTV. H \\ CARPE OM. JR H qui pOSt REPERTVM
exhibenb ut carpe uiator iter, nisi quod H ut omittit et uiatur praebet \\ 6 scliol. ad v. 147 post vaticinari (lin. 11) hab. F \\ hoc est . . . sequitur] hunc enim quem fata uocant facile sequitur ASM\\ 7 sequetur FGC\\ 8 schol. ad poteris om. G || aliquis F || 11 esse potest] potest esse GC est M || 12 hac G || est om. M\\ oportunitas A || descendi FG || 13 autem] enim M \\ 14 dicuntur fuisse FG || necromantiae ASG: nichomantiae JR neciomantiae H nechyomantiae M
i
necyamamtiae C || 15 sequitur FGC || et om. FGC || alius FG || scyomantiae
n
EC chiomatiae M || sciomantiae] id est diuinationis per umbras 6%ia enim umbra est et \iavxia uaticinium add. D || quod est in homero FGC \\ 16 lectum est om. FGC\\ lucanum] dictum est add. FG || nychomantia JR necromantiae
i
AS neuomantiae H nechiomantia M necromantia Ga necyomantiae C || 17 eleuandum AS M lauandum B || cadaver] est add. FG || 18 pectore S || tun C tum M\\ furenti G || supplet FC: subplet G supplent BSM subplent H \\ in om. FG || scyomantia FR scitomantia G nicyomantia C seiountia H cnio-
n
matia Jf|| 19 est] esse JR \\ euuocatio G uocatio ABS uacatio H \\ interius B || 20 esse om. FGCAS || schol. ad tibi om. G || 21 addit ABS \\ 22 incestus B incertum H || 23 schol. ad v. 151 om. G || sollicitus es] cum sollicitudine ex- spectas F
COMM. IN VERG. AEN. VI 144—154. 33
suspensuni nuinine ducit. et proprie pendere est desiderare aliqurd audire, ut (IV 79> pendetque iterum narrantis ab ore.
152. sedibvs hvnc refer ante svis apud maiores; ut supra <V 64> dixinius, omnes in suis domibus sepeliebantur, unde ortum est ut lares colerentur in domibus: unde etiam umbras larvas voca- 5 mus a laribus, nam dii penates alii sunt. inde est quod etiam Dido cenotaphium domi fecit marito. ergo aut secundum istum locutus est rnorem, quamvis adhuc Troiani domos non habuerint: aut dicit; refer hunc naturalibus sedibus; id est terrae: nam in aqua perierat. verum tamen illud est; ut intellegamus eam dicere; sepeli eum: 10 nam sepulcrum sedes vocatur: Horatius nulla certior tamen rapacis Orci sede destinata divitem niaxiet erum; Vergilius <VII 3)> et nunc servat honos sedem tuus ossaque nomen. vel *suis% quoniam eiusdem nominis locum habiturus sit. persuadet autem sepulturam; ut possit recentis cadaveris uti anima; ut ait 15 Lucanus <VT712> non in tartareo latitantem poscimus antro adsuetamque diu tenebris; modo luce fugata descendentem animam: primo pallentis hiatu haeret adhuc Orci.
153. piacvla svnto ad expiationem pollutionis; quae fuerat nata morte Miseni. 20
154. SIC demvm acl postremum; hoc est novissime. et haec particula tam apud Vergilium; quam apud omnes idoneos auctores hoc significat; licet in aliis diversa significet. LVCOS stygis et regna invia vivis aspicies Seneca scripsit de situ et de sacris
11 Horatius] carm. II 18, 29 || 24 Seneca] fragm. XII ap. Has. III p. 420. cf. comm. Luc. X 312 et 323, mythogr. III 6, 3
1 suspensum ex suspensus B suspensus AS || dicit F\ disiderare .F || 2 ali- quit G || ore] et Ouidius (ep. I 30) narrantis coniunx pendet ab ore uiri add. D || 3 refert G II 4 omnis FGG || unde. . .domibus om. ABSH\\ unde] et iam unde M || 5 dominibus G || larbas FG\\ 6 a laribus hab. G || di G || alii sunt] absunt H || iude] unde M \\ 7 cenotaphion M cenotofium A (cenota"fium a) || marito om. G\\ 8 troiani adhuc FG || domus GH\\ aut] ut FGC || 9 refere FG refert G || id est om. M ]| in aquam F inquam G || 10 sepeli eum] sepelium H || eum ex eam B || 11 cercior A || 12 sede M: fine reliqui (in A sede superscr. man. rec.) || destinata .. . erum] destina T. a. d. m. e. G || manebit FG || erum B: herum II M iterum AS aeuum FG || uergilius C || 13 serat G seruant H \\ nomen ossaque FG || 15 recenti cadauere B \\ 17 diu] di C || tenebris ex tene- bras B || luce B || fugatam JRjET|| descendem B || 18 animain H \ pallantis A pallenti BH\ aduc FG || orti A (corr. a) || 19 schol. ad v. 153 om. G || piacvla svnto] in Jiis desinit Cassellani qiiaternio h (cf. praef. p. XL VIII) ; secundus in quo commentarms ad. v. 153—359 scriptus erat interiit. || piacvlo B (corr. man. sec.) tiacola H || 20 nata om. AS \\ morte] a morte F || 22 apre omnes A (corr. a) || auctores idoneos FG || 23 diuerse G || scholia ad lvcos s. e. r. i. v. a. et maesto
V. Om. G || LUCAN STIG RECNA. I. U. AfpicieS B LVCOS STYGIO (STYOIOS a) ET REGNA
e. q. s. A lvcos stigis et reona e. q. s. S lvcos stioios et reona e. g. s. H || 24 sineca F sinica H || scribsit F || situ Ubri, ritu vulgo
Servii comm. Vol. II. Easc. I. 3
34 - SERVII
Aegyptioruru. hic dicit circa Syenen; extrernam Aegypti partein; esse locum; quem Philas; hoc est amicas; vocant ideo quod illic est placata ab Aegyptiis Isis; quibus irascebatur quod membra mariti Osiridis non inveniebat, quem frater Typhon occiderat. quae 5 inventa postea cum sepelire vellet; elegit vicinae paludis tutissimum locum; quam transitu coristat esse difficilem; limosa enim est et papyris referta et dlta. ultra lianc est brevis insula; inaccessa ho- minibus; unde Abatos appellata est: Lucanus <(X 323^> hinc Aba- tos; quam nostra vocat veneranda vetustas. haec palus Styx
10 vocatur; quod tristitiam transeuntibus gignit. sane ad illam insu- lam ab his qui sacris inbuti sunt; certis transitur diebus. lectum est etiam quod vicini populi cadavera suorum ad alteram regionem transferunt; sed si quis forte in fluvio pereat nec eius inveniatur cadaver; post centum ei annos ultima persolvuntur. hinc est tractum
15 <(329)> eentum errant annos volitantque haec litora circum.
et regna invia quae contra naturam fiunt non adserunt prae-
iudicium generalitati: unde ait *invia regna9; licet et Hercules alii-
que transierint et sit transiturus Aeneas. sic dictum est et illud
<^425)> evaditque celer ripam inremeabilis undae.
20 156. MAESTO vvltv propter mortem amici et rami inquisitio-
nem. defixvs lvmina defixa lumina habens; per quod tristitia
mentis ostenditur.
157. ingreditvr pro graditur: vacat praepositio; ut <LV 177> ingrediturque solo et caput inter nubila condit.
25 159. paeibvs cveis vestigia pigit aut simili sollicitudine
detentus incedit: aut cfigit vestigia^ id est stat subito; quod cogi- tantes facere consuerunt.
1 dicitur II || s jgnen B syaenen F sienen A 8 siene H syene M || extre- mam Aegypti pattem om. M || extrema H \\ 2 filas BM filias FAH || ideo quia S \\ 4 usiridis H || 6 quam transitu H: quam transitum B quam a tran- situ A S quem transitu F quem ad transitum M || est] paulus add. M \\ 7 pa- piris F || 8 abathos M || abatus F A abathus M || 9 uentustas H \\ paulus B || 12 vicini] uicini hinc F uicinici H || ad alteram regionem Servius suo more pro cin aliam regionem9. || 13 transferat F || quis BMa: qui FASH \\ fluo A (fluuio a) || 14 ei om. H || ultima annos B || ultima om. F || persolvunturj paren- tatur F. persoluuntur officia ASM \\ 15 erant FAH (errant a) || annos om. H || littora BH\\ 16 et regna inuia quod dicit quae e. s. q. F || 17 invia] inuna B || regna om. FM || et hercules aliique ASMi. hercules aliique BH et hercules et alii F || 18 et sic sit F || sic . . . illud] et hoc sic dictum est ut illud F || 20
ad maesto v. om. F\\ inquisitione A (corr. a) inquistone S inquisionem H\\ 21 defixvs lvmina om. A S H \\ defixit B defixvs autem Jf || defixa lumina om. M, in marg. supplevit m || lumina om. B || 23 greditur BH || 24 solo et] solet G || capud F || 25 schol. ad v. 159 om. Gr || 26 detentus] decentes H || subito] ex inprouiso M || cogerantes F
COMM. m VERG. AEN. VI 156—176. 35
160. MVLTA INTER SESE VAEIO SEEMONE SEEEBANT hic pro-
prie dictus est sermo; qui inter utrumque seritur.
163. indigna moete miserabili; non congrua eius meritis: vel propter animae etiam extinctionem elementi contrarietate.
165. maetemqve accendeee cantv hemistichium hoc dicitur 5 addidisse dum recitat.
168. vita spoliavit ad bellum retulit; in quo victis tollun- tur exuviae.
170. NON infeeioea secvtvs ubique Aenean Hectori conparat; ut <(XI 291)> ainbo animis; ambo insignes praestantibus 10 armis.
171. cava dvm peesonat aeqvoea concha aut personare facit: aut hysterologia est; dum per cava aequora sonat.
172. demens inprovidus; qui non consideravit etiam deos in aemulationem posse descendere. 15
173. aemvlvs modo ceiusdem rei studiosus?; alias ciniruicus' invenitur. exceptvm oppressum insidiis: quo sermone ostendit eum tfantae fuisse virtutis; ut ne . a numine quidem nisi insidiis opprimeretur. teiton paenultima accentum habet; nam Tritonis facit: si enim ultima habeat; Tritontis facit; quod non procedit: ut 20 Demophoon; Demophoontis.
175. eego aut quia talis perierat; aut quia sic fuerat inter- emptus.
176. PEAECIPVE pivs aeneas ubique Aenean supra ceteros inducit mortem cuiuslibet dolere; ut (I 221> nunc Amyci casum 25
1 hinc . . ^ seritur] exscr. Isid. or. VI 8, 3; diff. verb. 578 || 16 modo . invenitur] exscr. Isid. or. X 7
1 hic M : hic uel hinc H hinc FGBAS || 2 quiter A (qui inter a) || qui] quid JR || utrumque] duos Fdbricius || seritur] agitur M. et inter utrumque agitur add. D || 3 scholia ad v. 163 — 171 om. G \ vel] om. B, nec H \\ 4 ex- stinctionem F \\ contrarietati F || 5 emithichium B emistichium A emisticum H emystichium M || martemqve . . . recitat] accendeke martem hemistichium id est dimidium uersum hoc dicitur addidisse dum augusto hunc librum recitaret. nam ante hemistichium fecerat dicendo aere ciere uiros q postea in praesentia augusti ex abundantia intell-ectus addidit subito martemque accendere cantu D. cf. Donati vita p. 61 sa. Beiffersch. || 8 exuiuae F || 13 histerologia BAH yste- rologia M \\ est] postposita dictio add. F || sanat F || 14 inprovidus] pro inuidus #|| 15 discendere F \\ 17 quo] quocl G \\ 18 eum] eius G || indiis H\\ 19 schol.
t ad triton om. G || penultiraa F || tritanis F || 20 si enim . . . facit in contextu omissa in margine hab. S || ultima F || habent F || Tritontis] nam (non a) trito-
t nis A trittontis F tritonis S || facit] si enim ultima habeat tritontis facit add. A || 21 Demophoon om. H || Demophoon Demophoontis] demofon fontis F. cf. F. Schoellius de accentu linguae lat. p. 214 || 22 qui talis AS (corr. a) \\ sic om. AS || 24 super H || 25 cuiuslibet mortem FG || dolore GH || ut] et AS (corr. a)
36 SERVII
gemit; iteui <T 869> casuque animum eoncussus amici. hine ei dat circa sepulturam etiam sordida officia; quae in aliis denegat locis. qui enim de pietatis generibus scripserunt primum locum in sepultura esse voluerunt: unde cum pontificibus nefas esset cadaver 5 videre? magis tamen nefas fuerat si visum insepultum relinquerent. genus autem fuerat sepulturae iniectio pulveris: unde est <(365> aut tu mihi terram inice. Horatius non est mora longa; lice- bit iniecto ter pulvere curras.
177. akamqve sepvlcei pyram dicit; quae in modum arae 10 construi lignis solebat: narh et sequitur ccongerere arboribus cae-
loque educere certant'. et arani, quae ante sepulcrum fieri con- suevit, intellegere noh possumus, ut <(III 63)> stant manibus arae; cum nondum facta sit funeratio; quae praecedit sepulcrum. Probus tamen et Donatus de hoc loco requirendum adhuc esse 15 dixerunt.
178. caeloqve edvcere cektant ut hoc faciaht mente per- tractant: nam adhuc ituri ad silvas sunt.
179. itvr ceo? e brevis est; citur9 i longa invenitur. ergo quia hoc verbum breve est in origine et in declinatione fit longum?
20 ideo certa eius natura nec in temporibus nec in participiis inveni- tur: nam cum *itur? longa sit; citurus? brevis invenitur; ut <(680^> superumque in lumen ituras. multi tamen temptant dicentes citur' propter ceo?; quae prima verbi origo est; per diphthongon scribi debere: quod non procedit; quia diphthongos semper longa
25 est; ci? autem et produci potest et corripi. hinc est quod ^fortuitus'
7 Horatius] carm. I 28, 35 || 9 pyrara . . . solebat] exscr. Isid. XX 10, 9
1 item] ita e H \\ amici] lioc praecipit horatius in arte poetica (126) ser- uetur ad imum qualis ab incepto processerit et sibi constet, ut semper pius describatur aeneas add. D || ,2 in om. FGAS \\ 3 pietatis om. AS (in marg. suppl. a) || primum . . . voluerunt] primum locum sepulture esse uolunt JTG. ceterum haec veroa in utroque libro post pontificibus collocata sunt || fortasse primum eius vel ei locum || 4 sepultura S || 5 si visum] se uisum G suusum H || relinquerent insepultum M ]| 6 sepulturae fuerat M || pulveris] a sacerdote sci-A licet add. M\\S te puluere A || curas B || 9 scholia.ad v. 177 sq. om. G || sepvl- chri libri || in modo H || 10 conierere A (corr. a) ||, arboribus . . . intellegere om. II \\ caeloque . . . certant om. F \\ 11 sepulcbrum FASHWI pulcrum B || 13 sepulcbrum MASHM\\ 14 Probus] proquib. B j| Donatus] ceteri commen- tatores F \\ boc om. H || adhuc om. F \\ 16 caelo B \\ ceptant B || 17 nam om. F || siluis A {corr. a) silluas H siluam FM j| 18 eo . . . origine] i longa inuenitur ergo quia boc uerbum breue est itur eo et breuis est in origine FG, nisi quod i om. G \\ 19 in ante declinatione om. G || 20 participibus AS (corr. a) || 21 nam . . . invenitur om. H || 22 in] ad Vergilius || limen FG \\ ituros M || multi tamen e. q. s.] cf. Terentianus 459 sqy. Gled. ars p. 29, 11 K. Tomp. comm. p. 115, 15 K. || dicentis FG || 24 quia . . . est] quia ad dyptongon (dyptongos a) semper longa est A quia ad diptongos semper longo est S \\ 25 et ante produci om. FG || perduci H || et corripi potest B
COMM. IN VERG. AEN. VI 177-190. 37
i et producit et corripit: Iuvenalis <XIII 225> non quasi fortui- tus nec ventorum* rabie, sed iratus cadat in terras et iudicet ignis, contra Horatius nec fortuitum spernere cespi- tem leges sinebant. hic enim nisi i littera longa sit? non stat versus. et hoc protulimus exemplum unius sermonis, ne quis dicat 5 'iturus5 et citur' ideo variam habere naturam propter temporum varietatem: unde melius est, ut diximus, originis considerare ratio- nem. sane 'fortuitus' ab eundo est et a fortuna conpositum.
180. pkocvmbvnt piceae picea secundum Plinium in naturali historia quinta species cedri est: nam cedria dicta est quasi xcuo[ie- 10 vrjg Sovbg vyobv, id est arboris umor ardentis.
183. nec non aeneas bona oeconomia venitur ad ramum.
184. accingitvr aemis instruitur officiis.
186. forte precatvb vacat cforte': et est versus de his qui tibicines vocantur; quibus datur aliquid ad solam metri sustenta- 15 tionem, ut <V 457> nunc dextra nunc ille sinistra: nec enim possumus intellegere eum fortuitu rogasse.
187. si adverbium rogantis et optantis est per se plenum, sicut et co', quamquam neoterici haec iungant et pro uno ponant: Persius <II 10> o si ebulliat patruus; praeclarum funus! 20 et o si.
188. qvando siquidem. et cnimium vere' cum ingenti dixit adfectu; quasi mors praedicta falsa esse debuerit.
190. cvm forte colvmbae auguria aut oblativa sunt, quae non poscuntur; aut inpetrativa; quae optata veniunt. hoc ergo quia 25
3 Horatius] carm. II 15, 17 || 9 in naturali historia] XVI § 38 sqq. || 10 nam cedria . . . ardeiitis] exscr. Isid. or. XVII 7, 33 || 18 adverbium e. q. s.] cf. [Sergii] explan. in Don. p. 510, 10 K. || 24 auguria . . . coitum (v. 193)] exscr. mythogr. III, 11? 14 et 16
1 i et om. H || producitur G produci AS (corr. a) || iuuenelis FG iunalis H || 2 rabie G rabi§ F rabie ex rabies M: rabies BAS rapias H \\ 3 cespite lege B || 4 hinc AS hinc G || i littera BF: litera i litera G litera i ASM littera II || 9 sehol. ad v. 180 om. G || piceae peocymbvnt M \\ 10 nam] nam si B || data A (dicta a) \\ quasi] qua M \\ ceomenes dryos ygron BAS ceomenes ardens quercus dryos «ygron F ceomines drros igron H Kceomenes dios ygyon M || 11 umor AII: humor BSMa humoris F \\ ardetis AS (corr. a) || 12 oechono- mia B economia A oeconomina F oeoeonomina H || uenit B || 13 schol. ad v. 184 om. G || 14 sic fokte G || 15 uocatur FG \\ datur] additur vulgo \\ 16 nuc (nunc a) dextera A || dextra] ingeminans ictus add, G \\ dextra nunc] dixerat inunc H || 17 eum] cum FG || 18 rogantis et om. FGAS\\ 19 sicut et V] ut in quinto (195) quamquam o, sed superent add. Fabricius || 19 quamquam licet vulgo II ineoterici G moderni superscr. m || uno BH: una FGASM | 20 ebuliat BH ebullit AS ebullat FGM\\ 22 pro siquidem G || 23 adfectu effatu Daniel \\ praedicata M \\ 24 schol ad v. 190 om. G || 25 lmpetrita F t
t
inperatiua A (corr. a) inipetraiua H (t superscr. h) inpetratiua M \\ optata] obta F
38 SEftVII
oblativum est; ideo dixit cforte5. bene autem a eolunibis Aeneae datur augurium; et Veneris filio et regi: nam ad reges pertinet eolumbarum augurium, quia numquam solae sunt; sicut nec reges quidem. 5 191. ipsa svb oka perite, ne si longius volarent/ non ad eum
pertinere viderentur: nam moris erat ut captantes auguria certa sibi spatia designarent; quibus volebant videnda ad se pertinere.
193. maternas Veneri eonsecratas; propter fetum frequentem et coitum. 10 194. si QVA via est si est ratio. et iam ex hoc loco esse in-
cipit inpetrativum quod fuerat oblativum. cvbsvmqve per avras ccursuin' vocavit impetum et eundi officium: nam et navium cursum dicimus.
196. ne defice rebvs ne desere in rebus incertis. et bene 15 in silvis invocat matrern, quam iam scit sibi visam esse habitu
venatricis; ut in primo <(314> legimus.
197. sic effatvs proprie effata sunt augurum preces: unde ager post pomeria; ubi captabantur auguria; dicebatur effatus. vestigia pressit quia ad captanda auguria post preces inmobiles
20 vel sedere vel stare consueverant.
198. observans qvae signa ferant servare enim et de caelo et de avibus verbo augurum dieitur. qvo tendere pergant pascentes hinc iam optimum significatur augurium, quod pascebant. nam Eo- mani moris fuit et in comitiis agendis et in bellis gerendis pullaria
25 captare auguria. unde est in Livio quod cum quidam cupidus belli gerendi a tribuno plebis arceretur ne iret; pullos iussit adferri: qui
17 proprie. . . consueuerant] exscr. mythogr. III 11, 15 || 25 in Livio] fragm. 11 ap. Hertz. IV p. 225
2 et Veneris . . . columbarum augurium om. F \\ et ante Veneris] et M || 3 columborum AS (columbarum a) || iugurium B || ne FAS (nec a) || 5 perite om. AS || 6 uideretur FG || 7 spacia A || pertinere] quod spatium totum tem- plum appellatur et extremae partes antica et postica uocabantur add. D \\ 8 fetum FH: foetum BSGM \\ 9 et om. G || 11 inpetritum F imperium G inpetratium A (corr. a) || oblatiuum fuerat M \\ ablatiuum FG. pro estote add. G quae ad 'este duces' pertinent. || scholia ad cvrsvmqve p. a. et ad v. 196 om. G || 14 desere] desse F || 15 inuocabat M \\ quam . . . visam esse] quam iam scit antea se uisam esse F || uisa H || habitu] in habitu B || 16 ut . . . legi- mus om. F \\ 17 augurium FG augurium A || 18 ager FGM: aggeres BASH ||
■^°meria B (po superscr. man. pr. ut videtur) pomaaria ex pomearia M. fort. pomerium || capitabantur G || dicebatur ASM: dicebantur BFGHas || effatus om. G || 19 schol. ad vestigia p. om. G || 21 schol. ad observans q. s. f. edidit Stephanus |j servare] observare JDaniel || 22 ' schol. ad qvo t. p. p. om. FG II 24 fuit et] fuit ut M \\ comiciis A \\ pullularia JET || 25 capitare B captarent M || 26 gerandi B || arceretur] prohiberetur M
COMM. IN VERG. AEN. VI 191-205. 39
cum niissas non ederent fruges, inridens consul augurium ait evel bibant5, et eos praecipitavit in Tiberini: inde navibus victor revertens [ad Africam tendens] in mari cum omnibus quos ducebat extinctus est. ruultf ?pascentes? distingunt, et absolutus est sensus. alii dicunt cpaseentes volando' et referunt ad naturam columbarum, quae exi- 5 lientes pascere consuerunt. alii cvolando' ambulanclo .dicunt: vola enim dicitur media pars pedis sive manus.
199. peodiee prodibant: infinitus pro indicativo.
201. geave olentis male olentis: alibi bene olentis, ut et graviter spirantis copia thymbrae floreat. 10
202. liqvidvmqve pee aeea lapsae non est aeris perpetuum epitheton, sed purum et incorruptum ait Averni comparatione. dicit autem eas alte volasse ad vitandum Averni odorem.
203. svpee aeboee sidvnt secunduni antiquam licentiam.
204. avei avea splendor auri : Horatius tua ne retardet 15 aura rnaritos, id est splendor. hinc et aurum dicitur a splendore, qui est in eo metallo: hinc et aurarii dicti, quorum favor splen- didos reddit.
205. bevmali feigoee viscvm bene 'brumali' addidit: tunc enim maturum est et auri imitatur colorem, nam nova fronde viret. 20 quod; ut ait Plinius in naturali historia <(XVI 247)>? de fimo tur- delarum in certis arboribus nascitur: unde Plautus ipsa sibi avis mortem creat.
6 alii. . .manus] exscr. Isid. or. XII 7, 4 || 9 et graviter] georg. IV 31 || 12 sed purum ait] cf. Non. p. 334, 16 M. || 15 splendor auri . . . reddit] exscr. Isid. or. XVI 18, 1 || Horatius] carm. II 8, 23 || 21 quod . . . creat] cf/ Isid. or. XII, 7, 71
2 praecipitauit eos B || praecipitavit] necaut M || inde nauibus uictor reuer- tens ad africam tendens B H.M , nisi quod victo H, tenens M9 quod ipsum post deletum est. inde nauibus uictor reuertens ad Africam AS (tendens supr. vers. add. a). ad Africam tendens ut ao liomine Servii corrigendi studioso profecta seclusi. in programmate Neobrandenburgensi a. 1871 p. 12 verba hoc modo emendanda videri dixi inde navibus victoriae certus ad Africam tendens || 3 in mari cum omnibus quos ducebat extinctus est BH: cum periit exercitu AS (in mari periit cum exercitu a) in mari cum omni periit exercitu in niari cum omnibus quos ducebat extinctus est M (in mari . . . exercitu post deleia sunt) || 4 et multi A \\ 6 consueuerunt M || 8 schol. ad v. 199 om. G || prodiebant M || infinitiuus HJ\ 9 gravi H || olentes FG || aiibi bene olentis om. FG || et om. FG || 10 graue G || copia om. G || timbre FG tymbrae A ]| flof B florea G \\ 11 schol ad v. 202 om. G || aeris om. F \\ 13 alta H || aeueni F || 14 licentiam super iungit ablativo D \\ 15 splendor auri] odor FG || 16 hinc enim aurum AS || a] ab FG || 17 qui] quid FG || metalla A || aurati Stephanus et Daniel. cf. quae Burmannus h. I. adnotavit || fauore FG || splendidus H || 18 reddidit FGM \\ 19 schol. ad v. 205 om. G || viscvs A || addit H\\ 20 matur am A matu- ram H marcidum Vossianus Burmanni \\ et om. H || imitatur] mutatur H || 21 quod] et quod F || ut ait om. F || plinius ex planius B || 22 sibi] ui F || avis om. AS \\ 23 creat] cacat Burmannus. cf Isid.
40 SERVII
207. teeetis trvncos *teres? est rotundum aliquid cum pro- eeritate, ut incumbens tereti Damon sic coepit olivae. Ho- ratius bracbia et vultum teretesque suras integer laudo.
210. extemplo bene verbo usus est augurum, ut diximus 5 supra <(I 92)>.
211. cvnctantem aliud pendet ex alio: ceunctantem'; quia cavi- dus?, ut ostendat tantam fuisse avellendi eupiditateru, ut nulla ei satisfacere posset celeritas: nam tardantem dicere non possumus eum qui fataliter sequebatur. alii ccunctantem' ad auri naturam
10 referunt, id est mollem; quia paulatim frangitur et lentescit. alii c cunctantem ? gravem dicunt, ut glaebas cunctantes crassaque terga expecta.
212. nec minvs nihilo minus ille deflebatur. interea dum itur acl silvas.
15 213. ingrato tristi, ut gratum laetum aliquid dicimus. alii
cingrato? dicunt gratiam non sentienti.
214. pingvem aut de Graeco transtulit XiTtagav magnam: aut hypallage est, hoc est de pinguibus taedis.
215. frondibvs atris aptis ad funera.
20 216. ante cvpressos constitvvnt cupressus adhibetur ad
funera, vel quod caesa non repullulat, vel quod per eam funestata ostenditur domus, sicut laetam frondes indicant festae. Varro tamen dicit pjras ideo cupresso circumdari propter gravem ustrinae odo- rem; ne eo offendatur populi circumstantis corona; quae tamcliu
25 stabat respondens fletibus praeficae, id est principi planctuum; quamdiu consumpto cadavere et collectis cineribus diceretur novis- simum verbum cilicet% quod ire licet significat: unde est <(231)> dixitque novissima verba.
2 incumbens] buc. VIII 16 || Horatius] carm. II 4, 21 || 11 glaebas] georg. II 236 || 20 cupressus adhibetur e. q. s.] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. IY 460; comm. Luc. III 442 ; mythogr. III 6, 28
1 TERRENTis F torrentis G \\ 2 damon AR damno F \\ 3 bracia F \\ 4 schol. ad v. 210 om. G || 6 cunctantem om. M \\ 7 ut ostendat] ostendit enim FG || 8 posset -ASM: ipossit B H F G || tardantem ex tardentem AS || 10 referunt om. H || quia] qui AS || et] id est vulgo ||" alii . . . expecta om. FG || 11 glebes A 12 excepta A || 13 scholia ad interea et ad v. 213 om. G || 17 aud e greco FG libaran A idepyram B para H lyparan M lipparan FG. e Sangallensi nihil enotavit Hagenus || magnum FG || aut ypallage (ypelage F) figura est FG || 19 scholia ad v. 215 et 216 om. G || 21 funesta AS \\ 22 sicut] sic F || 23 cu- pressu M || 24 eo om. BH \\ 25 praeiicae fletibus F fiectibus praefecae H ||
n
principi planctuum BH: principi plactumu A (n superscr. ipse ut videtur libra- rius) principi plancfcumum S planctuum principi M principi planetum F prin- cipis planctuum vulgo || 26 dicebat M || 27 ilicet . . . verba om. F
COMM. IN VERG. AEN. VI 207-225. 41
218. pars calidos latices Plinius in naturali historia dicit hanc esse causam ut mortui et calida abluantur et per intervalla conclamentur, quod solet plerunique vitalis spiritus exclusus putari et honiines fallere. denique refert quendam superpositum pyrae adhibitis ignibus erectum esse nec potuisse liberari. unde et serva- 5 bantur cadavera septem diebus, et calida abluebantur, et post ulti- mam conclamationem conburebantur: unde traxit Terentius desine, iam conclamatum est. aena vndantia flammis hoc est per flammas: alibi <TII 466)> nec iam se capit unda: volat vapor ater ad auras. 10
219. lavant frigentis et vng-vnt versus Ennii, qui ait Tar- quinii corpus bona femina lavit et unxit.
220. defleta participium ab eo quod est cfieor'; si tamen inveniatur; alias sine verbi origine esse dicemus.
221. pvrpvreas ad imitationem sanguinis, in quo est anima, 15 ut diximus supra <T 79)>: ut <1X 347> purpuream vomit ille animam. velamina nota vel ipsi cara, vel animae: ex notitia enim gignitur caritas, ut hic inter flumina nota.
222. feretro graece dixit, nam latine capulus dicitur a ca- piendo: unde ait Plautus capularis senex; id est capulo vicinus. 20 et ?subiere feretro' ut <TII 161,. VIII 125> subeunt muro.
223. more parentvm propinquioribus enim virilis sexus hoc dabatur officium.
224. facem de fune, ut Varro dicit: unde et funus dictum est. per noctem autem urebantur: unde et permansit ut mortuos faces 25 antecedant.
225. fvso crateres olivo diis superis tantum libabant, in- feris vero sacrificantes etiam vasa in ignem mittebant, unde ait
1 Plinius in naturali historia] cf. VII § 173 sqq. || Plinius e. q. s.] exscr. mythogr. III 6, 27 || 7 Terentius] eun. II 3, 57 || 11 Ennii] ann. v. 156 ap. Vahl. p. 25 || 18 hic] buc. I 51 || 19* graece dixit e. q. s.] exscr. Isid. or. XX 11, 7. cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. VI 55 || 20 Plautus] mil. III 1, 34
1 plenius H || 5 adibitis F \\ signibus G || et rectum G || 6 cadauera] cada G || septem MM VII ASH: octo F VIII G \\ callida E callida aqua M || 7 concurebantur G || terrentius ABH || 8 scholia ad aena v. f., ad v. 219 et 220, ad pvrpvreas om. G \\ aeana A (alterum a del. a) aenea M \\ 9 se iam vulgo || unde jffH 10 auvis B \\ 11 FKiaE^Tis om. B \\ uersus hic ennii F \\ 12 corpus ex corpos M || labit F \\ 14 dicimus B \\ 15 schol. ad pvrpvreas om. G~ || mittationem J3" || 17 uel ipsa circa uel animae A || notieia A \ 19 scliolia ad v. 222 et 223 om. G || 20 placitus F || 21 et] es F, om. B || subiere . . . officium om. F || subire' B \\ 22 propinquoribus A \\ 25 noctem] noc F \\ autem om. AS\ et om, FGAS || 26 antecedant] ancebant G || 27 dii G
42 SERVII
cerateres': quod etiam Statius in Arehemori sepultura commemorat. colivum? autem ab oliva dixit: nam oleum ab olea dicitur.
226. flamma qvievit pyrae ingentis, quia; ut in quarto <(685> diximus, pro qualitate personae pyrae fiebant. sepulcra etiam vel 5 minora vel magna faeiebant.
228. ossaqve lecta aut collecta, aut lecta ideo quia; ut supra <V 95)> diximus, nobiles numquam soli conburebantur, sed cum dilectis equis vel canibus vel famulo.
229. ter socios aut saepius; aut re vera ter: licet enim a 10 funere contraxerint pollutionem; tamen omnis purgatio ad superos
pertinet, unde et ait inparem numerum: aut quia hoc ratio exigit lustrationis. circvmtvlit purgavit. antiquum verbum est. Plau- tus pro larvato te circumferam; id est purgabo: nam lustratio a circumlatione dicta est vel taedae vel sulphuris. luvenalis <1I 15 157)> si qua darentur sulphura cum taedis.
230. spargens quia res aguntur infernae. in secundo <719> Aeneas deos portaturus ait donec me flumine vivo abluero. hic enim erat mos; ut diximus supra. felicis olivae arboris festae. sed moris fuerat ut de lauro fieret. sane dicit Donatus quod
20 hoc propter Augustum mutavit. nam nata erat laurus in Palatio eo die; quo Augustus: unde triumphantes coronari consueverant. propter quam rem noluit laurum dicere ad officium lugubre per- tinere.
231. noVissima verba id est cilicet9: nam cvale' dicebatur post 25 tumuli quoque peracta sollemnia.
l.Statius] Theb. IV 206 sqq. || 12 ctrcvmtvlit purgavit] cf. Non. p. 261, 26 M ]| 16 quia . . . abluero] cf. Macrob. Sat. III 1, 6 sqq.
1 crateres] oliuae add. G || stacius M || arcaemoris U archaemori A arce- moris H || sepulturam B \\ 2 olivum . . . faciebant om. G \\ dicitur] vel drto trjg slcciag 7] sldag add. D || 3 quarto] im ex m S n H || 5 faciebant] fiebant A8M !| 6 aut lecta om. G || ut supra diximus om. FGAS \\ 7 conburebantur] unde Homerus (II. XXIII 241) xol d' alXoi ccvev&sv Sc%azLfj uaCovt' 67ti[ii% LTCTtoi ts ytai avdoeg adcl B || 8 delectis aequis G || famulis FG, fortasse recte \\ 9 aut ante saepius om. FGAS || aut] ait FG || 10 funera G || contraxerit JRM contraxerunt F contraxef G \\ 11 et om. GAS recte, ut videtur \\ ratione FG \\ 12 schol. ad cikcvmtvlit om. G \\ 13 circumferem A \\ 14 vel taedae. . .cum tae- dis om. F || vel om. AS (supr. vers. add. a) || taedae] tuede H. uel uictimae in quibusdam add. D || sulphuris] uel uictimae add. B et Leidensis Burmanni \\ Iuuenalis cuperent lustrari si qua darentur sulphura curn taedis aut si foret humida laurus Fabricius || 16 infernae aguntur FG \\ in secundo vero Aeneas D || 17 portaturos F || 18 felicis ... sane dicit om. FG || 19 sed] si H II sane . . . mutavit] quod hoc propter augustum mutavit ut dicit donatus M \\ 20 nata erat] creuit superscr. a\\ quo natus est augustus a || 21 consuerant ex consueuerant B consuerant A consuerant ex consuerunt S consuauerant H || 22 noluit ex uoluit S || 24 scholia ad v. 231 et ^33 om. & |] 25 cumoli H || so- lemnia H
COMM. IN VERG. AEN. VI 226—244. 43
233. svaqve aema viro ipsi cara sculpsit in saxo: nam supra ea iam legimus concremata. remvmqve tvbamqve quia et bel- lator et remex fuerat. licet possimus etiam solam tubam accipere: remus enim dicitur lorurn, quod continet tubam.
234. monte svb aerio in aerio: nam supra est positus. caerium? 5 autem alii altum dicunt; alii nomen montis antiquum volunt: unde est cqui nunc Misenus ab illo dieitur'.
236. praecepta sibyllae ut <153> duc nigras peeudes, ea prima piacula sunto.
237. spelvnca alta fvit qua ad inferos descendebatur; non 10 ubi fuerat Sibylla vaticinata.
238. scrvpea lapillosa: nam scrupus proprie est lapillus bre- vis, qui incedentibus inpedimento est et pressus sollicitudinem creat: unde etiam scrupulus dictus est. lacv nigko aut alto: aut vere nigro inferorum vicinitate. tvta autem; quia hinc lacu; hinc 15 cingitur silvis. dicit autem locum? quem nunc doliola vocant.
239. volantes volucres: participium pro nomine posuit, ut plurimus Alburnum volitans cui nomen asilo est: licet illic sit etiam altera figura. sane sciendum Lucretium et alios physicos dicere aerem corporeum esse; unde et aves sustinet; sed hunc cedere 20 vapori sulphureo; unde aves in illis locis desertae aere; quo portari solent; concidunt non odore, sed pondere: quod potest esse veri simile; quia altius in eodem loco possunt volare; ut <202> tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae.
241. ad convexa caeli curvitatem. 25
244. invergit vina sacerdos in quarto ait <61> media inter
cornua fundit. et fundere est supina manu libare; quod fit in
sacris supernis; vergere autem est conversa in sinistram partem
manu ita fundere; ut patera convertatur; quod in infernis sacris fit.
12 lapillosa . . . dictus est] cf. Don. ad Ter. Andr. V 4, 37 || 18 plurimus] georg. III 147 || 19 Lucretium] cf. I 265 sqq., VI 738 sqq.
2 quia bellator et remis fuerat F || 3 possumus F || 4 tubam] hoc ex Ho- mero^ imitatus est Vifgilius in Elpenoris sepultura (Od. XII 13) ccvtccq insl vs%Qog ts %aiq %al tsy%scc vskqov, tv^i^ov %svavtsg %ai snl czrjlriv SQvaavxsg itr\la^sv anQOzdxcp xv^cp svrJQsg sqst{iov add. D || 10 schol. ad v. 237 om. G \\ 12 scholia ad v. 238 — 276 om. G || 14 dictus est] unde Terentius (Phorm. V 8, 61) cinieci scrupulum' add. D || lacv . . . vicinitate om. F \\ 15 hinc igitur AS (hinc cingitur a hinc cigitur s) \\ 16 dicit autem . . . iudex tristis et inte- ger (v. 275) /m. F || deliola B. cf. Varro d. I l V 157 Plac. gloss. p. 32 Deuerl || vocant] ^apud Cumas add. D || 18 asillo H asylo BS |) licet etiam illic sit B || 19 alibs aliquos M || 20 et om. H || sustinet . . . unde aves om. H || 21 de- serto aere a deserto ere _HT || 25 at S || 27 et fundere] effundere AS \\ supima vel supinii H \\ quod sit S (fit man. sec.) || 28 conuersi H\\ 29 fit] sit SH
44 SERVII
haee autem pertinent ad victimarum explorationem, ut; si non stu- puerint, aptae probentur.
247. voce vocans non verbis; sed quibusdam rnysticis sonis: nam varie numina invocabantur, quod aperte Lucanus expressit; ut 5 <^VI 688)> latratus habet illa canum gemitusque luporum: quod stridunt ululantque ferae; quod sibilat anguis expri- mit et planctus fractaeque tonitrua nubis: tot rerum vox una fuit. caeloqve ere^oqve potentem hoc est quod ait cHecaten?; ut plenum numen ostenderet.
10 248. Svpponvnt cvltros id est victimas caedunt. fuit autem
verbum sacrorum; in quibus mali ominis verba vitabant. hinc est quod et mactare dicebatur; quod magis augere significat. dieimus autem chic culter? cultri': nam ccultellus' diminutivum est; ccultel- lum^ penitus Latinum non est.
15 249. svccipivnt antique; nam modo csuscipiunt' dicimus.
250. matrii evmenidvm id est Nocti, ut <VII 331> hunc mihi da proprium; virgo sata Npcte; labofem. et Eumenides dicuntur kcctcc ccvtlcpqckjlv, cum sint inmites. mag-naeqve sorori id est Terrae: nam; ut supra <II 251> diximus; nihil est aliud nox
20 nisi umbra terrarum.
251. ense ferit ut eum contra umbras haberet consecratum. hinc est quod ei dicit Sibylla <260> ctuque invade viam vaginaque eripe ferrum?; item <(291> strictamque aciem venientibus of- fert. hoc autem etiam Homferus dicit. ste&ilemqve tibi pro-
25 serpina vaccam deae congruam; numquam enitenti.
252. noctvrnas aras quae tota nocte arderent. inchoat autem perficit. et est verbum saerorum.
10 fuit . . . significat] exscr. mythogr. III 6, 32 || 12 dicimus autem e. q. s.] cf. [Sergii] explan. in Don. p. 542, 19 K. || 19 nihil . . . terrarum] cf. Isid. or. V 31, 3; comm. Luc. IX 695
% probabantur B || 3 sonis om. H \\ 4 nam . ... expressit] nam ut in lucano legimus uarie numina inuocabantur AS || numinam uocabantur H numina euocabantur Masvicius et Burmannus || aperte] apte B (| 5 canis M || 7 tonitua H || nubis AS: nubes BHM || 8 hereboqve BM \\ patentem A (potentem a) potente B || 9 hechaten A || nomen H || 10 fuit] est M, haud scio an recte \\ 11 hominis B A hominis S || uitabantur B uitantur M || 12 mactare M (cf. ad IV 57): macta BASH macte vulgo || significant ASH (porr. a) || significat] Statius (Theb. VII 280) macte animo iuuenis add. D || 13 cultri ex culteri M || cultellum . . . non est om. A, est . . . non est om. M, cultrum penitus latinum non est in marg. m || 15 svccipivnt ex svsciptvnt S M \\ antique] antiqua H antiquum est M || suspiciunt H \\ dicimus] ut supra (I 175) csuccepitque ignem foliis' add. D || 18 cata antifrasin libri || sit A (corr. a) || inmites] sv^isv^g enim beniuolus dicitur add. D (sv^svi]g e coni. posui, in codice spatium relictum est). ano tov svyusvovg add. Fabficius \\ 20 tenebrarum B || 21 haberet ex habet S \\ 23 offerre B offer AS \\ 24 autem om. B || post dicit spatium relictum est in D. avzccQ sya &'cpog o£v sQV66a[isvog naqa [irjQov r\\iy\v add. Fabricius
COMM. IN VERG. AEN. VI 247—264. 45
253. SOLIDA INPONIT TAVRORVM VISCERA FLAMMIS 11011 exta
dicit, sed carnes; nam cviscera' sunt quicquid inter ossa et cutem est: unde etiam visceratio dieitur, ut diximus supra <(I 211)>. ergo per csolida viscera' holocaustum significat, quod detractis extis arae superinponebatur. quae nonnumquam abluta et elixa etiani ipsa red- 5 debantur: unde infert cfundens ardentibus extis'. quamquam alii pro parte totum velint, ut per exta totum animal intellegatur.
255. primi svb lvmina SOLIS- et ortvs atqui haec sacra, ut dicunt; per noctem fiebant. sed locutus est secundum Romanum ritum, quo dies creditur a medio noctis incipere: illo autem loco; 10 quo dicit <^539)- cnox ruit Aenea'? non venit sed finitur significat. quamquam alii dicant sacra haec a medio die incipere et perduci usque ad mediam noctem: quod si est; cde ruit' pbtest venit significare.
257. visaeqve canes vl WiBtel* ita |rd^i{»'>^^lijebatur ad- 15 ventus. ccanes' autem Furia dicit Lucanus ^iicf/St^St/giasque canes in luce superna 4esti#M3p§^rt^^Oa diximus supra <III 209>. cululare? autem et panum et iSfc«qum est.
258. adventante dea ipsa clls&f Proserpina. pkofani qui non estis initiati, Q&infcpoi^ ftifiii&o 20
259. totoqve «BsWtT» *#€#*&:# est, non tantum a spe- lunca, sed ab omni luci Yicinitete discedite.
260. invade vi am ingredere.
262. fvrens deo plena aut certe similis furenti.
264. dii gviBVS impe&ivm est animarvm plenus locus alta 25 sapientia. de qua varie disserunt philoieophi: nam dicunt per alios animas ad inferos duci ut <Pff|&42> hac animas ille evocat Orco pallentes, alias sub Tartara tristia mittit; item per
3 ergo *# # extis} e£k&* jnyr&bgr. lll 6, 32
3 Jffiffi1$^n**$$£L r$?}i0*7ni^us factum add. Fabricius || 4 per om. H \\ viscerjpfj uisceratia $(.$ noPjCJiAistiim H || 5 superinponebantur M \\ numquam ASMsorr. a) | ablu& et ^ln^fMa: abluta elixa B ablutae elixe AS ablutae elwfH tfreddelwrf ^ M p£] ex S || exta] ta B || 15 ostendebat ASH || 17 biwefkd^V/4^^A^^JF II 19 ipsa om. B || scilicet dea proserpina M \\ Md f. 2&% qv-Atyp' :intellegip uerba esse sibyllae caduentante dea', quod his jZscilicei anuaactoA*!*- qoadjfipra dixerit intellexerit ipsam principem inferorum /■^tSites^/M^^^cfeff^e "procul o5. alii ex persona poetae dictum acci- U^toWiitftf .^a^rta^teAa5 distingunt in marg. T || 20 initiati] iniciati B
relictum
; WMrmf'^kfm^ e%ag, tnag Zang alixqog. || 21 est] autem AS (est y^&X£&p¥-&****m et ad (sic) aeneae comites inclamat add. B II 26 dis- >^^.X *.k«t »)pk uocat H |) 28 alios B
46 SERVII
alios transferri, ut <315)> navita sed tristis; per alios purgari, ut (74cOy aliae panduntur inanes suspensae ad ventos; per alios vero ad suiiima revocari, ut <749)> Lethaeum ad fluvium 5 deus evocat agmine rnagno. sciens ergo de deorum imperio varias esse opiniones; prudentissime tenuit generalitatem. ex maiore autem parte Sironem, id est magistrum suum Epicureum sequitur. huius autem sectae homines novimus superficiem rerum tractare, numquam altiora disquirere. vmbraeqve silentes secreta infe- rorum semper silentia: nam hominum unibrae loquuntur. hinc est lOquae sacra silentia norunt. invocat autem summum bonuni? quod in silentio constare manifestum est.
265. et chaos elementorum confusio. invocat autem rerum primordia, quae rn elementorum fuerunt confusione. per Phlege- thonta; inferorum flurium, ignem significat : nam cpkbt, graece, latine
15 ignis est; unde secundum Heranlitum cuncta procreantur. et re vera sine calore nihil nascitur; adeo ut de septentrione dicat sterili non quicquam frigore gignit. LOCA NOCTE silentia late aut hoc est quod supra ait umbraeque silentos', aut vult ostendere, esse partem mundi; in qua perpetuae sunt tenebrae. cum enim
20 probatum sit quod leginHis et minima contentos nocte Bri- tannos; sphaerae exigit ratio ut e contrario sit regio noctibus vacans.
266. SiT mihi fas avdita LOOVi de alta dicturus prudentia miscet poeticam licentiam. sit nvmine vestro concedatur a
25 vestro numine.
267. alta terra et caligine mersas bene iunxit: ex terris enim caligo procre*atur; id est umbra.
268. obscvri sola svb NOCTE aut hypalla e est *sub obscura nocte soli ibant': aut csub sola nocte*, id est nbi nihil aliud est
30 praeter noctem.
269. domos vacvas nostri mundi comparatione simulacra eninl illic sunt, quae inania esse non dubium est. inania regna inanium: per quod ostenditur vacuum.
16 sterili] Luc. IV 108 || 20 et minima] B%aS*i*tai »fc> <&nitylU& e&t. ad h. 1.
3 loetheimi B letheuin H laetheum AM || 4 V^0^?1^ ^'^^^^ rum B || 9 locuntur A || 10 quaej quem AS || 12 elel^^W^ *W«*OiteAfic|| rerum om. H || 13 fuerant M || per Phlegethonta] %wew^*$ftSvth»r!te, M\\ l4.flox libri\\ 16 steliri H \\ 20 et] ac IwmalisW^MWiyifaJt&tyk taniis B brittannos A britannus J5T|| 21 sperae BM^^^^ f^m^ H\\ 27 umbra] obscurior add. M \\ 28 ypallage BJ aliu de prei B || 32 quae sunt M || dubium est] ^ succedit add. Masvicius \\ 33 inaniumq H \\ osteridi
COMM. IN VERG. AEN. VI 265—273. 47
270. inceptam alii Mncertam' legunt; illuc tamen recurrit; nam cincertam? incipienteni; ~id est minorem significat. lvce MALiaNA obscura: nam malignum est proprie angustum, ut <(XI 525> aditusque nialigni; id est minores, obscuri. sane sciendum; lunae; licet minoris; commemoratione ostendere eum; fuisse illic 5 aJiquid lucis: nam aliter omnia, quae dicturus est; videre non poterant.
271. vbi quando: nam non est loci; sed temporis.
272. nox abstvlit atra colorem hoc et videmus et tracta- tur ab Epieureis; rebus tollere noctem colorum varietatem: unde 10 etiam apud inferos omnia nigra esse dicuntur. contra hos Aca- demici una re pugnant: nam squamas piscium dicunt lucere per noctem.
273. vestibvlvm ut Varro dicit, etymologiae non habet pro- prietatem; sed fit pro captu ingenii: nam vestibulum; ut supra 15 <1I 469> diximus? dictum ab eo; quod ianuam vestiat. alii dicunt
a Vesta dictum per inminutionem: nam Vestae limen est consecra- tum. alii dicunt ab eo; quod nullus illic stet; in limine enim solus est transitus: quomodo vesanus dicitur non sanus; sic vestibulum quasi non stabulum. favcibvs orci deum posuit pro loco; ut 20
Iovem dieimus et aerem significamus: Horatius manet sub Iove frigido venator. Orcum autem Plutonem dicit: nec enim per Charonta possumus intellegere inferos dictos; quia minor potestas pro imperio numquam ponitur; sed illa quae tenet imperium. ergo
3 maligna obscura] cf. Non. p. 345, 32; Don. in Ter. hec. I 2, 84 || 9 hoc . . . dicuntur] cf. comm. Luc. IV 80 || 14 ut Varro dicit . . . non stabuluni] cf. Macrob. Sat. VI 8, 14 sqq.; Gell. XVI 5; Isicl. orig. XV 7, 2 || 21 Horatius] carm. I 1, 25
ditur uacua B ostenduntur uacua exemplaria quibus utor praeter Fabricianum et Gottingense quae ostenditur vacuum exhibent. fortasse per quod ostenditur cvacuas'. || 1 incertam] incertam ex inceptam H || 2 incertam af ut videtur, et Fabricius: incertum ASRM incerta B \ \ 3 proprie malignum est M \\ 4 mino- res et obscuri M\\ 5 lucet H\\ 7 poterant ASH: poterat BM || 8 scholium ad v. 271 om. A || 9 hoc . . . colorum om. H \\ et videmus] euidemus B uidemus M || 10 colorum] om. B, colorem A (corr. a) || 11 achademici AB sacademici
h
H academici M \\ 12 una repugnant AS || nam squamae piscium per noctem lucent M || per noctem] quod probatur add. A S. nam squamas piscium lucere per noctem comprobatur Stephanus et JDaniel || 14 aethimologia B ethimologiae A etoemologiae S ethimologiam H ethymologiae M \\ 15 ut om. ASH || 16 uestiat ianuam B || alii dicunt . . . consecratum om. AS \\ 19 transitus est AS\\ quomodo] sed quomodo M \\ uaesanus ASM\\ ad v. 273 uestibulum hoc loco non priorem partem domus infernae dicit sed loca duo demonstrat extra orci fores, id est uestibulum et fauces. ex quibus uestibulum appellat ante ipsam domum orci , f auces uero iter angustum per quod ad uestibulum adiretur. constat ergo uestibulum dici aream quae a uia domum diuidit in marg. T \\ 22 frigide B (corr. man. sec.) || 23 caronta M || 24 tenent H
48 SERVII
alter est Charon: nam Orcus idem est Pluton, ut in Verrinis indicat Cicero dicens ut alter Orcus venisse Hennani et non Proser- pinam, sed ipsam Cererem rapuisse videatur. alibi ait qua Ditem patrem emersisse ab inferis putant. dicimus autem 5 et hic Dis et hic Ditis.
274. LVCTVS ET VLTRICES POSVERE CVBILIA CVRAE ea dicit
esse in aditu inferorum, quae vicina sunt morti; aut quae post mortem creantur; aut quae in morte sunt, ut pallorem. luctus enim post mortem est. cvrae eonscientiae, quae puniunt semper
10 nocentes.
275. tristis severa; quae gignit severitatem. Cicero iudex tristis et integer.
276. malesvada fames quae impellit Jiomines interdnm ad inli- eita. tvrpis egestas quae turpes facit. et quasi harum rerum
15 imagines facit, quas dicit esse apud inferos ideo; quia in quem ista coneurrunt, sit mortalis necesse est: unde deos inmortales dicunt? qui ista non sentiunt quibus mors creatur.
277. terribiles visv formae omnes scilicet quas supra dixit
278. consangvinevs leti sopor secundum Homerum: vel iuxta 20 illud (522y duleis et alta quies placidaeque simillima mortis.
mala mentis GAVDIA generaliter omnium scelerum dicit; ac si diceret cmalae mentis gaudia?: ut cum male fecerunt gaudeant.
279. mortifervmqve adverso in limine bellvm mire f cum omnia
1 in Verrinis] act. II lib. IV 50, 111 || 3 alibi] in Verr. aet. II lib. IV 48, 107 || 6 ea dicit . . . creatur (v. 276)] exscr. roythogr. III 6, 25 || 11 Cicero] in Verr. act. I X 30 || 19 secundum Homerum] cf. Macrob. Sat. V 7, 11
1 alter est ergo M || caronus H caron M || idem est] idem B idem est A, sed em in ras., est supr. vers. a id est S \\ 2 ut Verres alter Orcus venisse Hennani et non Proserpinam asportasse, sed ipsam abripuisse Cererem videre- tur Gicero || uenisset M || aethnam B A aetnam SH ethnam M \\ 3 uidebatur M || qua Ditem patrem ferunt repente cum curru exstitisse Gicero |) qua Ditem]
o
qd item M quia Ditem vulgo || 4 memersisse A S || 5 et hic dis et hic ditis II M: et hic dis huius ditis JR et hic dis et haec ditis AS || 8 creantur] dicit etiam add. M \\ 9 post] per Lion \\ conscientiae] malae conscientiae M \\ 10 no- centes] ut dicit Iuvenalis (XIII 193) quos diri conscia facti mens habet atto- nitos et surdo uerbere caedit occultum quatiente animo tortore flagellum add. D || 11 Cicero . . . integer om. M || 12 integer] consangvinevs leti sopor secundum Homerum sequuntur in MASHM || 13 Mala saada famesque F || 14 tvrpis egestas] egestas autem turpis M || ,15 quia om. AS || 16 incurrunt F concur- rent Stephanus et JDaniel || mortales F || inmortales deos # || 17 qui] quia M || 19 secundum Homerum] qui ait (II. XIV 231) k'v&9 "Titvca £v[iplr}TO %ci6iyvrjTG> SavdcToio add. JD. quae sequuntur in exemplaribus et consanguineus similis nescio unde petita sint. || vel] Sol Daniel \\ 20 placiteque FG || morti libri Ver- giliani || scholia ad mala m. a. et ad v. 279 om. G || 23. cum omnia] fortasse relicua omnia
COMM. IN VERGL AEN. VI 274—284. 49
in vestibitloP bellum vero in limine ipso posuit, quoniam nulla maior est mortis causa quam hellum. et est familiare epitheton.
280. evmenidvm thalami Furiae xmmquam nupserunt: unde thalamos aceipiamus in quibus natae sunt. alii thalamos dieunt, qui facti sunt auctoribus Furiis, in quibus adulteria et caedes ad- 5 miserunt: sed non procedit; quia ait ^terribiles visu formae'. et ut non videatur esse contrarium quia Furias paulo post <(555)> alibi dicit esse: nam possunt hic natae esse; et alibi manere? et alibi officium exercere poenarum.
281. orinem vittis innexa ut <(IX 476^ scissa comam et (1 10 228)> oculos suffusa.
282. in medio aut vestibulo: aut absolutum est? et intellegi- mus lianc esse eburneam portam; per quam exiturus Aeneas est. quae res haec omnia indicat esse simulata, si et ingressus et exitus simulatus est et falsus. 15
283. vlmvs opaca; ingens distinguenda sunt ista propter duo epitheta. et quidam tradunt ideo in ulmo somnia inducta, quod vino gravati vana somnient et ulmus apta sit viti: et ideo apud inferos rem inanem * * * pandit non aperit, sed expandit, id est extendit. et (dicunt) quidam "pandif ab eo, quod est 'aperif venire; nam quod 20 apertum, est latius diffusum: hinc est patulae recubans sub teg- mine fagi. vvlgo temere; passim; catervatim. an 'vulgo ferunf?
284. vana tenere utrum ua&oXov, an quae ex his vana sunt? et duo somniorum genera putantur: unum de caelo, ut (Y 722> visa dehinc caelo facies delapsa parentis Anchisae, quod est verum, 25 aliud ab inferis, quod est vanum. foliisqve svb omnibvs hae- rent .qui de somniis scripserunt dicunt; quo tempore folia de ar- boribus cadunt; vana esse somnia: quod per transitum tetigit. Vana'
21 patulae] buc. I 1 || 27 qui . . . somnia] exscr. mythogr. III 6, 24
1 epitheton] fortasse addendum cmortiferum\ || 4 in quibus] et habitatio- num loca add. FG, quae Daniel omissa et vocula post accipiamus collocavit. fortasse, plenioris commentarii auctor vel habitationum loca post in quibus natae sunt addiderat || 5 auectoribus G autoribus H || cedes FG || 6 quia] qui FG || et om. FG, fortasse recte: nam ut non videatur . . . exercere poenarum videntur post in quibus natae sunt collocanda esse. ceterum et ut non . . . poe- narum om. M, in marg. infer. supplevit m || 7 alibi] abili H || 8 manere] aut in uestibulo manere add. FGM \\ 10 schol. ad v. -281 om. G || ckinem om. F 12 et] aut FG || intellegimus om, FG || 13 per om. G j| 14 quae] duae S omnia haec A || indicant JRASII\\Qt exitus . . . falsus] et exitus falsus est M 17 quidem FG, correxi || in ulmos omnia FG \\ uno G || 18 ulmos FG, correxi viti scripsi: uti FG \\ rem inanem F: rem nane G. post inanem haec fere inter cidisse videntur in ulmo esse || 19 scholia ad pandit et vvlgo om. G || pandit autem zulgo \\ 20 dicunt add. Commelinus || 22 temere] om. F. tenere Ha || 23 catolou F || 25"est om. G || 26 scholium acl foliisqve s. o. h. om. G || 28 ar- bore F
Servii comin. Vol. II. Fasc. I.
GFAMERICA ,tS>''y"\
IBRARY^
50 SERVII
autem ideo, quia ab inferis; nam vera mittunt superi. Homerus %al yccQ t' ovccq b% <diog iativ: somnium de love.
286. centavri in foribvs stabvlant bene 'in foribus', quia ea quae contra naturam possunt creari, statim pereunt. aut ideo in
5 aditu monstra sunt posita, ut propter hoc terribiliora essent inferis.
cstabulant' autem habitant. et usurpative dixit; ut cpopulat? luctat;
nam stabulor dicimus. et bene adlusit, quia ex parte equi sunt.
Centauri autem Ixionis et nubis filii sunt. Ixion enim amatam
Iunonem de stupro interpellavit. illa confessa lovi est; et ex eius 10 voluntate nubem ei in suam formam conversam obtulit, unde ferun-
tur nati esse Centauri. scyllaeqve biformes bene plurali usus
est numero: nam et illa Nisi secundum alios in avem conversa est?
secundum alios in piscem. ergo etiam ipsa biformis fuit; sicut haee
in Siciliae freto. dictum autem est per poetae scientiam vel licen- 15 tiam. quidam pluralem numemm pro singulari positum volunt: nam
quae in avem conversa est nihil terroris habet. harum sane fabulae in
bucolicis <TI 74) plenius narratae sunt.
287. centvmgeminvs briarevs centies duplex: secundum fa- bulas ipse etiam dictus est Aegaeon. qui, ut non nulli tradunt, pro
20 diis adversus Gigantes bella gessit, ut vero alii adfirmant, contra deos pugnavit eo maxime tempore quo inter lovem et Saturnum de caelesti regno certamen fuit: unde eum a Iove fulmine ad inferos tradunt esse trusum. alii dicunt, cum Iuno et Minerva et Neptunus ceterique dii lovem ligare vellent, a Thetide Briareum adhibitum Iovem vinculis
25 exemisse. ac belva lernae hydram dicit, serpentem inmanis
1 Homerus] II. I 63 || 3 bene . . . pereunt] exscr. mythogr. III 6, 25 || 8 Centauri autem . . . Centauri] cf. mythogr. I 162, II 106; Luct. Plac. in Stat. Theb. IV 539 || 20 ut vero . . . pugnavit] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. II 596 || 25 hydram dicit e. q. s.] exscr. mythogr. I 62; II 163; III 13, 4; Isid. or. XI -3, 34 et XII 4, 23. cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. I 384
•2 kai ptaptonap €k aioc 6CTHM B k^it apTon aper dios ecrm H KanaPTON apeKioc M || 4 in] ut G || 5 terribiliores FG, corr:exi || 7 adlusdit FG || equi] qui G || 8 oxionis 6r~|| et nubis om. G || exio FG || enim] autem FG || 9 illa] quod illa B \\ eius] uis G || 10 ei orn. FG || 11 schol. ad scyllaeqve b. om. G |l
12 et om. M || illa] scilla r g. n. superscr. m Scylla filia vulgo \\ uersa H ||
13 ipsa etiam B || 14 est om. JR || licentiam uel scientiam F. vel licentiam edidit Stephanus || 15 namque F \\ 18 ad briarevs in Caroliruhensis marg. inf. homo saec. XII haec adscripsit Briareus unus de filiis terrae. qui potentior ceteris fuit. et diis auxilium contra gigantes tulit. et diis arma suasit. ideo- ' que in celum receptus est. et quia centum uno ictu interfecit. centum manus habuisse dicitur. || centies (cencies A) similis duplex AS \\ ad v. 287 ipse est egeon qui ut nonnulli tradunt ... exemisse in marg. T || 19 Aegaeon] egeon BH aegeon 8 ducentas formas habens add. M || 20 dis T || 23 di T || 24 io- nem lagare FG \\ briarium F || 25 scholia ad ac b. l. et ad v. 288 om. G || ydram BASH || inmanes F
COMM. m VERGL AEN. VI 286—289. 51
magnitudinis, quae fuit in Lerna Argivorum palude; sed latine excetra dicitur, quod uno caeso tria capita excrescebant. cum saepe amputata triplarentur , admoto ab Hercule incendio consumpta narratur, cuius felle Hercules sagittas suas tinxisse dicitur. sed constat hydram locum fuisse evomentem aquas, vastantes vicinam civitatem; in quo 5 uno meatu clauso multi erumpebant: quod Hercules videns loca ipsa exussit et sic aquae clausit meatus; nam hydra ab aqua dicta est. potiiisse autem hoc fieri ille indicat locus, ubi dicit omne per ignem excoquitur vitium atque exudat inutilis umor. et utrum hic distinctio plena sit, an *horrendum stridens' inferioribus 10 iungendum sit? stridere enim bene Chimaerae datur, quae et serpentes habet et flammas.
288. horrendvm stridens pro ^horrende' : adverbium qualitatis deri- vatum in nomen. flammisqve armata chimaera Typhonis et Echidnae fblia, ore leo? postremis partibus draco; media caprea 15 secundum fabulas fuit. re vera autem mons est Giliciae; cuius hodie- que ardet cacumen, iuxta quod sunt leones; media autem pascua sunt, quae capreis abundant; ima vero montis serpentibus plena. hunc Bellerophontes habitabilem fecit; unde Chimaeram dicitur occidisse. 20
289. gorgones hae Gorgones Phorci filiae tres fuerunt in ex- trema Africa circa Atlantem montem; quae omnes unum oculum habebant; quo invicem utebantur. quarum nomina haec fuerunt Stheno; Euryale, Medusa. sed Medusa, erecta favore Neptuni, ausa
8 omne] georg. I 87 || 15 Chimaera ore leo e. q. s.] exscr. mythogr. I 72; II 131; III 15, 5; Isid. or. XI 3, 36 || 21 Gorgones e. q. s.] cf. mythogr. I 130 sq.; II 112 sq.; III 14, 1; Isid. or. XI 3, 29; comm. Luc. IX 626
3 ammoto F || 4 hercule F \\ 5 lacum JBurmannus \\ uomentem AS ueuomen- tem H || aquam F \\ uicinas ciuitates M || ciuitatem om. H || 7 excussit H || et sic . .^ . meatus] quibus sicit clasit meatus F quibus siccis clausit meatus Baniel || idra M ydria H ydra M \\ ab aqua dicta est] aito xov vdarog id est ab aqua dicta est JD \\ 8 ubi dicit om. M || 9 exquoquitur HM \\ exsudat ABH || humor BASF \\ 10 an Baniel: ab F \\ 11 cymaerae F || 13 diriuatum F \\ 14 chimera B M cymaera F \\ tifonis et echine F Titonis et Cheldriae Daniel || 15 chimera ore leo B \\ craprea H capra F || 16 fuit] sunt A (fuit superscr. a), et maxime Homero dicente {II. VI 181) ngoc&s Iscov, om&sv ds Sqcokdv, ^isoarj ds %waiQa add. D \\ seuera F || siciliae F Lyciae Stephanus || 17 iuxta quem F || media . . . sunt] media autem pars huius pascua habet F || 18 habun- dant F || montis ex montes ^S y plena sunt F \\ 19 bellerefons B bellerofontis AH bellerofon M || habitabilem] sui add. BH, quod ex suis videtur corruptum esse || chymaeram B cymaeram F || hae gorgones . . . vincula caudis hab. T || 21 Gorgones om. AHM || fuerunt] fuerant M fuisse dicuntur FGT || in om. FG || 22 africae B || athlantem BAHM\\ omnis FG \\ 23 habebant] habuisse AS || 24 stheno- FG: sthenno ASH stenno BMT \\ enriale BT edryale F edriale G
52 SERVII
est crines suos Minervaejapillis praeferre: qua re indignata dea, crines eius in serpentes vertit eamque excidi a Perseo fecit luminibus orbatam, fecitque ut quisquis caput eius vidisset verteretur in saxum. sed Perseus, lovis et Banaes filius, cum ad eam occidendam volaret, prae se scu- 5 tum ferens speculi candore perlucidum, sicut Minerva monstraverat , in umbra eius vidit caput Gorgonae et ita aversus accedens id amputavit. quod cum ad Polydecten regem pertulisset isque negaret id eius virtute confectum, conspicuum id regi fecit: cuius conspectu ille in saxum mutatus est, quod in Seripho, insula hodieque ostenditur. Serenus tamen 10 dicit poeta Gorgonas puellas fuisse unius pulchritudinis, quas cum vidissent adulescentes, stupore torpebant: unde fingitur, quod si quis eas vidisset, vertebatur in lapidem. sane quidam dicunt versus alios hos a poeta hoc loco relictos, qui ab eius emendatoribus sublati sint Gorgonis in medio portentum inmane Medusae, 15 vipereae circum ora comae, cui sibila torquent
infamesque rigent oculi, mentoque sub imo serpentum extremis nodantur vincula caudis. harpyiaeqve aut iam mortuas intellege, aut secundum Platonem et alios simulacra, licet vivarum, illic fuisse: nam dicunt esse 20 omnium rerum ideas quasdam; id est imagines, ad quarum simili- tudinem procreantur universa. hinc est quod in Statio Amphiaraus Plutoni dicit omnibus finitor rerum esse videris; mihi vero et sator. harum autem simulacra bene apud inferos sunt; quae es.se dicuntur et furiae. tricorporis vmbrae EryTi et Geryonis.
21 in Statio] Theb. VIII 91
1 crines eius in serpentes uertit T (cf comm. Luc. IX 626 p. 306, 24 V.): erines quam in serpentes uertit FG crines quibus amatori maxime placuerat i. s. v. Daniel \\ 3 quisq: F quisque Baniel || capud JP ||*4 prae se] presse FG II 5 ferens] fereos G \\ candorem F \\ sicutl sic G || sicut . . . monstraveratl quod ei minerua dederat T || 6 capud F\\ gorgone FGT || auersus T: uevms FG \\ 1 dio "
7 poiydioten F poii///ten G poiydotem T, correxit Masvicius |j hisque FG II
8 eonfectum] non factum T \\ conspicuum . . . ostenditur] id regi ostendit quod in serifo insula hodieque monstratur T || ficit G || cuius spectu G || 9 Serenus tamen -. . . vertebatur in lapidem om. T || 10 poeta dicit AM. (transposuit a) poeta om. H\\ gorganas G \\ 11 figitur A (corr. a) fingetur G || 13 hos om. T II 14 gorgones FGT || 15 uipereae T: uipera ee F uipera G || hora G || sibila T: sibylla F sybilla 6r || 16 infamaeque T [| mentoque ex meritoque (ut videtur) T: meritoque FG || 18 harpyiabqve aut iam mortuas . . . ut diximus ducit om. G || arpyaeqve BH aepyasqve AS arpyiaeqve arpiasque M\\ ut iam E || mortuas] occisas M || intellegimus F || platimem H \\ 19 fuisse] omnium rerum add. AS M || 20 idaeas HMF || 21 quod in Statio . . . harum om. H || in om. F || stadio R || anfioraus F damas B thiodamas ^AS ..damas M (duarum Utterarum spa- tio relicto). haud scio an Servius Thiodamas scripserit, ut ah eo qui pleniorem commentarium composuit ipsius grammatici error sublatus sit. || 22 rerum] ore 12 || esse om. A || 23 qr^e] quia F \\ 24 eryli et ASMF eryli licet B erilicet H. cf. BibbecJcii adnot. ad VIII 563 et Serv. ad VIII 564, ubi erilum libri praeter
COMM. IN VERGL AEN. VI 291-302. 53
291. offert non ad feriendum; sed ad repellendas umbras: unde et coffert' dixit. saeerdos autem ferire prohibet.
295. TARTAREI QVAE FERT ACHERONTIS AD VNDAS Sequitur
illud Pythagoricum, dicens tenuisse eos viam post errorem silvarum, quae vel ad vitia vel ad virtutes; ut diximus <136>; ducit. tar- 5 tarei ACHERontis Acheronta vult quasi de imo nasci Tartaro; huius aestuaria Stygeni creare; de Styge autem nasci Cocyton. et haec est mythologia: nam physiologia hoc habet; quia qui caret gaudio sine dubio tristis est. tristitia autem vicina luctui est; qui procreatur ex morte: unde haec esse apud inferos dicit. 10
297. cocyto ervctat harenam in Cocytum: scilicet per Stygem.
298. has horrendvs aqvas propter tria flumina. portitor proprie portitor est qui portat; abusive etiam qui portatur portitor dicitur; sicut vector.
299. terribili sqvalore id est terribilis squaloris. charon 15 xara avtitpQaGiv quasi a%aiQwv.
300. canities incvlta iacet veteres enim non solum comam ornabant; sed etiam barbam; ut non nullas videmus statuas. ideo dixit cinculta mento canities\ stant horrent. et est polysemus sermo, ut diximus <I 646>. 20
302. svbigit subagit; sursum agit, regit. et est polysemus
6 Acheronta . . . ex morte] exscr. mythogr. III 6, 2 II 21 svbigit subagit e. q. s.] cf. Non. p. 400, 26 M.
Hamburgensem, qui ycerilum exhibet. "Eqvlog lo. Lyd. de mens. I 8 || gerionis libri. Geriones tres reges simillimi fuerunt in hispania, quibus abstulit her-
o
cules armenta. Moventes autem ab hoc in hercuiem bellum interfecti sunt ab eo. quornm similes fuerunt umbrae add. B: quae edidit Masvicius cf lustin XLIV 4, 14 sqq. || 1 repellandas F repellendas ex repellandas M \\ 3 tabtabei ... ducit om. F || qvae pbbt taktarei A || 4 phytagoricum M pythagoraicum Ab {corr. s) pytagoracum H pytagorioum M \\ post erroreml posteriorem B II 5 ut diximus^ om. M\\ duxit, H || 6 Acheronta om. G || nasci Tartarol nascitur tora i nasci turtora G || 7, cochytum B cocython M || 8 aethymologia B
aethimologia AS etimologia H mithologia 'FM cf. mythogr. II physoloffia B phisiologia AH fisiologia M filio sosia G || 11 scholia ad v. 297 et ad ha?h. a.
om. G || cocyto 8 cocito H \\ per ex pro B || 13 alterum portitor om. G II 14 sxcut vector] qm significat uehentenr et qui uehitur. Lucanus (V 580) ruema haec est sola timoris uectorem non esse tuum\ sic et alumnus et hospes significant add. B || 15 sqvalori M \\ sqaaloribus G || seliol. ad charon om. G || 16 a%uiqmv Damel in margine Beginensis: acheron BASMF acharon H || 19 scholia ad stant et ad v. 302 om. G || polysemus sermo] polisemus hoc est multiplicatio sermonum F polysemos omisso sermo AS polysemus sermo hoc est multiplicatio sermonum Stephamis || 20 ut diximus supra M || 21 svbiit A (corr. a) || subagit] om. B, subait H || sursum agit edidit Stephanus II reeitl recit H id est regit F || polysemos A " s J
54 SERVII
sermo: nam et cacuit5 significat, ut <(VII 627> subiguntque in cote secures, et compellit, ut <(567)> subigitque fateri. velisqve ministrat aut per vela, et est septimus: aut cvelis ob- sequitur', et est datiyus. 5 303. ferrvginea nigra, tristi: nam lugubrem esse nunc colo-
rem ipse ostendit dicens cum caput obscura nitidum* ferrugine texit. CORPORA cvmba omne quod potest videri, corpus dicitur: unde paulo post discretionem fecit dicens <(391)> corpora viva nefas Stygia vectare carina.
10 304. iam senior aut pro positivo posuit? id est senex: aut, ut
diximus <(V 409)>; csenior' est virens senex, ut ciunior? intra iuve- nem est: quam rem a Varrone tractatam confirmat et Plinius. CRVDA deo viridisqve senectvs ro aixiov: ideo cruda et viridis, quia in deo. et bene *viridis% ne contemneretur.
15 309. avtvmni frigore primo extremitatem vult ostendere,
quod ait Iuvenalis <(IV 56> iam letifero cedente pruinis au- tumno: nam prima eius pars fervet, ut totoque autumni incan- duit aestu. sane sciendum, secundum Plinium folia autumnali tempore ideq cadere, quia omnis tunc in arboribus umor aestatis
20 calore invenitur exhaustus. ergo ccadunt?? non quia tunc siccari incipiunt, sed quia tunc eis iam deest umor.
311. clomerantvr aves bene rebus volitantibus animas com- paravit, quae et ipsae volant.
312. inmittit apricis quasi atSQ cpQixrjg, id est sine frigore, 25 ut diximus supra <(V 128)>: unde non nulli et Africam dictam volunt.
5 febkvginea nigra] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. I 600 || 6 cuni] georg. I 467 || .17 totoque] georg. III 479 || 18 Plinium] nat. hist. XVI § 82 sqq. || 25 unde . . . volunt] exscr. Isid. or. XIV 5, 2
1 et hab. M \\ significat ut] inteilegimus alibi & || 2 et . . . fateri om. M \\
3 et] ut a || in VII. A mVIIm° 8 || 6^capud F apud G |[ obscurat G || ferru- ginem Jff|| 7 schol. ad cokpoka c. om. G || cvmba MASM || 10 aut comparativum pro positivo posuit Masvicius || 11 dicimus FG || iuuenior FG || intra iuuenem cutem est FG intra iuuentutem est coni. Hagenus.- in archetypo tutem supra em videtur scriptum fuisse || 12 a om. G || tractat JR tractam H tracitata FG || confirmat et Plinius om. F , et Plinius . . . viridis om. G || et] etiam vulgo || plinius ex plenius S || 13 sed crvda A || to a€tion H To aetion A to uoTion S ro aerton H toetion M to aeotion F || 14 ne contemneretur huc transposui 15 extremitatem] et estremitatem ne contempneretur FG || 17 eius prima M autumpno F || autumni ... aestu] autum huncalui eastu H || incaluit A
n
incaduit M || 18 aestus FG || plunium G || folio F || 22 scholium ad v. 311 om. G || 24 quasi ex quasa M \\ ater frices FG: ate frices AS ate fricis H africis Ma. spatium relictum est in JReginensi quod cnto <pqi%cl$ scribens explevit Daniel. ava q)Qi%ovg Stephanus et Baniel avsv cpqfaovg Masvicius primus || 25 ut dixi- mus supra om. A || aficam FG
COMM. IN VERG. AEN. VI 303-324. 55
313. primi transmittere figura Graeca est: ut primi tran- sirent.
315. teistis asper, inmiserabilis, severus.
317. aeneas ordo est: Aeneas ait, dic? o virgo: cetera per parenthesin dicta sunt; id est per suppositionem. 5
319. qvo discrimine qua differentia. ripas hae linqvvnt repulsae scilieet, non transeuntes.
320. vada livida nigra. et clividum' invidum non nisi apud neotericos invenimus: Lucanus <I 288> livor edax tibi cuncta negat, gentesque subactas. 10
321. longaeva sacerdos Sibyllam Apollo pio amore dilexit et ei obtulit poscendi quod vellet arbitrium. illa hausit harenam manibus et tam longam vitam poposcit. cui Apollo respondit id posse fieri, si Erythraearn, in qua habitabat, insulam relinqueret et eam numquam videret. profecta igitur Cumas tenuit et illic defecta 15 corporis viribus vitam in sola voce retinuit. quod cum cives eius cognovissent, sive invidia, sive miseratione commoti? ei epistolam miserunt creta antiquo more signatam: qua visa, quia erat de eius insula, in mortem soluta est. unde non nulli hanc esse dicunt, quae Romana fata conscripsit, quod incenso Apollinis templo inde Romam 20 adlati sunt libri; unde haec fuerat.
322. devm certissima proles ex eo quod subire inferos po- tuit. ideo autem ccertissima?; quia multi ad gloriam generis simu- lant se numinum filios, ut Romulus ex Marte? Alexander ex love Ammone. hoc ergo excludit. sic alibi de Hercule <TIII 301^> salve 25 vera Iovis proles.
324. et fallere nvmen ut supra <(134> diximus; sive propter Victoriae favorem, Stygis filiae: nam dicitur statuisse Iuppiter, ut
8 livida nigra e. q. s.] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. I 57 || 11 Sibyllam e. q. s.] exscr. mythogr. I 153; II 87 || 28 nam dicitur , . . prohiberetur] exscr. mythogr. III 6, 3
1 scholia ad v. 313 et 315 om. G || ut] in F || 4 aeneas ait dic ait o uirgo FG || 5 id est per suppositionem edidit Stephanus \\ suppostionem F subposi- tionem G || 6 scholia ad v. 319 om. G || qvod F \\ 8 liqvida A (q del. a) || invi- dum om. G || 9 nectericos G teotericos A (neutericos a) || 10 negant R || gentes- que subactas om. G || subactas] licet ouidius [ex Ponto III 3, 101) cliuor, iners uitium, mores non exit in altos' add. D || 12 optulit BF\\ arbitrum FG || 14 erythream A erythraeam S: erythram BF erithram G erithiteam H aery- tream M || et eam] etiam H \\ 15 eam] eius terram FG \\ 16 retenuit FG || 17 inmiseratione H || 18 ad creta in marg. adscr. mit griezze vel griette a || cretantico FG || qua visa terra mythogr. I qua terra visa Masvicius || quia] nam FG || quia . . . insula om. ASM mythogr. II || quia erat] cerat H fort. quia creta erat || 19 est in mortem soluta FGM, nisi quod morte G || 21 sint H || 22 scholia ad v. 322 et 324 om. G || 24 matre H \\ 26 proles] progenies F \\ 28 fauorem uictoriae A (transposuit a) ||. statuisse] quod statuisset M (quod inseruit man. rec.)
56 SERVII
si quis de diis fefellisset eius nunien permrio, uno anno et novem diebus ab ambrosia et nectare prohiberetur. ratio autem est quam supra <134> diximus: ideo per Stygeni dii iurant, quia tristitia contraria est aeternitati, xo Gxvyvov xm {icckccqlg) %al a&avaxco. 5 325. inops inhvmataqve tvkba est duo dieit, id est nec
legitimam sepulturam habet, neque imaginariam. inopem enim dicit sine pulveris iactu — nam *ops5 terra est — id est sine terra, sine humatione. vult autem ostendere tantum valere inanem? quantum plenam sepulturam: nam et Deiphobi umbra transvecta est7 cui
10 Aeneas cenotaphium fecit, ut <505> tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem constitui. bene autem sepultos, id est fletos — nam sine fletu sepultura non est; unde legimus <(XI 372) inhumata infletaque turba — facit supradicta flumina transire, quibus luctus nomen inposuit. ccentum' autem cannos' ideo
15 dicit; quia hi sunt legitimi vitae humanae; quibus completis potest anima transire ripas; id est ad locum purgationis venire; ut redeat rursus in corpora. sane sciendum quia; cum terram dicimus; haec ops facit; si nympham dicamus; haec Opis; si divitias; hae opes numero tantum plurali.
20 327. RAVCA flventa aut rheumata dicit: aut bene pluraliter;
quia de tribus loquitur.
328. sedibvs ossa qviervnt id est prius quam corpus in naturam suam redeat; id est in terram.
330. stagna exoptata Lethaei scilicet fluminis.
25 331. vestigia pressit scilicet cogitatione tardatus. et intentio-
nem constantis ostendit.
332. pvtans reputans; cum animo pertractans. sortemqve
6 inopem . . . humatione] cf. Isid. orig. X 145 || 27 pvtans . . . tractans] cf. Don. ad Ter. eun. IV 2, 4
1 et VIII idiebus H \\ 2 ambrosia e nectare JiH ambrosiae nectare M || 3 supra om. AHMF\\ 4 tocturnok tio MAKAGAANaTU) B toctyfnon (cTYrNWN A)
TLO MaKaiaGciaN ATLO AS TOCTYY NON TIO MKa€d>aNd>TU) H TO CTYrNON TO MAKdPIO
Kdi aoAaaTio F graeca om. M || 6 legitumam H (| inmaginariam G || 7 obs FG\\ id est] inops id est M \\ 8 umatione H\\ tantantum 67 || 9 et om. FG || deiphebi B deipboebi A deisobi G || umbram FG || 10 cenotaphion E eanotafium M (caenotafium m) caenotaphium F || 11 roeteo FH roetheo AM || constitui] continui H || bene autem ... nomen inposuit] bene autem sepultos facit supra- dicta flumina transire quibus luctus nomen inposuit. fletos. nam sine fletu sepultura non est unde legiraus inhumata infletaque turba. B \\ sepultus id est fletus HM\\ 13 turba quam turbam facit supradictam FG \\ 14 <nomen] lumen H || 15 hii FG || legitime B \\ completit FG \\ 18 si nympham dicimus B \\ haec opis facit FG || 20 scholia ad v. 327—330 om. G || remata B reumata ASM (effusio superscr. s) reunata H rheumata id est aestuaria D || aut] ut F || 21 de tribus loquitur fluminibus Masvicius || 22 osso F \\ prius] proprius F \\ 25 sci- licet et cogitatione G || intentione FG, correxit Daniel \\ 27 scholium ad sortem- qve a. m. i. om. G
COMM. TN VERG. AEN. VI 325—340. 57
animo miseratvs iniQvam iniqua enim sors est puniri propter alte- rius neglegentianr, nee enim quis eulpa sua caret sepulcro. bene autem canimo'; quasi re praesaga, ut alibi <(X 843)> praesaga mali mens: ipse enim Aeneas insepultus iacebit, ut <(IV 62(X> mediaque inhumatus harena. 5
333. mortis honore sepultura, ut (X 493> quisquis honos tumuli.
334. dvctorem classis apertum exemplum? classem dici etiam unam navem: nam legimus (1 113)> unam quae Lycios.
336. avster hic distinguendum. 10
337. sese agebat csese agere5 est sine negotio incedere.
338. qvi libyco nvper cvrsv bene cLibyeo': navigatio enim non a deverticulo, sed ab intentione accipit nomen.
339. EFFVSVS IN vndis archaismos est: quamquam Donatus esse ordinem velit fdum servat sidera in undis mediis'. 15
340. mvlta maestvm cognovit in vmbra prudentiores dicunt animas recentes a corporibus sordidiores esse donec purgentur: quae purgatae incipiunt esse clariores. unde ait paulo post <(745)> donec longa dies perfecto temporis orbe concretam exemit labem purumque reliquit aetherium sensum atque aurai simpli- 20 cis ignein, id est non urentis, ut est solis. inde est quod aliae animae lunarem circulum; aliae solstitialem retinere dicuntur pro modo purgationis. bene ergo Palinurum obscura umbra circum- datum dicit et vix agnitum, qui ne ad loca quidem pervenerat pur- gationis: sic etiam de Didone dicturus est <(452)> agnovitque per 25 umbram obscuram.
6 HONoiiE sepultura] cf. Non. p. 320, 27 M. || 11 sese agere . . . incedere] cf. Don. a.d Ter. Andr. IV 2, 25 || 14 quamquam e. q. s.] cf. gramm. lat. YII p. 485, 14 K. || 21 inde est . . . obscuram] exscr. mythogr. III 6, 12
3 rei praesago V Burmanni et Fabricius || 5 mediatque H || harena] periit enim in flumine Numico: unde ait Iuuenalis (XI 62) fet ipse tamen contingens sarjguine caelum: alter aquis, alter flammis ad sidera missus' add. D || 6 honus A (corr. a) || 8 exemplo H || dicit A || 9 nam . . . Lycios om. M \\ 11 schol. ad v. 337 om. G || sese] se F || 13 a om. G || deuerticulo ASH: duerticulo B (diuer- ticulo r) diuerticulo FGMa || ab inuentione accepit FG || 14 schol. ad v. 339 om. G ,|| archaismos A || est om. F || 15 seruit F || in mediis undis B || mediis om. A || 17 recentes ASHFG: recedentes BMa || ordidiores G || 18 ait] est M || 19 tempore BAS (corr. a) || orbis AS (corr. a) || 20 reliquit BASHM: relin- quid F relinquit G || aurio B aurae ASM || 21 ignem] simplices add. FG || aliae . . . circulum] aliae panduntur animae ad (ad om. AS, supr. vers. add. a) lunarem circulum ABS \\ 22 solstitialem libri: solarem mythograplius || tenere mythographus \\ 23 purgationis animae ex Begio codice Masvicius || circumdatum] cireulum datum F || 24 ne] nec ABMs || uenerat B || 25 sicut etiam alibi vulgo
58 SERVII
341. qvis te palinvre DEORVM cquis deus' debuit dicere, sed graece dixit tig xrewv.
342. eripvit nobis bene cnobis': gubernator enini communi perit periculo. svb aeqvore mersit tmesis est: medio aequore
5 submersit.
343. dic age hortantis adverbium est: unde est et *age sta' et cage facite'.
346. ventvrvm avsonios %ata to 6lc3t£(6(isvov intellegimus.
347. cortina cortina dicta est aut quod cor teneat, aut quod 10 tripus saeptus erat corio serpentis, ut diximus supra <(III 92>: aut
certe secundum Graecam etymologiam oti trjv koqtjv tsivei r\toi tivd(j(j£o^ id est quod extendit puellam, ut <^49)> maiorque videri.
348. nec me hic distinguendum, ne sit contrarium: nam eum Somnus deiecit. cmamquani alii frustra dicant quod credebat Phor-
15 bantem, cum extinctis divinandi sit concessa licentia, ut nunc iam sciat Somnum fuisse.
349. namqve avBERNACLVM ut sit veri simile, quod post tri- duum tetigit litus Italiae.
351. PRAECIPITANS dum praecipitarer. maria aspera ivro 20 aut execratio est, ut (II 431> Iliaei cineres: aut certe iurat quasi nauta per maria.
353. spoliata armis propter amissionem. gubernaculi. excvssa magistro nove dixit: de qua fuerat magister excussus.
354. svrgentibvs vndis non quia tempestas fuerit, favente 25 Neptuno, sed tumens pelagus fuisse significat. nec de Aeneae pe-
ritia desperavit, sed propter perditum gubernaculum. et ostendit se magis timuisse pro navi, eurri esset ipse periturus.
1 schol. ad v. 341 om. G ]| >2 TiceeioN B H TicetuN F || 4 periclo A || schol. ad svb a. m. om. G || temesis B S themesis A HM || est] est id est F || 5 summer- sit F || 6 et age facite] et agite facite B et age f. A et cage omisso facite H et age fac et age facite Stephanus, Masvicius, Burmannus et age fare Lion || 8 cata to siopumenon BA canta to siopumenon H cata to siopomenon M, cf. Burmanni adnot. || 9 tineat jff|| iO tripus ASH: tripos FGM trippos B || septos FG || Pythonis serpentis Masvicms primus \\ ut diximus supra FGM: ut dicitur ii ut deus AS (ortum ex rut b~. s.') ut ds H \\ 11 aethimologiam ABFG ethimologiam H ethymologiam M \\ oti thn kophin tinei nto tinaccci
B OTI THN KOPHN TIN€I HTOI TINACCEI AS OTI THN KOPNN TINEINTOITI NACC€I H
otinh kophn€ktini M oti thn dit (omissis %6qr\v . . . exten) FG. r\xoi -avdoGsv non videntur Servii esse || 13 schol. ad nec me om. G \\ 14 alii frustra dicant] alii distinguant nec me deus aequore mersit F || Phorbantem] fuisse qui eum inmerserat supr. vers. add. m || 15 ut] et SF \\ iam om. AS \\ 17 uerisimiles FG \\ quod . . . Italiae] quod uenit ad italiam M \\ 18 intaliae F \\ 19 dum praecipi- tarer] pro cum praecipitarer F proprium praecipitarer G \\ 20 exacratio FG exsecratio B \\ iurat] iurantis FG || quasi nauta] quia si aut a G || 22 scholia
e ad v. 353 om. G \\ propter . . . gubernaculi] perdito gubernaculo M \\ 23 nouo S 24 fuerit Stephanus: fuit libri || 27 pro] per G ,
COMM. IN VERG. AEN. VI 341—366. 59
355. hiberjstas asperas. et retulit ad adfectum natantis.
358. adnabam et hic distingui potest, et cadnabam terrae'.
359. gens crvdelis Lucanorum. et dicit eum a Veliensibus interemptum, ut <366)> portusque require Velinos. sane scien- dum Veliam tempore quo Aeneas ad Italiam venit; nondum fuisse. 5 ergo anticipatio est? quae; ut supra diximus, si ex poetae persona fiat; tolerabilis est; si autem per alium; vitiosissima est; ut nunc de Palinuro ait: quamquam alii ad divinandi scientiam referant; quasi ab umbra dictum. Velia autem dicta est a paludibus; quibus cingitur, quas Graeci slrj dicunt. fuit ergo cElia'; sed accepit di- 10 gammon et facta est cVelia'; ut cEnetus Venetus\
360. montis saxi; ut <(XII 687)> fertur in abruptum magno mons inprobus actu pro saxo; dlibi e contrario <II 308)> saxi de vertice pastor pro cmontis\- nam sunt ista reciproca.
362. me flvctvs habet quia secundum philosophos corpus 15 solum nostrum est; quod nobiscum oritur; nobiscum perit. anima enim generalitatis est et adeo non est nostra; ut etiam in alia cor- pora plerumque transeat. ergo cme? corpus meum; quod est homi- nis proprium. est autem Homeri avtovg ds sXcoqlcc tsv%s kvvsGGlv.
363. caeli ivcvndvm lvmen bene 'iucundum' addidit: est 20 enim efciam apud inferos Utmen, sed non iucundum.
365. his invicte malis qui inferos subire potuisti. chis' autem; ac si diceret cquae cernis\
366. terram inice bene ante maius petiit; ut vel hoc impe- traret. terrae autem iniectio secundum pontificalem ritum poterat 25
4 sane sciendum . . . dictum] cf. Gell. X 16, 1 sqq. || 19 Homeri] 11. I 4
1 scholia ad v. 355 et 358, om. G || rettulit F \\ effectum F \\ 2 et hic di- stingui potest paulatim adnabam ut (lege ut terrae) sequentibus iungatur terrae
n
iam tuta tenebam F || 3 a ueliensibus S ab aliensibus F ab iliensibus G ||
i
4 intemptum FG || ut] in G || belinos F oelinos G uelanos S || 5 ad Italiam venit] ab his verbis incipit Cassellani quatemio tertius secundi ordinis. cf. praef. p. XLVIIl || 6 persona poetae B || 7 aliam .F6rC|| uiciosissima A uitiosa M || ut nunc . . . sed non iucundum , om. G || ut] et F || 8 diuinantis M || refe- runt FC \\ 9 dictum] cui praecognitum erat id nomen per posteros illi impo- nendum. Ergo portus Velinos id est vocandos aliquaudo Velinos add. Fabricius || 10 graece ASFC \\ ele libri || aelias A (elia a) helia SF || accipit FC \\ dygannon F digamon M \\ 11 et facta est Velia om. M \\ est om. lf||Enetus] aenethus B \\ 13 probus H \\ 14 ista sunt S || 16 perit] moritur M \\ 19 autem om. F || Homeri] nomen C || aYOTYC de eatopia tgyxc kynccqn A ayotic de c/vlupa TCYxe kyncccin JR aYOTYO deeatu pater xe kyncccin H ^ytoyc aeeatupia tcyx kyn- €cim M aYTaYe ie eawpia Tepxe kyn€ccin F aytoy eie eAtupia t€yx€ kyn€cqn C || 20 iocvndvm JRS vicvndvm H \\ iocundum BSH\\ 21 enim om. FC\\ iocundum BH || post iucundum sex fere litterae radendo deletae in M ||-24 ante] apte A (sed p ex correctura) autem C || maius] nauis F \\ petit FC \\ 25 autem om. B
6Q SERVII
fieri et circa cadaver et circa absentium corpora quibusdam sollemni- bus sacris. namqve potes quia ubique eum rerum divinarum in- ducit peritum.
367. siqva via est si est ulla ratio. DIVA creatrix rerum 5 oninium generaliter.
369. ijscstaee navigare: more suo.
370. da dextram praesta auxilium: umbra enim numquam tenetur, ut <(II 793)> ter frustra conpressa manus effugit imago.
10 371. sedibvs VT SALTEM ut saltem in morte requiescam sedi-
bus placidis. et bene; quia nautae semper vagantur.
373. tam dira cvpido cupiditas ex deorum ira veniens: aut certe magna; ut <(IX 183> an sua cuique deus fit dira cupido?
374. severvm tristem : et haec reciproca sunt, ut contra iudex 15 tristis et integer, id est severus.
375. evmenidvm autem circa quem habitant Eumenides naxa avxC(pQa<5iv dictae. ripamve inivssvs abibis ut cabeo in Tuscos5, sicut diximus supra <IV 106)>: quamquam alii cadibis' legant.
376. DESINE FATA DEVM FLECTI SPERARE PRECANDO fata quae
20 semel decreverunt. et locutus est secundum Epicureos, qui dicunt nec bene promeritis capitur neque tangitur ira.
377. dvri casvs iiipossibilis ad mutationem.
378. longe lateqve per vrbes de historia hoc traxit. Lu- canis enim pestilentia laborantibus respondit oraculum manes Pali-
25 nuri esse placandos: ob quam rem non longe a Velia ei et lucum et cenotaphium dederunt.
12 cupiditas . . . veniens] cf. Isid. diff. verb. 141 || 14 severvm tristem] cf. Don. ad Ter. Andr. V 2, 16 et Luct. Plac. ad Stat. Theb. 1 88 || iudex] Cic. in Verr. act. I 10, 30 || 21 nec bene] Lucr. II 651
1 citra cadauer O || et circa ante absentium om. H || sollemnis A 8 (corr. a) || 2 sacris] eundem sermonem habet apud inferos cum Elpenore Ulysses (Od. XI 75) 6rj[ici ts n>oi %svai Ttolirjg liti ftivl ftaXciGcrjg add, Fabricius || potest FC || 4 divia C || 7 destram C || praesta] ^>est F || numquam] quam F || 8 ut ter] uter H inter F uoter C || conpressa MG conpraessa H compressa SF, om. M. conprensa Vergilius || 10 saltim ut saltim F || 13 an om. ABHM || 16 circa quae C circa que JS \\ habitabant M \\ eumenedes C || cata antiphrasin "dictae SHMD, om, ABFC post Eumenides haec edidit Fabricius sv^videg dictae (nam £v{isvr)g benevolus est) quod minime sint beneuolae, sed maleuolae: et est ukt' uvtfcpQccciv figura, quoties rem malam bono appellamus exemplo, ut hic. || 17 ripamde invisvs F \\ adibis A (abibis a) \\ ut om. F |j abeo in tuscos ABHMs (sed alterum f in raB. a): abeo intuseos ■jS' abeo intus eo FC \\ 18 supra diximus FCM \\ 21 neque tangitur B: nec tangitur reliqui libri || 23 vrbes BH: vrbem FCASM\\ traxit hoc FC\\ 25 placados C \\ ei om. SF (supr. vers. add. s || et lucum ei dederant et cenotafium M || 26 cenotaphium] tumulum ce- notafium F \\ cenotaphion BASH\\ 26 dederunt FC: dederant BASHM
COMM. 1N VERG. AEN. VI 367—392. 61
379. prodigiis acti caelestibvs conpendiose et pestilentiam ortam et petitum significavit oraculum. piabvnt plaeabunt, ex- piabunt.
381. - aeternvm in aeternum: et est adverbium. palinvri plus est; quam si Huum' diceret. 5
382. parvmper id est paulatim laetari coepit: spem enim solam, non praesens acceperat beneficium. unde bene dictum est; quasi ab eo magna moderatione dolor recessit. alii cparumper' valde parum volunt.
383. gavdet cognomine terra nominis sui similitudine. facit 10 autem chic' et ^haec cognominis': nam in Plauto lectum est cum una de Bacchidibus diceret illa mea cognominis fuit. quod autem communi genere in V misit abiativum, metri necessitas fecit.
385. navita epenthesis; ut cMavors\ inde vt stygia pro- spexit ab vnda ut <VII 289> Siculo prospexit ab usque Pa- 15 chyno. et hinc ostenditur quod diximus <(295)>? iuncta esse haec tria: Acheronta; Stygeni, Cocyton. de his autem nascuntur alia, unde est <(439> et novies Styx interfusa coercet.
386. per tacitvm nemvs aut solum: aut ipsos taeitos, id est tacite. 20
387. adgreditvr dictis hoc sermone ostendit iratum.
388. qvisqvis es armatvs bene a praescriptione coepit, ac si diceret: nihil pium molitur armatus.
389. qvid venias cur; nam adverbium est. iam istinc a loco in quo es. 25
391. corpora viva quia; ut supra <(303)> diximus; sunt eor- pora etiam mortuorum quae tantum videntur, id est umbrae.
392. ME svm laetatvs evntem lectum est et in Orpheo quod; quando Hercules ad inferos descendit; Charon territus eum statim suscepit: ob quam rem anno integro in compedibus fuit. ideo ergo 30
11 in Plauto] Baech. v. 9 R. || 14 navita epenthesis] cf. Isid. diff. verb. 390
2 oraculum significabit M \\ 7 solurn C || non] nondum M || 8 fortasse reces- serit || 10 terra FM: t. O terre BH terrae AS || similitudinem FC || 11 cognominis] coguouimus M \\ 12 unam vulgo || baccidibus A bacbidibus C || mea BSIIM: mei FC || 13 a communi genere Masviclus et Burmannus || mit- tit A || fecit] facit A fuit BM \\ 15 ab] ab unda F || pacbino ABCH M ||
16 hic FC || quod supra diximus F \\ haec tria flumina Masviclus primu? \\
17 adherontam F acherontam C || cocython A || 18 cohercet FHM || 19 ipsos tacitos ABHs: ipsos tacitus jS' ipsi taciti FCM\\ id est tacite hao. C, edidit Stephanus || 21 ratum B || 22 perscriptione Daniel \\ 25 es] nam rem proximam significat adeunti add Fabricius \\ 26 ut supra diximus om. AS || corpora etiam] et corpora FC\\ 28 evntem] a. l. n. t. add. M \\ et om. AS et in Orpheo om. FCM || 29 erculis F herculis C || statim om. B
62 SERVII
*non laetatus'; scilicet propter supplicium suuin. sane Alciden volunt quidam aito vrjg alwrjg dictum; id est a virtute: quod non procedit, quia a prima aetate hoc nomen habuit ab Alcaeo; patre Aniphi- tryonis. et seimus agnomina ab accidentibus dari. 5 394. qvamqvam ac si diceret, hoe in te nondum probavi: sci-
licet per simulationem, nam noverat.
395. in vincla petivit Hercules a prudentioribus mente magis; quam corpore fortis indueitur; adeo ut duodecim eius labores referri possint ad aliquid: nam cum plura fecerit; duodecim tantum ei
10 adsignantur propter agnita duodecim signa. quod autem dicitur traxisse ab inferis Cerberum; haec ratio est; quia omnes cupiditates et cuncta vitia terrena contempsit et domuit: nam Oerberus terra est; id est consumptrix omnium corporum. unde et Cerberus dictus est; quasi XQeofioQog, id est carnem vorans: unde legitur <TIII 29 iy
15 ossa super recubans: nam non ossa citius terra consumit.
396. ipsivs A solio regis atqui Cerberus statim post flumina est; ut <(417)> Cerberus haec ingens latratu regna trifauci personat: nam illic quasi est aditus inferorum; solium autem Plu- tonis interius est. ergo aut ad naturam canum referendum est;
20 qui territi ad dominos confugiunt: aut solium pro imperio accipien- dum est; ut alibi arces pro imperio posuit; ut inbellem avertis Romanis arcibus Indum; cum Indi usque ad primos venerint fines; non usque ad arces.
397. hi dominam ditis aut de Graeco tractum est; qui uxorem 25 dstfTtoivav dicunt: aut*Ditis thalamo'; utcdominam? Charonad seretulerit.
1 sane Alciden . . . dari] exscr. mythogr. II 149 || 7 Hercules . . . consumit] exscr. mythogr. II 149, III 13, 4 || 12 nam Cerberus . . . vorans] exscr. mythogr. I 57. cf. Isid. or. XI 3, 33 || 21 inbellem] georg. II 172
2 ccTto] izo H || aknc B aaKHC H aaKaHC M \\ non om. C || 3 a om. B \\ alceo libri || patre om. H || amphitrionis BS amphityronis H amfytrionis MF. Amphitrion nir matris herculis fuit. unde idem amphitrioniades dictus. quan- quam iouis filius fuerit. Alcides autem uocatur a patre eiusdem amphitrionis add. R || 4 occidentibus FC || 6 nam om. AS || 7 herculis FC \\ 8 fortiter B || ut] et AS (corr. a) \ eius labores . . . agnita duodecim om. C \\ labores] bores F || 9 aliquid libri et mythogr. III: aliquod mythogr. II animum Pontanus ad Macrob. Sat. I 20 aliud Burmannus || fecerit] steterit F \\ 11 ceruerum C \\ omnis F \\ 12 ceruerus C || 13 id] quae M || est consumptrix FC coiisumtrix mythogr. II est consumtrix mythogr. III consumptrix est M : est consumma- trix BASH\\ ceruerus C \\ 14 est om. FC\\ creoberas B creoborus AF creo- boros reliqui || unde et lectum est M || 15 nam non ossa M : nam ossa non s nam ossa reliqui. nam carnem citius terra quam ossa consumit mythogr. II || consumsit F \\ 16 ceruerus C \\ 17 ceruerus C \\ latrato B || triforici F \\ 18 aditus est B || 19 interius est] interior F est interius C. non in ingressu add. M || aut om. FG \\ canis FC \\ 21 euertis AS auertens FC \\ 22 primos] 'imperii
i FC\\ 24 aut quia de C \\ qui] quia F \\ 25 AecnoHiAN B accrONaN H aeouYNaM M despinam F despynam C || retulit S rettulit F rettulerit C
COMM. IE VEBG. AEN. VI 394—408. 63
398. amphrysia vates Apollinea: et est longe petitum epi- theton. nam Amphrysus fluvius est Thessaliae; circa quem Apollo spoliatus divinitate a Iove irato Admeti regis pavit armenta ideo; quia occiderat Cyclopas; fabricatores fulminum; quibus Aesculapius extinctus est; Apollinis filius; quia Hippolytum ab inferis herbarum 5 potentia revocaverat.
400. nec vim tela fervnt ac si dieeret; tantum repellunt. licet fas est: et est concedentis adverbiuni, sicut cesto\
401. aeternvm adverbium est; ut supra <(381)>. et subauditur bis caeternum latrans aeternum terreat', id est semper latrans. 10
402. patrvi quia Iovis est filia ex Cerere. servet obtineat, custodiat; inhabitet, ut <(VII 52)> sola domum et tantas serva- bat filia sedes.
403. troivs aeneas id est a diis originem ducens. pietate insignis et armis propter illud <(129> pauci quos aequus ama- 15 vit Iuppiter aut ardens evexit ad aethera virtus.
404. erebi Erebus proprie est pars inferorum; in qua hi qui bene vixerunt; morantur. nam ad Elysium non nisi purgati per- veniunt: uude est «<(744)> et pauci laeta arva tenemus. hinc fit ut quaeratur, an animae de Elysio in corpora possint redire? et 20 deprehensum est non redire; quia per purgationem carent cupiditate.
405. si TE nvlla movet necessitate vult persuadere; quia scit manes nulla re flecti; ut scirent si ignoscere manes. pietatis imago pietas: per periphrasin dicta; ut cvis Herculea?; id est Hercules. 25
406. aperit nudat; ut <(III 206)> aperire procul montes ac volvere fumum.
408. nec plvra his nec est aliquid ulterius dictum vel a Si- bylla; vel a Charonte post ramum visum.
2 nam Amphrysus e. q. s.] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. VI 375 || 23 sci- rent] georg. IV 489 || 26 aperit nudat] cf. Non. p. 236, 15 .
1 repetitum B \\ 2 amphrysius F amfrysius C frysos A amfrysos M || thes-
e
saliae est M || 3 spoliatus a ioue irato diuinite G || a om. H || 4 fluminum A (corr. a) || quibus] a quibus fulminibus F a quibus O \\ 9 ut supra diximus Masvicius primus j| 10 aeternum latrans aeternum terreat BASHM: aeternum latrans et aeternum terreat FC et aeternum latrans et aeternum terreat vulgo || 11 optineat F || 14 dis C || 15 aut propter illud F || aequos FC || 16 aut . . . virtus om. FC \\ ,17 hbbebi herebus BA || hii F \\ 18 elisium BC helysium AM helisium H\\ 20 an] utrum FC\\ ad corpora C || 21 per] om. RS\\ purgatione A S (corr. a) || 23 nulla re flecti] nec pietate nec ulla re alia fleti F || ut . . . manes om. B || 24 id est Hercules om. M || 25 herculis a || 26 ac volvere fumum om. C || 28 vel a Sibylla vel a Charonte om. M \\ 29 vel a ante Charonte om. JEL
64 SEEVII
409. fatalis virgae ut <(146> sequetur, si te fata vocant. longo post aut adverbium est, aut praepositio antique posita. 411. ivga graece dixit: t,vya enim dicunt quae transtra no- minamus. 5 412. laxatqve foros tabulata vacuat? ut supra <V 552> et
campos iubet esse patentes: multitudine enim remota quasi laxantur spatia, alveo fluminis scilicet. et per synaeresin calvo' facit.
413. ingentem aenean bene liunc solum dicit? ut per tran- 10 situm ostendat purgatioris animi honlines etiam corpora habere
leviora : quod de Sibylla vult accipi.
414. svtilis intexta: per quod fragilem ostendit.
415. tandem aut propter pondus Aeneae; quod est melius: aut propter paludis magnitudinem: aut propter caeni densitatem.
15 416. informi limo niagno, sine forma. vlva herba palustri.
418. personat aut personare facit: aut per regna sonat. et quia de animabus dicturus est, bene facit ante Cerberi commemora- tionem, consumptoris corporum: Lucanus <(VI 702)> qui viscera saevo spargis nostra cani. tunc enim animae locum suum reci-
20 piunt, cum fuerit corpus absumptum.
419. horrere videns iam colla colvbris fingitur enim pro saefcis habere serpentes. et est hypallage: in collo eius horrebant colubrae.
420. offam hinc est diminutio cofella'; sed cf non geminat: 25 in diminutione enim plerumque multa mutantur. quod autem ait
cmelle?, adlusit ad corpora, quae plerumque cum melle obruuntur.
3 graece . . . nominamus] cf. Isid. or. XIX 2, 5 || 5 tabulata e. q. s.l cf. Isid. or. XIX 2, 2
1 sequetur] secutum est F || aocanti F \\ 2 aut aduerbium est ante prae- positio posita antique C || autiqui F || posita] ut in bucolicis (I 29) cet longo post tempore uenit' add. D= quanqua/m ablatiuus casus est excessum signifi- cans: ut cmulto ante' et cmulto post' add. Fabricius \\ 3 Gyga B giga HM ziga AG || dicuntur FG \\ quae] quae^ nos F, om. G || transta H || nominamus
077i. G || 5 uacua F || supra] sunt AS (supra a), om. G || 6 iuuet FC || 7 alve- O || ut per A (et per a) || 9 huic AS (hunc a) \\ dicit] ingentem add. M || 11 sybylla Ji sibilla H sybilla M sylla F sybilla C \\ 12 svtvlis S \\ pstendit] ostendat AS icorr. a). rimosa plena rimis add. Fabricius \\ 14 ceni B \\ 15 palnstris a palustris, cum marina dicatur alga, ut ciliisae cautibus algae' Fabricius (cf. Aen. VII 590 *laterique inlisa refunditur alga> et Luc. VI 691 ret planctus illi- sae cautibus undae9) || 17 animalibus F || bene facit ante cerueri mentionem G || 18 consumptorum AS (C07T. a) consumpturis F || uiscere F \\ 19 seuo B reuo H || spargit M \\ canit FH \\ tunc animae enim S \\ 20 adsumptum H \\ 22 saetis ASH: setis id est pilis B pilis FGM || 23 colubri B \\ 24 qi&ASCi est et BHM, om. F || deminutio FC diminutionem H || ofella . . . diminutione om. H \\ offella S || geminatur FC \\ 25 deminutione F || 26 cum om. C || obruuntur] medicatis
COMM. IN VERG. AEN. VI 409—428. 65
423. totoqve ingens extenditvr antro per hoc rnagnitudo eius ostenditur; sicut ait in tertio <631> de Polypheino.
424. occvpat aeneas aditvm raptim ingreditur. sepvlto dormiente sine pulsu; id est motu.
425. evadit modo ctransit\ inremeabilis vndae aut per- 5 petuum est epitheton; ut diximus supra <154>; ut sit magnae pie- tatis et meriti quod ipsi coneessttm sit reverti: aut ipsi etiam Aeneae inremeabilis; nam per alteram egressus est partem, ut <898> por- taque emittit eburna.
426. continvo avditae voces novem circulis inferi cincti 10 esse dicuntur; quos nunc exequitur. nam primum dicit animas in- fantum tenere; secundum eorum qui sibi per simplicitatem adesse nequiverunt; tertium eorum qui evitantes aerumnas se necarunt; quartum eorum qui amarunt; quintum virorum fortium esse dicit; sextum nocentes tenent qui puniuntur a iudicibus; in septimo ani- 15 mae purgantur; in octavo sunt animae ita purgatae; ut redeant in corpora, in nono; ut iam non redeant; scilicet campus Elysius. vauitvs et ingens fletus infantum.
427. animae flentes poetice dixit. sane ploratus tantuni * lacrimarum est; planctus tanfcum vocum; fletus ad utrumque pertinet: 20 quae plerumque confundunt poetae. in limine primo quia de prima hi subrepti sunt vita.
428. exortes expertes; anXrJQovg dicunt.
10 novem . . . Elysius] exscr. mythogr. III 6, 20 || 19 sane ploratus poetae] cf. Isid. diff. verb. 425 et 227
confectis add. Fabricius. ad medicatis ex Turonensi Jiaec enotavi diuersis spe- ciebus arteque confecta siue obruta || 2 sicut ait in poliphemo A || Polyphemo] iacuitque per antrum immensum add. Fabricius || 7 reuertendi F reuentendi G, correxit Daniel || aut om. C || 8 alteram] aliam FC || ut] aut H \\ 9 diurna F
eburina G\\ 10 circulos AS (corr. a) \\ inferm G\\ 11 nunc] iuno G (id est.luna superscr. alia manus) (| primum] primoo G (uidelicet circo superscr. alia manus) II infantum animas dicit FG || 12 teneri ex tenere G || secundo ex secundum G || prodesse a \\ 13 nequiverunt] non potuerunt FG\\ tertio ex tertium <7|| evitan- tes] se uitantes FG\\ se om. ASFG (supr. vers. suppl. a) \\ 14 quarto ex quar- tum G\\ eorum om. FG\\ quinto ex quintum G \\ esse dicit om. FG \\ 15 sexto ex sextum C \\ tenent om. G || 16 purgae S || ut redeant] inredeant F \\ 17 iam non EFG: non iam ASHM || campus elisius BASHC in camp elysius F in campos elysios M in campo Elysio Stephanus et Daniel. fort. in campis Ely- siis || 19 plorantes F ploratur A (corr. a) || tantum] dixit tantum E || 20 lacri- marum] animarum C || planctus tantum uocum om. C || 21 quae . . . poetae om. F\\ poetae^confundunt AS \\ in primo limine EH\\ 22 hi M: mundi E dis AS (del. a) di H, om. FC. de prima die Burmannus. fortasse quia de pri- mordiis vel de primo aditu subrepti sunt vitae vel q. de prima a diis s. s. vita ||523^expertes exortes H \\ aderos E acleros ASM aclecros H <ikhopoys FC d-nlriQovs dicunt graeci id est sine sorte D quos Graeci d%li]Qovg uocant FG
Servii comm. Vol. II. Fasc. I. ft
66 SERVII
429. aceebo inmaturo: translatio est a pomis.
431. SINE SORTE sine iudicio. traxit autem hoc ex more Ro- mano: non enim audiebantur causae nisi per sortem ordinafcae. nam tempore quo causae agebantur conveniebant omnes — - unde et
5 cconcilium? ait — et ex sorte dierum ordinem accipiebant; quo post diem tricesimum suas causas exequerentur : unde est eurnam movet\ luvenalis <^XIII 4> gratia fallaci praetoris vicerit urna.
432. qvaesitor quaesitores sunt qui exercendis quaestionibus praesunt. et notandum quia Minoem quasi crudelem introducit,
10 quod ei epitneton et Plato et Homerus dat: nam Aeacus et Rha-
damanthus fratres mitiores sunt.
434. maesti loca aut paenitentia faeti: aut ideo cniaestP? quia?
ut diximus supra <TV 653>; secundum Platonem graviter puniuntur
eorum animae; qui sibi inferunt morteni. 15 435. lvcemqve perosi figurate dixit: nam cperosus illius' di-
cimus. sane *perosus9 et ^exosus9 de eo tantum qui odit dicitur.
436. proiecere animas quasi rem vilem.
437. et dvros perferre labores Homerus enim Achillis umbram introducit ioquentem et dicentem libentius se apud superos
20 cuncta adversa tolerare, quam apud inferos imperare. quod autem ait caethere in alto' poetice dictum est: aether enim supernus est; sed nostrum habitaculum aetherem vocavit inferorum comparatione.
438. pata obstant iura naturae. tristiqve tristi unda palus inamabilis; ne si ctristis? dicamus; duo sint epitheta.
25 439. novies styx interfvsa quia qui altius de mundi ratione
1 acerbo inmaturo] cf. Isid. diff. verb. 45 || 8 quaesitores . . . praesunt] cf. Isid. or. IX 4, 16 || 10 Plato] cf. Min. p. 318 || 25 quia . . . id est Styx] exscr. mythogr. III 6, 20
1 amaturo H\\ translatio a pomis est ASM a pomis translatio est FG || 2 ex om. G |j 4 tempore enirn quo FG \\ omnis F |) 5 orte GH oste F j| post
s er
diem XXX H.M post diem XXX 8 post dies XXX AG \\ 6 exequantur S || 7 gratia] ra H || fallaci] fallaci qui BASHM fallacisFC || pretoris EF praetori AS (corr. d) || vicerit] suo gerit AS (corr. a) |J urnam M || 8 ad Minos ex Autissiodorensi (Gf) liaec exscripsit Hagenus Minos iouis et europe filius ob iustitiam iudicare meruit apud inferos per sortem rerum causas quaesiuit .i. iudex animarum apud inferos. || quaesitores autem F \\ 9 minonym B minorem AS (minoem a ininoum s) minoen G \\ introduxit H || 10 dant M. kovqtjv Mlvwoq oloocpQOvog (Od. XI 322) add. Fabricius || eacus BG cacus F \\ rada- manthus AB radamantus GHM radamantes F || 11 suht] fuerunt G \\ 13 ut dicimus SH ut su^pra diximus M |) 16 et om. G || 18 ad vers. 437 Seruius dicit quod homerus narrat quomodo ulixes ad infernum descenderit et introducit ibi achillem cum eo loquentem et dicentem quod melius uellet apud superos men- dicare quam apud inferos regnare in marg. T || fekre A (per supr. vers. add. a) || 19 se libentius B || 20 imperare] Homeri versus Od. XI 489 — 491 add. Fabri- cius || 21 superus ex superius M || 23 fata obstant BHM: fas obstat FAS 6AS obstat G || tristiqve palvs F || 23 tristiti G || 24 sunt O || 25 quia om. M ■
COMM. IN VERG. AEN. VI 429—445. 67
quaesiverunt, dicunt intra noveni hos mundi circulos inclusas esse virtutes, in quibus et iracundiae sunt et cupiditates, de quibus tri- stitia nascitur, id est Styx. unde dicit novem esse circulos Stygis, quae inferos eingit, id est terram, ut diximus. supra <127>: narn dicunt alias esse purgatiores extra hos circulos potestates. 5
440. PARTEM FVSI MONSTRANTVR IN OMNEM plures Vult OSten-
dere eos in quibus libido dominatur.
441. lvgentes campi quasi lucis egentes5: quod et amoribus congruit.
442. dvrvs amor inmitis, inexorabilis. tabe peredit cor- 10 pore defluente paulatim.
443. secreti celant calles amantibus congrui. myrtea SILVA quae est Veneri consecrata.
444. CVRAE NON IPSA IN MORTE RELINQVVNT hoc est, etiam
illic amant et habent peractorum imaginem crioiinum^ sicut etiam 15 de piis dicturus est <(653)> quae gratia curruum armorumque fuit vivis? quae cura nitentes pascere equos; eadem sequi- tur tellure repostos. sane sciendum, ut diximus supra <JV 412)>? loqui eum de amore generali, sicut etiam Plato in symposio tractat: nihil enim interest quid quis amet; dummodo amore teneatur. no- 20 tandum etiam — nam rarum est — quia cum masculino genere supra usus sit; ut <442> hic quos durus amor; tantum femina- rum ponit exempla; non quo desint viri; sed elegit sexum inpatien- tem ad amandum: tamen paulo post etiam Syehaei factums est commemorationem. 25
445. His phaedram haec filia fuit Minois et Pasiphaes, uxor Thesei; quae privignum Hippolytum amore capta de stupro inter- pellavit et despecta apud maritum eum falsi criminis detulit. qui iratus invocavit Aegeum patrein, ut Hippolyto currus agitanti inmit-
8 lvcentes . . . egenfces] cf. Isid. diff. verb. 227
1 dicunt om. AS \\ inclausas AS (prius a deh a) inclaisas H || 2 iracundia H || 3 decit F \\ quae circulos inferos cingit F || 4 id est ut supra dixirnus ter-
r
ram M \\ 5 purgationes C \\ potestatest F \\ 6 peefvsi M || orbem A (corr. a) omnes M || 8 et] etiam M || 12 quod amantibus congruit B amantibus congruit H || 13 quae est om. FGAS || 15 imaginem scelerum B criminum imaginem F || 16 ut quae F || cursuum II \\ 17 quae cura . . . repostos om. C \\ nitentis B || 18 supra diximus M \\ 19 simpnosio B sympliosio AH synpnosio M sym- positio F || 20 quid] quis F \\ norandum etiam.i^ || 22 his M [| 23 quo] quod FCH || 26^ haec filia fuit] Hoc ex Homero (Od. XI 321) ^atdqriv ts IIq6%qiv t8 l'8ov ncdrjv x9 'Agiddvrjv. Phaedra fait filia labricius \\ pasiphaes H: pasiphe A pasiphe, S pasifae CM passiph^ F passiphes B || uxor Thesei om. C || uxore F || 28 falsum F || detulit] leidota superscr. a
5*
68 . SERVII
teret phocam: quo facto ierritis equis et Hippoljto interempto Phae- dra amoris inpatientia laqueo vitam finivit. pkocrinqve filia Iphicli, uxor Cephali fuit. qui cum venandi studio teneretur, labore fessus ad locum quendam in silvis ire consueverat et illic ad se 5 recreandum auram vocare. quod cum saepe faceret, amorem in se movit Aurorae, quae ei canem velocissimam , Laelapam nomine donavit et duo hastilia inevitabilia et reciproca, eumque in amplexus rogavit. ille ait iusiurandum se habere cum coniuge mutuae casti- tatis. quo audito respondit Aurora: ut probes igitur coniugis casti-
10 tatem; muta te in mercatorem. quo facto ille iit ad Procrin et oblatis muneribus impetratoque coitu confessus est maritum. quod illa dolens cum audisset a rustico amare eum Auram;. quam invo- care consueverat, ad silvas profecta est et in frutectis latuit ad deprehendendum maritum - cum paelice. qui cum more solito auram
15 voearet, Procris egredi cupiens frutecta commovii sperans Cephalus feram, hastam inevitabilem iecit et ignarus interemit uxorem. maestamqve eriphylen haec Amphiarai; auguris Argivi uxor fuit:
1 quo facto . . . finivit] exscr. mythogr. II 128 || 2 filia Iphicli . . . inter- emit uxorem] exscr. mythogr. I 44 et II 216
1 fato F || et subito interempto Hippolyto Lion \\ 2 finivit] fiit II finiit M II procrinqvae A procrimqve F || filia . . . fuit] hec uxor caefali filia ficli fuit M || 3 ificli F ifidi C iphili ASBH mythographi. cf. Munckeri adnot. ad Hyq. fab. 189 || uxor] haec uxor Ba huxor H || fuit om. C \\ qui] qui cephalus F \\ 4 ad quendam locum B || ire] adire vulgo \\ 5 auroram as et vulgo || 6 aurae L aureor H aut///ae M \\ uelocissimam AM: uelocissimum reliqui \\ ]elapam AB laelopam FC Lelepam mythogr. I Lampadam mythogr. II Laelapa Masvicius || 7 inevitabilia] quia uenator fuit supr. vers. add. a cf. mythogr. II \\ amplexus ex amplexibus A amplexibus SM amplexum F || 8 ille ait om. H\\ ait] autem F respondit exemplaria pleraque \\ cum om. FC \\ mutuae castitatis om. C \\ 9 aura respondit L aurora respondit HM || 10 mutato te F || iit] ut SH om. C 11 fnperatoque C || confessus est maritum asi confessus maritum ASH con- .fessus maritum est B est confessus (confusus C) maritum FC confessus est se esse maritum M mythographi, nisi quod maritum suum myihogr. II ji 12 do- lens . . . invo om. F || a rustico quodam C || Auram L mythogr. J: au///ram M aurora C auroram ASBH\ 13 consuerat FC jj in siluas FC || 14 prehenden- dum F || cum paelice hab. C, edidit Stephanus || 14 auroram Sa || 15 uocasset FC || 16 inevitabilem om. C || deiecit AS \\ uxorem] quae tamen moriens ne auroram duceret postulauit in marg, add. a. cf. mythogr. II \\ 17 ad Maestam- que Eriphylen in marg. Turonensis is interpres qui Tironianis notis usus est haec adscripsit Eriphyle amphyarai uxor fuit quae pro monili aureo maritum suum in bello thebano latentem prodidit. unde quaerunt nonnulli quur haec quae non periit propter amorem hominis sed propter cupiditatem auri dicatur esse in circulo amantium. ^ sed stoici dicunt ... (duarum notarum loco puncta posui) uniforme esse. nihil enim dicunt interesse utrum amet quis paleas an aurum. et ideo . -. . . (duae voces inductae sunt, amoris cupiditas fuisse vide- bantur, apud inferos inter alios amantes retenta esse dicitur. mesta uero cum dixit uerbum e uerbo expressit. nam homerus schygeren eam uocat id est tristem. stix autem tristitia interpretatur. mesta autem quia a filio in ultione patris interfecta fuerat. || eriphilen A eriphylem F eriphilem CH erypylam M || unxor H \\ fuit om. FC
COMM. IN VERG. AEN. VI 447-448. 69
quae latentem bello Thebano inarituin Polynici prodidit ruonili ac- cepto; quod ante uxori dederat. qui ductus ad proelium hiatu terrae periii cuius filius Alcmaeon postea in vindictam patris matrem necavit et est, ut Orestes, furore correptus. vituperatur sane Ver- gilius quod maestam dixerit quam GtvysQrjv legit, id est nocentem: 5 nam maesta est 6tvyvrj.
447. evadnenqve haec fifilli filia, uxor Capanei fuit; quae se in ardentem mariti rogum praecipitavit. et pasiphaen hae£; ut stipra <14> diximus; tauri amore flagravit. laodamia uxor Pro- tesilai fuit. quae cum maritum in bello Troiano primum perisse 10 cognovisset; optavit ut eius umbram videret: qua re concessa non deserens eam; in eius amplexibus periit.
448. nvnc femina caenevs Caenis virgo fuit; quae a Neptuno pro stupri praemio meruit sexus mutationem. fuit etiam invulnera- bilis. qui pugnando pro Lapithis contra Centauros crebris ictibus 15 fustium paulatim fixus in terra est; post mortem tamen in sexum rediit. hoc autem dicto ostendit Platonicum illud vel Aristotelicum; animas per ^b%b^v%g}<5iv sexum plerumque mutare.
9 Laodamia . . . periit] exscr. mythogr. I 158, II 215 || 13 Caenis . . . mutare] exscr. mythogr. I 154, II 108. Luct. Plac. ad Stat. Ach. I 264 p. 442 Lindenbr.
2 quod . . . dederat] quod polinicis (lege Polynices) angie {lege Argiae) uxori dederat F. cf mythogr. I 151 et 152, II 78 || 3 perit FC\\ in vindictam patris] cf. mythogr. II 78 || 4 et est ut orestes FG nisi quod horestes C: et est horestes AS et est orestes H et est orestis BM et est horestis as || correptus] corgit jff, vituperatur . . . legit omittens \\ 5 stygere B stygere G stygeren M stigeren ASF || id est nocentem . . . ctvysQrj] id est ^nocentem. apud enim Homerum est (Od. XI 326) Idov atvysg^v z' 'EQMpvlriv . immo uero odio dignam et inuisam: nam cxvyco est odio habeo et inuisus sum. licet moesta est a Styge Fabricius || 6 stigne ASBHM styge F stygiae G oxvysQrj Stephanus || 7
EVCADNENQVE A (c del. O^ ^EVAHDNEMQVE F EVANNEMQVE G EVADNEQVE M || ifilli]
cf. Apollod. III 7, 1, 3 Evddvrj rj Ka7tavscog fisv yvvr\ &vydxrjQ ds "icpiog. fortasse Iphiclis nomen scholiastes apud auctorem suum invenerat. cf MuncJceri ad Hygin. fab. 243 adnotatio. || canapei F capei jff|| 8 ardentis FG \\ passiphen BF pasi- phae A pasipae M II 9 supra hab. CM || laodomia A M || proteselai C \\ 10 cum . . . cognovisset] ut . . . cognouit FG || 11 umbram eius FG \\ uidisset 8 II 12 eum FG\\ m amplexu eius FC\\ perit G \\ 13 Caenis virgo fuit . . . in sexum rediit] caenis elati filia (elatis ilia G) uirgo fuit quae a neptuno adamata stupri praemio meruit ut in sexum mutaretur uirilem. cuius neptunus admi- ratus animum etiam illud praestitit ut inuulnerabilis esset. cum ergo pro lapithis contra centauros pugnaret (pugnaret et F) crebris ictibus (hictibus G) saxorum ac fustium paulatim obrutus fixus in terra est. post mortem tamen • in priorem sexum petit FG || caeneis M || a om. ASH (supr. vers. add. as) \\ 14 pro stupri praemio ASB mythogr. II: pro stupri praetio G pro stupri pre- tio HM pro stupro praemium mythogr. I \\ 15 qui vulgo: quae ASB que H, om. CM. sed mythogr. I pugnando tamen mythogr. II. fortasse grammaticus acumen quoddam adfectans scripsit quae . . . fixus in terra est, quod ASB praebent. || pro laphitis et a eentauris M \\ 16 in terram M [| montem C \\ 17 dictum H. cf. mythogr. I lioc autem ostendit dictum illud Blatonicum vel Ari- stotelicum\ || dicto . . . vel om. F dicto . . . Aristotelicum om. C || platonicum illud ostendit B || Platonicum . . . Aristotelicum] platonicum tamen in sexum rediit hoc autem aristotelicum G || 18 metempsychosin BH metempsycosin A
70 SERVII
451. errabat vagabatur, ut mille meae Sieulis errant in montihus agnae. et bene adlusit, quia et amaverat et se inter- emerat, ut quasi incertum esset; quem eirculam posset tenere. 453. obscvram recenti morte; ut diximus supra <340>. 5 456. infelix dido veniali utitur: et excusat se per necessi-
tatem; ne mortis causa fuisse videatur. vervs mihi nvntivs xcctcc tb &La)7tcS[i£vov intellegenduni quod sit nuntiatus Didonis inter- itus. alii ad ignem referunt visum <Y 3)>: alii ad Mercurium, qui ait <(IV 564)> certa mori. sed in neutro ei etiam mortis genus 10 est significatum, et hic dicit cferroque extrema secutam\ sane qui nuntiat genere tantum dicitur masculino, quod autem nuntiatur, licet neutro dicatur? tamen invenitur etiam masculino.
458. fvneris hev tibi cavsa fvi ac si diceret, qui fueram ante voluptatis. 15 459. si qva fides tellvre svb ima est ubi promissa exitum
non habent. respexit autem ad Orpheum, qui receptam perdidit coniugem.
461. qvae nvnc has ire per vmbras argumentatur ex eo
quod est inferos subire compulsus; invitum se reliquisse Carthaginem.
20 462. senta sitv squalida. et est translatio a terra inculta,
in qua sentes nascuntur. situs autem proprie est lanugo quaedam
ex umore procreata et fit in locis sole carentibus.
463. NEC credere qvivi argumentationem tetendit; ac si di- ceret: si credidissem, forte etiam deorum iussa contemnerem, 25 465. siste gradvm discedere eam datur intellegi.
466. extremvm fato qvod te adloqvor hoc est aut quia deus futurus est: aut; quod melius est; quia post mortem tenebit alterum circulum, viris fortibus scilicet, non amantibus datum.
467. torva pro ctorve'? id est terribiliter.
30 468. lenibat pro cIeniebat5. et antique dixit; ut <^VIII 436^>
squamis auroque polibant pro cpoliebant\ maiores enim in
1 niille] buc. II 21 || 10 sane qui . . . masculino] cf. lsid. or. X 189
metempsicosin FG metemsicosin M || 2V quia amauerat F qui amauerat G ||
5 ueniali utitur statu M || 9 ei etiam ABM: ei ciam S diei etiam H eius
etiam F etiam G eius ei etiam mtlgo || genus mortis M || genus -om. JH. \\ 10 hic
libri: hinc vulgo \\ secuta AS \\ 12 dica^ur] apud Catullum (63, 75) add. Fabri-
cius || etiam] et FG || 14 ante causa uoluptatis Fabricius \\ 16 qui] quae F ||
19 conpulsus AFG\\ 20 squalidae G \\ inculta situs] insitus culta C \\ 22 umore
te F: humore religui \\ fit autem in locis carentibus sole M || 23 tendit A (te
eadem, ut videtur, manus addidit) \\ 24 fore G || contempnerem 'F || 25 discere
AS (discedere as) decedere G desine FG \\ ea H\\ 27 est melius M \\ est om.
H || post mortem] postem F \\ 30 ut] et AS (ut supr. vers. add. a) || 31 pro
poliebant om. ASMFC
COMM. IN VERG. AEN. VI 451—477. 71
onmibus eoniugationibus iniperativo cbam/ addebant et faciebant inperfeetuni ab indieativo: quod in tribus adhuc observatur, in quarta etiam V additur; ut nutri, nutriebat. LACRIMASQVE CIE- bat sibi; non Didoni: vel profundebat: aut certe illud dicit; sermo quidem eius lacrimas exigebat — nam cciere? est proprie alteri fietum 5 movere — sed illa inmobilis mansit. tractum autem est hoc de Ho- mero; qui inducit Aiacis umbram Viixis conloquia fugientem; quod ei fuerat causa mortis.
470. incepto sekmone a principio orationis.
471. dvra silex saxi est species: generalitas enim esse non 10 potest sequente specialitate. nam cautem Marpesiam Parium lapi- dem dicit; Marpessos enim mons Pari est insulae.
472. tandem quasi diu deliberaverit.
473. vmbrifervm umhrosum frondosum. pristinvs prior. quod difficiie invenitur; nam de hoc sermone quaerit et Probus et alii. 15
474. respondet cvris aut pari eam diligit adfectione; (id est) tantum amat quantum amatus est — quod in Aenea non fu.it ; qui plus amatus est et amantem deseruit — ut expressio rei supra dictae sit caequatque Sychaeus amorem9: aut certe crespondet curis' par est mortis similitudine ; ferro enim uterque consumptus est. 20
476. proseqvitvr lacrimis longe oculis eam sequebatur umentibus.
477. datvm molitvr iter peragit. cdaturn? autem dixit aut ratione fati eoncessum. aut oblatum fortuito. quod xvvbv dicunt. an
1 imperativo om. A || imperativo bam] inperatiuum F impetiuum G \\ bam] bamus B [| 3 nutri om. FGG || nutriebant JRR || 4 sibi scilicet M \\ didone F, corr. Daniel || 5 exigebat] exciebat vulgo || nam ciere . . . movere huc trans- posui, post causa mortis habent libri praeter B (cf. ad lin. 8), post mansit collocavit Masvicius \\ nam] nam et M || ciere] uere F \\ proprie lacrimas alteri fletum (flectum F) mouere (monere F) FG \\ 6 est autem B || autem om. AS \\ 7 fuentem F || quod] qui A || 8 mortis] quia persuasit ut casandram filiam priami sacerdotem mineruae de templo illius raperet et cum ea coiret. quo facto furuit ut in primo est. Nam ciere^ est proprie alteri fletum mouere add. B, quem Vlysses his verbis inuitat (Od. XI 553) Alav , ital Tslapoovog anv[iovos7 ov% aQS £[isllsg ovds ftavav Xrjoso&ai ifiol %6%ov sVvsna xsv%scov ovlopsvcov
tas
add. Fabricius || 10 generali est enim G || 11 poterat G \\ specialitate] stet Mar- pesia cautes add. Masvicius || ,autem arpesiam FG || Parium] paruum B || 12 marpessus FGa marpesos SM marpesus r || mons et pars est insulae BHM || 13 tandem] pro postremo add. G || diu om. C \\ 14 umbrosum Jiab. G || frondosum om. G || 15 nam de hoc de sermone F || quaerit] q F || 16 respondit G || aut pari] appari FG || aut . . . diligit] pari euni diligens C || diligit tantum amat quantum amatus est afFectione FG || 17 qui plus . . . deseruit edidit Stephanus \ 18 ut] et C || ut sit expressio rei supradicta sit (si G) FG || supra dicta A supra tictae G || 19 sycheus AGG sicheus BHM \\ amorei F amoreius G [ 20 consumpta FG || 21 lacrimans F || occulis C || 22 humentibus ASBHm | 24 facti S || fortuitu M \\ quod] quod gr (i. e. graece) M\\ TYxon ASBH thi- ^on F nxon 01
72 SERVIl
inmnctum? arva tenebant vltima atqui multa adhuc super- sunt. sed dixit quantum ad y pertinet litteram: in his enim quae dixit mixta sunt virtutibus vitia; in his autem quae dicturus est nocentum poenas a piorum segregat meritis. nam inferi; ut diximus 5 supra <127>; humanam continent vitam, hoc est animam in cor- pore constitutam. haec autem quae dixit mixta esse manifestum est: licet enini in viris fortibus laudetur virtus, est tamen vitupe- rabile alienum imperium caedibus occupare; item amare privignum crimen est; virtus maritum. alii distinctione mutata dicunt: tene- 10 bant arva; quae ultima viri fortes frequentant; id est quae possi- dent ultima.
479. Hic illi occvrrit tydevs Althaeae et Oenei filius; quem in bello Thebano Melanippus extinxit.
480. parthenopaevs Melanippae et Martis, sive Melanionis 15 filius; rex Arcadiae fuit; qui Thebana bella puer admodum petiit.
adrasti pallentis imago rex Sicyonis Adrastus primo fuit; post Argivorum; socer; sicut dictum est, Tydei et Polynicis. quod autem ait cpallentis? aut epitheton est umbrae; aut illud respexit, quia in bello Thebano consumptis sex ducibus solus aufugit. fugae 20 autem comes semper est pallor.
481. mvltvm fleti id est nobiles; quorum mortem magna sequitur lamentatio. ad pro eapud\ cadvci qui bello ceciderunt, id est mortui; a cadendo: unde et cadavera dicta.
482. longo ordine ingenti multitudine; ut <(II 766> pueri 25 et pavidae longo ordine matres; non ad ordinem stantes. sane
cin' minus est: in longo ordine^ in ingenti multitudine.
484. tris antenoridas multi supra dictos accipiunt: quod
17 quod autem . . . pallor] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. II 421 et III 542
1 atqui] aut quia A aut qui S atque H \\ 2 ^sed ultima dixit M sed ul- tima esse dixit Masvicius. cf. ad vers. 136 || litteram . . . poenas om. H || 3 autem] enim AS \\ est om. AS (supr. vers. add. a) || nocentium B || 5 supra om. ASFC\\ 8 item] est ergo F, om. C-\\ 10 uiris C \\ fortes om. M || 11 ultima] hoc est post mortem add. D || 12 hic illic vel hic illic vulgo || alteae AF \\ onei JRHM || 13 melanippus B: melitnippus AS menlapippus H menalippus FCM cf. Luct Plac. ad Stat. Theb. IV 639 scliol ad Iuv. VIII 229 || 14 mela- nippae ASBH: menalippe C menalyppae M hic athalantis F hic Atlantis Daniel, qui hic Atalantes edere debuit || et om. G || 15 fuit om. SHM\\ qui om. A || bello C || petit AC peuit H perit FG \\ 16 sycionis AHM sitionis B sy- chionis C \\ Adrastus et fuit om. M\\ 17 polinicis AB pollinicis H polinycis M polynices F pollinices C \\ 18 palentis <7|| 20 comis FC\\ est semper -.M || palor F || 22 lamentio FG \\ ceciderint F, correxi \\ 23 unde om. FCH\\ dieuntur M \\ 24 ingenti . . . matres om. AS || tudine . . . multitudine om. FG || ut pueri . . . multitudine om. C || 26 pro in longo ordine Masvicius || 27 tres AH
COMM. IN VERG. AEN. VI 479—499. 73
falsum esse Homerus doeet; qui eos eommemorat. cereri sacrvm sacratum: nomen pro participio.
485. idaevmqve quem aurigam legimus Priami. etiam adhuc; ut <(654)> quae cura nitentes pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. 5
487. vsqve diu: et est adverbium.
491. trepidare pro *trepidabant\
492. cev qvondam petiere rates ostendit vitia nec morte finiri.
493. frvstratvr hiantis decipit clamare cupientes. nec nos 10 moveat quod aliis umbris verba dat? his silentium: timorem enim exprimit, qui vivis quoque adimit vocem, ut <(III 48^> obstipui steteruntque comae et vox faucibus haesit.
495. deiphobvm vidit qui Helenam duxerat mortuo Paride: ad cuius domum primum ire necesse erat; ubi fuerat causa bello- 15 rum; ut <(II 31(T> iam. Deiphobi dedit ampla ruinam; Vulcano superante, domus. lacervm pro claceratum'? id est haben- tem ora lacerata.
496. popvlata vastata, deformia sublatis auribus. trvncas truncatas. 20
497. inhonesto foedo, deformi, turpi, ut Terentius illumne obsecro inhonestum senem, mulierem?
498. pavitantem ne agnosceretur timentem. tegentem tegere volentem: nam truncatis manibus quid tegebat? ctegere' autem est ceiare, ut e contra cnudare* est indicare, ut <T 355)> 25 fcraiectaque pectora ferro nudavit.
499. notis vocibvs amicalibus.
1 sacrvm sacratum] cf. Non. p. 397, 17 || 3 etiam adhuc] cf. Don. ad Ter. Andr. III, 2, 23 || 6 vsqve . . . adverbium] cf. Don. ad Ter. adelph. II 2? 5 || 21 Terentius] eun. II 3, 65
1 docet] dicit B \\ commemorat] ctficc xcp *ye Svco 'AvxryvoQog vls, sAQ%slo%6g z' 'Ancipag xs^ pcc%r}g sv slSoxs ndarjg (II. II 822) et alibi (II. III 123") xrjv 'Avzr}VOQidr}g sl%s kqsicov *Elmacov ddd. Fabricius. spatium relictum est in-D || 3 Jegemus M || 4 nitentis B || 6 diu et] diuite G \\ 10 hiantes RHG\\ decepit FGH\\ 11 timore B || 12 adhimit G || obstipuit AS obstipuis G obstupui M || 13 steterantque M a (steteruntque m) || facibus F || 14 deiphebvm A deiphoebvm BS\\ videt F II 15 primum] om. AS, primo BH\\ iri JPO|| ubi fuerat om. F \\ ubi] unde G || 16 deiphebi. A S deiphoebi B || 17 lacerato FO || 18 dilacerata vulgo || 19 uastata id est deformia HM || deforma G || deformia sublatis] defor- miter raptis sublatis F || auribus om. F \\ 22 obscuro H \\ inhonestum] hominem quem mercatus est here additur vulgo || senem mulierem om. FG || mulierem] insignis enim deformitas et turpitudo est in uultu truncis naribus add. Fabri- cius || 23 ne . . . tegentem om. B \\ adcognosceretur G \\ 24 truncis F || 25 e om. JE G || est om. FH, est indicare om. G || 27 amicabilibus GMa id est amicabi- libus FG
74 SERVII
501. optavit svmere elegit ut surneret. de te pro cin te\
505. rhoeteo nsr litore ubi erat asyluin Aiacis; sicut in
Sigeo Acliillis. et bene illic, quasi ubi tutus esse potuerani. sane
Rhoeteium dicitur, et fecit Rhoeteum, sicut est Cytherea pro Cy-
5 thereia.
507. et akma depicta scilicet. servant tenent. te pro tuum corpus, ut <362> nunc me fluetus habet.
510. omnia deiphobo solvisti quia constituto tumulo manes vocavit. fvneris vmbris sepulturae meae umbris: nam funus
10 illic esse non potuit, ubi ne cadaver quidem fuerat.
511. FATA MEA ET SCELVS EXITIALE LACAENAE Secundum ma-
thematicos, qui dicunt etiam inimicitias ex fato descendere: unde ista coniunxit, fatum et scelus Helenae, per quam illi mors contigit
512. monvmenta sermo est medius, dictus ab eo quod moneat 15 mentem: unde est hic de malis, e contra in tertio <486> manuum
tibi quae monumeiita mearum sint puer.
514. egerimvs cri? metri necessitate corripuit. meminisse
jstecesse est Cicero cui placet obliviscitur, cui dolet memi-
nit. ergo quia dolet; meminerit necesse est.
20 515. fatalis mortifer, ut <VIII 621> fatiferumque ensem.
svper ardva venit pergama aut quod in arce est positus: aut
quia deiectis muris supra tractus est.
516. gravis gravidus; ut graves temptabunt pabula fetas. supra autem dixerat -<II 238> feta armis.
18 Cicero] pro Mur. XX 42 || 23 graves] buc„ I 49
1 aptavit HM || 2 roetheo AHM rhoetheo B roeteo O \\ erant H\\ asi- lum M\\ 3 sygeo A || tufcatus BHM\\ potuerat ^i^ || 4 rhoeteium Fa: roetheum A rhoetium B .roethium SHM roete G. fort/Pokstov || ficit H facit j^ faci G || roetheum ASH roetcum F roetea C || sic S ut FG\\ est om, ASFC\\ chy- tereia F citherea C || pro] a F, om. C || cythereia A cithereia B cytheria S M chiteria H cythera F, om. C. fort. Kv&sqslu. cf. ad Aen. I 257 || 6 depicta] dipite H || optinent F obtinent Baniel || 7 habent F || 8 omnia . . . vocavit om. H\\ deiphoebo AB || quia] quod AS || 9 sepultusae H || umbris om. A || 10 nec BCMa || ,11 fata mea et scelvs helenae per quae illi mors contigit secundum . .. contigit M, facta (fata C) mea secundum mathematicos qui dicunt etiam inimititias factum (fatum C) et scelus exitiale (exitii F) lacaenae hoc est hele- nae (hoc est helenae om. C) per quam illi mors conripuit (contigit C) FC-\ lacaenae] Helenae add. I) || scds mathematici B (corr. r) || 12 inimicicias A \ facto S || 13 quain] quae BSM _ que H || contigit] Lacaenae autem patrium est nomen a Lacedaemone urbe cuius Lacones et Lacaenae ciues utriusque sexus sunt add. B || 14 monimenta ABH\\ sermo . . . dictus] s. m. d. medium est M \\ dictus om. AS \\ 15 mentem moneat M || hic om. S \\ 16 monimenta A || sunt F9 sint p. Jiab. C || 17 corrapit M \\ 18 qui dolet a || 19 meminerit B: meminit ASH, om. FCM || 21 svpra M \\ 22 diectis B disiectis FC \\ deiectis supra tractus est muris M \\ tractatus C \\ 23 faetas A M foetas B fata H \\ 24 superius F II faeta AM foeta B ll
COMM. IN VERG. AEK VI 501—532. . 75
517. evantis euantis Phrygias: aliter non stat versus. ceuantes' autem bacchantes a Libero; qui Euan dicitur. cchorum? autem ait multitudinem in sacra collectam.
518. circvm dvcebat divisit in duos versus unam partem orationiSj sed ideo; quia est composita. lyrici vero etiam incompo- 5 sitam partem orationis in duos dividunt versus.
520. conpectvm CVRIS atqui vacaverat gaudiis; sed illud osten- dit quod ait Statius stant veteres ante ora jnetus: nam curae ferebantur suo impetu ex pristino bellorum tumultu. alii hanc ipsam curam volunt; quod habebat coniugem perniciosam maritis: unde 10 sequitur <(52Sy cegregia interea coniunx' per ironiam.
525. vocat menelavm et limina pandit ante pandit et sie vocat; ut <TIII 125> subeunt luco fluviumque relinquunt.
526. ID MAGNVM SPERANS FORE MVNVS AMANTI piltavit se
vitia praeterita praesentibus posse celare: quod etiam sequens in- 15 dicat versus.
529. aeolides Vlixes; qui ubique talis inducitur: nam Anti- cliae filius est; quae ante Laertae nuptias clam cum Sisypho; Aeoli filio, concubuit; unde Vlixes natus est. hoc ei et in Ovidio Aiax obicit et sanguine cretus Sisyphio. alii Oeliden legunt; de 20 quo nusquam legimus.
530. Si siquidem.
531. vicissim quia ipse narraverat.
532. pelagine venis erroribvs actvs? non ad inferos; sed
8 Statius] Theb. XII 11 || 17 Vlixes . . . obicit] exscr. Luct. Plae. ad Stat. Ach. I 472 p. 451 Lindenbr. || 19 in Ovidio] met. XIII 31
1 evantis ASM evantes BH evhantes F evvantes G || euantis scripsi: euantes ASBH euliantes F euuantes (7, om. M || euuantes F || 2 bachantes AB || qui] quia SFG\\ 3 in sacra collectam om. FG\\ collectam] Orgia id est cantaros maximos plenos uino. alias tamen orgia Bacchi sacra dicuntur a%b kv\<s oQyrjg, id est ira et furore propter (per Bonon. 90) uinum. sed tamen omnia sacra dicuntur quae a Latinis cerimoniae add. D. cf. Serv. ad Aen. IV 302 || 4 partem] in sacra collecta add. G eadem post orationis hab. F. cf. ad v. 517 || 5 lyrici poetae M a || 6 duo S || 7 cvris] plenum aut affiictum add. D aqui B || uacauerant M baccauerat F bacchauerant G || illu A (corr. a) illu S 8 ait om. AS (supr. vers. add. a) || 9 suo] pro M || alii autem B || hinc S H 10 uolunt curam B || habeat M || pernitiosam FHM perneciosam a || maritus F || 12 ante om. AHFC || sic B, om. ceteri \\ 13 uocat] uocauit B pandum S \\ rclincunt C \\ 14 amantis CG || se] sic FC\\ 17 eolides ASC oelides F elipi- des H || Vlixes . . . inducitur] vlixes vsq hvc vbiq. talis indvcit S || antidiae BH anthidiae F anthicliae G || 18 larertae A lacertae S lertae BFM (patris ulixis add. B) leerte H \\ clam om. C || sisifio B \\ 19 natus est] sed quia ante nuptias natus? Laertis reputatus filius add. Fabricius || hoc om. G, hoc ei om. F || in om. F \\ 20 obiecit FC\\ et] quid Ovidius || creatus C \\ ilidem AB ylidem SHa eoliden M tidem F uelidem C Oelidem Masvicius. cf. Bibbeckii ad v. 529 adnotatio \\ 21 numquam ASH\\ 23 qua S || ipsa H \\ 24 actis' HF
76 SERVII
ad locum; in quo inferorum desceiisus est; id est ad Avernum, si intra terram sunt inferi. alii altius intellegunt: qui sub terra esse infero.s volunt secundum *ehorographos et geometras; qui dicunt terram (jcpaiQoeidfj esse; quae aqua et aere sustentatur. quod si 5 est; ad antipodes potest navigatione perveniri; qui quantum ad nos spectat; inferi sunt; sicutnos illis. hinc est quod terram esse in- feros dicimus, quamquam illud sit; quia novem cingitur circulis. Tiberianus etiam inducit epistolam vento allatam ab antipodibus; quae habet superi inferis salutem: qua occasione tractat reci-
10 procum hoc quod diximus supra <127)>. nam prudentiores etiam animas per ^£ts^v%G)0iv dicunt ad alterius climatis corpora tran- sire; nec in eo orbe versari in quo prius fuerunt: unde ait Lucanus (I 456)> regit idem spiritus artus orbe alio: longae; canitis si cognita; vitae. sciendum tamen hoc Homericum esse: nam
15 etiam illic Elpenor similiter Vlixem interrogat.
534, sine sole domos non est contrarium <(641> solemque suum sua sidera norunt: illud enim de campis Elysiis dicit.
535. hac vice seemonvm haec sacra; ut diximus supra <255>, praeter unius diei spatium non tenebant: unde veretur Sibylla; rie
20 inanibus fabulis cdatum*; id est statutum et legitimum; ctempus?
teratur. quod autem dicit caurora medium axem traiecerat?; illud
ostendit; quod secundum Tuscos diei ortus est a sexta diei hora;
ortus enim diei habet auroram. Donatus tamen dicit Auroram cum
quadrigis positam Solem significare. 25 538. breviterqve quod congruit moram obiurganti.
539. nox rvit si per diem sacra celebrantur; cruit? est immi-
2 alii . . . orbe alio] exscr. mythogr. III 6, 25 || 8 Tiberianus] cf. Baehrens uned. lat. Ged. p. 27 || 21 quod autem . . . auroram] cf. Macrob. Sat. I 3, 11
1 diseensus ASFG (descensus a) \\ ad uernum HF\\ 2 intra terra S || super terram F super terra C \\ 3 inferos esse FG \\ chyrographos A (corr. a) cygro- graphos S (prior g post deleta) historiografus F || geometricos a j| 4 spaeroiden A sphaeroiden S speroide B sperodenec H speroiden M spheroeden FG (spheroiden F man. alt.) || substentatur FC \\ quod si est . . . inferi sunt om. H || 5 potest ad antipodas FC || quia M || 6 spectant M || 7 fit coni. Baehrens || quia in VIIII. S || cingit H || 8 teberianus H \\ ablatam H || 9 habet] f. ita superscr. a || super FH || tracta H \\ 10 quod cum diximus H || 11 metempsi- cosin ASBHF metempsicosim C metempsycosin M || ducunt ASH\\ ad alte- rius . . . fuerunt] ad alterius terrae partis corpora transitum facere uel climatis corpora transire nec in eo orbe uersari in quo prius fuerunt id est non in eodem climate uersari M (uel climatis . . . fuerunt post expuncta sunt) \\ clim- matis FG\\ 12 urbe H\\ fuerint B \\ 13 artus om. AH, artos FC || longe ABHC || 14 sic BF\\ boc hdb. G\ 15 elfenor FC\\ ad v. 533 fatigat fatigando impel- lit Fdbricius \\ 16 domvs FC\\ 19 praeter] aether F praether C \\ dei S diei ex deei II \\ uerebatur B \\ 21 dicit om. B ||. 22 dei S (diei s) die H || ora FC || 26 celebrantur ASM: caelebrabantur B celebrabant H celebrabantur FG \\ est] id est F
COMM, m VERG. AEN. VI 534-545. 77
net; si per nocteui, finitur, flendo proprie: nam et lacriniae et gemitus fuerant.
540. findit IN AMBAS corupendiosius, quam si cduas* diceret: poteramus enim etiam tertiam sperare. sic Sallustius inter secun- dum atque ultimum bellum Carthaginiense non ait Hertium'. 5
542. iter elysivm ad Elysium: de quo diximus supra <T 735>. malorvm impiorum; ut <I 352)> multa malus simulans vana
spe lusit amantem.
543. impia tartara ubi puniuntur impii.
544. ne saevi ne irascere: Terentius ne saevi tanto opere. 10 et antique dictum est: nam nunc cne saevias' dicimus, nec impera- tivum iungimus adverbio imperantis.
545. explebo nvmervm ut diximus supra, cexplebo? est mi- nuam: nam ait Ennius navibus explebant sese terrasque replebant, quem Caper secutus cum de praepositione *ex' tractaret, 15 hoc exemplum posuit, sensus ergo est: minuam vestrum numerum
et reddar tenebris. nam circa Aenean et Sibyllam aliquid lucis fuisse intellegimus, quippe circa vivos: unde paulo post <(548^> respicit Aeneas subito et reliqua. alii ?explebo? niale putant ccomplebo' esse; umbrarum scilicet a quibus discesserat numerum. alii cexplebo 20 numerum5 dicunt esse finiam tempus statutum purgationi et in cor- pus recurram; ut hoc sit ?reddarque tenebris' — nam legimus <(734> clausae tenebris et carcere caeco — ut sit sensus: irasceris mihi quasi homo^ nonne et ego homo futurus sum? alii dicunt: cur irasceris? in locis his sum; quamdiu vitae per vim ereptae expleam 25 tempus, post ^tenebris^ id est meis sedibus, reddar. sed haec omnia congrua loco non esse manifestum est: non enim intellegere possu-
4 Sallustius] hist. fragm. I 8 ap. Dietsch., I 9 ap. Kritz. || 10 Terentius] Andr. V 2, 27 (| 13 explebo est minuam] cf. Don. ad Ter. hec. V 1, 28 et Non. p. 298, 12 || 14 Ennius] ann, v. 310 ap. Vahl.
2 fuerant] deplorantis Deiphobum add. D || 4 enim om. FG || 5 ultimum] postremum F. ef. Kritzii et Dietschii adnotationes. fortasse ex Augustino Ser- vium plenioris commentarii auctor correxit. || cartaginense A (cartaginenses a) cartaginienses 8 certaginiense H carthaginense M carthagiense F cartha- giniense se G || non] nam JR \\ G felysivm C || supra diximus FC || 7 imperium F || malas C \\ 10 nae C \\ tantopere JRRM F |j 12 imperantis] quasi negantes add. M, nec autem et non negantis add. Z> || 13 ut supra dixmrns M supra om. S. ceterum Servius in- superiore commentario nihil de hac re dixit. || est] nunc est A S |) 14 sese] ee (= esse) F || 15 replebit C || caper H || positione B || 16 sensus est ergo S || minuum F muniuam C || uestram E \\ 19 et reliqua] et cetera C, om. FM \\ 20 esse] earum F eurum C ei H \\ 21 finiam tempus] finiante C
finiamte tempus H finitum tempus Stephanus || 24 non C || et om. FC || homo om. H || sum futurus A (fransposuit a) || 25 vitae] unitate H jj ereptae] purgatio- nis add. M || 26 id est meis] ineis C \\ 27 congma loco manifestum est non esse M
78 SERVII
nius Sibylla aliud volente; seilicet ut abseederet, Deiphobum ad aliud respondisse.
546. i decvs i nostrvm aut ci? o decus nostrurn, utere me-
lioribus fatis?; inferorum scilicet conparatione; quia ait supra <(533)>
5 an quae te fortuna fatigat; ut tristes sine sole domos; loca
turbida adires? aut certe ci decus; et fatis utere nostrum melio-
ribus5, id est quam aut ego aut tu habuimus.
549. moenia lata videt Tartarurn dicit; quem vult esse carcerem inferorum. quod autem ait clata*, nocentum exprimit mul- 10 titudinem. triplici mvro valde munitum indicat locuni.
551. torqvet traliit; volvit.
552. poeta adversa ingens distinctione excludendum est vi- tium de duobus epithetis. solidoqve adamante lapis est duris- simus et tantae soliditatis; ut nec ferro possit infringi. quem hir-
15 cino sanguine frangi dicunt
553. vis vt nvlla virvm 'virum/ non ad sexum retulit, sed ad virtutem; hoc est virorum fortium, ut Cicero virum res illa quaerebat; cum de viro forti diceret. per hoc autem osfcendit nullum de Tartaro ad superos posse remeare; ne numinum quidem
20 favore.
554. stat eminet; * erecta esh* avras autem inferis- con- gruas intellegamus. Statius de Mercurio ait: pigrae aurae eius inpediebant volatum. de illo enim loco multi quaerunt <(561^> quis tantus clangor ad auras? et Pollio dicit Aeneae et Sibyllae;
25 quas illi secum traxerant; eum constet esse etiam illic auras. 557. exavdiri exaudiebantur.
13 lapis . . . dicunt] cf. Isid. or. XVI 13, 2
1 uolentes S || abscederet S (abscedere s) abscenderet H\\ deiphebum ASM deiphoebum Ba \\ ad om. FC || aliut G \\ 4 scilicet hac comparatione FC || 5 an] aut M || te om. H || sole sine M || domus C || 9 nocentem A (corr. a) || 10 uin- dicaV_B || 11 scholium ad torqvet om. F \\ 14 nec] ne FC || ad adamante in margine Turonensis is interp,res qui Tironianis notis usus est haec adscripsit adamans species lapidis est durissimi adeo ut nulla re possit molliri nisi ca- lido sanguine hircino. || infringi] unde etymologia est ab a sine et daiiagw domo, id est lapis indomitus add. D || hercino F\ 18 forti om. FC\ per hoc autem ostendit] hac per hostendit F ac per hoc ostendit C || 19 ne] nec A M || remeare . . . favore] remeare ////// sine numinum quidem favore G, quibus alia manus haec addidit educta in altitudinem nimiam tam fortis ut ferreis saxis putaretur extructa. una de furiis tribus filiabus plutonis et noctis i. tysiphone alecto megara quasi tysia fanu L ultrix uox tysifone. || 21 stat eminet. avras autem inferis erecta est congraa F || 22 Statius de Mercurio ait (Theb. II 2) rundique pigrae ire uetant nubes aut turbidus implicat aer\ pigrae enim aurae eius impecliebant uolatum Fabricius || 23 quis tantus] quisquis tantus C quis- tatius H || 24 plangor SM \\ pallio H || Aeneae] et aeneae AS aenea H || 25 quas secum traxerant ilii M \\ esse om. B
COMM. IN VERG. AEN. VI 546—570. 79
558. tractaeqve catenae et genetivus singularis potest esse et nominativus pluralis.
559. strepitvmqve exterritvs havsit hausit et exterritus est: hypallage ergo est.
560. scelervm facies species, ut supra <V 768> visa niaris 5 facies et non tolerabile numen.
563. nvlli fas CASTO.pio. et haec responsio ostendit, Aenean voluisse quidem ingredi, sed quasi pium prohibitum. insistere limen 'insisto illahi rem' dicimus, non c illi rei?: quod qui dicunt decipiuntur propter cinsto illi rei\ 10
564. sed me quia occurrebat: unde ipsa cognovisti?
565. devm poenas docvit aut quas dii nocentibus statuerunt: aut Titanum; quos legimus deos ex Terra progenitos: aut re vera dicit poenas deorum. fertur namque ab Orpheo quod dii peierantes per Stygem paludem novem annorum spatio puniuntur in Tartaro: 15 unde ait Statius et Styx periuria divum arguit.
566. rhadamanthvs Rhadamanthus Minos Aeacus filii Iovis et Europae fuerunt: qui postea facti sunt apud inferos iudices.
567. svbicitqve fateri conpellit ad confessionem.
568. fvrto laetatvs inani latebra non valde profutura, 20 quippe quae fuerat publicanda post mortem.
569. distvlit in seram gravem, ut serum bellum in angu- stiis futurum Sallustius. piacvla commissa propter quae ex~ piatio debetur.
570. ACCINCTA flagello aut hoc dicit quod videmus; quia 25 qui longo flagello utitur ut id post ictum in se revolvat necesse
16 Statius] Theb. VIII 30 || 20 latebra . . . mortem] cf. Don. ad Ter. eun. IV 7, 39 || 23 Sallustius] hist. fragm. inc. 15 ap. Dietsch., III 13 ap. Kritz.
3 exterritis C exterritvm H \\ havsit] haesit F h. GH || hausit] hoc est hausit E hoc est haxit F hauixit C || 4 hypallage ergo est] et ypallage (ypa • lage F) est FC || 5 supra om. C || mori A8 moris H || 6 et . . . numen] om. FG, e. i. o. n. t. n. M\\ tollerabile H\\ 9 insistos H\\ illam] istam iWT || rei] re F || quod] nam quod AS \\ 10 recipiuntur F\\ instoj insisto F || 11 ipsa] ista B \\ cognosti ASFG\\ 12 innocentibus H \\ 13 deos] deos quasi M, om. G\ ex Terra] extra G || pergenitos H || 14 refertur Barthius ad Stat. Theb. VIII 30 || didi G || perierantes FC eirantes H \\ 15 novem annorum spatio JRM: VIIII milibus annorum ASFC VIIII annorum H cf. Hes. theog. 793 sqq. || puniantur M \\ 16 stys C || periniuria F periura A arguu F || 17 radamantus minos et aeacus BH hic et minos et eacus M Rhadamanthus minos rhadamanthis et aeacus -F,|| 19 conpellit ad om. II \\ confessionem] vctsqov ttqoxsqov per totum uersum; nam prius csubigit fateri'3 tum caudit', postea audita fca«tigat' add. Fabricius || 22 ut sallustius serum . . . futurum F || 23 fututum S {corr. s) futuram H |j 25 dixit BMFG\\ uidemus] ante equos curules add. F \\ 26 post ictum] posi- tum C || inserauoluat A (corr. a) || reuoluens F
80 SERVII
est: aut caccincta5 est instructa; ad verbera scilicet; id est nocentes flagello quatit ipsa praeparata.
572. agmina saeva sororvm aut irnpetus; ut de. Harpyiis dixit: aut serpentum agmina; quos pro comis habent.
5 573. TVNC DEMVM HORRISONO STRIDENTES CARDINE SACRAE
pandvntvr portae mittuntur; inquit; post verbera ad aeternum supplicium. et est secutus ordinem iuris antiqui: nam post habitam quaestionem in Tullianum ad ultimum supplicium mittebantur. alii hoe a poeta dictum volunt; ut illa loquente intellegamus portam 10 esse patefactam; alii continuant narrationem. sacrae execrabiles.
574. cernis cvstodia qvalis 'custodia' est quae custodit, non quae custoditur. usurpatum autem est; sicut chospita'; sicut cneptis\- nam chic' et chaec custos' facit. ea enim quae in co' exeunt ut cfullo'; in cos' ut <nepos'; in ces' ut chospes'; feminina
15 ex se non faciunt. quae autem invenimus usurpata sunt; unde et dissimilia: nam *custos* 'custodia' facit; cnepos' cneptis\
575. vestibvlo sedeat Megaeram significat. hoc autem dicit: cernis hanc quam saeva sit? est intus alia 'inmanis atris hiatibus quinquaginta?; quae est saevior; quam Hydra fuit. multi ipsam
20 Hydram volunt; quod non procedit: nam eam in aditu legimus in- ferorum ubi dixit <287> ac belua Lernae. quam alii tria volunt habuisse capita; alii novem; Simonides quinquaginta dicit.
577. tartarvs vel quia omnia illic turbata sunt; a%o rrjg TccQa%ijg: aut; quod est melius; aito xov xayiaqi&iv , id est a tre-
25 more frigoris; sole enim caret.
578. bis patet in praeceps ideo cin praeceps' addidit; quia
23 vel quia . /. caret] exscr. Isid. or. XIV 9, 8 et Luct. Plac. ad Stat Ach. I 134 '
1 est ante instructa] dixit FG || 3 saeva . . . serpentum agmina om. H || arpiis AM arpyis BFG (e S nihil enotavitHagenus). ceterum de harpyiis agmen non dixit Vergilius, sed de anguibus qui Laocoonta petiverunt. cf. Aen. II 212 II 4 aut serpentum agmina om. FG || 5 scholia ad v: 573 om. F || 8 in om. AS (supr. vers. add? a). ad tullianum M || 11 est ea quae F || 12 est om. M \\ hospitia F || 13 o] e H || 14 fallo F follo H \\ in os ut nepos om. H \\ os] hos F || 15 usurpatum fuit F \\ unde et dissimilia inueniuntur nam custos custodia facit nepos nepotes hospes hospita FG Stephanus Daniel seclusi inveniuntur et hospes hospita: nam corrumpitur his supplementis sententia grammatici quae haec est: feminina a nominibus in o, os, es exeuntibus derivata quod usurpata sint ideo et esse inter se dissimiliay ut custodia et neptis. addo et illud, quod impressa exemplaria inter facit et nepos exhibent, in manu scriptis non inveniri. || 18 quam] quamquam G || est alia intus FG || 20 hydram fuisse uolunt M \\ uoluit F [| 21 ubi dixit] t ubi dixit ut M \\ 22 habere FG \\ nouem ut simoni- des ~M || 23 ano T€C rapaxHC G || 24 raQcc%rjg om. MH || TapTapiziN BHFCa TapiziN AS TapTdpiu. M JI hoc est FG\\ 25 frigeris F \\ carent F \\ 26 ideo in praeceps om. C || addit C
COMM. IN VERG. AEN. VI 572-585. 81
potest quid etiam sursurn patere. videtur autern hoc prudentioribus ideo clietum, quia secundum rationem sphaerae sol cum in unam concesserit partem ? duae quasi Tartarum faciunt : una; a qua disces- sit; et altera, ad quam numquam accedit: quod melius sphaerae indicat ratio. hoc autem dicit: Tartarus ipse bis tantum in prae- 5 ceps patet et tendit sub umbras; quantus est suspectus; id est alti- tudo; ad Olympum aetherium. deest *esf.
580. hic genvs antiqvvm TERRAE id est primum: Titanas enim contra Saturnum genuit; Gigantas postea contra Iovem. et ferunt fabulae Titanas ab irata contra deos Terra ad eius ultionem 10 creatos; undc et Titanes dicti sunt aito vfjg rC6acog , id est ab ultione. de his autem solus Sol abstinuisse narratur ab iniuria numinum; unde et caelum meruit.
582. aloidas GEMINOS Aloeus Iphimediam uxorem habuit; quae conpressa a Neptuno duos peperit, Otum et Ephialten; qui digitis 15 novem per singulos menses crescebant. freti itaque altitudine; cum adhuc novem annorum essent, caelum voluerunt subvertere, sed con- fixi sunt Dianae et Apollinis telis; Aloidas autem sic dixit; sicut de Hercule Amphitryoniades dicimus. geminos sui similes.
585. crvdeles poenas saevas; nimias; nam non dicit indignas 20 ferentem qui sacrilegus fuit. salmonea Salmoneus Aeoli filius fuit; non regis ventorum; sed cuiusdam apud Elidem; ubi regnavit. qui fabricato ponte aereo super eum agitabat currus ad imitanda supema tonitrua; et in quem fuisset iaculatus facem; eum iubebat occidi. hic. postea verum expertus est fulmen. 25
8 id est e. q. s.] exscr. mythogr. III 3, 5. cf. mythogr. I 11 et Isid. or. IX 2, 135 || 14 Aloeus . . . telis] exscr. mythogr. I 83 || 21 Salmoneus . . . ful- men] exscr. mythogr. II 56. cf. mythogr. I 82
1 potest] potst H || quid om. FC || insursum M || hoc autem B || a pruden- tioribus M \\ 4 alteram S \\ numquam om. M, supr. vers. add. m. || 5 ratio] ra- tatio H || 6 sub] suas A JR (corr. a) su//s H || 7 aetheriam F \\ aetherium] sic et Homerus de Tartaro (II. VIII 16) xo66ov 8vsq&' 'AlSsco oaov ovgavog s6x' ano yair\q add. I> quibus in margine ab alio haec adscripta sunt i. e. tantum sub inferis quantum caelum est a terra. || et deest est Daniel ||, 8 anticvm C || 9 gigantes BHMs (gigantas m) || 10 ad] in M \\ 11 ano to (toy a) Ticeioc A anoTcj^iccujC B ariozo . ie . eluc H auo thc ticcuiot M arro thc ticghoc C \\ 12 solus abstinuisse sol S || 14 aloidus M || ifimediam ASCM: ifimenidam B sifemidiam H ifimin//am F \\ 15 a om. AS (supr. vers. add. a) || totum H othum FC \\ ifialten .F || 16 itaque om. FC\\ 17 subuoluere M\\ 18 alaoidas F \\ 19 amfitrio- niades ABM amfritrioniad.es H amfytrioniades FC || diximus BHM || dici-
mus] hoc ex odysea homeri in inscribitur add. JD duodecim versuum
spatio relicto. cf. Od. XI 305 sqq. \\ sui similes om. F || 21 fuit] est fuit F || 22 eliadem F\ 24 superna] superu C || eum om. ASFC\\ 25 fulmen expertus est FC
Servii comm. Vol. II. Fasc. I.
82 SERVII
588. mediaeqvk PER elidis vrbem hinc est indignatio, quod in ea civitate Iovem imitabatur, in qua specialiter Iuppiter colitur.
592. densa inter nvbila t ostendit fulniinis causam.
593. fvmea lvmina id est terrena; nam aetherius ignis caret 5 fumo; solo enim splendore viget.
595. nec NON et tityon Tityos Terrae secundum alios filius fuit; secundum alios a Terra nutritus: unde poeta elegit sermonem; quo utrumque significaret, nam calumnum' dixit. hic amavit La- tonam; propter quod Apollinis confixus sagittis est et damnatus
10 hac lege apud inferos; ut eius iecur vultur exedat: quamquam Ho- merus vicissim dicat duos vultures sibi in eius poenam succedere. sane in usu est cvultur*; licet Cicero evulturius? dixerit; quod qui- dem potest esse et derivativum: Ennius vulturus in campo mi- serum mandebat homonem. decliriatur auteni chic Tityos huius
15 Tityi', sicut cDelos Deli\
596. PER TOTA NOVEM CVI IVGERA CORPVS PORRIGITVR quan-
tum ad publicam faciem; magnitudinem ostendit corporis; sed illud significat, quia de amatore loquitur, libidinem late patere; ut ait supra <(44(y> nec procul hinc partem' fusi monstrantur in 20 omnem lugentes campi. sane de his omnibus rebus mire reddit rationem Lucretius <1II 978)> et confirmat in nostra vita esse omnia quae finguntur de inferis. dicit namque Tityon amorem esse; hoc est libidinem; quae secundum physicos et medicos in iecore est; sicut risus in splene, iracundia in felle: unde etiam exesum a vul-
6 Tityos . . . succedere] cf. mythogr. I 13, II 104 || 12 Cicero] in Pis. 16, 38 || 13 Ennius] ann. v. 141 ap„ Vahl. || 20 sane de his . . . volvuntur] exscr. mythogr. II 105, III 6, 5. cf. Macrob. comment. 1 10, 10 sq. || 23 libidinem . . . in felle] cf. Isid. or. XI 1, 125 et 127
1 scholia ad v. 588 et 592 om. F || hinc est RMi hic estASHC. exspectatur aucta est. || 2 imitatur B \\ 3 causam] et originem add. D (idem edidit Stepha- nus). praeterea contorsit proiecit cum impetu add. Fahricius || 4 nam] et G \\ 5 sol enim A S nam solo M [| viget] adegit impegit add. Faoricius || 6 tityon F || secundum alios terrae filius fuit M || 7 fuit om. F || sermone H || 8 quo MFC: qui A quod BSH\\ hic amavit Latonam] hic confisus uiribus latonam uolare (lege uiolare) temptauit F \\ 9 propter quodj matrem H \\ ^agittis confixus est B confixus est telis M \\ et damnatus] damnatus autem est M || 11 poene F poena C || succedere] unde baec dicit de tityo add. JD quinque uerHium spa- tio relicto. cf. Od. XI 576 sqq. || 12 sane uultur in usu est M \\ vulturius . . . Ennius om. F || dixerit] et Plautus in Curculione (356 Fl.) riacit uulturios quattuor' add. Faoricius \ 13 et] etiam M || diriuatiuum ABHC || Ennius] etinius H \\ uulturus AGH: uulturis BM uulturius S uultu F || in campo HFG: in campos B in siluis ASM || miserum ASBM: supinum HFC || mandebet jH"|| 14 mandebat homonem] m. h. G \\ huius om. ASHC\\ 15 Delos] •delios C||Deli] delii FC\\ 17 ostenditur H \\ 18 significat] ostendit F || amore B || loquetur H \\ 19 huic H \\ 20 omnes F \\ rebus om. C \\ reddidit F \\ 21 esse uita M || 24 etiam om. FC
COMM. m VERG. AEN. VI 588-603. 83
ture dicitur in poenam renasei: etenini libidini non satis fit re semel peracta, sed recrudescit sernper, unde ait Horatius incontinentis aut Tityi iecur. ipse etiam Lucretius dicit per eos7 super quos iamiam casurus inminet lapis, superstitiosos significari, qui inaniter semper verentur et de diis et caelo superioribus male opinantur: 5 nam religiosi sunt qui per reverentiam timent. per eos autem qui saxum volvunt ambitum vult et repulsam significari, quia semel repulsi petitores ambire non desinunt. per rotam autem ostendit negotiatores, qui semper tempestatibus turbinibusque volvuntur.
598. fecvndaqve poenis fecunda in poenam. 10
599. rimatve pascitur, ut rimantur prata Caystri.
600. fibris fibrae sunt eminentiae iecoris.
601. qvid memorem lapithas hi populi |Thessaliae fuerunt, quibus imperabat Ixion, amicissimus, ut diximus supra <(286)>, lovi, Phlegyae filius. qui post nubis coitum fictae in formam lunonis, 15 cum se de eius stupro iactaret, ab irato love ad inferos trusus est
et illic religatus ad rotam circumfusam serpentibus. pirithovm et hic unus de Lapithis fuit; qui cum Theseo descendit ad rapien- dam Proserpinam.
603. adsimilis valde similis: cad/ enim vacat, et a maioribus 20 ad ornatum adhibebatur, ut Horatius qua populus adsita certis limitibus vicina refugit iurgia. lvcent genialibvs altis
2 Horatius] carm. III 4, 77 || 11 rimantur] georg. I 384 || 12 fibrae . . . iecorisj cf. Isid. or. XI 1, 126 || 13 hi populi e. q. s.] cf. mythogr. I 14, II 106 || 20 valde similis] cf. Gell. VI 7, 5 sqq., Don. ad Ter. Andr. IV 2, 11 || 21 Ho- ratius] ep. II 2, 170
1 in poenam renasci dicitur M\\ libidinum S || res AS \\ 3 aut] at C ait mythographus III nec Horatius || tyti B tytyi HC || enim S (etiam s) || per eos om. H, per om. C \\ 4 iamiam SHFC: iam ABMs \\ casurus inminet lapis] lapsurus est lapis C lapsurus est lapis inminet F || 5 uertentur M || et de diis (dis C) et caelo superioribus (peritioribus F superibus H superioris) ASJRHFC et de diis et de caelo et locis superioribus M JD exempl. impr. nisi quod de ante caelo unus M exhibet et de diis et caelo mythogr. II et de diis et super- ioribus mythogr. III. fortasse et de diis et caelo , superis rebus vel superioribus rebus, male opinantur. cf. Serv. ad Aen. VIII 187 raut secundum lucretium superstitio est superstantium rerum, i. e. caelestium et divinarum, quae super
uol _ u
nos stantj^ inanis et superfluus timor\ || 7 uult B (uol superser. m. sec.) uolunt C || hambitum F || vult] uidit F (| repulsum M || semel MFC mythogr. II: semper ASBH mythogr. III || 8 per rotam e. q. s.] cf. Berna.ysius mus. Bhen. V p. 584 adnot. et Lachm. comm. p. 203 || ostenduntur B \\ 9 turbitudinibusque M, corr. m || 10 faecvnda et faecunda A C \\ 11 pascitur] paci citur A (paciscitur a) pa////sci- tur H, om. F || rimatur M \\ 12 eminentia A || iecuris C || 13 laphitas AHM j 15 flegiae ABH flaegiae C \\ 17 religatur H relegatus FC \\ circumfixam B urcumfusam H incircumfusam M \\ 18 laphitis HM lapitis F || 21 Horatius om. C || qua] quia F || adsit ad////certis H (duae litterae radendo deletae sunt) |; 22 iurgia] ita adinuenire pro inuenire legimus add. Fabricius
6*
84 SERVII
aliud est. Tantalus; rex Corinthiorum; amicus numinibus fuit. quae cum frequenter susciperet et quodam tempore defuissent epulae; filium suum Pelopem occidit et diis epulandum adposuit. tunc ab- stinentibus cunctis; Ceres umerum eius exedit, et cum eum dii per 5 Mercurium revocare ad superos vellent, eburneus ei est umerus restitutus, ut umeroque Pelops insignis eburno. ideo autem sola Ceres dicitur coinesse; quia ipsa est terra; quae corpus resolvit. per Mercurium autem ob hoc fingitur esse revocatus; quod ipse est deus prudentiae, per quam philosophi deprehenderunt TtaktyysvsGtav
10 vel ii8te^ij)v%co6iv. Tantalus autem hac lege apud inferos dicitur esse damnatus? ut in Eridano inferorum stans nec undis praesen- tibus nec vicinis eius pomariis perfruatur. per haec autem avaritia significatur ; ut etiam Horatius quid rides? mutato nomine de te fabula narratur. genialibvs veluti genialibus: nam geniales
15 proprie sunt qui sternuntur puellis nubentibus, dicti a generandis liberis.
604. avrea fvlcra quibus fulcimur; id est sustinemur.
605. regifico lvxv regali ambitu. fvriarvm maxima id est saevissima, Jioc est Pames; ut <TII252)> vobis Furiarum ego
20 maxima pando. unde et famem praenuntiat; ut hanc esse Furia- rum maximam doceat.
606. et manibvs illorum seilicet; non suis.
607. facem attollens iniciens ignem avaritiae; ut abstineant.
608. invisi fratres haec quidem constat dicta esse generaliter; 25 possunt tamen etiam ad speciem trahi; ut Aegyptum et Danaum;
1 Tantalus e. q. s.] exscr. mythogr. II 102, III 6, 21. cf. mythogr. I 12 || 6 umeroque] georg. III 7 || 13 Horatius] sat. I 1, 69 || 14 nam geniales . . . libe- ris] exscr. Isid. XX 11, 5 1) 17 quibus . . . sustinemur] exscr. Isid. XIX 26, 3
1 aliud est, quo scholiastes, nisi fallor, ostendere voluit cIucent genialibus altis' e. q. s, non ad Ixiona Pirithoumque pertinere, om. FC: qui quod ante Tantalus exhibent sicut supra diximus id non est Servii, qui in Aeneidos com- mentario Tantdlum non commemoravit } ad georg. III 7 pauca de eo dixit || Tan- talus] iouis et egine filius add. F || chorintiorum H corithiorum FC \\ quae] qui M (qui cum frequenter eos susciperet Stephanus Daniel alii) || 2 et om. FC || dum defuissent FG\\ 4 cuoctis om. F\ humerum ASBM || excedit II || cum] dum FC || eum om. A || 5 ad superos om. M || humerus ASJRM \\ 6 restituti F \\ ut umeroque scripsi: sicut supra humeroque ASJRM uineroque H unde est umeroque FC\\ pelobs C \\ 7 soluit M \\ 8 hoc] est add. H || eb"se om.ASFC \\ 9 quem FC || palingenesian uel metempsychosin vel metempsicosin libri || 11 heridano AS eridiano C || 12 ei HM || perfruantur F || perfruatur] quem- admodum et homerus in odyssea describit novem versuum spatio relicto add. D. cf. Od. XI 582 || autem] quae narrata sunt add. F \\ 13 etiam om. FC || quit C || 14 ueluti] uel aut in F uelut in C || genalibus AS || 17 fvlchra AH || 18 regio M\\ id est . . . pando om. M \\ 19 fainis FC \\ 20 et om. ASBH\\ pronuutiat F || esse om. M |j 25 species ASC speciaes F \\ egistum M \\ denaum H danuum C
COMM. IN VERG. AEN. VI 604-612. 85
Atreum et Thyesten, Eteoclen et Polynicen significare videatur. bene autem dicendo cinvisi? per id quod leve est; etiam maiora conplexus est.
609. pvlsatvsve parens itein quod levius est dixit parricidii comparatione. possumus autem Oedipum accipere, extinctorem Lai. 5
avt fravs innexa clienti ex lege XII tabularum venit, in qui- bus scriptum est patronus si clienti fraudem fecerit, sacer esto: si enim clientes quasi colentes sunt? patroni quasi patres, tantundem est clientem; quantum filium fallere. et hoc posse fieri ex Horatii dictis intellegimus, qui cum loqueretur de avaris poten- 10 tibus; ait de vicino cliente pellitur paternos in sinu ferens deos. Vrbano tamen hoc displicet et dicit rarum esse hoc magisque contrarium, cum magis patronos decipiant frequenter clientes. vult autem intellegi praevaricatores; qui patroni sunt clientium; quos nunc susceptos vocamus. 15
.611. nec partem posvere svis bene addidit csuis?; id est cognatis, adfinibus. haec enim fuerat apud maiores donandi ratio; non profusa passim: nam hoc est velle inaniter perdere. unde Ci- cero ait in libris legum <II; 16; 40)> stipem prohibeo: nam auget superstitionem et exhaurit domos. dignis igitur lar- 20 giendum est; unde Horatius cur eget indignus quisquam; te divite? id est indignus paupertate.
612. ob advlterivm caesi si coccisi?; Aegisthum significat; Thyestae filium: si re vera ccaesi'; Sallustium; quem Milo deprehen- sum sub servi habitu verberavit in adulterio suae uxoris; filiae 25 Sullae. qviqve arma secvti impia nec veriti dominorvm fal-
7 Patronus . . . esto] tab. VIII 21 ap. Schoell. p. 149 || 8 si enim . . . patres] cf. Isid. or. X 53 et 205 || 10 Horatii] carm. II 18, 26 || 21 Horatius] sat. II 2, 103 || 24 si re vera . . . Sullae] cf. Gell. XVII 18
1 atra eum C \\ et eoclen A aetheoden B eoden H aetheoclen M || signi- ficari F \\ 5 comoratione F || autem om. B || oedippum HFG || extinctorum F \\ extinctorem lati B extinctorem lait S extinctorem late H lai extinctorem M Lai om. AFCs || 6 inexa F || ex lege] alii ex lege FC || 7 si om. S, supr. vers. add. s || 8 sic enim FC\\ 9 tantadem C \\ ilentem C \\ 11 cliente . . . frequenter om. F || patronos M (paternos m) || 17 cognatis et affinibus M \\ 18 passi F || velle om. M. fortasse velle rem inaniter perdere || 20 augit FC \\ exaurit H exausit F. stipem sustulimus nisi eam, quam ad paucos dies propriam Idaeae Matris excepimus; implet enim superstitione animos et exhaurit domus Cicero || 21 unde horatius ASB: unde persius MFC unde alius oratius pfilis H (in eo libro ex quo H descriptus est ad horatius haec adscripta erant at. persius). fortasse quae Horatii sunt Servius per errorem Persio tribuerat. |j 23 occisum AS (occisi a) occisi sim H\ aegistum ASC megestum B egestum H egistum M aegissam F || 24 thiestae AB tyestae H thyae C || si re uera FC: et si re uera ASHM et si reuersa B || 25 in] ut in F || uxoris om. B || filiae Sullae] quae fuerat fausti syllae filia F filia C Faustae filiae Syllae Masvicius primus || 26 Sullae] syllae ASB sillae HM
86 SEEVII
leee dextbAS hoc loco videtur blandiri Augusto; quia contra Cae- sarem; patrem eius; multi quibus ignovit, arma susceperant: est namque eius dictum; dare quidem se veniam Pompeianis, sed ab ipsis quandoque esse periturum: ut carma impia' civilia dixerit bella; 5 quae moverunt Pompeiani contra acceptae veniae fidem-. sed non procedit. nam si carma inipia' dixit bellum civile; tangit et Augu- stum et Caesarem; qui et ipsi civilia bella tractarunt. item si culpat eos qui contra fidem datae veniae dimicaverunt, tangit Augustum: nam transierunt ad eum ab Antonio duo milia equitum, per quos
10 est victoriam consecutus: Horatius ad hunc frementes verterunt bis mille equo& Galli canentes Caesarem. fecit praeterea iniuriam Augusto vel Caesari si eos cdominos? dixit, quod apud maiores invidiosum fuit: nam cpatres patriae5 dicebantur, non cdo= mini?: luvenalis <TIII 244> Roma patrem patriae Ciceronem
15 libera dixit. melius ergo est ut bellum a Sexto Pompeio, Pompei fi]io? in Siculo freto gestum accipiamus. nam occiso patre Siciliam tenuit et collectis inde servitiis vastavit sex annis ultro citroque Siciliam, postea victus est ab Augusto et Agrippa: Horatius mi- natus urbi vincla; quae detraxerat servis amicus perfidis.
20 et hoc sensu tam carma impia?; quam cdominorum' congruit com- memoratio.
614. poenam expectant quod gravius est: nam in expecta- tione et praesens metus est et clolor futurus; in ipsa autem poena solus est dolor.
25 615. forma vmos id est causa criminis vel regula: singulis
enim sceleribus sunt statuta supplicia ex more Romano; quem se- quitur.
616. saxvm ingens volvvnt alii Sisyphum dicit, qui deorum
10 Horatius] ep. 9, 17 |) 18 Horatius] ep. 9, 9
2 quibus ignorauit S || susceperunt FG \\ 3 se quidem FG \\ 4 ad ipsis F apsis C || dixit G \\ bella] uel ea add. M D || 5 quae] quem S || acceptam B 1 uaenie C \\ 6 augustum caesarem F \\ 7 bella ciuilia BHF\\ tractauerunt FC \ 8 angit FG\\ 10 persecutus S consequutus F || adhuc M || frebentes H || 11 equi ASFC\\ fecit] om. AS, fec C || 12 si] se HC\\ quod] quia F \\ 13 fuit] unde Tullius cdominante Sylla' add. Fahricius. cf. de off. II 14, 51 *contra L. Sullae dominantis opes' \\ dicebantur . . . patrem patriae om. M || domine H [| 14 patrem om. F |) Ciceronem libera dixit] c. 1. i. d. C || 15 ergo] erg G enim M || est om. C || sesto FC || pompeii H || 16 fretum AS (cort. as) || occisio F occisso C \\ 17 ultro citroque] ultroque C\\ 18 uinctus F \\ 19 uincula FC || distraxerat F ditraxerat C || 20 seruus F || 22 quod gravius est om. AS, est om. F. quod est grauius B \\ 26 1 ex more romano quem sequitur nam morem romanum sequi- tur M (t . . . quem sequitur post deleta sunt) || quem sequitur om. C \\ 28 vo- LVNT-.FC|| sisipphum J^ sixyphum H \\ dicunt A (dicit a. alii moneo minusculis litteris scriptum esse in A)
COMM. IN VERG. AEN. VI 614—621. 87
consilia hominibus publicavit. radiisqve rotarvm Ixionem dicit, ut alibi ostendit atque Ixionii vento rota constitit orbis, licet supra dixerit <(602> quos super atra silex: nam de Jais fabulis variae sunt in ipsis auctoribus opiniones.
617. AETERNVMQVE SEDEBIT INPELIX THESEVS COntra opinio- 5
neni, nam fertur ab Hercule esse liberatus: quo tempore eum ita abstraxit, ut illic corporis eius relinqueret partem. frequenter enim variant fabulas poetae: Hippolytum Vergilius <(VII 765)> liberatum ab inferis dicit, Horatius contra neque enim Diana pudicum liberat Hippolytum. 10
618. PHLEGYASQVE MISERRIMVS OMNES ADMONET si Thlegyas'
nominativus est singularis, hoc dicit, Phlegyas omnes admonet apud inferos poenas ferentes: si autem cPhlegyas? accusativus pluralis est; Theseum omnes Phlegyas admonentem debemus accipere. hi namque - secundum Euphorionem populi insulani fuerunt, satis in 15 deos impii et sacrilegi: unde iratus Neptunus percussit tridenti eam partem insulae, quam Phlegyae tenebant, et omnes obruit. Phlegyas autem, Ixionis pater, habuit Coronidem filiarn, quam Apollo vitiavit, unde suscepit Aesculapium. quod pater dolens? incendit Apollinis templum et eius sagittis est ad inferos trusus: Statius Phlegyam 20 subter cava saxa iacentem aeterno premit accubitu.
620. discite ivstitiam hoc est, vel nunc in poenis locati.
621. vendidit hic avro patriam etiam haec licet generaliter dicantur, habent tamen specialitatem : nam Lasthenes Olynthum Philippo vendidit, Curio Caesari xxvn . s. Romam: de quo Lucanus 25 <IV 820y Gallorum captus spoliis et Caesaris auro.
2 alibi] georg. IV 484 || 5 contra opinionem e. q. s.] cf. Gell. X 16, 11 sqq. mythogr. II 133 et 128 || 9 Horatius] carm. IV 7, 25 || 14 lii namque e. q. s.] exscr. mythogr. I 205, II 109. cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. I 71? || 20 Statius] Theb. I 713
1 publicavit] qualis ab homero describitur add. D octo versuum spatio relicto. cf. Od. XI 593 sqq. || rotakvm] d. p. add. M || isionem H || dicit ex dixit A || 2 atqui F || ixionei uuento JR \\ 3 quo F \\ 5 aeternamqve F || thessevs B || 6 quo tempore . . . partem] quo tempore eum ille ad extrahendum cerberum descendit quem theseum ita abstraxit ut illi corporis quam relinqueret nates partem F || 7 illi A || linqueret G || partem relinqueret M || 8 fabulas uariant F # || ippolitum AB ipolitum H yppolytuui M hipolitum G || 10 ippolitum AB * ypolitum H yppolytum M hipolitum F h. (7 || 11 phlegiasqve AB phelaias- qve H flegiasqve MG II phelias M pligias F fligias C || 12 est om. B || fligias F flygias (7 || omnis MFG\\ 13 phelias HM plegeas F flegeas G \\ 14 omnis FG || flegeas FC \\ admontem G || hi om. C \\ 15 euforianem M (corr. m) (| 16 tri- dente B || 17 omnis FC \\ 18 ixonis C || 19 aescolapium F || pater] phlegias add. M || 20 phlegian F || 21 accubito HF || 22 locati] cati F || 24 nam . . . vendidit] nam lastheiies et ipocrates olyntum philippo tradiderant F \\ latenes -H"|| olymthum AB \\ 25 curius F \\ xxvTi. s. AS: uiginti septem anno B xxvn H xxvn milibus sesterciis M xx septem miiibus sestertiis FC\\ de qua AS \\ lucanus ait F \\ 26 spoliis] populis FC \\ auro] et illud (Lwc. IV 824) femere
88 SEEVII
622. fixit leges pretio atqve refixit possumus Antonium accipere seeundum Ciceronem in Philippicis ubi ait legesne fixisti? cfixit? autem ideo; quia incisae in aereis tabulis adfigebantur parietibus.
623. hic thalamvm invasit natae Thyestes, unde Aegisthus 5 natus est, item Cinyras: nam quocl Donatus dicit nefas est credi,
dictum esse de Tullio. vetitosqve hymenaeos legibus scilicet: nam dicendo cvetitos' ostendit fuisse, ut est apud Persas hodieque. unde Donatus male ait natura et legibus vetitos.
624. AVSI OMNES INMANE NEFAS AVSOQVE POTITI illic SUnt et
10 qui fecerunt et qui conati sunt. dicit autem secundum Romanum ritum, in quo non tantum exitus punitur, sed et voluntas.
625. NON mihi si lingvae centvm sint Lucretii versus sub- latus de Homero; sed aerea vox dixit.
626. scelervm comprendere formas ut <615> aut quae 15 forma viros fortunave mersit.
629. perfice mvnvs hoc est ramum redde: nam supra ait <(142)> hoc sibi pulchra sHuum ferri Proserpina munus in- stituit.
630. cyclopvm edvcta caminis hoc est magna: ita enim 20 cuiuslibet rei magnitudinem significabant; adeo ut Statius Argivorum
muros ab ipsis dicat esse perfectos.
631. fornice arcu: Cicero videt ad ipsum fornicem Pa- bianum.
634. corripivnt spativm raptim peragunt. 25 635. occvpat aeneas aditvm ingreditur; sicut supra <424>
12 Lucretii versus] VI 839 sq. ap. Laelim. || 20 Statius] Theb. I 630. cf. Luct. Plac. ad hunc vers. et ad I 251 || 22 Cicero] in Verr. act. I 7, 19
omnes, hic vendidit urbem' add. Fabricius \\ 1 atqve kefixit om. HC || 2 legesne fixisti] cf. Phil. II 38, 98 *et de exsitlibus legem, quam ftxisti, Caesar tulitf ? ex Autissiodorensi Hagenus ubi ait leges refixisti enotavit: cf. Phil. XII 5, 12 et XIII 3, 5 || 3 aeris H || tabulis] leges add. M || adfigibantur FC || parietibus om. FC || 4 Thyestes] pelopeae filiae add. T> || 5 est om. C || Cinyras] cinaras ASB ciniras H cyniras MF cinyniras C. filiae myrae de qua natus est adonis add. D || 6 Tullio] quod conuicium a sallustio , ciceronis inimico, natum * est qui de illo inquit ffilia matris pellex' add. Z> || 7 uetitis H \\ fuisse] non uetitos add. Fabricius || apud om. AS (supr. vers. add. s) || persa apud F \\ hodieque] hodie H. unde catullus (90, 3) ait de concumbentibus cum matre persis cnam magus matre et gnato gignatur oportet, si uera est persarum impia relligio' add. JD || 8 mala B || ait] ait qui F || legibo F || uetitis ASBH \\ 9 sunt om. FC || 10 romanorum F || 11 ponitur F || 12 sint] o. c. f. v. add. M \\ 13 Homero] trium wersuum spatium relictum in T>. cf. II. II 489 || sed] sed ille Fabricius || aerea vox] cf. Serv. ad georg. II 42, Lachm. comment. p. 399, L. Muell. ad Lucil. fragm. dub. VII || 14 ut] aut FC \\ aut quae] utque F, aut om. M || 15 mersat B || 19 dvcta B F || caminis] m. add. M \\ 21 mimos ad ipsis F || 22 uadet H || 24 raptim] spacium add. M\\ 25 ut H
COMM. IN VERG. AEN. VI 622—645. 89
diximus. recenti semper fluenti. et dixit hoc propter paludem Stygem.
636. spargit aqva purgat se: nam impiatus fuerat vel aspectu Tartari, vel mC&itu scelerum atque poenarum. et cspargit?; quia se inferis purgat. 5
638. amoena virecta virentia : et est satis usurpativum. camoena? autem quae solum amorem praestant, vel; ut supra <(V 734> diximus; quasi amunia; hoc est sine fruetu; ut Yarro et Car- minius docent. adludit autem ad insulas fortunatas: nam et seqnenti hoc indicat versu. 10
640. largior hic campos aether non nostro largior, sed quam est in cetera inferorum parte. aut re vera largior; si lunarem intellegis circulum: nam; ut supra <V 735> diximus; campi Elysii aut apud inferos sunt; aut in insulis fortunatis, aut in lunari cir- culo: Lucanus <JX 11> illic postquam se lumine vero induit. 15
641. solemqve svvm sibi congruum; ut fessosque sopor suus occupat artus.
642. palaestris luctationibus: graece dixit.
643. contendvnt lvdo non odio.
644. choreas cre' corripuit propter metrum; alibi ait secundum 20 naturam; ut <IX 612> iuvat indulgere choreis: ergo aut systo- len fecit; aut antithesin; e pro sl ponens: nam Graecum est nomen.
645. nec non threicivs longa cvm veste sacerdos Orpheus Calliopes musae et Oeagri fluminis filius fuit; qui primus orgia
4 et spargit . . . purgat] cf. Macrob. SaL III 1, 8 || 7 amoena . . . sine fructu] cf. Isid. or. XIV 8, 33 et diff. verb. 42 || 16 fessosque] georg. IV 190 || 23 Orpheus . . . chordis] exscr. mythogr. III 8, 19 et 20
1 diximus] dixit M || 3 impiatus] inquinatus exemplaria impressa praeter Gottingerise || 4 quia] quasi F || se] inse inse H \\ 5 purgat] nam superis immo- laturi corpus abluunt ut supra (II 719) cdonec me flumine vivo abluero' add. D || 6 usurpatum exemplaria impressa praeter Lionianum \\ 7 amoenia H \\ autem] dicuntur add. M, sunt supr. vers. add. s \\ 8 ut] ait ut B \\ 9 Iudit FC\\ fortu- natorum FG || 10 versu] uersum H. uirecta autem sicut salicta add. G || 11 cam- pvs AC\\ aether] e. l. v. p. add. M \\ 13 intellegimus M \\ 15 se om. F^ uero lumine M \\ uero] uiuo F [| induit] impleuit C || induit] homerus campos elysios ad insulas fortunatas esse testatur hisce uersibus add. B sex versuum spatio relicto. cf. Od. IV 563 sqq. || 16 congruum] grece dixit add. M \\ 17 suos FC || 18 schol. ad v. 642 offi. FG \\ palestris libri || dixit] nam italaisvv luctari dicunt graeci, inde 7tali\ add. D || 19 lvdo] inter se ludo add. JD || 20 re . .. metrum om. C [| corripitur F || preter H || alibi . . . choreis] chorias graeci dicunt ideo (ide C) iste breuem posuit hic re pro . i. nam alibi longa est ut (XI 224) lustrantque choreis (coreis C) uel quia uocalis uocalem sequitur FC \\ 21 cho- reis] dioregis H || 22 facit AS \\ anthyesin F || e pro ei Fabricius: i pro e ASMHM pro. h, e FC || ponens] pronens R. ut pro %oqblcc posuit %ogsa id est chorea add. D || 24 calliopis AFC (corr. a) || musae om. C \\ filius et siagri fluminis F || siagri C || fluminis om. B \\ fuit om. C
90 SERVII
instituit, primus etiain deprehendit harnioniam, id est eirculorum mundanorum sonum, quos novem esse novimus. e quibus sumnius, quem anastron dicunt, sono caret, item ultimus, qui terrenus est. reliqui septem sunt? quorum sonum deprehendit Orpheus, unde uti 5 septem fingitur chordis. ^longaui' autem cvestem5 aut citharoedi habitum dicit, aut longam barbam: nam e coutrario inberbes cin- vestes' vocamus. esacerdos' autem, quia et theologus fuit et orgia primus instituit. ipse etiam homines e feris et duris composuit: unde dicitur arbores et saxa movisse } ut diximus supra.
10 646. obloqvitvr nvmeris dicendo cobloquitur* chordarum
expressit laudem? quas dicit verbis locutas: cobloqui* enim non est nisi contra loquentem loqui. nvmeris rhythmis, sonis, ut nume- ros memini, si verba tenerem. septem disckimina quia omnes chordae dissimiliter sonant.
15 647. iam nunc. chic' autem cpeeten' declinatur, ut clien\
648. hic genvs antiqvvm quod non omnes viros fortes in Elysio visos esse commemorat, haec ratio est, quia isti divinos meruerunt honores: quod Tydeo vel his, quos supra <(479^> memo- ravit; non contigit. nam ideo cantiquum? addidit, quasi et illis
20 Elysii contingerent campi; si eis annorum non derogata esset vetustas.
649. nati melioribvs annis plerumque enim hominum virtus decoloratur temporis infelicitate : Cicero ut illa laus temporum, non hominum fuisse videatur.
7 quia et . . . movisse] exscr. mythogr. II 44 || 12 numeros] buc. IX 45 || 15 hic . . . declinatur] cf. Prob. inst. art. p. 125, 17 K. || 22 Cicero] in Verr. act. II lib. 1 21, 56
1 primum etiam M || armoman A armoniam reliqui || 2 novimus] nominus F || e om. C || 3 auostran F || dicunt] id est sine astris add. JD || 4 uti septem M: ut in VII ASH in septimo B ait septem F septem G \\ 5 citharoedis AS (corr. a) citharaedis H || 6 et contrario F || 8 ipsi B || etiam] enim H \\ e] de H ex a || duris] mites add. Fabricius \\ 9 ut deus sunt H (ut d. s. i. e. *ut diximus supra' non recte interpretatus est librarius). || supra] Horatius (a. p. 391) fsiluestres homines sacer interpresque deorum caedibus et uictu foedo deterruit orpheus, dictus ob hoc lenire tigres rapidosque (sic) leones add. D \\
e 11 exprimit B \\ quas] quasi F || uerba B urbis F urbis C || locutus S locu- turas C || non et nisi om. C || 12 loqui] non autem cmale dicere5 ut alias add. D || rythmis Ms: rythmi AS rhithmis B rithimis H rhythmus F rhythinus C sons H || 13 quia] ex H \\ 14 omnis FC \\ 15 iam pectine B nunc omittens hic ASBF: hoc HMCa \\ pecten om. B \\ ut lien ASBH: ut carmen CM carmen F. hoc autem pecten declinatur ut lien carmen vulgo || 16 omnis FC || 17 est om. C || 18 meruerant M || honores meruerunt FC || quo F || vel] et B ||
commemorauit FC || 19 antiquo B \\ 20 elisus F || contingere A (nt add. ead. man.) contigerent C non contingerent vulgo || campis F \\ si eis annorum] si ab eo sanuorum H \\ non om. S \\ derogata esset scripsi: derogasset ASBHMF derogaret C || uetestas F \\ 21 hominum uirtus H: non hominum uirtus AM (non del. a) non hominum fuisse uideatur uirtus S hominum om. BFC \\ 23 omnium H
COMM. 1N VERG. AEN. VI 646-659. 91
650. ilvsqve assaracvsqve Troiani reges fuerunt. troiae dardanvs avctor hune in septinio <211> inter deos dicit relatum; ut et numerum divorum altaribus auget. sed; ut diximus supra <(134>; Homerum sequitur, qui inducit simulacrum Herculis apud inferos visum. 5
652. defixae hastae subaudis cinanes'; item equos inanes.
653. qvae gratia cvrrvm detraxit unum cu' licentia, qua Latinitas Graecos secuta genetivo plurali syllabam aut addit aut detrahit. hoc loco detraxit; sicut <I 119> arma virum; contra addidit <TIII 27)> alituum pecudumque genus pro calitum'; sicut 10 Graeci MovOucov ^EliKCQviudcnv.
654. nitentes pingues: ab eo quod sequitur id quod prae- cedit intellegis. per omnia autem quae dicturus est intellegendum est cquae gratia fuit vivis; eadem sequitur tellure repostos'.
657. paeana proprie Apollinis laudes, quod nunc congruit 15 propter clauri nemus5: abusive omnium deorum; sicut orgia proprie Liberi; abusive omnium deorum sacra.
658. odoratvm pro codorum', ut diximus supra <IV 132).
659/ VNDE SVPERNE PLVRIMVS ERIDANI PER SILVAM VOLVITVR
amnis Eridanum Aratus in caelo esse dicit; haud longa a ceto. 20 hic et in terris est, qui in Italia; id est in Venetia, Padus vocatur: quem alii etiam ad inferos volunt tendere; alii nasci apud inferos et exire in terras. ideo autem ista finguntur, quia de Appennini parte oritur; quae spectat inferum mare et tendit usque ad superum. ergo hic sensus est:, canebant in locis; unde superne; id est ad 25 superos; plurimus Eridani amnis per silvam volvitur: namque veri simile est; quoniam legimus de Aristaeo omnia sub magnalaben-
4 Homerum] Od. XI 601 || 11 Movadav] Hes. theog. 1 || 15 proprie . . . sacra] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. VIII 224 || 20 Eridanum . . . usque ad superum] exscr. mythogr. III 6, 21 || 27 omnia] georg. IV 366
2 receptum F || 3 auget] a. G || dixi G || 6 inanes] manes F \\ item . . . inanes om. FG || inanes om. B || 8 addit] audit H \\ 9 hoc] ut hoc MFG \\ detrahit H \\ contra] alibi FC \\ 10 addidit] addauid H addit G || ut alituum FG\\ peccudumque G \\ 11 Graeci] uel addunt aut minuunt ut add. M\\ musaon
a
eliconia don A (a add. a) musaon eliconiadaon S musaon. elicaon. iadaon M musaon eliconiadon H musaon eliconiadon g dauon M MOYcatuN EAixtoNiaAoN musaon licomadon F moycalun caixloniaa uim musaon cliconiadon C || 12 pro- cedit G || 13 omnia] ea M \\ est] hoc M \\ 15 poeana MF \\ propria apollini F \\ nunc] non H \\ congruit] intellegimus M \\ 16 deorum omnium HMSa || 18 ho- dorum F \\ 19 heridani ASHH, quibus in libris moneo fluminis nomen semper sic scriptum esse, ut ab h littera incipiat || 20 in caelo esse aratus dicit JR, \\ caelum F || haut MG aut F || caeto H caelo a || 21 est] fluuius add. F \\ id est] qui add. F || id est in Venetia om. M || 24 expectat F || infernum H || mare om. F || tenditur ABHs || 25 canebat M || lucis AS || 26 eradiani M cridani C || 27 quoniam] quia F
92 SERVII
tia flumina terra spectabat diversa locis. et congrue: nani oninis umor ex terrae nascitur venis. alii Eridanum pro quocumque accipiunt et dicunt %a% i^o%7]v dictum: nam legimus fluviorum rex Eridanus. et amant poetae pro appellatione ponere magnae 5 rei proprietatem, ut alibi poculaque inventis Acheloia miscuit uvis. melius tamen est si distinguamus cunde superne pl-urimus*, unde ad superos plurimus, id est magnus, amnis volvitur per silvam Eridani, id .est populos. fabula namque liaec est: Eridanus Solis filius fuit. hic a patre inpetrato curru agitare non potuit, et cum
10 eius errore mundus arderet, fulminatus in Italiae fluvium cecidit: et tunc a luce ardoris sui Phaethon appellatus est, et pristinum nomen fluvio dedit: unde mixta haec duo nomina inter Solis filium et fluvium invenimus. postea eius sorores flendo in populos versae sunt, ut in decimo <(190)> populeas inter frondes umbramque
15 sororum. et hoc Vergilius: nam alii in alias arbores dicunt.
660. HIC MANVS OB PATRIAM PVGNANDO VVLNERA PASSI Cma-
nus^ id est multitudo eorum qui ob patriam passi sunt vulnera: et est figurate dictum. sane animadvertendum illud quod ait Horatius in arte poetica <334> et simul et iucunda et idonea dicere 20 vitae: nullam enim maiores nostri artem esse voluerunt, quae non aliquid reipublicae commodaret. unde Vergilius hoc per transitum facit: nam dicendo puniri patriae venditores, contra praemia defen- soribus solvi, nihil aliud nisi fugienda vitia et sectandas docet esse virtutes.
25 661. SACERDOTES CASTI DVM VITA MANEBAT quasi quis CasklS
possit esse post mortem. sed aliud dicit, id est; qui fuerunt casti dum in communione vitae versarentur. nam hi qui maxima sacra accipiebant, renuntiabant omnibus rebus? nec ulla in his nisi numi- num cura remanebat. herbis etiam quibusdam emasculabantur, unde
3 fluviorum] georg. I 482 || 5 alibi] georg. I 9 || 8 Eridanus . . . versae sunt] exscr. mythogr. 1 118
1 terras ASH\\ 3 eatexochen libri, nisi quod per catexochen M \\ 4 ponere om. C\\ 5 poculaque] fluminaque M \\ 6 si] om. AS, ut V Burmanni \\ 7 unde ad superos plurimus om. M || 8 meridiani C \\ heridus AS (heridanus a) || 9 im- perato R (corr. h) inperato C perpatrato F. impetratum currum Stephanus || 11 phoechon J^ || 12 numen S (corr. s) \\ numina FC\\et inter F |) 14 in decimo. om.FC\\ 17 op patriam H \\ 18 aduerteodum H anima aduertendum C \\ 19 et] aut Horatius || simil C || et om. H || iocunda ASEHF || 21 uergilius C || hoc om. C || 22 contra om. C || 23 nihil] enim add. M, quo deleto itique superscr. m. nihil utique _D || aliud nisi] aliud est in B || esse docet C \\ docet om. M \\ 24 virtutes] ubi ueram fortitudinis diffinitionem expressit, quom utilitate publica suscipiatur fortitudo, uidelicet cob patriam'. et locum fortitudinis expressit cum dixit cpugnando', quia fortitudo est rerum magnarum et terribilium in-
non
uasio add. D || 25 dvm vita . . . casti dum om. F || qui ^L^ || castus posset B
COMM. IN VERG. AEN. VI 660-669. 93
iam coire nec poterant. dicit ergo eos saeerdotes? qui casti fuerunt etiam ante sacra suscepta.
662. pii vates vaticinantes, non mendaces. phoebo digna locvti veridici, qui talia loquebantur, qualia decebat Apollinem. multi enim mentiebantur, ut in Lucano Phoebas, ad quam Appius 5 Claudius <T 158> et nobis clabis inproba poenas et superis quos fingis ait.
663. INVENTAS AVT QVI VITAM EXCOLVERE PEK AKTES qui
erudierunt et ornaverunt vitam per inventa artifieia. significat autem philosophos, qui aliquid excogitaverunt, unde vita coleretur. 10
664. QVIQVE SVI MEMORES ALIQVOS FECERE MEKENDO et qui
aliquos sui memores fecere praestando, ut (TV 334> numquam regina negabo promeritam, id est praestitisse. Terentius ego? Charine, neutiquam officium liberi esse hominis puto, cum is nihil mereat, postulare id gratiae poni sibi. 15
665. nivea cingvntvr tempora per quod eos ostendit meruisse divinos honores, ut diximus supra <^648>.
667. mvsaevm ante omnes theologus fuit iste post Orpheum. et sunt variae de hoc opiniones: nam eum alii Lunae filiuni, alii Orphei volunt, cuius eum constat fuisse discipuluin: nam ad ipsum 20 primum carmen scripsit, quod appellatur crater.
668. vmeris extantem quasi philosophum, ac si diceret Pla- tonem: adludit enim poeta. namque Plato ab umerorum dictus est latitudine. athleta enim fuit? qui post omnium victoriam se philo- sophiae dedit. 25
669. tvqve optime vates quia theologus fuit. et sciendum hoc loco Sibyllam iam a numine derelictam; unde et interrogat, quod alias non faceret.
13 Terentius] Andr. II 1, 30 cf. Don. ad hunc vers. et ad ean. III 2, 5
1 iam] etiam F \\ nec i.o'erant coire FG \\ nec] non JR M || fueraat F \\
4 ueredica B aut ueridic F \\ decebat ASM: decebant B, dicebant H dicebat FC || 5 ut in om. H || 6 dabit AS || 9 erudiuerunt G || 11 qvippe svi H \\ aliqvos Servius legisse videtur projpter ea quae sequuntur a. AG alios HM, e reliquis nihil enotavi \\ 12 sui memores aliquos M \\ praestantes F \\ praestando] id est beneficium dando reliquerunt sui apud quosdam memoriam add. Masvicius || numquam] neque H || numquam regina] etiam regina quam C || 13 permeritam
5 || id est praeterisse F || 14 carine HMFC || homines A || puta B || cum his BF eum his H || 15 mereat libri promereat vulgo || poni ASHM: pone B possui F p. G apponi vulgo || 16 eos om. C || 18 omnis FG || musaeus theologus M || iste om. MC || 19 de hoc uariae FC ||-hac AS (corr. a) || eum] cum B || Lunae] endymionis add. F Lini Fabricius || 20 orpbi H orfeum FC || discipulum fuisse constat M [| 21 quod crater/// appellauit M (cratera fuit) cf. Lobeck Aglaoph. p. 375 sq. || 24 latitudine] quam graeci nXazog uocant add. D \\ omnem C || se om. F || 28 faceret] facere F. quod ponitur pro ratione quod casus declinatione caret add. M (dcl. m). cf. ad pag. 94, 7
94 - . SERVII
670. qvae regio anchisen, qvis habet locvs? bene et gene- ralitatem requirit et speciem, quo possit faeilius invenire: nam locus in regione est. illivs ergo propter illum, vel causa illius. cergo? autem coniuneiio fuit, sed per accentus mutationem in adverbium
5 transiit: et est sola particula, quae habet in fine circumflexum. multi male putant nomen esse indeclinabile, et dicunt positum esse pro ccausa?. ccausa? autem nomen est, quod ponitur pro ^ratione': qui casus declinatione caret.
671. MAGNOS amnes aut magna fluenta: aut quia novem sunt; 10 quae odiosum fuerat commemorare per singula.
673. nvlli certa domvs id- est habitatio, quam animae tam- diu certam habent, quamdiu in corporibus sunt: post quorum solu- tionem v&gantur pro vitae rnerito in circulis. lvcis habitamvs opacis varia dicit; quae pro vitae varietate contingunt. in his
15 autem locis heroum animae coluntur.
674. recentia vireiitia, rivorum scilicet causa.
676. ivgvm ita enim dividuntur montes: in radices, latera, iuga, vertices pro locorum qualitate.
678. svmma cacvmina linqvvnt non clinquit?; hoc enim dicit: 20 Aeneas et Sibylla perducti ad summum, in plana descendunt.
679. penitvs convalle virenti valde virenti, ut <I 200> penitusque sonantis accestis scopulos.
680. inclvsas animas non re vera inclusas, sed a multitudine separatas, quo facilius agnoscerentur.
25 681. lvstrabat stvdio recolens circumibat studiose retra-
ctans. cinclusas' autem aut segregatas, aut secundum antiquum ritum. multitudinem enim si numerare non poterant, eam in locum
3 ergo causa illius] cf. Non. p. 107, 15 || ergo autem e. q. s.] cf. F. Schoell de acc. ling. lat. p. 127 sq. et p. 132 sqq.
1 ad generalitatem S \\ 2 quo] quod H q: F \\ inueniri M || 5 transiit AFC: transisiit S transit BHM j| sola om. H || in fine om. G \\ 6 et nomen F || et om. F || post esse octo fere litterae radendo deletae sunt in M || 7 nomen est] ut graece dicitur snstvov (%a$iv Fabrieius) svsna add. D || quod . . . caret om. MJD, in marg. ita suppl. m, ut quod pro qui scripserit || oratione A || 9 fluente H fluentia FG || aut om. M || octo B VIII. H noua F || 10 quae hodiosa (odiosa G) fuerant FG || per singula commemorare M || 11 nvllis -H\\ 12 abso- lutionem BHM || 14 opacis] e. q. e. t. p. k. r. add. M || quae] quia B || 15 he- rouui] hum G \\ 16 uerentia G || uirorum H \\ 18 pro qualitate locorum M \\ 19 linquit ASM: linquunt BH linquid F liquit G || 22 sonantes H || 23 in- clusas . . . studiose retractans om. S || inclusas om. G || sed separatas a multitu- dine M || a om. H \\ 24 separatus G \\ agnoscerem/// H \\ 25 circuibat AF cuibat C || retractans BM: tractans AFG sedractans H tractabat G || 26 antiquo- rum B || 27 eam in certum locum per partes includebant et ita ex unius e. q. s. M
COMM. IN VERG. AEN. VI 670—692. 95
certum includebant per partes, et ex unius lmmero quanta esset videbant. quod Xerxes de suo fecit exercitu.
682. caeosqve nepotes posteros: sicut per nurus feminas „ dicunt.
683. fataqve fortvnasqve virvm felicitas enim aut fatalis 5 est; aut fortuita, aut ex virtute descendit.
685. alacris ipse alacris. et sciendum -antiquos et calacris' et *alacer'? et cacris' et cacer' tam de masculino quam de feminino genere dixisse. nunc masculino utrumque damus, de feminino calacer5
et cacer? numquam dicimus; licet EnniuS dixerit aestatem autum- 10 nus (sequitur), post acer hiemps it: nam inde est calacer\
686. genis palpebris: Ennius de dormiente inprimitque genae genam. excidit ore quasi seni: quod circa Anchisen reservat; ut <1I 658)> tantumque nefas patrio excidit ore.
687. venisti tandem hoc ad adfectum pertinet desiderantis: 15 alias oritur quaestio quod dicit <(69(T> csic "equidem ducebam animo'.
expectata probata; ut <TIII 151)> et rebus spectata iuven- tus. hoc autem dicit: tua pietas mihi semper probata, nunc etiam citer durum? vicit; scilicet inferorum.
689. et notas avdire et reddere voces id est faniiliari- 20 ter loqui.
690.' rebarqve fvtvrvm arbitrabar; ratiocinabar esse ventu- rum: per quod intellegimus fataliter Aenean ad inferos descendisse. non enim nisi fatalia deprehenduntur.
691. nec me mea cvra fefellit nec decepit me dulcissimus 25 filius: nam vocativus est cmea cura'; id est tu. et dictum est sicut <(X 132y Veneris iustissima cura.
692. QVAS EGO TE TERRAS ET QVANTA PER AEQVORA VECTVM
patrie eius ingemit casibus.
7 et sciendum e. q. s.] cf. [Sergii] expkn. in Don. p. 491, 26 K. || 10 Bn- nius] ann. v. 406 ap. Vahl. || 12 Ennius] tragoed. v. 397 ap. Ribb., v. 436 ap. Vahl.
1 esse AS (corr. a) || 2 Xerxes] et xerses M exerses F xerses G || et exer- citu G || 3 sic H sicii C || 6 descendens F \\ 7 alacres F \\ antiquos] quos E || et alacris et acris et acer et alacer FC || 8 et acris et acer om. M || acris] ceteris H || de ante feminino om. MC \\ 10 et acer om. M numquam alacer exhibens || auttumn: H\\ 11 sequitur e Prisciano V 17 (I p. 153, 10 H.) addidi || hiems ASBH || it ASM: sit reliqui fit Fabricius \\ 12 inprimit M || genae] rene H genaeque M || 13 seruat A (reseruat a) || 15 ad om. H || pernet C || 19 durum iter M || 21 loqui familiariter M || 22 rationabar AJR {corr. a) || ven- turum om. M || 23 per quod] et per hoc M || fatalittaer C || 25 decipit B (corr. r) || 26 id est om. F || tu om. C || et dictum] edictum H ut dictum C || est om. F || 28 te om. HC || vectvm pietatis magnitudo ostenditur (ostendit cod.)' quom pater e. q. s. JD || 29 patrie C: patriae ASBF patria H patriae nam M || ingemi F I) casus FC
96 SERVII
694. libyae tibi regna nocerent aut quia de Iunone ait Venus (I 672> haud tanto cessabit cardine rerum: aut; "quod est nielius; illud dicit: timui ne; dum apud regna Oarthaginis volupta- tibus vacas, imperium fatale derelinqueres. 5 695. tristis IMAGO severa, terribilis, ut supra <IV 353> et
turbida terret imago.
696. saepivs occvrrens kcctcc xb <jLG)7Cc6[ievov saepius ei dictum intellegimus: aut certe, egit me tua imago ad haec tendere limina; quam saepe videre consuevi. 10 697. stant sale tyrrheno classes adfectionis est filii etiam
ea indicare; de quibus non interrogatur.
699. largo fletv nato ex gaudio.
700. ter saepius: finitus pro infinito.
703. interea videt aeneas hirmos est hoc loco; id est unus
15 sensus protentus per multos versus: in quo tractat de Platonis
dogmate; quod in Phaedone positum est Tteyl ipv%rjg, de quo in
georgicis <(IV 219)> strictim; hic latias loquitur. de qua re etiam
Varro in primo divinarum plenissime tractavit. hoc autem continet:
Aeneas dum per inferos pergeret; respexit fluvium quendam loci
20 remotioris; ad quem innumera multitudo tendebat animarum. inter-
rogavit patrem qui esset fluvius; vel qua ratione ad eum pergerent
animae. pater ait: Lethaeus est; pergunt autem, ut potent et obli-
vionem patiantur; ut incipiant iu corpora velle remeare. stupefactus
Aeneas interrogat: dic pater; et animae; quae propter praeteritam
25 vitam tot supplicia pertulerunt.; possunt habere votum revertendi
19 Aeneas . . . obscuritatem] exscr. mythogr. I 201
1 ait] ut ait AS || 2 haut AH ///aut S aut FC \\ cessauit FC || 3 illut G || apud] ad O || 4 uacabas BM\\ fatare FG\\ derelinqueres] unde per transitum insinuat quod (quid cod.) intelligatur aeneam in africa (africam cod.) apud didonem diuertisse quom utrumque constet diuersis aetatibus fuisse add. D || 5 et] te FC || 6 turbila M || 7 cata to siopomenon vel cata to siopumenon libri || ei om AS || 9 qnae B (quam r) || consueui om. G || filii] filio B, consueuit add. FG\\ 11 interrogatus II \\ 12 ex] et H \\ 13 finitum M finito G pro infi- nito omittens || infinitiuo F || infinito] est autem locus iste ex homero (Od. XI, 204) £g scpax' . . . KtjQO&L ^allov add. JD || 14 unus] unus est S || 16 phedone AB fedone HMC (fedrone m) foedone F || ugpi ^pyxhc S a in lacuna ttgpy i»yxhc B upiyyxhc H ii€pyyxhc M peri psices FC\\ 18 plenissimo C || 19 perget
i
#11.20 animarum tendebat M || 21 qui AMF: que S quis BHC\\ tenderent
u
M (1. pergerent superscr. m) || 22 loethaeus B loetheus H laethaeus F lethes
et
C || potent et] potantes FC \\ 23 patiuntur F paciantur C || ut incipiant A (et superscr. a) et incipiant Stephanus et Daniel || in om. AS, supr. vers. add. a,
ad sujperscr. s || 24 et A (si superscr. a). et om. exemplaria impressa. an ani- mae Gerh. Vossius \\ propter] pater H per vulgo || 25 supplitia F subplicia C || pertulerint M (corr. m) || possunt om. B, supr. vers. add. r.
COMM. IN VERG. AEN. VI 694—708. 97
in corpora? non est verisimile? liberatas de corporis carcere acl eius nexum reverti. suscepta narratione haec Anchises exsequitur: primo debere fieri ut redeant; deinde posse; deinde velle. quae quoniam obscura sunt? aliis subdivisionibus innotescunt. quid est , debere? cuncta animalia a deo originem ducunt. quae quia nasci 5 cernimus; revertuntur sine dubio: nam unde cuncta procreantur? deinde posse sic probat: quia inmortales sunt animae; et sunt quae possunt reveffci. tertium est utrum velint: quod dicit fieri per Le- thaeum fluvium. et hoc est quod dicturus est; sed incidentes quae- stiones faciunt obscuritatem. 10
704. virgvlta sonantia silvae quae est iuxta praeripia fluminis.
705. domos placidas campos Elysios. praenatat praeter- fluit. et contrarie dictum est: nam non natant aquae; sed nos in ipsis natamus. Ennium igitur secutus est; qui ait fluctusquel5 natantes. sane de hoc fluvio quaeritur a prudentioribus, utrum de illis novem sit? qui ambiunt inferos? an praeter novem. et datur intellegi quod ab illis novem, qui ambiunt inferos; separatus sit: namque voiunt eum esse imaginem senectutis. nam animae nostrae vigent et alacres sunt et plenae meraoria a pueritia usque ad viren- 20 tem seneetam? postea in nimia senectute omnis memoria labitur: qua lapsa mors intervenit? et animae in aliud corpus revertuntur. unde fingunt poetae animas Lethaeo hausto in corpus redire. ergo Lethaeus est oblivio; morti semper vicina.
706. gentes popvliqve innumerarum gentium et populorum 25 animae.
708. floribvs insidvnt cinsido illi rei'; ut <I 719> insidat quantus miserae deus. cinsisto' autem cillam rem?; ut <(563)> nulli fas casto sceleratum insistere limen.
15 Ennium] ann. v. 584 ap. Vahl. || 16 sane de hoc fluvio e. q. s.] exscr. mythogr. I 201 et III 6, 7
3 inde posse FC \\ demdeuelle M (deinde add. m) dein uelle G ||quae] quaeque C || 4 cliuisionibus M subdefinitionibus FG [| innotescant M || quid est] quidem AS id est G \\ 5 animalia cuncta F || 6 nam unde SFCH nam inde jR M nam om. A et exemplaria impressa \\ 7 mortales M || et quae sunt G. Vossius || 8 nossunt F \\ tertius F dertium C \\ loetheum B loethaeum H letheum M ledeum C || 11 praeripia ASBMC: praeripa F peria t pripita pia H praerupta exemplaria impressa praeter Lionianum. cf. Gronovii observ. I 20 p. 155 |J 13 domvs C || pernatat S \\ propter fluit B (corr. r) || 14 contraria C || est om. C \\ sed nos ipsi natamus A sed nos in ipsi (ipsis r) natamus H || 15 flutusque C || 17 sint S || 18 ab om. H\\ novem . . . inferos om. FG\\ sit] est M \[ 20 memo- riae H \\ ad om. H || 22 recurrunt M \\ 23 haustu F haustum C || 24 vicina] letheum autem aito zr\q lr\%r\q id est ab obliuione dici constat add. D || 27 ut om. a||insidat ASHMC: insidiat BF
Servii comni. Vol. II. Fasc. I. 7
98 SERVII
709. cikcvm lilia fvndvntvr hoc est circumfunduntur circuni flores. *lilicf autem pro quibuslibet floribus, speciem pro genere posuit.
711. flvmina eokro longe remota: et est Graecum adverbium. bene autem Aenean longe a Lethaeo faeit; quia adnuc iuvenis est. 5 712. agmine cursu, impetu: per quod ostendit cito iri ad se-
nectam, quia tota celeritate usus labitur vitae.
713. ANIMAE QVIBVS ALTERA FATO COEPORA DEBENTVR Scien-
dum non omnes animas ad corpora reverti: aliquae enim propter vitae merita non redeunt; aliquae redeunt propter malam vitani, 10 aliquae propter fati necessitatem.
714. lethaei ad flvminis vndam si aninia aeterna est et summi spiritus pars, qua ratione in corpore non totuni videt; nec est tantae prudentiae tantaeque vivacitatis; ut omnia possit agnoscere? quia cum coeperit in corpus descendere; potat stultitiam et oblivio-
15 nem; unde non potest implere vim numinis sui post naturae suae oblivionem. obliviscitur autem secundum poetas praeteritorum; se- cundum philosophos futuri: unde medium tenuit dicendo coblivia'. docent autem philosophi; anima descendens quid per singulos cir- culos perdat: unde etiam mathematici fingunt; quod singulorum
20 numinuin potestatibus corpus et anima nostra conexa sunt ea ratione; quia cum descendunt animae trahunt secum torporem Saturni; Mar- tis iracundiam; libidinem Veneris; Mercurii lucri cupiditatem; Iovis regni desiderium: quae res faciunt perturbationem animabus; ne possint uti vigore suo et viribus propriis.
25 715. SECVROS latices qui securos faciunt; ut morbos pallidos
dicimus, quod pallidos faciunt.
7 sciendum . . . necessitatem] exscr. mythogr. III 6, 12 || 11 si anima viribus propriis] exscr. mythogr. III 6, 16 et 8
1 circvm om. libri |( circum flores om. F || circum om. JRM || flores] floris ASBH flores sparguntur M. ceterum duo scholia parum apte conglutinata sunt. Servii sunt circum flores: speciem pro genere posuit, alterius interpretis haec hoc est circumfunduntur. °lilia' autem pro quibuslibet floribus. || 3 longo R \\ adverbium] scilicet 7z6qqg) add. Fabricius || 4 longe] longere G. fortasse longe
i
remotum || a] ad F || fatit C || 5 per om. JR || 8 alique C || enim om. B || 9 non redeant H || aliquae] aliqu in ras. a || redeunt . . . necessitatem] propter fati necessitatem aliquae propter malam uitam redeunt JB || 11 et om. C || 12 non totum] notum A (corr. a) || 13 tantae om-. AS (supr. vers. add. a) || prudentiae tantaeque hab. CM \\ vivacitatis] inuatitatis H || 14 putat HC || 15 vim] cum H culmen Masvicius || post] propter Masvicius et Burmannus || 18 anima ad ima descendens JD. ad ima edidit Stephanus || 19 unde etiam disputantes de ratione mathematici D || mahtiti C (mathematici superscr. man. rec.) || 20 nomenum H nimium Q || 21 tradunt F || 22 mercuri AC (mercurii a) || 23 perturbationem . . . propriis om. F || 24 possint] possunt B possim tibi H || uti vigore] ut a uigore S || 25 securi H || faciunt] id est sirie cura id est aq)Qovxlaxovg add. Fa- brichis || pallidos morbos M morbus pallidus F || 26 quod] qui M
COMM. IN VERG. AEN. VI 709—724. 99
717. iampridem ex quo ait (V 737> tunc genus omne tuuni et quae dentur moenia disees.
719. o pater nova brevitas: nam dicendo eo pater' qui loqua- tur ostenditur. ad caelvm hinc ire pvtandvm est miscet phi- losophiae figmenta poetica et ostendit tam quod est vulgare, quam 5 quod continet veritas et ratio naturalis. nam secundum poetas hoc dicit: credendum est animas ab inferis reverti posse ad corpora? ut ccaelum? superos intellegamus, id est nostram vitam. secundum philosophos vero hoc dicit: credendum est animas corporis conta- gione pollutas ad caelum reverti? . 10
720. svblimes animas non omnes, sed sublimium. tarda reverti corpora animae comparatione, qua velocius nihil est: uno enim momento potest universa discurrere.
721. qvae lvcis miseris tam dira cvpido ut id desiderent, propter quod se sciunt poenas dedisse, scilicet vitam. 15
722. svspensvm sollicituin, incertum, ut <III 372> multo suspensum numine ducit.
723. svscipit anchises atqve ordine singvla pandit hystero- proteron: post hunc enim versum sequi debuit cdicam equidem nec
te suspensum, nate; tenebo'. 20
724. principio caelvm ac terras camposqve liqventes intorrogatus Anchises, quare animae velint reverti ad corpora, quasi aliucl dicit, tamen illuc recurrit. quod graece tb itav dicitur, id est omne quod est, quattuor sunt elementa, terra aqua aer aether,
et deus. praeter haec nihil est aliud: et hoc mundum non possu- 25 mus dicere, nam mundus non est totum. ergo deus est quidam spiritus divinus, qui per quattuor infusus elementa gignit universa. igitur si de elementis et deo nascuntur omnia, unam originem habent et par est natura omnium. sed videanius, quid in nobis est a deo et quid a quattuor elemeutis? quantum datur intellegi, ab 30
16 sollicitum . . . ducit] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. III 107 || 23 quod Graece zb itav dicitur e. q. s.] exscr. mythogr. III 6, 10 sqq.
1 ait om. F \\ tunc] tantum F || 3 scholia ad v. 719 et 720 in Floriacensi evanuerunt || O om. M || nova] nota M || o pater ' M: pater reliqui || loquatur] om. H, loquitur M || 5 et om. A S (supr. vers. add. a) || tam] tamen S || 8 nostra uita JEL || 10 pollutas] non pollutas JEL || 12 uno enim momento cuncta discurrit M || 15 se sciunt ASMFC: sentiunt BH se sentiunt vulgo || poenas] apud inferos dum purgantur add. Fabricius || uitae FC \\ 17 nomine H || 18 svspicit H || 19 post om. E || uersus B \\ 20 suspensus H \\ 22 Ideo interrogatus H \\ uelint ex uelunt H uelunt F || ad corpora om. M , supr. vers. add. m \\ 23 illic C \ currit M (recurrit m) || topan AH \\ 24 aer aqua ASH || 25 deus pater M \ 27 diuinus spiritus M || infusus] est add. B || 28 omnia] uniuersa B || 29 est sit M
100 SERVII
eleinentis habemus eorpus; a deo aniuium: quod ideo probatur; quia est in corpore terra; umor; anhelitus; calor; quae omnia videntur; sicut etiam elementa; animus invisibilis est; sicut etiam deus, unde originem ducit. illa praeterea inrationabilia sunt; sicut corpus: 5 contra deus habet consilium, sicut etiam animus. deinde elementa (cum) mutantur; quod est eorum proprium; (pereunt); sicut etiam corpus; quod inde originem ducit: contra deum non perire mani- festum est. ergo nec animus perit; qui inde originem ducit: nam pars semper sequitur genus. huc igitur tetendit primam intentio-
10 nem suam; ut animos inmortales doceret. sed occurrit illud: si inmortales sunt et unum habent principium; qua ratione non omnia animalia sentimus simiiiter? et dicit non esse in animis dissimili- tudinem; sed in corporibus; quae prout fuerint vel vivacia vel tor- pentia; ita et animos faciunt. quod potest etiam in uno eodemque
15 animalis corpore probari. in sano enim eorpore alia est vivacitas mentis; in aegro pigrior; in satis invalido etiam ratione carens; ut in phreneticis cernimus: adeo cum ad corpus venerit; non natura sua utitur; sed ex eius qualitate mutatur. inde Afros versipelles; Graecos leves; Gallos pigrioris videmus ingenii: quod natura cli-
20 matum facit; sicut Ptolomaeus deprehendit; qui dicit translatum ad
1 animani F || quod ideo . . . omnia videntur post sicut etiam elementa hab. H || quia] quod H quia quod Stephanus et Daniel || 2 humor libri ||*quae etiam omnia uidentur sicnt elementa M (etiam delevit et post sicut supr. vers. adscripsit m) || 3 sicut etiam elementa om. AS \\ elementa . . . sicut etiam om. F |i anima C || 4 illa] et helem F et elementa G \\ 5 deinde elementa mutantur quod est eorum proprie ASBH, nisi quod propriae B propria H. deinde elementa mutantur quod est eorum proprie perire M (proprie del. m). deinde elementa mutari uidemus quorum perire mutari est FGG Stephanus Daniel Fabricius , nisi quod mutantur Fabricius. deinde elementa perire putantur, quod est eorum proprium mythographus. cum et pereunt {nSerui. cf. Seneca natur. quaest. III 10, 3 *omnium elementorum in altemitm recursus sunt. quic- quid alteri perit , in alterum transif e. q. s. et Isid. orig. XIII 3, 2 rnam sic ea (scil. elementa) inter se naturali quadam ratione iuncta dicuntur, modo origi- nem ab igni repetentes usque ad terram modo a terra usque ad ignem, ut ignis quidem in aera desinat, aer in aquam densetur, aqua in terram crassescat, rursusque terra diluatur in aquam, aqua rarescat in aera, aer in ignem exte- nuetur\ || 6 sicut] sic B \\ 8 nec anima FG || qui] quia FGG || nam semper pars genus sequitur M \ 10 animas M \\ dicerefc H et man. rec. in F || 12 sentiunt M || 13 ut pro FG || uiuatia BF\\ 14 ita] tales FGG || eodem FG || 15 animalis omittunt exemplaria impressa praeter Gottingense || conprobari M || alia] expedita mythographus. sed haud scio an librorum memoria ita defendi possit ut Servium haec scribere voluisse dicamus in sano enim corpore alia est vivacitas mentis atque in aegro in quo est pigrior eumque ordinem ab ipso relictum esse. olim non alia i. e. sana, integra scribendum esse conieci \\ 16 prigior H pigriori C || in satis hrvalido etiam ASBHM mythographus: insanis inualitudo etiam FG in insanis inualitudo etiam C insanis invalida et vel etiam vel et etiam exem- plaria impressa \\ 17 adeo cum] ideo FG || 18 sua om. G || 19 pigriores H || videmus om. B || ingenii uidemus M \\ natura chmatum] nature damnatum FG || 20 ptolomeus AHMFG ptholomeus B ptholemeus G e Sangallensi Hage- nus nihil er.otavit \\ ad] in FG
COMM. 1N VERG. AEN. VI 724 101
aliud clima lioiainem naturani ex parte mutare; cle toto enim non potest, quia in principio accepit sortem corporis sui. ergo anima pro qualitate est corporis. et qua ratione res melior est in pote- state cleterioris? atqui divinus animus debuit corpus habere in pote- state; non mortale corpus naturam animi corrumpere. sed lioc ideo 5 fit; quia plus est quod continet, quam quod continetur. ut si leo- nem includas in caveam; inpeditus vim suam non perdit, sed exer- cere non potest, ita animus non transit in vitia corporis, sed eius coniunctione inpeditur nec exercet vim suam. occurrit illud: omne quod corrumpitur aeternum non est. si animus insanit irascitur 10 desiderat timet; caret aeternitate, cui sunt ista contraria: nam pas- sio aeternitatem resolvit. quod ideo falsum esse dicimus, quia ani- mus per se nihil patitur, sed laborat ex corporis coniunctione, et aliud est per suam naturam corrumpi, aliud per contrarium rei alterius. videmus enim tale aliquid; ut in lucerna, quae per se 15 clara est et locum; in quo est; sine dubio inluminat; sed si qtia re tecta fuerit et inclusa; non perdit splendorem proprium; qui in ea est — remoto namque inpedimento apparet — nec tamen quia in- peclitus est eius vigor; ideo etiam corruptus. ita ergo' et animus quamdiu est in corpore; patitur eius contagiones: simul atque depo- 20 suerit corpus; recipit suum vigorem et natura utitur propria. si ergo recipit naturam suam, quare poenas apud inferos patitur? ideo quia res; quae simul diu fuit; non potest deposita ipsa re, statim ad suum nitorem reverti. ut si speciem candidam missam in lutum polluas et eam statim auferas; non idcirco sordibus caret, sed ablu- 25 tionem requirit, ut in pristinum nitorem possit redire: sic anima ex eo quod datur corpori inquinata; etiam si corpus deponat; necesse habet purgari. si ergo purgantur et recipiunt naturam suam; cur
1 alium climma C || 3 sed qua ratione Gerh. Vossius || qua] antiqua qua S (antiqua del. s) || 4 atqui ASC: autqui B a//tqui H at////qui M (duae litterae deletae sunt) autqui F utqui G || 5 corpus mortale M, qui naturam . . . cor-
i
rumpere omittit || anima naturam B \\ hoc] haec FG \\ 6 fit] fait G || 7 inpeditusl impetum et FG || 8 sed ex eius BF \\ 9 coniunctionem B coniunctionem F iunctione G \\ impeditus B C inpeditus M peditus F perditur G \\ nec] non M || 10 conrumpitur FC \\ 12 resoluet AS resolu///it H (resoluant fuisse videtur) \\ 13 nihil per se MFG \\ et om. ASBH\\ 14 contrarium ASBH mythographus : contactum MFG contractum 0 || 15 uidimus FG || ut om. G et mythographus, fortasse recte || ut . . . est] ut Incerna per se clara est M || 16 si qua re] qui recte H || 18 apparent FGC\\ 19 ita om. M || 20 in hoc corpore C \\ contagione
^ cum
SH coniugationem C || simul atque] at cum A mythographus simul atque S simul atquam FG \\ 21 recepit FGC \\ 22 recepit FGC\\ suam hab. C, edidit Stephanus || fort. ideo quia res non potest deposita ipsa re, quae simul diu
t vigorem
fuit, statim e. q. s. || 23 ipsa om. H || 24 ad suam originem M (t vigorem m) || reuerti mtorem B \\ speciem] margaritam mythographus
102 SERVII
volunt reverti? quia potant, inquit; oblivia. etiani est illud anibi- guum: aut ut praeteritarum obliviscantur poenaruru; aut certe ut ignarae futuri habeant desiderium redeundi in corpora; quod sine passione non fit: nam animus Jn quo est passio; meretur reverti. 5 caelvm pro aere et aethere posuit, ut <(I 133> iam caelum ter- r^amque. camposqve liqventes id est maria.
725. lvcentemqve globvm lvnae ideo*usus est partieipio, ut ostendat eam suum lumen non habere: nam ^lueens9 est quod aliunde inluminatur; lucibile5 quod per se lucet; ut cpatulum? quod
10 seniper patet; cpatens' quod et aperitur et elauditur; ut oculi; os. cglobum' autem ideo; quia dicitur luna GycuQOSidrjg esse. tita- niaqve astra aut stellas dicit; aut solem; quem et supra <58(X> unum fuisse de Titanibus diximus.
726. spikitvs divinus scilicet. et unum est sive mentem dicat; 15 sive animum; sive spiritum. lsttvs alit vegetat et in aeternita-
tem custodit; quia mixtus est et nulla pars est elementi sine deo* pek, artvs per elementa; quae membra sunt mundi: corporalia namque sunt; quippe quae possunt videri.
727. mens agitat molem magnitudinem mundi mens agitat. 20 et si; ut Cicero dicit in Tusculanis <I 23>; aeternum est quicquid
in aeterno motu est; sine dubio etiam animus aeternus est: semper enim in motu est; adeo nt ne nobis quidem quiescentibus conquie- scat. magno SE corpore miscet aut antiptosis est pro ccorpori'; ut <(X 361)> haeret pede pes densusque viro vir: quod potius 25 credendum est: aut certe secundum eos locutus est; qui dicunt deum corporalem esse et eum ita definiunt tcvq vosqov^ id est ignem sensualem. quod si verum est; corpus est; nec per antiptosin dixit; sed per definitionem cmagno corpore?; id est non communi.
728. inde hominvm pecvdvmqve genvs de quattuor elemen- 30 tis et deo.
11 globum . . . 6yaiQ08L8ri$] cf. Non. p. 432, 15
1 etiam illud est B \\ 2 aut ut] aut M \\ aut certe ignorare futuri ut habeant FGG || 3 redeundi desiderium ASBH || 4 nam] et M \\ 8 non om. B, supr. vers. add. r || 9 lucibile] lucidum Bentleius. cf. Edmundi Hedicke Varia p. 7 (progr. gymn. Quedlinh. a. 1879) || patulum] et patens patulum est add. BM\\ 10 et ante aperitur om. M\\ oculi os AS: oculus BH oculi M oculi s F occuli sunt G ' 11 sferoides AFG speroides BM speroidest H || 13 de dictinibus diximus H 15 aeternum B (1 'aeternitatem superscr. r) aeternitate G || 16 quia] qua M et nulla pars est om. H \\ 17 quae membra sunt mundi corporalia corpora namque sunt M || 18 quippe sunt quae possunt uideri S quippe quae sunt uideri F \\ 20 si ut ASH: sicut BMFG\\ aeternum est] aeterna (aeternum G) est aeternum enim est FG || quidquid FGG \\ 21 in om. ASM (supr. vers. add. a) \\ 22 in motu est . . . quidem om. FGG || ne nobis quiescentibus qni- dem B \\ 23 corpore S || 24 pedi FG \\ 25 secundum] sciendum F \\ 26 ho€pon B || 27 dixit] ductum est F || 28 corpore ex corporis B
COMM. IN VERG. AEN. VI 725-736. 103
730. ET CAELESTIS ORIGO SEMINIBVS QVANTVM NON NOXIA
CORPORA tardant quod supra <724> diximus, in tantum, inquit, in hominibus viget pars divinitatis, in quantuin sinit corporum qualitas.
732. terreniqve hebetant artvs in quantum non hebetant. 5 moribvndaqve membra morienti similia, hoc est semper morien-
tia: numquam enim in eodem statu sunt, sed aut minuuntur aut crescunt. ergo animus idem est, sed uti viribus suis non potest propter corporis coniunctionem.-
733. hinc metvvnt cvpivntqve dolent gavdentqve ex cor- io poris coniunctione et hebetudine. Varro et omnes philosophi dicunt quattuor esse passiones, duas a bonis opinatis et duas a malis opi- natis rebus: nam dolere et timere duae opiniones malae sunt, una praesentis, alia futuri: item gaudere et cupere opiniones bonae sunt; una praesentis, altera futuri. haec ergo nascuntur ex ipsa con- 15 iunctione, nam neque animi sunt neque corporis propria: pereunt enim facta segregatione.
734. neqve avras respicivnt nam quia cohaerent corpori; obliviscuntur naturae suae; quam cauras' vocavit. clavsae tene- bris et carcere caeco definitiones sunt corporis. 2<>
735. QVIN ET SVPREMO CVM LVMINE VITA RELIQVIT quia, ut
diximus <724>; occurrit debere eas statim post corpus depositum redire in suum vigorem. et dicit non posse: quae enim diu con- iuneta sunt invicem se tenent et trahunt reliquias sordium anti- quarum.
736. NON tamen omne malvm cedit; sed non omne; nam re- manet quod ut purgetur necesse est. inde est quod dicit <655>
25
6 moribvnda . . . Hiorientia] cf. Gell. XI 15, Isid. or. X 181 || 10 ex corporis e. q. s.] cf. Don. ad Ter. Andr. V 4, 34
3 in om. A, supr. vers. add. a || honiinibus ASC: omnibus EHM homi- nes F || corporis E\\ 5 hebetant] hebant F, artus add. EM\\ 10 corporum M \\ 11 hebitudine AF haebitudine M || 12 et duas a malis opinatis om. G || 13 do- lore EHFG \\ duo H || 14 alia] altera M \\ item . . . futuri om. HF \\ opiniones . . . futuri] duae sunt opiniones bonae una praesentis temporis et altera futuri M || 16 sunt animi G || 17 segregatione facta M || facta animi a corpore segre- gatione quam mortem esse diffiniunt Ivoiv 6(6[iccTog %al ipv%r\q add. D || 18 avres H || coerent G \ corporibus E corporis F || 19 quam] quas G || vocavit] scilicet coelestem et diuinam add. Fabricius || 20 definitionesur ^ sunt F |! cor- poris] nam graeci dsficcg quasi ds6{i6v corpus uocant quasi uinculum animi quod est ligo add. D || 21 becessit C \\ 22 corporis H \\ 23 redire . . . vigorem] in suum uigorem reuerti M || et dicit om. H || 24 sordidum H || 26 cedit] con- dit H cedit quidem exemplaria impressa praeter Fabricianum || 27 ut quod S ||
u
ut om. M || porgentur F purgentur C || inde est] unde est et M
104 SERYII
eaclem sequitur tellure repostos. bene autem ciniseris'? quae etiam post corpus habeant corporis sorcles: unde est cnec funditus omnes corporeae excedunt pestes9.
738. Div CONCRETA cconcreta' coniuncta et eonglutinata:
5 inolescere concrescere, ut udoque docent inolescere libro.
739. ergo exercentvr poenis quia deposito corpore sordes supersunt. poenas autem non perferunt animae, sed illius coniun- ctionis reliquiae, quae fuit inter animam et corpus: nam licet ista duo per se poenas perferre non possint, homo tamen perfert, qui
10 de his duobus est factus.
740. svpplicia expendvnt ideo agunt supplicia, non ut ani- mas puniant, sed ut eas peccatis exuant pristinis.
741. aliae pandvntvr inanes svspensae ad ventos loquitur quidem poetice de purgatione animarum, tangit tamen quod et
15 philosophi dicunt. nam triplex est omnis purgatio. aut enim in terra purgantur quae nimis oppressae sordibus fuerint, deditae sci- licet corporalibus blandimentis , id est transeunt in corpora terrena: et hae igni dicuntur purgari; ignis enim ex terra est quo exuruntur omnia, nam caelestis nihil perurit: aut in aqua; id est transeunt
20 in corpora marina? si paulo melius vixerint: aut certe in aere? transeundo scilicet in aeria corpora; si satis bene vixerint. quod in Statio legimus, ubi de auguriis tractat. unde etiam in sacris omnibus tres sunt istae purgationes: nam aut taeda purgant et sulphure, aut aqua abluunt? aut aere ventilant? quod erat in sacris
25 Liberi: hoc est enim tibique oscilla ex alta suspendunt mollia pinu; nam geiius erat purgationis. et in ipsis purgationibus bonum
5 inolescerb concrescere] cf. Isid. diff. verb. 24 || udoque] georg. II 77 || 13 loquitur quidem e. q. s.] exscr. mythogr. III 6, 18. cf. comm. Luc, IX 9 || 25 tibique] georg. II 388
1 quae] que H qui M || 2 eordes] damna FG \\ 3 corporis B (t corporeae supr. vers. r) corpos H \\ 4 concreta] contra H, om. MFG\\ 5 inholescebe G \\ crescere vulgo || 7 non] minime Stephanus et Daniel || 8 relique F || sunt M (fuit ead. man. in rnarg.) || 11 ideo] id MG id SFG || 14 tangit autem M (autem del. et tamen supra ser. m) || 15 enim om. FG \\ 16 nimis] enim his F eni iis C. fortasse nimiis || fuernnt M || 18 uruntur S \\ 19 peruri F || 20 si paulo •v . in aere om. H\\ aera B aerem FG\\ 21 scilicet om. FG\\ quod et in sta- tio MFG || 22 tractat] tractauit B. seu quia mutatae nostraque ab origine uersis corporibus subiere notos (Theb. III 485) add. D || in sacris legimus omni- bus AS in sacris Liberi omnibus Masvicius primus || 23 tres istae purgationes sunt M || purgant BHFG mythographi cod. Begin.i purgantur ASM || et BFC: aut ASM ut H || 24 sulpure C || abluunt BFC mythogr. cod. Begin. ablunt H: abluuntur ASM \\ uentilant mythogr. cod. Begin.: uentilantur D et ceteri mythographi codices et exemplaria impressa. ventilant om. ASBHMFC || 25 hoc enim est in secundo georgicorum D hoc est enim quod dicit in se- cundo Georg. Stephanus || ibique F ibi C || 26 purgationis] id autem et apud Iuvenalem (sal II 156) tangitur cquotiens hinc talis ad illos umbra uenit cupe-
COMM. IN VERG. AEN. VI 738-747. 105
meritorum secutus est ordinem, ut ante aeriam, inde aquae, post ignis diceret purgationem.
743. qvisqve svos patimvr manes supplicia quae sunt apud manes, ut si quis dicat ciudicium patimur' et significet ea quae in iudicio continentur. est et aliud verius. nam cum nascimur, duos 5 genios sortimur: unus est qui hortatur ad bona, alter qui depravat ad mala. quibus adsistentibus post mortem aut adserimur in melio- rem vitam, aut condemnamur in deteriorem: per quos aut vacatio- nem meremur, aut reditum in corpora. ergo cmanes' genios dicit; quos cum vita sortimur. exinde una pars orationis est; et ter- 10 tia a fine accentum habet; licet paenultima longa sit: quod ideo factum est; ut ostenderetur una pars esse orationis; ne praepositio iungeretur adverbio; quod vitiosum esse non dubium est.
744. pavci laeta aeva TENEMVS non omnes: qui enim minus purgantur statim redeunt ad corpora. 15
745. DONEC LONGA DIES PERFECTO TEMPORIS ORBE quia etiam
post purgationem opus est tempore; ut perseveret in purgatione et sic redeat. et quaeritur utrum animae per apotheosin; de quibus ait cpauci laeta arva tenemus'; possint mereri perpetuam vacationem. quod non potest fieri: merentur enim temporis multi; non perpetui- 20 •tatis, et quae male vixerunt statim redeunt; quae melius; tardius, quae optime; diutissimo tempore sunt cum numinibus. paucae tamen sunt; quae et ipsae exigente ratione; licet tarde; coguntur reverti. perfecto temporis orbe finito legitimo tempore.
746. concretam adfixam et inhaerentem. 25
747. aetherivm sensvm id est TtvQ vobqov, ignem sensualem; id est cleum: per quod quid sit anima ostendit. avrai simplicis
3 supplicia e. q. s.] exscr. mythogr. III 6, 18
rent lustrari si qua darentur sulphura cum taedis aut si forte humida laurus add. D || bono H || 1 ordinem] uitae add. FC || ut ante] mutantae F. om. C || 3 supplicia uaria D et mythographus || 4 dicit O || in iudicio] iudiciis M || 5 et om. FC || duoss genios sortimur . . . donec (v. 745) om. H \\ 6 quo hortamur M || 7 mala] nec incongrue dicuntur genii, quia cum unusquisque genitus fuerit, ei statim obsdruatores deputaptur add. D et mythographus || 8 aut] ad S (aut s) || uacationem ASFC: uagationem BM uagationem id est ascensionem ad su- perna mythographus. cf. Serv. ad v. 673 || 9 ergo mane genos dicit F || 10 in tertia vulgo || 11 ad fine FC \\ 12 orationis esse B || ne] nec FC \\ 16 qui ASC (quia s) \\ 17 opus est . . . purgatione et om. H || perseueret ut FGG. malim perseuerent et redeant || 19 possint] possit A (corr. a) post S || uacationem ASFG: uocationem C uagationem RH purgationem M || 20 meretur ASHM (merentur a) || 22 diutissime B || cum numinibus om. B || 23 exigente ratione] ex ignoratione B (corr. r) etingente ratione H || 26 sidereum tcvq vosqov Fa- hricius || o^€pon C \\ 27 quod] quem M || animaus H || ostenditur BMFC || avkaf,
AS || SIMPLICES B
106 SERVIi
ignem non urentis. c simplicis ? autem nostri conparatione ; qui constat de ligno et aere: ille enim per se pleniis est et aeternus; quia simplex. omnia enim Gvv&sta, id est composita; exitum sor- tiuntur; unde et atomos perpetuas dicunt; quia simplices sunt nec 5 recipiunt sectionem.
748. HAS omnes ac si diceret cetiam has omnes'; nam supra <713> non omnes dixit; sed canimae; quibus altera fato corpora debentur'. kotam volvere per annos exegerunt statutum tem- pus per annorum volubilitatem. est autem sermo Ennii.
10 749. devs evocat non dicit quis; sicut supra <(264> di; qui-
bus imperium est animarum. sed alii Mercurium volunt propter hoc <IV 242> hac animas ille evocat orco pallentes, alias sub Tartara tristia mittit. et est ratio: nam vovg dicitur; id est sensus, quo philosophiam; quae haec indicat; intellegimus, quia
15 ipse etiam invenit litteras. agmine MAGNO impetu. et dictum est imperative; uTtsiArjTixcjg: non enim blanditiis inductae redeunt; sed necessitate quadam coguntur ut potantes velint reverti. 750. inmemores vel praeteritorum; vel futurorum. 752. dixerat anchises ante dicta de reversione animarum
20 probatio huc tetendit; ut celebret Rbmanos et praecipue Augustum: nam qui bene considerant; inveniunt omnem Romanam historiam ab Aeneae adventu usque ad sua tempora summatim celebrasse Vergilium. quod ideo latet; quia confusus est ordo: nam eversio Ilii et Aeneae errores; adventus bellumque manifesta sunt: Albanos
25 reges; Romanos etiam consulesque; Brutum; Catonem; 0aesarem;
4 unde . . . sectionem] cf. Isid. or. XIII 2, 1 || 9 Ennii] cf. ann. v. 548 ap. Vahl.
1 ignem om. G || non urentis] ignis non urentis F i. e. ignis non urentis G. fort. non urentem || simplicis] fort. fsimplicis aurai5 || autem om. B \\ qui] quia
F || 2 confiat H || ligno] igne G \\ ille enim ^sintheta B ille enim sintheta H ille enim semper M ille enim aavv&szog Fabricius || et aeternus om. B \\ 3 syn- theta A8FG sintheta BHM || composita] ex anima et corpore add. M \\ exitu AS (corr. a) \\ 4 et om. FG || athomos B atthomos H atomo F animas G \\ 5 repiunt G || sentionem H scetionem M sectione F || 8 statum F || per] super B || 9 enni G || 10 qui ASC (quis a) qui sed F\\ sicut] et ut M\\ di] de AS (corr. a) || 12 hoc] hanc S (hoc s) haec M illud F, om. G\\ hac om. ASBM \\ iile om. M\\ uocat HMF\\ 13 tristitia FG\\ uoyc AH noy€ B noas M || 14 sensum F \\ quia] quam FG\\ 15 litteras om. G\ impetum .F || 16 imperative] imperatiuo B, litteras add. FG || AniAHTiKioce AS niAHTiKwce B ttiantikujce H duiaHTiKu-ce M dTTiAHTiKwc C || 17 quadam] quia clam M (t quidam superscr. m) 20 tendit Fabricius \\ 21 inuenimus G || 22 summam H || 23 uergilium C || 24 et om. M || erroris FG || aduentum F \\ albanus F \\ 25 consulesque] consulesque commemoratus AS consulesque commemorat FG, unde consules quos comme- morat Lion, consules BHM || brutum Ma: brutus ASF brutos BHC. cf. v. 819
COMM. IN VERG. AEN. VI 748-760. 107
Augustuni et multa ad historiam pertinentia hic indicat locus, cetera, quae hic intermissa sunt? in ccGTadoTCoita commemorat. unde etiam in antiquis invenimus; opus hoc appellatum esse non Aeneidem, sed gesta populi Romani: quod ideo mutatum est, quia nomen non a parte, sed a toto debet dari. 5
753. tvrbamqve sonantem aut quae tunc propter festinatio- nem sonabat: aut turbae perpetuum est epitheton.
754. longo ordine non quo nati sunt; sed quo apud inferos stabant: non enim eo quo regnarunt, dicturus est ordine.
755. adversos legeee considerare, relegere. 10
756. dardaniam prolem Albanos reges, qui tredecim fuerunt de Aeneae et Laviniae genere: unde ait cItala de gente'.
758. inlvstres hoc nomen notitiae fuit, non meriti: unde etiam iii meretricibus invenitur, nam et nobiles et inlustres vosan- tur. in nomen itvras in gentem, ut <XII 515> nomen Echio- 15 nium matrisque genus Peridiae.
760. ILLE VIDES" PVRA IVVENIS QVI NITITVR HASTA Aeneas, ut
Cato dicit, simul ac venit ad Italiam? Laviniam accepit uxorem. propter quod Turnus iratus, tam in Latinum, quam in Aenean bella suscepit a Mezentio impetratis auxiliis: quod et ipse ostendit dicens 20 <(VII 470> se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque. sed; ut supra <(IV 62(T> diximus, primo bello periit Latinus, secundo pariter Turnus et Aeneas; postea Mezentium interemit Ascanius et Laurolavinium tenuit. cuius Lavinia timens insidias; gravida con- fugit ad silvas et latuit in casa pastoris Tyrrhi: ad quod adludens 25 ait <(VII 485)> Tyrrhusque pater; cui regia parent armenta: et illic enixa est Silvium. sed cum Ascanius flagraret invidia, evo- cavit novercam et ei concessit Laurolavinium; sibi vero Albam con- stituit. qui quoniam sine liberis periit; Silvio; qui et ipse Ascanius dictus est; suum reliquit imperium: unde apud Livium est error; 30
13 hoc . . . fuit] exscr. Isid. or. X 126 || 18 Cato] or. I 11 ap. Pet. cf. Iord. adnot. ad or. I 11 || Aeneas ut Cato dicit e. q. s.] exscr. mythogr. I 202. cf. schol. Veron. ad Aen. VII 485 et Aur. Vict. or. g. R. 16 sq.
1 historiam Romanam D \\ 2 hic om. ASFG (supr. vers. add. a) \\ aspidopoeia ASr aspidopoeta B aspidopoeit H aspidotyria M (in libro de armis regum superscr. m) aspidopeia C aspidospia F || 3 aeneiden M || 7 aut quod turbae S \\ 9 stabunt H || regnauerunt G \\ 10 relegere considerare M || legere AS (relegere a) || 12 laumiae H || 13 noticiae A || 15 ut] ut ipse in .xii. M ut statius FG \\ echienium B ichionium M || 16 matresque FC \\ 18 simul ut B \\ ad Italiam BM: italiam ASH in italiam FC\\ 20 et ipse poeta F \\ 22 perit FG (periit c) || secunda FG || 24 laurolauiam F laurolabiniam G \\ 25 tyrri ASHMFG thyrri B || 26 tyrrusque ASFCm thyrrusque B tirrusque H tyrusque M || 27 sillium H silinum M || deflagrasset i^||inuidie H || uocauit HFC\\ 28 lau- rolauiniam F
108 SEEVII
qui Ascanius Albani condiderit. postea Albani oranes reges Silvii dicti sunt ab huius nomine, sicut liodieque Romani imperatores Augusti vocantur, Aegyptii Ptolomaei, Persae Arsacidae, Latini Murrani, ut (XII 529)> Murranum liic atavos et avorum anti- 5 qua sonantem nomina per regesque actum genus omne Latinos. pvra ivvenis qvi nititvr hasta id est sine ferro: nam hoc fuit praemium apud maiores eius qui tunc primum vicisset in proelio; sicut ait Varro in libris de gente populi Romani. , 763. silvivs albanvm nomen quia omnes Silvii dicti sunt.
10 tva postvma proles postumus est post huniationeni parentis crea- tus. per hoc autem Aenean cito ostendit esse perituruni, et statim infert consolationem dicens cquem tibi longaevo?; id est deo: aevum enim proprie aeternitas est7 quae non nisi in deos venit: Eunius Romulus in caelo cum clis genitalibus aevum degit. male
15 autem vindicavit usus? per quem dixit (Y 715^> longaevosque senes.
766. vnde a quo; ut <(I 6)> genus unde-Latinum: nam po- steri eius fuerunt qui postea apud Albanam regnavere civitatem.
767. proximvs ille procas standi ordine, non nascendi: nam 20 sextus est rex Albanorum. item Numitor tertius decimus fuit.
770. si vmqvam regnandam acceperit albam Aeneas scilicet
Silvius. et hic ostendit omnes Albanos reges Silvios dictos. cacce-
perit' autem a tutore^qui eius invasit imperium: quod ei vix anno
quinquagesimo tertio restituit. et rem plenam historiae per tran-
25 situm tetigit.
772. civili tempora qvercv ccivica' debuit dicere, sed muta- vit? ut e contra Horatius motum ex Metello consule civicum, pro ccivilem'. querceam autem coronam accipiebant qui in bello
8 Varro] cf. Kettner Varron. Stud. p. 78 || 10 postumus . . . creatus] cf. Isid. or. IX 5, 22 || postumus . . . in deos venit] cf. Gell. II 16 || 13 Ennius] ann. v. 119 ap. Vahl. || 27 Horatius] carm. II 1, 1 || 28 querceam . . . vesceban- tur] cf. Gell. V 6, 11 sq.
1 quis ASFG || condiderat F \\ silui SF || 2 ab] ad F \\ huius] bunius 11 || 3 Augusti om. H \\ aegypti FC\\ ptolomei A ptolomaei MF ptholomei SBa ptholemei HC || 6 latinos C: latinum reliqui || 7 eius om. M || 8 sicut ait uarro BM: sicut ait reliqui || 10 posthvma jH" || posthumus B || umationem M (huma- tionem m) || 11 esse om. FC\ 13 proprie om. FC\\ aeternitatis S et aeternita- tis M || 14 diis BFC\\ euum B || 15 uendicauit mc. fortasse aliud vindicavit || 17 id est a quo F || 18 albam FC || regnauerunt B || 19 standi non nascendi ordine M standi ordinem non ascendit FG || nascendij ascende H || nam sextus est] nam duodecimus fuit et capys sextus est D || 22 acceperit Ma: receperit ABH recepit S refert FC || 23 ad tutorem F ad tatore C || anno lii. C \\ 27 ut MFC: at reliqui \\ consulem H civicum pro civilem omittens \\ 28 ciuili AS ciuile MC || quercum F
COMM. IN VERG. AEN. VI 763—775. 109
civein liberassent, icleo quia ante eausa vitae in hae arbore homini- bus fuit; qui glandibus vescebantur. aliae enim erant murales; aliae agonales; id est lemniscatae. muralis dabatur ei qui prior murum ascendisset.
773. hi tibi nomentvm hae civitates sunt priscorum Latinorum 5 ab Albanis regibus constitutae: quamquam Collatiam Tarquinius constituisse dicatur; qui7 ut erat superbus, eam ex coliata pecunia constituit, unde et Collatia dicta est. potest tamen fieri; ut ab Albanis fundata sit, aucta a Tarquinio, sicut supra <III 551> de Tarento dixinms; quod Taras fecit; auxit Phalantos. Romam etiam 10 Romulus fecisse dicitur; quam ante Euander condidit; ut <VIII 313> tunc pater Euandrus Romanae conditor arcis. vrbemqve fidenam cPidenae? dieuntur;ut cThebae?; sed dixit ut Iuvenalis (XV 6y atque vetus Thebe centum iacet obruta portis: nam va- rietati studet. unde etiam ait <776> Tometios'; cum dicatur numero 15 singulari Pometia.
775. castevmqve invi una est in Italia civitas; quae castrum novum dicitur: de hac autem ait ccastrum Inui^ id est Panos; qui illic colitur. Inuus autem latme appellatur; graece Tlav : item 'EcpiuX- trjg graece; latine Incubo: idem Faunus; idem Fatuus, Fatuclus. 20 dicitur autem Inuus ab ineundo passim cum omnibus animalibus; unde et Incubo dicitur. ccastrum? autem civitas est; nam castra
19 Inuus autem . . . Fatnclus] cf. Cledon. p. 35, 22 K. || 22 dicitur autem . . . dicitur] exscr. Isid. or. VIII 11, 103
1 ciuilem FC (ciuem c) || liberassent] seruassent M || 2 vescebantur] unde ouidius in metam. (I 106) fet quae deciderant patula iouis arbore glandes', unde iouis arbor dicitur quasi per quam iuppiter suos alebat populos add. T> || enim] autem F || erat H || muralis G || murales . . . ascendisset] murales mura- lis autem dabatur qui prior murum ascendisset aliae . . . lemniscatae M || 3 lemniscatae] quae collum tenebant supra ser. m || 5 hi cibi G || hae SM: baec reliqui || 6 ab om. B || conlatiam FC || 7 erat] est FG || conlata FG\ 8 consti- tuit] ostendit H || ab om. MC (supr. vers. add. m) || 9 albanus C || Tarquinio] sit add. F\\ 10 tharas JR || phalatos 8 palantus BM falanthus F falantus C \\ 12 tunc] tum FC \\ 13 dixit] singulariter. add. M || iuvenalis ut FC, ut Iuvena- lis Stephanus || 14 uetusta B || thebae AMC || obrupta portus B || 15 studet uarietati M |j uarietatem B (1 uarietati superscr. r) || pometios ait M ait pome- tius F\ dicitur B \\ 16 pometiam H prometia F \\ 17 una ASBHFGi q. una M. (Lion qui Burmanni codices ita exhibere testatur , Burmanni adnotatio- nem male interpretatus est.) lnua coni. Heinsius Inuum Masvicius. ceterum erra- vit Servius cum unam esse in Italia civitatem dixit, quae Castrum novum dice- retur. cf. Blin. nat. hist. III § 44 et 51, Gluverius Ital. ant. lib. II p. 488 et II f p. 978 || in Italia] italiae M || quae Ba: quod M, om. reliqui || 18 hac] hanc H hanc C. cde hac* i. e. de ea quam Vergilius commemoravit , quae a Castro novo diversa est || autem om. ASMF \ ait om. C || 19 pan AC paN B || efialtes libri \\ 20 latine] ab incumbendo add. B \\ incubus AS (t incubo superscr. a) || idem] idem et A idem ex id est B id est H || Faunus idem om. F \ idem] idem ex id est B id est H \\ Fatuus] fatulus S fatus BH (fatuus r) || fatuclus AS: fatudus B fatuelus HM fatuclis F fatuculus C \\ 21 rassim H
110 SERVII
nuniero plurali dicinius; licet legerinius in Plauto castruni Poe- noruni: quod etiam diminutio ostendit; nam ccastellum? dicimus.
776. nvnc svnt sine nomine terrae atqui in catalogo hinc est dicturus aliquas civitates; sed ex persona sua praeoccupat.
5 777. QVIN ET AVO COMITEM SESE MAVORTIVS ADDET ROMVLVS
Amulius et Numitor fratres fuerunt. sed Numitorem regno Amulius pepulit et Iliam; eius filiam, sacerdotem Vestae fecit. de hac et Marte nati sunt Renius et Romulus. qui cum adolevissent; occiso Amulio avum Numitorem in regna revocaverunt et cum eo uno
10 anno regnaverunt. postea propter angustias imperii Romam capta- tis auguriis condiderunt. ergo cavo se addet comitem' aut avito se iunget imperio; aut certe; secundum Ennium, referetur inter deos cum Aenea: dicit namque Iliam fuisse.filiam Aeneae. quod si est; Aeneas avus est Romuli. unde etiam addidit cAssaraci quem san-
15 guinis': nam hoc epitheton non sine causa est introductuni; quod est proprium Aeneae; nam Assaracus pater est Capyos, Capys An- ehisae; Anchises Aeneae.
779. viden *den5 naturaliter longa est; brevem tamen eam v posuit; seeutus Ennium: et adeo eius est inmutata natura; ut iam
20 ubique brevis inveniatur. geminae stant vertice cristae
omnino in omnibus hoc egit Romulus; ut cum fratre regnare vide- retur; ne se reum parricidii iudicaret: unde omnia duplicia habuit; quasi cum fratre communia. etenim ad captanda auguria montem Palatinum Romulus tenuit; Aventinum Remus. qui prior sex vul-
25 tures vidit; post Romulus duodecim. et cum ille tempore; ille numero de condenda urbe certarent; orta contentione de urbis no- mine inter exercitum; a Romuli militibus Remus occisus est. fabu- losum enim est quod a fratre propter muros dicitur interemptus.
1 castrum . . . castellum dicimus] cf. Isid. or. XV 2, 13 || 11 ergo . . . Eo- muli] cf. Ennii ann. I fragm. XXXIII ap. Vahl. || 18 viden . . . inveniatur] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. X 808
1 poenorum r: poenarum reliqui || 2 deminutio FC (diminutio c) \\ 3 aut- qui H || 4 sed] et S \\ prooccupat H || 6 amulius regno F || regno om. C j| 7 Iliam] l
aliam C illiam G \\ et om. FG \\ 8 renus H \\ 9 auium F || reuocarunt FC || 10 angustus H angustia FG \\ imperiis FG \\ captis AS \\ 11 addit ASF addi- dit G || 12 iungit ASFCG || refertur ASFCG || 14 auius FG || est om. FGC \\ etiam] iam AS || addit FG \\ assarici A {corr. a) asaraci M ' || 16 proprium est M || asaracus M || Capyos] capys BFCG capios M (capis m) || 17 et anchises RH \\ 18 den] de BH\\ eam om. M, supr. vers. add. m\\ 19 adeo] deo H ad FG || 20 stent I$HM || christae B Zfe H || 21 omnibus om. FC || ^2 patri- cidii H || 24 platinum C || primus M || uultores H \\ 26 contentione] contentio A (corr. a) certatione FC [[ 27 milibus F || 28 eriimj autem M || propter muros] transcensus add. F
COMM. IN VERG. AEN. VI 776-788. 111
780. ET PATER IPSE SVO SVPERVM IAM SIGNAT HONOKE llierito
virtutis Mars Romulum deum esse significat: ^superum' enim aceu- sativus est singularis ab eo quod est csuperus; superi'.
781. illa quam tibi saepe fata promiserunt. inclita grae- cum est: nam %kvr6v gloriosum dicunt. 5
782. imperivm terris hoc est in quantum tenditur terra. animos aeqvabit olympo magnanimitate aequabitur caelo. de hoc autem loco et Trogus et Probus quaerunt.
783. septemqve vna sibi mvro circvmdabit arces bene urbem Eomam dicit septem inclusisse montes. et medium tenuit: nam 10 grandis est inde dubitatio. et alii dicunt breves septem colliculos
a Romulo inclusos, qui tamen aliis nominibus appellabantur. alii volunt hos ipsos, qui nunc sunt; a Romulo inclusos, id est Pala- tinuin, Quirinalem, Aventinum, Caelium, Viminalem? Esquilinum? Ianicularem. alii vero volunt lios quidem fuisse; aliis tamen nomi- 15 nibus appellatos: quae mutata sunt postea, ut de multis locis et fluminibus legimus, ut <(VIII 32£T> saepius et nomen posuit Saturnia tellus.
784. prole virvm virorum fortium. qvalis berecyntia mater Phrygia: nam Berecyntos castellam est Phrygiae iuxta San- 20 garium fluviuni, ubi mater deum colitur. per hanc autem compara- tionem nihil aliud ostendit; nisi Romanos duces inter deos esse referendos.
785. tvrrita quia ipsa est terra, quae urbes sustinet.
788. HVC GEMINAS NVNC FLECTE ACIES totum visum tuum 25
huc dirige et hunc specialiter intuere. sic Asper.
4 inclita . . . dicunt] exscr. Isid. or. X 126 || 24 quia . . . sustinet] cf. Isid. or. VIII 11, 64
3 superus]"hic superius F || 4 inclita ASHM: inclyta roma inclita B inclyta FC\\ 5 kIvtov] incliton ASH inclyton B cliton MF clyton C || 6 in quartum F || 7 magnaanimitate F magnaRnimitate C \\ de hac autem re M ||
et
8 probus et rogus M (et add. m). cf. JRibbecJcius prol. p. 145, Gutschmidius ann. pJiilol. supplem. II p. 192, Steupius de Probis p. 108. ceterum haud scio an Servius cum Trogum et JProbum de hoc loco quaesivisse diceret magis ad illa quae sunt *imperium terris aequabiV quam ad ea quae sequuntur spectaverit. || 10 roma FG || montesed C (montes sed c) || 11 et om. C \\ 12 tamen] tem H || 14 Viminalem om. M, ita tamen ut spatium relictum sit || 15 tamen om. MC (supr. vers. add. m) || 16 quae] qm (i. e. ^quoniairf) F || ut ... legimus] ut de omnibus rebus iegimus fieri ut (ut fieri H) de multis locis et de fluminibus legimus (legimus om. JR) JRHL \\ et de fluminibus AS \\ 19 bekecynthia ASMF berechintia 2% berecinthia Hc verecinthia C \\ 20 berecyndos AS berechin- thos JR , benecyntus H uerecynthus F uerecinthos C \\ sangurium AS \\ 21 ibi H || 24 quia] uel quia FG || 25 tuum om. M || 26 hunc BHa: huc reliqui || sic Asper om. JRHL. non puto ab ipso Servio Asprum Jioc Joco commemoratum esse || sic] hic M
112 SERVII
789. HIC CAESAR ET OMNIS IVLI PROGENIES ut <I 288> Iulius
a ruagno deinissum noruen Iulo.
790. caeli ventvra svb axem nam eum Augustus patri Cae- sari ludos funebres exhiberet, stella per diem apparuit, quam per-
5 suasione Augusti Caesaris esse populus credidit. hinc est ecce Dionaei processit Caesaris astrum. csub axem' ergo; id est ad divinos honores.
791. hic vir hic est V littera pro duplici non nisi in mono- syllabis habetur; ut <(II 664)> hoc erat alma parens, per eorum
10 scilicet privilegium. unde falsum est quod Terentianus dicit; eam pro metri ratione vel duplicem haberi vel simplicem. nam si hoc esset; etiam in disyllabis pro duabus haberi debuerat; quod nusquam invenimus. litterae enim naturam servari et in polysyllabis convenit.
792. divi GENVS Caesaris, qui factus est deus. cgenus' autem 15 dicit non solum iure adoptionis; sed etiam consanguinitatis: nam
Atiae fuit filius; quae erat soror Caesaris. hic autem Augustus Caesar hoc nomen accepit a patre adoptivo: nam ante Octavianus dictus est a patre Oetavio; Atiae marito.
793. saecvla qvi rvrsvs latio sub Saturno dicit aurea sae- 20 cula fuisse in orbe terrarum; sub Augusto tautum in Italia.
794. GARAMANTAS populi inter Libyam et Africam; iuxta ks- xaviLevrjv. INDOS populi orientis extremi.
795. iacet extra sidera tellvs nulla terra est, quae non subiaceat sideribus: unde perite addidit cextra anni solisque vias';
25 ut ostenderet xil. signa; in quibus est circulus solis. significat autem Maurorum Aethiopiam; ubi est Atlas: de qua Lucanus <(III 253)> Aethiopumque solum; quod non premeretur ab ulla
5 ecce] buc. IX 47 || 10 Terentianus] v. 1657 sqq. gramm. lat. VI p. 374 K.
2 demissum R M dimissum reliqui || 4 exiberet HC \\ persuasionem A suas- sionem R [| 5 populos HC (corr. c) || 8 V littera e. q. s.] cf. Keilius gramm. lat. VI p. 321 sq. || 10 terrentianus MH M \\ 11 mtreri A (metri a) || rationem H || vel simplicem . . . haberi om. H \\ 14 id est caesaris C \\ genus om. BHML || 15 dicit autem BML (genus supr. vers. add. I) dicit aut H \\ iure . . . consan- guiuitatis] per adoptionem sed et uere M \\ etiam om. FC \\ consanguitatis S || uam om. H \\ 16 atiae AS: acciae B accie H actiae Ma octauiae FC \\ filius . . . CaesarisJ sororis caesaris filius M || filius] quae filia Iuliae add. Masvicius. fortasse Atiae fuit filius, quae erat sororis Caesaris filia || soror] socer F || autem] non solum iure add. H || 17 ante enim M \\ autauianus H \\ 18 octauo H \\ atiae marito AS: actiae marito Mla octauiae mariti FC post augustus (augustis B) caesar BLH post augustus a caesare m in marg. || 20 orbem B || sub . . . Italia om. F || italiam A (corr. a) \\ 21 cecaumenen libri || 22 indvos F || populi] poli H || 24 addidit] ait B || 25 ut om. F \\ 26 atlans A (atlas a) athlas B adlans H athlans F adas C \\ de qua ait Lucanus vulgo \\ 27 ethiophumque II
COMM. IN VERG. AEN. VI 789-806. 113
signiferi regione poli; nisi poplite lapso ultima curvati procederet ungula tauri.
797. torqvet sustinet. aptvm vieinum, ut diximus supra <IV 482>.
798. iam nvnc ET caspia regna fines Assyrioruni, in quibus 5 sunt Ttvlai Caspiae. quod autem dicit verum est: nam et Sueto- nius ait in vita Caesarum <(II 94)>, responsa esse data per totum orbem, nasci invictum imperatorem.
799. maeotia tellvs Scythia, cuius palus est Maeotis.
800. tvrbant turbantur. septemgemini autem septemflui. 10
802. fixerit aeripedem cervam pro caeripedem?. vicit autem Cerynitin cervam, dictam a loco. cfixerit' autem statuerit, delassa- verit. erymanthi pacarit nemora mons Arcadiae; ubi aper ferocissimus fuit.
803. lernam tremefecerit arcv pro hydra paludem ipsam 15 posuit. et intellegamus ante eam sagittis fuisse confixam; post exseetarn et adustam.
805. nysae de vertice mons est Indiae; de quo loquitur. ceterum est et Nysa civitas; in qua Liber colitur; unde Nysaeus dictus est. 20
806. et dvbitamvs pro cdubitas': miscuit personam suam. est autem sensus: cum tibi sit tanta ex Bomanis et praecipue ex A^igusto praeparata posteritas, dubitas virtutem factis extendere, id est gloriam? aut est aliquis timor; qui te a regnis Italiae revocet?
10 tvrbant turbantur] cf. Don. ad Ter. hec. IV 4, 12 || 18 mons est . . . dictus est] exscr. Isid. or. VIII 11, 44
1 poli nisi] poligni si H || polite H || lapso] flexo B labso C || curbati G || 2 procedere et B (procederet r) || 5 iam nvnc et om. AC || assiriorum AHMFC || 6 nraai A ttiai B niAAi ar || soetonius F sitonius C \\ 7 ait] dicit B || vita] utta C || caesaris B, Stephanus et Daniel || data esse M || 9 scithica B schitia H scythica M \\ cuias F || est palus C || maeotis est F || 10 disturbantur F || autem om. F || septemflai ASM: septemfluuii BFC septem fluuiis H^ 11 scho- lium ad fixekit a. c. om. C || aeripidem A || pro aeripedem om. H || aeripidem M || aeripedem] lniGvvaloitpr\ add. Fabricius || 12 cerynitim AS cerinitin BH cerinytin M cerynytim F || loco] re uera ceruam ipse cursu superauit, quae itidebatur aereos pedes habere, un^e ille cnon ceruam aeripedes (sicl) eripuisse' add. Fabricius \\ delassaveritj dilassauerit ASBHMD, om. F. uel quia se (leg. si) telo fixisset non ita esset laudabile add. D || 13 nons C || archadiae AB acradiae est C || 15 tremefecerat MF (corr. m) || idra H ydra FG || 16 anteam C || 17 exectam Bm execatam M exsestam G\ adiustam H\\ 18 nisae ABHC\\ 19 et om. F || nisa BH nisae M || civitas . . . dictus est] ut feri cides (leg. Pherecydes) ait in boetia (Jeg. Boeotia) in qua colitur liber pater unde nysa ea dictus est F \\ civitas] om. C, in monte parnasso add. D || Liber om. G || unde et M || nyseus A niseus H nisaeus M nisaeius C || 23 posteritus H || exten- dere] ostendere B || 24 gloriam] ab eo quod praecedit ad id quod sequitur nam e uirtute gloria nascitur add. D \\ aut est] aut certe est G || a om. BFC. in editis exemplaribus aut est aliquis . . . revocet ab eis quae praecedunt avt metvs verbis pro lemmate interpositis separata sunt
Seryii comm. Vol. II. Fasc. I. 8
114 SEEYII
808. QVIS procvl ille avtem nunc redit ad Ronianos reges, qui septem fuerunt: Ronmius, Numa Pompilrus, Tullus Hostilius, Aneus Marcius, Tarquinius Priscus, Servius Tullius, Tarquinius Superbus. mira autem utitur phantasia, ut quasi ostendat se non 5 agnoscere eum, qui de gente Romana non fuerat. Romulo enim mortuo cum uno anno senatus per quinque dierum interregnum regnas- set per decurias? taediosum visum est omnibus et quaesitus est rex. sed cum in urbe nullus idoneus esset inventus, orta est bona Pom- pilii fama; quod esset apud Oures; civitatem Sabinorum. rogatus
10 itaque per legatos accepit iniperium. qui ferociam populi a bellis ad sacra contulit: unde etiam Nurna dictus est ajtb tSv vo^icov^ ab inventione et constitutione legis, nam proprium nomen Pompilius habuit hic etiam canus fuit a prima aetate; ad quod adludens dicit cinca- naque menta9: item propter sacerdotium cramis insignis olivae'.
15 813. OTIA qvi rvmpet de hoc Livius <I 22; 1> inde Tullum,
qui ferox et Romulo; quam Numae similis. resides pigros, otiosos; nimium sedentes.
814. desveta trivmphis a consuetudine triumphandi desci- scentia.
20 815. iactantiob ancvs id est amaiis populi favorem. hic
Ostiam fecit. Ancus autem dictus &7t6 tov dy%mvogy id est a cu- bito; quem incurvum habuisse dicitur.
816. avris favoribus: unde et aurarii dicuntur favisores.
817. VIS ET TARQVINIOS REGES ANIMAMQVE SVPERBAM unus
25 enim de Tarquiniis fuit superbus.
818. VLTORIS BRVTI FASCESQVE VIDERE RECEPTOS vis videre
2 tullius BLa tullu jff'|| hostiliis H || 3 marcius JRFi marcus seruus H\\ tullius BLi tullus reliqui \\ 5 fuerit FG || 6 uno annos G anno^uno Ml || regnasset senatus B || regnasse AS || 7 clecurias] decuriam FGG-7 quod tempus interregnum cjictum est add. D || 8 idoneus om. FGG \\ inventus . . . quod esset om. FGG \\ 9 apud om. H (| Cures] aeares B (cures r) et res H curios^F^ curos G \\ Sabinorum] sedmorum M \ 11 dnw ton nomujn B ano tlon nomolon JEZ" arro ton nomon' ~M ano toy iunmon FG ano toy iunmujn C || ab in* ventione . . . habuit Jiab. C7 edidit Stephanus || 12 legum Masvicius || pompbilios F popmlios G || 13 aetate] dicitur add. FG \\ ludens H [| 14 ramis] ranu II* itanum 'G ramu G \\ 15 rvmpit C \\ Tullum] gallum F \\ 16 ferox libri ferocior vulgo || Romulo] romnllo F, fuit additur vulgo || similis] singulis B || 17 otiosiis H || 18 desciscentia C: desuescentia A (sed esc in ras. d) 'M descis scientia S desuentia B (1. desciscentia supr. scr. r) des eius, scientiam H discentia F || 20 hic] hic autem B \\ 21 hostiam SB hostium 'F ostium C || aKtuNoc AFC aNKtuNoc ,B ankanoc H aNKUJNLuc M || cubitu F || 22 habuisse dicitur] habebat M || 23 et om. B || curarii H aurari FC || fauisores S: fautores a in ras. BM fauis sores H fauitoris Ft fauitores C. cf. Hildebrandus ad Apul. apol. 93 (II 'jj. 619) || 24 animamqve] atqvi S || svperbi SHC || 25 tarquinis HC tarquinus F || 26 vltoris . . . receptos] Vltoris bruti appendisset ciuitati nomen dedit nam aurum dicitur quod illi aurum fasces receptos C. cf. adv. 825 |) vis . . . receptos om. BC
COMM. m VERG. AEN. VI 808—822. 115
etiam ultoris Bruti fasces receptos? historia autem hoc habet. Tar- quinius ob multa quidem superbus est dictus, praecipue tamen propter hanc causam. mandavit aliquando cuidam satelliti ut cuius- dam oppidi omnes principes interimeret. profectus ille grandem multitudinem repperit. quod cum ei renuntiasset deambulanti cum 5 virga in hortis, detrectans ille responsionem capita decussit papa- verum7 ut satelles quid fieri vellet, agnosceret. huius filius vitiavit nobilissimam matronam Lucretiam; quod illa dolens se interemit. tunc eius avunculus Brutus; rapto ex eius corpore gladio, processit ad populum et de hac re contionatus est. quo facto omnibus pla- 10 cuit ne reciperetur rex; qui tunc Ardeam expugnabat. propter quod se Tarquinius cum liberis ad Porsennam regem Tusciae contulit et bellum gessit gravissimum contra populum Romanum. tunc duo creati sunt consules, Brutus et Tricipitinus, pater Lueretiae, qui et Tarquinius dicebatur: ob quod solum est urbe depulsus, et in eius 15 locum subrogatus est Valerius Publicola, quo mortuo item alter est factus, et alter similiter. quod cernens taediosum esse Vergilius Brutum solum posuit, qui annum solus implevit. sed Bruti filii amici erant filiis Tarquinii: cum quibus cum inissent consilium, ut eos per noctem intromitterent, proditi sunt a servo Vindicio et a 20 patre interempti. ideo ergo cultoris'; scilicet libertatis publicae et Lucretiae pudoris.
819. saevasqve secvres quae saevierunt etiam contra liberos.
821. pvlchra pro libertate ingenti arte loquitur conside- ratione personarum: factum enim laudat dicens cpulchra pro liber- 25 tate'; personam vituperat.
822. vtcvmqve ferent ea facta minores etiamsi lauderis a posteris: extorquere debet naturae vim amor patriae.
1 autein om. ASC \\ 3 mandavit aliquando . . . agnosceret] pro his quae Fdbricius Masvicius Burmannus ediderunt e Livii libro primo (cap. 53 et 54) exscripta sunt \\ autem B (i aliquando supra scr. r) \\ 4 grande miraeulum LH (corr. I) || 6 ortis HM || detractans BHC detraectans M (detrectans rm) || 7 sa- tellis H satellit C || quod C || huius] item huius M \\ 8 quod illa om. H, illa om. (7 || 10 quo facto] tunc M \\ 11 Ardeam expugnabat] ardeame fascesque uide receptos uis uidere etiam ultoris brutis fasces pugnabat C. Ardeam ob- pugnabat coni. Burmannus \\ propter quod] propter cos H quo facto M || 12 tarquinius se M || 13 populum Romanum] pr um A (p rorh a) prutum 8 (bru- tum s), om. (7 || tunc] honc C (hunc c) || 14 consules om. C || tripicus S tricipti- nus B (corr. sr) || qui] iste M |) 15 ob] ut AS (corr. man. rec. in A) \\ 16 publi- cula (7 || quod motuo C || 17 factus est M || uergilius taediosum esse F(7||uer- gilius AS (uirgilius a) || 18 annum solum S || 19 cum inissent] comminissent H iniit C || 20 notem C || uinditio L || 21 scilicet et M || libertatis publicae] libera- toris reipublicae FC\\ 23 secvrvs B secvris FC\\ etiam om. FC || 24 pvlcra AH plvcka L || 25 personarum omnium FC || enim factum F || 27 lauderis] laudes FC || extorquere ASHLC: non enim extorquere Bl enim non extor- quere M non extorquere F. cf, guae ad Vergilii verba adnotavit Bibbeckius,
116 SERVIT
824 QVIN DECIOS quin immo Decios respice. hi duo fuerunt, qui Mures dicti sunt; pater et filius. horum alter se bello Gallico; alter Samnitico vovit pro republica; cum Terra et Manes universum bello vellent exercitum perdere. drvsosqve procvl et hi duo 5 fuerunt. horum prior vicit Hasdrubalem; alter est filius Liviae, uxoris Augusti. saevvmqve secvri aspice torqvatvm hic Gal- lum quendam in ponte Anienis singulari certamine superavit et eius sibi torquem inposuit, unde nomen accepit. hic ad urbem pergens, praecepit filio, ut tantum castra tueretur. ille provocatus ab Jiostibus, 10 nacta occasione, victoriam consecutus est. reversus postea pater laudavit fortunam populi Romani; sed filium; ut dicit Livius; fustua- rio supplicio necavit. ergo csaevum securi' saevum iure occidendi; non ferri genere: nam securi non animadvertit in filium.
825. referentem signa camillvm Brenno duce Galli apud 15 Alliam fluvium deletis legionibus everterunt urbem Romam absque
Capitolio; pro quo inmensam pecuniam acceperunt. tunc Camillus absens dictator est faetus; cum diu esset apud Ardeam in exilio propter Veientanam praedam non aequo iure divisam; et Gallos iam abeuntes secutus est: quibus interemptis aurum omne recepit et 20 signa. quod cum illic appendisset; civitati nomen dedit: nam Pi- saurum dicitur; quod illic aurum pensatum est. post hoc tamen factum rediit in exilium, unde rogatus reversus est.
826. fvlgere ab eo;, quod est cfulgo fulgis'.
6 hic Grallum . . . in filium] exscr. mythogr. I 220 || 11 LiviasJ cf. VIII, 7 14 Brenno . . . reversus est] exscr. mythogr. 1 221
qui liaec Augustini (de civ. dei III 16) verba laudavit: rquomodolibet, inquit, ea facta posteri ferant, id est praeferant et extollant , qui filios occidit, infelix est. et tamquam ad consolandum infelicem subiunxit: vincit amor patriae laudumque inmensa cupido'. fortasse nam extorquere || 2 dicti sunt] qui (fort. quia) par- tem oris strictam habebant add. M || 3 uocauit F || manes libri praeter M, qui mari exhibet, quod vulgo editur. cf. Liv. VIII 6, 9 Hbi inquiete utrique consuli eadem dicitur visa species viri maioris quam pro humano habitu augustiorisque, dicentis, ex una acie imperatorem, ex altera exercitum deis Manibus matrique Terrae deberi? ceterum Burmannus devovit pro re publica se terrae et mani-** bus ne universum vellent exercitum perdere coniecit. || 4 bello om. ASFC [| exercitum uellent F || 5 hastrubalem A asdrubalem BMF asdrupalem H \\ liuiae ASh iuliae JRHLMFG\\ 6 uxoris ASLH: sororis BMFG\\ 7 Anienis Daniel: amoenis F [| 8 unde et Fabricius || 9 tueretur] meteretur FC et Daniel, qui metaretur edere debuit. tutaretur Masvicius \\ ille om. H || hostibus Daniel: ostilibus F || 10 nancta F || 11 filium] fidelium H || fustuario] fortuario 8 (fostua- rio s) frastuario H i. e. per fustem supra scr. m || 12 securis H \\ saevum om. MLHM || 13 ferri] ferre H, om. FG || securim M \\ anfaduertit B animadeuertit O || 14 Brenno . . . Alliam om. G \\ 15 euertunt M || 17 diu om. ASFC\\ apud ardeam in exilio esset M || apud om. C || exsilio H || 18 uehientanam A uenienr Nam H uegentanam M ueientianam ' F || praedam] rapinam F || iam] iam pene F\ 20 Pisaurum] pinsaurum M aurum C || 21 dicitur] aurum add. H \\ 23 fvl- gere autem ab eo F || fulgis] accentum habet in prima add. Fabricius
COMM. IN VERG. AEN. VI 824-839. 117
827. dvm nocte premvntvr bene adlusit: nam coneordiam in humilitate tenuerunt; cum nobilitate vero in bella venerunt.
830. aggeribvs SOCER alpinis a munimentis Alpium; haec enim Italiae murorum exhibent vicem. csocer' vero; quia Pompeius habuit Iuliam; filiam Caesaris; quae in partu periit. unde etiam 5 isti facile inter se dimicare potuerunt. atqve arce monoeci de Liguria; ubi est portus Monoeci flerculis. dictus autem Monoecus vel quod pulsis omnibus illic solus habitavit; vel quod in eius templo numquam aliquis deorum simul colitur; sicut in Iovis Minerva et Iuno; in Veneris Cupido. 10
831. adversis instrvctvs eois orientis enim auxiliis usus est.
832. adsvescite bella mire dictum: ab ipsis enim quasi con- suetudinem fecit populus Romanus bellorum civilium. septies enim gesta sunt: ter a Caesare, contra Pompeium in Thessalia, contra eius filium Magnum in Hispania, item contra Iubam et Catonem in 15 Africa: mortuo Caesare ab Augusto contra Cassium et Brutum in Philippis; civitate Thessaliae; Lucium Antonium in Perusia; Tusciae civitate; Sextum Pompeium in Sicilia; Antonium et Cleopatram in Epiro.
834. tvqve prior tv parce Caesari dicit; quem clementem 20 circa Pompeianos legimus: cui vult tunc db Anchise hoc esse man- datum.
836. ille trivmphata capitolia ad alta corintho Mum- mium significat.
839. ipsvmqve aeaciden necesse est ut cille' subaudiamus: 25 Pyrrhum enim; quem Aeaciden dicit; Curius et Pabricius vicerunt
7 dictus . . . coiitur] cf. comm. Luc. I 405 || 12 ab ipsis . . . in Epiro] exscr. inythogr. I 222 || 25 necesse est e. q. s.] cf. Gell. X 16," 14 sqq.
1 adluxit H || nani] dum pauperes fuerunt concordes manserunt et add. D || 2 humilitatem H \\ uererunt G \\ 3 hae Mal || 4 exibent H exiben G \\ 5 habet B || perit FG || 6 facile om. M || potuerunt] potuerant ikf, m quo haec sequuntur facile in bella uenerunt, quae alia manus deleuit || inter . . . potuerunt] in bella uenerunt. hinc Lucanus (I 119) cmorte tua discussa fides bellumque mouere permissum est ducibus'. D || 6 MONOEcm^Li? menoechi H monechi M || 7 monoechi AHH monechi M monoici FC \\ monoechus AJR monechus HM monoeciis F || 8 illic solus] iili sonus S, om. F || 9 simul colitur] in his verois desinit Cassellanus codex || in ante Iovis om. F || Minerva] inmineruae F || 12 scholium ad v. 832 om. F§ 13 sempties H || 14 ter a] terra JEZ" || 17 philippicis AS (phi- lippis a) philipicis H || tessalice H \\ 18 ciuitate tusciae M || Antonium] marcum antonium M || 20 caesar s |j 21 mandatum] licet Lucanus dicat (II 439) cCaesar in arma furens nullas nisi sanguine fuso gaudet habere uias' item (III 82) cgaudet tamen esse timori tam niagno populis (populus cod.) et se non mallet amari add. D || 23 mommium H mummum F Magnum Stephanus || 25 ipsvmqve aeaciden] Ipsumque iile trua ceaciden H || ille] eruat ille tertio F \\ 26 phyr- rhum JR pyrrum MF || aeacidem B aeeacciden H || dici F
118 SERVII
ferentein Tarentinis auxiliuni. hic postea fugit in Graeciam et illic est occisus in templo. Argos vero et Mycenas alii vicerunt.
840, vltvs avos aut hic distinguendum, ut sit cTroiae Mi- nervae' pro Troianae, principale pro derivativo: aut certe cavos
5 Troiae', non quos Troia habuit avos, sed qui de Troia fuerunt, id est avos Troianorum. templa temeeata minervae per stuprum Cassandrae.
841. magne cato Censorium dicit, qui scripsit historias, multa etiam bella confecit: nam Vticensem praesente Augusto, contra quem
10 pater eius Caesar et dimicavit et Anticatones scripsit, laudare non poterat. te cosse relinqvat Cossus tribunus militaris consulari potestate fuit. hic regem Tuscorum Lartem Tolumnium? a loco dictum; occidit et secunda post Bomulum opima spolia revocavit. erit autem nominativus chic Lars; huius Lartis*.
15 842. qvis gracchi genvs Gracehos seditiosos constat fuisse;
nobiles tamen genere: namque per Corneliam nepotes Scipionis Africani fuerunt, unde luvenalis ad eam <VI 170> tolle tuum precor Hannibalem victumque Syphacem. ergo Scipiones dicit per cGracchi genus'. duo autem fueruiit: maior Africanus; Aemilia-
20 nus minor; qui ohsidione Carthaginis ab Italia revocavit Hannibalem.
843. scipiadas hi gemini fratres fuerunt. qui cum fortissime dimicarent in Hispania apud Carthaginem novam; quae Spartaria dicitur; insidiis interempti sunt. cladem libyae Scipiones.
844. fabricivm paupertate gloriosum. hic est qui respondit 25 legatis Samnitum aurum sibi offerentibus ; Romanos non aurum
habere velle, sed aurum habentibus imperare. serrane serentem
22 Carttaginem . . . dicitur] cf. Isid. or. XV 1, 66
% in templo occisus est M \\ templo] templum F. nam cum Argos obside- ret ictu tegulae periit add. Fabricius || vicerunt] Quint. Metellus et Mummius add. Fabricius \\ 3 hic] noc F || 4 diriuatiuo ABF deriuatio M || 5 avos om. A BF || . 6 schol. ad templa t. m. om. HL F et exemplaria impressa iin marg. suppl T) || 7 casandrae B cassandrae dicit l || 8 nunc censorium s || 9 praesen- tem F || 10 et ante dimicavit om. MF || anticatonem M \\ 11 poterat] supra autem Mineruae templa (templi B) temerata (temarata L) per stuprum (teme- rata per stuprum spatio novem fere litterarum relicto om. B) Cassandrae (casan- drae BL) dicit add. BL et exemplaria impressa || militum F\ 12 a loco dictum] fort. ab equo deiectum vel loco deiectum. cf. Liv. IV 19, 4 || 13 spolia opima M || revocavit] reportavit Fabricius renovavit JDempsterus retulit G. Vossius \\ autem om. 8 || 14 lar s || 15 gkai A aREcm H gkachi Ma || grescos AH gra- chos M a || 16 Scipionis om. H || 17 unde Iuvenalis . . . duo autem fuerunt om. H || tuumque AS (que del a) || 18 annibalem M \\ 19 grai A grachi M a || AemiHanus minor post Hannibalem collocavit Masvicius, cui ita adsentitur Burmannus, ut post minor quaedam intercidisse dicat, veluti qui urbem evertit vel delevit. || 20 annibalem M || 22 lspalia H ispania M \\ 23 sunt] quorum alter pater, alter pa- truus scipionis africani maioris add. L> || Scipiones] africanos duos, maiorem et minorem, quorum alter uicit carthaginem, alter deleuit add. JD || 26 serane H
COMM. IN VERG. AEN. VI 840-855. 119
Atilius quidani seuator fuit, qui cum agrum suum coleret, evocatus propter virtutem meruit dictaturaiii. Serranus autem a serendo dictus est.
845. qvo fessvm rapitis fabii cur me; o Fabii, fessum ad vestram trahitis narrationem? aut certe cfessum? tristem — ut <(VIII 5 232)> ter fessus valle resedit — scilicet propter eorum mortem: nam trecenti sex fuerunt de una familia. qui cum coniurati cum servis et clientibus suis contra Veientes dimicarent, insidiis apud Cremeram fluvium interempti sunt. unus tantum superfuit, Fabius Maximus, qui propter teneram adhuc pueritiam in civitate reman- 10 serat. hic postea cum Hannibalis impetum ferre non posset, mora eum elusit — nam oportuna loca praeoccupans a vastatione Italiae compescuit — et ad Campaniam traxit; ubi deliciis eius virtus obtor- puit. ille est, de quo ait Ennius unus qui nobisi cunctando restituit rem. sciens enim Vergilius quasi pro exemplo hunc ver- 15 sum posuit. ille] * notandum est de secunda persona dictum *
847. excvdent alii cudendo efficient: et est rhetoricus locus. SPIRANTIA animata. Horatius et molles imitabitur aere ca-
pillos.
848. vivos vvltvs hoc est quod dixit cspirantia\ et per aes 20 Corinthios indicat, per marmor Parios, per actionem causarum Athenienses, per astronomiam Aegyptios et Chaldaeos.
852. pacis moeem leges pacis.
855. spoliis marcellvs opimis hic Gallos et Poenos equestri certamine superavit. Viridomarum etiam, Gallorum ducem; manu 25
1 Atilius . . . dictus est] exscr. mythogr. I 223 || 7 nam trecenti . . . posuit] exscr. rnythogr. I 224 || 14 Ennius] ann. v. 313 ap. Vahl. cf. Macrob. Sat. VI 1, 23 || 18 Horatius] a. p. 33 || 24 hic . . . Tolumnio] exscr. mythogr. I 225
1 ad illius H atillius F || suum agrum M || 2 dictaturium SH || autem om. JR || 4 fauii F || 6 residit F || 7 nam om. F || qui coniurati cum cum seruis F || 8 Veientes] uihientes A uehientes Sa uientes B uegentes M uenentes F, om. H || dimicarent] prospere sepe dimicassent F || 9 tantum] tamen F || 10 ma- ximus fabius B M fauius maximus F scilicet Fabius Maximus Fabricius || pue- ritiam] iam add. A || remanserat] a quo per temporis successionem longioris fabius ille maximus creatus est add. D || 11 annibalis MF\\ inpetum F \\ 13 de- litiis H || eius uirtus HMLa: eius uirtutis AS uirtus eius B carthaginien- sium uirtus F \\ obstopuit H \\ 14 ille est] hic est Fabricius hic autem est Masvicius et JBurmannus ille autem est Lion \\ cuncdando ex cunctando H || 15 restituit rem BLH: restituis rem ASM constituissem F \\ enim om. F || uergilius F || 16 notandum . . . dictum post obtorpuit praebet F [| est et locus om. AS (supr. vers. add. a) || 18 animantia F || ut horatius F || moles FG \\ capillos] columbas FG || 20 quod diximus spirantia B quod spirantia dixit M \\ 21 chorinthios BFa chorintios H || parthos M || 22 per astrologiam G || chal- deos ABM aldeos H || 23'pacis . . . pacis] paciqve inponere morem id est pacis morem quod est leges pacis F || 24 poenas F \\ 25 uiridomorum ASH
120 SEEVII
propria interemit et opima retulit spolia; quae dux detraxerat duci; sicut Cossus Larti Tolumnio.
856. svpereminet omnes virtutis scilicet genere.
857. rem romanam statum reipublicae. tvrbante tvmvltv 5 ideo ctumultu?, quia res in Italia adversus Gfallos geritur.
858. sistet confirmabit; corroborabit.
859. TERTIAQVE ARMA PATRI SVSPENDET CAPTA QVIRINO et
tertia opima spolia suspendet patri; id est Iovi, ccapta Quirino', qualia et Quirinus ceperat, id est Romulus; de Acrone; rege Cae-
10 ninensium; et ea Iovi Feretrio suspenderat. possumus et; qupd est melius; secundum legem Numae hunc locum accipere; qui praecepit prima opima spolia Iovi Feretrio debere suspendi; quod iam Ro- mulus fecerat; secunda Marti; quod Cossus fecit; tertia Quirino; quod fecit Marcellus. Quirinus autem est Mars; qui praeest paci
15 et intra civitatem colitur: nam belli Mars extra civitatem templum habuit. ergo aut csuspendet patri'; id est Iovi: aut csuspendet patri Quirino'. varie de hoc loco tractant commentatores , Numae legis inmemores; cuius facit mentionem et Livius.
861. EGREGIVM FORMA IVVENEM ET FVLGENTIBVS ARMIS tria
20 sunt secundum Carminium: pulchritudo; aetas; virtus. significat autem Marcellum; filium Octaviae; sororis Augusti; quem sibi Augu- stus adoptavit. hic sexto decimo anno incidit in valetudinem et periit octavo decimo in Baiano; cum aedilitatem gereret. huius mortem vehementer civitas doluit: nam et adfabilis fuit et Augusti
25 filius. ad funeris huius honorem Augustus sescentos lectos intra
19 tria sunt . . . ei dicit] exscr. mythogr. I 226
1 interimit H || dux om. H || distraxerat F || dici H \\ 2 sicut om. F || Larti om. ASF \\ eolumnio SH toluminio B || 3 omnis MF || scilicet] scilicet et B, om. ASH\\ 5 ideo] uel bene ideo H bene M'\\ in italia res M || 6 confirmauit AF (corr. a) || conroborauit AF (corr. a) corroborauit L || 7 et] hic B hec L || 8 opima tertia M || capta Quirino] capta autem quirino M capta autem qui- rino id est F \\ 9 coeperat AB (corr. a) || ceniensium ASBL cecinensium H \\ 11 legem om. AS (supr. vers. add. a) || munae L numare H cf. Festus s. v. Opima spolia || recipere F || 12 feretro H || 13 fecit cossus F || 14 marcellus fecit F || id est mars F \\ qui praeest . . . nam belli om. ASH (qui praeest paci et intra supra vers. add. a ita ut extra deleret) \\ 16 ergo ut B || aut . . . Quirino] aut patri id est marti quirino M|| patri om. S || 17 varie] et varie F || 18 et Livius om. M (in marg. suppl. m) || liuias H libius F. in libris qui hodie extant eam legem non commemorat Livius \\ 20 corminium H \\ pulcritudo F || 21 macel- lum F || 22 adobtauit F ||gincipit FG || ualetudine A ualitudine SH ualitu- dinem BG ualetudinem MFa in valetudinem vulgo || 23 periit] perit in FG || X et YIII H || Baiano] baiona Ba (corr. r) baionu H libriano M || cum] et cum ASH (et del. a) || gereretur jff|| 24 ciuitatis H || 25 filius] per adoptionem add. F || sescentos lectos] bc lectos A (sed c in ras. a) delectos B dcleal H quingentos electos mythographus || intra ciuitatem ire BHa: intra ciuitatem AS ire intra ciuitatem M intrare ciuitatem FG
COMM. IN VERG. AEN. VI 856—875. 121
civitatem ire iussit: lioe enim apud maiores gloriosum fuerat et dabatur pro qualitate fortunae; nam Sulla sex milia habuit. igitur cum ingenti pompa adlatus et in campo Martio est sepultus. ergo modo in Augusti adulationem quasi epitaphion ei dicit. et constat hunc librum tanta pronuntiatione Augusto et Octaviae esse recita- 5 tum; ut fletu nimio imperarent silentium, nisi Vergilius finem esse dixisset. qui pro hoc aere gravi donatus est; id est massis: nam sic et Livius argentum grave dicit, id est massas.
862. sed frons laeta parvm oinen est mortis futurae. ex contrario alibi incipe parve puer risu cognoscere matrem. 10
863. virvm qvi sic comitatvr Marcellurn, cui similis est. 865. qvi strepitvs propter aedilitatem. instar similitudo.
et est nomen, quod non recipit praepositionem: cad instar' enim non dicimus. quod Probus declarat.
869. ostendent terris hvnc tantvm fata parum inlucescet; 15 quia mox peribit.
871. visa potens SVPERI cum indignatione dicit: invidistis et gloriae Romanae et vestris muneribus: nam f felicitas vestra sunt munera. propria perpetua; ut <(I 73> propriamque dicabo.
872. mavortis campvs in quo est sepultus. 20
874. fvnera propter sescentos lectulos.
875. (nec pver iliaca qvisqvam de gente latinos) in tan- tvm spe tollet avos erigit generis antiquitatem. et rhetorice spem laudat in puero; quia facta non invenit. est autem Ciceronis
in dialogo Fannio causa difficilis laudare puerum: non enim 25
8 Livius] fragm. incert. libr. IV p. 234 H. cf. Isid. or. IX 2, 63 et XVI 18, 13 || 10 alibi] buc. IV 60 || 19 propria perpetua] cf. Non. p. 361, 26
1 etiam dabatur vulgo || 2 sylla libri || nam Sulla sex milia habuit] cf. Mar- guardt Privatl. d. Boem. I p. 343 || 3 cum ingenti gloria et pompa I) || adlatus HFG: allatus ABM (sed prius 1 in ras. a) atlatus S relatus vulgo || 4 modo] magno H, om. AS || adolatione FG || eptapniton H epitasione G || ei dicit . . . pronuntiatione om. G || diceret F || et om. F || 6 flectu B || nimium G || impera- rent BM: imperaret ASHFG, fortasse recte \\ uergilius S \\ esse dixisset] eei disisset S (disisset m dedisset mutavit s} \\ 7 sic et] et sic SB, sic om, FG || 8 libius FG || dixit FG || 9 omen est om. H || ex contrario] contra F || 12 qvis AS || 13 recepit H || 14 declarat BLM declarato H declinat ASF. recepi declarat, etsi dubito an ex iis quae Servius ad Aen. II 15 adnotavit nescio quis adscripserit quod Probus declinat: cum quod ad *ad instar' referendum esse videretur, deciinat potest ab alio in declarat mutatum esse || 15 inlucescit FG || 17 invidistis] indidistis H inuidistis enim G \\ 18 felicites M felicitates m feli- citatis l. fortasse nam deliciae nostrae vel deliciae civitatis (i. e. ei quos cives maxime amant) vestra sunt munera || 21 propter] preter M pro G || sescentos] bc libri quingentos supr. vers. a || lectos FG || 23 tollit A (corr. a) || erigit AFG: eriget reliqui || 24 in ciceronis dialogo AS || 25 fannio libri praeter H qui phannio exhibet. Fanni exemplaria impressa. inter librorum de re. publ. incert. fragmenta verba illa exhibet Halmius IV p. 853, 14. cf. Quintil. IX 3, 75
122 SERVII
res laudanda, sed spes est. nec romvla qvondam pro cRo- mulea^ ut <TV 37> quos Africa terra triumphis dives alit. ' cquondaro/ autem potest et praeteriti esse et futuri.
881. foderet calcaribvs armos species pro genere: equi 5 carmos? pro equo posuit; non enim possunt armi calcaribus fodi.
882. pata aspera evmpas posse aliqua ratione fata disrumpi per transitum docet.
883. tv marcellvs eris talis; qualis est Marcellus.
884. pvrpvreos plores ut saepe <V 79> diximus, propter 10 sanguinis similitudinem, quia aut anima est, aut animae sedes.
nepotis posteri: non enim re vera nepos fuit.
885. inani mvnere secundum Epicureos, non profuturo.
886. sic ista noscentes.
887. aeris in campis conlisionem fecit. locutus autem est 15 secundum eos? qui putant Elysium lunarem esse circulum.
889. incenditqve animvm nam supra ait <806)> et dubita- mus adhuc virtutem extendere factis?
890. exin deinde. confert autem in conpendium narrationis prolixitatem : sic Terentius propter longum actum ait intus despon-
20 debitur, intus transigetur, si quid est quod restat.
893. svnt geminae somni portae pro somniorum. est autem in hoc loco Homerum secutus? hoc tantuin_differt; quod ille per utramque portam somnia exire dicit, hic umbras veras per corneam, per quas umbras somnia indicat vera. et poetice apertus est sensus :
25 vult autem intellegi falsa esse omnia quae dixit. physiologia vero hoc habet: per portam corneam oculi significantur, qui et cornei
9 ut . . . sedes] cf. Isid. or. XI 1, 123 || 19 Terentius] Andr. V 6, 17 || 22 Homerum] Od. XIX 560 || 25 physiologia vero e. q. s.] exscr. mythogr. I 228 et III 6, 24
2 ut} aut AS (corr. a) || triumphos BLH\\ 3 ad v. 878 hoc scholium edidit Fahricius prisc^ fides quia fidelitas non requirit iuuenes? sed senes: unde Lu- canus (VIII 282) cquippe fides robustos exigit annos'. || 5 foderi F \\ 7 per tran- situ F || docet] et aut uacat qua ut sit si fata aut subaudiendum est si qua ratione add. M || 8 talis] hoc est talis G, om. ASM \\ est] fuit FG || Marcellus] ille uir amplissimus superius dictus add. D || 10 qui MFG || aut anima est om. FG || animae est sedis FG || 11 fuit] sunt F \\ 13 sic] sic tota S || ista] ista scilicet E ista tota M, om. S, in ras. scrips. a || 14 aeriis H \\ 15 lunare JEZ" || 18 exinde S || deinde] bera de F, om. AS (supr. vers. add. a) || impendium S (corr. s) || 19 terrentius ABH\\ dispondebitur F \\ 20 transietur B transsietur H transigitur F \\ si] sic H || quid est ex quidem B || 21 pro] per H\\ 22 quod ille om. AS (supr. vers. add. a) |J per utrum quae portant H \\ 23 exire somnia AS || exire] ire se ex FG || dixit F J| liic . . . vera] non mutavi ea quae FG praebent, quamquam haec, ni fallor, praestant hic per corneam (vel per alteram) umbras veras, per quas somnia indicat vera || 24 vera om. AS || 25 omnia] somnia FG || phisiologia A phisologia B phisiclegia H fisiologia M fisologia G || 26 corneam . . . emittitur portam om. H
COMM. IN VERG. AEN. VI 881—900. 123
sunt coloris et duriores^ceteris membris: nam frigus non sentiunt, sicut et Cicero dicit in libris de deorum natura. per eburneam vero portam os significatur a dentibus. et scimus quia quae loquimur falsa esse possunt, ea vero quae videmus sine dubio vera sunt. ideo Aeneas per eburneam emittitur portam. est et alter sensus: 5 Somnum novimus cum cornu pingi. et qui de somniis scripserunt dicunt ea quae secundum fortunam et personae possibilitatem viden- tur habere effectum. et haec vicina sunt cornu: unde cornea vera fingitur porta. ea vero quae supra fortunam sunt et habent nimium ornatum vanamque iactantiam dicunt falsa esse: unde eburnea, 10 quasi ornatior porta, fingitur falsa. .896. insomnia id est somnia.
899. secat tenet: unde et sectas dicimus ab eo quod propo- situm tenent.
900. ad caietae portvm a persona poetae prolepsis: nam 15 Caieta nondum dicebatur.
2 et] etiam vulgo, om. S \\ in libris de deorum natura] cf. II 57, ubi quae de auribus Cicero dicit Servius per errorem ad oculos transtulisse videtur || 5 per eburneam aeneas FG || 6 somnium BHGa (somnum h) || cum cornu nouimus M || scripserunt de somniis M || 8 et haec . . . cornu om. M || cornea ex cornia A cornua S || uero FG || 10 cornatum H|| dicuntur H || 11 cornatior J2"|| 13 tenet] adtinet F || quae B (quod r) || 14 tenent] non tenent F, quod a christiano ho- mine videtur profectum esse || 15 prolemsis ABH prolempsis Fa \\ 16 caietae AHM caitae B caiete S \\ explicit liber Vi. incipit liber septimvs A explicit
EXPOSITIO LIBRI SEXTI INCIPIT EXPLANATIO IN SEPTIMVM S EXILICIT LIB. VI. INCIP. LIB. VII. M
SERVII GRAMMATICI
IN VBRGILII ABNEIDOS LIBEVM SEPTIMVM COMMBNTAEIVS.
1. Vt et in principio diximus, in duas partes Jioc opus divi- sum est: nam primi sex ad imaginem Odyssiae dicti sunt; quos personarum et adlocutionum varietate constat esse graviores; bi autem sex qui sequuntur ad imaginem Iliados dicti sunt; qui in 5 negotiis validiores sunt: nam et ipse hoc dicit <(45> maius opus moveo. et re vera tragicum opus est; ubi tantum bella tractan- tur. tv qvoqve sicut Misenus; Palinurus etiam. nostris hoc est Italicis; ut non eadem arboribus pendet vindemia nostris; non; ut Donatus ait; in comparationem oceani navigabilibus. aeneia 10 nvtrix hanc alii Aeneae; alii Creusae; alii Ascanii nutricem volunt. lectum tamen est in philologis in hoc loco classem Troianorum casu concrematam, unde Caieta dicta est; aitb rov %aieiv.
3. servat tenet; possidet; ut servantem ripas alta non vidit in herba. hesperia in magna cmagna^ propter Hispaniae
15 discretionem.
4. si qva est ea gloria secundum Epicureos. bene autem interest funeri postquam ab inferis rediit; sicut interfuit antequam descenderet; ut medium actum ostenderet.
6. qviervnt Hebrus cquierant' legit.
8 non eadem] georg. II 89 || 9 Donatus] cf. Don. ad Ter. eun. II 3, 22 || 11 lectum . . . uccisLv] cf. Aur. Vict. or. g. R. 10 || 13 servantem] georg. IV 459
1 hoc opus in duas partes B \\ opus] corpus V Burmanni || 2 odissiae BFHM odisiae L || 4 ad imitationem iliados F \\ iliadis BHM\\ 6 tragicum] triacum H || 8 non om. AS || 9 non ut . . . navigabilibus om. BLH (in marg. add. V) || non ut om. M || nauigalibus M ]| 11 lectum est tamen F || phylologis L (i. e. in libris naturalium sententiarum superscr. T) || classem . . . concrematam] casu classem incensam esse troianam M || 12 casu] ibi add. F || concrematum S || caiea H || auoidykaigin A arroToy kgein F auo toy Keen M (id est accre- matione superscr. m) || 13 rip B (ripas r) || alte BH (alta r) || 16 Epicureos] qui dicunt deos non curare mortalia add. Ml, cum ea res nibil ad mortuorum voluptatem attineat sentiendam add. Fahricius || 18 actum om. L (supr. vers. add. I) || 19 hebrus ASFLHM: bebrius B, cuius in marg. Jiaec a Petro Daniele
COMM. IN VERG. AEN. VII 1-10. 125
. 7. tendit itee, velis quia prout vela extensa fuerint, ita etiarn cursus extenditur, in quo navis est iter. multi dicunt inpro- prie dictum quod ait ctendit iter velis^ multi nimium proprie. con- stat tamen secandum illud dictum quod ait supra <(V 28)> flecte viam velis. aliud est velis iter tendere, aliud per vela iter. quod 5 si dicimus, bene procedit et ctende viam velis?? ut in ipsis velis ratio sit viae.
8. adspirant avrae in noctem quia, ut diximus <III 568>, temporum mutatione ventus vel minuitur vel augetur. cin noctem* autem circa noctem. et quotiens tempus exprimitur, accusativum 10 regit ista praepositio.
9. lvna negat litotes figura\ nam dicit clarge praestat5, ut <(261> munera nec sperno. tremvlo svb lvmine ita enim mobilitas aquae facit videri.
10. CIRCAEAE RADVNTVR LITORA TERRAE ut diximus Supra 15
<(III 386>? raons iste antehac insula fuit; paludibus enim a eonti- nenti segregabatur; quas exclusit limus de Albanis montibus per
scripta sunt eHenr. Steph. Jegit Acron Helenius\ Helenius coni. Parrhasius epist. qu. IV 5. cf Bibbeckii prol. p. 174 sqq. et Hageni schol. JBern. p. 731 sq. Beginensis memoria Bernensis scholiastae novem locis Mbrii exemplar commemo- rantis testimoniis magnopere commendatur. ceterum Hebrus expositor in marg. a, s. commentator supr. vers. I || 1 prout] uti F ut pro G || 2 multi dicunt . . . ratio sit viae M, nisi quod lin. 4 pro quod ait supra exhibet nam supra ait et lin. 7 nam ait supra flecte uiam uelis post ratio sit viae addit: tenditur (tendit iter a) multi dicunt inproprie dictum quod ait flecte uiam uelis. aliud est iter uelis tendere aliud per uela iter quo (quod a) si dicimus . . . ratio sit uiae A tenditur multi dicunt inproprie dictum quod ait flecte uiam uelis aliud est iter uelis tendere (aliud . . . tendere post deleta sunt) multi nimium proprie constat tamen secundum illud dictum nam ait supra flecte uiam uelis. aliud iter uelis tendere aliud per uela iter quo si dicimus . . . ratio sit uiae S ten- ditur (om. B) multi dicunt inproprie (inpropria H ) dictum quod ait flecte uiam (tendit iter supr. flecte uiam /) uelis multi nimium proprie (propriae B pro- pria H). constat (constant H) tamen secundum illud dictum (dictum om. H) nam ait supra (supra ait B) flecte uiam uelis (ut in ipsis uelis add. L). aliud est iter uelis tendere (ueHs tendere X, uelis iter tendere l item uellis tendere H) aliud peruela iter. quod si dicimus . . . ratio sit uiae BLH nam ut (sic) supra flecte uiam uelis. et aliud est iter uelis tendere aliud per uela iter ten- dere. et multi dicunt inproprie dictum (quod ait flecte uiam uelis prima, ut videtur, manus supr. vers. add. in F) multi nimium proprie. constat tamen secundum ^ illud dictum quod ait flecte uiam uelis (ut in ipsis uelis add. G). quod si dicimus bene procedis (sic) . . . ratio sit uiae FG. Servius ipse Hen- dit iter velis' inproprie dictum esse censet, ut (velis' ablativus sit, eamque sen- tentiam simili quinti libri versu prolato defendit. aliis illa nimium proprie dicta esse videri commemorat, ut *velis'> dativus sit. ordo scholii olim ea re turbatus est quod librarii alicuius oculi a priore cdictum quod ait* ad alterum aberrave- runt. || 8 asspirant B aspirant LHM || 9 tempore AS (temporum a temporis s) tempora H \\ immutatione S || vel ante minuitur] ut A (corr. a) ur S || 10 circa noctem et om. F || 11 regitj casum add.- F || 12 namj autem S (corr. s) non FG || 15 circeae ABL, om. H || rodvntvr A (corr. a) || 16 anteae H ante F || 17 segregabantur F || excluxit H excludit M || Albanis] Circaeis coni. Bur- mannus
126 SERVIl
paludes Fomptinas fluens. et dicebatur Aeaeus ab horrore trans- euntium; quod homines mutabantur in feras. in hoe summo oppi- dum fuit; quod et Circeium dictum est et Circei; nam utrumque Livius dicit. 5 11. dives non addidit cuius rei; cum soleat; ut <(IX 26> dives
equum, dives pictai vestis et auri. inaccessos inaccessibiles; inaccedendos; non ad quos nullus accessit; nam Vlixes illuc venit. ergo cinaccessos' ad quos nullus debeat accedere; ut aut inlaudati nescit Busiridis aras; hoc est inlaudabilis; nam ab Isocrate con- 10 stat esse laudatum.
12. resonat cantv resonare facit. svperbis aut altis, aut nobilibus propter antiquam oppidi magnitudinem.
13. odoeatam pro codoriferam\ hoc autem ideo; quia usus olei apud maiores non fuit; praecipue in Italia.
15 14. argvto pectine garrulo; stridulo; sonanti; ut forte sub
arguta consederat ilice Daphnis. percvrrens pectine te- las aut manu percurrens; aut ictu pectinis; ut videmus; aut quia apud maiores stantes texebant, ut hodie linteones videmus. est autem Homeri; qui ait iGtbv E7toi%o[isvri.
20 15. gemitvs iraeqve gemitus irascentium leonum; sv dia Svotv.
4 Livius] fragm. 61 ap. Hertz. IV p. 234. cf. Hertzii ind. p. 275 sq. II 8 aut] georg. III 5 || 15 forte] buc. VII 1 || 19 Homeri] Od. V 62
1 aeaeus .Fs: aeusa A aeaeusa S etheus BH aetheus LM || errore F \\ 2 quod] quia B quam H quo StepJianus, Daniel, Lion || 3 circeium A: cir- ///eum S circetum BH circeum LM circaeum F || dictum est] a circe add. D || circei ABH: circaei SLF circeium M circes a circaeium Z || 4 libius J? \\ 5 addit LM || cum soleat] ut solet B || 6 equum] opum M || picta HF || uester B || inacensos L || inaccessibiles et inaccedendos B || 7 inaccendendos H || inac- cedendos . . . debeat accedere F: inaccedendos non ad quos nullus debeat accedere accessit nam ulixes illuc uenit ergo inaccessos . . . debeat accedere AS (debeat et accessit del. a, ad debeat in marg. 1 ualeat adscribens; debeat accedere del. s) inaccedendos nam ulixes illuc uenit ergo inaccessos . . . debeat accedere BLH (ad inaceedeudos in marg. non ad quos nullus accessit add. I, idem sed pro ergo posuit) inaccedendos nam ulixes illuc uenit ergo inaccessi- biles (sic) non ad quos nullus accessit sed ad quos nullus debeat accedere M (nam ulixes illuc uenit post accedere collocanda videri signis adpositis signifi- cavit m) || 9 basiridis H bosiridis a \\ ipsocrate B (corr. r) ab socrate La ab isocreate H ab hisocrate M || constat esse laudatum] constat eum esse lauda- tum B laudatus est M || 11 facit] hoc ex homero (Od. X 210 sqy.) svqov . . . sdconsv (221 saq.) KiQwqs . . . itslovxai add. D (sSgmsv et paulo post Klqktjq e. q. s. Fabricius) || 12 oppidi om. B \\ 13 hoc autem F: haec autem AS et hoc B et H et hoc autem M || 15 stridulo om. B || 16 arguto L (corr. T) || 17 aut ictu pectinis ut videmus om. M, homo Ubrario fere aequalis, ut videtur, in marg. supplevit ita, ut pro aut ictu scriberet tactu || aut hictu B: fort. et ictu || 18 lintheones L || ridemus H\\ 19 icto nectof. xomenh A icton cctoyxomenni B iCTonet. toyxomenh L , icton et tOYxoMENN H icton enYxoMGNii M icton enoio- menhn F || 20 -iraeqve gemitus om. F || gemitus . . . sv Sta Svotv^ endiadin gemitus irascentum leonum M \\ endiadyin A eNdiadiYN B en dia in L (en dia diin l) endiain H
COMM. IN VERG. AEK VII 11—26. 127
16. sera svb nocte quasi eo tempore, quo naturali libextate uti consueveruut. csub sera nocte' per noctern seram. rvdentvm naturaliter cru? longa est: Persius <III 9> findor ut Arcadiae pecuaria rudere dicas. systolen ergo fecit. ruditus auteni pro- prie est clamor asinorum, sicut grunnitus porcorurn, ranarum coax: 5 quae nomina a sono vocis constat esse composita.
17. praesepibvs caveis; ubi aluntur: non enim re vera prae- sepia nabent.
19. dea saeva aut per se; aut herbis potentibus saeva. Circe autem ideo Solis fingitur fllia; quia clarissima meretrix fuit; et nihil 10 est sole clarius. riaec libidine sua et blandimentis honiines in feri- nam vitam ab humana deducebat; ut libidini et voluptatibus operam darent: unde datus est locus fabulae. aperte Horatius sub domina meretrice fuisset turpis et excors.
20. in vvltvs AC terga ferarvm corruiripebatur enim in 15 illis sensus: animus nanique idem manebat.
21. pii paterentvr troes ergo impii qui pertulerunt: impii auteni propter occisa Solis armenta.
23. NEPTVNVS VENTIS IMPEEVIT VELA SECVNDIS physice loCU-
tus est: motu enim aquae ventus creatur; ut videmus in bombis 20 organorum.
24. praeter vada FERVIDA periculosa navigantibus. et est tmesis.
26. in roseis fvlgebat lvtea bigis ?lutea' est crocei coloris?
9 Circe autem . . . locus fabulae] exscr. mythogr. II 212 || 13 Horatius] ep. I 2, 25 || 24 lutea est crocei coloris] cf. Non. p. 549, 20 M. Isid. . or. XIX 28, 8
2 consuerunt BHM || pro per noctem seram M pro noctem seram l || 3 ru naturaliter M || fidor H \\ archadiae AJRL || 4 petuaria L || facit M || 5 ut
M || , grunitus tL grannitus H \\ 6 quae nomina] que A (noa a) quoniam S que noam H quae omnia M || 9 circae HM \\ 10 deo J./SY<(ideo a) || solo A (corr. a) soli// S || qui F \\ et om. AS \\ 11 clarius] et hoc ex homero (Od. X 135 sqq.) alair\v d' ig vrjaov . . . zr\v 'Slneavbg xsns TtaZda add. D || in ferinam (feriam G) a uitali humana FG in ferinam a vita humana coni. Hagenus \\ 12 deducebat] conuertebat B \\ 13 locus est M \\ fabule JR fabaie H \\ apertae ASF^ fabulae apertae Stephanus, Daniel, Lion || dominam A || 14 fuisse BHF (corr. r) || 15 in vvltvs om. H \\ 16 sensus] sensus in uultus H sensus et vultus vulgo || manebat] homerus (Od. X 239 sq.) ol dh av&v . . . oog xb nccQog tcsq add. D || 17 protulerunt S || impii autem . . . armenta] scilicet occidendo impii autem propter occisa solis armenta M (impii . . . occisa post deleta sunt) \\ 18 acisa B (occisa r) \\ 19 physice autem vulgo || lautus B (locutus r) \\ 20 bombis B: bonis AS HF bomis L bolmis M. ad bomis supr. vers. id est bullis aquarum ad- scripsit Lipsiensis corrector. idem in margine haec adiecit nota motu aquae uentum creari quod uel in bomis i. e. in bullis uel uesicis uidemus. || 21 orga- norum edidit Stephanus || 22 et pkaeteb vada f. v. M \\ 23 mesis AS themesis BLM temesis Fa thesis H\\ 24 fvlgebat om. A B L H \\ lvtia L
128 SERVIT
ut croceo inutabit vellera luto: unde multi iungunt cinroseis'; id est non roseis^, qtiasi non rubicundis, ne sit eontrarium. tamen secundum Homerum dictum est? qui interdum QododccKrvXov, id est rosei coloris digitos habenteru, interdum XQOxortSTtkov dicit Auroram, 5 id est crocei coloris veste circumdatam.
27. CVM venti posvere cum ortu diei quievere: cposuere9 enim quievere est, sicut contra cferre5 flare dicimus, ut <(III 473)> fieret vento mora nequa ferenti, id est flanti. omnisqve repente resedit flatvs conmis'; id est et qui ripae est flatus, et qui pelagi,
10 qui altanus vocatur.
28. tonsae remi dicti a decutiendis fluctibus? sicut tonsores a tondendis et decutiendis capillis.
29. lvcvm PROSPICIT in quo erat fluminis numen : diximus enim <T 441> numquam sine religione esse lucum a Vergilio positum.
15 30. hvnc inter per hunc: Terentius dum rus eo; coepi ego-
met mecum inter vias. est autem crebra Prontonis elocutio. amoeno umbroso, silvis circumdato.
31. flavvs arena epitheton proprium. et sciendum exitum Tiberini fluminis naturalem non esse nisi circa Ostiam, ubi prima
20 Aeneas castra constituit: nam aliter non procedit quod ait <IX 466> murorum in parte sinistra opposuere aciem: nam dextera cingitur amni. postea enim in Laurolavinio castra fecit ingentia; quorum vestigia adhuc videntur.
33. adsvetae ripis volvcres bono compendio usus est.
25 34. aethera MVLCEBANT ohlecttibant, lenibant. corporalia enim
sunt elementa; ut diximus supra <VI 724>; non enim mulcetur nisi quod corporale est. supra ait <VI 726> totamque infusa per artus.
. 1 croceo] buc. IV 44 || 6 posuere enim quievere est] cf. Non. p. 368, 11 M. || 9 et qui . . . vocatur] cf. Isid. or. XIII 11, 18 || 11 tonsae . . . capillis] exscr. Isid. or. XIX 2, 6 || 15 Terentius] eun. IV 2, 1
1 mutauit ELHF\\ 2 ne] nec 8 \\ 3 est om. H\\ poaoaaKTYdN A poaoaak- tytiaon B poAOAaKTiAON H rodadactylon M PoaoaAaKTYAON F || 4 KPOKonerraoN A KPOKOpenAON B kpokoneneaon H cocropeplam M KPONonerraojj F \\ dicit Auroram ow. F \\ Auroram om. B || 6 vento B (corr. r) || diei] dicit s || 7 est quieuere M || ferre flare] flantes ferentes M \\ 8 flantis H\\ 12 decuendis capil- lis L | 13 nam ut diximus enim M (enim post deletum) || 14 uergilio AS || 15 terrentius ABLH || rus eo] roseo AF ros eo BH (corr. r) || 16 mecum om. B || elecutio A eloquutio F || 19 hostiam MLa: hostia ASBl ostia HFm, sed inubi pro ubi H, ut in archetypo ostiam fuisse uideatur. ceterum cf. Charis. p. 35, 8 et 98, 14 K. \\ 21 apposuere L || 22 nam postea M || laurolauino BH || 23 adhuc uestigia F || 25 lenibant] deliniebant FG || 26 elementa sunt F \\ 27 supra enim vulgo
COMM, IN VERG. AEN. YII 27-47. 129
37. nvnc ace liinc est sequentis operis initium: ante dicta enim ex superioribus pendent. , sane erato vel pro Calliope, vel pro gualicumque mtisa posuit. tempora rervm quia7 ut diximus supra <(III 587)>? secundum Lucretium tempora nisi ex rebus colli- gantur, per se nulla sunt. 5
38. latio antiqvo quia duo sunt? vetus et novurn, sicut et in iure lectum est.
40. exordia pvgnae- id est cervi interitum.
42. actos aut collectos, aut re vera compulsos: quod est veri simile propter illud <46> clonga placidas in pace regebat\ 10
43. totamqve svb arma coactam collectam, ut Tityre coge pecus. ctotam? autem vn;e()(5o2,iKc5g dixit.
47. HVNC FAVNO ET NYMPHA GENITVM LAVRENTE MARICA qui-
dam deus est Fatuclus. huius uxor est Patua. idem Faunus et eadem Fauna, dicti autem sunt Faunus et Fauna a vaticinando, id 15 est fando, unde et fatuos dicimus inconsiderate loquentes. ergo Faunae et Fatuae nomen quasi asperum fugit poeta, et Maricam dixit fuisse uxorem Fauni. est autem Marica dea litoris Mintur- nensium iuxta Lirin fluvium: Horatius et innantem Maricaelito- ribus tenuisse Lirin. quod si voluerimus accipere uxorem Fauni 20 Maricam, non procedit: dii enini topici; id est locales, ad alias regiones non transeunt. sed potest dictum esse per poeticam licen- tiam ^Laurente Marica'; cum sit Minturnensis. dieunt alii per Ma- ricam Venerem intellegi debere; cuius fuit sacellum iuxta Maricam; in quo erat scriptum nONTlH A&POJITH. sane Hesiodus Latinum 25
11 Tityre] buc. III 20 || 15 dicti autem sunt . . . loquentes] cf. Don. ad Ter. eun. V 8, 49 || 18 est autem Marica . . . fluvium] cf. comm. Luc. II 424 || 19 Horatius] carm. III 17, 7 || 25 Hesiodus] theog. 1011 sqq.
1 liic A S (hine a) et hinc F || principium M || 2 sane] om. F \\ sane erato autem M || 3 possint E || 6 sicut] ut M \\ et om. M || 8 exordivm A || 14 fatu- clus ASRMF: fatudus L fatuelus H \\ idem . . . Fauna] idem sunt faunus et fauna M || 15 eadem om. L || dicti . . . Fauna om. L, supr. vers. add. I || dicti ex dicta F || sunt autem B || Faunus et Fauna om. M || a om. S || 16 etj uel jP7 || 18 est autem Marica] quae est M || litoris BLHM: litora uel A (lito- rum a) litoras uel S (litoris s) litoralis FG, fortasse recte \\ myntirnensium AS mintirnensium B myntyrnensium L myrtirnensium H mintyrnensium F || 19 librin S lirim B || minantem B (corr. r) inantem L innante M || 20 iibrin S lyrin H || 21 non procedit . . . Laurente Marica om. L, in marg. add. 1 1| mari- cam fuisse uxorem fauni M ]| enim] autem l || topici ex topaci M topyci l || id est om. M, supr. vers. add. m || 22 non] numquam Ml || sed dictum est M 1 1| 23 cum mirtinensis sit M || mintyrnensium AH myntirnensium S mintynen-
n
sium B myntyrnensis L miriErnensiL F (iu in ras. man. sec.) || aliqui B || 25 ttontih a(j)poaith F: noNTi^a ^poaiTH A (noNTiNa w, ras. a) Nontma(j)PoaiTH S
nONTlNAc|)PAriN B HONTINA C|)P0AITH L TTONTlH A(j)POAlTH H TrONUNaPOanH M Servii coinm. Yol. II. Fasc. I. 9
130 SERVII
Circes et Vlixis filiura dicit; quod et Vergilius tangit dicendo <(XII 164)> Solis avi speciinen. sed quia temporuni ratio non procedit, illud accipienduni est Hygini, qui ait Latinos plures fuisse, ut intel- legamus poetam abuti, ut solet; nominum similitudine. 5 48. ACCIPIMVS propter varias opiniones hoc adiecit, ut Sallu-
stius urbem Romam? sicuti ego accepi? condidere atque habuere initio Troiani.
49. vltimvs avctor primus, ut csupremuni' summum dicimus: pro supreme Iuppiter.
10 51. primaqve oriens erepta iyvENTA est per transitum tan-
git historiam. Amata enim duos filios, voluntate patris Aeneae spondentes Laviniam sororem, factione interemit: unde et cerepta' dixit, quasi per vim. hos alii caecatos a matre tradunt, postquam amisso Turno Lavinia Aeneae iuncta est cfato? autem dicit volun-
15 tate: nam dii id fantur quod sentiunt, non ut hornines, de quibus lectum est aliud clausum in pectore; aliud in lingua prom- ptum habere.
53. iam matvra viro iam plenis nvbilis annis non est ite- ratum; sed secundum ius dictum, in quo 4et ex annorum ratione et
20 ex habitu corporis aetas comprobatur. primum ergo ad habitum; secundum ad annos pertinet.
54. latio Latium pars est Ausoniae: unde dixit primo quod minus est, sic intulit ctotaque Ausonia'.
56. petIt ante alios pvlcherrimvs aut cante alios petit'; 25 aut cpulcherrimus ante alios'.
57. miro amore nova intemperantia.
58. sed variis propter apes; incendium; oracalum Fauni. portenta signa quae sunt media; a portendende: nam et bona et niala sunt portenta.
5 gallustius] Cat. 6, 1 || 8 vltimvs primus] cf. Non„ p. 41 7? 25 M. || 9 pro] Ter. ad. II 1, 42. cf. Don. ad hunc vers. et Luct. Plac. ad Stat. Theb. III 310 || 14 fato . . . voluntate] cf. Non. p. 303, 33 et p. 455, 29 M. || 16 aliud] Sall. Cat. 10, 5
1 circae AL circe S circis BH circis ex circes F \\ et om, M -|| uergilius AS || tangit uirgilius M || 3 ygini libri || qui] quod F || 4 nominis M \\ similitu- dinem ASH (corr. a) similitude L || 5 salustius AL/HMr saluster JR || 6 orbem AH (corr. a) \\ 7 in initio vulgo || % et AS (ut a) || 9 ut pro l || 10 EST.om. ALM || 12 et om. M, supr. vers. add. m || 15 oms L (homines T) || 16 promtum HF || 18 iteratio M \\ 19 dictum] locutus est M \\ et ante ex annorum om. MM, supr. vers. add, m || ratione] cpmparatione B \\ et ante ex habitu om. JR, supr. vers. add. r |) 20 babitudinem F || 22 e latio M || Latium om. M \\ Ausoniae] italiae F || 24 pvlcherrimvs om. LHM || 25 aut] aut certe M D \\ pulcherrimus ASM: pul- cher BLHF\\ 26 miro p. amoke M \\ nova] mira M \\ 27 et incendium et ora- culum D || 28 a portendendo edidit ^Stephanus || 29 portenta om. M
COMM. IN VEE " VII 48—73. 131
59. lavrvs erat Latinus post ° atris Lavini cum Lavinum aniplificaret, ab inventa lauro Lt^ ium id appella- vit. ijst penetralibvs penetrale est omnis in^ ior pars domus, licet sit intecta: unde laurum in penetralibus fuisse non mirum est.
60. metv religione, quae nascitur per timorem. 5
61. primas cvm conderet arces cprimas' circa laurum scili- cet: nam iam civitas fuerat.
65. trans aethera aetherem pro aere posuit.
66. obsedere apicem verbum oppugnationis est cobsedere'; quo usus est signate propter bellum futurum. per mvtva invi- 10 cem: et est absolutum. Melissus qui de apibus scripsit, ait duo- bus pedibus se tenent et duobus alias sustinent.
68. vates divinus: per quam autem artem non dixit, nec nomen eius; sed datur intellegi coniecturis eum quibusdam futura dixisse.
69. partes petere agmen easdem intellegimus ab infero 15 mari apes venisse, unde et Troiani. cpartes' autem ceasdem' sum- mitates rerum petere dicit, sicut apes apicem lauri, per quam ad- venarum victoria enuntiatur.
71. castis piis. et sciendum Latinum sacrificasse iuxta stante Lavinia. 20
73. nefas absoluta parenthesis. et est hypallage ccomprendere crinibus ignem5? cum ignis crines comprehendat.
5 metv religione] cf. Non. p. 349, 17 M.
1 post fratris lauini mortem M || Lavini] laui S \\ 2 lavinium BF lauinum uvbem L || aedificaret AS (amplificaret a) || inuento ASBHF (inuenta r) \\ laurolauinium ASBFl: lauinium LM lauinum H || id om. AM , supra vers. add. a. appellauit id L || 3 m. SB (corr. a) \\ benetrabilibvs ASH (corr. a) || penetrale BLHFa: penetral ASM || 4 intecta sit M \\ in penetrabilibus ALH.M (corr. a) impenetrabilibus B || non est mirum LHM || 5 nascitur] nata est M || 6 pkimvs B (corr. r) |[ scilicet] supple JDaniel || 9 verbum . . . futurum] uerbum obpugnationis (oppugnationis M) futurae ASM |j verbum] autem add. FG || obpugnationis HFG \ 10 significante FG \ 11 mellissus B melisus F melli- sus a || et duobus alias sustinent BFa: et duobus alii sustinent AS et duobus aliis continent L et duobus aliis sustinent Hl et duobus aliis se sustinent M' et duabus alis se sustinent Stephanus || 13 per quam] per quandam A per que quandam S \\ 14 coniecturis BLMa: coniectorus A coniecturus SHF || 15 eas- dem] p. ex. i. add. M || infero LMFa: inferiore B inferiori ASH \ 16 maria peruenisse A (corr. a) mari aperuenire S (mari aperuenisse s) \\ unde et Troiani om. M\ eiusdem B (corr. r) || summitatem AS. fort. summitatem eos || petere . . . advenarum om. ASy supr. vers. add. a || 17 dixit B || quem L || 18 enun- tiatur] praenuntiatur F. quod autem in lauro sederunt ostenditur aduenarum futura uictoria add. M,\l 19 sciendum] intellegimus M || 20 lauina LH (laui- nia T) || ad adolet in Turonensi is interpres qui Tironianis notis usus est haec adscripsit Adolet pro sacrificat uel incendtt. adolere . . est crescere sed hic %axa eupbismon. est id est inpropria dictio cauebant enim ne in sacris aliquid uerbum proferrent quod posset in malam partem poni et malum omen nabere ideo adolet pro incendit dixit (pro notis puncta posui). cf. Serv. ad Aen. I 704 || 21 absolute B (corr. r) || parantasis B || et est] est autem F || comprehendere AHM
9*
132 SERVII .
76.*fvmida in fumo est causa lacrimaruni et belli. 77. vvlcanvm spargere incendium belli significat. his autem duobus hoc ab augurio distat Ascanii; fumo et aspersione flammaruin.
81. FAVNI Faunus aito rrjg cp&wfjg dictus, quod voce, non signis 5 ostendit futura.
82. lvcosqve pro in lucis.
83. svb albvnea in Albunea. alta quia est in Tiburtinis altissimis montibus. et Albunea dicta est ab aquae qualitate, quae in illo fonte est: unde etiam nonnulli ipsam Leucotheam volunt.
10 sciendum sane unum nomen esse fontis et silvae.
84. sacro fonte nullus enim fons non sacer. mephitin niephitis proprie est terrae putor; qui de aquis nascitur sulphurfttis, et est ih nemoribus gravior ex densitate silvarum. alii Mephitin deum volunt Leucotheae conexum, sicut est Veneri Adonis, Dianae
15 Virbius. alii Mephitin Iunonem volunt, quam aerem esse constat. novimus autem- putorem non nisi ex corruptione aeris nasci; sicut etiam bonum odorem de aere incorrupto, ut sit Mephitis dea odoris gravissimi, id est grave olentis.
85. hinc italae gentes commendatio oraculi ipsius. oeno- 20 tria tellvs proprie Sabinorum tractus.
87. svb nocte silenti per noctem silentem.
88. incvbvit incubare dicuntur ^proprie hi qui dormiunt ad accipienda responsa: unde est ille incubat lovi, id est dormit in Capitolio; ut responsa possit accipere.
25 90. vaeias avdit voces scilicet propter multa simulacra.
FRVITVR pascitur: quod de rebus tantum bonis dieimus.
23 ille] Plaut. Curc. II 2, 16 ^namque incubare satius te fuerat lovi'
, 1 fumo] quo M. autem add. F || 2 belli] bellicum B bellium H belis F \\ autem] enim M \\ 3 boc om. A || fumos F || et om. M |j 4 ano tlun A (cctzo trjg cpoovrjg man. rec.) arro thc 4)lun B (hc add. Petrus Daniel) drro t ^lon hic H anoiNiuNT M ano thc 4>on€C F ano thc 4>onhc in ras. I || 5 futura ostendit M II 7 Albunea] unea in ras. a albulnea S. iutura futura add. F, quae post deleta sunt. Albunea futura Stephanus \\ 8 albulnea S\\ dicta est] dict&AS \\ 9 leucbo- team AB (corr. a) leucatbeam LIIF leucotbean M || 10 uno B (corr. r) || esse nomen M\\ 11 enim om. AS \\ sacer] propter attributos illis deos qui fon- tibus praeesse dicuntur add. D \\ mefitin ASJRH mc^yohm L || 12 mefitbis A \\ propria L || nascitur uel F || sulpboratis H sulpuratis M (sulpburatis m) sul- poratis F || 13 mefitim AL || 14 leucboteae M leucatbeae LH leucbotbeae F || ueneri adonis in ras. a \\ 15 uiruius AS (corr. a) uiruirus H|| Mepbitin] mefi- tim A, om. F \\ iunonest B (iunonem r) \\ 16 correptione A (corr. a) \\ 20 tractus] ab Oenotrio rege add. D || 21 schdlium ad v. 87 post scholium ad incvbvit prae- bent libri || silentem] id est per noctis silentium cum omnes tacent add. D || 23 unde est plautus in curculione D || unde . . . Iovi] unde incubauit AS (in marg. inf. schol. ad incvbvit plene scrips. a) \\ incubit H |j dormiuit S || 24 pos- sunt B (corr. r) || 25 simulacra] petentibus oracula apparentia add. Fabricius
COMM. IN VERG. AEK VII 76-111. 133
91. acheronta adfatve avernis potestates quae sunt in Aeheronte, ad quem per Avernum venitur. hoc autem ideo, quia Faunus infernus dicitur deus: et congrue; nam nihil est terra infe- rius; in qua habitat. hinc est quod eum Horatius inducit nocen- tem; dicens lenis incedas abeasque parvis aequus alumnis. 5
92. pater ipse aut honoris est; aut pater Laviniae.
93. centvm aut pro qualitate fortunae, unde et crite? dixit: aut finitum pro infinito posuit..
94. tergo pro tergoribus, id est coriis.
97. thalamis nev ckede paratis propter Turnum. 10
98. venient melius cveniunt'; ut iam eos venire significet. GENERI plurali usus est pro singulari.
99. a stirpe stirpem cum de genere et prosapie diciinus, tan- tum femininum est; cum de arbore; et masculini generis et feminini invenitur; ut <(XII 770> sed stirpem Teucri nullo discrimine 15 sacrum; contra Horatius stirpesque raptas et pecus et domos.
100. svb pedibvs sub imperio suo ac potestate.
102. monitvsqve alibi monita dixit, ut <TIII 336)> Carmen- tis nyinphae monita et deus auctor Apollo.
103. non ipse svo premit ore latinvs quo a se repelleret 20 generos.
104. sed circvm late volitans tmesis est ccircum' cvolitans'.
109. adorea liba ador proprie est genus farris; liba autem sunt placentae de farre; melle et oleo, sacris aptae.
110. svbicivnt epvlis subponunt in epularum locum. ille 25 qui per harpyiam vaticinatus est; ut <(III 251)> quae Phoebo pater omnipotens.
111. et cereale solvm solum dicitur omne quod aliquid sustinet; unde de mari supfa ait <V 199> subtrahiturque solum.
4 Horatius] carm. III 18, 3 || 6 Pater . . honoris est] cf. Isid. diff. verb. 274 || 16 Horatius] carm. III 29, 37 || 23 ador . . . sacris aptae] cf. Non. p. 52, 25 M. et Isid. or. XX 2, 17 || 28 solum . . . solum] exscr. Isid. or. XIV 8, 24. cf. or. XI 1, 115
4 habitat] faunus add. B || 5 levis vulgo || incedar J^ (corr. r) || abeasque Frm: absque ASM abesque BH ab///sque L \\ aequis ASBl equis BL 6 aut pater Laviniae] aut re uera propter lauiniam M D [| liuiniae A (corr. a) 8 aut certe finitum F \\ aut . . . posuit] aut certe finitus sit pro infinito M 12 pro] per H || 13 a stirpe] om. AS} ab stirpe M || stirps ASB. ceterum cf. Neue Formenl. I2 p. 668 || prosapiae F || 16 contra Horatius] et feminini ut horatius M contra horatius hae LH || stirpisque M || domus ASL \\ 18 car- mentes F \\ 20 quo] id est quo F \\ a om. AS (a se s) \\ 22 temesis vel theme- sis libri || 23 est om. M || 24 et melle A ex melle H || apta F || 25 supponunt B || iixe ASBJSM: ipse LF \\ 26 arpian ASR arpiam BM arpyiam L ar- pyam F \ 28 dicitur] est M || omne dicitur F || 29 solnm] et ouidius primo
134 * SERVII
sic nunc panicias inensas? id est epularuru sustentaculuni? solum vocavit.
112. FOETE aliis abundat cforte\
115. fatalis crvsti ad negotium respexit Aeneae? cui hic 5 erat finis laborum. ccrustum' autem et ccrusta\ neutraliter dicimus de his quae comedi possunt: Horatius ut pueris olim dant cru- stula blandi doctores? Iuvenalis <IX 5)> nos colaphum incu- timus lambenti crustula servo. feminino autem geriere frag- menta dicimus; quae comesse non possuruus? ut concrescunt 10 subitae currenti in flumine crustae. qvadeis aut mensis: et est antonomasia? nam supra corbem? dixit: aut cquadris' frag- mentis accipimus/ ut luvenalis (V 2) ut bona summa putes aliena vivere quadra.
117. adlvdens aut vacat cad'? et ludentem significat: aut 15 certe cadludens? ad responsi fidem verba componens. laboevm
finem scilicet maritimorum: nam in terra multa passurus est? ut ait sibylla <(VI 84)- sed terrae graviora manent.
118. prbiamqve loqventis ab oee eeipvit patee hoc est? adhuc loquente Ascanio primus pater intellexit famem? quani fata
20 praedixerant.
119. nvmine peessit id est oraculi fide ab Heleno et Anchisa praedicti. cpressit' autem vocem Ascanii? quo posset ipse numina deprecari.
120. ,fatis mihi debita bona periphrasis est? ne cfatalis' 25 diceret? quod est medium: et in precibus nihil esse ambiguum debet.
121. O fidi Aeneae scilicet? non Troiae? quam nequivere servare.
122. Hie DOMVS aut familia? ut <III 85> da propriam Thym- braee domum: aut ordo est? hic est patria, hic domus; ante enim patria est? sic domus.
6 Horatius] sat. I 1, 25 || 9 concrescunt] georg. III 360
metaniorphoseon (73) dixit cneu regio foret ulla suis animalibus orba astra tenent coeleste solum' add. D || 1 panitias L || solum om. H \\ 5 laboris M || fort. autem est et || neutro M || 6 comedi possunt] esui sunt F || dant crustii jP || 8 labenti L || 9 dicimiis] dicuntur M || quae comesse non possumus] quae non sunt esui ASM (esuis a) || concrescunt A, sed unt in ras. a, concrescit 8 || 10 qvadbag-is R\ 11 an A 8 (aut as) a L (aut l) || quadragis H \\ 12 accipiamus F || potes B potest HF \\ 16 passuros E \\ est -,om. SBH\\ 17 terre B \\ 20 pra- dixerat H \\ 21 fidem F\\ eleno A \\ anchis§ F \\ 22 praedicti] presenti B uel praesentati superscr. r \\ vocem om. H \\ possit AS \\ ipse] om. H, esse M || 24 medita B (mihi debita r) || bona peripnrasi usus est .F|| frasis 8 (perifrasis s) || 25 et om, F || nihil om. H \\ ambiguum esse debet H esse debet ambiguum
n
M || 26 scilicet] scilicet et AL intehegatur F || nequiuerat F \\ 27 hac H da] a H\\ propria B || timbree ABH tymbreae L tymbree M tymbraee F 28 est post ordo om. H \\ est post hic om: M || 29 est post patria om. Jj || sic"
COMM. IN VERGL AEN. VII 112—139. 135
125. accisis undique consumptis. et hoe est apud nos cac', quod apud Graecos ap. hinc est <(565^> amsancti valles, id est undique sancti.
128. haec erat illa fames ac si diceret: hoc fuerat iimen- dum periculum, quod pericula determinat. 5
.131. * habeant habitent; hoc enim frequentativum est ab eo quod est habeo. vbi moenia gentis Laurolavinium significat.
133. nvnc pateras libate iovi ab eo quod continet id quod continetur.
134. anchisen genitorem bene Iovem et Anehisen, qui causa 10 oraculi fuerunt. eeponite mensis aut timore verborum Ascanii interrupta renovate: aut creponite' frequenter ponite, id est crebro bibite.
135. tempora ramo implicat diebus enim festis ita epulaban- tur; id est coronati. 15
136. genivmqve loci Apollinem vult intellegi: in tutela enim eius tota fuerat regio, ut <(61)> quam pater inventam primas cum conderet arces, ipse ferebatur Phoebo sacrasse Lati- nus. aliter iniquum est si, cum omnes invocet, Apollinem praeter- mittat; praesertim cum Helenus dixerit <(III 395)> aderitque vo- 20 catus Apollo. primamqve deorvm quia ipsa est mater deorum.
.137. NYMPHASQVE ET ADHVC IGNOTA PRECATVR FLVMINA bonum
ordinem sequitur: sic alibi <(VIII 71)> nymphae, Laurentes nym- phae? genus amnibus unde est.
138. noctem noctisqve orientia SIGNA quae noctem sequun- 25 tur, ut nymphas flumina:* invocat enim sibi coniuncta.
139. phrygiamqve ex ordine matrem aut ccontigue', quia Idaeum dixerat Iovem: aut certe crite'? id est more sollemni.
6 habeant habitent] cf. Non. p. 318, 3 M.
sit H et sic M ante enim patria est quam sit donras D \ ad vers. 123 nvno repeto anchises etc. nnsquam legimus quod Anchises praedixerat fame in Italia laboraturos Troianos Masvicius, quae in libris non inveniuntur \\ 1 acctssis 8 (corr. s) || undique conscisis (sic) vel consumptis Daniel || ac libri am Masvicius, fortasse recte [| 2 an AS: am reliqui apcpi Btephanus, fortasse recte. et hoc ac- cisi ualde undique caesi id est aybcpiv.oitoi add. D ' || hinc est MFl: hoc est ASLH ut JR || amcisi LH (amsancti l) || id est om. L, id om. H ,|| 3 scissi L (sancti l) sanctis HF \\ 5 quae B (quod r) || 6 habitant 8 || 7 est post quod om. AL \supr. vers. add. I) || significat] dicit M F || 10 bene iouem et anehisen iungit G || 12 frequenter ponite om. L, supr. vers. add. I || crebo AH (corr. a) || 13 bibite] libate LDFabricius libate bibite Daniel primus \\ 14 enim hab. M\\ 18 artes L \\ Latinus] laurentisque ab ea nomen posuisse colonis add. M || 19 si . . . invocet] fieri omnes non uocet H || 25 quae noctem recte sequuntur M || secuntur H || 27 ad idaevmqve iovem in Turonensi haec adscripta sunt Iouis pro locorum diuersitatibus uariis appellatur nominibus. dicitur stator quia exer- citum romuli fugientem de bello ab ipso romulo inuocatus stare fecit. uocatur
136 SERVII
140. dvplices duos. caelo autem Venerein; eeebo Anchisen.
141. CAELO claevs ab alto in serenitate; *quod est augurii; nam in nubibus causa est.
142. radiis et aveo radiis aureis. aedentem nvbem alii 5 fulmen nubem ardentem dicunt; ut Lucanus <(X 503)> atque ardens
aere solo; quos hoc loco secutus est. alii fulnien dicunt aeris scissione ardentem rimam; quos alibi sequitur dicens <VIII 392)> ignea rima micans percurrit lumine nimbos.
146. ceetatim instaveant epvlas hoc est <134> cet vina 10 reponite mensis'.- ,
147. vina coeonant pro *pateras9. magno autem omine caelesti dicit: alibi (ITL 374)> nam te maioribus ire per altum auspiciis manifesta fides.
150. HAiic fontis stagna jstvmici ista iaro. ab incolis discun- 15 tur. quod autem ait cstagna5 verum est: nam Numicus " ingens ante
fluvius fuit; in quo repertum est cadaver Aeneae et consecratum.
post paulatim decrescens in fontem redactus est; qui et ipse sicca-
tus est sacris interceptus; Vestae enim libari non nisi de hoc fluvio
licebat. 20 152. oedine AB omni ex omni qualitate dignitatum: quod apud
Romanos in legatione mittenda hodieque servatur.
153. avgvsta AD moenia augurio consecrata. hinc paulo post
<(170)> illud est ctectum augustum; ingens9. et nisi in augusto loco
consilium senatus habere non poterat: unde templum Vestae non 25 fuit augurio consecratum; ne illuc conveniret senatus; ubi erant
4 alii . . . rimam] exscr. comm. Luc. X 503. cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. III 320
herceus id est diuisus quia ara illius a ceteris deorum aris diuisa erat et cultus specialis illi debebatur. uocatur feretrius a ferendo auxilium quia saepe roma- nis in bello positis et se inuocantibus auxiiium uincendi dedit. ex alio scholio ad verba illa adseripto Hageno haec digna visa sunt quae~exscriberentur fere- trius a ferendo quia simulacrum eius in uexillis romanorum ferebatur. || matrem om. HM || aut om. AS (supr. vers. add. a) || contigue BFa: contiguere AS contingue LM conticue H continue m || quod AS || 135, 28 rite] ex ordine Ml || solempni M sollempni H solemni L || 1 caelo ereboqve caelo autem M ||
V V
2 serenitatem H || 3 nam . .*. causa est] nam si caelo nubilo fuerit causa est F nam si caelum nubilum fuerit causa est G nam in nubibus fulminis causa est D || 6 arris B \\ 7 scisione AS || 9 hoc est M: id est ASHF, om. B, ut est L || et]~ut B || 11 pateras ASF: pateris BLHMa. ut alibi (III 525) fniagnum cratera corona induit' add. D || 14 discunt AS dicuntur B || 15 ait fontis stagna Masvicius || stanga M || 16 consecratus M\\ 18 interceptus Mr: interceptis reli- gui || non del. m \\ 20 ex omni om. A S || dignitate S (corr. s) || 24 non ante fuit om. B, supr. vers. add. r
COMM. IN YERG. AEN. VII 140-1*62. 137
virgines; nam haec fuerat regia Numae Pompilii: ad atrium autem Vestae conveniebat, quod a templo remotum fuerat.
157. FOSSA sulco. et sunt ista reciproca; nam et sulcum ponit pro fossa; ut ausim vel tenui vitem committere sulco, id est fossa. 5
158. molitvrqve locvm praeparat. primasqve in litoee sedes ideo cprimas5; quia imperium Lavinium translaturus est. et sciendum civitateni, quam primo fecit Aeneas, Troiam dictam se- cundum Catonem et Liviuni: quod et ipse dicit <(IX 641> nec te Troia capit. 10
159. castrorvm in morem breveni scilicet. pinnis atqve aggere rnuro, in quo pinnae sunt. et est synecdoche. caggere5 autem fossa.
160. iamqve iter emensi tvrres et. t. L. hypermetrus versus'.
161. mvroqve svbibant alibi per accusativuin, ut (X 798> 15 Aeneae subiit mucronem ipsumque morantem sustinuit. et hoc secundum naturam est? nam cit sub mucroneni' dicimus: per dativum enim figuratum est.
162. pveri et primaevo flore ivventvs bene Romanae mi- litiae exprimit morem; nam post pubertatem armis exercebantur et 20 sexto decimo anno militabant, quo etiam solo sub custodibus' age- bant. nec est contrarium <(46)> longa populos in pace regebat: nam licet in pace essent, exercitium tamen vigebat armorum.
4 ausini] georg. II 289 || 7 et sciendum e. q. s.J cf. Serv. ad Aen. I 5 20 nam post . . . agebant] exscr. Isid. or. IX 3, 37
1 pompili H || alium A, atrium supr. vers. ipse, ut videtur, librarius || autem] sane F || 2 conveniebat . . . fuerat] seneca conueniebat quod a tempore motum fuerat AS || conveniebatur Stephanus || quod . . . fuerat] quod fuerat a templo remotum F \\ tempo B (corr. r) || fortasse nam . . . Pompilii post fuerat collo- canda sunt [) 3 nam . . . fossa om. BLHM {in marg. suppl. I) || 4 sulco com- mittere uitem ASF || id est fossa om. LR (supr. vers. add. I). expectatur id est fossae || 6 praeparat] parat LH (corr. I). alias fabricat, ut (Aen. III 6) cet phrygiae molimur montibus idae5 add. D \\ 7 ideo primas om. MLH (supr. vers. add. I) || translaturus est lauinium AS || 8 Aeneas] om.BLM (supr. vers. add. I) e. H || troia L | 9 et ante ipse om. BLHM || 11 castrorvm . . . scilicet om. B || brevem scilicet] hoc est breuem LH lioc est breuem scilicet M. fort. breves (*. e. sedes) scilicet || 13 autem om. BLH (add. T) || fossa] ex fossa Burmannus. fort. cagger' enim terra effossa. cf. Serv. ad Aen. X 24. possis et autem fossa seclusis et est synecdoche caggere'. || 14 ypermetros AS (ypermetrus a) || 16 subit ASBHM (corr. a) \\ morando Vergilius || 17 it] om. AS (supr. vers. add. oC), id H || mucromen L || nam per datiuum LF nam per damtin H nam per datiuum enim M (enim del. m) || 18 figura est L fuguratum est H || 20 exercebantur armis AS || excebantur H || 21 quo . . . agebant om. B \\ quod M || quo etiam solo] quousque Burmannus. sed cf. Serv. ad Aen. Y 546 || degebant A (agebant a) dicebant S || 22 populos] placidas Vergilius \\ regebant ASL (corr. at) || 23 essent F: esset reliqui \\ exercitio BL (exercitium l) exercitatio exer- citium M (exercitatio del. m)
138 SERVII
163. domitantqve in pvlveke cvrrvs equos sub curribus domitant.
164. ACRES arcvs fortes. et est Katd%Qr\6t,$: uaru acrimonia raentis est. lenta mollia. ictv iaculatione.
5 167. ingentes ex stupore nuntii laus ostenditur Troianorum.
et bene noyitatis ostendit opinionem: ingentes enim esse quos pri- mum videmus opinamur. repoetat aut cre5 vaeat, aut cre' pro cad' posuit, ut sit cadportafcV
168. intra tecta vocari dissentit hoc loco a Romana con- 10 suetudine. nam legati si quando incogniti venire nuntiarentur, primo
quid vellent ab exploratoribus requirebatur, post ad eos egredieban- tur magistratus minores, et tunc demum senatus ab eis extra urbem postulata noscebat, et ita si visum fuisset, in urbem admittebantur. sed hoc Vergilius non sine ratione praetermisit: Latinum namque 15 memorem vult esse responsi et avidum satis ad externos. videndos, per quos ei promittebatur felicitas.
169. solio medivs consedit ut supra <T 506> diximus, solium est veluti armarium de uno ligno factuni ad regum tutelam7 secun- dum alios a soliditate dictum; secundum Asprum per antistichon,
20 [quod solum id est unum capit] quasi sodium a sedendo : nam et sella quasi sedda dicta est.
170. tectvm avgvstvm incens domura, quam in Palatio dixi- mus <(IV 410> ab Augusto factam; per transitum laudat: quam quasi in Laurolavinio vult fuisse.
17 solium e. q. s.] exscr. Isid. or. XX 11, 10 et 16, 4. cf. diflf. verb. 524
1 curribus] regibus Lion || ad vers. 163 in mar^f. Romana iuuentus tem- pore pacis bellico ludo exercebatur in campo marcio currendo uidelicet ad palum et ibi cum magno impetu ictus mittendo uel etiam ultra equum ligneum saliendo. ideo hoc faciebant ne cum necessitas euenisset essent expertes artis militiae T || 3 %cc%a%Qri6i$] catacresis cuos A (is in ras. a) cata crestiquos S catacresis JRLF catacretis H catacrisis M || 4 est] non autem inanimatarum rerum ut arcuum add. D || 5 nuncii A || 6 et bene . . . opinamur om. LH. (in marg. add. T) || opiniones M || 7 optimamur B \\ uaccat H uocat M \\ aut . . . sit om. L, supr. vers. add. I, ita tamen ut re omrttat || re . . . sit pm. H \\ 9 a consuetudine romana ASB || 10 nunciarentur A nuntiautur L \\ 11 ingredieban- tur L (corr. I) (| 12 extra urbem] extra pomeria AS || 13 noscebat om. H II
14 hoc om. F || uirgilius . . . praetermisit ASEFl: prudenter fecit LHM ||
15 fatis HM || videndos om, E [[ 16,per quos . . . felicitas om. LH (in marg. add. Z) || ei om. E \\ 17 solium est ut (sicutvi^7) diximus supra ASF || 18 ad regum tutelam factum LHM || 19 antistochen E antisticon L antisyscom H antistycon M || 20 quod solum unum capit edidit Stephanus || sodium] sedium E solium H || 21 quasi sedda dicta est] et subsellia quasi subseddia add. Isidorusi quae Kettnerus (Varr. Stud. p. 31) Servio tribuit || 22 domum . . . vult fuisse] domum in palatio quam supra quasi in laurolauinio uult fuisse LH \\ quam] quam supra E || in om. AS \\ 24 uult fuisse M: fuisse commemorat ASFl fuis- set commemorat E
COMM. IN VERG. AEN. VII 163-179. 139
172. horeendvm venerandum; non quod horrori sit.
173. hic sceptra accipeee hoe in Palatio fiebat.
174. cvria templvm quia; ut diximus <153)>; curia non erat nisi in augurato loco.
175. ariete caeso hoe sacrificium in ianua Palatii fiebat festis 5 diebus.
176. perpetvis mensis longis; ad ordinem exaequatis seden- tum: maiores enim nostri sedentes epulabantur. quem morem a Laconibus habuerunt et Cretensibus, ut Varro docet in libris de gente populi Romani, in quibus dicit quid a quaque traxerint gente 10 per imitationem.
177. EX ORDINE prout sibi successerant. [sane intellegendum est; ita ut nati fuerant; sic eorum imagines fuisse compositas.]
178. E CEDRO quod lignum non facile vetustate consumitur. [hoc genus. ligni tineam nescit corruptionemque ex antiquitate non 15 sentit.] unde est cedria; quae chartam reservat: hinc est illud et cedro digna locuti. [aut cedria perunctae, quoniam ligna custodit ac conservat.]
179. vitisator non inventor vitis, sed qui vitis genus demon- stravit Italis populis. svb imagine FALCEM*aut statuae exprimit 20 gestum; ut dicat: ita tenebat falcem, ut eam sub vultu haberet: aut csub imagine5 sub theca dicit; quae similis falcis est.
7 perpetvis longis] cf. comm. Luc. III 485 || 8 maiores enim e. q. s.] cf. Isid. or. XX 11, 9 et diff. verb. 524 || 14 quod lignum e. q. s.] cf. Isid. or. XVII 7, 33 || 16 et cedro] Persius I 42 || 21 ita tenebat . . . similis falcis est] cf. Non. p. 388, 1 et p. 329, 11 M.
1* venerandum] uerendum scilicet F || horroris LF || 2 hinc BLHM || 3 ut diximus supra BF || 4 nisi in augurato non erat loco LHM \\ erat] est F || 5 sacrifitium L || palacii L || 7 exsecutis A (exaequatis a) exsgquatis S || sedentum exaequatis F || 8 quem morem habuerunt (■" abuerant L) a laconibus et cretensibus BLHM. ceterum in Monacensi habuerunt . . . in quibus dicit quid, quae librarius omisit, homo ei aequdlis in marg. sup. addidit || 9 et] uel FG || ut] et L || 10 quid a quaque gente transtulerit per imitationem AS quid a quaque traxerint gente II LH quid a quaque traxerunt per imitationem gente M quid a quaque per imitationem traxerint gente l quid a qua gente trans//i//erit (transierit G) per imitationem FG. cf. H. Kettneri Stud. Varr. p. 30 sq. et 60 sq. || 12 sane . . . compositas, quae Tiberii Honati sunt, om. AF (in Floriacensi homo inferioris aetatis adiecit) || intellegendus J3" || 13 inmagines L || conpositas LM \\ 14 consumitur uetustate BLHM || 15 hoc genus . . . non sentit, quae Tiberii JDonati sunt, om. AF (add. f.) || tinea BH tinae M tineae m || corruptionem quam M || 16 unde est . . . locuti om. JRLHM (post conser- vat in marg. add. Im) || quae] qui l || cahrctam A cacetam l cartam m || 17 locutus Persius || aut cedria . . . conservat, quae Tiberii JDonati sunt, om. ASF (add. f) || aut] aut certe cedro dicit M || custodit ac conservat Donatus: custo- dita conseruat BLHf custodita conseruant M || 19 vitis om. ASF\\ genus uitis LHM || 21 ut eam . . . satvrnvsqve senex om. M (in marg. inf. add. m) || 22 sub imaginem F || sub teca Ar subtae haecta B sub ecca L (sub ecca id est falce prataria quae similis est falci in marg. I) sub haecta H sub heccam
140 SEffcVU
180. satVB-nvsqve senex antiqui reges noniina sibi plerumque vindicabant deoruni. ergo Saturnus rex fuit Italiae: nam et supra ait ^yeterum effigies ex ordine avorum' et infert caliique ab origine reges'. hinc est quod apud Cretam esse dicitur lovis sepulcrum.
5 Gabalus etiam? Romanus imperator7 Solem se dici voluit: nam He- liogabalus dictus est.
181. ab origine pro cAboriginum reges?; sed est metro pro- . hibitus.
182. pvgnando vvlnera passi pugnando scilicet quasi reges. 10 183. sacris in postibvs ubi spolia consecrabantur.
184. captivi pro ccaptivorum?: nota figura est.
185. cristae hoc est galeae: a parte totum posuit.
186. ereptaqve rostra carinis bene de omni genere proe- liorum spolia illic fuisse demonstrat.
15 187. qvirinali litvo lituus est incurvum augurum baculuin,
quo utebantur ad designanda caeli spatia, nam manu non licebat. Quirinalem autem ex persona sua dixit, qualem postea Quirinus habuit: . nam tunc adhuc non fuerat Romulus. [vel lituum id est regium baculum, in quo potestas esset dirimendarum litium.]
20 188. svccinctvs trabea toga est augurum de cocco et pur-
pura. ancile scutum breve. regnante Numa caelo huius modi scutum lapsum est; et data responsa sunt? illic fore summani im- perii; ubi illud esset. quod ne aliquando hostis agnosceret; per Mamurium fabrum multa similia fecerunt: cui et diem consecrarunt,
25 quo pellem virgis feriunt ad artis similitudinem. dicimus autem
15 litmis . . . baculum] cf. Macrob. Sat. VI 8, 1 sqq. mythogr. III 11, 11 || 20 toga . . . purpura] cf. Isid. or. XIX 24, 8 || 21 scutum breve e. q. s.] cf. Serv. ad Aen. YIII 664
M (id est falcem pratariam superscr. m) \\ falcis similis F \\ falci L \\ falcisest] Quare sub imagine falcem? cum imagine enim pictus est Saturnus. Solvitur: aut csub' pro cin5 posuit, aut ipsius quoque falcis non ueritas, sed imago, uagina quaedam faicis putatur add. Fabricius \\ 3 et infert] iterum infert F || ab origine F: ex ordine reliqui || 4 iouis dicitur esse sepulcrum B || 5 gaballus BLH (gabalus T) || imperatorem H ||. 6 eliogabalus AFMl eli//iogaballus B eliogaballus LH\\ 7 ad B \\ originum S \\ 9 pvgnando . . . reges posi litvo (lin. 15) hab. L || pvgnando om. A || pugnando om. BLHM || 14 demonstrat fuisse HM || 15 litus L || est om. LH || incuruus et baculus l || 16 spacia LM\\ 18 vel . . . litium, qiiae Tiberii Honati sunt, om. F (add. f.) || 19 litium ex^ lituum -M || 21 breve] om. A> breuem H\ Numa] muma B || numae caelo A numa e caelo F || 23 quod ne aliquando hostis agnosceret BLH: quod ne possit (posset F) auferri uel (aut F) ab hoste cognosci A'SF quod ne uel posset auferri ali- quando hoste cognosci M (post hoste supr. vers. nel add. m). cf. Serv. ad Aen. VIII 664 || 24 mamusium AS maurium M (corr. m) || multa romani similia F\\ fecerunt] facta sunt supr. vers. m || cui] qui H\\ consecrabant BLH\\ 25 pellem libri praeter B, qui peltam exhibet (t. pellem supr. vers. r). cf. Preller Boem. Mythol. p. 317 adnot. 4 et Marquardt Boem. Staatsverw. III p. 416 adnot. 8 || virgis om. BLH (supr. vers. add. I) quo peltam feriunt videtur Servius scripsisse
COMM. m VERG. AEN. VII 180—195. 141
choc ancile' et chaec ancilia^ c aneilioruni 5 vero usurpavit Horatius dicens ancilioruni et nominis et togae oblitus. septem fuerunt pignora, quae imperium Bomanum tenent: f aius matris deum, quadriga fictilis Veientanorum ; cineres Orestis, sceptrum Priami7 velum llionae, palladium, ancilia. 5
190. avrea conivnx nam aliter versus non stat. et caurea' per ironiam dixit; ut <VI 523)> egregia interea coniunx: ccon- iunx' vero non quae erat; sed quae esse cupiebat; ut <TV 536> quos ego sim totiens iam dedignata maritos. fabula autem talis est. Picum amavit Poniona, pomorum dea; et eius volentis 10 est sortita coniugium. postea Circe, cum eum amaret et spernere- tur; irata eum in avem; picum Martium; convertit: nam altera est pica. hoc autem ideo fingitur; quia augur fuit et domi habuit picum; per quem futura noscebat: qtitod pontificales indicant libri. bene autem supra ei lituum dedit; quod est augurum proprium: nam 15 ancile et trabea communia sunt cum Diali vel Martiali sacerdote.
194. placido prior edidit ore bene cplacido'; legatorum enim fuerat ut ipsi ante loquerentur: sic in secundo <(279> ultro flens ipse videbar.
195. dicite dardanidae aut ex veste eos Troifcnos esse cogno- 20 scit, quae erat propria gentium singularum; aut %ara tb accoTtci^svov intellegimus famam; quae eos venire nuntiaverat; eandem etiam Troianos esse dixisse: unde infert cauditique advertitis aequore cur- sum/. cDardanidae* autem? ac si diceret co cognati*.
1 Horatius] carm. III 5, 10 || 10 Picum amavit . . . quod est augurum proprium] exscr. mythogr. I 182, II 213, III 11, 11. cf. Isid. or. XII 7, 47
2 dicens om. L H (supr. vers. add. I) antiliorum L || et ante nominis om. F |) togice H || septem . . . ancilia quae edidit Stephanus, cum e meis libris unus Floriacensis habeat, non puto scripiuris, quas Lurmannus hoc loco tamquam e suis libris enotatas commemoravit, fidem habendam esse. || 3 pignora quae Preller Moem. MythoL p. 544 adnot. 5: paria quae F per quae LBBurmanni et Ste- phanus \\ Romani Stephanus || tenent F et Vos. Burmanni, tenerent vulgo || aius F, acus vulgo. cestus Lobeck Aglaoph. p. 304 lapis Breller l. I. || 4 Veientano- rum scripsi: uenientorum F Veientorum Vos. Burmanni et-Stephanus Veiorum Masvicius || orestes F \\ priamive Ilione Vos. Burmanni et Stephanus || 6 conivnx] scilicet add. AS || uersus constat A (corr. a) non stat uersus LHM \\ et aurea] aurea uero B et auream uero F \\ 7 yroniam BH yroneam L hironiam M yromam F || coniunx uero] coniunx autem B sane hic coniunx F || 8 sed] sed dixit F \\ 9 quos . . . iam om. LHM\\ fabula . . . est om. LH, supr. vers. add. I \\ 10 uoluntatis a || 12 artiuUi H || nam altera est pica i. e. nam pica a pico di- uersa est || 13 qui S || augurus B (corr. r) || 15 huic supra F || 16 Diali uel] dia- iium AS (corr. d) diali uel et L dialia uel F || mareiali BL \\ sacerdotibus ASF || 17 placito H || placito LH placico F || 18 ante ipsi F \\ 19 uidebatur F || 20 agnoscit esse B || 21 cata to siopomenon vel cata to siopumenon libri || 22 fama quae BHM quae famam FG || uenisse FG || nunciauerat A nuntia- ret L (corr. I) || eadem BLH || 23 esse] eos B || aequora F
142 SERVII
197. (qvid petitis . . .) SIVE eerore viae sev tempestatibvs ACTI duo quaerit: si voluntate venistis; quid petitis? si necessitate; tempestas vos an error advexit?
198. vada caervla caerulum est viride cum nigro; ut est mare. 5 200. qvalia mvlta ad duo respexit, errorem et necessitatem.
201. portvqve sedetis ante enim pro portu erat illic exitus fluminis.
202. ne fvgite id est ne fugiatis; ne ignoretis.
203. satvrni gentem laus generis.
10 204. SPONTE SVA VETERISQVE DEI SE MORE TENENTEM Xeno-
cratis est hoc: qui cum primus philosophiae scolam aperuisset; cum antea in porticibus de philosophia tractaretur; et interrogatus esset; quid praestare posset discipulis suis; respondit; ut id voluntate fa- ciant qiiod alii iure coguntur. veteris antiqui; ac si diceret; 15 aurei saeculi imagine vivimus.
205. fama est obscvrior annis ac si diceret; nisi esset, iam vos sciretis.
206. avrvncos ita ferre senes apud veteres8 historiae hoc genus fuit; ut maiores natu ante acta posteris indicarent: quod hic
20 indicat locus; Lucanus apertius; cum esset de Antaeo narraturus; ait <(IV 592)> cognita per multos docuit rudis incola patres: quia adhuc nec annales erant nec historiae. Aurunci vero Italiae populi antiquissimi fuerunt. cferre' autem quasi cum ostentatione iactare.
25 207. dardanvs Iuppiter cum Electra; Atlantis filia; Corythi
regis Italiae uxore; concubuit. sed ex lovis semine natus est Dar- danus; ex Corythi lasius. Dardanus profectus ad Phrygiam; Ilium
4 caerulum . . . mare] exscr. Isid. or. XII 6, 10 || 18 apud veteres e. q. s.] exscr. Luc. comm. IV 592
2 petistis H \\ 3 adduxit F \\ 4 ut est] id est LH || 5 ad errorem F || 6 portvsqve A || illic om. AS (supr. vers. add. a), del. I: fortasse recte || 8 ne ignoretis om. F, add. f. \\ ignoratis H \\ 11 hoc om. LH (supr. vers. add.l) || philosophiae om. JRLH (supr. vers. add. I) \\ cum ASFlm: quod BLHM || 12 in porticibus] aut ambulantes add. FGM \\ tractaretur JRLHMF: tracta- rent AS (tractaret a). fort. cum antea in porticibus ambulantes de philosophia tractarent || 13 possit F \\ discipulis suis om. LH (supr. vers. add. Z)_, suis om. AS^ ut id] homines add. liori praeter FG.\\ 14 fatiant L || ac si] quasi AS || 16 annis om. ASB \\ ac si diceret om. ASF (add. f) || nisi] quae ni AS quae nisi l || iam] etiam AS \\ 17 sciretis] iretis H\\ 1,9 fuit om. A (supr. vers. add. a) || antea acta HM\\ 20 antheo BF anteo LHM\\ 21 ait pm. H \\ 22 quia . . . historiae, quae om. BLH in marg. add. I, si modo Servii sunt, post indicarent videntur collocanda esse \\ 23 ferre . . . iactare om. AS \\ 25 adlantis A athlan- tis BLHMF || corythi HMF: corinthi ASB corithi Lar || 27 eorythi MFi corinthi ASB corithi LHar
COMM. m VERG. AEN. VII 197—222. 143
condidit, Iasius vero Thraciam tenuit, ubi est Samos, quam Samo- thraciam nominavit: nam Iunonis alia est Samos insula. [quamquam civitas Thraciae, quae est in Cephallenia, Samo dicatur.] unde cum postea responsum esset <III 96> antiquam exquirite niatrem, et Aeneas Italiam peteret? profectus ad Thraciam est et Samothra- 5 cas deos sustulit et pertulit secum propter originem matris: quod superius <TII 12> plenius dictum esL idaeas phrygiae penetra- vit ad vrbes quia erat Ida et Cretae, addidit cPhrygiae' ad discretionem.
209. corythi oppidum et mons dicta a rege Goryiho, ut puta- 10 tur a quibusdam, patre Dardani, ibi sepulto. avget adiectione scilicet numinis sui.
212. voce secvtvs plerumque enim consentimus et taciti.
213. eex conciliatio ab honore; inde a genere.
214. svccedere TERRis ut <II 723)> succedoque oneri. 15
215. nec sidvs aspectus siclerum: nam tempestatem supra dixit. nec est bis idem positum.
217. vrbem adperimvr ad urbeni ferimur.
218. extremo veniens id est cprimo?: nam alias crediens? di- ceret? non cveniens'. 20
220. (iove) dardana pvbes gavdet avo generis origine: nam
avus non est Troianorum Iuppiter; sed Aeneae solius per Venerem.
222. qvanta per idaeos ad illud respondit cauditique adver-
1 tenuit . . . dicatur om. F, add. f \\ Samos] insula add. Ml || quam] quam hic JRH quam et M quam his f\\ 2 quamquam ... dicatur seetysi \\ quam AS (quamquam a) quanquam E \\ 3 cefalenia AS cefalania EM cefallania Lf
cefellania H || samo libri, nisi quod samos L Same vulgo || 4 postea cum ELHM || 5 peteret om. AS (supr. vers. add. a) || profectus ad Thraciam est om. F, add. f\\ est del. s \\ et samotracas E: samotracos ASL samotracas H et de thracia samotracas M de thracia et samothracas F est samotracos s et de tratia samotracos l || 6 secum pertulit ASF\\ 7 penetravit E pen. vel p. reliqui || 8 quia] qui H || erant LM || frigiae addidit L || ad discretionem hab.
AS 11 10 corithi ASEL |1 dictas L dictus M dicti F || Corytho Masvicius: corynthi F || putatur Commelinus: putantur F || 11 ibi Masvicius: bis F || ad v. 210 avkea nvnc quo modo hic dicit illum in coelo esse, si apud inferos hunc vidit Aeneas, ait enim (VI 650) cIlus Assaracusque (assaracus cod.) et Troiae Dardanus auctor'. Solvitur: quod tribus reddit (tribus tria reddidit Fabricius), ahimam coelo, corpus terrae, umbram inferis D || avget ASELHM addit auget Fl avoet addit Stephanus \\ 12 numinis ASl: nominis reliqui || 13 enim om. L || contemus A (consentimus a) || 14 a genere] agere F || 15 honori AS honeri L (corr. I) || 16 tempestas L (corr. I) || 17 nec . . '. positum hab. AS, edidit Stephanus || 18 affeeimvr LM afferimvs E || ferimur F: referemur AS referimur E referrimur L referimur H M a || 19 id est om. LH || primo] ab ori- ente primo M (ab oriente del. m) id est ab oriente supersr. I || 20 non veniens] om. ELH, non uehemens M || 22 solius edidit Stephanus \\ 23 respondit] om. LH (supr. vers. add. l)7 respondet M. cf. Neue Formenl. d. lat Spr. H2 jp. 427
144 SERVII
titis aequore cursuni?; id est, haec non niirum te audisse; quae uni- versus orbis agnovit.
223. tempestas vis bellorum. actvs conlisus. fatis per transitum et excusat Troianos et Graecorum laudem minuit. 5 225. tellvs extrema ut est Britanniae et omnium insularum
oceani. refvso autem refluo; ut Lucanus <(I 409)> indicat. et est hoe Homeri.
226. et si qvem extenta plagarvm qvattvor audierunt etiam illi qui- separantur zona ea; quae est in medio quattuor, id
10 est fervens. significat autem antipodas.
227. iniqvi intemperati vel ardentis.
228. dilvvio ex illo ex illa vastitate. alii liic distingunt et mutant sensum; ut sit: quos dirimit plaga solis ardentis ex quo mundus est constitutus, hoc est ex quo chaos esse desiit. tot
15 pro ^multa9.
229. dis sedem exigvam patriis pia et verecunda petitio. litvsqve rogamvs INNOCWM non quod nulli noceat, sed quo vin- dicato nulli possit noceri. aliter serpentes innocuas dicimus.
230. cvnctis vndamqve avramqve patentem ista enim com- 20 munia sunt.
231. indecores decus decoris facit; sicut ^pecus pecoris; nemus nemoris5 V in genetivo correptum est: omnia enim in cus' exeuntia neutra in genetivo singulari paenultimam corripiunt; excepto cpela- gus?; quod Graecum est: unde et cvulgeris* dicitur secundum regu-
25 lam; licet de hoc nomine aliud auctoritati placuerit. decor vero
17 non quod . . . dicimus] cf. Non. p. 325, 27 M. et Isid. diff. verb. 293
1 aequore cursum om. LHM (aequora cursu supr, vers, T) \\ haec , . . au- disse] non mirum est te audisse ea ASF haec non mirum te audisse ea Ml || 3 collisus BLM || 4 et excusat . . . minuit] et troianos eximit culrla et greco- rum deterit (adtenuat F) laudem A.SF et exemit culpa troianos et grecorum uertit laudem supr. vers. I \\ 5 brittanniae A brittaniae BHM britania L brit- tania F || 6 indicat] cquaque iacet litus dubium, quod terra fretumque vindicat (uendicat cod.) alternis vicibus, cum funditur ingens oceanus vel cum refugis se fluctibus aufert' add. T> || 7 hoc hab. AS || Homeri] {Od. XII 1 sq.) avraq insi Ttovxx^iOLO Mtcsv qoov 'Slnsavoto vrjvg ccno & Vnszo %v[ia &aAac6rjg svQvito qoio add. _Z> || 8 audierant Z/'[|,9 zona] a zona ASMl zonae F || ea om. AS 11 intemperati vel om. ASF, add. f \\ vel om. M \\ 14 ex quo] ex boc AS cahos S chaos in ras. a || desiit] post illud diluuium add. ASJR || 16 diis AS peticio L || 17 quo uindicato Mli quod uindicato ASRF quod uindicatum JRL || 18 noceri SM: nocere reliqui || innocuos BLMa innocuus F \\ 21 decus decoris . . . ergo aut systole est] decus decoris facit decor decoris. sed hic indecor dicimus. hic indecus non possumus dicere. unde indecores cum co (quo H) breuis sit aut sistole est LH (ea quae eduntur in marg. inf. scrips. T) || 22 memoris MF || desinentia B |j 24 est] et uulgus add. B || vulgeris] ulceris F || 25 auctoritatis A
COMM. IN VERG. AEN. VII 223—243. 145
decoris facit; paenultima in genetivo producta: omnia enim in cor? exeuntia in genetivo producuntur, exceptis quinque carbor marmor memor inmemor aequor'. unde quaeritur cindeeores' a quo sit no- minativo: ab eo quod est cindecus' non potest venire, quia lectum non est et quia cdecus' neutrum regit genus, non masculinum. 5 restat ut dicamus ab eo7 quod est cindecor'? venire cindecores'; nam et lectum est. sed decor decoris facit producta paenultima; quam Vergilius corripuit. ergo aut systole est, aut certe dicimus huius nominis nominativum non inveniri; ut in mulfcis nominibus fit: quod et melius est; nam systole sine exemplo fieri non debet. verecunde 10 autem hoc dicit; sua coniunctione etiam ornari Italos.
232. abolescet abolebitur. et usus est inchoativa forma; cum opiis non esset.
233. teoiam id est Troianos.
234. fata per aeneae ivro quae iam novit Latinus; oraculo 15 scilicet Fauni, per quod audiit <98> externi venient generi.
235. SIVE FIDE SEV QVIS BELLO EST EXPERTVS ET ARMIS in
his enim dextera comprobatur, fide et virtute.
237. vittas quae religabantur ad ramum: alibi <TIII 128> et vitta comptos voluit praetendere ramos. 20
241. hvc repetit scilicet Dardanus; id est Aeneas; qui et Dardanus; ut diximus <TV 159>, vocabatur. et bene crepetit?; non cpetit'? quasi ad sua. ingentibvs Deliis; quae magna constat fuisse.
243. fortvnae parva prioris bene medium tenuit: nam ne 25 laudare videretur; ait cparva'; ne deformaret; nam durum est ali- quid ab infelicibus accipere, ait cfortunae prioris'.
1 fecit B || penultimam ei productam F \\ 6 dicatur Fl \\ indecor B: hic clecor ASMFl. cf. Prisc. VI 47 (I p. 235, 15 H.) || 8 sistole AB sistolen MFl || dicendum F || huius nominis om. LH (supr. vers. add. 1) || 9 nomina- tiuo F || sicut BMF || fit] nam indecus lectum non (non om. H) est add. LHf del. I. decor decoris sed hic indecor dicimus, hic indecus non possumus dicere. unde indecores cum co breuis sit aut sistole est aut certe dicimus nomina- tiuum nOn inueniri. ut in multis nominibus fit. nam indecus lectum non est add. M || 10 et.om. B || sistole libri || sine exemplo MFa: sin exemplum AS sine exemplis BLH \\ 11 sua] in sua L || ornari etiam F \\ 12 et usus est . . . non esset om. ASF (add. f) || incohatiua f || 14 id est om. AS\\ troianus F || 15 quae ASL: quem BHM (quem iam nouit in ras. f) \\ iam] etiam L || 18 fide et uirtute om. LH (in marg. add. I) || virtute] ueritate M \\ 19 quae religabantur ad ramum] quae pendebant in ramo religatae ASFl || ad ramum] adrionum B || alibi . . . ramos om. BLH (in marg. add. I) \\ 20 uita F || 21 scilicet] scilicet repetit BHM || qui . . . vocabatur om. LH (in marg. add. I) || 22 uoca- batur ut diximus supra M || et bene non petit sed repetit F || 23 quasi] scilicet
i
quasi M l || ad sua ASF: sua BLHMs || Deliis] delus B i. e. de his L || 25 ne om. H \\ 26 lauderetur L (laudare uideretur T) laudaretur H\\ deformaret] deformare M prioris dixit add. F
Servii comm. Vol. II. Fasc. I. 10
146 SERVII
245. HOC PATER ANCHISES AVRO LIBABAT AD ARAS pateram
significat.
246. HOC priami gestamen erat diadema dieit: nam sceptrum paulo post dicturus est.
5 247. sacerqve tiaras pilleum Phrygium dicit. et sciendum
chie tiaras* per usurpationem dictum; nam chaec tiara' dicitur:
melius ergo luvenalis <TI 516)> et Phrygia vestitur bucca tiara.
250. obtvtv tenet ora ordo est: Latinus defixa tenet ora
et obtutu; id est intuitu solo haeret inmobilis.
10 251. intentos volvens ocvlos cogitantis est gestus: sic de
Boccho Sallustius vultu et oculis pariter atque animo variis.
252. REGEM picta movet quippe regem. et hoc est clabor
Iliadum'.
256. portendi porro tendi, praedici, significari. 15 257. paribvs avspiciis pari potestate. et tractum est ex co-
mitiis; ut diximus supra <IV 102>.
259. di nostra incepta secvndent antiquo more locuturus de publicis rebus; id est de pace et nuptiis filiae; facit ante deorum commemorationem, sicut etiam in omnibus Catonis orationibus legi-
20 mus. hinc est in divinatione Ciceronis <(13; 43)> si quid ex aliqua vetere oratione Iovem ego optimum maximum. ipse etiam Vergilius <^XI 301)> praefatus divos solio rex infit ab alto.
260. avgvrivm propter ea quae dicta sunt supra. qvod optas id est pax.
25 261. nec sperno quia dixerafc cfortunae parva prioris9. et
est litotes; id est libenter accipio. / .
11 Sallnstius] Iug. 1137 3 || 19 sicut . . . legimus] cf. Iordan proleg. p. XCVI
1 pater consignificat B || 4 paulo post om. LHM (supr. vers. add. T) || 5 et sciendum . . . dictum om. A || 7 frigie jP || bucea BH\\ 8 optvtv L || oria E || 9 optutu LHM || intuito L || 11 Boccho] hoc// A hoc BF bocco L hoc laoc H bocno M. i. e. rege afroriim superscr. I, Maurorum rege add, Masvicius || salustius ASLHMF || atque] om. L {supr. vers. add. I) atque ut M j| uarus B varius libri Sallustiani \\ 12 pvrpvra regem Al || quippe regem] ideo non mouebat purpura latinum quia rex erat ASMFl || et . . . IJiadum] et in pur- pura est iliadum (aliadum F) labor ASF\\ 15 avspicis A \\ 16 supra] in quarto ASF. (Servianum ad IV 102 scholium in marg. adscr. a) || 17 antiquo more] secundum priscam consuetudinem ASF \\ locuturus Fa loquuturus B: locu- turus est ASLHM || 18 de publicis rebus] de publica utilitate ASFl || rebus] R. HM || de pace ASl: p&ce-BLMF pascae H || nuptiis fiiiae] filiae nuptiis AS de -regiis nuptiis F \\ 19 sicuti AS || etiam om.ASF || omnibus omTASMF || orationibus F et V Burmanni: traditionibus reliqui. cf. Serv. ad Aen. XI 301, ubi omnes orationes libri || 20 hic A (hinc a) || est om. AS (supr. vers. add. a) 21 ueteri B || ratione BHM || ergo F \\ 22 Vergilius] post add. B alibi add. F praefatos BH\\ deuos H\\ 23 ea om. BHMF\\ 25 prioris] munera add. BF et est om. L (supr. vers. add. 1) \\ 26 figura litotes ASFl
COMM. IN VERG. AEN. VII 245-274. 147
262. vber agri ubertas: alibi pecorique et vitibus almis aptius uber erit. et est maior petitione promissio: nam illi tan- tum litus petierant.
266. pacis erit id est foederis: ab eo quod sequitur id quod praecedit. tyranni graece dixit, id est regis, nam apud eos ty- 5 ranni et regis nulla discretio est: licet apud nos incubator imperii tyrannus dicatur. declinatur autem etiam haec rvQavvog.
268. est mihi nata male multi arguunt Vergilium quod La- tinum induxit ultro filiam pollieentem, nec oraculum considerantes, quia Italo dari penitus non poterat, nec Aeneae meritum, quem 10 decebat rogari. nam antiquis semper mos fuit meliores generos rogare: sic Terentius hac fama inpulsus Chremes ultro ad me venit, unicam gnatam suam. Hesiodus etiam Ttsyl yvvawcdiv inducit multas heroidas optasse nuptias virorum fortium.
269. sortes modo abusive pro oraculis posuit; nam ducuntur 15 sortes, et hic a Fauno oraculum, non sortes acceperat. plvrima caelo monstra sinvnt aut per augmentum dixifc: aut etiam alia visa intellegamus: nam duo non sunt plurima.
271. hoc latio restare canvnt hoc Italiam manere signi- ficant: nam sic dicimus choc mihi restat^ id est cmanet me illa res'. 20
273. mens avgvrat cauguro9 dicimus secundum Plinimn, cum praesagio mentis futura colligimus, cauguror? vero tunc; cum futura veris captamus auguriis.
274. nvmero omni de trecentis. et perite; nam in legione
1 pecorique] georg. II 233 || 4 foederis . . . praecedit] cf. Isid. diff. verb. 243 || 5 graece dixit e. q. s.] exscr. Isid. or. IX 3, 19 || 12 Terentius] Andr. I 1, 73 || 13 Hesiodus] catal. fragm. 1 ap. Marcksch. p. 275
2 aptior a || petitione om. BHL (supr. vers. add. I) || tantum om. S || 3 litus tantum F || 5 procedit H || id est hab. AS || eos om> F (supr. vers. add. f) || 6 regis et tyranni ASF || 7 declinatur . . . xvqavvog BHM ', nisi quod tyran- nos praebent: declinatur autem hie et haec tirannos~(tirannus l) L sane apud graecos hic et haec tyrannus declinatur F, omittunt verba AS || 9 promitten- tem F || 10 dari penitus B: penitus dari ASFl, penitus om. LHM || miritum H maritum F \\ 11 nam . . . sic hab. ASMFl, om.BLH: non videntur Servii esse || antiquis . . . fuit] apud antiquissimos hoc fuit M || semper om. F || 12 sic] ut l || pulsus S || cremes ALH\\ 13 natam ASHMF || suam] sua L cum dote summa filio uxorem ut daret additur vulgo || et esiodus etiam M || -ngpi ttnai-
KU3NIN A n€PI TTNaiKaNIN S TI€PI TYHCKLUIN B n6P€ UNCKUJIN L TT6PI TYN6K10IN H
nepi tynckujin M tt€pi rYN€KLDN F || 14 inducit] dicit AS || aeroidas L || 15 nam ducuntur sortes l, cf. Serv. ad Aen. I 508: nam dicuntur sortes (fortes H) BLH nam sortes (sorte F) dicuntur ASF nam non dicuntur sortes M nam non proprie dicuntur sortes vulgo || 16 et hic BLH: hic autem ASF et hic aut M || non fortes H || 17 argmentum F || etiam] et ASLH || 18 intellegamus] signi- ficat ASH || plurima non sunt ASF || 19 italiam ASB: italiae LHMF \\ significat F (eorr. man. rec.) || 20 si (sic a) dicamus AS || 24 de trecentis. et perite] utrum equorum numero an legatorum. sed si de equis trecentis dixit perite locutus est F || de trecentis] id est de . ccc . AS bcccc H || et perite dixit M l || legionem H
10*
148 SERVII
non nisi trecenti eqnites erant: quae tamen legio habebat sex milia virorum, per quod ostenclit unarn habuisse legionem Latinum: unde et alibi <(IX 368)> tercentum, scutati omnes, Volscente ma- gistro. 5 275. in praesepibvs altis multa non propter se; sed propter
aliud dicuntur: nam per praesepia alta equorum magnitudo mon- stratur, ut Homerus Pa&vnsTtlog 'EAevrj^ id est longas per vestes.
276. ordine pro meritis singulorum.
277. tapetis tertio declinatur hoc nomen: ctapetum tapeti9, 10 ut ctemplum teinpli9, unde est chis tapetis9 hoc loco: item choc
tapete huius tapetis% ut csedile sedilis'; unde est <(IX 323^>%qui forte tapetibus altis exstructus. declinatur et graece 6 %a7tr\g xov tcc7£rjTog3 unde est <(IX 356)> pulchrosque tapetas rovg %aitr\%ag.
278. demissa monilia pendent suspendenda pronuntiatio est; 15 et ambitus maior est: nam monilia non nisi hominum dicimus?
quae nunc ad laudem prp phaleris posuit.
282. patri qvos daedala circe ingeniosa. et hoc fingit eam fecisse. tractum autem est de Homero, qui 1;ales equos habuisse inducit Anchisen. et bene est compositum ad illud quod supra ait 20 (262y cTroiaeve opulentia derit?; ut Troianis nihil de prisca rerum copia deesse videatur. gente autem de equis abusive dixit quod est hominum proprium.
9 tertio declinatur e. q. s.] exscr. Luct. Plac. ad. Stat. Theb. I 518. cf. [Sergii] explan. in Don. p. 541, 26 K.
1 quae . . . Latinuni om. BLH (in marg. add. I). non videntur Servii esse Jiaec verba \\ abebant F \\ 2 unde et alibi BLH: unde ait alio loco ASM iteni alio loco F || 3 scutaque AS (corr. a) scutatique M || uolcente A (corr. a) uulcente SF (uulscente s) || niagistro] nani in legione . ccc . tantum equites erant add. AS \\ 6 alta] apta S \\ equa H \\ 7 ut om. LHM || baoytt6ttaoc aeNH A baoytgtaocceaenit H BaYnena coc ccdcnTi L BaoYrreTiocceaNTi H BaoYncrracceacNii M~ BAOYneiiAOCCACNC F TccvvTtsnlog Stephanus. cf. Hom. II. III 228 'EXsvrj xavvTtsnlog || longas per uestas L iongas, vestes habens Daniel. fortasse longa per vestes vel longa per longas vestes || 8 id est pro M || merito ASF || 9 ta- petum tapeti RLH: hoc tapetum liuius tapeti ASM est tapetum huius tapeti F || 10 templi om. LH (pli supr. vers. add. I) || unde . . . loco] et hoc tapete huius tapetis hoc loco F || est om. S || his tapetis . . . unde est om. LH (in marg. add. I) \\ his] pictis Masvicius et Burmannus || item] tainen F || 11 tapete] tape .F || sedilis om. B || 12 extructus BHM\\ to tapes to (toY a) tapetos AS hoc tapes B o tapes tu tapetos IjHM o tapes toy TaueTOC F \\ 13 pulcros- que L || tapetos F || xovg xcc7tr}tag (TaneTac F) liab. ASF || 14 dimissa AS || mvnilia A (corr. man. rec.) \\ 15 et ambitus maior est BLH: ut crescat ambi- tus ASMFl || munilia ALF (corr. a) || hominum BLH: in hominibus ASMF || 16 faleris libri || 17 patre A || circae AB \\ 18 tractum hoc uocabulum L (tra- ctum est autem l) \\ 19 inducit habuisse F \\ Anchisen] xr\g yaq xoi ysvsijg ... fol iisydooioi ysvs&Xri (II, V 265 sqq.) add. D \\ ad BLHM: propter ASFl \\ 20 derit LH: deerit reliqui || ut . . . videatur om. LH (in mctrg. add. I) \\ 21 abesse F || uideretur F || gentem libri || abusiue dixit de equis ASF\\ de equis om. B || quod est (est om. H) hominum proprium BLHM: cum gens hominum sit ASF
COMM. IN VERG. AEN. VII 275-295. 149
283. nothos materno ignobiles genere. est autem nomen lioc Graecum; nam latine quemadmodum dicatur non est.
284. dictis donisqve latini equis et pacis nuptiarumque promissione.
286. inachiis SESE reperebat ab argis bene 'InachhV; non 5 enim una est Argos. fuit enim et in Italia, quam Diomedes con- didit; quae primo Argi; post Argyrippa; post Arpi dicta est. fuit et in Thessalia: Lucanus <(VI 355^ ubi nobile quondani nunc super Argos arant. fuit et haud longe ab Athenis; quod a siti Argos dipsion dictum est. apud quos erat magna societas inter eos 10 qui uno puteo utebantur: unde et fratrias dixerunt aitb xov cpoeatog, id est a puteo, quas tribus vocamus. et notandum quod; ubi bonus sequitur eventus Troianos; Iuno removetur: et congrue; quasi numen inimicum; quod praesens posset nocere.
287. avrasqve invecta tenebat per elementuin suum ibat. 15
289. abvsqve cabusque5 et cadusque' usurpative dicimus: prae- positio enim nec adverbio iungitur nec praepositioni; cusque? autem aut praepositio est aut adverbium.
290. iam fidere terrae per dativum iungendum, aliter non proeedit, ut <(IX 376> et fidere nocti. 20
291. stetit quod solet esse cogitantum. 293. fatis fooe est voluntatibus.
295. capti potvere capi cum felle dictum est: nam si hoc removeas; erit oxymorum. dicit autem omnia quae contigerunt;
1 materno e. q. s.] cf. Isid. or. IX 5, 23 || 16 abusque e. q. s.] cf. Serv. comm. in Don. p. 419, 15 et p. 442, 15 K. Don. ad Ter. Andr. II 1, 3 et eun. III 2, 18 || 22 fatis voluntatibus] cf. Non. p. 303, 32 et 455, 26
1 hoc nomen ASF || 2 nam . . . non est BLH: nam in latinitate deficit ASF nam in latinitate deficit quemadmodum dicatur non est M (deficit del. m) |J 3 donis dictisqve M || 6 fuit namque A S namque fuit F || 7 quae primo argi dicta est post argirippa post arpi M \\ post Argyrippa om. L (post argiripa supr. vers. I) || argyrippa H: argirippa ASM argyripa F. cf. Serv. ad Aen. VIII 9 et XI 246 || arbi 8 || 8 tesalia L || 9 arat AM erat SELHFa || hoc L (haud l) || quod a] quodam H || 10 dypsion H dipsyon M\\ magna societas erat AS || inter eos scilicet ASFl || 12 quas tribus] qua fibus AS quas tribi F || ubiubi H ubicumque M § 13 iuno remouetur B: iuno remouet. u. f. L iuno remouet f. H iunonem remouet M iuno longe fuisse inducitur ASFl || 16 ab- usque om. LBM (supr. vers. add. T) || abusque autem F \\ usque L (adusque l) || usurpative] praepositive Bibbeckius adnot. crit. ad v. 289 || 17 aduerbium et praepositionem L, ut videtur (aduerbio et praepositioni Z) || usque autem aut aduerbium est aut praepositio B || 20 ut . . . nocti] datiuo ut fidere nocti AS datiuo usus est ut fidere nocti a datiuo ait ut fidere nocti 1 1| 21 cogitantum] id est stare add. F || 23 huc H || 24 erit] perit B, quam scripturam e corri- geridi studio natam esse puto. at nihil mutandum esse Pseudo- Asconius docet, gui ad Gic. in Q. Caec. div. VI 21 c etiamsi taceant satis dicunt', ubi similia protulit c Jiaec ' inquit c in loco nec oxymora nec cacozela iudicanda sunt; aut enim inferioribus dictis ant supra positis leniuntur\ itaque Servius cum *capti
150 SERVII
non videri eontigisse; quia non obfuerunt. ^capti5 autem ceapP sic dixit, ut et Cicero ut in uberrima Siciliae parte Siciliani quaererenius. ^ /
297. at credo mea nvmina tandem id est nec fatigata destiti, 5 nec satiata requievi.
299. patria excvssos satis signate locutus est.
300. me opponere ponto plus est, quam si diceret tempesta- tes. cme' autem per physiologiam imbres, tonitrua; tempestates.
302. avt scylla mihi bene emihi?? ac si diceret: etiam quae 10 per suam naturam solent nocere; me rogante minime obfuerunt.
303. CONDVNTVR thybridis alveo 'condi' proprie dicuntur qui sibi statuunt civitatem. cconduntur' ergo sedem stabilem loeant: Sallustius peste conditos orbis terrarum. et sunt propria verba, quae nulla ratione mutantur; ut sacerdotes creari; virgines capi
15 dicimus.
304. pelaoi propter illud <VI 84> sed terrae graviora rnanent. maes perdere g-entem- bene belli et vastationis quae- rit exempla in rebus huius modi; sicut in primo <39)> naufragii. Pirithous, Lapitharum rex; cum uxorem duceret, vicinos populos
20 Centauros; etiam sibi cognatos; et deos omnes excepto Marte; ad convivium convocavit: unde iratum numen inmisit furorem/ quo e Centauri et Lapithae in bella venerunt.
306. ANTIQVAM GENITOR CALYDONA DIANAE Oeneus; Calydoilis
2 Cicero] in Verr. act. II lib. III 18, 47 || 13 Sallustius] ep. Mithridatis p. 324 Kr. II p. 114 D. p. 123 lord. || 19 Pirithous e. q. s.] exscr. mythogr I 162. cf. mythogr. II 108 et Luct. Plac. ad Stat. Theb. II 563 et V 261
potuere capi' cum felle dictum esse ostendit , caveri voluit ne oxymorum admi- sisse videretur Vergilius. cf. etiam Diomedis de caeozelia praeceptum p. 451, 8 K. || oximorum ABL exymdrum II oximoron F || 1 videri om. BLH (supr. vers. add. T) || offuerunt BLHM\ capti] capit H [) capi] cassis H capi casis L (casis del. T) || 2 dicit L || et] om. A F, in S \\ ut ante in om. B MF (supr. vers. add. f) || parte siciliae B || 3 que//feremus F (ue et f inras. f) || 4 tandem] t. f. AS || id est om. BLHM \\ 8 me autem ... tempestates om. L (in marg. add. I) \\ phisiologiam AS phisologiam B sysiologiam H fysiologiam M perisologiam Stephanus et Baniel || 10 per] super A || minime obfuerunt LHM, nisi quod offuerunt HM: non (minime B) potuerunt obesse troianis ASBF non potue- rant nocere troianis 1 1| 12 sibi om. H || 13 peste Sall. cod. Vat. 3864: pestem AS perte reliqui parte vulgo cuiii p este LietscMus || conditos AS: conditor BHF conditor ol L conditur M || uerba propria ASF \\ 14 ut] nam ut ASMFl || rapi M || 15 dicimus] ita condi dicuntur qui statuunt ciuitatem add. ASFl | 17 bene . . . huius modi] bene hoc loco uastationis et belli quaerit exemplum dicens mars potuit illam delere gentem item (iter F) illam diana (dianam F) ASFl | 19 phyritous A_ (phyrithous a) piritheus H perithous F || lapytarum A laphitarum BLM || 20 etiam sibi] etiamsi F || 21 uocauit L || unde . . . furorem] unde numen iratum talem furorem F || quo] cum LII (quo Z), om. F || 22 la- phyte A laphitae BM\\ 23 antiqva B || oencus BH || calidonis ABLM cali- dionis H chalidionis F _.
COMM. IN VERG. AEN. YII 297-319. 151
rex; de priinitiis omnibus nuininibus sacrificavit, excepta Diana: quae irata aprum inmisit? qui cuncta vastabat, donec a Meleagro occideretur. cconcessit? autem ideo dixit7 ut ostenderet minora nu- roina, nisi impetraverint, nocere non posse: Statius de Venere in- fandum natae concessit honorem. 5
307. QVOD SCELVS AVT LAPITHIS TANTVM AVT CALYDONE ME-
eente haec est vera lectio, sic et sensu& procedit, ut uterque abla- tivus sit: nam si cCalydona? legas, vitium erit nec sensus procedet. ^scelus' autem pro poena posuit, ab eo quod praecedit id quod sequitur, ut <(II 229)> et scelus expendisse merentem. 10
309. qvae potvi infelix id est nocens, irata, ut contra <I 330)> sis felix, id est propitia, ut etiam diximus supra.
311. inplorare qvod vsqvam est ac si diceret, etiam humi- lia. quod autem Iuno ubique alieno uti introducitur auxilio, phy- sicum est: natura enim aeris per se nihil facit, nisi aliena con- 15 iunctione, ventorum scilicet, qui creant nubes et pluvias.
315. ATQVE JVIORAS TANTIS LICET ADD^RE REBVS OStendit deos
retardare posse fata, non penitus tollere, ut <VIII 399> decemque alios Priamum superesse per annos. quae autem dicit etiam a Creusa dicta sunt, ut <1I 783)> regnumque et regia coniunx 20 parta tibi.
318. SANGVINE TROIANO ET RVTVLO DOTABERE VIRGO ambi-
tiosa execratio est.
319. nec face tantvm tantummodo.
4 Statius] Theb. V 277 || 17 ostendit . . . tollere] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. IV 677
1 de . . . sacrificavifc] cum de primitus frugum omnibus numinibus sacrifi- casset F || primiciis It || excepto dianae AS \\ 2 inmisit] regionibus eius add. F || qui . . . occideretur] qui segetes eius uastaret. qui postea a meleagro occisus est B || uastauit ASl uastaret F \\ 4k nisi impetraverint] nisi accepta potestate
i E || non posse nocere S || 6 laphtis A (i add. man. rec.) lap. B laphttis M \\ tantvm . . . merente] et rlq. F, qui in textu Verg. Jiabet tantum aut calidone
merentem || calidone ALH calidona B || meeente om. A || 7 sic] sicut F \\ sen- sus] casus qui L (cor?\ T) casus H sensum F || ut] si B, om. LH (supr. vers. add. I) || 8 calidona LM calcidona B chalidona F || procedet B: procedent H procedit reliqui || 9 scelos F || autem] om. H, enim in ras. 1 1| procedit B || 10 et om. ASBF\ 12 ut etiam HM: ut iam B etiam L sicut ASFl || supra dixi- mus B || 13 schcil. ad v. 311 om. F || 14 introducitur] dicitur ASl \\ 16 erat LH (creant l) \\ plue L (pluas Z) plumae H\\ 17 deos] et pluuias add. F \\ 18 fata posse tardare ASF reportare posse fata B retardare fata posse M || ut decem- que] uixq H (ortum ex ut xque) || 19 quod F || dixit LF (dicit l) || 20 prae- dictum est F || coniunx om. LH || 22 ambitiosa execratio est Steplianus: am- bitiosam execrationem LH ambitiosa execratio B ambitiosae execrationes ASFMl
152 SERVIl
320. cisseis regina Hecuba filia secunduro. Euripidem Cissei, queni Ennius et Pacuvius et Vergilius sequuntur: nam Homerus Dymantis dicit. haec se facem parere vidit et Parin creavit, qui causa fuit incendii. ergo nunc hoc clicit , talis erit Veneri partus
5 suus: nam sicut per Parin Troia iniuria consumpta est; sic per Aenean reliquiae Troianorum. conparatio autem iniuriosa: nam Veneri Hecubain, Parin Aeneae, Helenam Laviniae conparat. iv- gales coniugales, matrimonio et sanguine conceptos.
321. idem talis, similis.
10 322. FVNESTAEQVE ITERVM RECIDIVA IN PERGAMA TAEDAE sic
taedae recidivae, ut Pergama.
324. lvctipicam allecto Graecus accusativus est huius autem declinationis tres tantttm casus usurpamus, genetivum, ut Allectus; nominativum et accusativum; ut Allecto. 15 327. odit et ipse pater plvton venerationis est cpater':
nam furiae Acherontis et Noctis filiae sunt.
330. His ACVIT verbis inritavit et instigavit eius insaniam.
331. proprivm aut tibi aptum: aut certe perpetuum, indefes- sum; usque ad finem perducendum. et sciendum ideo furiae nihil
20 pro praemio dari; quia praestatur hoc ipsum furiae ut bella com- moveat et ut dicatur defendisse Iunonem.
332. infracta aut valde fracta: aut quae fuit antehac semper infracta, ut in XII. <(1)> Turnus ut infractos adverso Marte Latinos defecisse videt.
25 333. cedat fama loco vincatur: Cicero locp ille motus est;
cum est ex urbe depulsus. ambire latinvm ~aniplecti; circum-
1 regina Hecuba e. q. s.] exscr. Luct. Plac. ad Stat. Ach. I 22, cf. mythogr. II 197 || 25 Cicero] in Cat. II 1, 1 || 26 ambire amplecti circumretire] cf. Non. p. 242, 10 M.
1 ciseis AL || secundum euripidem filia M \\ euripidinen S eruipidem F || cisei ASL || 2 pacubius A pacauiiis F || nam Homerus Dymantis dicit] nam secundum homerum dimantis filia fuit JR || Homerus] loquens de Asio Hecubae fratre add. Fabrius \\ 3 dimantis libri || dicit] avzoyia6iyvr}Tog . . . Sayyaqloio (II. XVI 718 sq.) Ovidius etiam (met. XI 761) fproles enixa Dymantis' add. Fabricius \\ parere] in somniis add. Fabricius || 4 erit om. F || ueneris M \\ 5 iniuria consumpta est] iniuriam consumpta est L iniuria aliter incensa est consumpta est H incensa est ASRF consumpta est M- \\ 7 comparauit F \\ ivgalis coniugalis F || coniugales hoc est LH || 8 conceptum F || 9 talis om. BLH (supr. vers. add. I) \\ 10 sic tede in recidiua pergama B || 11 ut Pergama om. F \\
pergamam H || 13 nominatiuum genitiuum accusatiuum ut allecto (alec F) al- lectus allecto ASFM || allectos B \\ 15 ipse pater F \\ 16 noctis et acherontis sunt filiae ASF\\ 17 et instigavit om. ASF\\ 18 perpetuum] proprium ASl \\ indefesum A indefensum L || 21 et ut] ut et I || ut . . . Iunonem] iunoni prestitisse uideatur F || iunonem defendisse dicatur AS \\ 22 ante ac A (corr. a) antea F \\ 23 in XII. om. BLH\\ infractus F \\ 26 de urbe expulsus
COMM. IN VERG. AEN. VJI 320-346. 153
retire. non ob ambitum clixit: nam cambio ad illum' dicimus, non cainbio illum'.
335. tv potes vnanimos a maiore ad minus.
336. versare vertere. et usus est frequentativo ad vim au- gendam. 5
337. tibi nomina mille facies, ut <II 558> et sine nomine corpus. cmille5 autem secundum Euripidem, in cuius tragoedia dicit furia; se non esse unius potestatis, sed se Fortunani, se Ne- mesin, se Patum, se esse Necessitatem. ita dicit etiam Asper.
338. fecvndvm CONCVTE pectvs plenum pectus malitiae effi- 10 cacia.
339. compositam pacem quaro supra Latinus dederat. cri- mina belli causEts, ut <(X 188> crimen amor vestrum.
341. exin statim, et est ordinis adverbium. GORGONEIS autem pessimis, saevis, a Gorgone. 15
343. tacitvm pro tacite. bene autem obsedit? quasi quae insidiabatur.
345. cvraeqve iraeqve coqvebant perverso ordine respon- dit; nam ira in Troianos est; cura vero de nuptiis. et primo ad- ventum Teucrorum dixerat. *coquebant' vero macerabant. 20
346. hvic dea figura hyperbaton: namque talis est ordo: huic dea unum anguem in sinum conicit et usque ad intima subdit prae-
A S || amplecti . . . non ambio illum] neque nuptiis impetrandis possint latinum amplecti. et circum retiri. non ob ambitum enim dixit ambire. nam ambio ad illum dicimus (cum ob ambitum ob ambitum dicitur et significatur cupio add. T) non ambio illum. cum uero ambio illum dicimus significat insidiis circumuenio ut hic M et priore scriptura deleta l \\ circumretire R: circum retinere ASHF
ob
|| 1 non ob ambitum dixit B: n abi obitum dixit H et dictum est non am- bitu A et dictum est non ab ambitu SF || nam ambio] ama inbio H. non ob ambitum dixit . . . ambio illum non videntur Servii esse; ndm neque consen- tiunt cum illis quae ad Aen. IV 283 grammaticus praecepit, neque r ambio ad illum'1 locutio umquam frequentata est. || 3 argumentum a maiore a || ad minus] dicimus AS (corr. as) || 6 facies] mille facies B id est facies L ||,8 dicitur L || furias non esse unius potestatis LHM furias non se unius esse potestatis -4.$ (se del. a) furia non se unius esse potestatis BF\\ sed . . . Asper] om. B, sed plurimarum * ita factum secundum necessitatem , ita Asper Fdbricius \\ se for- tunam L H se esse fortunam ASF esse fortunam Ml || se nemesin se fatum se esse necessitatem L (se semper del. T) senem es inse factum se esse neces- sitatem H nemesin fatum necessitatem ASMF, nisi quod fantum S factum M (fatum m), necessitate AS || 9 dicit etiam om. LH'\\ 10 secvndvm M |f pectus om. LH || efficatiae M \\ 12 supra om. ASBF \\ 14 aduerbium ordinis AF || autein om. LHM || 16 bene . . . obsedit] Sedit obsedit. bene autem obsedit M || bene autem] bene L (autem add. I) sed bene Jff|| 17 insidiabitur A (corr. man. rec.) insidiebatur F || 18 ad v. 345 femineae uehementissimae et impatientes edidit Fabricius || respondet L || 19 vero om. LH (supr. vers. add. T) || aduentu F || 20 dixerat] dixerant B, om. F || 21 figura yperbaton l: figur% perturbata ASBHMF figura per yperbata (yperbaton a) turbata La\\ ninc M \\ 22 si- nus HM || ad stima F || subdidit B
154 SERVII
cordia, quae sunt loca cordi vicina, quibus sensus percipitur. can- guem' autem iniecit partem sui; id est furoris.
349. levia pulchra.
350. attactv nvllo sine morsu, sine sensu. fallitqve 5 evrentem inieit furorein sine accipientis sensu. cfurentem5 autem
ut furore teneatur; nam nondum furebat.
352. taenia vittae taenia est vittarum extremitas.
354. VDO svblapsa veneno hypallage in sensu: venenum enim udum dixit, quod est de udo corpore; namque serpentum uda sunt 10 eorpora, adeo ut qua eunt? viam umore designent.
357. solito matrvm de more locvta ejst nondum ad plenum furebat; uncle per muliebrem iracundiam mixta asperitate loquebatur, n am hoc est cmatrum cle more\ nam paulo post vero furore quatietur.
359. EXVLiBVSNE datvr propter dissuasionem signate loquitur, 15 exules vocans eos qui propria regna repetebant. dvcenda ab- ducenda.
362. PRAEDO quasi piratam dicit hominem diu in mari morantem,
363. AT non sic phrygivs legitur et can non sic'; sed hoc absolutum est. si autem cat' legeris, inceptiva particula est, ad
20 ornatum solum pertinens: Horatius at o deorum quicquid in caelo regit terras et humanum genus.
366. qvid consangvineo filius enim est Veniliae; sororis Amatae.
367. SI GENER EXTERNA PETITVR DE GENTE LATINIS de qua-
25 litate transit ad finem; nam Turnum extraneum esse definire con- tendit per callidam argumentationem ; dicens eum non subiacere imperio Latini, cum oraculum de Latinis omnibus caverit. postea
7 taenia . .• -. extremitas] exscr. Isid. XIX 31, 6 || 20 Horatius] epod. 5, 1
1 concordi F \\ precipitur L (corr. I) || 4 adtactv A HM || sine sensu om. LH} fortasse recte. (add. T) || 5 sensum F \\ autem om. B || 6 nam om. ASB (add. a) \ furabat B || 7 tenia LM tenea B || tenia BLJELM || extremitas uittarum AS | 8 liypallagen sensu B ypalage sensus F || venenum . . . dixit] ueneno udo LH || 10 qua eunt HM. quaque eunt ASl queunt BF quo eant L || nmorem H
V
liumorem F || 11 nondum . . . de more] iracpndiam nam hoc est matrum de more mixta asperitate loquebatur LH nam hoc est de matrum more nondum ad plenum . . . loquebatur M || 12 furabat B || mulierem B || mixtam S || 13 nam om. AS D paulo post enim JR-|] vero om. F || 14 dissuasiones B || signa H II 15 exsules LH exulos F || regna om. L (add. I) || 17 diui mare morantem F \\ 18 ad H \\ sic] frygius add. F || bic L (hoc T) || 19 ad iF || inceptiua F in- coeptiua B: copulatiua reliqui. cf. Serv. ad Aen. X 411 || 20 ad. F\ quidquid F || 22 qvid] et F II uenialae A (corr. man. rec.) || 23 amatae sororis L\ 25 nam] nam uult &H\\ contendit om. LH\\ 26 callidam] factionem M || dicens . . . La- tini] quia imperio latini non subiaceat LH, nisi quod subiacet H || 27 cauerit LH: caueret ASM cauerunt B cauerat F
COMM. IN VERG. AEN. VII 349-390. 155
etiani huic arguniento alia subvenit argunientatione, Turnum Grae- cuni esse ab Acrisio comnieniorans. per quocl duas res agit laten- ter: nam dicendo originem considerandam, docet et Turnum Grae- cum esse ab Inaeho et Acrisio, et Aenean Latinum a Dardano.
368. premvnt te ivssa urgent, in hoc compellunt. 5
372. inachvs acrisivsqve patres Danae, Acrisii regis Argi- vorum filia, postquam est a love vitiata, pater eam intra arcam inclusam praecipitavit in mare. quae delata ad Italiam, inventa est a piscatore cum Perseo, quem illic enixa fuerat, et oblata regi? qui eam sibi fecit uxoreni, cum qua etiam Ardeam condidit: a qui- 10 bus Turnum vult originem ducere.
377. sine more fvrit sine exemplo. an sine modo? et hoc iam contra decus est xegium. lymphata percussa furore Lym- pharum, sicut cerritos a Cerere dicimus.
378. tvrbo Catullus choc turben' dicit, ut choc carmen, 15 fulmen\ est autem chic turbo', unde cturbinis' facit: nam si ctur- bonis5 sit; erit a proprio nomine genetivus; ut Horatius Turbonis in armis.
382. inpvbesqve manvs aut multitudo puerorum: aut a parte totum posuit; ut pro manu puerum ipsum intellegas. 20
385. simvlato nvmine bacchi talem patiebatur furorem; ut ; speraret se Liberi sacra celebrare; non enim ipsa simulabat; quod est sanorum: nam et paulo post dicturus est <405)> Allecto sti- mulis agit undique Bacchi.
388. QVO id est cut'. 25
389. evhoe bacche vox bacchantum est.
390. tibi svmere thyrsos sumebant. et sunt infiniti pro in- dicativis.
5 premvnt urgent] cf. Non. p. 365, 2 M. || 6 Danae e. q. s.J exser. Luct. Plac. ad Stat. Theb. II 220, mythogr. I 157 et II 110 || 17 Horatius] sat. II 3, 310. cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. X 552
1 huic . . . argumentatione] huic occurrit LH huic occurrit argumento alia subuenit argumentatione M (alia . . . argumentatione del. m) || huic] hinc F || 2 ab Acrisio] om. ASMF, ab acrissio H \\ ab Acrisio ortum Fdbricius \\ quod] quas JB || ait L || 3 considerandum Fa || Graecum om. M || 4 esse] esse commemorat AS commemorat M || Inacho et om. LHM || 5 urguent AHF in hoc loco compellunt F || ad v. 368 ivssa sortes, oracula edidit Fabricius 6 achrisivsqve A || achrisii AJR acrisi F || 9 cum] om. L (add. I), quem H regi pilumno L) || 11 deducere B || 14 cyrritos H ceritos M || 15 cattullus F Tibullus coniec. Nansius et Nicolaus Loensis; Tibullujn enim I 5, 3 *Mrben' scripsisse testatur Gharisius p. 145, 9 K. cf. Schwabe et Baehrens ad Gat. 64, 107 et fragm. XII (XIII) || hoc om. ASBF \\ carmen] termen B. Vnger \\ 16 est autem om. H \\ 17 sit] facit ABl || genetivus om. LHM || 22 liberi se F || 25 id est] om. LH, pro B, in quo ut omissum supr. vers. add. Daniel || 26 evhae H || bacchantum uox est B \\ bacchantis H bachantis L || 27 thyrsos] tirsus
156 SERVIT
396. pampineas hastas panipinis teetas. incinctae pelli- bvs nebridum scilicet. .
397. pinvm svstinet faceni pineam; sicut in Liberalibus fiebat.
398. NATAE tvrniqve canit hymenaeos hic aperte expressit 5 ciementiam : nam cum consecraverit filiam Libero, hymenaeum canit
eius ac Turni. hymenaeum autem nunc carmen nuptiale dixit.
399. torvvm pro ctorve'. io vox clamantis. et est tragi- cus sermo.
401. piis animis id est maternis. 10 403. crinales vittas quae solarum matronarum erant: nam
meretricibus non dabantur.
406. acvisse fvrores ut supra <330> quam luno his acuit dictis.
407. consilivmqve omnemqve domvm vertisse latini quod 15 habuerat, ut filiam dando Aeneae bella removeret; quae significaverat
fumus augurii.
410. acrisioneis danae patronymicon est; non cAcrisioneis colonis': sola enim venerat; non cum colonis.
411. praecipiti delata noto intra arcam; ut diximus supra 20 <372>.
412. magnvm tenet ardea nomen bene adlusit: nam Ardea quasi ardua dicta est; id est magna et nobilis; licet Hyginus in
21 nani ardea . . . dicta est] cf. Isid. or. XII 7, 21
(om. LM) genus est (est om. LM) cymbali (cimbali LM) in modum fenestrae quadratae factum quod ab utraque manu tenetur (tenet M) et tam (etiam B) aperiendo quam etiam (etiam om. M) claudendo sonat. graece enim fenestra (fyenestraec B) thyrsos (tirsus B tyrsus^ L) dicitur add.BLM. Tirsi uirginum uelamina quos s^Donsi deuotacibus iuuonu traendo sumunt in marg. add. f. hoc loco tyrsos appellat uelamina quae sumebant sponsi de uertice sponsarum. di- citur etiam tyrsus fenestra T || sumebant] sumebat A SB? om. F, pro sumebant vulgo || et om. ASBF \\ iDfiniti sunt AS infinitiui sunt F infinitiuis B || 1 tectis AS (corr. a) \\ invinctae H || 2 nebridum BLHM: nebridas AS (nebridis a) nebridarum F. eapectatur nebridibus. ceterum ad georg. IV 342 *pictis incin- ctae pellihus ambaey Servius adscripsit cnebridas habentes\ || 3 pinvm .". .^aperte om. M, in marg. sup, add. m || supra facem pineam in Caroliriihensi facedla a manu satis antiqua adscriptum est (| sicut] ut LHM || fiebat in liberalibus L H M in liberalibus fuit F \\ 4 hymenaeos] h litteram et laoc loco ~et infra om. libri plerique || expraemit F || 5 clementiam S j| 6 ac] et F || hymenaeus F\ nunc om. B || clicit B dicitur F \\ 7 torve] dixit add. ASB, toruae sunt turbatae uel iratae aut asperrime add. H torue id est turbate uel irate aut asperrime add. M || trugicus B \\ 12 his] bis S \\ 13 dictis] uerbis F || 15 dando] donando B \\ 16 fumus om. H\\ augurin H || 17 patronomicon ASL" patronomican B patro- nymycon H patronomicum M || est] nam filiam Acrisii significat add. Fabricius || non . . . colonis] nanr male putant acrisioneis (acrisonaeis F) colonis cum solam eam uenisse (inuenisse AS) constet (constat F, plurimae adserunt ad- dens) non cum colonis ASBF \\ 48 sola enim uenerat] cum solam eam inue- nisse constet M cum solam eam consfcat inuenisse l || 19 archam A || supra] a plurimis dicitar add. F et ut a plurimis dicitur Baniel || 22 licet] et quam- quam M || yginus AH yginys S iginius B iginus LM igynus F
COMM. IN VERG. AEN. VII 396—422. 157
Italicis urbibus ab augurio avis ardeae dictam velit. illud naiuque Ovidii in metamorphoseos <XIV 574> fabulosum est, incensam ab Hannibale Ardeam in hanc avem esse conversam. sciendum tamen ardeam avem xata avti<pQa6iv dictaui, quod brevitate pennarum altius non volat: Lucanus <V 553> quodque ausa volare ardea 5 sublimis pennae confisa natanti.
416. membea exvit bene cexuit?: nam dii cum volunt videri, induunt se corporibus propter mortalium oculos; nam incorporei sunt.
417. albos cvm vitta id est etiam vittas albas.
418. ramvm innectit olivae aut coronam accipit: aut ramum 10 inligat vittis, quod aperte iii octavo ostendit<128> et vitta comptos voluit praetendere ramos. supra etiam <237> praeferimus manibus vittas.
419. ivnonis anvs templiqve sacerdos ordo est9 ut 'Iunonis templi anus saeerdos'. 15
421. fvsos patiere labores Probus de temporum conexione libellum composuit, in quo docet? quod cui debeat accommodari. ex quo intellegimus hanc quam fecit arduam esse conexionem: nam cpatiere' futuri temporis est? cfusos? vero participium est praeter- itum. dicit autem: patieris ut tot tui labores fundantur in cassum, 20 id est in irritum cadant? incassum autem tractum est a cassibus?
id est a retibus.
422. transcribi tradi. sermo autem hic tractus est de pecu- nia? nam eseribi' est dari: Horatius scribe decem a Nerio: non est satis: adde Cicutae: crescribi' vero reddi: Horatius dictan- 25 tis quod tu numquam rescribere possis.
16 Probus] cf. Keil de M. Yal. Probo gramm. (symb. in hon. Ritsch.) p. 94 sq. Steupius de Probis p. 180 || 23 sermo autem e. q..s.] cf. Don. ad Ter. Phorm. V 8 (7), 29 || 24 Horatius] sat. II 3, 69 || 25 Horatius] sat, II. 3, 76
1 ardeae ASJRF: ardeam LHM || 2 in om. F \\ metamorphoseos vel ineta- morfoseos libri praeter Hamburgensem, qui metamorfosetis exhibet. fort. in XIV". metamorphoseon |[ 3 hannibale ASBl annibale reliqui. Aenea debuit scribere Servius. cf. Salmasius exerc. Plin. p. 41 \\ ardeam et in hanc M || 4 cata anti- frasin ASELH catantifrasin MF || pinnarum HMF \\ 5 altius uolare non potest ASBFh nisi quod possit F || quoque AS || 6 pinnae HF\\ confixe F ||
8 corporalibus F \\ mortalium] mortalibus S (corr. s) lium . . . sunt om. F \\
9 albas] Nam nisi uittae essent albae sicut et crines non diceret iuduit albos cum uitta sed induit albos crines uitta in marg. add. I || 10 bamvmqve ASB | 11 ligat ASB || aperto F || ostenditur F || et] ut B ut et M || 16 conixione F | 17 quod LHM: quid ASBFl || 18 conexionem esse F || 19 fusus F \\ 20 dicit autem] est autem sensus ASBFl || patiere ASBFl || 21 inritum^F || cadant om. H || et incasum tractum -est'.F || a cassibus id est a om. F || 22 a ante retibus om.LH (add. I) || retibus] quae casses uocantur add. ASBF\\ 23 et est sermo tractus de pecunia ASBFl, nisi quod penia F\\ sermo] et sermo M\\ 24 de-
' eem] dote B deam F || a nerio LF: manerios S manerio B //a nerio// A nerio H anerios M"|| non] si H || 25 rescribi vero] rescribere LH (corr. I) || 26 pos-
158 SERVII
424 qvaeritvr heres de iure traxit ut non generum; sed heredeni diceret: nani per coenrptionem facto matrimonio sibi invi- cem succedebant.
426. tyrrhenas i sterne acies ut <(IV 381> i; sequere 5 Italiam ventis. sane notum est bello multum potuisse Tyrrhenos
et fuisse praecipue infestos Latinis; ut <TIII 55> hi bellum ad- sidue ducunt cum gente Latina.
427. haec adeo tibi me addit auctoritatem, quia scit anui credi difficile. cadeo' autem, valde scilicet iussit? ut adulescen-
10 tem adeo nobilem.
430. laetvs alacer, festinus; nam laetari non poterat qui
perdebat uxorem: sic supra <T 35> vela dabant laeti. flvmine
pvlchro ut supra <(3(J> hunc inter fluvio Tiberinus amoeno.
432. caelestvm vis magna ivbet aut per definitionem ipsa
15 Iuno est vis deorum: aut per augmentum suasit primo per se; de-
inde per Iunonem, postremo per omnium vim deorum.
434. tvrnvm experiatvr id est probet contra se; quem pro se probare non potuit.
435. hic ivvenis vatem inridens caluit, quia iuvenis: Hora- 20 tius non ego hoc ferrem calidus iuventa consule Planco.
440. victa sitv senectvs temporis longinquitate, ex qua na- scitur situs. veriqve effeta cassa veritatis.
441. o mater inrisionis est; non honoris.
442. FALSA formidine bene cfalsa'; quia cvatem5: namque eam 25 defendebat a bellis si non aetas; saltem religio sacerdotii.
445. exarsit in iras communis sermo habet cardeo illa re%
9 adulescentem] Ter. eun. I 2, 124 || 19 Horatius] carm. 111 14, 27
sis om. AB || possis] Terentius (Phorm. V 8, 29) argentum illud denuo rescribi iube pbormio add. D || 2 ceptionem AS (corr. man. rec. in A) coeptionem JRH
|| 4 TYERENAS A M TYRRINAS L TYERENEAS H \\ I OM. F \\ STERNEBE A \\ 1 Sequere]
insequere F || 5 in bello A8JR 1 1| posuisse F \\ tyrrenos AHM tirrenos BL || 8 additut F addidit vulgo \\ scio F \\ anui credi] aggredi JR angredi H annui credi F || 9 valde scilicet] id est ualde ASBF id est ualde scilicet M \\ ut Terentius vulgo || 11 potest MF \\ 12 sic supra in primo D || 15 Iuno om. AS (add. a) || est om. F || augmentum LH: argumentum ASB augumentum M armentum F || persuasit B || primum AS \\ 17 experietvr F || probet Laniel: probat F || contra se] sentiat (senciat S senaat A) contra se pugnandum (pu- gnantem a) ASBMl || quem] quemque L || pro . . . potuit LHM: pro se labo- rantem non probauit ASBFl || 20 ego] enim AS || plango BH || 21 longin- quitatem B || 22 cassa] causa H || 23 inrisionis LH: inrisio ASF irrisionis B irrisio M || non honoris Ml: honor ASB non konov Fa, om. LH || 24 Jbene falsa ASMl: bene falsa formidine BF, om. LH || quia vatem om. ASBF \\ nam LH\\ 25 defendebant LH (corr. I) || relegio L || sacerdotis F || 26 ardeo . . . figuratins om. B
COMM. IN VERG. AEN. VII 424-463. 159
sed figuratius cardeo in illam reni' dieimus: et est specialis Cor- nelii eloeutio.
446. oranti non roganti, sed loquenti: unde etiam oratores dicimus. tremor OCCVPAT aetvs vicinitate scilicet furiae: nam tremor furoris est. 5
448. tantaqve se facies aperit semoto anili vultu; quem finxerat et quo se induerat: sic supra de Venere (I 405)> et vera incessu patuit dea.
450. geminos erexit crinibvs angves similes: nam omnes eam dicit erexisse; non duos. 10
451. verberaqve insonvit pro c verberibus insonuit', id est per verbera. rabido ore habitum futurae orationis ostendit.
454. respice multi hic distingunt et superioribus iungunt, ut sit sensus: respice eam quam dicis falsa deludi formidine. * ad haec adsvm id est ad regum arma et ad bella. quomodo ergo 15 dicis; quod superfluo his inserar rebus; ad quas veni? alii crespice ad haec' legunt; ut sit quasi demonstrantis crespice; bella et letum gero'.
456. facem ivveni coniecit satis considerate facem iuveni iniecit; quae cito et exardescit et desinit; supra vero Amatae ser- pentem iniecit; quod in mulieribus semper viget venenum. ^ 20
457. atro lvmine atri luminis taedas; ut (I 75> et pulchra faciat te prole parentem. eatro5 aiitem clumine' furiali; inferno; alias ratione caret. svb pectore ubi fellis locus est; id est ira- cundiae.
460. fremit cum fremitu et clamore deposcit. bene autem 25 camens'; quia in toro requirebat.
461. scelerata insania belli nihil enim tam insanum; quam desiderare id per quod possis perire.
463. virgea de virgis facta; unde est flamma validior. COSTIS autem lateribus. et bene antiquum respexit morem: nam 30 ollas non suspendebant, sed positis circumcirca ignem adhibebant.
1 figuratus M || illam] illa L || Cornelii] Cornelium Frontonem intellegi voluit Dorvillius, quae suspicio *haud satis verisimilis^ videtur Naoero p. 262 adnot. 5 |i 2 locutio F elotio AH (corr. a) || 3 oratiores F || 5 est om. HJ| 6 opebit R || renioto ASF \\ 7 fixerat F || quo] que F || 9 oinnes earn] hominis eadem F \\ 10 eam et erexisse om. LH || 12 rapido BM || orationis om. B || 13 mnlti autem respice distingunt F || 14 ad haec . . . letum gero om. F || 15 assvm L II id estj adsum add. JR || 16 inserat SM inferar vulgo || 17 bella manu loetumque gero B \\ laetum A loetum H M || 18 conicit L \\ 19 et ex- ardescit HF: exardescit reliqui || 20 quod] quia L (quod T) quam H ut M || uiget semper LHM \\ 22 atro . . . caret] atro autem lumine atri luminis taedas alias rationale caret F || 23 ubi fellis (fallis B) et iracundiae locus est ASBF || 28 possit F || 29 de uiminibus uel uirgis facta D || 30 lateribus] id est late- ribus M, ut tardi costas agitator aselli in marg. add. I || ad antiquum Al \\ circumcirca] circum del. a |] ignem] enim L (corr. I) || adhibebant] adbibebant S
160 SERYII
464. fvrit intvs aqvai fvmidvs id est aquae" auinis: nee innierito; nani potest esse et alterius rei aiimis, ut fluvios videt ille eruoris. hanc autem diaeresin Tucca et Varius fecerunt: nam Vergilius sic reliquerat furit intus aquae amnis et exuberat 5 amnis: quod satis asperum fuit. notandum qiiod in toto Vergilio non reperiuntur nisi quattuor diaereses, fooc loco7 et in tertio <(354>; ut aulai medio libabant pocula Bacchi, et in VI. <747> ut aurai simplicis ignem, et in IX. <(26)> dives pictai vestis et auri. 10 466. nec iam SE capit vnda melius quam si diceret cnec iam
vas undam capit'.
467. ergo id est quia sic incensus est. pollvta pace vel sua, vel Troianorum.
468. indicit signate verbum bellicum posuit.
15 471. in vota vocavit quia nuncupatis votis bella sumebant.
473. hvnc decvs egregivm formae movet Turni scilicet
decus; nam lioc dicit: alios pulchritudo Turni; alios nobilitas, alios
virtus movebat ad bellum. nam hoc est canimis audacibus implet'?
id est fortibus, adfectione sui inicit omnibus magnanimitatem. qui-
20 dam haec ad singulos, qui se in arma hortabantur , referri volunt.
477. ARTE NOVA dolo. SPECVLATA LOCVM QVO LITORE pro-
2 fluvios] Luc. IV 785 || 5 notandum e. q. s.] cf. [Probi] de ult. syll. p. 263, 20 K.
adibebant L adhibant F. costis id est lateribus ut (georg. I 273) tardi costas agitator aselli (oselli F) add. ASBMF\\ 1 fvrit intvs om. AB\ aqvai HM: aqvae AS aqva L aqvae vis l e JRegifiensi et Floriacensi quos cum Lioniano exemplari aqvai exhibente contuli nihil enotavi || id est] om. LH (add. I), id est fumidus D || 2 altarius B \\ fluuius et cruores F. fluvios non ilie cruoris mem- brorumque videt lapsum Lucanus || 3 dieresin libri || uarius Hi uarus reliqui || 4 furit in (intus T) aque amnis et exuberat amnis L fu//rit intus aque amnis et exuberat ut aquae pmnis H furit intus aquae amnis et exuberat aquae amnis M fvrit intvs aqvae amnis et exvberat aqvae amnis ^L^ furit intus aquae amnis id est furifc intus aqua et amnis exuberat B furit intus aquae id est furit intus aquae amnis exuberat ut aque amnis F furit intus aquae vis, Fumidus atque.alte spumis exuberat amnis Masvicius, fortasse ex Pierii ad- notatione, qui in manu scriptis Servii commentariis *aquae vis* se legisse testa- tur. furit intus aquae [vis fumidns atque alte spumis exuberat] amnis, id est furit intus aqua et amnis exuberat coni. Ribbeckius proleg. p. 94 || 5 notandum . . . auri e Turonensi JDaniel edidit. cf. Probus de ult syll. p. 263-, 21 K. || 6 diaeresis T || 10 schol. ad vr 466 om. R, || 11 capit] Homerica est comparatio (II. XXI 362 sqq.) ag ds Isfirjg . . . %dy%otva %slxui add. Fabricius. cf. Macrob. Sat. V 11, 23 || 12 incensum L (corr. T) || 14 signate] figurate Stephanus et Ba- niel\ belli composuit L || 15 quia] qui F || nuncupacis A nunciipacis S nun- cupatus F post nuncupatis supra versum in Lipsiensi X signum positum est quo in marg. iterato haec adscripta sunt id est acceptis militum sponsionibus quibus deuouebant in bella || bello F \\ 16 monet A || 17 nobiliter B \\ 19 id est supr. vers. I \\ adfectione . . . magnammitatem om F\\ 21 pro dolo F || qva II
COMM. IN VERG. AEN. VII 464-490. 161
nonien pro noinine ponitur, non pro nominibus: unde modo nove inter duo nomina unum pronomen posuit; nam recte cquo loco5 diceret. et hoc semel tantum fecit.
478. insidiis cvrsvqve cursu agitabat: nam insidiis circum- venimus, non agitamus. 5
479. canibvs rabiem studium mutavit in rabiem.
480. noto odore cervino, solent enim ita institui: Horatius venaticus ex quo cervinam catulus pellem latravit in aula.
481. qvae prima laborvm cavsa PVIT hoc est <40> e,t pri- mae revocabo exordia pugnae. 10
432. ANIMOS agrestes plus est, quam si cagrestiuin' diceret canimos?.
483. cornibvs ingens cingens? et ad praestantem formam pertiuet et ad magnitudinem cornuum.
484. tyrrhidae pveri Tyrrhi filii. et ut diximus supra <VI 15 760>; adludit ad nomen: nam Tyrrhus dictus est pastor, apud quem Lavinia peperit.
485. cvi regia parent armenta magistrimi hunc pecoris vult fuisse et saltuarium: nam hoc est cet late custodia credita campi'. magister autem peeoris est ad quem omnia pertinent animalia: 20 Cicero nominat hominem? quem magistrum pecoris esse dicebat.
487. silvia bonum puellae rusticae nomen formavit.
489. pectebatqve fervm quadrupedem, ut <II 51> in latus inque feri curvam compagibus alvum. 25
490. manvm patiens *patiens illius rei' dicimus, unde apparet
7 Horatius] ep. I 2,,G5 || 21 Cicero] in Verr. act. II lib. V 7, 17 || 24 pervm quadrupedem] cf. Non. p. 307, 19 M.
1 pro uno nomine Ml || omnibus L (nominibus T) \\ modo om. LH (add. I) \\ nouienter AS (corr. a) || 3 dicent H \\ 4 agitabat LM: agitabant H agitamus ASBFl || nam] nam si F || ciruenimus F || 5 non agitamus om. LH || 6 studium canum mutauit Ml || 8 venaticus, ex quo tempore cervinam pellem latravit in aula, militat in silvis catulus Horatius || 9 qvae prima laborvm cavsa fvit ^l^: quae prima laborum causa fuit malorvm cavsa pvit M malorvm cavsa pvit reliqui || 11 ageestis HM || est om. F || quam si diceret agrestium animos ASBF || 12 animos om. LH\\ 13 cornibvs . . . pertinet om. LH (in marg. add. I) || 14 pertinens ASJR (corr. a) || et] nec et L (nec del. I) nec H \\ 15 thirridae A tirride B tyrride L tyrridae HM || tyrri AHM tirri BL\\ 16 tyrrus LHM tirrhus B || 17 lauinia siluium peperit l \\ 18 peccoris A || 19 laete A (corr. a) \\ 20 autem] enim F || pectoris L || est pecoris ASBF, nisi quod peccoris A ||
monia
omnia monia pertinent A (monia del. a) omnia pertinent S || 21 peccoris ^.JP|| 22 dicebat ASBF: decebat LMHa || 25 curvam . . . alvum] c. c. t. u. ASH c. c. c. t. v. L c. c. t. 1. u. M || inque feri quod velocitate pedum ferantur Stephanus inque feri curvam compagibus alvum: sic dictae quod velocitate pedum ferantur Laniei. cf. Serv. ad. Aen. I 215 et II 51
Servii comm. Vol. II. Fasc. I. 11
162 SERVII
ununi *u? causa nietri esse detractum. mensae erili nove dixit, nam erum non nisi dominum dicimus: nisi forte ideo dixit, quia^ dat ei humanum sensum; nam ait paulo post <(502)> imploranti similis. 5 491. errabat silvis pascebatur, ut mille meae Siculis er-
rant in montibus agnae. ipse id est sua sponte.
494. secvndo deflveret csecunclo' id est cum aqua, unde et cadverso' dicimus contra aquam: nam ideo c defiueret ? clixit, et *secundo' ideo, quia cursus fluminis post natantem videtur.
10 498. devs afvit Allecto deum dicit, sicut de Venere <(II 632)>
descendo ac ducente deo: nam ut diximus <(1I 632)>? nuinina utriusque sexus videntur ideo; quia incorporea sunt et quod volunt adsumunt corpus. hoc autem non aperte ponitur, sed in subaudi- tione. erranti licet enim certum esset feritura, tamen bene
15 cerrantem? dixit, quia non usquequaque semper certus est ictus: Horatius nec semper feriet quodcumque minabitur arcus.
499. perqve ilia *hoe ile' et chaec ilia? facit: hinc et Iu- venalis <(V 135)> vis frater ab ipsis ilibus? nam quod Marullus mimographus dixit tu Hectorem imitaris: ab ilio numquam
20 receclis, cum de guloso diceret, adlusit ad civitatis nomen; nam cab ili^ debuit dicere. bene autem ea loca vulnerata dicit quae statim mortem adferre non possent, ut domum rediret et esset causa bellorum: nam si statim periret; aut ipse aut vulneris auctor laterent.
5 mille] buc. II 21 || 16 Horatius] a. p. 350 || 18 Marullus] ap. Eibbeckium com. lat. rell. p. 310. cf. Serv. ad buc. VII 26
1 metri causa ASB causa metrica M || esse om. F || herili M || 2 arum H herum LM || nisi ante forte om. B \\ 3 nam ait paulo post ASBFl: ut LH nam ait paulo posfc ut M || inploranti MF implorantis A \\ 5 pascebat ASBII || 6 scholium dd ipse om. F || sponte sua AS \\ ad vers. 493 rabide yenantis quare femineo genere (genus cod.) canes posuit? soluitur: ideo noluit masculino ge- nere canes nominare, quod in feminis (femininis cod.) plus sit iracundiae D ||
7 deflvit et AS deflverit L j| dixit secundo L || id est om. LH {add. T) ||
8 auerso L || defluere .F|| et om. LH (add. I) || 9 ideo HMli ab hoc AS ob hoc BFa, om.L || cursus fluminis ASBFl: cursus eius L eius cursus H eius cursus fluminis M || 10 affvit BLM || 11 descendendo LH (corr. I) descende F || ab ducente LHM adducentem F \\ 12 incorporea sunt] per incorporeas F || 13 corpus om. LH (add. T) || hoc autem LH: ut autem deum dicamus pro dea ASBMF, nisi qtwd pro dea hoc M ut deum pro dea dicamus l || subauditio- nem AS \\ 14 esse AS (corr. a) \\ 16 feret F \\ ad erranti in marg. quidam in- tellegunt qupd ascanius illo tenlpore belli primordia incipiebat. ideo uirgilius erranti dextrae dixerit quasi titubanti T || 17 illia F || facit om. F \\ 18 quod] et S (corr. s) \\ mariilus AS maryllus BF marulus LHM || 19 minographus A || tu Hectorem] uectorem AS \\ haectorem BH \\ 20 ad ciuitatem nomen ASB || 21 ab ili] alibi HF \\ 22 possint ASB possit F, in quo haec adduntur et mortem xn inlata qua plia. (leg. et mortem tamen inlatam quoniam pper ilia') || reuerteretur ASBF \\ 23 aut ipse ceruus D || 24 lateret Fl
COMM. IN VERG. AEN. VII 491—517. 163
503. silvia prima SOROR bene puellae dat doloris inpatientiam.
504. dvros conclamat agrestes aut qui seniper duri sunt: aut cduros'? qui cervi interitum non dolebant.
505. pestis furia. torre *hic torris' facit, ut chic fustis'. 507. gravidi gravis, propter nodos scilicet. 5 509. qvadhifidam quae findi partes posset in quattuor.
cvneis coactis satis signate ccoactis? dixit. exprimit autem anti- quum morenij ut sed primi cuneis scindebant fissile lignum. 512. de cvlmine svmmo bene cculmine'; quia de tectis agre- stium loquitur. 10
514. tartaream aut terribilem, aut fortem secundum usum dixit.
515. nemvs locus haud longe ab Aricia, in quo lacus est, qui speculum Dianae dicitur. et notandum quia vocem eius paulatim facit procedere, quod locorum indicat commemoratio.
516. triviae LACVS hie est qui Dianae speculum dicitur. 15
517. svlphvrea nar albvs aqva in lx. Flaminiae est civitas Narnia in montibus posita, quibus subest Nar fluvius; qui Tiberino coniungitur. ideo autem dicit *sulphurca Nar albus aqua% quia dum currit, est sulphurei coloris, dum hauritur, albi. et Sabini lingua sua nar dicunt sulphur. ergo hunc fluvium ideo dicunt esse Nar appel- 20 latum, quod odore sulphureo nares contingat, sive quod in modum na- rium geminos habeat exitus. fontesqve velini ultra Interamnam sunt. nam ut diximus; vox furiae paulatim processit.
7 satis . . . dixit] cf. Non. p. 265, 10 M. || 8 sed] georg. I 144
4 furiae F || 6 quae in quattuor partes poterat findi ASB quae in quat- tuor parter F, poterat findi omittens || 7 satis coactis signate AS || coactis om. B || dicit F \\ antiquam F || 8 sed] nani BF || 9 bene culmine vulgo: bene culrao LHM proprie ASBF || de tectis agrestium ASBFli de agrestibus LHM\\ 10 loquitur] quae e (e om. B, ex l) culmis (culminis S, corr. s) fiebant add. ASBL. cf. Serv. ad Aen. II 410 || 11 forte M || secundum usum dixit om. F || dixit om. LHM \\ 12 nemvs locus] triviae longe lacvs ~ nemur F || aut SL (haud l) haut A aud F || arida F || in . . . est om. B || locus AS (corr. a) || 14 indicat] facit B || 15 schol. ad vers. 516 om. F [| hoc BLH (hic l) \\ 16 in lx flaminiae H in lx flaminae L (miliario supr. vers. add. I) in lx fa- mine JP: in uia flamina A in uia flaminia BS in uia flaminiae M\\ 17 omni- bus L (montibus l) || 18 coniungitur] sulphurea uero sulphurei saporis aut sul- phurea id est subuiridi add. D. cf. quae Lion e Guelferb. I exscripsit quomodo albus, si sulphurea aqua? soluitur, quia hic fluuius ex apennino descendit et uerticosus spumas facit. ideo albus. sulphurea uero sulphurei saporis, an sul- phurea subuiridi. || ideo . . . exitus ex uno Turonensi edidit Haniel. ideo . . . albi e Tiberii JDonati commentario petita sunt || 21 imodum T. ceterum sive - quod . . . exitus Ms similia surtt quae is qui Tironianis notis usus est in Turo- nensi adscripsit nar fluuius est italiae. nar ideo^ nominatur quia ad similitu- dinem naris ab uno meatu oritur et in duo flumina diuiclitur. || 22 interamnam AH in terram nam S (in et nam del. s) interamniam B interamna L inter- amnem Mal amnam F || 23 sunt] in Sabinis add. Fabricius || nam om. F || vox furiae om. LH (add. I) || processet L proeedit ASBF
11*
164 SERYII
518. PRE&SERE AD pectora natos Statius pressitque Pa- laeniona mater, item e contra nec natos ausae deponere matres.
519. ad vocem bucinae, ut <(III 669)> sensit et ad sonitum 5 vocis vestigia torsit: nam quicumque sonus dici vox potest.
522. avxilivm castris effvndit apertis id est ipsa in auxi- lium effunditur.
523. direxere acies ordinarunt in latitudinem.
524. praevstis cprae' brevis fit propter sequentem vocalem: 10 quod in una parte orationis factum tolerabile est, quia compositus
est sermo.
525. ferro ancipiti id est utrimque noxio. dicit autem aut gladios, aut bipennes.
526. seges terra modo; ut quid faciat laetas segetes. per 15 catram? vero fertilem significat, ut ostenditur in georgicis <(1I 203)>.
527. SOLE lacessita naturale enim est ut metallorum splen- dor plus fulgeat alia luce percussus.
529. pavlatim sese tollit mare sic bella dicit surrexisse paulatini, sicut ventis flantibus sensim mare turgescit. 20 531. hic ivvenis confundit nomina: nam et puerum et iuve-
nem nonnumquam indiscrete ponit Vergilius, ut hoc loco; nam Almonem; quem modo iuvenem dicit, paulo post ait puerum, ut <(575)> Almonem puerum. movet autem miserationem ab aetate cum dicit ciuvenis'; a virtute dicendo cprimam ante aciem'; mouet
1 .Statius] Theb. I 122 || 2 nec natos] Stat. Theb. XI 20 || 14 quid] georg. I 1
1 status F || gremioque Palaemoua pressit Statius || 2 e om. A8 \\ et Statius [| nator F \\ ausae] se LH (corr. T) || 4 buciuae scilicet ASBFl\\ sensit] sit F ]\ et om. L || 5 uam . . . potest dm. LH (add. I) || vox proprie potest L> || p^otest] quare (om. cod) cum dii inferi inducantur signum bucina datur? soluitur: quod biicina ex capra (ex cornu caprae Masvicius) fiat et sit (et quod sit Fabricius) proprie ditis patris hostia, et quia capra febricuiosa (capra semper febriculosa Fabricius) sit: nam et ipsum februm (ipsum februum Fabricius ipsam febrim Masmcms) esse affirmant. ergo recte ab hac dea hoc signum dixit dari add. D || 9 breuis est L || 10 tollerabile LF || est] fit B\\ quia . . . sermo om. F \\ 12 id est om. LH \\ utrumque F || noxia ASM (corr. as) || dicit] significat ASJRFl || 13 bipinnes JEL bipentes F \ 15 ut in georgicis ostenditur ASBF, nigra (nigram l) fere et presso piaguis sub uomere (mouere A uemere B) terra (ierram ASl) add. ASBl \\ 17 fulgeat] luceat B || repercussus F \\ 18 adtollit B || 19 sicut . . . turgescit om. LH (in marg. add. I) || sensim] om. M, sensum F II 20 confundit nomina nam om. F || nomine H || nam . . . ut Almonem pue- rum] nam dicturus est de hoc almone puerum LH (quae eduntur in marg. scripsit l) || 21 indiscrete nonnumquam M || 22 ut Almonem puerum om. B || 23 movet autem . . . crudelitate] cum dicit iuuenis mouet miserationem ab aetate. dicendo autem primam ante aciem a uirtute. cum dicit haesit sub gutture nuulnus a uulneris crudelitate B || 24 dicendo] quod dicit LH dicendo quod dicit M || ante aciem] ante mouet aciem M (sed mouet post seclusum) || movet a dignitate . . . Almo l, om. reliqui
COMM. IN VERG. AEN. VII 518—542. 165
a dignitate, ut enatorum Tyrrhi fuerat qui maxinius Alnio'; a vul- neris etiam crudelitate cum dixit chaesit sub gutture vulnus'.
532. almo bene rustici nomen usurpavit a fluvio.
533. haesit enim svb gvttvre vvlnvs id est sagitta, ut <(II 529)> illum ardens infesto vulnere Pyrrhus insequitur. 5 vdae vocis iter hoc est cuduni iter vocis'; non enim vox uda est; sed per udam arteriarum labitur viam: unde in febrientibus deficit.
535. corpora mvlta virvm circa coustrata sunt. et rheto- rice viles trudit in raedium, nobiles vero primo et ultimo comme- morat loco. 10
-536. dvm paci medivm se offert nam quid senex bellis intererat?
537. olim ditissimvs arvis secundum antiquum morem: Ho- ratius dives antiquo censu.
538. qvina redibant armenta pro 'quinque', sicut cbina'. 15
539. terram centvm vertebat aratris duo dixit a Catone memorata, qui interrogatus qui esset paterfamilias, respondit eum? qui bene pascit et bene arat.
540. aeqvo dvm marte aperta contentione, bello manifesto; sic enim dicimus. nam caequo' aequali non possumus accipere, cum 20 soli interempti sint Itali.
541. promissi dea facta potens honesta eloeutio cpotens promissi'. promisisse autem eam per consensionem intellegimus : nam non promisit.
542. imbvit initiavit. et bene csanguine?: nam potest bellum 25 et a discordia vel a dissensione inchoare.
13 ELoratius] sat. II 3, 168 || 25 imbvit initiavit] cf. Non. p. 324, 20
2 cum . . . vumus M l, om. reliqui || gutture] pectore Ml. ceterum ad movet autem e. q. s. cf. Tib. Bonati ad h. v. scholium \\ 3 almon AS \\ ex fluuio ASF \\ 4 haesit fixa est enim s. g. uulnus id est sagitta M \\ id est om. H || 5 illud ASMl\\ ardens om. LH (add. I) || 6 vnde M \\ hoc est . . . vocis om. LH (in marg. add. I || id est M || iter] ut F || 7 sed . . . viam] sed per udum iter labi- tur M || marteriarum F || febricitantibus B || 8 constata A (constrata a) con- strata S strata M, fortasse recte || et om. LH (add. I) || 9 ulis F \\ trudit] ponit ASEl || in medio M \\ 11 nam . . . intererat LHM: reddit causam (causas F) cur senex (senes l) bellis intererat (intereat AS) ASJRFl || 13 anticum L (an- tiqum Z) j| 14 diuos H || 15 sine L (sicut l) || bina] uina H, pro duo supr. vers. add. I bina manu lato crispans hastilia ferro (Aen. I 313) Fabricius bina ha- stilia Masvicius || 18 arat] erat H. nam pascere per armenta intelligit arare uero per aratris (sic) add. _D || 20 nam sic LH \\ nam . . . accipere] aequum autem non est LH \\ nam aequo aequali ASB: aequum autem aequalem M nam aequum modo aequali F nam aequali l || non possumus] non possis ASl || accipere] dicere vulgo \\ 21 sunt ASBH\\ 22 locutio M \\ 23 promissi om. LH (add. T) || per consensionem] consensione HM consensionem F || 24 non om. H\\ 25 inbvit HF || et bene csanguine'] vbi sangvine bellvm bene sanguine F || nam non potest L (non del. T) || potes AS (potest a) || 26 et a discordia uel a
166 SERVII
543. et caeli convexa per avras Probus; Asper; Donatus dicunt; hoc loco cper' bis accipiendum; ut cadloquitur Iunonem per caeli convexa et per auras'. pbtest tamen esse epexegesis cper auras; id est caeli eonvexa5: nec enim aliud sunt aurae. dicit etiam
5 quidam commentarius — Firmiani — cconvecta? legendum; ut sit ipsa convecta: quocl diffieile in exetaplaribus invenitur.
544. victrix voti compos. adfatvr iam cum superbia. bene autem ei in principio denegavit orationem, quasi ad scelera festinanti: quam modo tribuit post bella iam coepta.
io 545. bello discordia tristi Iuno enim belli poposcerat se-
mina; haec ipsa etiam bella perfecit.
546. dic in amicitiam coeant ac si diceret: ita bella eom- movi; ut ne tuo quidem imperio possint in pacem redire. et hoc est quod dixit cadfatur voce superba'. alii dicurit: ego inter hos 15 bella commisi, tu vicinos populos foederibus iunge et partibus Turni et Aeneae favere compelle: quod tamen; si vis; ego faeiani; ut hinc sit <(559)> cego; si qua super fortuna laborum est; ipsa regam'. 548. certa volvntas si tua in hoc consentit auctoritas. 550. insani martis amore Homeri epitheton. 20 551. spargam arma meminit sui: nam supra <339)> dixit sere
crimina belli.
552. terrorvm et fravdis abvNde est terror est ex morte tot hominum7 fraus vero ex cervi vulneratione.
553. stant belli cavsae manifestae sunt; vel placent; ut 25 <(XII 678)> stat conferre manum.
7 victkix yoti compos] cf. Non. p. 418, 22
clissensione inchoare H: et ad cliscordiam nel ad dissensionem indicare AS
et . d
(corr. a) uel a^discordia uel a dissensione inclioari R acl discordiam uel a
dissensionem inchoare L (et add. I) et ad discordiam uel ad dissensiooem in-
choari M et a discordia et a dissensione indicare F || 1 aviies L \\ Probus . . .
et per auras om. StepJianus et Daniel |( 2 bis per ASB per syllabam bis F || ut
om. SEF\\ 3 efexegesis lihri \\ 4 nec] nihil ASBF\\ sunt aliud ASE || etiam]
enim LHM || 5 quidam om. LH (add. I) || cpidam commentarius convecta]
firmianus commentatur non conuexa sed conuecta F || ut ipsa sit conuecta AS
|| 6 exemplis M ||. 7 voti] niti R promissi uoti F || hoc est iam cum superbia
F || -8 autem] enim M || ei] et A || in om: M || 9 quam . . . coepta om. LH
(add. I) || 10 bellis F || 11 etiam ipsa F || 12 dicat LH [corr. I) || 13 ne] nec JRL ||
14 quocl clixit om. LH (add. l)\\ 15 commisi] commoui R , || uinos F || iunge
foecleribus ASBF\\ Turni et Aeneae om. LH (add. T) \\ 16 ut hinc sit LHM:
ut ideo sit dictum ASBFl ut hinc sit dictum m || 17 super] semper M || fu-
tuna F || 18 hoc est si tua F ,\\ 19 epitheton] &ovqiov "Aqj\v add. JD || 20 supra
om. LH (add. I) \\ 22 terror est ASMF terrores B terror LH || 24 hoc est
manifestae sunt JP' || vel om. ASBMF || 25 ad v. 555 talia convbia concessio
ex indignatione Faoricius
COMM. IN VERG. AEN. VII 543-565. 167
556. egregivm veneris genvs SLQcovixSg dictuni est, ut alibi <(IV 93)> egregiam vero laudem et spolia ampla refertis. ipse latinvs ac si diceret; quem Aeneae causa cogor odisse: unde et Amatae nulla ftt mentio, quae est Troianis inimica. Vrbanus tamen totum hunc locum per interrogationem accipit cterrorum et 5 fraudis abunde est? stant belli causae'? ut quasi per gratulationem non credat; sicut illud Terentii quia plus cupio; minus credo.
557. svpek, aetherias quia dixerat <(543> ccaeli convexa per auras \
561. attollit alas honesta volantis periphrasis. 10
563. italiae medio hunc locum umbilicum Italiae chorographi dicunt. est autem in latere Campaniae et Apuliae; ubi Hirpini sunt; et habet aquas sulphureas; ideo graviores; quia ambitur silvis. ideo autem ibi aditus esse dicitur inferorum; quod gravis odor iuxta accedentes necat; adeo ut victimae circa hunc locum non immola- 15 rentur; sed odore perirent ad aquam adplicatae. et hoc erat genus litationis. sciendum sane Varronem enumerare quot loca in Italia sint huius modi: unde etiam Donatus dicit Lucaniae esse qui descri- bitur locus, circa fluvium qui Calor vocatur: quod ideo non procedit; quia ait Mtaliae medio'. svb montibvs altis hoc nisi ad totam 20 Italiam referas, non proceclit: ut sit; est in vallibus Italiae mon- tuosae: nam in hoc loco montes penitus non sunt.
564. nobilis notus, quod et sequentia indicant.
565. amsancti valles loci amsancti; id est omni parte sancti: quem dicit et silvis cinctum et fragoso fluvio torrente. 25
7 Terentii] adelph. IV 5, 64
1 hironicos AM (yronicos a) yronice hoc B hyronicos L hyronices H ironicos F \\ ut . . . refertis om. LH (ut . . . laudem add. I) || 4 iamate F \\ Vrbanus] quidam F || 5 tamen totum] tantum LH (corr. T) tantum totum M \\ accipit LHM: uult intellegi ASBl uolunt intellegi F || errorum BH^ 6 stant . . . credat om. LH (add. T) || ut om. BM \\ 7 sicut illud Terentii] om. L (add. I), ut sit terent (sic) illud H sicut terentii illud M \\ sicut om. B, add. Petr. I)a- niel || qnanto plus cupio tanto minus credo l. quia tam misere hoc esse cupio verum, eo vereor magis Terentius \\ 8 svb AS (corr. a) || 11 corografi ASB (chyrografi a) historiografi F || 12 apuleiae B || hirpini HMF: ispani AS (ir- pini a) hispani B (hispini r) hyspini L (hyspani l) || 13 sulpureas M (sulphu- reas m) sulphuratas F || ambitur LHM: ambiuntur reliqui \\ 14 ideo LHM: propter hoc ASF propter B || ibi] illic BF\\ esse om. LH || inferorum] esse supr. vers. add. I |[ quod] quia ASBF\\ 16 adplicatae om. B \\ 17 sane LHM: tamen ASBF \\ quod LHF (quot l) || 18 lucaniae esse qui describitur locum H lucaniae esse qui describitur locus a poeta M lucaniae esse quem describit locus L (poeta post describit supr. vers. add. I) locum istum quem describit poeta lucaniae (canusiae AS) esse (esse lucaniae F) ASBF \\ 20 qai M (quia m) || ait om. F \\ meclium H \\ ad totam nisi B || 21 et est L (del. Z) || in om. ASB (add. a) || 22 penitus om. B || 24 amscanti L || amscanti L \\ omni parte] undique ASBF\\ scanti L \\ 25 fragosum ASFl \\ torrente fluuio ASBF
168 SERVII
568. Hic specvs horrendvm hoc nomen apud maiores trium generum fuit. Ennius feminino posuit, Horatius niasculino quae nemora aut quos agor in specus, Vergilius neutro, quod hodie in numero singulari tribus tantum utimur casibus choc specus, huius 5 speeus, o specus'. nam pluralem tantum a genere masculino habe- mus in omnibus casibus: hinc est ipsi in defossis specubus. quamquam antiqui codices habeant chic specus horrendus'. spi- racvla ditis aditus; a . spirando. antiqui codices cpiracula' habent, quae dicta sunt aitb tmv TtsQccTcov, hoc est a finibus inferorum. 10 569. vorago Acherontis exaestuatio.
570. condita erinys recepta, alii 'condit' legunt et cse' sub- audiunt.
571. CAELVMQVE levabat relevabat, recreabat.
572. EXTREMAM SATVRNIA BELLO IMPONIT REGINA MANVM quod
15 superest perficit. et est translatio a pictura, quam manus complet et ornat extrema.
575. foedati cruentati. .
576. implorantqve deos ad auxilium et ultionem. obte- stantvrqve latinvm propter caedem factam testem adhibent; et
20 dicunt auctores rupti foederis esse Troianos, cum ipsi pacis iura temerarint. ^
577. et ioni ipso fervore seditionis.
578. tevcros in regna vocari subaudis cdicit?. 'Teucros' autem iniuriose; ac si diceret cexules ac perfidos'.
2 Horafcius] carni. III 25, 2 ||, 6 ipsi] georg. III 376 || 14 quod superest e. q. s.] cf. Don. ad Ter. Andr. II 5, 1
2 femiDO L || posuitl sub monte specus altae add. Fabricius. cf. ann. v. 420 ap. Vahl. || 3 quod] quo a \\ odie F || 4 hoc . . . o specus om. LHM || huius specus] om. AS, hos specus F \\ 5 o specus] et o specus AS hoc specus M (corr. ,r) || nam om. LH\\ 6 ipse L || in om. L (add. I) || defossi B || specibus jP|| 7 horrendum ASF (corr, a) || 8 ad spiracula in marg. quidam loca huius modi a pestilentia spiritus spiracula uocari dicunt, alii quod terra spiritum reddit T || a] ab F || spirando] quod ibi hostiae admotae concidant et morian- tur add. Stephanus: quae unde petita sint nescio. cf. ad v. 363 || piracula AShn: sporacula li spiracula LII spicula F, om. M || 9 quae dicta sunt om. U ||
U€PATON A UCPATON L UCPATUN H TT£PdTUN M \\ 11 CONDIT F || ERINIS UbH, niSl
quod erynis H || condit] conditae H condidit F || degunt F \\ 13 reuelabat L || recreabat] cui praesentia sni erat oneri add. D || 15 quam . . . extrema om. LII (add.l) || quam] quae F\\ 16 extrema et ornet l || et] atque F \\ 18 id ebt ad auxilium F || et ad ultionem B \\ 19 et dicunt . . . temerarint om. M, in marg. sup. add. m. || 20 cum . . . temerarint om. RLH (add. I) \\ 21 temerarent m f
22 ipso feruore seditionis RLHM: m ipso scilicet seditionis incendio ASFl ||
23 subaudis] om. LH (add. V), et subaudis ^4$ || dicit subaudis M || teucros autem iniuriose dictum accipe ac si diceret (quia si add. M) exules ac (et M) perfidos ASRMF ////teucros quasi exules diceret perfidos L (teucros autem iniuriose dictum accipe quasi exules diceret ac perfidos l) et teucros quasi exules dixit perfides H\ 24 ad v. 579 se- limine pelei interiore familiaritate ut iuuenalis (III 124) flimine submoueor5 D
COMM. IN VERGL AEN. VJI 568-601. 169
580. attonitae baccho veluti Baccho: furia enim agebantur. et sic est dictum, ut <(XI 648) at medias inter caedes exultat Amazon. nemora avia per nemora.
581. thiasis choreis. neqve enim leve nomen amatae Iuvenalis <^VI 617)> quae non faciet quod principis uxor? 5
582. martemqve fatigant proelium cum clamore deposcunt.
583. contra omina facta superius de Lavinia.
584. fata devm propter oraculum Fauni. perverso irato. 586. velvt pelagi rvpes cum Cicero seditionem fluctibus
comparaverit, ut in illis dumtaxat fluctibus contionuni, bene 10 Vergilius eum qui resistit seditioni, rupem vocavit.
589. mole tenet hie distinguendum, ut cscopuli' nominativus pluralis sit.
591. caecvm consilivm fremitui populi bonum nomen inposuii.
594. frangimvr permansit in rupis translatione. 15
595. sacrilego sangvine quia bellum sumebant contra volun- tatem deorum.
597. votisqve deos venerabere seris quia religio rigida dicit semel male commissa nulla ratione revocari: Horatius dira detestatio nulla expiatur victima. 20
598. parta qvies scilicet vicinae niortis beneficio. in li- mine portvs seeuritas omnis in promptu est.
599. fvnere felici spolior exequiis tantum regalibus careo. 601. mos erat Varro vult morem esse communem consensum
omnium simul habitantium; qui inveteratus consuetudinem facit. 25 hesperio IN latio hoc est in antiquo: nam, ut in primo <(6> dixi- mus, duo Latia fuerunt, unde non frustra cHesperio? addidit. quod
9 Cicero] pro Mil. II 5 || 19 Horatius] ep. V 89 || 24 Varro . . . facit] cf. Macrob. Sat. III 8, 8 sqq. et Isid. orig. V 3, 2 sq.
2 ad ALF \\ 4 id est choreis F \\ 5 facie A || princeps* M (corr. m) || 7 ad ilicet supr. vers. ultimam fortunae necessitatem significabat apud veteres ilicet. nunc uero a quibusdam pro ilico accipitur T || omnia ASHMF (corr. a) \\ facta AF: fata reliqui || superius de Lavinia] propter ea quae superius de lauinia (dixit add. I) Ml superius de apibus et Lauinia Fabricius || 8 propter fauni oraculum ASF || iterato B || 9 seditionem populi ASFl || 10 comparauerit SJRal: comparauerat A comparauit LHMF || ut . . . contionum om. ELH (add. I) || contentionum AS \\ bene . . . vocavit] non enim (ergo F) incongrue uirgilius seditionis obstaculum rupem uocauit ASFl\\ 12 non nominatiuus LH (non del. T) nunc nominativus Stephanus \\ 14 fremitus F \\ bonum talem nomen F || 16 uoluptatem AS (corr. as) \\ 19 mala L || nulla ratione] nullatione F \\ 20 expiabitur ASM \\ 21 benefacio F \\ 22 in promtu L inpromtus F \\ est om. A S || 23 spolior] v. m. add. Ij || exsequiis A exaequis H exquiis M (exequiis m) || 24 esse om. BLH \\ 25 omnium consensum B, || habitantum A || 26 in ante antiquo om. AS \\ nam] iani H \\ ut in primo . . . unde non om. LH (add. I)
170 SERVII
autem dicit hanc consuetudinem antiquam fuisse? falsum est; nam a Numa Pompilio primum instituta est. sed carmini suo? ut solet, miscet historiam. notandum sane inconexum esse hune locum, si quis totius libri consideret textum; nam supra ait <46)> longa pla- 5 cidas in pace regebat, item dicturus est <(623> ardet inexcita Ausonia atque inmobilis ante, et nunc dicit cmos erat Hesperio in Latio?; supra etiam dixit <184> captivi pendent currus; item <(426> Tyrrhenas, i; sterne acias. quae ne sint contraria; acci- piamus Italiam primo caluisse bellis; medio tempore quievisse; et
10 ad antiquum studium nunc reverti; sicut Romani bello flagravere sub Romulo; quievere sub Numa; sub Tullo Hostilio pristina studia repetiverunt. hinc est quod et ipse Vergilius ait clonga placidas in pace regebat^ non perpetua; item <693)> desuetaque bello a»gmina in arma vocat subito ferrumque retractat: nam
15 retractare est repetere quod omiseras. tale aliquid dicit de genere Sullano Sallustius: nam volens ostendere antiquos maiores eius con- sulares fuisse, vicinos yero ignavissinios; Sullam autem florentissi- mum; ait igitur Sulla patriciaa gentis fuit; familia iam extincta maiorum ignavia. qvem protinvs iugiter; deinde:
20 nam nunc temporis est adverbium; alibi loci; ut <I1I 416> cum protinus utraque tellus una foret.
602. maxima rervm roma imperii potita.
603. movent in proelia martem nam moris fuerat indicto bello in Martis sacrario ancilia commovere; unde est in octavo <(3/
25 utque inpulit arma.
604. lacrimabile bellvm TtolvdaKQvv aQTjcc. Getarum fera
15 retractare . . . omiseras] exscr. Isid. or. X 235 || 16 Sallustius] Iug. 95, 3 19 protinvs iugiter] cf. Non. p. 376, 25 || 26 nolvdaKQvv] Hom. II. III 132
2 a numa radendo deleta in, S \\ primum] primo BH, om. AS || 3 incon- rectum L || sicut .L*(si quis l) \\ 5 iter F \\ ardet om. AS \\ inexita F || 6 ante] et ante /SY || mos] dum mos M || 7 dixit om. LH || iter F || 8 i om. AHF (add. a) || contrariae AS (corr. a) || accipimus L (accipiamus l) accipiamur F || 10 ad] adad A, om. L (add. I) || 11 romolo Lj || tullio MLM \\ 12 petiuerunt F \\ 13 pace] p B parte F \\ perpetue S || 14 detractat L (corr. I) || 15 omiseras F: omiserat reliqui. omiseras Isidovus || 16 syllano ASBHM sillano LF \\ maio- res eius antiquos fuisse consulares ASJRF\\ 17 ingrauissimos H \[ Sullam autem florentissimum om. LHM (add. Im) || syllam ASBF sillam l sillanum m \\ autem] uero m || 18 sylla ASBHM silla L F || familiam B \\ iam] prope F \\ 19 extinctam ASB (corr. a) \\ argiter H \\ 21 ut samque A (utraque a) \\ 22 im- perio B || petita H || 23 pelia B || namj quia ASF || 24 ancillia L || moueri ASBF || octavo] nono B viin. LH\\ 25 utquae ue impulit A, cuius quaternio xxxni, in his verbis desinit. quaternio xxxiv. , qui habuit commentarium usque ad f quia primo aquam feriV (VIII 23), interiit. || 26 noAYAdKYPNa pea F, qui unus haec verba praebet || fere B .
COMM. IN VERG. AEN. VII 602-607. 171
gens etiani apucl maiores fuit: nam ipsi sunt Mysi, quos Sallustius a Lucullo dicit esse superatos.
605. iiyecanisve gens est dicta a silva Hyrcania, ubi sunt tigres. arabisve parant venit ab eo quod est chic Arabus' — nam ab eo quod est chic Arabs, ab hoc Arabe'; cArabibus? facit — 5 sicut cHiberus% unde est in Lucano (II 54)> oceurrat Hiberis alter, et cHiber'; ut Horatius discet Hiber Rhodanique potor. item lectum est cAethiopus5? sed tantum cAethiops' dicimus.
606. avroramqve seqvi ingenti ambitu dixit ipsum ortum diei pro populis. parthosqve reposcere signa hoc in honorem 10 Augusti posuit, quo regnante a Parthis repetita sunt signa7 quae Crassus triumvir perdiderat. qui cum aviditate sua contra auspicia bellum suseepisset, interdicentibus tribunis plebis, captus cuui filio est et necatus infuso in os auro, cuius amore pugnaverat.
607. svnt geminae belli portae sacrarium hoc, id est belli 15 portas Numa Pompilius fecerat circa imum Argiletum iuxta thea- trum Marcelli. quod fuit in duobus brevissimis templis: duobus autem propter Ianum bifrontem. postea captis Faleriis, civitate Tusciae, inventum est simulacrum Iani cum frontibus quattuor. unde quod Numa instituerat translatum est ad forum transitorium 20 et quattuor portarum unum templum est institutum. Ianum sane apud aliquos bifrontem, apud aliquos quadrifrontem esse non mirum est: nam alii eum diei dominum volunt, in quo ortus est et occasus
1 Sallustius] hist. IV 38 Dietsch., IV 46 Kr. || 3 gens . . . tigres] cf. Isid. or. XIV 3, 33 || 7 Horatius] carm. II 20, 20
1 mysi S: misii BHM mysii L moesii F || salutius F || 2 esse dicit S \\ supuratos II soporatos F || 3 est] et LH, om. F \\ a] et L (corr. I) || hyrcania SH hircaui B ircania L hircania M hyrcana F \\ 4 hic datiuus uenit Fa- bricius || 5 hic arabs ab hoc arabe LHM: hic arab arabis ab hoc arabe B arabs arabis arabi arabem arabs arabe SF || 6 iberus LF hiberis B || occur- rit L || 7 et Hiber] nam et hiber M, om. SF || ut Horatius] riam oratius S nam eratius hiber dicit ut F || discet] iscet H discat F, om. S || hiberodani- que B yberodanique L hibero danique H hiber rodanique M F yber roda- nique l || potori M F \\ 8 item om. BLH (add. T) || Aethiopus] ethiopus et ethiops M F || sed niodo tantum Fdbricius || 9 habitu H || 10 diei ortum F || pro popu- lis om. BLH \\ honorem] oram H onorem F \\ 11 posuit] sub augusto add. M \\ regnante] imperante F || a pariis H || 13 ioterdicentibus tribuois plebis om. BLHM || intercedentibus Masvicius et Burmannus || plebi F \\ 14 in os] mos B || cnius amore pugnaverat om. BLH (add. I) || cuius in amore M || 15 hoc sacrarium SF || id est belli portas om. BLH || 16 umum F || argelaetum S argeletum L || 18 Ianum] ianium F, om. S || bifontem S (corr. s) |j captus B || faleris SBHM falleris L faleratis F |[ ciuitatibus SLM (a ciuitate l) || 19 quattuor frontibus B || 20 unde . . . est institutum] propter quod in foro tran- sitorio constitutum est illi sacrarium aliud quod nouimus hodieque quattuor portas habere F. eadem edidit Stephanus || quod om. L (add. I) || Nuina om. H || 21 unum templum om. S || 22 apud alios bifrontem apud alios SMF || 23 do- minum] dominum uel auctorem S auctorem F actorem l || est et] esset F
172 SERVII
— Horatius matutine pater, seu Iane libentius audis — alii anni totius, queni in quattuor tenipora constat esse divisum, anni autem esse deum illa res probat, quod ab eo prima pars anni no- minatur: nam ab Iano Ianuarius dictus est. 5 608. keligione sacrae tremendae, execrabiles: nam et paulo
post dicturus est <617> tristesque recludere portas.
609. ferei robora bene addidit cferri\- nam omne quod forte est7 robur vocamus.
610. ianvs quidam Ianum JEanum dicunt ab eundo; eumque esse io Martem; et quod apud Bomanos pluriwium potest, ideo primum in
veneratione nominari. alii Ianum aerem credunt; et quia vocis genitor habeatur, idcirco mandari ei preces nostras ad deos perferendas. alii lanum mundum accipiunt, cuius caulae ideo in pace clausae sunt, quod mundus undique clausus est, belli tempore aperiuntur, ad auxilium
15 petendum ut pateant. nam quasi mundo ei duas facies dederunt, orien- tis et occidentis, quod iam supra dictum est: alii quattuor secundum quattuor partes mundi. alii Glusivium dicunt, dlii Patulcium, quod patendarum portarum habeat potestatem. idem Iunonius; inde pulchre Iuno portas aperire inducitur <(620y. idem Quirinus, unde trabeatum
20 consulem aperire portas dicunt, eo habitu quo Quirinus fuit.
612. ipse qvirinali trabea Suetonius in libro de genere vestium dicit tria genera esse trabearum: unum dis sacratum; quod est tantum de purpura; aliud regum; quod est purpureum; habet tamen album aliquid; tertium augurale de purpura et cocco. cQui-
25 rinali' ergo regali. cinctvqve gabino cGabinus cinctus' est toga
1 Horatius] sat. II 6, 20 || 7 nam . . . vocamus] cf. Isid. or, XVII 7, 41 || 21 Suetonius] p. 266 Reifferscb. cf. Isid. or. XIX 24, 8 || 25 Gabinus cinctus e. q. s.] ^cf. Isid. or. XIX 24, 7
1 saeu iane B saeuiane S \\ 2 quem] quae H \\ quattuor] .III. M || 3 nomi- nata est JR, || 4 nam . . . dictus est om. LH (add. T) || dictus est] dicitur F || 5 relegione F || 7 ferri addidit HM || 8 uocaturius L (uocamus Z) || 9 scholium ad v. 610 JDaniel e Tuvonensi edidit. cf. Macvoo. Sat. I 9 || 17 clusiuium T Clusium Masvicius. cf. Ovid. fast. I 130 || 18 pulcrhe T \\ 20 quiririnus T || 21 trabea] aut regali aut qua usus est Romulus intellige: Horatius ctrabeati iura Quirini' add. JDaniel: quae unde petita sint nescio. ceterum Hvabeati cura (sic) Quirini' Ovidii sunt, fast. I 37 || sutonius H || 22 tria] tri////ta F \\ esse ge- nera H || diis BLM\\ 23 quod est purpureum . . . aliquid] quod habet aliquid album mixta purpura S quod aliquid alburn mixtum purpure F || 24 aliquid] mixta purpura add. M § aUrale,jHT|| cocco] mlxtum add. Faoricius || 25 ad ipse qvirinali jtrabea haec in Turonensi adcripta sunt Preter quod seruius dicit quidam dicuut esse tria genera trabearum regiam quirinalem trosulam. regia est tota de sola purpura qua uti solis regibus licebat uel adulescentibus de stirpe regali. Quirinalis . est concinior et preliis aptior non a romulo ut quidam tradunt sed a marte appellata quem quirinum uocabant propter hastam. hac cum bellum susciperetur duces uel imperatores amiciebantur cum iani fores aperirentur. Trostila quae purpura coccoque pretexta conficitur cui idcirco
COMM. m VERG. AEN. VII 608-614. 173
sic in tergum reiecta, ut una eius lacinia a tergo revocata hominem cingat. hoc autem vestimenti genere veteres Latini, cum necdum arma Jiaterent, praecinctis togis helldbant: unde etiam milites in pro- cinctu esse dicuntur. hoc rursus utebatur consul bella indicturus ideo quia, cum Gabii, Campaniae civitas, sacris operaretur, bellum subito 5 evenit: tunc cives cincti togis suis ab aris ad bella profecti sunt et adepti victoriam : unde hic ortus est inos.
613. INSIGNIS RESERAT STRIDENTIA LIMINA CONSVL insigliem
accipe primo loco creatuni, licet similem habeat potestatem.
614. ipse vocat pvgnas tria sunt; ut supra <II 157> dixirnus, 10
10 tria sunt e. q. s.] cf. Don. ad Ter. eun. IV .7, 2 et Isid. or. IX 3, 52 sqq.
coccuni adhibetur quod russati antea praeliabantur propter uulnera et asper- siones sanguinis quo posset hoc colore uelari uude russati uocabantur. videtur scholii exemplum a DanieJe ad Scaligerum missum esse, qui in castig. in Fest. (ap. Lindem. p. 740) non nulla ex eis quae supra scripta sunt edidit. moneo Scdligerum Trossula pro trosula, concinnior pro concinior, pertexta pro pre- texta scripsisse. cf. Fest. Pauli s. v. *TrossuM9 et Plin. nat. Jiist. XXXIII § 35 sq. — is interpres qui Tironianis notis usus est de tradea liaec adnotavit Trabea est uestis imperialis qua imperator uel consul indutus solebat designare locum ubi ciuitas edificanda erat. ea etiam indutus aperiebat tempore belli portas . . (notarum locis puncta posui) templi et causas belli indicabat omnibus. || scliolium ad cinctvqve gabino adscriptum habet T || est toga] et ega B (et oga r, in vet. cod. cest toga' supra scr. DanieT) || 1 una SLMF: na B (una DanieT), om. II. ima est Ferrarii de re vest. lib. I cap. XIV (Graev. thes. VI p. 646) coniectura, probata a Marquardtio Privatl. d. Bom. II p. 544 || a tergo om. LHT (add. I). in Beginensi supra a tergo Daniel liaec adscripsit (deest in altero vet. cod.9 i. e. in Turonensi || hominem] humerum Heinsium legisse Burmannus comme- moravit || 2 veteres Latini . . . hoc rursus unus Turonensis habet. alienum scho- lium Serviano inepte inmixtum esse apparet: nam praecinctis togis idem est quod hoc vestimenti genere i. e. cinctu Gabino. cf. Marquardt l. I. || 3 arma] saga coni. O. Mueller Ftrusk. I2 p. 251. sed cf. Serv. ad Aen. IV 495 j| 4 consul] ita uelabantur add. F || indicturis B (in vet. cod. rus supr. vers. Daniel) || ideo quia] ideoque L || 5 quia om. T || gabia S (corr. s) gauii F || cumpaniae F || 6 evenit] et uenit F\\ tunc cives] et inde T || cincti] cuncti SF (corr. s) cin- tis L || aris] argis M agris I || sunt ad bella profecti SBF ||- 7 unde hic ortus est mos LHT: propter quod omen tali habitu semper utebantur in bellis
et
SBF unde hic ortus est mos propter quod . . .^ellis M propter .... bellis supr. vers. add. I. ceterum post mos haec add. TUronensis uelites quoque gabi- nati pugnabant, quae cum eis quae lin, 2 sqq. ex eo codice edita habes apte coniunguntur . ab eo qui Tironianis notis uttbatur de Gabino cinctu in marg. Turonensis haec adscripta sunt Gabis ciuitas est campaniae. ante cuius portas cum sacerdotes sacrificare uellent et detraherent pelles hostiarum superuene- runt lupi et r* (evanuerunt pauca, fortasse raptis pellibus) hostiarum coeperunt iterum fugere. tuuc illi sicut erant nudi et expediti ad excoriaudas hostias raptis togis cinxerunt se illis non ualentes tam cito indui et persecuti * (adde suut lupos) et pelles hostiarum reportauerunt. et quia uictoriam adepti sunt talem habitum . (notae loco punctum posui) in usu habuerunt ut sinistram par- tem obnuberent dexteram uero exertam haberent sicut et diaconi quadragesi- mali tempore faciunt sinistrum humerum tegentes casnla dextera parte nuda et expedita remanente. || 8 insignem . . . potestatem SBF, nisi quod accipere primo loco creatum debemus F: is qui prior creatus est LH (prior del. et se- cundus superscr. I. idem insignem . . . potestatem in marg. add.) insignem . . . licet alter similem habeat potestatem is qui propior creatus est M || 10 tria sunt] uel has S
174 SERVII
militiae genera: sacramentum, in quo iurat unusquisque miles se non reeedere, nisi praecepto consulis post eompleta stipendia, id est militiae tempora; coniuratio, quae fit in tumultu, id est Italico bello et Gallico, quando vicinum urbis periculum singulos iurare 5 non patitur, ut inter Fabios fuit; evocatio, quod genus nunc tangit. nam ad subitum bellum evocabantur? unde etiam consul solebat dicere cqui rem publicam salvam esse vult me sequatur'.
615. conjspirant cornva nam et tubae simul inflabantur.
619. foeda ministeria cruenta, more suo. 10 620. morantes scilicet bella; differentes.
622. rvpit satvrnia postes acyrologiam fecit commutando Ennii versum: nam ille ait belli ferratos postes portasque refregit.
623. inmobilis ante non semper, secl antehae. potest tamen 15 et cinmobilis a furia': nam ante gessit bella, sed iure indicta per
fetiales et per patrem patratum.
626. tergent ab eo quod est *tergeo* venit, et Hergunt* a ctergo tergis5, quod de usu penitus recessit.
627. arvina secundum Suetonium in libro de vitiis corpora- 20 libus arvina est durum pingue, quod est inter cutem et viscus.
alii arvinam nomine lardum dicunt.
629. adeo magnae valde magnae; ut Terentius adulescentem adeo nobilem.
630. atina potens civitas haec est iuxta Pomptinas paludes, 25 dicta Atina a morbis; qui graece axai dicuntur; quos paludis vici-
9 foeda cruenta] cf. Non. p. 304, 15 || 12 Ehnius] ann. 271 Vahl. || 19 se- cimdum Suetonium] p. 272 Reiffersch. cf. Isid. or. XI 1, 81 || 22 Terentius] eun. I 2, 124
1 iuratio H|| unusquisque . . . iurare non patitur om. LH {add. T) |) 3 quae sit tumultum F \\ italo 1 1| 5 ut . .. . fuit LHM: sicut de. fabiis legimus SBF || 6 euocantur F || consolebat L (con del. I) || 7 esse om.LHM (add. I) \\ me om. H || 10 scilicet] id est F \\ differentes om. LH (add. I) \\ 11 acirologiam est B (est del. Laniel) || 12 uersus S || feratos SL (corr. s) \\ 14 antehaoic JR || potest ex post M || potest tamenj potestate S || 15 cessit Jt || per fetiales . . . patratum orfi. LH (add. I) || 16 fectiales S feciales Ml || et om. MF || ad vers. 623 in marg. quidam etiam dicunt quasdam partes fuisse in italia quae nescierint bella penitus et nunc hoc dicit quoxl ea pars fuerit ad bellum commota quae antea fuit inbellis T || 17 venit) fuit LH (corr. I) || et . . . recessit LHM, nisi quod quo L: nam tergunt quod (quod om. B) ucnit a tergo de usu (quod de usu-JB) iam recessit SBF || 19 sutonium H \\ libro de om. LHM (add. I) de] ex Sl || corporibus H || 20 pingue durum SBF || duarum H || pinge M in L (inter l) || uiscera Sl || 21 alii arvinae nomine laridurn dicunt JDaniel 22 ut . . . nobilem om. LHM (add. I) || 24 est om. SBF || promptinas S se pontinas B (se del. Baniel) pontines L (prontinas l) pontinas HM pomtinas F || paludes est SBF \\ 25 data F || Atina 6m. LH (add. T) || a om. F || athei S athe Bl ate L atae HM atai F || quas Sl quod L
COMM. IN VERG. AEN. VII 615—637. 175
nitas creat. tibvrqve svperbvm aut nobile: aut per transitum tetigit illud quod aliquando cum a senatu auxilia poscerent Tiburtes sub commemoratione beneficiorum a se popido Bomano praebitorum, hoe tantum a senatu responsum acceperunt csuperbi estis'.
631. crvstvmeriqve mutavit: nam Crustumerium dicitur. Cas- 5 sius Hemina tradidit, Siculam quendam nomine uxoris suae Clyteme- strae condidisse Clytemestrum , mox corrupto nomine Crustumerium dictum, alii volunt a crustula panis, qiiam Troiani coacti fame ex- edisse dicuntur, appellatum. tvrrigerae antemnae bene muratae. Antemnae autem dictae sunt; quod eas amnis praeterfluit, quasi 10 ante amnem positae.
632. salignas vmbonvm crates ut dicit Sallustius de Lucanis qui de vimine facta scuta coriis tegebant.
633. thoracas AENOS bene cthoracas?; nam apud maiores loricae pectora tantum tegebant: Statius triplici servantur 15 pectora ferro: pectora, nam tergo nullus metus.
634. lento dvcvnt argento flexili argento ducunt, id est extendunt. est autem spondiazon et reciprocus versus.
637. classica iamqve sonant bene posuit amphiboliam: nam classicum dicimus et tubam ipsam et sonum. classicum autem est 20 flexilis tuba. tessera signvm symbolum bellicuni, quod ad pu- gnam exeuntibus datur, scilicet propter confusionem, ut fuit in
5 Cassius Hemina] p. 95 Pet. || 10 Antenmae . . . positae] exscr. Isid. or. XIX 2, 7. cf. Varro d. 1. 1. V 28 || 12 Sallustius] hist. IV 2 Dietsch. IV 23 Kr. II 15 Statius] Theb. VII 311
1 nobilem S || 2 cum aliquando F [| auxilio S' auxili F \\ 3 memoratione L {corr. I) commemoratio F \\ beneficiorum] praestitorum^ add. SM || 4 responsa & || acceperunt] accepisse dicuntur SB accepisse dicitur F || 5 crustum meri- tum S || Cassius Hemina . . . appellatum e Turonensi edidit Daniel || 10 eas amnis] a somnis F || 13 qui de vimine om. B || qui . . . tegebant] qui de uimine facti (sic) scuta recentibus detractis coriis quasi glutino adolescebant F. cum Sallustii verbis hoc loco laudatis illa quae ad georg. III 155 commtmorantur coria recens detracta quasi giutino adolescebant inepte coniuncta esse docuit Kritzius || 14 bene thoracas nam] quia LH\\ 15 lurice B \\ tantum pectora LH\\ ut statius LH || tripici H \\ 16 pectora nam tergo BM: pectora nam tellus tergo S (tergo tellus s) pectorum nam tergo LH (pectorum del. T) pectonam tergo F ter insuto servantem ingentia -ferro pectora: nam tergo numquam metus Statius || 17 fexilH argumento F || 18 et spondiazon LH spondaicus vulgo || ad v. 634 in marg. reciprocus est uersus et ita compositus ut tunden- tium 'malleorum numerus immitetur T || 19 bene amphibolos (amfybolos F) dixit SBF i| nam et classicum M || 21 ad v. 637 in Turonensi ab eo qui Tironia- nis notis utebatur Jiaec adscripta sunt tessera signum dicitur militare quod aut uocale erat aut mutum. uocale . in uoce mutum uero . in uexillis uel in scutis uel etiam in uestimentis, ab alio liaec tessera dicebatur proprie ducis prae- ceptum quo ad bellum proficiscebantur uel regrediebantur. || id est symbolum F || 22 scilicet] et add. F
176 SERVII
bello Marii f bardeus, in Sullae Apollo Delphicus, in Caesaris Venus Genetrix.
638. trepidvs festinus, more suo.
640. loricam indvitVr dicimus et cinduor illa re' et cillam rem5. 5 641. helicona deae Parnasus, nions Thessaliae, dividitur in
Cithaeroneni Liberi et Heliconem Apollinis, cuius sunt musae. est autem Honieri versus. movete legitur et cmonete?.
644. qvibvs aeserit armis aut splenduerit: aut amore fla- graverit. 10 647. primvs init bellvm non mirum si sacrilegus et con-
temptor deorum contra piam gentem prior arma corripuit. et scienda est poetae adfectatio — nam ablepsiam nefas est dicere — hic enim aliquos conimeniorat, quos in bello non invenis, item in sequentibus aliquos invenimus, quorum hic nullam fecit commemo- 15 rationem. tyrrhenis asper ab oris oriundo . Tuscus, non qui nunc de Tuscia venit, quem antea pulsum a civibus constat.
648. agminaqve armat aut eorum, qui eum secuti fuerant,
sicut eius filius: nec enim credibile est solum fugisse — nani et
Statius dicit vel quos movet exul et haesit tristibus aucta
20 fides — aut certe eorum, quos Turnus dederat, ut Adrastus Po-
lynici in Statio, qui ait ne parva movens inglorius arma iret.
652. agyllina ex vrbe de Caere oppido. neqviqvam quia in proelio periit nec patrium recepit imperium.
11 et scienda est e. q. s.] cf. Macrob. Sat. V 15, 6 sqq. || 19 Statius] Theb. IV 77 cseu quos movet exul et actis tristibus aucta fides' et 82 rne rara movens inglorius iret'
1 bello LHM: exercitu SBF || bardeus libri praeter H, qui basdaeus l^raebet: Lar deus Fabricius, quod W. II. Rosclier (ann. philol. CXIX p. 347) defendit. Liber deus F. Schoellius. cf. Plin. n. h. XXXIII § 150, Val. Max. III 6, 6. malim Mars Gradivus. || syllae libri, nisi quod sillae F \\ 4 induar L || et illam rem om. LH (add. I) \\ 5 elicona LHM || parnassus HM parnasius F || Thessaliae] boetiae F \\Jo chiteronem LH\\ Liberi] patris add. F \\ iliconam H || 7 Homeri versus] tansxs vvv [ioi . . . KOigavoL r\6ccv (II. II 484 sqq.) additur vulgo || scholium ad movete om. LH (add. I) || legimus SBM \\ 8 splendiderit F \\ flaglauerit H \\ 9 ad v. 645 in marg. inter memorare et dicere hoc interest quod ille qui memorat omnimodis saepe profert, qui dicit non omnimodis saepe T \\ 10 non mirum . . . corripuit SBMFl: non mirum contemptor diuum mezentius LH || si et sacrilegus M \\ 11 contra pium primus M \\ 12 ablepsiam SBH: ablesian L ablesian M alepsian F (id est obliuionem uel neglegentiam superscr. T) jxppiv- Giciv Fabricius \\ 13 enim om. LH (add. I) || invenis] inuenimus F \\ item . . . invenimus om. SB \\ item] et M iter F || 14 invenimus] inuenis M || quorum . . . commemorationem SBFl: quos hic omnino non posuit LHM || 16 tunc M || ante M ate J^ || 17 fuerant om. B || 18 filium HF\\ fuisse -ZfeT || nam . . . dicit] tale enim aliquid statius posuit SBF\\ 19 exsul H\\ haecsit F \\ 20 turnus ei ante dederat JD \\ ut] et F \\ 21 agit H j| nec F \\ inglorios H || 22 agyulina HF agillina SB agilline L agellina M || de cere SBL'. docere H dicere F de cerete M \\ 23 perit S \\ nec . . . imperium LH: postquam (per quod F) patrium
COMM. IN VERG. AEN. VII 638-660. 177
653. patriis qvi laetior esset imperiis dignus qui haberet imperatorem potius? quam exulem patrem.
656. pvlchro forti? ut diximus supra <IV 149>.
657. pvlcher aventinvs Aventinus mons urbis Romae est, quem constat ab avibus esse nominatum, quae de Tiberi ascenden- 5 tes illic sedebant, ut in octavo <235> legimus dirarum nidis domus opportuna volucrum. quidain etiam rex Aboriginum, Aventinus nomine, illic et occisus et sepultus est? sicut etiam Al- banorum rex Aventinus, cui successit Procas. Varro tamen dicit
in gente populi Romani, Sabinos a Romulo susceptos istum acce- 10 pisse montem; quemab Avente, fluvio provinciae suae; Aventinum- appellaverunt. constat ergo varias has opiniones postea secutas, nam a principio Aventinus est dictus ab avibus vel a rege Aboriginum: unde hunc Herculis filium constat nomen a monte aceepisse, non ei praestitisse. insigne pAternvm absolute dixit. 15
658. centvm angves secundum Simonidem, ut diximus supra <VT 575)>; nam alii dicunt novem fuisse.
659. collis aventini silva in silva collis Aventini. et di- cendo cAventini? ostendit iam antea ita esse nominatum. rhea SACERDOS adludit ad nomen matris Romuli, quae dicta est Ilia; 20 Rhea Silvia.
660. fvrtivvm inlicite conceptum; quippe a sacerdote: sic ait et dulcia furta.
8 sicut etiam . . . Procas] cf. Aurel. Vict. or. gent. Rom. 18 || 9 Varro] cf. Kettner Varr. Stud. p. 76 || 23 et clulcia furta] georg. IV 346
repetere se sperarat imperium SBFl, nisi quod se repetere speraret l nec patrium recepit imperium post patrium repetere se speraret imperiuin M || paternum D || 1 hoc est dignus F \\ 2 potius om. M (add. m) \\ 4 ad v.. 657 in marg. quidam auentinum appellatum a uehendo quod omne solum circa ipsum montem stagnabat et nisi nauiculis ad eum accedere uon poterant incolae. alii ab aduenientibus sabinis qui templum ibi condiderunt T || urbi JR || 6 reside- bant E || diflarum F || 7 oportuna LHM || 8 auentus F || nomine . . . rex Aven- tinus om. L (add. T) || et occisus est et sepultus SBl || 9 procax F || 10 ingen- tem SBLM\\ ipsum L (istum l) || 11 ab auente M F: auente Sl ab euante B habebante LH || prouintiae BLM \\ 12 a;ppellauerunt auentinum M || ergo] tamen F || has uarias F || secutas] secutos S consecutos L || 14 non ei prae- stitisse om. BLH (add. I) || 15 absolute] ad salutem F || 16 supra . . . fuisse 07n. LH (add. I) || 17 novem] vin. M septem l || fuisse] quomodo (cum Fabri- chis) centum angues cum (et cod.) quinquaginta fuerint serpentes, ut dictum est (VI 576) fquinquagiuta atris immanis hiatibus hydra'? soluitur magnitudine clypei: per id quod erat ostendit. nam (nonFabricius) ideo pictum, quia sublata capita interim crescebant add. B || 18 auentinum SMl || 19 iam om. F || ante L || ita esse] id est F (| 20 adlusit F || romoli L || ilia. rhea. siluia. M. fortasse llia nomine secluso Rhea Silvia || 21 rhesa F || ad. vers. 659 in marg. docte dicit rheam matrem et auentini et sacerdotem T\\ 22 sic ait LH: alibi BSF sic ait alibi \M
Servii comm. Vol. II. Fasc. I. 12
178 SERVII
661. mixta deo tii%&ei<3a, graeee dixit. mvlier compen- diose mortalem dixit: consequens namque fuerat ut diceret *mixta deo mortalis'. lavrentia arva Laurentum civitas plurimum potuit, nam omnia vicina loca elus imperio subiacuerunt: unde nunc
5 ait *arva LaurentiaV cum iuxta Tiberim armenta Hercules paverit. sed secundum antiquum situm; ante Albam et Romani, Tiberis Laurentini fuit territorii.
662. geryone Geryones rex fuit Hispaniae. qui ideo trimem- bris fingitur? quia tribus insulis praefuit, quae adiacent Hispaniae:
10 Baliaricae minori et maiori et Ebuso. fingitur etiam bicipitem canem habuisse, quia et terrestri et navali certamine plurimum potuit. hune Hercules vicit. qui ideo fingitur ad eum olla aerea transvectus, quod habuit navem fortem et aere munitam. hunc Geryonem alii Tartessiorum regem dicunt fuisse et habuisse armenta
15 pulcherrima, quae Hercules occiso eo abduxit. de cuius sanguine dicitur arbor nata, quae Vergiliarum tempore poma Jn modum cerasi sine ossibus ferat. sane sciendum declinari chic Geryones, huius Geryo- nae' — unde est <TIII 202)> tergemini nece Geryonae — ut cAnchises Anchisae': unde usurpavit Sallustius cGeryonis? dicens.
20 veniens autem Hercules de Hispania per Campaniam in quadam Campaniae civitate pompam triumphi sui exhibuit: unde Pompei dicitur civitas. postea iuxta Baias caulam bubus fecit et eam saepsit: qui locus Boaulia dictus est, nam hodie Bauli vocatur. tiryn- thivs a Tirynthe civitate Argis vicina? in qua nutritus est Hercules.
8 Geryones e. q. s.] exscr. mythogr. II 152 jt III 13, 6. cf. mythogr. I 20 veniens autem . . . dicitur civitas] cf. Isid. or. XV 1, 51
1 micthisa E megisa L (methisa l, in marg. ab alia manu mhohica) me-
"O- . * c
gisa R methisa M antiqua F \\ compediose L conpeditione H \\ 2 dicere LH (dixit T) || consequens . . . mortalis om. LH (add. fj || 6 sed om. Steplianus et JDaniel || 7 territorii fuit BF territorium fuit aS fuit territorium X || 8 geriones BLHF gerione S geryon M gerion sl || trimembris] ternis membris S ~'|| 10 balearicae SBM ballearicae l. F || et maiori om. L (add. T) et om. H \\ ebu- soae M Pityusae mythograph. II et III || ob hoc fingitur SBM\\ 12 erculus F \\ 13 quod] quia BF \\ hunc Geryonem . . . ferat e Turonensi edidit Daniel \\ 18 unde est om. LH (add. T) \\ sicut SBF\\ 19 Anchises om. SM\\ unde appa- ret usurpauisse saliustium qui dixit gerionis SBFl \\ dicens om. M> || 20 de Hispania per Campaniam om. LH (add. T) || quaeadam H quandam M || 21 Cam- paniae om. F || ciuitatem MF\\ sui triumphi S \\ unde] ex quo Sl a quo BF ut L || pompea L pompe H || 22 dicta est F || bailas S \\ aulam BH \\ bobus L pobus M (sed^o in ras. m) || fecit et eam om. L (add. T), et eam saepsit om. H \\ eam saepsit] assepsit F \\ 23 dictus est] olim add. SBFl || hodieque M \\ bau- loe S baulei BSHM baulae F. cf< adnot. crit. ad p. 24, 15 || dicitur X£T uocantus F || Tirynthe edidi, quamquam non dubiio quin Tiryntha Servius scripserit: nam thirinta ex thirinda S tirintha B tyrintha LHM thirinta F. Tyrinthia vulgo || 24 Hercules om. LH (add. I)
COMM. IN VERG. AEN. VII 661-675. 179
663. TYRRHENOQVE BOVES IN FLVMINE LAVIT HLBERAS adini-
ratio locorum longinquitate.
664. pila manv pilum proprie est liasta Romana, ut gaesa Gallorum, sarissae Macedonum. dolones dolo est aut fiagellum; intra cuius virgam latet pugio: aut secundum Varronem ingens 5 contus cum ferro brevissimo. dolones autem a fallendo dicti sunt7 quod decipiant ferro, cum speciem praeferant ligni. et multi volunt per teretes mucrones cdolones' clici; per veru Sabellum cpila? signi- ficari.
666. ipse pedes ad genus respicit: nam et Hercules pedes 10 semper incessit, cum equos habuerit nobilissimos. TORQVENS
sustiiiens, ut <IV 482)> axem humero torquet.
669. horridvs tremendus, non re vera horribilis.
670. tibvrtia moenia linqvvnt de Graecia tres fratres ve- nerunt ad Italiam, Catillus; Coras; Tibur vel Tiburnus. hi simul 15 omnes unam fecere civitatem et eam de fratris maioris nomine Tibur appellaverunt : licet et alias fecerint singuli.# nunc ergo dicit duos ad bella venisse, dimisso in eivifcate ad custodiam Tiburte vel Ti- burno. • '
672. catillvs unde mons Catilli; quem Catelli dicunt per 20 corruptionem; ktxta Tibur. CORAS a cuius nomine est civitas in Italia,
675. descendvnt Centavri ex hac comparatione equites eos
4 dolo esfc . . . ligni] exscr. Isid. or. XVIII 9, 4. ef. Don. ad Ter. eim. III 3, 9
1 admiratio ad locorum longinquitatein F || 3 gaesa H: gese SL cesa B caesa M gessa F || 4 sarissae Macedonum om. LH || sarise S sarife B sariae M (sarisae m).|| dolo LH: dolon SBMFl || 5 Varronem] om. B (supr. vers. add. DanieT), uarrationem H || 7 decipiunt F || 8 uerum F || 9 supr. vers. 665 hoc genus teli tale est. clauo ligneo inmissum ferrum tegitur qui prehensus ab hoste contrario conatu nudatur ut penes conantem sit uagina penes habentem ferrum T [| 10 et om. M || hercolis H || 11 incedit F || cum LHF: durn SBM || habuerint F || 12 umero BF\\ torquens SBHM || ad v. 668 noue locutus est duo partieipia ponens sine coniunctione torquens et indutus T \\ 14 tres uene-
rant fratres SBF, nisi quod uenerunt F \\ 15 cathillus B catulus L catilus H
i
catillus F || corax F || vel om. M (add. m) || Tyburtus Masvicius || hi . . . singuli LH: hi diuersas quidem (quidem diuersas S) fecere ciuitates unam tamen pari- ter condiderunt et eam tibur de fratris maioris nomine nuncuparunt (appella- uerunt Ml) SBMFl || 17 alios L (alias l, qui licet . . . singuli non delevit) \\ 18 demisso F || ad ciuitatis custodiam SBF\\ tiburte uel tiburno LM: tyburte uel tyburtino H tiburno uel tibure SB tyburno uel tybure F || 20 cathillvs B catvllvs L catilvs H catthillvs F \ cauli Sl cathilli B cathili LH cattilli F. ceterum dicitur ccdd. SBFl || catelli libri praeter L, qui calthelli exhibet || uocant SBFl || per corruptionem om. LH (add. I) || 21 a om. S || est om. SBF || in Italia] italiae L
12*
180 SEEVII
fuisse intellegimus; quod tamen dicturus est postea <XI 603)> nee non celeresque Latini et cum fratre Coras et virginis ala Camillae. homolen othrymqve nivalem montes Thessaliae.
677. ingens silva locvm et magno cedvnt virgvlta fra- 5 GORE defectus *cedit silva; cedunt et virgulta fragore'; cum utique
a minore ad maius venire debuerit.
678. nec praenestinae fvndator defvit vrbis de civitati- bus totius orbis multi quidem ex parte scripserunt; ad plenum tamen Ptolomaeus graece; latine Plinius. de Italicis etiam urbibus
10 Hyginus plenissime scripsit; et Cato in originibus. apud omnes tamen si diligenter advertas; de auctoribus conditarum urbium dis- sensio invenitur; adeo ut ne urbis quidem Romae origo possit dili- genter agoosci. nam Sallustius dicit urbqm Romam; sicuti ego accepi; condidere atque habuere initio Troiani et cum his
15 Aborigines; alii dicunt ab Euandro, secundum quos Vergilius <(VIII 313> tunc rex Euandrus Romanae conditor arcis; alii a Romulo; ut <TI 781*> en huius nate auspiciis illa inelita Roma. si igitur tantae civitatis certa ratio non apparet; non mirum si in aliarum opinione dubitatur. unde nec historicos nec commen-
20 tatores varia dicentes imperitiae condemnare debemus: nam anti- quitas ipsa creavit errorem, et plerique fundant; plerique augent et ad se transferurit nomina. quam rem etiam non parvum errorem adferre manifestum est; ut ecce Laurentum a Pico factum est; ut <^171)> Laurentis regia Pici; item a Lavino; Latini fratre; Lavi-
25 num dictum; item a Latino Laurentum; item a Lavinia Laurolavi-
ll de auctoribus conditarum urbiuni e. q. s.] exscr. Isid. or. XV 1 sqq. 13 Sallustius] Cat. 6, 1
1 intellegimus LHM: significafc SBFl \\ tamen] tunc F || 3 omolen SBLHM
|| OTHVMQVE S OTHRINQVE M OTIRIMQVE L THYRIMQVE H OTHRIMQVE M F || ad
v. 675 in marg. iuxta ostia penei fluminis esfc et fons in egei maris litore qui omolis dicitur in qua centauri fuerunt T || 5 defectus . . . cum utique] defectus cedit cum utique (itique L) cedit silua cedunt uirgulta LH (corr., I) || caedit M || caedunt BM \\ et fragore uirgulta M || fragore om. B || 6 debueris F || 7 de civitatibus . . . item a Lavinia Laurolavinium liab. T || 8 totius om. B \\ ex parte om. LH (add. I) || ad plenium F \\ 9 ptolemaeus F \\ 10 higinus SB yginus LM eginus HT oeginus F || scripsit plenissime SBFT || apud . . . auctoribus om. LH (add. I) \\ 11 de ductoribus in marg. m || conditorum F || 12 ne] nec B || diligenter possit SB || 14 initio habuere B || habitauere T || 16 tunc] tu F || 17 en huius nate FT, nisi quod natae F: ennius nate Sl en- nius naturae BLHM || 19 unde . . . debemus om. M \\ ne historicos T \\ com- mendatores S \\ 20 imperitia Sl imperiae H \\ nam] quia SBFT \\ 21 ipsa om. LH\\ fundant plerique om. SB || fundaunt H || et plerique augent MFT || 23 efferre S || laurentium T || ut] nam legimus SBFT ut legimus 3f|| 24 la- uino L: lauinio SBHMT iacinio F \\ fratre latini B \\ fratre] et add. HM est add. L \\ lauinum LH: lauinium SBM lauiniam FT || 25 dictam FT \\ ifcem . . . Laurentum om. SB || iter F || iter F
COMM. IN VERG. AEN. VII 677-682. 181
niuni. nec praenestinae fvndator defvit vrbis Praeneste locus est haud longe ab urbe, dictus cctco tmv TtQivcov, id est ab ilicibus, quae illic abundant. ibi erant pontifices et dii indigetes, sicut etiam Romae. erant etiam illic duo fratres, qui divi appella- bantur. horum soror dum ad focum sederet; resiliens scintilla eius 5 uterum percussit, unde dicitur concepisse. postea enixa est puerum iuxta templum Iovis abiecitque. virgines aquatum euntes iuxta ignem inventum sustulerunt, qui a fonte haud longe erat: unde Vulcani dictus est filius. Caeculus autem ideo; quia oculis minoribus fuit: quam rem frequenter efficit funius. hic postea collecta multitudine lo postquam diu latrocinatus est, Praenestinam civitatem in montibus condidit. et cum ludorum die vicinps populos invitasset, coepit eos "hortari ut secum habitarent, et pro gloria iactare se filium esse Vulcani. • quod cum illi non crederent, invocato Vulcano, ut eum filium comprobaret, omnis illius multitudinis coetus est flamma cir- 15 cumdatus. quo facto commoti omnes simul habitaverunt et Vulcani filium esse crediderunt. hinc est comms quem credidit aetas', quasi post dubitationem7 et.quia sine dubio aetas varia in spectaculis fuit. dicimus autem et choc Praeneste', ut /quique altum Praeneste viri'; et chaec Praenestis?; unde est <(VIII 561)> cum primam aciem 20 Praeneste sub ipsa stravi.
682. altvm praeneste Cato dieit quia is locus montibus prae- stet, Praeneste oppido nomen dedit. ergo *altum% quia in mon-
4 erant etiara illic e. q. s.] exscr. mythogr. II 184. cf. mythogr. I 84 et Cato ap. schol. Ver. ad h. 1. || 22 Cato] II 23 Iord., 60 Pet.
1 ergo fundator defuit urbis F || 2 est om. SHF \\ arro to npiujN L cIttiunnpi- non H (| ab arboribus LH (ab ilicibus l) || 3 ibi habundant SB ibi abundant F || illic erant SEF\\ erant etiam pontifices M || de indigetes H dii indigites F || 4 etiam] enim F j| illic duo fratres LHM: duo fratres in eodem loco SBF | diuiui LH et mythograplius (diui T) \\ 5 ante focum SBF || sederent M(corr. m) \ resiliens SF resilens M: desiliens BLH\\ 6 inde LH\\ est orii. M F \\ 7 abiecit quem uirgines MF || quamtum L (aquamtum l) || euntes] eumter F || 8 qui" quia S qua F |] haud longe a fonte SBF\\ inde H \\ uulcani filium esse dixe- runt SBF\\ 9 caeculum §.F||ideo dictum F || minoribus oculis SBF || oculis] ideo L (corr. I) || 10 quam rem fumi plerumque facit (efficit l) acrimonia SBFl\\ hic manu contracta postea collecta multitudine F \\ 11 predestinatam ciuita- tem B (I 12 ludorum die] ad ludos LH \\ 13 filium se esse SB || 14 uulcanus H || cum om. B \\ crederent] credentes SBM \\ 15 filium suum B || coetus] coactus H || 16 quo . . . simul LHM: quo facto commoti populi uicini simul S quo uicini facto populi simul B quo facto commoti uicini populi et simul F || et . . . crediderunt om. LH (add. I) || uulcanum F || 17 hinc ait uirgilius SBF hinc est quod ait uirgilius 1 1| creddit aetas ceculos F || 18 spectaculo F || fuit] curiosa fuit SBM \\ 19 autem] enim S || quique . . . Praeneste om. S et hoc . . . Prae om. H || 20 unde est ut B, unde est om. F || primam] primante F || 21 ad v. 678 praenestinae urbis figura graeca est et prolemsis T || 22 Cato dicit . . . locatum e Turonensi edidit JJaniel
182 SERVII
tibus locahim. qviqve arva gabinae ivnonis Gabii populi, diu in agris morati, tandem Gabios condiderunt: unde perite *arva? dixit, non ^moenia. sane illic Iuno religiosissime colitur. est autem locus haud longe ab urbe. 5 683. gelidvmqve anienem cAnio' fluvius baud longe ab urbe
est, sed Kic euphoniam secutus est: nam Ennius Anionem dixit iuxta regulam.
684. hernica SAXA colvnt Sabinorum lingua saxa hernae vocantur. quidam dux magnus Sabinos de suis locis elicuit et habi-
10 tare secum fecit in saxosis montibus: unde dicta sunt Hernica loca et populi Hernici. dives anagnia aut fertilis: aut adludit ad historiam. nam Antonius Augusti sorore contempta postquam Cleopatram duxit uxorem, monetam eius nomine in Anagnia civi- tate iussit feriri.
15 685. QVOS amasene pater aut cpascis9? aut sit antiptosis
cquos pascit Amasenus5. est autem fluvius, qui Anagnienses agros inrigat. arma scuta. .
686. nec clipei scuta maiora; dicta ab eo quod celent corpus, ajcb xov Klimeiv.
6 Anionem] ann. 608 Vahl. || 18 scuta maiora . . . y.Xbtcxsiv'\ cf. Isid. or. XVIII 12, 1
1 gabii populi MMl gaui populi S graui populi F: gabii LH \\ 2 com- morati B || perite om. SB || 3 religiosissimo F \\ 5 haud longe ab urbe est LHz est urbi proximus SBl est urbi proximus haud longe ab urbe est M' (haud . . . est del. m), om. F'\ 6 sed . . . secutus est LHM: hic uirgilias eufoniam secutus anienem dixit SB sed uirgilius euphoniam secutus est amenem dixit F [| nam om. B \\ ennius enim F || annionem F || dicit B |j 8 ad v. 684 in marg. quidam dicunt a pelasgo hernico originem duxisse istos atque ideo morem eto- lorum qui originem ducebant etiam a pelasgis eis assignasse uirgilium tradunt ut uno pede calceato procederent in bellum T. cf. ad v. 690 et Macroh. Sat. V 18, 13 sqq. || ercanica L (| subinorum F || herne LHF. cf. schol. Veron. ad h. v. et Fest. Pauli s. v. *Hemici' || 9 quidam LH: quorum quidam SBMFl II ma'gnus] maius F Magius vel Marsus coni. Burmannus || Sabinos] fabm F \\ 10 in om. M \\ saxosis om., LH (add. T) || unde . . . Hernici L: unde loca (ipsa add. B)- hernica dicta sunt et populi hernici SBF wa.de et loca hernica dicta sunt et hernici populi M loca . . . Hernici om. H \\ 11 ad dives haec adscripta sunt in Turonensi legitur et deues a quibusdam eo quod in deuio sit posita in quibus <est probus (| anaonia] misit add. L || adlusit F || 13 uxorem om. LH (add. l)\\ agnia SHM agnagnia F \\ 15 pascis] pascuis F \\ aut sit LHM: ut sit SBF. fort. aut fit. ceterum pascit v. 684 Servium legisse apparet. \\ 16 quos pascit Amasenus om. F || quos] aut quos B || amassenus # || est autem fiuvius] nam amasenus cum est fluuius F || fluvius] uicinus ciuitatis Priuernatum quae est in Campania add. Fabricius || agnanienses F || 17 akma scuta om. B || secuta H || 18 corpus] a graeco add. M \\ 19 ccno toy kacutin BF, graeca om. LHM \\ ad glandes haec ex Turonensi exscripsi glandes dicuntur globuK plumbei qui per fundas mittuntur proprie. his adiecit is qui Tironianis notis utebatur glan- des dicunt massas plumbeas. missa solet medio glans intabescere caelo (Ov. metam. XIV 826
COMM. IN VERG. AEN. VII 683-695. 183
688. fvlvosqve lvpi de pelle galekos galerus genus est pillei, quod Fronto genere neutro dicit choc galeruni'.
689. VESTIGIA NVDA SINISTEI INSTITVERE PEDIS atqui ipse est
in pugnantibus primus; sed bene nudus est; quia tegitur scuto. dextrum autem tectum conveniebat esse, quasi ab armis remotum. 5
690. pero autem est rusticum calciamentum. et traxit hoc a Graeciae more; unde isti; sicut dictttm est, transierant, ubi hoc armo- rum fuerat genus.
691. AT MESSAPVS EQVVM DOMITOR NEPTVNIA PROLES hic Mes-
sapus per mare, ad ItaKam venit, unde Neptuni dictus est filius: 10 quem invulnerabilem ideo dicit; quia nusquam periit; nec in bello. ignem autem ei nocere non posse propter Neptunum dicit; qui aquarum deus est. ab hoc Ennius dicit se originem ducere: unde nunc et cantantes inducit eius socios et eos comparat cycnis. cdo- mitor' autem cequorum?; quasi animalium a patre inventorum. 15
695. hi pescenninas acies Fescenninum oppidum est ubi nuptialia inventa sunt carmina. hi auiem populi ab Atheniensibus ducunt originem. aeqvosqve faliscos Faliscos Halesus con- didit. hi autem; inmutato H in F; Falisci dicti sunt; sicut febris dicitur quae ante hebris dicebatur; Formiae quae Hormiae fuerunt; 20 aitb trjg OQ^irjg: nam posteritas in multis nominibus F pro H posuit. iustos autem dicit Faliscos; quia populus Romanus missis decem
2 Fronto] p. 262 NTab. |) 6 pero . . . calciainentum] exscr. Isid. or. XIX 34, 13 || 9 hic Messapus . . . nec in bellol exscr. mythogr. III 5, 7 || 13 Ennius] ann. XVIII fragm. VI Vahl.
1 galerus om. II M || 2 quod fronture ritur genere L (u in o mutavit et re ritur del. I. fortasse in archetypo phtujp supra fronto fuit) \\ 3 autqui F \\ 4 in om. Sl || primis L (corr. I) || 5 intectum F || conueniebat esse M : conueniebat LH (esse conueniebat l) esse congruum fuerat SRF\\ 6 a om. LH (add. I) || 7 caecie H \\ transierunt LF \\ armorum] calciamenti SB calcimenti F || 8 genus fuerat B \\ 9 Messapus] m. M, om. LH || 10 filius dictus est SBF \\ 11 dicit om. B\\neG om. BF (in belio periit B) || 12 qui LH: quia reliqui || 13 enninus M§ dicit se LHM: commemorat se SB commemorat esse F || 14 eius indu- cit jR J| eos om. LH (add. I) \\ cygnis MFl cignis B || domitor LH: domitOrem reliqui || 15 animalium quae pater inuenerat SBF\\ inventorum] quod fuit in contentione cum Pallade de impositione nominis Athenarum ddd. Fabricius || ad v. 693 resides dicuntur proprie qui militiam detrectant et de ignauis mili-
n
tibus dicitur T || 16 fescennium _S fescenninum religui Fescennium vulgo || 17 hi ... originem] ducunt (ducit H) autem Originem ab atheniensibus LH dicunt (ducunt m) autem originem hi populi ab atheniensibus M || hii F || ab om. B || 18 falicos H haliscos F || alesus BH (alesus faliscos B) || 19 hii F \\ mutata S inmutata M || dicti sunt] nominantur SBF \\ sic S \\ frebris L || 20 nebris F || dicebantur ^|| ormiae F || fuerant SM\\ 21 auo thc opmnc L ano thc opmec H auo toy opmin F || F et H om. LH (add. I) || posuit om. F || 22 Aequos autem dicit id est iustos quia Daniel || Faliscos om. LH (add. I) || decim H
184 SERVII
viris ab ipsis iura fetialia et non nulla supplementa duodeeim tabu- larum accepit; quas habuerat ab Atheniensibus.
696. Hi SORACTis habent ARCES nions apud Hirpos haud longe a Flaminia; de quo Horatius vides ut alta stet nive candidum
5 Soracte. flaviniaqve arva locus est in Italia Flavinium nomine.
697. et cimini cvm monte lacvm et lacus et mons hoc no- mine appellantur. sane hoc habet fabula. aliquando Hercules; cum de Hispania rediret, ad hos populos venit. qui cum a singulis provo- caretur ad qstendendam virtutem, defixisse dicitur vectem ferreum,
10 quo exercebatur. qui cum terrae esset adfixus et a nullo potuisset auferri, eum rogatus sustulit; unde inmensa vis aquae secuta est? quae Ciminum lacum fecit. lvcosqve capenos hos dicit Cato Veientum (iuvenes) condidisse auxilio regis Propertii, qui eos Capenam cum adolevissent , miserat unde et porta Capena; quae iuxta Came-
15 nas est; nomen accepit.
698. aeqvati nvmero aequaliter ordinati, digesti in ordinem — hinc est c saepenumero scripsi'; hoc est ordine — congruenter; sicut decebat; rationabiliter.
699. liqvida inter nvbila pura, sicca, serena: sed nil tam 20 contrarium nubibus. ergo nubes pro aere posuit; ut diximus supra
<V 525>.
4 Horatius] carm. I 9, 1 || 7 aliquando Hercules e. q. s.] exscr. mythogr. I 54 || 12 Cato] or. 11 17 Iord , 48 Pet. || 14 unde . . . accepit] cf. schol. vet. in Iuv. sat. III 11
1 ab ipsis LIIM: inde multa SEF || fetialia] fecialia RL fetiatia H, om. F. collegit add. SJRFl \\ 2 quas abuerat (habuerant L) ab atheniensibus LH: quas habuerat nam ab atheniensibus decem habuerunt tabulas SBM nam ab atheniensibus decem habuerunt tabulas F || 3 soractes F || artes S arcies F || mons] Soracte qui mons L (est add. I) Socracte qui est mons H || apud om, B || Hirpos scripsi (cf. PJin. nat. hist. VII § 19): arpinos SM hirpi- nos B yrpinos L irpinos H hirpinos est F || longe a] longeam H longe est a M || 4 Flaminia . . . Soracte om. LH {add. I) \\ ut alta uides F \\ uidens SMl (corr. m) \\ candidum Soracte om. B || 5 Flauinium libri. a Silio VIII 492 rFJa- vina* oppidum nominatur || 9 deiecisse SBF \\ 10 quo . . . auferri om. SB \\ exercebamur H || qui cum terrae ita esset adfixus ut F \\ 11 eum] quem B cum F, om. Sl \\ 12 cimioicum B || fecit om. F || hos . . . miserat e Turonensi edidit Daniel || 13 iuvenes addidit Wagnerus. cf. Niebufyrius liist. Bom. I3 p. 134 || 14 camenas SBH: capenas LM camenos F || 15 nomen accepit om. LH (add.l) || 17 hinc . . . ordine om. LH (add. I) || est om, M \\ congruenti Bl congruente L || 18 sicut] si F \\ rationabiliter om. LH || ad canebant v. 698 cantu declara- bant T || 19 nihil B || tam F || 20 ergo . . . supra] ergo nubes pro aere posuit ut liquidis in nubibus arsit arundo ut diximus supra LHM, nisi quod nam liquidae non sunt ante ergo add. M, in V post supra add. L. nam liquidae non sunt. ergo nubes pro aere posuit ut in quinto ut liquidis in nubibus arsit arundo. unde nubes pro aere accipiamus positas SB nam liquidae non sunt ut etiam in quinto diximus ubi est liquidis . . . arundo . unde nubes pro aere accipiamus positas F || ad cum sese e pastu referunt. supr. vers. tunc enim la- tiores uolitant T
COMM. IN VERG. AEN. VII 696-709. 185
700. ET LONGA CANOEOS DANT PER COLLA MODOS secimdum
Pliniuni, qui ait in naturali historia, eycnos icleo suavius canere, quia colla longa et inflexa habent, et necesse est eluctantem vocem per longum et flexuosum meatum varias reddere modulationes.
701. SONAT amnis Caystrum dicit, qui cohaeret Asiae paludi. 5 quam cum significanius, CA? longa est; cum sit brevis, si provinciam significare voluerimus: quocl significatur in georgicis <(I 383)>, ut et quae Asia circum dulcibus in stagnis rimantur prata Caystri.
705. volvcrvm ravcarvm craucarum5 rmv {isGcov est, sicut 10 ^grave olens': nam legimus graviter spirantis copia thymbrae. . sciendum tamen Vergilium secundum morem provinciae suae locu- tuni, in qua bene canentes cycni rauciores vocantur.
706. ecce sabinorvm prisco de sangvine usurpat hoc: nam Clausus, Sabinorum dux; post exactos reges; ut quidam dicunt, cum 15 quinque milibus clientum et amicorum Romam venit; et susceptus habitandam partem urbis accepit: ex quo Claudia et tribus est et familia nominata. prisco de sangvine de antiquis Sabinis.
707. magnvm agmen propter quinque milia clientum.
709. POSTQVAM IN PARTEM DATA ROMA SABINIS hoc de alia 20
traxit historia. nam post Sabinarum raptum et factum inter Ro- mulum et Titum Tatium foedus recepti in urbem Sabini sunt; sed hac lege; ut in omnibus essent cives Romani; excepta suffragii la- tione: nam magistratus non creabant.
2 cycnos . . . modulafciones] exscr. Isicl. or. XII 7, 18 || 11 graviter] georg. IV, 31
2 eignos BF cygnos Ml || 4 flexuosuin] collum supr. vers. add. 1 1| uaria F || 5 Caystrum in Mysia regione clicit Fabricius \\ qui] quo JR || choeret F \\ 6 cum . . . significatur om. F \\ prouintiam MLHM\\ 7 uoluimus B || in geor- gicis] sicut in georgicis legimus F || 8 et quae B: atque reliqui || stagnis Rmi pratis reliqui \\ 9 Caystri] nam breuis est prouinciam .asiam quando clicimus ut postquam res asiae add. S nam breuis est A quando prouintiam asiam signi- ficamus ut . . . asiae add. R nam cum asiam de prouincia dicimus a breuis est ut . . . asiae add. F || ad et Asia longe supr. vers. esfc et asia ciuitas sub monte molo in lydia T || 10 ton meson libri || est] hoc est mediae significatio- nis add. SBF \\ 11 holens S || thymbra F \\ 12 prouintiae BM \\ 13 in quo B || cantantes F || cigni B cygni MF || rauciones F rauci olores coni. Burmannus || vocantur] uocatus F. est autem haec Homeri comparatio quam ipse etiam de cygnis facit tcqv d' cog . . . Kccv6tqlov d[iq)i qse&qcc (II. II 459 sqq.) add. Fa~ bricius || 15 claudus M (sed dus in ras. m) || dux] rex SB dix M (corr. m) || 17 partem urbis ad habitandum (ibitandum F) accepit SBF ad habitandum partem urbis accepit M || et ante tribus om. Sl\\ 19 milibus H \\ 21 nam post raptum sabinarum et facta foedera inter romulum et sabinorum ducem (regem F) titum (om. F) tatium recepti SBF || facta et foedera M || 23 excepta suf- fragii latione F: excepto in suffragii lationem SLH excepto in suffragii la- tione BM\\ 24 magistratibus S || crebat L (corr. I) creabat H credebant F
186 SERVII
710. amiterna cohors de Aniiterno oppido. prisciqve qvirites id est Sabini. prisci autem ideo, quia post foedus Titi et Romuli placuit ut quasi uuus de duobus fieret populus: unde et Romani Quirites dicti sunt; quod nomen Sabinorum fuerat a civi-
5 tate CuribuSp et Sabini a Romulo Romani dicti sunt.
711. ereti manvs omnis oppiduin est dictum a Iunone, id est "Hqcc, quae illic colitur. oliviferaeqve mvtvscae haec Tre- bia postea dicta est; quam modo Trebulam dicunt. apud quam Han- nibal delevit populum Romanum: Lucanus <(II 46)> Cannarum fui-
10 mus Trebiaeque iuventus.
712. qvi nomentvm vrbem hoc ex sua persona dicit poeta: nam adhuc civitas Nomentana non fuerat, ut in sexto ait <(773> hi tibi Nomentum et Gabios; item <(776> haec tum nomina erunt; nunc sunt sine nomine terrae. rosea rvra velini
15 Velinus lacus est circa Beate iuxta agrum, qui Rosulanus vocatur. Varro tamen dicit lacum hunc a quodam consule in Narem vel Nartem fluvium derivatum ~- nam utrumque dicitur — - esse diffusum. post quod tanta est loca secuta fertilitas, ut etiam perticae longi- tudinem altitudo superaret herbarum: quin etiam quantum per diem
20 demptum esset, tantum per noctes crescebat: quod Vergilius ad suam provinciam transtulit, dicens et quantum longis carpent armenta diebus, exigua tantum gelidus ros nocte reponet.
21 et quantum] georg. II 201
1 ad Amiterna cohors in marg. de amiterno oppido sabinorum ex qno fuit saltustius. et amiterna dixit pro amiternina et dictum est oppidum a flumine T || 2 Titi] tatii F || 4 quirites om. M [| quod nomen . . . dicti sunt om. L (quod . . Sabini add. T) j| nomen om. H \\ 5 Sabini] Sabini Quirites coni. Burmannus \\ dicti] uocati SB || 7 hpac L hpa H eHpa M auot€u'€pac S auo thc HPac BF aulutec hpac l \\ triuia BH treuia M \\ 8 dicta est postea SBF \\ trebulam MF: tribulam reliqui. cf. Plin. nat. hist. III § 107 || apud hanc 'M || 9 delebit populi romani exercitum F || quod non in punica nati tempora cannarum e. q. s. D cannorum F || 10 triuiaeque BHM tribiaeque L treuiaeque m || 11 hoc om. B ex persona sua SBF || poeta om. LH {add. T) \\ 12 ut] etiam SB ut etiam F hic LF || 13 item om. SBF \\ tum SIjF: tunc reliqui || 14 nunc . . . terrae om. LH§ roseea M koscida F II 15 rosolanus S. exspectatur Roseus vel Rosea- nus || 16 dicitur F \\ hinc M (hunc m) \\ a quodam consule u.1 t quidam uolunt a Curio Vossianus Burmanni a Curio consule .Masvicius. cf. Cic. ad Att. IV 15, 5 || in narem uel nartem SF: in narram uel narien B in narie uel nar- rem L (in nartem uel narem l) in narram uel nariem H in narram uel nar- tem Mt- fortasse in Nar vel Narem cf. Vossius de anal. I 10 p. 411 sq. (p. 300 ed. Foertschianae) \\ 17 uerumque H \\ dicimus S M \\ confusum F \\ 18 etiam om. B || 19 quin etiam . . . crescebat om. B || quantum . . . ad laudem om. S-\\ 20 per noctes L: noctes HF nocte M. || quod . . . transtulit] quod ad laudem prouintiae suae uirgiiius^ transtuiit B quod uirgilius ad laudem suae prouinciae transtuiit F et SangaTlensis archetypum, ut videtur, nam ad suae prouinciae S || quod etiam uirgilius M || 21 prouintiam LM\\ et om. S \\ carpunt SM
COMM. IN VEK,G. AEN. VII 710-717. 187
713. tetricae horrentis rvpes Tetricus hloiis in Sabinis asperrimus, uncle tristes liomines tetricos dicimus. montemqve SEVERVM proprium nomen montis est; sicut agri Roseus.
714. casperiamqve colvnt Casperia et Foruli civitates sunt. flvmen himellae Himella fluvius est intra Forulos. et sic dixit 5
cHimellae flumen', ut. <(III 293)> Buthroti urbem.
715. qvi tiberim fabarimqve bibvnt bene cbibunt': namque Tiberis in Tuscia oritur, sed transit etiam per Sabinos, unde cbi- bunt'; non cpossident? dixit. et sciendum Turno dari auxilium a tractu Piceni, Samnii, Campaniae et pro parte Apuliae: omnis vero 10 Tuscia superior et Venetia Aeneae praestat auxilium. Fabarim autem quem dicit etiam ipse per Sabinos transit et Parfarus dicitur: Plau- tus dissipabo te tamquam folia Farfari, Ovidius et amoenae Farfarus umbrae. frigida misit nvrsia Piceni civitas. cfri- gida? autem aut re vera, aut certe venenosa, nocens: Gracchi nam- 15 que ubique in contionibus suis Nursinos sceleratos appellaverunt,
et scimus amare Vergilium historiarum rem per transitum tangere.
716. ortinae classes Ortini equites classes dicuntur; unde et eorum tubas classica dicimus, et partes populi classes voeamus, quae quinque fuerunt. popvliqve latini qui intererant Albani 20 montis viscerationi.
717. INFAVSTVM INTERLVIT ALLIA NOMEN Allia fluvius haud
longe ab urbe est. iuxta quem Galli Brenno duce, xv. Kal. avgl die deleto exercitu, post triduum deleverunt etiam urbem excepto Capi- tolio. sane cAllia5 additum unum T propter metrum, ut frelliquias\ 25 Lucanus bene posuit <(VII 633> quas Aliae clades.
1 mons . . . dicimus] exscr. Isid. or. X 266 || 12 Plautus] cf. Poenul. 11 1, 32 || 13 Ovidius] metam. XIV 330 || 22 Allia . . . ufc relliquias] exscr. Luc. comm. VII 633
1 sabanis B piceno F || 3 est montis SBF \\ roseus LHF; rosei (i. e. *roseius') S rosei MM || 4 caspia S || feruli B faruli LH || 6 Himellae . . . urbem] ut butroti (bitroti L) flumen urbem LH (corr. I) || botroti B butroti MF\\ 7 faberimqve S fabarinqve H \\ 9 auxilia SBF || a 077i. S || 10 piceni et samnii et campaniae F || 11 faberim F || 12 ipse om. L {add. I) || et] sed SBFl || dicitur . . . Farfarus om. H || 13 taquam L || 14 umbrae] unde F et opacae Farfarus undae Ovidius || 15 uernenosa L || grachi S gracci L greci F || 16 con- tentionibus SBM l || nursios M \\ 17 historiarum rem] historiam SBF\\ 18 or- tynae H hortinae MF \\ Ortini (hortyni H) equites classes dicuntur LH: ortini (hortinae M) equites qui classes dicuntur MF Ordines equites quia (qui l). classes dicuntur Sl Classes ordines equitum dicuntur B. fortasse Ortini equites. equites enim classes dicuntur || dicuntur] anazic add. F. fort. xa^ecg \\ 19 tubam eorura S tubas eorum BF eorum turbas M \\ classicam S M \\ 20 quas quin- que fuisse legimus saepius SBF || 22 alia F \\ alia F || 23 ab urbe roma est SBM || xii. kat M \\ die deleto] dieleto S (i del. s) || 24 exercitu romano F |: post triduum etiam (etiam om. S) nrbem uastauerunt SBF \\ 25 sane alia (sicj . . . clades LH nisi quod unum om. H: sane alia dicitur cui propter metri
188 SERVII
718. maemore niari.
720. vel cvm sole novo prima aestatis parte: nam proprie sol novus est*vin. Kal. ian.; sed tunc non sunt aristae, quas ab ariditate dictas esse constat. 5 721. avt hermi campo Hermus Lydiae fluvius, qui superfusus
campis gignit fertilitatem, unde harenas aureas fingitur trahere. lyciae flaventibvs arvis provincia est fertilis frugum.
723. hinc agamemnonivs troiani nominis hostis hunc Aga-
memnonis plerique coniitem, plerique nothum filium volunt. qui
10 cum venisset ad Italiam, audito adventu Aeneae in bellum ruit,
non amore Turni, sed odio hostilitatis antiquae; unde ait cTroiani
nominis hostis'.
725. rapit popvlos raptim adducit. etiam Campaniae loca commemorat-. felicia baccho massica nam Massicus mons est 15 vitibus plenus. cMassica? autem dixit, ut Maenala.
727. avrvnci misere patres isti graece Ausones nominan- tur. sidicinaqve ivxta aeqvora ab oppido quod Sidicinum dicitur.
728. cales linqvvnt civitas est Campaniae; nam in Flaminia 20 quae est Cale dicitur. est et in Gallia hoc nomine, quam Sallustius
captam a Perperna commemorat. amnisqve vadosi accola WL- tvrni fluvius est Campaniae, qui iuxta Cumas cadit in mare. ' 729. saticvlvs asper populus Campaniae, asper moribus. 730. oscorvmqve manvs* Capuenses dicit, qui ante Ophici
15 Maenala] georg. I 17 || 20 Sallustius] hist. fragm. inc. 37 Dietsch., 3 Kr.
necessitatem unum (unurn om. M) l addidit ut allia (alia F) diceretur (diceret F) sicut relliquias (sicut reliquias et reliquias F) unde apparet bene dixisse lucanum quas (qua F) aliae clades SBF sane allia (alia m) dicitur cui addi- tur uuum . 1 . propter metri necessitatem ut allia diceretur. unde apparet bene dixisse lucanum ut relliquias lucanus bene posuit quas alliae (aliae m) clades M || 1 mare F \\ 3 quas . . . constat om. LH (add. I) || 5 fusus M (superfusus m) || 6 campi B || 7 lyciae . . . frugum] h. d. frugum prouincia S || fertilis fru- gum prouincia RF, nisi quod prouihciae F \\ prouintia LM || est] minoris Asiae add. Faoricius || fugarum L (frugum l) || ad v. 722 cPulsuque pedum tremit excita tellus' Homerus (II. II 784) vno noocl )isya 6zsva%LgsTo yaCa Fabricius || 8 agamennonis LM || 9 comitem plerique om. SB \\ 10 auditoque SBMFl || 11 chodio F || 12 ad v. 724 in marg. quidam tradunt armigerum fuisse aga- memnonis et timore factionis clitemestrae fugisse ad italiam T || 14 comme- morat loca B || felicia baccho massica om. libri, Lipsiensis corrcctor supr. vers. adscripsit || marsicus F || 15 menlana H || 16 ausones graece B \\ nol lamena minantur L (t lamena del. I. scripturam ad Maenala in archetypo additam mdle intellexisse videtur librarius \\ augones S (corr. s) || 17 scholium ad s. i. a. om. LH (add. T) || 19 linqvnt LM (linquunt m) linqvvt H || 20 Cale] non cales supr. vers. add. I jj Gallia libri, Gallaecia coni. I. Vossius ad Pomp. Mel. p. 186 f| 21 perna BH perpenna reliqui || 22 qui om. libri, add. Fabricius || 24 capuen- sis S || Ophici] osci SBLH afici M os////ci F offiuci l ofici JDaventriensis. in JReginensis margine caliter in v. cod. manuscripto oficP add. Laniel
COMM. IN VERG. AEN. VII 718—738. 189'
appellati sunt; quod illic plurinii abundavere serpentes. aclides illis tela aelides sunt tela quaedani antiqua, adeo ut nequaquani comrnemorentur in bello. legitur tamen quod sint clavae cubito semis factae, eminentibus liinc et liinc acuminibus: quae ita in hosteni iaciuntur religatae loro vel lino; ut peractis vulneribus pos- 5 sint redire. putatur tamen esse teli gonus, quod flagello in inmen- sum iacipotest.
732. laevas caetra tegit caetra est scutum loreum, quo utuntur Afri et Hispani. falcati comminvs enses adfectavit varietatem: nam consequens fuerat ut diceret cdextras armant gla- 10 dii falcati'. falcatus autem ensis est harpe; qua usus est Perseus: Lucanus ait <(IX 663)> harpen alterius monstri iam caede rubentem.
734. oebale Oebalus filius est Telonis et nymphae Sebethidis. haec autem est iuxta Neapolim. sed Telo diu regnavit apud Ca- 15 preas; insulam contra Neapolim sitam. filius vero eius; patriis non contentus imperiis; transiit ad Campaniam et multis populis sub- iugatis suum dilatavit imperium.
735. telebovm capkeas cvm regna teneret cum teneret Capreas; regna Teleboum: nam Teleboae Caprearum sant populi; 20 quos Telo suo regebat imperio. quidam dicimt Capreas a Capreo, qui in illis regionibus potens fuit, nominatas.
738. saerastis popvlos populi Campaniae sunt a Sarno fluvio. Conon in eo libro, quem de Italia scripsit, quosdam Pelasgos aliosque ex Peloponneso convenas ad eum locum Italiae venisse dicit, cui nullum 25
2 aclides e. q. s.] cf. Non. p. 554, 4 et Isid. or. XVIII 7, 7 || 8 caetka scu- tum . . . Hispani] exscr. Isid. or. XVIII 12, 5. cf. Non. p. 555, 6 || 14 Oebalus . . . imperium] exscr. nrythogr. II 187
1 plurimi om. B || abundarent F \\ serpentes] nam graece ocptg serpens di- citur add. D || aclides libri, nisi quod aclidi F\ 2 nequaquam L: nequicquam H nec usquam reliqui || 3 commemorarentur SB Ml || subito H || 4 sems factae L saeuis facie H sertis factae M et semis factae Fdbricius || acuminibus] quibusdam add. SBFl || in oste S || 5 uelino F || 6 redire] ad dominos (domi- num F) reuerti SBF ad dominos redire l || putantur iS' || teli] leti M (loeti m) || flagellum HM per flagellum D || ad aclides in marg. hoc genus teli flagello aptatur ut iaci .possit et destinata percutere T || 8 ecreta H \\ 9 spani F || adfectavit . . . falcati om. L (add. I) || 10 ut diceret] om. H, dicere M || 11 arpe F arpen reliqui || qua SLH: quo BMF \\ 12 ait om, SBF || arpen libri || 14 filius om. H \\ sebetridis nimphae B || sebethri//dis S sebetridis LH sebe- thridis MF\\ 15 boc S || telon SBFl \\ apud om. LH (add. Ih) || 16 vero om. M || patris non contentus imperio SB || 17 transit M || subiugatis om. L (add. T) || 19 teleboevm L H \\ 20 capraeas B || teleboeum LH\\ teleboae SM: teleboes B teleboe LH teleboi F \\ 21 telon SBFl \\ quidam . . . nominatas e Turonensi edidit Daniel || 23 sareastris libri || hic populi sunt campaniae F || sarro LH (sarno l) surno F - || 24 Conon . . . condiderunt e Turonensi edidit Daniel \\ 25 peloponesso T
190 SERVII
antea nomen fuerit, et flumini quem ineolerent, Sarro nomen inposuisse ex appellatione patrii fluminis, et se Sarrastras appellasse. hi inter multa oppida Nuceriam condiderunt.
739. rvfras batvlvmqve tenent castella Carnpaniae, a 5 Samnitibus condita. arva celemnae Iunonis. locus Cainpaniae
est Celenmae, sacer Iunoni.
740. ET QVOS MALIFERAE DESPECTANT MOENIA BELLAE niulti
Nolam volunt intellegi et clicunt iratum Vergilium nomen eius mu- tasse propter sibi negatum hospitium, et id aperte noluisse dicere,
10 sed ostendere per periphrasin; nam illic Punica mala nascuntur: ut nunc ?Bella? pro cNola? posuerit. alii ita volunt accipi, ut sit syn- alipha et legatur cmoenia Abellae'. quidam hanc civitatem a rege Murano conditam Moeram nomine vocatam ferunt, sed Graecos primum eam incoluisse. quae ah nucibus Abellanis Abella nomen accepit. alii
15 quod inbelle vulgus et otiosum ibi fuerit, ideo Abellam appellatam. huius cives cum loca circa Capuam possiderent, f ortu tumultu interisse,
1 quem, quod Daniel edidit, hodie evanuit. Hagenus qui ante me Danie- linum exemplar cum codice contulif nihil discrepantiae enotavit. \\ adcolerent Cluverius Ital. ant lib. IV p. 1156. || Sarno Daniel || 2 Sarrastes Daniel Sarra- steis Cluverius || rvfnas S (corr.< s) || batalvmqve ]p \\ castella] oppida F \\ 5 rvea S || celennae BS \\ Iunonis om. Sl et exemplaria impressa praeter Stephanianum et Danielinum. Iunonis. locus ego distinxi || 6 celemne SBF celennae L ce- lemna HM || 7 maliferre L || 9 et id . . . dicere om. LH? recte ut videtur. (add. I) || et id SFl: et ideo B nec id M || uoluisse SM (noluisse s) || 10 osten- dere om. F \[ ut LHF: unde SBMl \\ 11 bellam F \\ posuit B || posuerit] Alii idem a uirgilio in georgicis factum memorant, ut etiam ab aulo gellio (VI 20, 1 sqq.) tradituu. qui quom a nolanis aquam petisset uti duceret in propin- quum rus, nolanos petitum beneficium non fecisse. poetam offensum nomen urbis eorum quasi ex hominum memoria sic ex carmine suo derasisse (sic Bo- non. S. Salv. 90, detraxisse D). nam cum primum ab eo recitatum et editum sic esset (georg. II 224) ctalem diues arat capua et uicina ueseuo- nola iugo' ^ora pro nola mutauit atque ita reliquit cet uicina ueseuo ora iugo' add. Italici saec. XV libri, e quibus Bononiensem et D inspexi || ita inseruit Lion || nolunt F j| accipi] moenia abellae (bellae F belle l) add. SBMFl || sinalifa libri \\ 12 et legatur LH: cum legimus SBF cum legitur M || moenia abellae SH: moenia bellae reliqui. ceterum ad alii volunt e. q. s. in marg. D db alio haec adscripta sunt in alio sic: sed dicere per antiphrasim belle quasi minime belle, cum quibus consentiunt quae in Turonensi is qui Tironianis notis utebatur ad- didit Bellae autem cata antifrasin dixit id est per contrarium quia non fuit bella. || quidam . . . Abellanos dictos e Turonensi edidit Daniel. veteris inter- pretis de Abellae oppidi origine et nomine narrationem ab homine imperito in brevius contractam esse apparet. || 13 fort. Murrano. cf. Serv. ad Aen. XII 529 et VI 760. videntur igitur fuisse qui Abellam a Latinis conditam esse dicerent || Moeram] infra, si modo quid voluerit .interpres recte intellexi, Moeranum voca- tur oppidum || sed . . . incoluisse] cf. lust. XX 1, 13 *Abellani nonne Chalciden- sium coloni sunV? || 14 ab nucibus ab nucibus T || acceperit Masvicius || 15 apellatam T. fort. appellatam dicunt || 16 huius cives e. q. s.] fortasse hoc dicere voluit interpres, partem civium Abellanorum olim in agro Campano habi- tasse et seditione orta inde Moeranum fugisse, ubi propter bellum vitatum Abel- lani dicti sint || ortu tumultu interisse T arto t. i. Daniel orto t. i. Commeli- nus. orto tumultu multos interisse F. Schoellius
COMM. m VERG. AEN. VII 739-750. .191
aliosque fugientes Moeranum abisse et eius incolis se iunxisse: et quod inbelliores fuerint Abellanos dictos.
741. cateias tela Gallica: unde et Teutonicuin rituni dixit. cateiam quidam asserunt teli genus esse tale quale aclydes sunt, ex materia quam maxime lenta, cubitus longitudine, tota fere clavis ferreis 5 illigata, quas in hostem iaculantes lineis, quibus eas adnexnerant, reciprocas faciebant. cateias id est hastas. cateiae lingua Theotisca hastae dicuntur.
742. kaptvs DE svbere CORTEX bene craptus5, id est raptim sublatus, quia recens suberis cortex in quamvis formam tota flecti- 10 tur facilitate.
744. montosae -nersae civitas in montibus posita.
745. insig-nem fama bene cfama?; quia occidetur, ut <XII 460> Vfentemque Gyas; cadit et Tolumnius augur.
746. horridA peaecipve cvi gens Aequiculam gentem dicit, 15 et morum et vitae qualitate praeduram. sane aliud pendet ex alio: ideo erant horridi, quia venabantur; ideo venabantur, quia habebant duras glebas; id est infertiles: nam molles feraces sunt; ut in geor- gicis docet <JI 204> et cui putre solum; namque hoc imita- mur arando. 20
750. qvin et marevbia venit de gente saceedos Medea quando relictis Colchis Iasonem secuta est, dicitur ad Italiam per- venisse; et populos quosdam circa Fucinum ingentem lacum habi- tantes; qui Marrubii appellabantur quasi circa mare habitantes; propter paludis magnitudinem; docuit remedia contra serpentes: 25 quamquam alii Marrubios a rege dictos velint. hi ergo populi Mecleam Angitiam nominaverunt ab eo quod eius carminibus ser-
3 tela Gallica e. q. s.] cf. Isid. or. XVIII 7, 7 || 21 Meclea e. q. s.] exscr. mythogr. II 136 extr. cf. Plin. natr hist. VII § 15, XXV § 11, GelL XVI 11, 1 sq.
1 abisse etj primo haec scripserat interpres Turonensis fuisse et eam, tum fuisse et eam oblitteravit et abisse supra fuisse scripsit || se iunxisse T: struxisse Daniel serviisse Gommelinus et eius incolas struxisse Moerani Danielem Hein- sium coniecisse Burmannus refert || 3 teutonico ritu B |) 4 cateiam . . . faciebant wiarg: T. id est hastas . . . dicuntur alius interpres supr:vers. ad *cateias* ad- scripsit || 5 post lenta lacunam indicavit Daniel || expectatur cubiti || 6 illigatas T, sed s littera past addita. fort. illigata est. || quas T quam Daniel \\ eas scripsi: earh T || 7 reciprocam Daniel \\ 9 id est raptim sublatus om. L H (add. I) || id est om. M\\ raptim et sublatus F \\ 11 felicitate H \\ 12 naersae M \\ 13 occi- ditur LM \\ 14 ufontemque H || gias B giyas H gigas M || cadit . . . augur]
se adi^eta H et . . . augur om.BMF\\ et] ipse Vergilius \\ 16 qualitate] om. S, qualitatem F \\ perduram H || 18 id est om. F || faraces B feries^ F || 19 cui putre solum] capud resolum F \\ imitantur H || 21 marrvvia S || scilicet Medea Fabricius || Medea om. L || 23 etj quae F || quosdam] quos S || 27 anguiciam Sl angiciam L
192. SERVII
pentes angerent. ab his nunc Vmbronem venisse dicit, non regern, sed ducem. sunt autem isti Marsorum populi.
751. FRONDE SVPEB, GALEAM ET FELICI COMPTVS OLIVA COmptuS
frondibus festae olivae. 5 753. vipereo generi terrenis serpentibus. graviter spi-
rantibvs hydris aquae serpentibus. cgraviter? autem c spirantibus 5 solo nocentibus flatu: Lucanus <IX 725)> ante venena nocens. SPARGERE conficere, ut et spargere venena didieerunt.
755. arte levabat leviores esse faciebat, ut <I 330> nostrum- 10 que leves quaecumque laborem.
756. medicari cvspidis ictvm cmedicor illam rem5 et cilli rei^ sicut modulor.
760. liqvidi flevere lacvs etiam alii.
761. IBAT ET HIPPOLYTI PROLES PVLCHERRIMA BELLO VIRBIVS
15 Theseus mortua Hippolyte Phaedram; Minois et Pasiphaae filiam; superduxit Hippolyto. qui cum illam de stupro interpellantem con- tempsisset, falso delatus ad patrem est, quod ei vim voluisset in- ferre. ille Aegeum patrem rogavit ut se ulcisceretur. qui agitanti currus Hippolyto inmisit focam; qua equi territi eum traxerunt.
20 tunc Diana eius castitate commota revocavit eum in vitam per Aesculapium, filium Apollinis et Ooronidis, qui natus erat exsecto matris ventre; ideo quod; cum Apollo audisset a corvo; eius custode; eam adulterium committere; iratus Coronidem maturo iam partu confixit sagittis — corvum vero nigrum fecit ex albo — et exsecto
25 ventre Coronidis produxit ita Aeseulapium; qui factus est medicinae peritus. hunc postea Iuppiter propter revocatum Hippolytum inter- emit: unde Apollo iratus Cyclopas fabricatores fulminum confixit sagittis: ob quam rem a Iove iussus est Admeti regis novem annis
8 et spargere] Cic. in Cat. II 10, 23 || 15 Theseus e. q. s.] exscr. mythogr. I 46, II 128. cf. Luct. Tlac. ad Stat. Theb. III 506 et V 444
1 ingerent F angerentur mythographus || 4 festae] sertae H \\ 6 hydrts . . . spirantibus om. L (add. I) || hidkis B, ydris l\ sperantibus H inspirantibus M || 7 nocens SB: nocent, reliqui || 8 et om. SB \\ .10 quicumque SMl quique L || 11 illam] illa L || 12 modulor liori. et moderor et comitor add. D || 13 schol. ad v. 760 om. L || atiam H || alii] scilicet praeter Fticinum || 15 mortua] priore uxore add. L> || ippole B yppole LM ypole H || passiphe B passiphae L pa- sifae HM pasipe F || 16 soperduxit] nouercam add. L> || de stupro illam SB || contempsisset] spreuisset L siesset H \\ 17 delatus est ad patrem B \\ 18 ille] hoc est theseus add. SB, sed theseus add. F || Aegeum] Neptunum Masvicius || agitante H \\ 19 currum M || Hippolyto] in litore add. Fl |] focam] focam in litore SB et mythographi in iitore focam m || distraxerunt F et mythogr. I || 20 caritate F \\ in vitatn] om. B, ab inferis 1) ]| 21 secto.B exocto F l| 25 artis medicinae BH \\ 26 interemit] ab inferis fulmine peremit F | 27 fulminis F || confixit] amrixit F || 28 viii F
COMM. IN VERG. AEN. VII 751—776. 193
apud Amphrysum armenta pascere divinitate deposita. sed Diana Hippolytum, revocatum ab inferis, in Aricia nymphae commendavit Egeriae et eum Virbiuro, quasi bis virum, iussit vocari. cuius nunc filium cognominem dicit in bellum venire: adeo omnia ista fabulosa sunt. nam cum castus ubique inductus sit et qui semper solus 5 habitaverit; habuisse tamen fingitur filium. re vera autem; ut et supra <84> diximus; Virbius est numen coniunctum Dianae; ut matri deum Attis; Minervae Erichthonius; Veneri Adonis.
762. qvem mater aricia misit civitas iuxta Albam. cmater3 autem propter Augustum dicit; qui fuerat ex Aricina matre pro» 10 genitus: ac si diceret, quae tanti auctor est generis..
763. EGERIAE LVCIS nynipha in Aricino nemore, quam ami- cam suam Numa esse fingebat ad firmandam legum suarum aucto- ritatem.
764. PINGVIS VBI ET PLACABILIS ARA DIANAE 'pinguis9 fre- 15 quenti sacrificio; cplacabilis? autem ac si diceret, non qualis ante fuit; vel illic vel apud Tauros; humano gaudens cruore: quam histo- riam plene in secundo <(116)> diximus; cum Iphigeniae incidit com- memoratio.
765. arte novercae occiderit bene vim sceleris expressit 20 sola novercae commemoratione.
769. paeoniis revocatvm herbis aut medicinalibus, a Paeone medico deorum7 qui Paean secundum Doricos dicitur; secundum rationem Paeon: aut re vera herbam Paeoniam dicit; cuius Creta ferax est. et amore dianae camore^; id est cura. 25
772. medicinae talis et artis quae etiam fata dissolveret.
773. poenigenam matris poena genitum: alii cPhoebigenani/ legunt; ut Probus.
775. relegat commendat ab aliis segregatum.
776. solvs in solis locis: nam csolus? quomodo qui filium di~ 30 citur suscepisse? ignobilis non vilis; sed ignotus: quamquam
1 afrisum F || 3 aegeriae libri praeter M \\ et eum . . . filium om. L (add. T) || uiruium F || uis uirum F || 4 cognomine LJEL || uenisse F || 6 fingitur] dicitur B \\ autem] itaque B \\ 7 uerbius F || nomen est S est nomen Hs [| 8 attis BLF: atis 8 M l acis H || ericthonius LHM erictonius B || ueneradonque F (ueneri adonis f) || 10 dixit SM || matre] Atia add. D || 11 es SBl || 12 lvcis 31: lvco reliqui\ 17 tauros SBMl: centauros LR tauricum F || 18 diximus] inuenies F || 20 vim] iura H \\ 21 commemoratio B \\ 23 Paean] FLcuav Fabricius recte, ut videtur \\ doricus S (doricos s) || 24 Paeon SFm: peoneon B peneon LM paeneon H. cf. ad XII 401 || crea B reta F || 25 ferat F || 27 penioenam B aeo- nigenam H relicto initialis litterae spatio peonigenam M || alii om. M || febige- nam L faebigenam H poebigenam F || 28 ut Probus om. F || 30 in om, S || solis in locis B
Seryii coram. Vol. II. Fasc. I. 13
194 ^ SEKVII
possit etiani ad illud referri quod dicunt quibusdam artibus posse hominum vitam ultra fata protendi, ita tamen, ut solam habeant vitae imaginationem; videntur enim omnia facere nec faeiunt. aevvm aevum est aetas perpetua, cuius neque initium neque extremum 5 noscitur, sed foic modo *aevum' aetatem Hippolyti posuit. veteres aevum etiam deorum vitam dicebant; nam et Virbius inter deos colitur. Vir- bium autem quidam Solem putant esse, cuius simulachrum non est fas attingere, propterea quia nec sol tangitur.
777. verjsoqve vbi nomine de re facto, ut oestrum Grai 10 vertere vocantes.
778. vnde etiam triviae templo exponit rc ahvov: nam Callimachus scripsit ahia^ in quibus etiam hoc commemorat.
779. arcentvr eqvi quoniam apud quasdam gentes ad aram equo sedere permittebatur.
15 781. havd setivs non segnius patre. dicit autem tantae eum
fuisse audaciae? ut nec paternae mortis terreretur exemplo.
784. vertitvr id est agit. et toto vertice svpra est Statius et toto despectat corpore bellum.
786. aetnaeos efplantem favcibvs ignes nimios, quantos 20 habet Aetna.
787. TAM MAGIS ILLA FREMEKS ET TRISTIBVS EFFERA FLAMMIS QVAM MAGIS EFFVSO CRVDESCVNT SANGVINE PVGNAE legitur in arte
quod ctam magis maxime minus minime5 positivo tantum iungantur:
quod tamen tunc observatur si ponantur ad augmentum istae par-
25 ticulae; tunc enim vitiosam faciunt elocutionem. ceterum si ad
exaequationem positae sint, possunt vel comparativo vel superlativo
4 aevum . . . noscitur] cf. Isid. or. V 38, 4 || 9 oestrum] georg. III 148 || 18 Statius] Theb. IV 165 || 22 legitur in arte e. q. s.] cf. Serv. comm. in Don. p. 431, 14; Prob. instit. art. p. 73, 9; Don. p. 374 sq.; Pomp. comm. p. 156 sq. K.
1 etiam . . . quibusdam om. LH (add. I) || illum F || dicunt F: dicitur SBM || posse om. LHM (add. I) \\ 2 uita HM || protendi posse M\\ solum S I 3 imaginationem uitae M |) 4 scholium ad aevum e Turonensi edidit JDaniel \ 5 nascitur Laniel \\ hoc modo JDaniel || yppolyti T || 6 Virbium . . . tangituf ad vers. 762 ao dlio in Turonensi eadem his verbis adscripta sunt quidam uir- bium intellegunt solem cuius (sic) nefas est attingere quia sol numquam tan- gitur || 7 solum T (corr. DanieT) || 8 propter quod Daniel || 11 exponit] et ponit S || to aution S io ation B (ro uixiov in marg. Daniel) toition L to aition H to aetion M troaition F \\ 12 gallimacbus S callimmachus B callimacus LH\\ aicia B aitia LH dytia M etiam F \\ 13 scJiolium ad v. 779 e Turonensi edi- dit Daniel || 15 secivs BHF || seginius F || 16 terretur F || 17 id est agit] aestvat L Ast agit H ita ut a post additum sit || agit] agitur S agitatur l \\ tvto F || 18 corpore libri pectore exemplaria nonnulla et toto despectans yer» tice bellum Statius \\ 19 epflantvr F || 22 legitur . . . pugnae om. H || 23 iun» guntur SF iugantur M \\ 24 tamen] tunc F tantum Heinsius \\ obseruabitur L || 25 equationem F \\ si om. M (add. m)
COMM. INfVERG. AEN. VII 777—794. 195
vel pro his gradibus ipsae inter se iungi: hinc ergo est ctam niagis illa fremens et tristibus effera flammis, quam magis effuso cru- descunt sanguine pugnae9: non enim ad praelationem positae sunt? sed ad exaequationem. maiores enim nostri vitia non in dicto, sed in significatione esse voluerunt. hinc est in Sallustio ita quam5 quisque pessime fecit, tam maxime tutus est: nam et hic exaequatio est, non comparatio.
790. io avro insignibat haec Inachi filia Argivorum fluminis fuit. hanc amavit Iuppiter. et dum cum ea esset, Iuno supervenit. timens ille ne deprehenderetur; Ionem mutavit in vaccam et eam 10 poscenti dedit lunoni, ne paelicem confiteretur. cui Iuno Argum, oculatum omnibus menibris, Arestoris sive Terrae filium; quem Graeci panopten appellant, custodem adposuit. quem cum Iuppiter per Mer- curium, qui eum cantu fistulae in somnum conpulit, intereniisset, Iuno eum in pavonem mutavit, Ioni vero inmisit oestrum, muscam 15 animalibus infestam, quo diu exagitata ad Aegyptum venit et Iovis voluntate in Isin mutata colique coepta est. insignibat signo suo clarum esse faciebat.
791. argvmentvm ingens aut fabula, ut Cicero argumenta erant in valvis: aut re vera argumentum, quo se Graecum pro- 2(h bare cupiebat. hoc enim etiam Amata superius dixit <(372> Ina~ chus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae. cvstos ne reverti posset in formam priorem.
792. pater inachvs pater non tantum ipsius Ionis; sed auctor originis Turni. 25
794. totis agmina densentvr campis scilfcet qui oculis pote- rant subiacere. densentvr denseo denses dicimus; aliter non. argivaqve pvbes et hoc ad generis; ut supra diximus; pertinet probationem; quod eum sequebantur Argivi.
5 Sallustio] Iug. 31, 14 || 8 haec Inachi filia e. q. s.] exscr. mythogr. II 89. cf. comm. Luc. VIII 831 || 19 Cicero] in Verr. act. II lib. IV 56, 124
1 -est om. S || 3 enim om. S || 5 significationem F \\ in om. H || asulustio F ]\ 6 quique F || pessima L || totus LH. (corr. T) || nam om. B || et om. F || 8 insi- gnabat F || 10 prehenderetur F || io SMF || 11 pelicem libri || arguam F || 12 Arestoris Masvicius (cf. Apollod. II 3, 3): aristoris F aristodis reliqui \\ 14 peremisset F || 16 exagitata] uexata S B || et] et ibique F || 1.7 isim B ni- siin F || insionabat L insignabit l || 18 faciebat] sua pictura insignem faciebat e Turonensi addidit Daniel || 19 ut] ut in H || argumentum LH (corr. I) || 20 baluis SB (ualuis s) ualbis LH ualhis M uallis F\\ 21 enim om. SB \\ etiam om. Fl dixerat M\ 24 ipsius LH: eius SBMl iure F unius F. Schoellius || Ionis om. SBMF\\ sed pater auctor F || 26 paterant F || 27 densentvk] uero add. Sl a.utem add. F || densis F || 28 pvbes] sicani LH
13*
196 SERVII
795. veteresqve sicani bene cveteres\- nam ubi nunc Ronia est; ibi fuerunt Sieani; quos postea pepulerunt Aborigines.
796. sacranae acies dieunt quendam Corybantem de Creta venisse ad Italiam et tenuisse loca? quae nunc urbi vicina sunt, et
5 ex eo populos ducentes originem Sacranos appellatos; nam sacrati sunt matri deum Corybantes. alii Sacranas acies Ardeatum volunt, qui aliquando cum pestilentia. laborarent, ver sacrum voverunt; unde Sacrani dicti sunt. picti scvta labici Glaucus, Minois filius, venit ad Italiam. et cum sibi imperium posceret nec acciperet; ideo
10 quod nihil praestabat; sicut eius pater praestiterat zonam eis trans» mittendo; cum antehac discincti essent; ostendit scutuni: a quo et ipse Labicus dictus est, et ex eo populi aito vfjg AccfiTJg, quam la- tine amplam vocamus. *pieti? autem *scuta5 id est in bello frequen- ter probati: nam apud maiores virorum fortium picta erant scuta;
15 e contra inertium et tironum pura erant, unde est <(IX 545)> par- maque inglorius alba; id est non picta.
797. qvi saltvs tiberine tvos non originem; ut diximus supra <715>. sacrvmqve nvmici litvs arant aut iam tunc sacrum; aut prolepsis est: nam consecratus est Numicus; postquam
20 inventum est illic cadaver Aeneae.
798. litvs arant litus fluminis; ut <VIII 83> viridique in litore conspicitur sus.
799. circaevmqve ivgvm circa hunc tractum Campaniae cole»
6 alii . . . dicti sunt] cf. Fest. s. v. Sacrani
2 ibi] ubi S (corr. s) || ad v. 795 in marg. quidam sicanos proprie siculos intellegunt dicentes numquam in italia fuisse sicanos, sed siculos. qui profecti ad insulam conexam italiae quae tunc sicania dicebatur cognominem sibi red- diderunt T || 3 quondam SH || coribantem BLH heribantem F \\ decreto F, correxi || 4 urbi] romae B || 6 coribantes BL choribantes F || sacranos SL (corr. s) || ardea tu F ardeatum reliqui. Ardeatium Masvicius. cf. JSfeue For- menl. IP p. 77 sqg. || 7 pestilentiam F || uerum sacrum SBMF uera sacra L uera sacrum H || nouerunt H || 8 dicti sunt] uer sacrum autem immolationis est genus . mos enim italis fuit ut magnis in (sic) periculis adducti uouerent quaecumque proximo uere nata essent apud se animalia immolaturos a4d. D. cf. Fest. Paul. p. 379 || 9 nec acciperet om. H || 10 praestiterat et ad zonam F || eis] eius S\ 11 antea SBF\\ distincti SM (corr. s) discuncti H discena F || scutum militare SBl, nisi quod militarem B || a om. SB || quo] qui s \\ 12 ano thc a^byc B dBo thc aabiic H ano toc adBcc F || 13 amplam] ansam coni. VaJesius ad Amm. Marc. XXI 2, 1, sed cansa' illa aetate *ampla' dicta est ||
14 erant scuta depicta SB depicta erant scuta M || scuta . . . pura erant om. F ||
15 e om. SBM || est om. S || 19 prolemsis B prolempsis LMF prolemprosis H || est om. M || 7tQ6lrjipig est a cadauere Aeneae Fabricius || nam consecratus est om. H, sed spatium relictum est \\ 20 inuentum illic est M illic inuentum est F || 22 sus] quom ripae proprie fluminum sint (sit cod.)n litora maris, ut ouidius (met I 42) fpro ripis litora pulsant' add. JD
COMM. IN VERG. AEN. VII 795-804. 197
batur puer Iuppiter, qui Anxyrus dicebatur, quasi avav %vqov, id est sine novacula, quia barbam numquam rasisset, et Iuno virgo, quae Feronia dicebatur. est autem fons in Campania iuxta Terra- cinam; quae aliquando Anxur est dicta.
800. et vieidi gavdens feronia lvco non vacat quod addi- 5 dit Viridf: nam cum aliquando huius fontis lucus fortuito arsisset incendio et vellent incolae exinde transferre simulacra deorum, subito reviruit.
801. qva satvrae iacet atea palvs secundum hanc lectio- nem! re vera Saturam paludem intellegimus ; sed alii cAsturae' legunt. 10 quod si est, paludem pro flumine posuit; nam haud longe a Terrar cina oppidum est Astura et cognominis fluvius.
802. qvaeeit itee valles satis signatis verbis expressit flu- men angustum; contra de Tiberino ait <32)> in mare prorumpit.
803. HOS SVPEE ADVENIT VOLSCA DE GENTE CAMILLA pmden- 15
ter post inpletam commemorationem virorum transit ad feminas; ita enim et de Troianis legitur; qui ultimum Amazonum auxilium postularunt: quae res ab Homero praetermissa est. sane iam prae- sagium est infelicitatis futurae quod inter ipsa principia armantur et feminae. volsca de gente de Priverno, Volscorum oppido, 20 ut <XI 54(T> Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe.
804. floeentes aere cateevas Ennius et Lueretius florere dicunt omne quod nitidum est: hoc est secutus Vergilius; aliter acyrologia est: Lucretius (Y 1442> florebat navibus pontus. "
22 Ennius] incert. libr. fragm. XXIV Vahl.
1 anxyrus H: anxirus SL MF anxiris F || cInayzypoyc S dNEYTYPOYC B neYfipoY L tthpypoy M aNCYTipoc F, om. H, sed spatium relictum est || 2 quia] qui MF || rassisset L rarisset H || 3 forma JR (feronia supr. vers. Daniel) \\ tarricinam F || 4 anxir (anxyr F) est dicta MF: anxires dicta S anxiris dicta est B anxires dicta est LH (anxires in ras. I) || 6 aliquam F || fortuitu S || 7 simulacra transferre B || 8 reueruit F || ad Feronia supr. vers. hanc quidam a ueteribus dictam uolunt. quae postea corrupto nomine feronia est dicta T. post quidam pristinum deae nomen db interprete omissum est. fortasse voluerat quidam Fidoniam. cf. ad VIII 564 || 10 satura BH\\ asturae BLM: asturam S asture H stare .F || 11 tarracina BF tercyna L (terracynia l) || 12 est astura BL: est satura SM est ast//ucra H eustura F || cognominis LHF: eius cog- nominis SBMl eiusdem cognominis vulgo || 13 intee H || 14 de om. S || 15 hoc S (corr. s) || vvlsca S v. LHM\\ 16 uirorum fortium S \\ 17 auxilia 1 1| 18 ab amero F || sane] sed hic F\ 20 volsca SB: vvlsca LFm vlca H (spatio ini- tialis Utterae relicto) vvlsa M || priueno B || uulscorum LHF || 21 priuernum BLH\\ antiquam et auulsum excederet M || antiquo B || urbem F \\ ad uolsca in marg. quidam uolscos tradunt appellatos a uolsco antifatelis trigonis filio. fabius colchis profectos corrupto nomine uoscos appellatos ait T. cf. Peter vet. hist, Bom. rell. p. 5 || 22 florere . . . Lucretius om. L || florere BH: flores SM florens F || 24 iam mare velivolis florebat puppibus Lucretius. cf. Lachm, com- ment p. 347
198 SERVII
805. calathisve mineevae Minerva et armorum dea est et lanificii, sed Camilla animum ad arma sola contulit.
807. CVRSVQVE pedvm bene *pedum? adiecit, ne per equum eius gloria minueretur, quod ei obicitur <(XI 705)> quid tamen 5 egregium, si femina forti fidis equo?
809. aristas primas spicae partes; dictas ab eo quod primae arescant.
811. tingveret mergeret; ut <XI 914> tinguat equos.
813. ivventvs tvrbaqve MiRATVR matrvm ante ornatum eius, 10 post arma dicturus est: unde hysteroproteron in respondendo esse voluerunt, ut ornatum matres, viri vero arma mirentur. sed melior sensus est, si; sicut dictum est, accipiamus: ea enim sexus uterque miratur quae sunt posita contra opinionem^ ut mirentur feminae arma in muliere, viri ornatum in bellatrice. 15 814. inhians stupore quodam, ore patefacto.
816. lyciam pharetram quasi Lyciam, ut legimus cCretenses sagittas'.
817. pastoralem praefixa cvspide myrtvm quia hac pugnare pastores solent. myrtvm non hastam myrteam? sed ipsam myrtum:
20 Statius Lernaeam iacit ille trabem.
6 primas . . . arescant] cf. Isid. or. XVII 3, 16 || 20 Statius] Theb. IX 124
2 camille LH (corr. I) \\ contulerat SMF || 4 imminueretur S \\ tamen libri praeter F, qui tam habet, id quod Vergilius scripsit || 5 forte H || fidens F \\ 6 ad illa uel intactae segetis (segetes cod.) in Floriacensi haec adscripta sunt ouidius (met, X 654 sq.) hunc ]ocum (adde imitatus est) posse putes illos (illum cod.) sicco (siccos cod.) freta radere passu et segetis canae stantes (statis cod.) percurrere aristas || aristae autem sunt primae spicae partes dictas ab eo quod primae arescunt dicti (sic) F || 7 arescent 1 1| arescant] est autem homeri (II. XX 226) cti S9 ots [isv . . . S7t' svqsa vwta ^aldaaiqg add. cod. JBonon. || 8 tingeret LM || intinguat LM intingat S || 10 pbst LHF: postea SM et postea B || dictura B \\ in om. BH\ 11 ornatu S || sed melior . . . ut mirentur om. L (add. I)- || 12 si sic dictum accipimus Sl || si om. F \\ accipimus SMl || sexus miratur uterque Sl\\ uterque om. F \\ 13 ut mirentur . . . bellatrice om. F \\ 14 ad pro- spectat in marg. bene dicit prospectat quia quod ualde miramur prosequimur oculis T || 15 quondam S quod F || ore] amore SMIjHF, om. M \\ patefacto] patefactis B patefacto ore M || 16 cretenses sagittas libri praeter H, qui cretes eges sagittas habet; idem in marg. Beginensis adscripsit Daniel || 18 ad. v. 817 in marg. quia hoc (sic) solebant pastores pugnare. quidam intellegunt hastam mirteam sed melius est ut ipsam myrtum accipiamus praefixo ferro grauiorem T. || hoc F || 19 non hastam om. F \\ 20 larneam F || iacet H || trabeam SLH ||
LIBER VII EXPLICIT S EXPLICIT LIBEE SEPTIMVS INCIPIT LIBER OCTAVVS M
SERVII GRAMMATICI
IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM OCTAVVM COMMENTARIVS.
1. VT BELLI SIGNVM LAVRENTI TVRNVS AB ARCE EXTVLIT apud
maiores nostros tria erant militiae genera in bellis gerendis: nam aut legitima erat militia aut coniuratio aut evocatio. legitima erat militia eorum, qui singuli iurabant pro republica se esse facturos, nec discedebant nisi completis stipendiis, id est militiae temporibus: 5 et sacramentum voeabatur, ut <II 157> fas mihi Graiorum sa- crata resolvere iura. aut certe si esset tumultus, id est bellum Italicum vel Gallicuni, in quibus ex periculi vicinitate erat timor multus; quia singulos interrogare non vacabat, qui fuerat ducturus exercitum ibat ad Capitolium et exinde proferens duo vexilla, unum 10 russeuni, quod pedites evocabat, et unum caeruleuni, quod erat equitum — nain caeruleus color maris est, a cuius deo equum con- stat inventum — dicebat cqui rem publicam salvam esse vult; me sequatur?; et qui convenissent; simul iurabant: et dicebatur ista militia coniuratio. alii album et roseum vexilla tradunt, et roseum 15 bellorum, album comitiorum signum fuisse. fiebat etiam evocatio: nam ad diversa loca diversi propter cogendos mittebantur exercitus. modo ergo duo sunt genera militiae; coniuratio et evocatio; quippe in tumultu. sane incongruum non est quod ^ignum. belli; id est vexilli elevationem Turno dat: aut quia de rege Latino dixerat 20 supra <TII 600> rerumque reliquit habenas: aut quia Turnus
1 apud maiores nostros e. q. s.] cf. Serv. ad Aen. VII 614
3 erant B || 4 se om. B || 5 discedebant] descendebant LH (discedant l) discedere F \\ 6 ut inseruit Daniel \\ graio F || 7 si esset . . . timor om. F || 8 italicum bellum B \\ et gallicum SB \\ 9 multis F || uocabat HF || dicturus LM (ducturus Im) || 10 ibat om. H || ad om. S \\ et om. SB\\ 11 russeum SMl: roseum religui \\ 13 publicam om. B || esse om. LM\\ vult] ul L (ult T), om. H || 15 ut roseum bellorum F, corr. Daniel \\ 20 aut Daniel: ut F |) quia F: cum reliqui || dixerat F: dixerit reliqui || 21 ad v. 1 in marg. ideo datur turno ele- uatio uexilli quia ipse furore succensus maluit hoc efficere ipse quam iubere ut omnes muros (sic) abrumperent T
200 SEBVII
furore succensus maluit ipse efficere quam iubere, ut omnes dbntmperet moras: aut quia, sicut dictum est, Latinus, cui soli imperandi hoc ius erat, abstinuerat et nemo, illo abstinente, parebat. Turnus ergo ideo huius modi officium arripuit, quia, etsi ipse non imperabat, tamen 5 prohiberi non poterat. cbellf autem csignum* generaliter dixit, nam multa sunt: sed vexillum significat, quod est tractum a veli dimi- nutione, ut cvelum vexillum/. ab arce quoniam vexillum in arce poni solebat, quod esset specimen imperati exercitus.
2. strepvervnt CORNVA quae simul sonabant, ut <VII 615> 10 aereaque adsensu conspirant cornua rauco.
3. vtqve ACRis CONCVSSIT EQVOS hoc ad equites pertinet. et utrum hoc epitheton equorum perpetuum est, an dum concutmnhir? vtqve impvlit arma hoc ad pedites. est autem sacrorum: nam is qui belli susceperat curam, sacrarium Martis ingressus primo ancilia
15 eommovebat, post hastam simulacri ipsius, dicens cMars vigila5. quidam sane suos equos et sua arma de Turno tradunt, scilicet ut cete- - ris esset exemplum.
4. extemplo aut subito: aut re vera ex ipso templo, id est post divina arma commota. tvmvltv trepido festino: more
20 suo. non enim tinere poterant qui pericula iungebant.
5. CONIVRAT nota de re bona coniurationem dici posse: nam coniuratio xwv {istimv est. ivventvs effera efferata per furiam; ut <VII 340> arma velit poscatque simul,1
6. primi utrum ordine, an dignitate? messapvs et vfens 25 bona electio personarum ad dilectum habendum: unus eques bonus;
id est Messapus, mittitur, alter pedes egregius.
7. contemptorqve devm mezentivs quis enim iustius quam sacrilegus contra pios et praepararet bellum et gereret?
8. vastant cvltoribvs abducendo cultores vastos et desertos
6 sed vexlllum . . .* vexillum] ef. Isid. or. XVIII 3, 5
2 ius serafc G || 6 sed om. H \\ uexillum ex uexilla S || ueli] belli F || 7 ue- lum] bellum F || ad ab arce -in marg. ideo uexillum in arce poni solebat ut esset spectamen (sic) imperati exercitus T\\ 8 specimen] speciem est G || 9 quae] qui S || 10 rauco] Thucydides (V 70) ait Lacedaemonios non cornuum tuba- rumve cantu sed tibiarum usos. Homerus (II. III 8) de Achaeis ot d' ag3 L'cav oiyfi. et antea (VII 698) cregemque canebant' dixit add. Fabricius. cf. Gett. I 11 || 11 ad ackis supr. vers. perpetuum epitheton est equorum ut acres dican- tur T || 12 an Daniel: con F || 13 pedites] pertinet add. SB \\ 14 bellorum SBM bellis F \\ curat F \\ 15 uigilia M || 18 aut ante re vera om. S \\ 20 iun- gebant F: Vincebant Daniel. fort. qui se ad pericula iungebant || 21 notandum F || nam] ergo F \\ 22 furiam] scilicet add. m || 23 simul] et rtq: add. F || 24 ad peimi supr. vers. et ordine et dignitate primi T \\ 25 selectio H || delectum S delectos B dilectos il|| equens F || 26 alter] et ufens alter SM alter id est ufens 1 1| 27 divvm LH\\ quid ^Jf || iniustius SM
COMM. IN VERGL AEN. VIII 2-9. 201
efficiunt. Sallustius in lugurtha <(48; 3)> vastus ab natura et hu- mano cultu, idem alibi quippe vasta Italia rapinis, fuga, cae- dibus, hoc est hominibus deserta.
9. MITTITVR ET MAGNI VENVLVS DIOMEDIS AD VRBEM DiODiedeS
* revertens de Troia * postquam repperit ira Veneris a se vulneratae 5 uxorem apud Argos cum Cylaraba, ut Lucilius, vel Gometa, ut plerique tradunt, turpiter vivere, noluit reverti ad patriam: vel, ut dicitur, ab adulteris proturbatus: sed tenuit partes Apuliae, et edomita omni montis Gargani multitudine in eodem tractu civitates plurimas con- didit. nam et Beneventum et Equumtuticum ipse condidit, et Arpos, 10 quae et Argyrippa dicitur, ad quam nunc Venulus mittitur, non Arpinurn, quam constat esse Campaniae, unde Cicero Arpinas. sane sciendum Apuliam uno dictam vocabulo, sed huius partem quam Diomedes tenuit, Messapiam et Peucetiam a duobus fratribus dictaim qui illic imperarunt: item Dauniam a Dauno rege Apuliae. himc 15 Diomedem quidam a Dauno rege Apulorum hospitio receptum dicunt sane artificiose ad Diomedem mittitur: movenda est enim indignatio et metus Diomedi, ut subveniat -Latinis contra Troianos. venvlvs hunc fuisse constat Argivum: nam Tiburs est? ut ille indicat locus <(XI 757> praedam Tiburtum ex agmine raptam portat ovans. 20 considerate ergo hic ad Diomedem mittitur; ut eum vel quasi clvis adduceret, vel citius possit movere. hunc dlii Lavini imperasse olim tradunt.
2 idem alibi] hist. I 36 Dietscli., I 19 Kritz. || 4 Diomedes e. q. s.] exscr. mythogr. I 141 || 6 Lucilius] ex libr. incert. -CXVI p. 153 Muell.
5 revertens de Troia, quae post vulneratae hab. F, aut spuria esse aut post repperit sive Diomedes collocanda existimat Muellerus || uulneratam H \\ 6 uxorem] aegialiam add. T> || Cylaraba scripsi (cf. Pausan. II 4,5): cillarabo F Cillabaro Daniel || 7 ab om. G || 8 partem mythographus || epuliae H || omnis SMF (corr. s) || 9 Gargani montis B \\ multitudinem F || plurimas ciuitates B || 10 nam et . . . condidit om. L (add. T) || beuentum F || ecumtuticum SFl Argos Hippium mythographus. cf. Schoemann opusc. III p. 415 adnot. 17 || 11 et ante Argyrippa om. S || argyrippa HMF: argirippa SB argyripa L \\ non a arpi- num L non ad arpinum l et mythographus || 12 quam] quod B \\ campiniae S || 13 dicto F || sed] si F || uius H || 14 mesapiam B \\ peucetiam H: peauce etiam S peuceciam BLF peucentiam M || a] ad L \\ 15 imperarent F || imperarunt] alii aliter sentiunt de mesapiae nomine. in anthedonis enim ora quae boetia (lege Boeotiae} est mons stat mesapius ab duce mesapo nominatus qui aduen- tans in iapygiam ab se mesapiam regionem appellauit add. L) || itam S iter F || dano HF || a quo hunc Diomedem Daniel || a Dauno (ad aunio G) rege Apu- lorum non edidit Daniel || 17 artificiose] considerate Masvicius || 18 metu F, corr. JDaniel || 19 constat iuisse F || Argivum] de tyburte add. M. cf haec my- ihographi *ad quam Venulus Argivus de Tiburte mittitur' || nam tiburs est BH: non tiburem S non tybur est L non tyberem M nam tyburem F non tybu- rem l || 20 tiburti F \\ raptam] Tarchon Vergilius ]| 21 diomeden BH\\ vel om. SFl\\ quasi] uelut Sl, del. m j| civis] ciues S (corr. s) cuus L cuius H || 22 ad= duceret uel citius edidit Stephanus || posset F
202 SERVII
10. consistere iaru esse conditos, id est fundasse civitatem: plus est enim c consistere% quam *venisse\
12. inferre hie invidiam facit, tit <^I 6)> inferretque deos Latio: proprie enim inferuntur penates. et fatis regem se dicere posci
5 unde illud est <38> expectate solo Laurenti. et dicendo cposci' agit subtiliter: nam si non venit errore, sed fato, omnem sibi uti- que est vindicaturus Italiam, sine dubio et Diomedis imperium. victosqve penates ut maior sit indignatio. et amat poeta, quotiens adversum Troianos poscuntur auxilia, penatibus victorum erimen ad- 10 scribere, ut apud Aeolum <(I 68> Ilium in Italiam portans victos- que penates.
13. viro se adivngere gentes dardanio hic metum inicit. et bene non cAeneae? dixit, sed cviro Dardanio5, ut non sit mirum si sequebantur hominem sibi cognatione sociatum, ut <(VII 24(X>
15 hinc Dardanus ortus7 huc repetit.
15. qvid STRVAT His coeptis cum haee iam coeperit. et participialiter dixit. ab eo quod est incipio ccoeptus' facit: hinc est ccoeptis\ qvem si fortvna seqvatvr eventvm pvgnae cvpiat si eum fortuna comitetur, quem finem suae velit esse victo-
20 riae? ipsum melius nosse? qui iam antiquus est hostis. ergo *quem'
x ac4te pronuntiandum , ut sit ordo: quem eventum pugnae cupiat, si fortiina sequatur. vult autem intellegi Aenean etiam contra Dio- medem bella gesturum, non tantum propter praesens inrperium, sed et causa hostilitatis antiquae.
25 18. talia per lativm cgerebantur? subaudis: et est formosa
eclipsis.
19. CVNCTA videns mente pertractans : nam, non videbat. CVRARVM flvctvat aestv his verbis futuram praeoccupat compa-
1 iam] nam a iam F || id est] et S || 2 ad consistere supr. vers. bene dicit consistere quia plus est consistere quam uenisse T || 3 ad inferre in marg. qnod dicit inferre ad inuidiam exaggerandam dicit ut cinferretque deos latio'. proprie enim inferuntur dii penates T || 4 proprie] pp§ G mdlim peregre : quam- quam fortasse scholiastes dicere voluit *penates terrae inferre' idem esse quod Herram per vim occupare9 || 5 unde] ut S || expectante B, || laurentum LHF \\ et om. S || 6 uenerit S ueniret l \\ 8 ad victosqve penates in marg. ut maior . . . aeolum T. ceterum cum illis quae ad inferre adscripta sunt hoc scholium coniungendum fuit. || et om. T || 10 in om. F \\ portam F || 12 inicit et Danieli incitet F || 13 aenea L || 16 hoc L (corr; l) || iam] etiam F || 17 partici- paliter Fs || coeptus] coeptos L. malim coeptum || hinc] hunc S hinc ergo Msl || 18 coeptis ex coeptus M || 19 si] et si M \\ 21 ordio F \\ si fortuna se- quatur Masvicius: fortune sequatur F fortuna sequatur Daniel || 22 vult autem . . . antiquae cmanifestius ipse"* (sic) lemmate praescripto ab eis quae antecedunt separata exhibet F || diomeden HM || 24 utilitatis F \\ 25 formosa] forma Masvi- ,cius figura coni. Burmannus || 26 ellepsis S (eilipsis s) elypsis HF\\ 27 nam om. LH || uidebantur L (corr. I) uidebant H
COMM. IN VERG. AEN. VIII 10—31. 203
rationem, quae est Apollonii verbuni ad verburn. flvgtvat aestv utrumque verbum de mari est.
20. ATQVE ANIMVM NVNG HVG CELEREM NVNG DIVIDIT ILLVG Vel qUOd
suis copiis bellum Itali adversus eum parabant, vel quod a Diomede vetere Jioste suo auxilia postulabant. *celerem' autem ad corporis com- 5 parationem, quod tardum est7 ut <(VI 72CT> iterumque ad tftrda reverti corpora.
23. sole eepercvssvm aut vaeat cre\- aut bene crepercussum'? quia primo aquam ferit, inde postea tendit ad tecta. radiantis imagune lvnae negant omnes physiei lumen lunae aliud ex se red- 10 dere, et vituperatur hoc dicto Vergilius: quod tamen tolerabile est, quia non lunam, sed imaginem dixit lunae, quam a sole lumen accipere manifestum est. an ideo *radiantis% ut, quoniam luna lumen de sole mutuatur, idem videatur etiam ipsa efficere, quae de sole procedit.
25. laqvearia multi clacuaria' legunt, nam clacus? dicuntur: 15 unde est in Horatio nec mea renidet in domo lacunar. non enim a laqueis dicitur, sed ab eo quod sunt lacus. :»
27. alitvvm pro calitum?? sed metri causa, ut diximus supra ** <(VI 653)>; addidit syllabam.
28. svb aetheris axe id est sub aere. 20
30. seramqve dedit per membra qvietem tardam; quippe in bellicis curis. *seram' autem pro *sero% adverbium temporis in nomen deflexum. *dedif autem mire dixit, hoc est indulsit quietem corpori suo.
31. hvig devs ipse logi cum ipse fluvius Tiberinus sit7 quid ita intulit zdeus fluvio'? Tiberinus enim deus genius loci. tiberinvs 25 bene cTiberinus5^ quia supra dixerat cdeus?: nam in sacris Tiberinus; in coenolexia Tiberis, in poemate Thybris vocatur.
4 Apollonii] Argon. III 755 sqq. || 15 nam lacus dicuntur e. q. s.] cf. Isid. or. XV 8, 6 || 16 Horatio] carm. II 18, 2 || 26 nam . . . vocatur] Isid. or. XIII 21, 27
1 uerbum ad uerbum BLHM: de uerbo ad uerbum SF || scholium ad plvctvat aestv Tidb. Sl. (his verbis . . . ad verbum in Lipsiensi del. corrector) flvctetat F || 3 ci& v. 20 uel quod . . . ad comparationem corporis dixit T vel om. G || 4 bellum aduersus eum parabant itali T || 5 suo om. T || celere F autem om. T || 8 percussum H || 9 quia primo aquam ferit] ab his verbis incipii Caroliruhensis quaternio XXXV. || inde om. AS \\ 11 et om. AS \\ uituperatus AS (corr. a) || hoc est dicto S || 12 quia] qui AS \\ ex sole. AS || 13 ad radian- tis supr. vers. ideo radiantis dicit ut quoniam luna de sole lumen mutuatur idem uideatur efficere quae de sole procedit T || 14 solae F || 15 lacuaria F: lacunaria reliqui. cf. ad Aen. I 726 et Caper orthogr. VII p. 105, 15 K. || dici- tur F || 16 nec om. BF || mea] in ea As || renideo AS || in domo om. AS \\ 18 ut diximus supra om. B || supra om. L \\ 19 addit LH\\ syllabam] unum u B || 21 quippe] q: F \\ 22 curis om. F || curis] ab homero ductum (dictum cod.) qui dicit (II. II 24) ov %QV itccvvv%iov . . . {isnrjls add. D || ad seramqve supr. vers. pro sero, ad dedit supr. v. mire dixit . . . suo T || 23 ire F \\ 25 enim] enum F num G || loci om. G || 27 conolexia ASM (i. e. communi sermone superscr. m) || thybris H: tibris ASL tybris B thibris M tibris ex tebris F
204 SEEVII
33. TENVIS GLAVCO VELABAT AMIGTV CARBASVS ET CRINES VMBROSA TEGE-
bat harvndo fiuvialem aquam purificationi aptam latenter ostendit in tantum, ut etiam harundinibus , quae fluminum germina esse non du- bium est, purificatio rite celebretur. ideo inventa oecasione poeta hanm- 5 dinibus tectum fluvium' inducit, ut doceat hoc etiam harundinibus in purificatione, quod per aquam, impleri posse, sicut insacris traditur. ideo et ubique fluminibus harundinem dat, ut <(X 205)> velatus ha- rundine glauca Mincius, et ripis fluvialis harundo, quod autem ait *tenuis glauco volabat amictu carbasus9 docet quaedam sacra pure
10 a linteatis debere fieri. carbasus autem genus lini est: linum vero, ut ait Plinius, melius inrigatione fluminum, quam pluvia nascitur. ideo et vestis linea fluminibus tamquam propria datur. senior, atqui ubique eum flavum dixit; sed csenior5 aut propter spiimas dietum est; aut ad reverentiam pertinet: sic Lucanus de urbe Roma adhuc
15 florente <J 188)> turrigero canos effundens vertice crines.
35. tvm sic adfari subaudis *visus\ cvras his demere dictis
: habitum futurae orationis ostendit.
1 36. o sate gente devm alibi \VI 322)> deum certissima
proles et <TI 125> sate sanguine divum. sane interdum haec
20 epitheta non vacant, sed vim hortandi obtinent.
37. vrbem qvi eevehis nobis ut <I 68> Ilium in Italiam portans: curbem5 ergo pro civibus posuit. crevemV autem propter Dardanum. aeternaqve pergama servas pro *servas et aeterna facis\ id est efficis ut aeterna sint.
!^5 38. expectate solo lavrenti dat adfectum etiam locis; ut
ipsae te Tityre pinus? ipsi te fontes; ipsa haec arbusta vocabant.
8 ripis] georg. II 414 || 11 Plinius] cf. nat. hist. XIX § 7 sqq. || ideo . datur] cf. Non. p. 541, 12 M. || 26 ipsae] buc. I 38
1 ad v. 33 in marg. fluuialem aquam . . . debere fleri T || 2 purificatio- nibus T || 3 germinam F germanam G genera T || 4 hoccasio G \ arundini- -bus T ab harundinibus Daniel || 5 inducit] in inducit F \\ hoc Daniel: hos F, om. T || arundinibus T || in purificatione . . . posse] purificationem quae per aquam fit impleri posse T || 6 impleri] pleri G || 7 arundinem T\ harnndinem glaucam incius F || arundine T || 9 pura T || 10 linteatis T\ linteacis F lintea- ceis Masvicius (linteatis ediderat Commelinus) || 10 ad carbasvs supr. vers. qui- dam tradunt carbasum esse pallium quo fluuii amiciuntur uel opulentiae causa ut sericum aut lino tenui. ut alii tradunt carbasus genus lini est. linum uero ut ait plinius melius irrigatione fluminum nascitur quam pluuia. ideo et uestis linea flumini-tamquam propria datur T \\ line F || 11 inrogatione F || 12 aut- qui F || 13 flauum dixit eum E || dictus M || 15 eturrigero F || canus H || 16 ad tvm s. a. supr: vers. scilicet est uisus T \\ 1S ad o s. a. d.- supr. vers. haec epi- teta non uacant sed uim habent hortandi T || 20 optinent F || 22 portat L por- tis H || ergo] modo AS \\ 23 Dardanum] a quo troiani descendunt add. D - || 24 ut etna (aeterna G) sint F || 25 dad ad afectum F || 26 fontes] penatus H
COMM. IN VERG. AEN. VIII 33—43. 205
39. hic tibi CERTA domvs quod superius ab Apolline popo- scerat; hoc nunc indicat Tiberis: <III 85> da propriam Thym- braee domuni; da moenia fessis.
40. TVMOR OMNIS ET IRAE CONCESSERE DEVM quidam 'conceS-
sere' pro *discessere' accipiunt alii ita tradunt: nondum concesserunt, 5 sed utiliter dissimulat. sed aliqua hemistichia in Vergilio tam sunt sensu inminuta, quam verbis, ut ecce hoc loco: namque non possu- mus intellegere quievisse omnem tumorem et iram deorum, cum et adhuc inimica sit Iuno; et ad Troianorum perniciem addantur alia nuniina, ut furia, ut Iuturna: unde mire quidam conclusit hunc 10 versum, dicens cconcessere deum profugis nova moenia Teucris'. *concessere' ergo indulserunt vel cesserunt, id est permiserunt, ut nec, si muneribus certesf concedat Iollas, id est permittat, indulgeat, et extremum hunc Arethusa mihi concede laborem. quodsi ita acceperinius, ut dieat Teucros constituere civitateni, nec ea nuniina, 15 quae irata sunt; vetant; nihil erit contrarium: nam et ipsa luno hoc dicit <VII 313> non dabitur regnis, esto; prohibere La- tinis: atque inmota manet fatis Lavinia coniunx. hic autem sensus; etiamsi detrahas subauditionem; potest accipi a superioribus; ut sit: tumor omnis et irae concessere deum; ut hic tibi sit certa 20» domus certique penates.
43. litoreis ingens licet possimus etiam de fluvio litus dieere, ponit tamen diseretionem, ut hic csub ilicibus^ paulo post <(83> viridique in litore conspicitur sus. hanc autem porcam; ut diximus supra <III 390>; secum habuere Troiani; quam amissam 25 in Campania invenerunt cum fetu circa Laurentem agrum. quam ideo Aeneas immolavit Iunoni; quia ipsa dicitur terra; ut coniugis in gremium laetae descendit. scimus autem hoc "animal inimi-
12 nec] buc. II 57 || 14 extremuni] buc. X 1 || 27 coniugis] georg. II 326
2da] ut da EF da.ut M (ut del m) \\ 4 ad v. 40 quidani concesserunt pro discesserunt accipiunt. alii nondum concesserunt intellegunt. sed melius est ut concesserunt intellegamus indulserunt i. e. permiserunt ut sit chie tibi certa domus et certi penates' T || 5 qui nondum concesserunt F, qui delevi II 6 dissimulat (scil Tiherinus) F: dissimulat Daniel dissimulant vulgo || alia qmistichia F || 7 sensui F || inminuta] immutata Stephanus || ecce om. B \\ 8 et iram] etiam F || et ante adhuc om. AS || 10 ut om. AS || furia . . . dicens om. LH (add. I) || aut iuturna F |( unde quidam mire concluserunt hunc uersum dicentes M || ll^ dicens] pudicens LH\\ 13 contendat F |] 16 vetant] exspeetatur vetare || 17 dabitur] dubitatur F || 18 manet fatis inmota H (| 20 omnis tumor .F|] 21 certaque F || 22 possumus L || 23 hic om. BLHM (add. I) \\ 24 hanc autem ^. . . amissam om. H || hanc autem om. L (add. I) |) ut diximus supra MF, om. RL, ut supra dictum est ASl || 25 us autem in campania inuene- runt H (ante us unius litterae spatium relictum est) || 26 laurentium i II 27 ut] ut est F I) 28 autem] enim AS
206 SERVII
cum esse frugibus; ut caprum vitibus; qui Libero immolatur. alii de ea sue dicunt, Jiabuisse eam Troianos et ubi primum generasset, ibi certam spem sedis concepisse: alii in litore Laurenti inventam. quam secutos Troianos in eum montem pervenisse, ubi postea ATba a colore i 5 porcae, longa a positione, sit condita. sane et Hitoreis' et *litoralibusy dicitur.
44. eniXA iacebit participio utens tangit historiam.
45. solo kecvbans csolo' videtur abundare. 47. ex qvo qua ratiocinatione.
10 49. qvod instat quod solum ex laboribus restat: cura enim
Aeneae praesentis fuerat necessitatis.
51. arcades his oeis genvs a pallante propectvm Euander Arcas fuit; nepos Pallantis; regis Arcadiae. hie patrem suum oeci- dit; suadente matre Nieostrata; quae etiam Carmentis dicta est; quia
15 carminibus vaticinabatur. alii ipsam Nicostratam} matrem Euandri, cum esset centum decem annorum, a filio peremptam tradunt. constat autem Arcadas plurimum vixisse, in tantum, ut quidam usque ad tre- centos annos vivendo pervenerint. ipse autem Euander, dimissa pro- vincia sua exilio, non sponte, conpulsus venit ad Italiam et pulsis
ao Aboriginibus tenuit loca; in quibus nunc Roma est; et modicum oppidum fundavit in monte Palatino, sicut ait Varro nonne Arca-
, des exules confugerunt in Palatium7 duce Euandro? hic autem mons Palatinus secundum Vergilium a Pallante; avo Euandri; est dictus; secundum Varronem et alios a filia Euandri Pallantia; ab
25 Hercule vitiata et postea illic sepulta; vel certe a Pallante eius filio illic sepulto inmaturae aetatis: alii a filio Euandri, qui post mortem
S quam secutos e. q. s.] cf, Aurel. Vict. de or. gent. Ubm. 17 || 12 Euan- der Arcas fuit e. q. s.] exscr. mythogr. I 70, II 153 II 22 hic autem mons e. q. s.l cf. Varro d. 1. 1. V 53, Isid. or. XV 3, 5
1 ut om. H | aprum JS || baccho E lebero F || alii >?. q. s.] cf. Serv. ad Aen. III 390 || 2 dic ut J^ || 4 a colore JDaniel: colore F \\ 7 utens om. H || utens tangit] ut enim agit F || tangit] iungit B || hostiam AS. fortasse participio praeterito utens tangit vel iungit historiam. videtur autem Servius dicere vo~ luisse HaeebiV futuri temporis vim non pertinere ad *enixa' participium, sed suem tum cum Tiberinus Aeneae fuiura praediceret iam enixam esse. \\ 8 schol.
( tinati
ad. v. 45 om. LH (add. I) || 9 qua om. H || ratione B \\ 10 quod . . . restat om. BLH (add. I) || 13 palantis L || regem B || hic cum patrem suum occidisset BLHM. mythographorum quoque testimoniis probatur Servium *suadente matre Nicostrata ' non ad cpatrem suum occidit ' sed ad cd. p. s. in Italiam venit ' referri voluisse || 14 quia] quae ASLM \\ 18 demissa F || prouintia ABH \\ 19 spontem F (sponte G) || et] ut F \\ 21 palantino F \\ 23 palante ALH (corr. a) || 24 uarranem F || palantia AL || 25 vel certe . . . sepulto] alii a pal- lante qui de filia euandri natus et ibi sepultus est J^|| 26 qui Danielx quia F
COMM, IN VERG. AEN. VIII 44—57. 207
patris seditione occisus est: alii a balatu oviuin Balanteum volunt dictum, et exinde per antistichon Pallanteuni dictum. sed si a balatu hoc noraen venerit; cpa' longa est, sicut eam Martialis ponit plerum- que; si autem a Pallante, cpa' brevis est; ut eam ponit ubique Ver- gilius secundum suam opinionem. genvs A pallante pkofectvm 5 profectum ad has oras genus a Pallante, non a Pallante profectum.
52. qvi regem evandrvm qvi signa id est qui regis Euandri signa sunt secuti, ut <(II 116)> sanguine placastis ventos et virgine caesa pro *sanguine virginis caesae\
53. in montibvs ut diximus supra <VI 784>, in minoribus 10 illis colliculis. an *pro monte\ un *inter montes'?
54. pallantis peoavi eonfundit nomina; ut plerumque solet; nam avus fuit. sic et illud dixit <JIX 3)> luco tunc forta paren- tis Pilumni Turnus et alibi <X 619)> Pilumnusque illi quar- tus pater. a quibusdam tamen Mc Pallas, auctor Euandrii generis, 15 Aegei filius fuisse dicitur, qui a fratre Theseo Athenis regno pulsus ad Arcadiam venit et ibi regnum tenuit. et Jioc poeta quasi Bomanis dicit: nam ad Aenean non pertinet.
55. hi bellvm adsidve dvcvnt cvm gente latina 'ducunt' aut gerunt; aut in longum trahunt. et bene praestandorum auxi- 20 liorum exprimit causam; ne magis Turno, quasi Graeco; favere credantur.
56. FOEDERA IVNGE legitur et cfoedere iunge9.
57. recto flvmine dvcam non ad naturam alvei referendum est, nam ait <95)> et longos superant flexus: sed recto fluminis 25 itinere; qaia non sunt erraturi. et sic dixit; ut ^VI 900^> tunc se ad Caietae recto fert litore portum; hoc est a litore non rece- dens. sic ergo et nunc a litore fluvii non recedentem significat.
3 Martialis] VIII 39, 1 ; IX 24, 1 || 19 ducunt aut gerunt] cf. Non. p. 284, 10 M.
1 est om. G \\ ab ouium balatu AS \\ baltu H || ovium om. LHF (add. I) || lallant euni A pallanteum 8 ballanteum M uallant eum F || 2 et exinde . . . dictum post plerumqae hab. L \\ parantis titron A par antistitron S per anti- stichon JR per antistychon HMF per antistochen l per antistoichon id est mutata littera Masvicius || baltu H \\ 3 pa BHMF: ba ASL || longe L (corr. T) || eam LHF: etiam reliqui || marcialis S [| 4 est] sit HM fit Stephanus || 6 pro- fectum . . . profectum om. M \\ profectum hab. SM? om. ALHF || has ex hos M, has om. F || horas SHF || 7 schol. ad v. 52 hab. T || euuandri F || 8 sunt secuti om. F || 10 scliol. ad v. 53 om. JR || supra] sunt L H supra est F || 11 collibus F || 12 paixantis om. AS, pallantis proavi om. B || confudit AS || 13 sicut et A II illo L illuc H || loco L lucam F || tum F || 16 Aegei Masvicius: egeii F \\ quia frar F \\ 17 oc F || 22 credatur B || 23 foedere] foedera As || iunge om. SB (add. s) || 25 ait Commelinus: aut F || recte H || fluminis om. H || 26 ut] et B || 28 et om. F || a litore . . . recto flumine om. F || a om. H || cedentem 8
208 SERVII
est et alia expositio, ut crecto fluinine' edoinito, frenato et in tran- quillitatem redaeto intellegamus : quod etiam feeit, ut <(88)> mitis ut in morem stagni placidaeque paludis: ut sit crecto' prae- teriti temporis participium ab eo quod est *rego'. 5 59. primis pro *primum cadentibus astris% cum primum nox occi-
derit. et dictum iuxta vulgarem opinionem, tamquam oriente die occi- dant astra.
60. ivnoni FEB RITE preces sicut etiam Helenus monuit. et sic *fer preces% quemadmodum sacra ferri dicimus.
10 61. mihi viCTOR honorem persolves bene ei adimit bellicam
curam pr.omittendo voti fore compotem.
63. stringentem ripas radentein, inminuentem: nam hoc est Tiberini fluminis proprium7 adeo ut ab antiquis Rumon dictus sit; quasi ripas ruminans et exedens. in sacris etiam Serra dicebatur,
15 unde ait nunc cet pinguia culta secantem/. in aliqua etiam urbis parte Tarentum dicitur eo quod ripas terat. alii ' 'stringentem> iuxta veterem morem dictum intellegunt: *stringere' enim . significare dicunt tactu modico praeterire, ut ipse ait <(X 478)> magno strinxit de cor- pore Turni.
20 64. caervlevs thybris altus? profundus. caelo gratissi-
MVS pro his qui in caelo sunt.
65. hic mihi magna domvs scilicet circa exitum suum: quam- vis enim alibi ortus, hunc tamen locum incolo. alii Romam dicunt Tiberini esse domicilium; hanc dixisse magnam domum. alii ostia
25 dicunt ab hoc quod nos, cum per diversa discurrerimus officia, in do- mum nostram nos recipimus ibique requiescimus ; ut idem hic, cum per
12 stmngentem radentem] cf. ISFon. p. 403, 10 M.
1 flumine] d. (i. e. (ducam') add. A. in Floriacensis archetypo quoqtte recto flumine ducam fuisse videtur; nam nunc ducam F || edomitos AS (corr. a) (| et frenato B \\ 2 facit M || 3 perlucidaeque F \\ recto om. AS\\ 4 ab eo quod est rego om. LH (add. I) || 5 ad peimis supr. vers. proprimum cadentibus id est cum nox occiderit, in marg. ab alia manu ostendit matutinum tempus diuinis honoribiis conuenire. et iuxta uulgarem consuetudinem dixit quod oriente sole astra occidant T (ostendit . . . conuenire Tiberii Donati sunt)t || pro primum] proprium F || 8 docuit B mouit F \\ 10 ademit ASF (adimit a) || 41 uiti fore conpote F || 13 rumon BLMF: romon AS rumor H || 14 excedens M (corr. m) || serra ASLF: seca B sacra H serranus M || dicebantur LH (corr. I) || 15 in aliquam . . . partem BLH (corr. I) || orbis ASMl \\ 16 tarentum libri, nisi quod tarrentum F. Terentum Masvicius cf. Val. Max. II 4, 5; Preller Boem. Mythbl. p. 469; Marquardt Handb. III p. 371 || aliis F || 18 praeterite F, corr. Daniel |j ut Daniel: at F || 20 schol ad caer. th. om. F || 23 incolo Danieh inloco F.- ceterum quamvis . . . incolo non debuisse cum Servianis coniungi nemo non videt || 24 nine Daniel || magnum F (magnam G) || ad hic m. m. d. in marg. quidam magnum (sic) domum intellegunt ostia quod nos . . . peruentura sit T || alii ostia Daniel: aluo istia F \\ 25 nos qui cum T || discurerimus F (discurrerimus G) discurrimus T || 26 recipimus nos T || quiescimus T
COMM. IN VERG. AEN. VIII 59—73. 209
reliqua spatia discurrerit, recipiat se per ostia in mare. alii domum non Momam significare, quae adhuc non erat, sed regionem illam, ut ostendat sibi eam domum electam, quae ad tantam gloriam perventura sit celsis capvt vrbibvs exit de Tuscia, quani illis multuni constat floruisse temporibus: nam et lucumones reges habebat, et 5 ( maximam Italiae superaverat partem.
66. lacv flvvivs dbutitur lacus nomine, ut mox <74> quo te cumque lacus. *fluvius' autem hic ipse scilicet deus alvei.
67. NOX AENEAN SOMNVSQVE RELIQVIT ut <III 568) feSSOS
ventus cum sole reliquit. f et cito. # 10
68. orientia solis lvmina pro *orientis solis lumina9.
69. vndam de flvmine palmis SVSTVLIT quia dicitur nox etiam solo somno polluere, unde est et noctem flumine purgat.
71. nymphae hic distinguenduni? ut generalitatem sequatur specialitas, ut in georgicis <(IV 321)> mater, Cyrene mater: nam 15 vitiosum est post speciem genus inferre. genvs amnibvs vnde est quidam hic hypallagen putant, ut sit: nymphae, quae de amnibus genus habetis. sane cum *unde9 hodie ad locum referamus, veteres etiam per- sonis adplicabant, ita ut ad omne genus et ad omnem numerum refer- rent, ut hoc loco genus femininum et pluralem numerum posuit, cum 20 alibi mascidinum et singidarem posuerit (I 6} genus unde Latinum: quod plenius in initio pri^ii libri Aeneidos dictum est.
72. tvo genitor cvm plvmine sic enim invocatur in precibus cadesto; Tiberine, cum tuis undis'. Thybrin vero alii a rege Abori- ginum dictum volunt? qui iuxta dimicans interemptus est; alii ab 25 eo rege, quem Glaucus, Minois filius, in Italia interemit; alii, inter quos et Livius <1 3, 8)>, ab Albano rege, qui in eum cecidit.
73. arcete peeiclis hypallage est pro ca me prohibete pericula'.
13 et noctem] Persius sat. II 16
1 reliqua] reliquas G diuersa T || discurrit T || hostiam T || 2 quae necdum erat significare T || regionem illam sibi electa T\\ 3 ostendant G || domum G: demum F \\ totam F \\ 4 esset T \\ 5 hicomones AF\\ reges] xu. J^ || 6 super- avit H || 10 ventus om. LH || relinquit L || et citoj fortasse is gui pleniorem commentarium composuit ad noxa. s. r. adscriptum invenerat id est excitatur || 12 svstinet F || qua M || 13 pollui BH pollue X {corr. T) || purgas Persius || purgat] secretior etiam ratio est quia sacrificaturus superis de uiuo haurit flumine add. D-\\ 15 nam om. B || 16 ad genvs a. v. e. in marg. quidam putant hoc loco hypallagen ut sit nymphae quae de amnibus genus habetis T || 17 apallagen F \\ de om. F, ab amnibus Commelinus || 18 odiae F \\ 20 expecta- tur ad genus et ad masculinum || feminum F || 23 cvm flvmine sancto BF || inuocatur BLR uocatur F: inuocabatur ASlm uocabatur M\\ 24 thybrin HM: tibrin AS tyberin B tyberim L tiberim F || 25 ab eo rege M: ab rege ASFl a rege B ab origine LH a Veiorum rege coni. Preller Boem. Mythol. p. 511 adnot. 1. cf. Varro d. I l V 30 || 27 lauius E || albanorum F || 28 est om. BF
Servii comm. Vol. II. Fasc. I. 14
210 SERVII
74. qvo te cvmqve lacvs tenet lacus e%t quodclain latentis adhuc aquae receptaculum; dictus quasi lacuna. ex quo erumpens aqua efficit fontem? qui cum fluere coeperit; alveum facit: unde tria ista dixit; lacum fontem alveum; hoc enim est *quocumque solo 5 pulcherrimus exis': quamquam multi hoc versu superfusionem eius velint significari. ideo autem haec dixit Aeneas; quia audierat <65> chic mihi magna domus celsis caput urbibus exit\
76. semper honobe meo ampMboliam facit satis autem Aeneas pie pollieetur; cum Tiberis verecunde poposcerit: ait namque <61>
10 cmihi victor honorem persolves'.
77. CORNIGER flumina ideo cum cornibus pinguntur; sive quod mugitum boum imitatur murmur undarum; sive quod plerumque in cornuum similitudinem curvatas cernimus ripas. hesperidvm regnator aqvarvm beiie addidit cHesperidum?; id est Italicarum:
15 nam Eridanus rex est fluminum Hesperiae; ut fluviorum rex Eri- danus. flwivs vero vocativus antiquus est: qui apud maiores in omni forma similis erat nominativo, sed modo aliter est in se- cunda tantum forma. namque si proprium fuerit nomen et V ante 'us' habuerit; cus' perdita facit vocativum, ut 'Terentius Terenti^
20 nullo excepto; si autem appellativum sit; in *e' mittit vocativum; ut cpius pie'; cfluvius fluvie?; excepto cfilius'; nam cfili' facit. plerum- que tamen poetae euphdniae causa antiquitatem sequuntur.
78. et propivs legitur et cproprius'. sed si cproprius'; certius familiarius stabilms [significat; ut <I 526> et proprius res aspice
25_nostras;] sin cpropiusV citius significat: Cicero in Verrem <II 5; 36; 94> nec quicquam est propius factum; quam ut illud
1 lacus . . . lacuna] cf. Varro d. 1. 1. V 26 et Isid. or. XIII 19, 2 || 15 flu- viorum] georg. I 482 || 16 fi/vtivs yocativus e. q. s.] cf. Gell. XIV 5 et Serv. comm. in Don. p. 409, 10 sqq. K.
1 cvmqve fonte lacvs A M \\ 2 et dictus (dicitur B dictus lacus J^) quasi lacuna quaedam ex qua (quae F) ASBMF || 3 cepit L || 4 est om. A || 6 signi- ficare AS || hoc F || 8 anrphiboliam facit non debuerunt cum Serviano scholio coniungi || 9tyberinus B tyberis LH || poposcerat L (corr. I) poposceris F || 12 murmur imitatur B || imitantur F || plerumque] ripas quas add. F || 13 cor- num H\\ 14 addit A \\ 15 neridanus BM heridamus F || heridanus ABLHM
16 qui HFm: quia ASBLM nominatiuus B || 19 us perdita
17 erat] est ^L^ || 18 nam BF || proprium si L unum i perditum B || 20 nullo excepto om. A nullo] nulla L (eorr. I) uno F || si autem . . . excepto om. F || 21 pie] nullo excepto . u. fluuius fluuiae add, A || fllie F || 22 et poetae B ||. secuntur A || 23 propivs LHF: proprivs ASBM || proprius LH\ propius reliqui || sed] et Masvicius || proprius BLa: propius ASHM F || certius scripsi: centius F (eva- nuit vox in G) || 24 significat . . . nostras, quae LH omiitunt (add. T), seclusi: nam I 526 Servius *propius'> interpretatus est || proprius ^djK:,propius SMFl 25 sin H si L: si autem reliqui et l || propius] proprius A HM l (corr. a) in uerrem LHM: in uerrinis reliqui et 1 1| 26 nec] ne L nec eo F || est om. H proprius LM || ut] aut AS
COMM. IN VERG. AEN. VIII 74—85. 211
exeniplum de Adriano Syracusas referretur. et hoe est me- lius: nam statim est porca eonspecta; et Aeneas non dubitat de fide oraeuli; sed exposcit celeritatem. tva nvmina tua oracula et promissa.
79. geminas pro*duas\ 5
80. REMiGioqvE aptat id est ad remigium, officium remigantium. alibi pro turba remigkntium7 ut <1II 471)> remigium supplet.
81. monstrvm quia et subito; et cum triginta porcellis est visa.
82. fetv gongolor albo expedita elocutio.
83. viridiqve in litore fluviali scilicet. conspicitvr svs io Horatius et amic«a luto sus. sciendum tamen hoc esse vitiosum, monosyllabo finiri versum, nisi forte ipso monosyllabo minora ex- plicentur animalia, -ut parturient niontes, nascetur ridiculus mus: gratiores enim versus isti sunt secundum Lucilium.
84. pivs aeneas oportunum epitheton, quoniam rem divinam facit. 15 tibi enim vacat cenim? et tantum ad ornatum pertinet; integrum
est ergo ctibi% ut ex iteratione crescat augmentum: Terentius o Mysis Mysis. maxima ivno quaesitum est quae sit cIuno ma- xima': nam, ut diximus <(I 8)>; variae sunt eius potestates, ut Cu- fitis, Lucina; Matrona; Regina. et dicunt theologi ipsam esse ma- 20 trem deum; quae terra dicitur; unde etiam et porca ei sacrificatur. ergo perite elegit epitheton; ut maximam diceret.
85. MACTAT mactatio post immolationem est; unde bono usus est conpendio. sane hysteroproteron est in hoc versu: primum enim est ccum grege sistit ad aram5 et sic cmactat'; id est auget; perficit. 25
sacra] sciendum *sacrum? proprie esse quod ad deos pertinet. et hic breviter factum sacrificium dixit. gvm grege ambitiose poeta triginta filios gregem dixit.
11 Horatius] ep. I 2, 26 || 13 parturient] Hor. a. p. 139 || 14 Lucilium] lib. IX fr. 32 p. 51 Muell. || 17 Terentius] Andr. I 5, 47 || 26 sacrum . . . pertinet] cf. Isid. diff. verb. 498
1 hadriano B \\ referetur LHF referitur 1 1| 2 dubitauit F \\ 6 ad REMiaio- qve a. in marg. ad remigium applicat id est ad officium remigantium. id enim significat hoe loco remigium. significat autem alibi et turbam T || 8 et ante subito om. AS || 9 expeditae locutio F || 11 amio F || lito H \\ 12 monosyllaba AS (corr. a) || ni L || ipso] illo S, om. B || 13 parturierunt L (parturient I) parturierat H, parturiunt Horatius || nascentur F \\ 14 gratiosiores ASMl || versus om. B || 15 scJiol. ad pivs a. hab. T || 16 enim uacat B (| 17 tibi] tibi tibi B || 18 omissis myssis A o misis mysis S o missis mysis B o missis mis- sis L (o misis misis l) o' myssis myssis H omisis mysis F || quae sit Iuno om. L (add. T) || iuno sit B || 19 ut] et S et ut M (et del. ?ri) \\ curritis L cure- tis a || 20 motrona AS (corr. a) || et] ut H \\ 23 mactat sacra F || 24 sane om. LH (add. I) || enim om. BLH (add. T) || 25 sic] si S || 26 ad sacra supr. vers. sacrum dicitur quod proprie ad deos pertinet. ideo congrue dixit T \\ sed sciendum F || proprium G || 27 breuiter et factum F
14*
212 SERVII
86. flvvivm hic *fluvium9 ipsum aquae cursum lenitum accipien- dum est. qvam lon&a e.st nocte in quantum longa est, ut <(IV 193)> nunc hiemem inter se luxu; quam longa, fovere.
87. reflvens velut in alveum suum recurrens, ut Aeneas 5 contra undas pergens descendentis celeritate propemodum uteretur.
88. mitis vel ad Tiberim, vel ad stagnum referes.
89. aeqvor aqvis aquae ipsius aequalitatem; nam et post ait <96)> placido aequore.
90. rvmore secvndo hoc est bona fama, cum neminem lae- 10 derent: aut certe dicit eos ante venisse, quam fama nuntiaret ven-
turos. aut ^rumore' pro cRumone? posuit; nam; ut* supra <63> dixi- mus; Rumoh dictus est: unde et ficus ruminalis; ad quam eiecti sunt Remus et Romulus. quae fuit ubi nunc esi lupercal in circo: hac enim labebatur Tiberis, antequam Vertumno factis sacrificiis 15 averteretur. quamvis ficum ruminalem alii a Romulo velint dictam; quasi Romularem; alii a laefce infantibus dato: nam pars gutturis ruma dicitur. ergo si fuerit cRumone secundo'? favente fluvio in- tellegimus.
91. labitvr vncta vadis abies descendentis" celeritate prope 20 conscendit: Statius de disco similisque cadenti crescit in ad-
versum. mirantvr et vndae laus Troianorum per phantasiam quandam ex undarum vel nemoris admiratione venientem.
94. NOCTEMQVE DIEMQVE FATIGANT llt <IX 602> silvasque
fatigant: pro cipsi fatigantur'. an deest *se9, ut sit fatigant se: an 25 *diem fatigant9 pro *occupant et consummant9?
95. svperant flexvs * superant' transeunt, ut <(I 244> fontem superare Timavi. et hic ostendit non esse alveum fluminis rectum: quiq Ttberim libri augurum colubrum loqtmntur, tamquam flexuosum.
20 Statius] Theb. VI 682 || 23 fatigant pro ipsi fatigantur] cf. Non. p. 112, 16 M.
1 cursu Daniel || 3 luxum F \\ foueret ASM || 4 velut] uel J2"|| recurrens . . . uteretur om. H || 7 schol. ad v. 89 om. H \\ aeqvoke ASl || aqvis om. ASLF aquae om. M, quae F || aequalitate ASM || 10 ante eos F || famam L (corr. T) esse uenturos ASF || 12 est om. L \\ rumenalis%JP || 13 quae] qui ASM 14 haec H || habebatur M \\ uertumno ASMl uortumno F: neciniuno L nei- uno H iuno B |j 15 alia romulam AS \\ dictum F \\ 16 alis F || a laete] allectae H || guttoris F \\ 17 romune L (corr. I) || flaueote H || 19 ivncta L || discentis H (descendentis h) || 20 conscendit] aduersum add. M in aduersum add. I ]| de disco] dedisse L || similesque F || aduersu F || 21 fantasian L fectasiam H ||
22 ammiratione B admirationem L (corr. I) \\ ueniente AS veniens vulgo ||
23 ad noctemqve d. f. supr. vers. aut fatigant se aut fatigant noctem et diem id est consummant T || 25 consumunt JDaniel || 28 ad et longos s f. supr. vers. hac causa libri augurum dicunt hunc tluuium colubrum, et flexuosum T \\ augurium F || locuntur F
COMM. IN VERG. AEN. VIII 86-103. 213.
variisqve tegvntvr arboribvs hoc est <TII 30> hunc inter fluvio Tiberinus amoeno.
96. secant placido aeqvore silvas ostendit adeo perspkuam fuisse naturam fluminis, ut in eo apparerent imagines nemorum; quas Troianae naves secabant. Terentianus natura sic est flumi- 5 nis, ut obvias imagines [nemorum] receptet in lucem suam.
97. SOL MEDIVM CAELI CONSCENDERAT ICNEVS ORBEM alterius
scilicet diei.
98. cvm mvros arcemqve procvl Palatinum vidit. nec situm praesentem considerare debemus: tunc -enim nullis obstantibus aedi- 10 ficiis et Tiberi per lupercal, ut diximus <90>? fluente, facile mons poterat videri Palatinus.
100. caelo aeqvavit pro * ad caelum extulit*.
102. FORTE DIE SOLLEMNEM ILLO SV^V^oXcog^ id est bono
omine victori deo Troianis venientibus sacra celebrantur. bona etiam 15 usus est oeconomia.
103. AMPHITRYONIADAE MAGNO DIVISQVE FEREBAT Amphitryo
rex Thebanorum fuit. cuius uxorem Alcmenam Iuppiter adamavit, et clum vir eius Oechaliam civitatem oppugnat, de trinoctio facta una nocte, cum ea concubuit. qiiae post duos edidit filios, unum de Iove, 20 id est Herculem, alterum de marito, qui Iphiclus appellatus est. ergo adsumpsit epiiheton. et satis perite ait *divisque ferebat9: nam cuivis deo sacrificaretur, necesse erat post ipsum etiam reliquos invocari. quidam *divisque ferebaf sic intellegunt, ergo et Hercules de divis est: ut est illud schema Goeumque Iapetumque creat saevumque Ty~ 25 phoea et coniuratos caelum rescindere fratres, ergo et superiores
17 Ampliitryo . . . appellatus est] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. XII 301 et mythogr. II 148 || 25 Coeumque] georg. I 279
1 hoc] hinc L \\ 3 placito A || 4 imagines arborum uel nemorum J^|| nemo- rum om. L (add. I) || 5 secabantur S || terrentianus ASHFl terrentius L. Tiberianus coni. Baehrens rUned. Lat. Ged.' p. 38 (poet. lat. min. III p. 269). cf. Keil grammat. lat. VI p. 322 || sic est natura F \\ naturam L (corr. I) \\ 6 imaginis F \\ nemorum ex v. 4 repetunt BLH \\ 9 simvl L || palatium MF, fortasse recte \\ 10 aedidificiis L adedificiis H || 11 tiberim F || per om. H \\ lupercam H || 12 uideri] audiri L \\ ad cvm mvros a. p. is qui Tironianis notis utebatur in Turonensi haec adscripsit Solinus dicit euandrum primum condidisse romarn quod et uirgilius alibi manifeste designat dicens ctum rex euandrus romanae conditor arcis' (Aen. VIII 313) || 13 schol. ad v. 100 hab. T || 14 diem ASLM (corr. I) || solemnem SL || illo e. a. k. AS || svav[ift6Xcog id est om. AS || eusymbolos BMF eusymbilos L eusymbullos H || 15 uict6r ideo BF \\ cele- brantur B celebantur L: celebrabantur reliqui et l\ 17 amphytrio F || 18 alo- menam F || 19 oecalios F, corr. Masmcius || 21 Iphiclus Masvicius: fidus F Iphitus Gommelivms || apellatus F || 22 adsumsit F || epitheton Amphitryoniadae Masvicius || satis perite om. JR || cui L cuius HM (cuiuis Im) || 23 etiam om. F || inuocare M\\ 24 ferebant F \\ 25 ut est G: ut et F || scema F || eoeumque F || senumque F
214 SERVII
tres coniurati; et (III 126)> niveamque Parpn sparsasq%ie per aequor Cycladas, ergo et illa e Cycladibus.
* 104. ante vkbem secundum antiquuni situm: tunc enim brevis civitas fuerat. pallas hvic filiVS pro ccum hoc'. 5 105. ivvenvm pkimi pavperqve senatvs totam ostendit aeta-
tem; et praemisit iuvenes: nam per senatum seniores signiiicantur. epauper? autem aut ad numerum retulit^ centum enim sub Romulo fuerunt: aut re vera cpauper?, per quod Romani imperii ostenditur parsimonia? pro laude tunc habita. et libri veterum tradunt a maio- 10 ribus sacrificando parsimoniam observatam esse.
106. tepidvsqve crvor frustra quidani cruorem pecoruni, sanguinem liominum volunt: nam luvenalis ait <XII 13> sanguis iret et a magno cervix ferienda magistro, Vergilius <TV\687> atque atros siccabat veste cruores. tvra dabant *dabant9
15 verbo sacrorum ^isus est: nam- dici solebat in sacris *da quod debes de manu dextra aris\
107. celsas videre rates quia dixit <79> geminasque legit de classe biremes. inter opacvm adlabi nemvs hoc est per nemu.s; ut <VII 30)> hunc inter fiuvio Tiberinus amoeno. et
20 est honesta elocutio, ut si dicas cinter cenam locutus sum'; id est per cenam.
108. tacitis incvmbere remis pro cipsi taciti'; hoc est sine celeumate.
110. consvrgvnt mensis quidam mensas proprie deorum tradunt: 25 nam et ideo subiunctum *quos rumpere Pallas sacra vetat9 avdax qvos rvmpere pallas sacra vetat ne interruptione sacrificii -- ^rumpere9 enim pro Hnterrumpere9 posnit — piaculum committeretur: unde etiam Helenus <III 406> nequa inter sanctos ignes in ho- nore deorum hostilis facies oecurrat et omina turbet. deni-
11 fYustra . . . volunt] cf. Isid, diff. verb. 529
2 aequore ycladas F (icladas G) || illa e Cycladibus Masvicius: ille cy- cladis F illa e cycladis Commelinus, fortasse recte. cf. Neue Formenl. I2 p. 325 || 3 situm om. L (add. T) || 4 filivs vna B || pro cum hoc] om. B, id est cum patre euandro in marg. add. m || 6 et praemisit iuvenes (iuuenis F) non dehuerunt cum Servianis coniungi || significauit F || 7 aut om. A S \\ uero S (enim s) || 8 aut om. A (add. a) || per om.ASBM\\ 10 in sacrificando coni. Burmannus \\ 11 qui- dem SH\\ 13 a , om. F \\ magna A (corr. a) || uergilius F \\ 14 sicabam II \\ ad v. 106 cum dixit dabant uerbo sacrorum est usus quia dici solebat da quod debes de manii dexterae T \\ 17 legit declarasseui remes F \\ 18 biremis II \\ 20 honeste locutio F \\ eloqucio IL\\ caenam LM\\ lotus L (locutus l) locutu- rus F || 21 caenam L \\ 23 avsv KsXsv6[iciTog nam celeusma nauticus est clanior ad liortandum ut (V 189) cnunc nunc incumbite remis Hectorei socii'. Fahricius \\ 24:*ad v. 110 quidam tradunt quod mensae dicantur proprie deorum et non liominum T || 28 nequam ASH\\ sacros II \\ ignes om. AS
COMM. IN VERG. AEN. VIII 104-118. 215
que cum ludi circenses Apollini eelebrarentur et Hannibal nuntiatus esset circa portain Collinani urbi ingruere, omnes raptis armis con- currerunt. reversi postea cum piaculum formidarent, invenerunt saltantem in circo senem quendam. qui cum interrogatus dixisset se non interrupisse saltationem; dictum est hoc proverbium csalva 6 res est, saltat senexV caudacem5 autem dicit ubique Vergilius, quotiens vult, ostendere virtutem sine fortuna: unde etiam Turnum audacem vocat <JX 3>.
112. ivvenes qvae cavsa svbegit succincta et plena inter- rogatio, cui per singula respondet Aeneas. 10
113. ignotas temptare vias ideo *ignotas% quia videt eos esse pere- grinos. et bene hreviter, sed frequentius interrogationibus eos urget, ut <(IX 374> state viri. quae causa viae? quive estis in armis? quove tenetis iter?
114. qvi genvs quo genere. et bona est elocutio. vnde domo 15 de qua civitafce? AN aema tropum fecit metri causa: nam con- sequens erat ut diceret c^n bellum*.
115. pvppi sic fatvr ab alta sic intellegendum , ut simul dicat et faciat.
116. PACIFERAEQVE MANV RAMVM PRAETENDIT OLIVAE ne moram 20
faceret in responsione. paciferaeqve m. r. p. o.] quoniam Pallas prius de pace quaesierat. et ideo, mox signum pacis ostendit, ut cetera Pallas securus audiret.
117. troivgenas Ac tela breviter singulis quaesitis respondit. et
c Trohigenas' ad *qui genus' referendum. tela vides inimica la- 25 tinis bona conciliatio: nam audierat <55> hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina. ergo *tela inimica' ad illud pertinet *pacemne liuc fertis an arma'?
118. qvos illi bello profvgos sicut et vos. et niovet con- ciliationem etiam ex similitudine fortunae. svperbo iniusto. 30
30 svperbo iniusto] cf. Non. p. 391, 15 M.
1 ut hannibas nuntiatus est F || 2 portum HF \\ collinemus LH (collinam Z) || urbi om. B \\ ingraere L ingrueret H || reptis H || 3 piaculis AS \\ 4 saltantem] saltationem F || circu F || quendam senem B || 5 salutationem L saltaciorem H \\ 6 saltantantem senem H saltante sene Fabrieius \\ 10 responderet S respondit BLF || 11 ad ignotas supr. vers. quia uidit eos peregrinos ideo dicit ignotas T || 12 frequentibus Masvicius. fort. brevibus sed frequentibus || 13 gestis F || 14 quove tenetis iter] quo tenditis F \\ 16 nam consequens erat ut cum dicet (diceret G dicit Laniel) pacem subiunge (subiungat DanieT) an (am Gr, om. JDa- niel) bellum F || 18 ad v. 115 ut simul dicat et faciat T || 26 ut hi F \\ 28 in arma F || 29 et me mouet conciliatione F\\ ad profvgos in marg. proprie dici- tur profugus qui a suis sedibus est fugatus T || 30 acl svperbo supr. vers. ini- quo T
216 SERVII .
119. evandrvm petimvs hoc ad c quo tenditis' pertinet. ferte haec lioc ad ranium pertinet, cdicite? ad verba. vel ^ferte* vobiscum et *dicite', %ata tov avtov.
120. sogia arma rogantis hoc ad illud pertinet *quae causa sub- 5 egit\ *rogantes' autem ad id pertinet quod a sibylla dictum fuerat
<TI 92)> quaS.gentes Italum aut quas non oraveris uries?
121. tanto percyssvs nomine Dardani scilicet conmieinora- tione. *tanto' autem, id est magnitudine nominis.
122. qvicvmqve es hoc ad nomen Aeneae pertinet: nam esse io Troianos audierat.
123. nostris svgcede penatibvs hospes mire sine patris ductoritate nihil confirmat, et tamen hospitem appellat.
124. dextramqve amplexvs inhaesit ostendit virum et vir- tutis et hospitalitatis amatorem.
15 125. SVBEVNT lvco flvvivmqve relinqvvnt hypallage in
sensu. et hic *subeunf iuxta veteres dativo iunxit, cum alibi iuxta usum praesentem accusativo iunxerit, ut <(X 798> Aeneae subiit mucronem, sicut et ^succede* \veteres~\ dativo iunxerat: quod significat ^penitus ingredere% ut hoc loco *ac nostris succede penatibus hospes\
20 Sallustius tamen, ut dictum est, accusativo iunxit.
127. optime graivgenvm quantum ad Aeneam pertinet Graeci neque boni neque meliores sunt. ergo coptime Graiugenum' super- lativus est pro positivo: nam coptimus nialorunr9 non possumus di- cere; superlativus enim suo tantum iungitur generi. sic ergo dixit
25 ut Homerus di%ai6taxog KsvtavQmv pro dcicaiog, id est ^iustissimus Centaurorunr5 pro ciustus\ et est rhetorica persuasio: nam principium ex utriusque persona sumpsit. , *optime Graiugenum' ad Euandrum pertinet? *cui- me fortuna precari' ad Aenean, qui se fatetur supplicem
18 quod ... ingredere] cf. Non. p. 403, 19 || 20 ut, dictum est] buc. V 6 II 25 Homerus] 11. XII 832
1 ad evandrvm p. supr. vers. hoc pertinet ad quo tenditis T || ferte haec et dicite ferte F \\ 2 hoc . . . ad verba hab. T || dicere B \\ 1 (i. e. vel) F: et Daniel || 3 ytcctcc iov avxov scripsi: catautu F catatu G hcct' ccvto Daniel. dicere voluit interpres idem esse hoc loco *fertev quod (dicite'> || 4 v. 120 ad dar- daniae liaec hab. T hoc ad genus pertinet, ad socia a. r. haec hoc pertinet ad illud quod ei dixerat sibilla cquas gentes italum'. || 5 ad id Daniel: id om. F \\ sibilla F \\ 6 ornaueris G || urbem F \\ 7 peecvlsvs M || 9pertinet aeneae AB || 12 tamae F ta mae G tamen Daniel. fort. tamen Aenean || 14 ospiali L (pspi- talitatis l) || 16 sensu] nam primum est fluuium relinquere deinde lucum subire add. D || 17 acusativo F \\ iancxerat F3 corr. Daniel || 18 veteres seclusit F, SjchoeTlius. secundum veteres ego conieceram || iunxerunt Daniel || 20 iancxit F || 21 optvme B || 23 est om. SM \\ pro] prae F \\ 24 generi iungitur AS \\ 26 iustus] cum centauri fuerint crudeles et impii add. D \\ ad v. 127 in marg. sup, facit eum benivolum in principio . et est rhetorica persuasio . . . incipere debebat T \\ rethorica F || nam principium om. F || 27 perspnas F ' ^
COMM. IN VEKG. AEN. VIII 119-128. 217
venire. sed quia ignokts est et ostendere vult quid impetrare debet, ait *Dardanus Iliacae primus pater urbis et auetor'. contra quos auxilium petat *gens eadem quae te\ quid ipsi etiam sit utile, a quo beneficium postulatur, *nos si pellant nihil afore credunt' : dicit enim7 nos pelli- mur, sed vos servietis. post rem ipsam proposuit *accipe daque fidem\ 5 ad ultimum possumus reddere beneficmm *sunt nobis fortia bello pectord : nam utrum posset is a quo petebatur, omisit, quia manifestum erat posse, et ignotus a demonstratione personae suae incipere debebat. cvi me fortvna precari servavit tb TtQBitov dicendo *fortuna\ et *cui me precari' antiquum est; nani modo cquem precari' dicimus: 10 Terentius credo qui mihi sic oret; item facite ut vobis decet, Sallustius locum editiorem quam victoribus decebat. et est Graecum; ut av%so 'ATtoXXcnvi. sane veteres et ^precor illi9 pro *precor pro illo9 dicebant: Plautus in Amphitryone noli pessimo precari, hoc est *pro pessimo noli precari9. aut hyperbaton vst hoc modo: tibi 15 me fortuna vitta comptos voluit praetendere ramos et precari.
128. vitta comptos ramos ut in pacis petitione ramus olivae cum vittis offeratur, partim fabulae, partim naturae efficit ratio. nam cum de nomine Atbenarum Neptunus et Minerva contenderent et iussisset Iuppiter ut illius nomine diceretur civitas; qui munus 20 melius obtulisset hominibus, equum Neptunus, Minerva olivam pro- tulit; et statim vicit. unde cum eius ramus alicui offertur; indicat eum esse meliorem. hinc est illud proverbium herbam do; id est cedo victoriam; quod Varro in aetiis ponit; cum in agonibus her- bam in modum palmae dat aliquis ei; cum quo contendere non 25 conatur, et fatetur esse meliorem. vittas autem habet ramus olivae
11 Terentius] Phorm. I 2, 90 et ad. III 4, 45 || 12 Sallustius] hist. I 98 Dietsch., I 100 Kritz. || 13 sv%s6\ II. IV 101 || 23 hinc est illud proverbium . . . auxilio] exscr. mythographus II 119. cf. Mercklin Philol. III p. 272
1 uenire] pertinet add. T || quid] quod Daniel \\ 2 et rursus contra quos auxilium petat dicit gens T || 3 quae te] ostendit deinde add. T || 4 postulatur] dicens add. T || pellat F || dicit . . . seruietis] quasi diceret si nos pellunt uos seruietis T || 5 post rem GT: postremi F \\ proponit dicendo T \\ 6 possumus reddere] monstrat se reddere posse T || beneficium] cum dicit add. T || forta bella F \[ 7 patebatur F || 8 persione G || 9 to prepon F || 10 quem] quam H \\ 12 meditiorem S || 13 ad cvi m. f. p. in marg. sane . . . precari, supr. vers. ab al. manu quidam hyperbaton accipiunt hoc loco optime graiugenum cui me uoluit fortuna praetendere ramos et precari T || 14 plaustus F || amphitrione F || noli pessimo Daniel: nobili pessime FT pessimo noli precari Goetz et Loeive fragm. XVII p~U8 || 15 et hoc est F || 16 uita F \\ 17 in om. AS\\ 19 Neptu- nus] equum add. H || contenderent . . . Minerva om. LH {add. Z) || 21 melius* munus B || optulisset ASF \\ 22 ramus eius EL || 23 enm] om. L, enim F || her- ban H || 24 aetiis ASM: oetiis MLH antiquitatis libris F \\ cum imaginibus herbam immodum palmae F || 26 conatur] cupit F || meliorem] est etiam oliua per lxv\Loloyiuv ab sXufa id est olea dicta quae a misericordia dicitur id est slsog add. 1)
218 SERVIl
ideo, ut inertiam et inbecillitatem offerentis ostendat: scimus enini oves; unde lana, e qua vittae, egere alieno semper auxilio. aut quia et lana in tntela Minervae sit7 qtiae pacis bellique sit eultrix. aut quia mite et quietum animal est ovis, cuius quietem habere debent qui in 5 foedus et amicitiam coeunt. quaeritur .autem quid dixerit *comptos\ sed ut crines comi dicimus cum nectuntur, ita et hic etiam ramos comptos nexos illigatos intellege, ut ipse <(VII,418)> tum ramum in- nectit olivae: ergo quod illic Hnnectif, hic ^comptos' dixit. volvit hinc eum Iaudat, quod tantus eum vir rogare conpellitur.
10 129. danavm QVOD dvctok et arcas nec quod multitudinem
haberes extimui? nec quod esses Arcas f ut illuc hoc tendat id est Agamemnoni et Menelao cognatione coniunctus. et hoc ad laudem Euandri pertinet, qui qualitate morum meruit non timeri.
130. fores pro cfuisses\ et notandum cfores5 de praeterito.
15 geminis conivnctvs atridis geminos hic duos, aliter *gemini9 uno partu editi. quaeritur sane unde Euander Atridis genere fuerit coniunctus. et qnamvis Hesiodus dicat qualiter -coniunctus sit Euander, tamen qui- dam aiunt Thestii fdias Ledam et Hypermestram fuisse, Ledae et Tyn- darei fdias Glytemestram Helenam et Timandram fuisse, quam duxit
20 uxorem Echemus Arcas, cuius fitius Euander: 'Clytemestram et Hele- nam notum est Agamemnoni et Menelao iunctas fuisse. alii ita tra- dunt: Steropes et Atlantis filios Oenomaum et Maiam fuisse, Oenomai Hippodamiam filiam, unde Atreus natus; at Maiae filius Mercurius, ex quo Arcades, de quibus Euander: quod Accius in Atreo plenius
25 refert. alii ita narrant: Atlas complures habuit filias, et de Dione
17 Hesiodus] catal. fragin. CV p. 318 Marksch.
2 e qua vittae Commelinusi equauit 1P peti sueuit Barthius ad Stdt. Theb. VII 476 addens iet sic liabent membranae Virgiliani commentarii uvmvv\iov'> [| tegere F || semper alieno M || 4 iouis F ]| 5 amitiam F \\ ad comptos in marg. quaeritur cur comptos dixerit. quem ad modum crines comi dicuntur cum nectuntur ita et hic etiam ramos comptos nexos illigatos intellege T || queri- tur F || 6 ita . . . intellege om. F || 9 eum tantus F || 10 ne quod F \\ 11 ut illuc hoc tendat BLHM ut illud hoc tendat AS ut illud ostendit adtendat FG ut illuc hoc tendat cgeminis coniunctus Atridis' vulgo. exspectatur nec quod esses Arcas et geminis vel duohus Atridis id est e. q. s. fortasse supra et geminis Atridis aliquis adscripserat ut illud hoc tendat, i. e. augeat, idque eo consilio ut Aeneae plus extimescendum fuisse ostenderet quod Atridis cognatione coniunctus esset Fuander, quam quod esset Arcas. adtendat autem illud Floria- censis inde ortum est quod in archetypo supra ostendit adscriptum erat al. ten- dat. || 13 non timere meruit F || 14 et] sed AS\\ 15 ad GKMims%fsupr. vers. duo- bus aliter gemiui uno partu editi T \\ 16 editu F \\ 18 Thestii MarcJcscheffel "conl. Apollod. III 10, 5, 2: thyaeste F tyaeste G Thyestae Daniel || yperme- stram F || thyandarei F || 19 tymandram F || 20 echemus F: cohemus Daniel \\ clitemestram\F|| helemam F || 21 notum est] notiiq^; G || ita onf. G || 22 filio suo enomaum F, corr. Daniel \\ cenomai ippodamiam F || 23 at Commelinus: aut F || 25 atlas complures habuit filios sed de lino pelopem F, correxi. cf. Hygin. fab. 82 et 83 et Ovid. met. VI 172 sqq.
COMM. IN VERG. AEN. VIII 129-135. 219
(Tantalus) Pelopem genuii, is Atreum, Atreus Agamemnonem et Me- nelaum; Mercurius deinde est Nicostratae pater, quae fuit mater Euandri; Mercurium Maia filia Atlantis genuit. sic Euander Atridis coniunctus est. Troianis autem sic iungitur: ex Electra, Atlantis filia, et Iove Dardanus nascitur, cius filius Erichthonius , ex eo Assaracus, ex illo 5 Capys, ex illo Anchises, ex illo Aeneas.
131. mea ME VIRTVS haec adrogatio ad honorem Euandri per- tinet. et sane paulo adrogantius videretur virtutem suam laudasse, nisi deorum oracula et fata coniungeret. deinde ut Euandro hlandiretur7 *tua' inquit *terris dedita fama\ et ut in audientis mente remaneret, 10 in ultimo addidit zet fatis egere volentem\ sed hic singula distinguenda, ut maior sit enumeratio. sancta oracvla diyvm Tiberini scilieet, vel Apollinis , ut ^VI 96> via prima salutis, quod minime reris, Graia pandetur ab urhe.
132. didita fama divulgata, ut <VII 144> diditur hic subito 15 Troiana per agniina rumor.
133. fatis egere volentem id est, quod voluntatis fuerat egit necessitas fati.
134. DARDANVS ILIACAE PRIMVS PATER VRBIS ET AVCTOR JDar-
danus ex love et Electra, Atlantis fitia, genitns de Italia sorte abire 20 conpulsus, agros Troicos petit ibique Dardanum oppidum in regione Dardania conlocavit. sane hic reddit quod ait supra ccognatique pa- tres5. sane^ sciendum Atlantes tres fuisse; unum Mauruni, qui est maximus; alterum Italicum, patreni Electrae; unde natus est Dar- danus; tertium Arcadicum, patrem Maiae, unde natus est Mercurius. 25 sed nunc ex nominum similitudine facit errorem et dicit Electram et Maiam filias fuisse Atlantis maximi. nec praeter rationem ait et <(136> cmaximus5 et <140)> cAtlas idem Atlas generat': nam et ipse habuit etiam horum nominum filias, id est Electram et Maiam.
135. vt grai perhibent id est, ut vestrae continent litterae: 30 firmius enim est quod ipsorum testimonio infertur.
23 sane sciendum . . . Electram et Maiam] exscr. mythogr. III 13, 5
2 nicostratias F nicostratis G, corr. Daniel || 3 genit F || 4 autem] aut G ||
i
alectra G || 5 eretthonius F || erithonius G || assarachus F || ex illa capis F || 9 fata scripsi: facta F \\ 10 fort. remanerent || 12 tyberini BH tiberis F || 15 de- dita libri, nisi quod didita m || diditur HM: deditur ASHm dedi////tur L di- dic F || 18 pati H || 20 adlantis F athlantis G || 21 dardanium G || 23 sane} sed F || qui est] quem F \\ 24 italum F \\ 26 non L (nunc T) \\ 27 nec praeter rationem ait et maximus om. R || 28 maximi ASL \\ generarat H || 29 etiam om. L (add. T) || 30 ut] et M \\ 31 firmus F, corr. Daniel
220 * SERVII
136. advehitvr tevgros et homines et regionem significat. sane prolepsis est: nam post Dardanum Teucri appellati sunt.
138. mergvrivs pater est Mercurius^ Iovis etMaiae, quae est una de pleiadibus, filius, auctor eloquentiae et lyrae, internuntius deorum. 5 iste etiam palaestrae inventor hoc modo esse narratur. Choricus, qui~ dam rex Arcadiae, filios habuit JPlexippum et Enetum et Palaestram filiam. sed iuvenes cum casu inter se haberent certamen} inpressione et nisu corporum invenere luctamina. qui cum hoc patre praesente facerent et ille re nova delectaretur ? ex ea re ludus factus est, quam rem Pa-
10 laestra, soror mvenum, Mercurio amanti se prodidit. qui cum rem novam vidisset, pleniorem de industria artem homines docuit. hoc seni iuvenes a sorore proditum nuntiant. ille iratus est potius filiis, quod non tamquam furem Mercurium insequerentur. quem cum illi in monte dormientem invenissent, manus ei amputaverunt : unde et ipse Cyllenius
15 et mons dicuntur; namque graece %vXXov$ aliqua mutilatos parte cor- poris dicunt: unde etiam hermas vocamus quosdam stimulos in modum signorum sine manibus. Mercurius vero Iovi conquestus, Choricum evisceratum in fottietdum redigi fecit, amatam vero suam Palaestram remuneratus omne luctameh, quod corpore conficitur? palaestram vocari
20 fecit. alii Mercurium quasi Medicurrium a Latinis dictum volunt, quod inter caelum et inferos semper intercurrat. hic etiam mercimonii deus est. quidam hunc in petaso et in pedibus pinnas habere volunt propter orationis, cuius auctor est, velocitatem. caduceum illi ideo adsignatur, quod fide media hostes in amicitiam conducat: quae virga ideo serpen-
25 tibus inligata est, ut sicut illi obliti veneni sui in se coeunt, ita hostes contemptis et depositis inimicitiis in amicitiam revertantur. candida maia splendidior enini est Maia inter pliadas, quae est una de Atlantidibus, hoc est pliadibus. non ergo *candida' pulchra? ut <(V oliy candida Dido. meminit aittem Maiam Atlantidem esse, ut
1 scholium ad v. 136 hab. T \\ adveitve F || ad homines F || sane] et est T || 2 prolempsis F prolemsis G T \\ est om. T || nam] quia T \\ fuerunt tencri appel- lati T || 3 schoh ad mercvrivs p. e. hab. T \\ 4 pliaditius F \\ lirae F || 6 arcadia filius F || plexiplum F \\ Enetum] anteum T || pbalaestram F || 8 inueuere T: inuenera F invenerunt Daniel || 9 ludos F || palaestram F || 10 amantis F || 12 iuuenis T || 15 dicuntur T dlr F \\ eyllos FT\\ 16 dicuntur T || hermas Com- melinus: liermos F T \\ stimulos] mutilos F. Schoellius, oxvHonovg ego || 17 Iovi] noui T. idem edidit Daniel, ut dubitem satisne accurate legerim hoc loco Floria- censem. ceterum Ioui Commelinus \\ corycum F || 19 palaestra F || 20 ficit F || a Latinis] adla F || 21 incurrat Daniel || 22 est om. F \\ pennas T \\ 23 ideo Commelinus: adeo F, om. T: a deo Daniel \\ 25 inligata est ideo serpentibus T|| coeunt ita] coeuntia F \\ hostis conteptis F \\ 27 enim om. LH\\ 28 atlan- tidis B atlantibus HMF\\ hoc] id F || est om. B \\ non ergo a plenioris com- mentarii auctore additum esse videtur ut alienum scholium cum Serviano co- necteretur || 29 utlantidem F
COMM. IN VERG. AEN. VIII 136-147. 221
ante tibi Eoae Atlantides abscondantur et multi ante occasum Maiae coepere, cum vellet per Maiam etiam ceteras Atlantis filias intellegi.
139. cyllenae mons est Arcadiae, ubi Maia Mercuriuni est enixa. fvdit autem non iniuriose dictum est; ut in Pisonem 5 quae te beluam ex utero, non hominem fudit, sed celeritatem parientis ostendit, quod infantibus dicitur omen felicitatis adferre. spectat etiam ad rationem physicam: nam celer est ubique Mercu- rius; ut diximus supra <(IV 239)>? et ideo dicit eum etiam in ortu fuisse velocem. 10
142. genvs amborvm aut meum et tuum, aut Troianorum et Arca- dum. ergo *amborum' potest c utrorumque' accipi.
144. temptamenta tvi pepigi cum nullo ante pactus sum; ut te aut per artem aliquam; aut per legatos probarem? sed intre- pidum me tibi commisi. ctemptamenta pepigi' experimenta pactus 15 sum: nam geminus est f hic praeteritus ab eo quod est paciscor: facit enim et cpepigi' et cpactus sum', sicut cplaceo' et placui et placitus sum. cpago' enirn, unde multi volunt venire ^pepigi^ nus- quam est lectum. et altera est expositio: non temptavi te quibusddm pactionibus, quibus crederem tuto ad te venturum: ut haec fyerit ars 20 temptantis. aut *non legatos' tale est, quemadmodum in oratione ab alio in aliud initium transitur, ut <(IX 425)> me me adsum qui feci, et non respondetur propositis. ergo illtid refertur *non legatos misi% aut tale aliquid, quod sententiam compleat.
146. GENS eadem qvae te sic agit; ut et ipse praestare videa- 25 tur; nam et supra ait <120> csocia arma rogantes\ et argute in- seruit *eadem\ nec addidit *nos\ davnia Rutula; a Dauno. CRVDELI bello supra <(118> cbello profugos egere superbo\
147. nihil AFORE sibi offuturum nihil arbitrantur.
1 ante] georg. I 221 || multi] georg. I 225 || 5 in Pisonem] fragm. YX p. 1066 Halm.
2 etiam ceteras ctiam acllantis filias F || 6 beluam LF bellam H belua ASBM\\ 7 om felieitatem B \\ 8 etiam] enim M\\ 9 et B: sed ASLM, om; HF [j etiam dicit eum F || 11 ad genvs a. supr. vcrs. aut dardani^aut mercurii aut meum aut tuum aut arcadum aut troiaoorum T || et tuum Masvicius: aut tuum F || 13 ante] autem M || 16 nam geminus est hic praeteriti usus F. Schoellius. fort. n. geminus e. hic praeteriti, ut geminus substantivum sit. nam geminum est hic praeteritum Stephanus \\ 17 et pepigi om. F \\ 18 pago] pango ASM. cf. Prisc. I p. 523, 23 H. || 19 lectum est BM\\ non temptavi . . . ars temptantis hab. T \\ non] ne Gr || 20 malim crederem me || 21 aut] fort. et || 22 me me] mene G || 25 agit] ait LHF \\ 28 supra bello om. F \\ 29 afore LF: adpore ASH affore B M || abfuturum M || v. 148 acl qvin supr. vers. ut non, acl omnem supr. vers. bene omnem ne solum euandrum contemnere uiderentur T
222 SERVIT
148. qvin omnem ut non omnem. et bene ^omnem?, ne solum Euan- drum contemnere viderentur. penitvs sva svb ivga utrum *penitus sub iuga mittanf, an ^omnem penitus Hesperiam'?
149. qvoD svpra teneant Adriaticum dicit. qvodqve adlvit 5 infra Tyrrhenum dicit: omne enim mare7 guod a Sicilia usque ad
Hispaniam tendit, inferum appellatur ideo quod sol ibi ad inferiores caeli partes delapsus occidat.
150. accipe daqve fidem ab utili agit. et hoc est quod ait in decinio <^152)> hunianis quae sit fiducia rebus. svnt nobis
io fortia bello PECTORA iterum sic laudat iuventutem suam, quasi praestet - auxilium.
151. rebvs spectata ivventvs experimentis probata, decennali scilicet proelio. et bene proniissionem rebus confirmat et testinio- niis; quae est verbis invalida.
15 152. ille os ocvlosqve loqventis suffecerat ad recordationem An-
chisae vultum agnovisse. addidit *et totum lustrabat himine corpus' : quod sine dubio non vacat. nam quia Aeneas de virtute sua multa prae- dixerat, orationem eius voluit aestimare de corpore: et postquam fides factq est, inde coepit *ut te fortissime Teucrum accipio3.
20 153. totvm lvstrabat lvmine corpvs paterna in eo linea-
nienta cognosc,ens. . Humine' autem pro luminibus, id est oculis.
154. pavca refert non pauca/ sed paueis, id est breviter. hoc vult dicere: inulta eunT dixisse, sed paucis. vt te quem- admodum. vt te fortissime tevcrvm ad ^optime Graiugenum' reddidit
25 *fortissime Teucrum\
155. AGNOSCOQVE libens postquam probavit ex habitu corpo- ris yera esse quae dicebat Aeneas, per Anchisen eum laudat adu- latione deposita. sane inter agnosco et cognosco superfiuo quidam volunt facere discretioneni , ut cognoscamus novos, agnoscamus
30 antiquos. sed haec a poetis metri necessitate variantur; nam cagno- sco? propter synalipham dixit.
12 spectata experintentis probata] cf. Non. p. 402, 23 M. || 28 sane antiquos] cf. Isid. diff.' verb. 62 et 89
1 ne] non F ne non JDaniel || 2 uideretur F \\ 3 ominem F || 4 hadriati- cum G || 5 tyrrenum F || 6 apellatur F || 8 ab utili agit edidit Stephanus || ait] est S || 12 ad spectata supr. vers. probata T || 13 proelio] probata add. Sa \\ ex testimoniis B || 14 uerbis est M || verbis] uerba B, om. LH (in uerbis add. I) || 17 de] in Daniel || 19 accipere F accipe G \\ 20 lineamenta F: liniamenta reliqui praeter H, qui liam . c. menta exhibet. i. e. figuras superscr. m || 21 re- cognoscens B || acl lvmine supr. vers. oculis F \\ 23 hoc] efc hoc F \\ sed e pau- cis H || 24 ad vt te f. t. supr. vers. ad hoc respondit quod ille dixerat optume graiugenum T || 28 cognosco et agnosco -SL || et cognosco om. H || 29 et agno- scamus AS \\ novos agnoscamus om. L (add. T) >
COMM. IN VERG. AEN. VIII 148—166.^ 223
156. vogem anceisae magni mire qttod non fecit Aenean dicentem qui sit, JEuandrum cognoscentem.
157. hesionae visentem begna sororis commemorationi necessitu- dinis reddit commemorationem hosjpitii. sane fabula de Hesione et nota est et aliquot locis exposita. quis enim nescit a Laomedonte mercedem 5 Neptuno et Apollini 6b muros Troiae fabricatos negatam; cumque in- cursu maris civitas vexaretur, coactum Laomedontem filiam Hesionam ceto obicere; eamque ab Hercule liberatam, eversa Troia et occiso Lao- medonte propter negatum praemium, Telamoni suo comiti in matrimo- nium datam. quae causa fecit ut Priamus ad visenda sororis regna 10 proficiscens y cum Salaminam tenderety iter per Arcadiam faceret et tunc ab Euandro esset susceptus Anchises. hesionae visentem regna SORORIS ut diximus supra (I 619> Hercules eversa Troia Hesionain, Laomedontis filiam, Telamoni suo comiti dedit, ex qua natus est Teucer. Priamus postea cum Salamina tenderet ad visendum regnum 15 sororis, per Arcadiam iter fecit? et tunc ab Euandro est susceptus Anchises. visentem regna videre* cupientem.
159. protinvs uno eodemque tempore, hoc est dum pergit; vidit Arcadiam; nam non possumus csimur intellegere, cum Sala- mina insula sit? Arcadia in continenti. 20
161. mirabarqve dvces tevcros hos laudat, quo melior sit ille quem praefert.
162. cvngtis altiok non solum ad staturam, sed ad omnia.
163. ivvenali ardebat amore inest enim strenuis iuvenibus studium adquirendarum amicitiarum: Horatius animusque virilis 25 quaerit opes et amicitias.
165. cvpidvs i7tL&v{i(DV. phenei oppidi Arcadiae: Homerus oE 08V8OV r' 8V8{iovto. nec nos debet movere quod; cum Euander de Pallanteo sit; dicit cPhenei sub moenia^ cum sciamus poetas vicinas omnes pro uno habere civitates, sicut de Didone facit, quam 30 nonnumquam Tyriam, aliquotiens Sidoniam vocat.
166. ille mihi i^signem pharetram ius hospitii habet inter
25 Horatius] a. p. 166 || 27 Homerus] II. II 605
1 mirere Schoellius. quod deleri malim || 2 qui sit F: qui scit Daniel || 4 fa- bule "F || 5 aliquod F || 6 apollino F || incursum G || 7 filiam . . . Laomedonte om. G || 8 cito F || 11 Salamina tenderet et iter Baniel || 16 susceptus est ASB \\ 19 sa- lania H\\ 20 insula BLJSF: in insula ASMl || archadia autem B arcadium H arcadiae F || 23 ad cvnctis a. supr. vers. non solum ad staturam sed ad omnia referendum altior T || 26 opes et om. AS \\ 27 87ti<&v(ia)v Commelinus: en. emON F E7U ftvybcov Daniel || finei A S phinei M phynei F || 28 oi 4)iN€ONT€NeMONT€ libri praeter F, qui oi 4>incon tene amicitias ncmontc exhibet || 29 phenei S fenei L: phinei vel finei reliqui || poetam ASLM || 30 una l et vulgo || 31 aliquando L
224 SERVII
se reinunerationeni, sed verecunde tacet Euander de suis muneribus. lyciasqve sagittas enumerando singula efficit ne communia etficta videantur.
167. aveo dedit intertextam legitur et cintertexto'. et figu- 5 rate dictum est, intertextum aurum habentem.
168. frenaqve bina poetice, nam cduo' debuit dicere: cbina5 enim secundum Ciceronem non dicuntur nisi de his quae sunt numeri tantum pluralis. nam Cicero per epistolam culpat filiuin, dicens male eum dixisse cdirexi litteras duas'; cum clitterae', quo-
10 tiens epistolam significant, numeri tantum pluralis sint. contra cepistolas binas' non dicimus, sed cduas?.
169. ivncta est mihi FOEDERE dextra antiquis amicitiis per Anchisae hospitium.
171. avxilio laetos dimittam Jiaec sunt pauca quibus auxilium 15 pollicetur. opibvs id est militibus. *opes* antiqui vocdbant milites.
172. qvando hvc venistis amici siquidem amici iam venistis: extraneos enim ad sacra non licebat adbibere. hos autem adhibet ad sacra quasi antiquis iunctos amicitiis: unde infert cet iam nunc sociorum adsuescite mensis5.
20 173. annva qvae differre nefas anniversaria saerificia, id
est sollemnia, ideo non differuntur, quia nec iterari possunt. sollemne autem hoc esse ipse ait <(102> forte die sollemnem illo rex Arcas honorem. nam kalendaria si qua ftierint ratione dilata, possimt rej$eti; nec piaculum eorum intermissione committitur. sane fooc
25 sacrum pollutum vocatur, quod populo. annis singulis luitur. faven- tes ut in sacris *favete Ungnis% *favete vocibus\
174. et iAM nvnc ordo est *et iam sociorum\
175. dapes eptflae deorum propriae, ut lovis cena. svblata reponi pocvla quoniam metu reliquerant mensas, ideo ait *reponi\
6 bina enim e. q. s.] cf. Isid. diff. verb. 159 || 8 Cicero] fragm. p. 972, 33 Or.
2 ad v. 166 enumerando singula efficit ne uideantur communia et ficta sed propria et gentilicia troianorum T \\ 4 figurate Daniel: figura F \\ 5 ad inter- textam supr. vcrs. intertextum aurum habentem T || 7 Ciceronem . . ^pluralis om. H || 8 numero tantum plurali L tantum numeri pluralis A tantum in numero plurali 8 || per epistolam] pepia H || 9 direxi tibi L direxit H || 10 sint] sunt Ati, ciceronem non dicuntur . . . pluralis sint add. H || 15 scholium acl opibvs edidit Daniel e Turonensi, in quo ab eo scriptum est qui Tironianis notis utebatur \\ 16 iam amici F || 20 e Floriacensis additamentis hoc scholium consti- tuendum est annva i. e. soliemnia. sollemne autem . . . honorem. ceterum sol- lemne . . . honorem edidit Stephahus || 23 si om. M \\ 24 ad v. 173 in marg. hoc sacrum polluitum (sic) uocabatur apud antiquos quod singulis annis populo luitur i. e. persoluitur sacrificatur T || 25 polluctum Dorvillius, ipsius interpre- tis errorem corrigens || 28 caena AMM^\\ 29 ait addidit Daniel
COMM. IN VERG. AEN. VIII 167-183. 225
176. gramineo hic * de gramine facto', alihi *gram,ineo' pro gra- minoso, ut <(VII 106)> gramineo ripae religavit ao aggere clas- sem. sedili bene csedili?: nam in templo Hereulis lectisternium esse non licebat. quamvis apud veteres omnes sedentes vescerentur.
177. praecipvvm potest et *praecipue' accipi. 5
178. accipit aut suscipit ad sedendum: aut pascit, ut <(III 353^> illos porticibus rex accipiebat in amplis. * torum autem herbarum super solium fuisse intellegamus, ne sit sedili contrarium. congrue autem de leonis pelle dicit coopertum, quasi in Herculis sacris. * invitat et accipit verba hospitalia. * 10
179. tvm lecti ivvenes non vacat 'lecti': in sacris enim Herculis nec servi intererant nec liberti, adeo ut Appius, qui sacra haec transtulit in libertos vel, ut quidam volunt, in servos publicos) e*t caruerit oculis et intra annum omnem familiam perdiderit Pina- riorum. certatim id est studiose. araeqve sacerdojs maximae 15 scilicet: nondum enim templum Herculis fuerat; sed ara tantummodo, quam maximam dicit (21V} ex magnifcudine fabricae.
181. laboratae CERERis quae eget laboris, ut mox et fru- mentis labor additus, ut mala culmos esset robigo: glandes enim sine ullo labore nascuntur. 20
183. perpetvi tergo bovis [aut] secundum Homerum intelle- gendum7 qui dicit carnes dorsi apponi solitas honorabilioribus, ut sit sensus talis: posuit ante eos magni bovis carnes eas quae apud Maiores in lionore fuerunt. et re vera cperpetui?: nam de lioc bove immolato Herculi carnes carius vendebantur causa religionis, et 25 inde alter redimebatur; qui ex illius pretio comparatus quasi per- petuus esse videbatur. *tergo5 autem potest a parte totum intellegi:
1 hic . . . graminoso] cf. Isid. diff. verb. 223 || 3 bene sedili . . . licebat] cf. Macrob. Sat. III 6, 16 || 16 nondum enim . . . fabricae] cf. schol. vet. in Iuven. VIII 14 || 18 mox] georg. I 150 || 21 Homerum] 11. VII 321
5 ad praecipvvmqve supr. vers. potest pro praecipue accipi T || 8 intelle- gimus H || 9congrue autem sicut de leonis pelle sicut dictum est dicitur co- opertum T\ sicut et sicut dictum est omisit Daniel. fortasse sicut dictum est post intellegamus addi voluit plenioris commentarii auctor, cum supra ad cgra- mineo? adscriptum esset rde gramine facto\ || de] fort. sedile vel id || pelle leo- nis H || quasi . . . sacris] quia nihil oportunius in IJerculis festo Daniel || 10 invitat . . . hospitalia post Pinariorum hao. F || 13 vel ut Daniel: uelit F \\ inserios F inferios G, corr. Daniel \\ 14 Pinariorum] immo Potitiorum. cf. Ma- crob. Sat. III 6, 13; Liv. I 7, 14; Fest. s. v. c Potitium\ ceterum pinnariorum LH\\ 17 maxima F \\ dixit AS \\ fabricae] Viscera. uiscus uiscera (uisceri ead.
V
man. lege uisceris) facit add. F || 19 robigo A M rubigo reliqui || 21 aut seclusi et infra Qin. 24) et re vera scripsi pro aut re vera: nam secundum . .. fuerunt non ipsa quogue eo spectant ut *perpetuus bos'' qui sit intellegendus exponatur || 26 alter] alter bos M vitulus alter Fabricius || qui . . . videbatur om. B
Servii comm. Vol. II. Fasc. I. 15
226 SERVII
quamvis alii dicant ideo *tergo bovis% quod ad aram maximam aliquid servari de tauro nefas est; nam et corium illius mandunt. lvstba- libvs aut pinguibus: moris. enini fuerat conapleto lustro pingues victimas offerre censores: aut certe de quinquennali bove; id est 5 perfectae aetatis: nam Homerus dicit itiova TtevTccEtrjQov. aut quia per quinquennium ipsis victimis urbs lustrari solebat. alii proprie Hu- stralia' dicunt quae duabus manibus accepta in aram pontifex vel cen- sor inponit: quae non prosecantur.
184. POSTQVAM EXEMPTA FAMES ET AMOR COMPRESSVS EDENDI
10 postquam et necessitati satis factum est et voluptati.
185. rex evandrvs aut non servavit nominis declinationem: nam *Euander' facit7 sicut ipse alibi <X 515> Pallas Euander in ipsis: aui graece declinavit 6 Evavdoog. non haec variat in uno pro- nomine cnon baec sollemnia nobis, has e& more dapes; hanc tanti
15 numinis aram?.
187. vana svperstitio superstitio est timor superfluus et de- lirus. aut ab aniculis dicta superstitio, quia multae superstites per aetatem delirant et stultae sunt: aut secundum Lucretium <(I 66> superstitio est superstarrtium rerum, id est caelestium et divinarum,
20 quae super nos stant, inanis et superfluus timor. vetervmqve ignara deorvm duo dicit: non ideo Herculem colimus, aut quia omnem religionem veram putamus, aut quia deos ignoramus anti- quos. cautum enim fuerat et apud Athenienses et apud Romanoi^ ne quis novas introduceret religiones: unde et Socrates damnatus
25 est et Chaldaei vel ludaei sunt urbe depulsi. sane quidam veteres
3 aut pinguibus ... censores] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. I 507
1 ad teego supr. vers. quidam dicunt tergo propterea quia ad aram maxi- mam. aliquid seruare de tauro nefas erat T || bovis] iouis F. ^tergum* moneo *corium' intellegi ab interprete || ad om. F. ara in maxima Lion || 2 ante nam lacunam indicavit Daniel || mandant F, corr. Daniel || 5 ttiona neNTaeTHPON A S :
T7ION U6NT6THPON jR MONANENTAEN L MONAN6NTA. en. pOU. H TTTONTT€NTA €T HPON
M TTiONa MGNTa gtpon F ccq6sv<x TtsvTccstrjQov Homerus II. VII 315 || 6 lustrari Daniel: lustralim F || ad lvstralibvs supr. vers. quidam proprie dicunt lustralia quae manibus duabus uel censor uel pontifex ponit in aram T || 10 postquam autem L || necessitatis factum F || satis om. L (add. T) || 13 evaNapoc jP|| 14 sol- lempnia F || 16 delerus JR, dilisus F || 17 superstitio est _R || quia] quae ASF || multae LH multe B: multis AS multi F mulieres M. cf Isid. or. VIII 3, 6 *alii dicunt (scil. superstitionem dictam esse) a senibus, quia multis annis super- stites per aetatem delirantf et mythogr. III 5, 2 *hoc autem vel ab aniculis ultra consuetudinem humanae vitae superstitibus, teste Servio, vocabulum sumptum est\ Don. ad. Ter. Andr. III 2, 7 || 18 dilirant LF \\ 19 est et superstantium H || vetervmqve BM: vetervmve reliqui || 22 veram] ream H \\ aut quia deos igno- ramus apud (aput A) antiquos enim cautum fuerat ASE || -23 cautum enim fuerat] nam statuntum fuerat M || 25 vel] et Stephanus || sane quidam e. q. s.] cf. Arnob. adv. nat. III 38 sq. unde dubitandum esse videbis rectene veteres dei dicantur novensiles, si quis eos ex hominibus factos intellegat.
COMM. IN VERG. AEN. VIII 184-201. 227
deos novensiles dicunt, quibus merita virtutis dederint numinis digni- tatem. ergo ideo *vana9, quia superstitio ignara deorum.
189. novamvs honores detraxit cre', nam crenovaiaus' debuit dicere: quam particulam alibi addidit, ut <III 717> fata renar- rabat divum. aliter in quarto <260> tecta novantem dixit. qui- 5 dam intellegunt proprie esse *novare' replicando vetera quandam facere novitatem ac per hoc excludere vetustatis iniuriam.
190. svspensam hanc aspice rvpem Cacus secundum fabulam Vulcani filius fuit? ore ignem ac fumum vomens, qui vicina omnia populabatur. veritas tamen secundum philologos et historicos hoc 10 habet, hunc fuisse Euandri nequissimum servum ac furem. novimus autem malum a Graecis %a%6v dici: quem ita illo tempore Arcades appellabant. postea translato aeeentu Cacus dictus est? ut *EXevr\ Helena. ignem autem dictus est vomere; quod agros igne popula- batur. hunc soror sua eiusdem nominis prodidit: unde etiam sacel- 15 lum ineruit, in quo ei per virgines Vestae sacrificabatur. svs- pensam evpem quasi iam iamque lapsuram.
193. recessv a vestigiis scilicet hominum.
194. semihominis hoc est feritate corrupti. facies pro *uni- versus vis^is\ - 20
195. inaccessam participium sine verbi origine; *accedor' enim non dicimus; sed tale est; ut placita nupta triumphata regnata. et quaeritur quis hoc ante Vergilium dixerit? ora virvm hoc est capita.
198. HVIC monsteo bene vitavit casum; in quo inerat turpis significatio verbi, ne diceret *huic Caco\ 25
200. et nobis sicut multis; quibus Hercules profuit monstra purgando. aetas beneficium temporis; ut <(IX 7)> volvenda dies en attulit ultro.
201. avxilivm adventvmqve dei hysteroproteron ; ante enim ad-
8 Cacus e. q. s.] exscr. mythogr. I 66, II 153, III 13, 1 |) 19 facies yisus] cf. Dcm. ad Ter. eun. II 3, 5 et G-ell. XIII 30
2 ergo] inepte hac particula usus est plenioris commentarii auctor, ut scho- lium ad vana adscriptum cum superioribus coniungeret \\ 4 addit ASL \\ h^ qui- dam . . . iniuriam e Turonensi edidit Daniel \\ 10 lioc om. LH (add. I) || 11 fuisse hunc B || fuisse om. F || 12 cacon libri, nisi quod cacom F || 13 helenus helena A8-E helenae helena L aelene elena H helene helena MF || 14 igni L || 15 eius nominisv F || 16 in quo ei peruigili igne sicut uestae sacrificabatur F, quam scpipturam vulgatae praestare vidit Prellerus Eoem. Mythol. p. 647 adnot. 4 || Yestae om. B, sicut Vestae Masvicius || 20 uisum F, corr. Daniel \\ 22 regnata om. LH (add. T) || 23 uergilium F \\ ad ora supr. vers. i. e. capita T \\ 24uita- uit ex uitat A mutauit F || casum] causam H cacum M || in om. S || inter- erat F || 26 quibus om. L (add. I) || profuit hercules E || 27 uoluendo AS \\ 29 ad avxilivm a. d. in marg. histeroproteron est hoc loco quia primo fuit aduentus et postea auxilium T || aduentum om. F, add. Daniel
15*
228 SERVII
ventum, sic auxilium debtiit dicere. maximvs vltoe non tantum noster, sed omnium terrarum.
202. tergemini nece GERYONAE liane fabriam diximus illo loco <(VII 661> postquam Laurentia victor Geryone extincto 5 Tirjmthius attigit arva. SPOLHSQVE svperbvs atqui boves abduxerat: sed spolium esfc quicquid de hostibus tollitur, ut <XI 80> addit equos et tela quibus spoliaverat hostem item <VI 168> postquam illum vita victor spoliavit Achilles. sane aliter supra <(196> foribusque superhis.
io 203. victor perpetuo epitheto Herculis usus est, quia omnia ani-
malia vicit: quod in sequentibus plenius dicetur. . sane de Caco inter- empto ab Hercule tam Graeci quam Bomani consentiunt, solus Ver- riusFlaccus dicit Garanum fuisse pastorem magnarum virium, qui Cacum adflixit? omnes autem magnarum virium apud veteres Hercu-
15 les dictos.
205. at fvris caci mens pro ingenti scelere furis nomen posuit: capitale enim crimen apud maiores fuit ante poenam qua- drupli. sed Jiic quidam ab Euandro tamquam in degeneri fraude furem appellatum volunt.
20 208. aveetit erat proprium *abegit5; sed respexit ad praedam,
quae averti dicitur7 ut <I 528> raptas ad litora vertere praedas.
209. atqve HOS quotiens masculinum et femininum iunguntur, haec disciplina est, ut etiam si posterius est femininum; masculino respondeamus. pedibvs rectis pro zpedum rectorum% dativus pro
25 genitivo.
210. versisqve viarvm indiciis] Jioc est vestigUs, quod aversi trahe- bantur. versisqve viarvm indiciis id est contra naturam inicien- tibus errorem indiciis. ipsa; inquit; decipiebant indicia, quae indi- care consuerunt; nam cindicium? ab indicando nomen accepit.
12 solus Verrius Flaccus . . . dictos] cf. AureL Vict.or. gent. Uom. VI || 17 capitale . . . quadrupli] exscr. Isid, or. V 26, 18
2 sed] sed et BM \\ terrarum om. LH. unde lucanus (IV 610) cterras mon- stris aequorque leuantem magnanimum alciden libycas exciuit in oras' add.JD \\ 3 haec fabula dicta est illo loco F\\ 6 adduxerat L (corr. 1) || 9 superbus F |[ 10 ephteeto F, corr. Daniel || 12 ab Hercule Daniel : alii hercule F || 13 Cara- num lordan Herm. III p. 409 || 16 fvriis LFa \\ mens effeka M \\ 17 quadru- plicem B [| 18 in degeneris frade (fraude G) F, quod correxi. degenerem autem fraudem dixit interpres quae genus Caci dehonestaret , ut Tacitus ann. XII 19 degenerem precem. fortasse plenius scholium, quo monitum erat Euandrum, cum furem diceret Cacum, a fabula discessisse, neglegenter in brevius coniractum est. cf Serv. ad v. 190 et 226 || 19 apellatuin' £ || 20 refflexit H\\ 22 quotiescumque M \\ iungitur L || 23 ut etiam ut si F \\ est om. L (femininum sit l) || 24 ad pe- dibvs r. supr. vers. pro pedum rectorum T || 26 versisqve v. i. hoc est . . . trahebantur id est contra e. q. s. F. hoc est . . . trahebantur edidit StepJianus
COMM. IN VERGL AEN. VIII 202-220. 229
212. signa et hie *signa* pro vestigiis.
215. qverellis impleei nemvs non? ut multi dicunt, quia consortes perdiderant, sed quia avellebantur a pascuis: insita enim est bubus aviditas edendi, unde est ite domum pasti; si quis pudor? ite iuvenci: vel certe propter stdbulorum mutationem. *im- 5 pleri nemus' pro *impletur et relincuntur', infinitum pro indicativo.
216. et colles clamore eelinqvi cum clamore, ut <I 519> et templum clamore petebant et atque Ixionii vento rota constitit orbis, id est cum vento. et hoc est melius. nam multi dicunt: relinquebantur colles etiam a clamore, hoc est tantum re- io cesserant a collibus boves, ut nec echo resultaret, scilicet ad colles iam clamore non perveniente. quod non procedit, quia hoc sensu illud excluditur creddidit una boum vocem9: si enim tam longe fuerunt, ut nulla ratione recedentium boum mugitus colles derelictos feriret, quemadmodum inclusi bovis est clamor auditus ab Hercule? 15 alii ita: linquit imago vocis evanescens, tamquam relictis collibus in- audita.
211. reddidit quasi inclamata. vna bovm figura Graeca, ^ita tc5v fiocov.
218. mvgiit more suo pro cmugivit', ut <VII 516> audiit et 20 Triviae longe lacus. gvstodita fefellit id est dum custodiretur fefellit.
219. exarserat pro * ' exa/rsit' . ateo felle doloe quo ira- scimur secundum physicos, ut splene ridemus: Persius <T 12> sed sum petulanti splene cachinno. 25
220. eapit aema manv nodisqve gravatvm robvr duo dixit, sagit- tas et clavam. et non vacat cque\- nam si armorum epexegesis est
4 ite] buc. VII 44 || 8 atque] georg. IV 484 || 23 quo irascimur . . . ride- mus] cf. Isid. or. XI 1, 127
1 ad si&na ferebant supr. V6TS. uestigia ducebant T || schol. ad signa edi- ditStephanus || 2 non] nam F || 3 uel]ebantur M || 5 ad discessv m. b. in mafg. quidam dicunt propter stabulorum mutationem coeperunt mugire T. in eodem implebebantur (sic) et relinquebantur ad impleri et kelinqvi adscriptum est II 7 clamare L II reliqvi L M (corr. I) \\ 8 petebant] pote potebant F potebant G \\ 9 id est] om. ASLH, hoc est M \\ conuento LH (corr. T) || melius . . . hoc est om. LH (add. I) || 10 relinquibant F || 11 resultarent BM (corr. m) || 12 clamo- rem non peruenientem JRH || quia hunc sensum illud excludit B || senso H || 13 bouum LH\\ 14 recedente AS || relictos AS |) 15 feriret] non feriret et F \\ 16 linquit (scil. colles) scripsi: inquid F || evanescens scripsi: euandens G eua- dens j^|| colibus F (collibus G) || inaudita scripsi: inauditur F. possis et minus auditur || 19 tldin F \\ 21 ad cvstodita supr. vers. dum custodiretur T || 23 ad ExARSEKATSupr. v&rs. pro exarsit T || 25 sum] sub BH\ petulantis B || plene B || chachiano A chachinne S chacinno H cacinno F || 26 duo dixit et et cla- uam edidit Stephanus
230 SERVII
cnodis robur gravatuni?7 vacat cque'. cgravatum5 autem pro cgrave' posuit: iiam grave est per naturam ponderosum, gravatum quod oneratur extrinsecus. sed quidam melius c gravatum' ', quam *grave' dictum volunt, quasi extrinsecus nodi sint additi. 5 222. tvm primvm id est primo Herculis beneficio.
223. tvrbatvmqve ocvlis ea parte turbatum, quae proditrix mentis est. alii coculi? legunt et accipiunt a superioribus Widere turbatum oculi5. iliget potest Hlicef accipipro *igitur' aut *continuo\
226. arte paterna perseverat in fabula. sane aliter ferro, to aliter arte.
227. fvltosqve emvniit hysteroproteron : fulsit ut muniti essent. et *emuniif sieut cmugiit5 et cemuniit? pro emunivit. obice' po- stes hanc obicem dicimus, ut <(X377y ecce maris magna clau- dit nos obice pontus. dubitant enim multi; utrum masculinum sit.
15 228. tirynthivs a Tiryntha, in qua nutritus est civitate, ut
diximus supra <(VII 662)>. et est versus hypermetrus.
230. dentibvs infrendens proprie Hnfrendens' est inter se conpri- mens dentes: nam et frendere significat dentibus frangere, unde nefren- des infantes, quia nondum hdbent dentes. et Varro frenos hinc putat
20 dictos. frendere ergo quoquo modo frangere, ut ^fresa fdba9 fracta.
231. aventini montem ut <I 244> fontem Timavi; <III 293> Buthroti urbem. ,
232. ter pessvs valle resedit egens consilii: Sallustius
2 grave . . . extrinsecus] cf. Isid. diff. verb. 266 || 17 proprie e. q. s.] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. V 663 et IX 446. Isid. or. X 105 et 137; XVII 4, 4 et XX 16, 1. Isid. diff. verb. 226. Fest. Paul. s. v. frendere. Plac. gloss. p. 31, 16 Deuerl. || 23 Saliustius] hist. inc. 10 Dietsch. II 39 Kritz.
1 robur om. M || autem om. B || 3 oneratar] meratur F \\ ad nodisqve a. supr. vers. quia extrinsecus fuerunt nodi additi T || 5 ad pkimvm supr. vers. primo T 7 et accipiunt . . . oculi om. B ]| a superioribus] nostri add. M || 8 oculis As ad ilicet supr. vers. igitur aut continuo ilicet in hoc loco intellegitur T 9 sane et alitur (sic) ferro et alitur (sic) arte edidit Stephanus || 11 ad fvltos- qve e. id est fulsit ut muniti essent.- et est histeroproteron uel hypallage T || mvniit LHM || 12 sicut . . . emunivit] sicut muniit et mugiit pro emuniuit ASH (corr. a) pro emuniuit B sicut mugiit et muniit pro muniuit L sicut mugit et munit pro muniuit M sicut emuniit et mugiit pro emuniuit F. post mugiit vulgo additur pro mugiuit || 14 multi] non nulli F \\ sit om. LII\\ sit] an femininum add. I) || 15 tirrintha A tyrrintha S tyrintha BL thyrintha H tirintha M tyrhinta F || in qua nutritus est] ubi natus est F || 17 ad dentibvs i. in marg. dentes inter se comprimens proprie. et frendere est dentibus frangere unde et infrendes dicuntur infantes qui non habent dentes. hinc quidam fre- nos dictos aestimant hinc et faba fresa T || infrendus F, corr. JDaniel "\\ 18 et ante frendere delendum videtur || unde et nefrendes Daniel || 20 quoquo modo G. Becker mus. rhen. XXIX p. 495 : quo modo F || 22 botroti B bithroti L bitroti M butroti F || urbem] id est auentinum montem add. D \\ 23 egens] fessus egens B ^
COMM. IN VERG. AEN. VIII 222—248. 231
fessus in Pamphyliam se reeeperat. nam corpore ^fatigatum5 dicimus, animo vero cfessum?? quamvis hoc saepe confundat aucto- ritas. sane quidam sic distingimnt Her saxea temptat limina% subiun- gunt *nequiquam ter% ac post Yessus valle resedif, ut semel sederit.
233. stabat acvta silex paene omnes hune silicem dixerunt: 5 nam et Varro et Lucretius ita dicunt. tanta tamen est Vergilii auetoritas, ut persuadeat nobis etiam hanc silicem dici. DIRARVM volvcrvm modo cdirarum? non mali ominis dieit; ut sunt bubones, sed quae humanis cadaveribus vescebantur: dixit enim <(196)> fori- busque adfixa superbis ora virum tristi pendebant pal- 10 lida tabo.
237. dexter hoc est a dextra parte consistens. concvSsit sol- vit; inpulit. satis signatis usus est verbis.
240. reflvitqve exterritvs amnis rem naturae vertit in fabulam, cum ruina rupis in se recurrere necesse sit impetum flu- 15 minis.
242. ingens regia regia, sicut Cacus putabat. sic est et illud dictum <I 140> illa se iactet in aula Aeolus. penitvs pa- tvere admissum lumen est usque ad secreta speluncae. cavernas autem speluncae per tapinosin dixit. sane veteres loca concava, vel 20 si quid incurvum fuisset, cavemas appelldbant.
243. si QVA vi terrae hiatus non nisi ex terrae motu fit. qui quoniam aut motu aquae inferioris nascitur; aut crebris tonitribus; aut de concavis terris erumpentibus ventis; ideo ait csi qua vi\ quod autem dicit cinfernas reseret sedes?; notandum est etiam de 25 inpossibilibus fieri posse comparationem.
245. dis invisa superis scilicet.
246. trepident inmisso lvmine manes Lucanus <VI 744> et subito feriere die.
248. insveta rvdentem clamantem. et abusive dictum est; 30 sicut supra de leonibus <(VII 16)> et sera sub nocte rudentum; nam rudere proprie asinorum est: Persius <(III 9)> findor ut Ar- cadiae pecuaria rudere dicas. aut ideo *rudentem% quia supra ait <194> semihominis Caci.
1 nam . . . fessum] cf. Isid. diff. verb. 241 || 22 terrae hiatus . . . ventis] exscr. Isid. or. XIV 1, 3
2 confundit F \\ 3 distingunt F || 6 et ante Varro om. AS || Varro] de.o add. L || dicunt] dixerunt F || 12 ad dexter supr. vers. in dextera parte con- sistens T || 15 recurrere] recurrere faciat ASJRMl || 17 regia om. L || 20 veteres . . . appellabant hab. T || 23 inferioris] de inferioribus M\\ nascuntur AS (corr. a) j| 25 reserat ASMF\\ 26 posse fieri M \\ 28 teepidant AMl || 29 ferire A pe- riere F || 33 pectuaria L petuaria H
232 SERVII
249. telis premit omne quod iaci potest telum vocatur aito tov rrjXo&sv, unde addidit comniaque arma advocat'.
250. molaribvs asperrimis saxis, non unde molae fiunt. et secundum Homerum dixit, pLvkosidsC tcstqo). atit certe magnis et
5 molis convenientibus.
252. FAVGIBVS INGENTEM FVMVM MIRABILE DIGTV COnSUetudine SUa USUS
est, ut cum aliquid contra naturam factum infert, praedicat unde in- credibile videatur, ut <565> cui tres animas Feronia mater, hor- rendum dictu, dederat. et *mirabile dictu' parenthesis est.
io 255. fvmiferam nogtem non est noctis epitheton, sed quam Cacus
fumum evomens faciebat gommixtis igne tenebris utrumque enim
evomebat.
256. non tvlit non sustinuit. animis pro ira: unde iracundos dicimus animosos. per ignem per eam rem; unde ille sperabat
15 auxilium.
259. incendia vana cvana* quantum ad Herculem pertinet.
260. ANGIT INHAERENS elisos ocvlos et siccvm sangvine gvttvr cangit guttur' bene dicimus, *angit oculos9 non procedit. ergo cangit* ad unam rem pertinet, ut <(XII 435)> disce, puer,
20 virtutem ex me verumque laborem, fortunam ex aliis: nam fortuna non discitur. unde multi celidens' legunt, et integer sensus est: nam celisos' soloeeophanes est, ut sit ita cangit guttur et elisos oculos facit'.
261. siccvm sangvine per lioc iam exanime cadaver ostendit. 25 263. abivrataeqve rapinae abiurare est rem creditam negare
periurio. sed hoc isti loco non congruit: unde modo cabiuratas rapinas' contra ius retentas intellegamus. alii ' ' abiuratas' abductas atque alieni iuris factas, alii fraude et furto abductas traduyit.
1 omne . . . trilo&sv] cf. Isid. or. XVIII 7, 10 || 4 Homerum] 11. VII 270
2 THAY06N AS THA€ON M TiaOOGN L TIA006N H TTdOoeN M THNO€N F.
ceterum dictum ano tov viqlo&sv vulgo \\ addit L || et aduocat L (et del. I) || 3 et] ut ASM (corr. a) || 4 MYAoeiAeneTPiu AS MYAeeiAe neTPU) E MYaeeiae ttctplu L MYdoeicie neTPto H MYdoeiaeTieTPw M myonac eTPto F \\ ad molaribvs supr. vers. magnis et molis eonuenientibus T || 6 consuetudine . . . videatur hab. T || 7 factum om. T || praedicet Daniel \\ incredibili F \\ 9 ad mirabile d. supr. vers. parentesis poetica T || parthesis F || 10 ad fvmiferam n. in marg. lioc non est epiteton noctis sed quam faciebat cacus euomens fumum T || 11 ad commixtis i. t. supr. vers. quia utrumque euomebat ignem et fumum T \\ utramque G || 13 ad animis supr. vers. ira : inde animosi T || 18 nam angit ocu- los M\\ 22 soloecophanes . . . facit om. L (in marg. add. lj || soloecopanes AB (corr. a) solecopanes S solicophanes M solos H foloecoiuner F || est libri praeter H, qui facit exhibet || est] id est figura quae masculinum et neutrum uel accusatiuum cum nominatiuo iungit add. D || angit] exclusos add. M, del. m || 23 oculos solos facit l || 24 ostenditur F || 26 periurio] plautus in curculione (IV 2, 10) cqui abiurant si quid creditum est' add. D \\ isto B || 27 intellegimus B
COMM. IN VERG. AEN. VIII 249-269. 233
264. INFOEME cadaver *informe' rnagnuin; cuius formam non sit facile conplecti. et cadaver est corpus nondum sepultum; dictum cadaver quod careat honore sepulturae.
265. neqvevnt expleri corda tvendo non poterant homines videndo cadaver sua corda satiare. Humdo9 autem pro ^intuendo*. 5
267. semiferi bene ^semiferi', cum supra <194)> *semihominis\
268. laetiqve minores nove et satis licenter cminores' dixit, cum ab ipso Euandro Herculem constet esse susceptum? et minores non dicamus; nisi quotiens graduum deficit nonien; ut puta cfilius nepos pronepos abnepos adnepos'. ubi isti gradus defecerint, merito 10 iam dicimusv minores; sicut etiam maiores dicimus post patris avi proavi abavi atavique vocabulum. ergo *minores' accipimus pro dein- ceps. vel certe *minores' cum quibus vivit, quia ipsum constat esse lon- gaevum: nam post ait <(560> o mihi praeteritos referat si Iup- piter annos. ' 16
269. PRIMVSQVE POTITIVS AVCTOR ET DOMVS HERCVLEI CVSTOS
pinaria SACRI apud maiores nostros raro advenae suscipiebantur; nisi haberent ius hospitii; incertum enim erat quo animo venirent. unde etiam Hercules primo non est ab Euandro susceptus; postea vero cum se et Iovis filium dixisset et morte Caci virtutem suam 20 probasset; et susceptus et pro numine habitus est. denique ara est ei maxima constituta; quod Herculi Delphicus Apollo in Italia fore praedixerat. cum ergo de suo armento ad sua sacrificia boves de- disset; inventi sunt duo senes; vel ut quidam tradunt db JEuandro dati, Pinarius et Potitius; quibus qualiter se coli vellet ostendit; 25 scilicet ut mane et vespere ei sacrificaretur. perfecto itaque matu- tino sacrificio cum circa solis occasum essent sacra repetenda; Po- titius prior advenit; Pinarius postea; extis iam redditis. unde iratus Hercules statuit ut Pinariorum familia tantum ministra esset epu- lantibus Potitiis et conplentibus sacra: unde et Pinarii dicti sunt 30
1 informe . . . conplecti] cf. Isid. diff. verb. 162 |[ 8 et minores . . . voca- bnlum] exscr. Isid. or. IX 5, 31 || 19 Hercules primo e. q. s.] exser. mythoffr. I 69; II 153; III 13, 7. cf. Aurel. Vict. or. gent. Rom. VIII
1 cuius . . . conplecti edidit Stephanus || 2 dictum om. LH \\ 3 sepulturae honore H \\ 5 cadauer uidendo L || ad tvendo supr. vers. intuendo T || 10 ad- nepos M: atnepos LH, om.ASRF, abneptis trinepos B || 12 abavi om.ASB |j attauique L || uocabula B || ad minores in marg. minores pro deinceps accipia- mus siue cum quibus uiuit quia constat ipsum fuisse longeuum T || 13 quia] qui G || 19 primum ex primus F || ab euandro non est susceptus F || postea . . . susceptus om. H || 20 diceret B || 21 probasset et om. B || et ante pro om. L (add. T) || 22 constituta] consecrata F || 25 et Potitius . . . Pinarius om. F |! 26 uesperi ASH\\ ei om. B \\ 30 complenti L (corr. I)
234 SERVII
&7tb tijg Ttsbvag, id est a fame; nam senem illum Pinarium constat alio nomine nuncupatum. hinc est quod paulo post Potitii tantum facit commemorationem, ut cprimusque Potitius ibat'. quod autem dicit cdomus Herculei custos Pinaria sacri' non est eontrarium; nam 5 ccustos' est ministra, ut in undecimo <(836> at Triviae custos iamdudum in montibus Opis alta sedet, id est ministra. alii *custos Pinaria sacrV Mcunt, quod cum ara maxima vicino incendio conflagraret , a Pinariis liberata sit. et ideo *custos sacri\ *auctor' vero ^Potitius' quare? num quod sine familia Potitiorum sacra ista
10 non fiebant, donec illos Appius Claudius corrupit pecunia, ut servos publicos fooc sacrum docerent, propter quod dicitur et ipse mox caecus factus et Potitiorum familia intra breve tempus extincta.
270. cvstos pinaria sacri quidam tradunt ideo *custos% quod Po- titii sacra publica servis publicis prodiderint. et quamvis tradatur eos
15 ideo ad sacra Herculis non admitti, quod serius venerint, et ideo *custos', quoniam nec prandendi habuerint facultatem, et id quasi irreligioso datum sit quod ignorantiae eventus attulerat, tamen habent Ciceronem auctorem, qui in de domo sua, Pinarium Nattam appellans sic dicit (52, 134)> quem ego tamen credo, si est ortus ab illis, quos
20 memoriae proditum est ab ipso Hercule, perfuncto iam labo- ribus, sacra didicisse. quidam tradunt ideo Potitiis ab Hercule sacra commissa, quod cum ipse Hercules, rem divinam faciens, preces praecaneret, quas Potitius diceret, et pro eo deo, cui Hercules rem divinam faciebat, ipsum Herculem fortuitu invocasset Potitius, fertur
25 tunc Herculem accepto omine divinitatis, reiecto Pinario, perpetuae
6 alii e, q. s.] cf. Macrob. Sat. III 6, 12 sqq.
1 dlTO THC TlHNaC A dTTO TCChC TlINctC L AnO TNCHC ITINAC H dTTO thc niNac
M cUto t€C niNcic F a/nro thc B spatio relicto {itBivriQ add. P. DanieT) || a om. M 3 facit commemorationem tantum AS \\ 4 Herculei om. B \\ pinaria custos H Pinaria . . . nam om. F \\ sacri] sacra AS (corr. a), om. B || est] hoc est F
mo - - '
5 ut in .XI. ait M || 7 ad cvstos p. s. in marg. quidam custos herculei sacri pinaria domus quia haec ara maxima cum uicino incendio conflagraret a pina- riis est liberata T || vicino] uino F || 9 Potitius] potius F || 13 schol. ad cvstos p. s. hab. Gr || lemma omisit Daniel || Potitii Danieli potiti in F || 14 publicis
b
Daniel: suplicis F (supblicis G) \\ prodederint F \\ quamvis] quia uis G \\ eos] i. e. Pinarios || 16 prandendi scripsi (cf. Veranius ap. Macrob. III 6, 14): pro- dendi F pro indendi G \\ et id quasi irreligioso datum sit scripsi: et id quasi religioso dictum est F et id quasi religioso datum G. Floriacensem secutus cstDaniel, nisi quod religiose edidit. et id quamuis religiosum dictum sit proposui quaest. Serv. p. 34 || 18 indae F inde G || Nattam] notam G || apel- lans F (appellans G) \\ sic F \\ 19 ubi illis F \\ 20 memoria F || iam laboribus] iamboribus F laboribus Daniel || 21 quidam etiam Daniel || tradicunt ideo po- titius F, corr. Daniel || 22 diuinum F || 23 quas potius diceret et pro G: quas potitius diceret pro F || 24 diuinum F \\ potius G \\ 25 omne F
COMM. IN VERG. AEN. VIII 270—275. 235
epulatidnis saerum Potitio tradidisse, a quo' videbatur consecratus, et Potitios dici, quod eorum auctor epulis sacris potitus sit, Pinarios, quod eis, sicut dictum est, fames epularum sacrarum indicta sit: hoc enim eis Hercules dixisse dicitur v^istg ds Ttstvcctjsrs.
271. lvco templurn enim nondum habuerat Hercules, sed aram 5 tantummodo; ut diximus supra <179>. maxima ingens enim est ara Hereulis, sicut videmus hodieque post ianuas circi maximi. alii maximam ideo dicunt, quia illo tempore omnibus erat honore potior quam sibi Hercides, postquam se a matre Euandri Iovis fblium esse et immortalem futurum cognovit, statuit. 10
272. erit qvae maxima repetitio verbi ad honorem et potestatem pertinet.
273. in mvnere non tam *in officio', quam *in honore' hic acci- piendum.
274. porcite dextris praebete invicem pocula. et est Ho- 15 meri. porgite dextris] id est *propinate miituo*. an divisae sunt personae, ut *cingite fronde comas' ad convivas referatur, *pocula por- gite9 ad ministros.
275. commvnemqve vocate devm aut quia Argivus est Her- cules et supra dixit Aeneas tam Graecos quam Troianos de uno 20 sanguinis fonte descendere: aut communem deum dixit inter deos atque homines: unde medius fidius dictus: aut utriusque naturae me- dium, id est inter mortalitatem et divinitatem. sunt enim numina aliqua tantum caelestia, aliqua tantum terrestria, aliqua media: quos deos Apuleius medioximos vocat, hoc est qui ex hominibus dii 25 fiunt. alii communem deum ideo dictum volunt; quia secundum pontificalem ritum idem est Hercules, qui et Mars: nam et stellam Ghaldaeis dicentibus unam habere dicuntur, et novimus Martem com-
21 aut communem deum dixit e. q. s.] cf. mythogr. III 13, 8 || 25 Apu- leius] de dogm. Plat. I 11
1 potiti F, corr. JDaniel || uidebantur G || 2 potitius F, correxi \\ pinarius F, correxi || 3 eis . . . hoe om. G || 4 v^isig de tcelvugsts om. G || neiNdceTdi F \\ 7 hodie L (hodieque l) \\ 8 era F \\ 10 mortalem F, corr. Gommelinus || 13 mv- nera F || ad m m. supr. vers. in officio aut in honore T || in hore F || 15 Ho- meri] xovg fisv ccqcc %qvosolgi nvnsXXoig vlsg sA%aimv dsidsxat' allo&sv aXlog (II. IX 670) add. Stephanus et Faoricius || 16 ad poRaiTE supr. vers. propinate mutuo, in marg. db alia manu Diuisae sunt hoc loco personae. ad conuiuas pertinet cingite comas ad ministros porgite pocula T || muto F || 17 scingite F \\ conuiuias F || pocula porrige F || 21 inter deos . . . aut edidit Stephanus || 22 medius fidius G mediufi fidius F. cf. Sclioemann opusc. I p. 30 || innaturae H || medius F \\ 25 sepuleius H || medioxymos F || qui] quia H || defiunt AS (dii fiunt a deficiunt s) || 27 hercules est L || et ante stellam om. M \\ 28 caldei F || nouimus martemque Ml
236 SERVII
raunem dici: Cicero Martemque eonimunem, Vergilius <^XII 118)> et dis communibus aras. item paulo post dat salios Herculi, quos Martis esse non dubium est. alii ^communem? humanum, bene- ficum, cpilav&QWTtov : unde et communes homines dicimus. Varro dicit 5 deos alios esse qui ab initio certi et sempitemi sunt, alios qui inmor- tales ex hominibus facti sunt: et de his ipsis alios esse privatos, alios communes. privatos quos unaquaeque gens colit, nt nos Faunum, The- bani Amphiaraum ? Lacedaemonii Tyndareum: communes quos universi, ut Castorem Pollucem Liberum Herculem. date vina quia tantum
10 diis superis vino libari decebat.
276. hercvlea popvlvs Herculi consecrata. qui cum ad in- feros descendens fatigaretur labore, dicitur de hac arbore corona facta caput velasse: unde foliorum pars temporibus cohaerens et capiti albuit sudore, pars vero exterior propter inferorum colorem
15 nigra permansit. et honeste ait cpependit populus^ id est corona de populo. atqui lauro coronari solebant qui apud aram maximam sacra faciebant. sed hoc post urbem conditam coepit fieri, neque alia fronde circumdat caput praetor urbanus, qui Graeco ritu sacrificat. sed poeta ad illud tempus retnlit, quo Euander apud aram maximam sacra
20 celebravit. Varro enim rerum humanarum docet in Aventino institutum lauretum, de qico proximo monte decerpta laurus sumebatur ad sacra: quamvis ipse dixerit populus Alcidae gratissima.
278. sacer implevit dextram scyphvs legitur in libris anti-
1 Cicero] pro Mil. 21, 56 || 16 atqui lauro e. q. s.] cf. Macrob. Sat. III 12, 1 sqq. || 22 populus] buc. VII 61 || 23 legitur in libris antiquis . . . scyphus] exscr. mythogr. III 13, 7
1 uergiiius F || Vergilius ipse inquit in medioque focos et dis communibus aras Fabricius \\ 2 alios H || 3 diibium est] est et alia ratio herculem deum communem uocari. nam constat herculem hominum commodis tutelaeque ser- uisse, unde lucanus (IV 610) cterras monstris aequorque leuantem magnanimum alciden libycas exciuit in oras add. D || ad commvnemqve v. d. supr. vers. quidam intellegunt communem deum beneficum inde comniunes id est beneficos homi- nes dicimus, in marg. ab alia manu est etiam et alia causa uarro dicit . . . herculem T || beneficium F || 4 4>AdN0PonoN F (f>aaN0POUN G || 5 qui om. F \\ 6 ex hominibus inmortales T \\ et de his ipsis F: et deis ipsi G ex his T \\ alios esse priuatos alios communes priuatos T: alios communes priuatos pri- uatos F alios communes priuatas G || 7 quas G \\ colit T: colitur F calitur G ut nos . . . Tyndareum om. T \\ thebani amfiaracum F thebafiaracum G
8 lacedaemonia F \\ indareu F || quos T: quas F \\ uniuersi ut] uniufic G
9 castorem T: pastorem F partorem G || et pollucem T pollicem F || liberum et herculem T \\ 10 vina Daniel || 13 temporibus] dunauuingan superscr. a || et del. as || 14 caput L || abluit SLMF (corr. m) || sudorem AS. ex capitis vel capitis albuit sudore coni. Burmannus || 16 ad v. 276 in marg. quidam tradunt quod lauro solerent coronari qui apud aram ... gratissima T || atque F || 17 cepit F || 18 sacrificat T: significat F \\ sed] expectatur et || 21 lauretum T, om.F || decerpta T: coepta F || fumebatur F || 22 quamvis ipse dixerit] videtur interpres reprefyendere Homanos quod lauro usi sint in Herculis sacris, quamvis ipse Vergilius docuerit populum Herculi gratissimam esse.
COMM. IN VERG. AEN. VIII 276-285. 237
quis Herculem ad Italiani ingens ligneum poculuru adtulisse, quo utebantur in sacris. quod ne carie consumeretur pice oblitum ser- vabatur, cuius magnitudinem et religionem simul significat dicendo cimplevit dextram sacer scypbus'. scypho praetor in anno semel vino libabat, neque Jwc sine sacra fiebant possumus et illud accipere, quod 5 inter munera deorum etiam pocula sunt: Sallustius historiarum se- cundo pocula et alias res aureas, diis sacrata instrumenta, f convivo mereantur.
279. m mensam laeti libanx^ hoc est * date vina volentes'. quae- ritur sane, cur in mensam et non in aram libaverint? sed apud anti- 10 quos inter vasorum supellectilem etiam mensam cum aris mos erat conse- crari quo die templum consecrabatur : unde bene ait *in mensam laeti libant% quam constabat cum ara maxima dedicatam, ut alibi <II 764> mensaeque deorum.
280. devexo olympo inclinato in noctem caelo. 15
282. pellibvs IN morem cincti aut in morem Herculis: aut certe sacerdotum: aut *ex more% quia Pan, deus Arcadiae, pellitus sit7 unde Euander.
283. ET MENSAE GBATA SECVNDAE DONA FERVNT quia? ut dixi-
mus (I 216)> una carnis fuerat; altera pomorum. mensae autem 20 secundae f quae sunt alioquin gratae.
284. cvmvlantqve oneratis lancibvs aras id est reddunt exta.
285. salii salii sunt, qui tripudiantes aras circumibant. salta-
5 Sallustius] hist. inc. 88 Dietsch. 56 Kritz. || 9 quaeritur sane e. q. s.] cf. Macrob. Sat. III 12, 5 sqq.
2 utebatur ASB et mythograplius || necarie] nefarie F \\ 3 dicendo om. A8\\ 4 scpho F. fortasse scypho hoc. ceterum scholio quod exscripsit plenioris com- mentarii auctor cur sacer dictus esset scyphus expositum erat || praeter F, corr. JDaniel. cf. Preller JRoem. MytJiol p. 651 sq. \\ bino F || 5 libauit F, corr. -Da- niel || posumus F || 6 historiarum secundo F. Schoellius: his sunt secundum F, hii sunt secundum Daniel hi sunt qui secundum Masvicius hi sunt qui sine verecundia Dietschius || 8 convivo] cum pino Commelinus convivio Masvi- cius, receperunt Kritzius et DietscJiius. malim ad convivia || post mereantur lacunam indicavit Daniel. mercantur edidit Gommelinus. idem eoniecit Kritzius, recepit DietscJiius, recte ut opinor: quamquam incerta est Jiorum verborum emen- datio, cum nesciatur integramne Sallustii sententiam interpres exscripserit. || 9 laeti dabant F || ad v. 279 in marg. quaeritur cur in mensa libauerint et non ad aram. sed apud antiquos . . . dedicatam T J| 10 arum F || aput F \\ 11 supplectilem F || cum aris om. T || 12 consecrabitur F || laeti om. T || 13 de- dicata F |[ 16 aut certe secundum nom (morem Daniel) sacerdotum F || 17 pel- litus scripsi: pelleus F. possis et pelle uti solet vel pelle uestitur || 19 dixi F diximus supra vulgo || 20 carnium R || ad secvndae supr. vers. prosperae ut qui- dam intellegunt T || mensae autem secundae uvae sunt olivaeque gratae F. Schoellius coniecit || 23 alii sunt F || ad v. 285 in marg. Tum salii genus mini- strorum erat quos a saltu quidam appellatos dicunt. saltabant autem more ueteri armati . . . ultimus fuit T
238 _ SERVII
bant autem ritu veteri armati post victoriam Tiburtinorum de Volscis. sunt autem salii Martis et Herculis, quoniam Chaldaei stellam Martis Herculeam dicunt: quos Varro sequitur. et Tihurtes salios etiam dica- verant. quidam hos a saltu appellatos tradunt. quos alii a Numa in- 5 stitutos dicunt, ut arma ancilia portantes saltarent: ergo bene a saltu appellati. horum numerum Hostilius addidit; nam dtlo sunt genera saliorum, sicut in saliaribus carminibus invenitur: Collini et Quirinales, a Numa instituti, ab Hostilio vero' pavorii et pallorii instituti. habue- runt sane et Tusculani salios ante Bomanos. alii dicunt Salium
10 quendam Arcadem fuisse, qui Troianis iunctus hunc ludum in sacris instituerit. non nulli tamen hos a Dardano institutos volunt, qui Sa~ mothracibus diis sacra persolverent. quidam etiam dicunt salios a Mor- rioy rege Veientanorum ; institutos, ut Halesus, Neptuni filius, eorum carmine laudaretur, qui eiusdem regis familiae auctor ultimus fuit.
15 288. lavdes hercvleas et facta FERVNT senes tantuin voce
laudes Herculis exsequebantur, iuvenes et gestu corporis eius facta nionstrabant. unde ibi inmorandum est *hic iuvenum chorus% ut ^salii* iuvenibus convenianty carmina ad senes pertineant. et bene senes facta Herculis canunt, quorum aetas scire et interesse gestis Herctdis potuit,
20 antequam is ab hominibus transiret ad deos. sane quaeritur cur huic deo aperto capite sacrum fiat legitur enim in libris antiquioribus ipsius admonitio his verbis *mihi detecto vertice cuncti sacrificanto'. et fuit observatio ne quis in aede Herculis eius habitum imitaretur: signum
2 sunt autem e. q. s.] cf. Macrob. Sat. III 12, 5 sqq. || 20 sane quaeritur e. q. s.] cf. Macrob. Sat. III 6, 17
1 diuulscis F || 2 caldei F chaldei T \\ 3 Herculeam F. Schoellius : herculem F\\ quos uarro etiam sequitur T \\ alios G || 4 quidam . . . quos om. T || a Numa] anima .F.|| 5 acilia G || a saltu bene T || 6 fort. horum numero xn. Hostilius addidit. Dempsterus auxit pro addidit coniecit || hostili G || 7 carminibus salia- ribus T || 8 pauori et pallori F. cf. Preller Boem. Mythol. p. 612 adnot. 3, Marquardt l$oem. Staatsverw. III p. 412 adnot. 4. Livii verba quae sunt (I 27, 7) *Tullus in re trepida duodecim vovit Salios fanaque Pallori ac IPavorV scJioliastae fraudi fuerunt ||9 tuscalani G Tuscani Dempsterus || 11 hos] saos quod Lobeckius Aglaopli. p. 1292 veteri scholiastae Aen. II 325 restituit hoc quoque loco scribendum esse censet Kettnerus Varron. Stud. p. 9 adnot. || samo- tracibus Ubri J| 12 dis T (| etiam om. F || tradunt T || Mamorrio Marquardt l. I. adnot. 8 dubitanter proponit || 13 alesus F\ 14 laudaret T || auctor F, om. T3 auctae Daniel || 16 et del. s || gesto A gesta S (corr. as) |]JL8 conveniant Masvi- cius:' conueniunt F \\ pertineant Masvicius: pertinant F pertinent Daniel. fort. et s. i. conveniunt, c. a. s. pertinent || 20 is scripsi: his F hic Daniel || adeos F, corr. Daniel || qur F, om. G || 21 operto {F, correxi \\ legitur enim ... amictu in dextro Floriacensis margine scripta sunt, itaque desunt in Autissiodorensi, qui superiorem scholii partem habet || 22 ipsius admonitio omisit Daniel |) dete- sto F j| sacrificanto. et fuit scripsi: sacrificanti faut F sacrificant. id facit Daniel || 23 ne quis Masvicius: ne F || habituf mitaretur F, corr. Daniel
COMM. IN VERG. AEN. VIII 288—291. 239
enim eius operto capite est constat tamen ante adventum in Italia Aeneae aram Herculi consecratam, db Aenea vero morem operiendorum capitum inductum, sicut ait <(III 405)> purpureo adopertus amictu. prima novercae monstra bene cprinia5; nam et alia omnia Iunonis insidiis pertulit. fabula autem* hoc habet. Hercules natus 5 est cum Iphiclo, Amphitryonis filio. sed cum Iuno duos serpentes inmisisset Herculi, Iphiclus de cunis terrore lapsus suo vagitu ex- citavit parentes. qui cum surrexissent, viderunt Herculem angentem manibus angues inmissos ei novercalibus odiis.
289. eliserit praefocaverit. et hunc versum iunge: unum est 10 enim ^monstra' et *angues\
291. troiamqve ut supra diximus, Troiam Hercules evertit propter negatos sibi a Laomedonte equos divino semine procreatos et Hesionae nuptias, quam a ceto liberaverat; necato patre eius Lao- medonte. sane critici frustra culpant Vergilium, quod praesentibus 15 Troianis Troiae laudari introduxit excidium, non respicientes quia hoc ratio fecit hynmorum, quibus aliquid subtrahere sacrilegium est. alii magis Jioc in solacium Aeneae cantatum posse accipi tradunt: nam quod Herculi datur, Graecis aufertur. et potest oblitteratus dolor videri \praeteritus~\, quando ad faialem ierram perventum est, sicut alibi ait 20 Aeneas , <J 206y illic fas regna resurgere Troiae, ut ibi iaM dixerat <TII 120> salve fatis mihi debita tellus, quia expectatus venerat solo Laurenti arvisque Latinis. oechaliamqve Oechalia civitas in Euboea insula fuit, cuius Eurytus rex Iolen filiam dene- gavit Herculi, victori certamine sagittarum ante promissam? ideo 25 quod eum fuerat filius dehortatus, dicens ab Hercule et Megaram uxorem et ex ea filios interemptos, quod factum fuerat Iunonis instinctu. unde iratus Hercules propter nuptias sibi denegatas;
5 Hereules . . . odiis] exscr. mythogr. I 50 || 10 eliserit praefoeaverit] cf. Non. p. 291, 33 M. || 24 Eurytus rex e. q. s.] exscr. mythogr. II 159
1 tamen] autem Daniel || in italiae eneae F: Aeneae in Italiam Daniel Aeneae in Italia Gavius Bassus apud Macrobium \\ 4 schol. ad prima nover- cae monstra owi. JE^ |] 6 ifido AM ificho H || 7 idus A (ifidus a) inficlus H || 8 herculem angues tenentem manibus singulis inmissos AS mythogra- phus, nisi quod hic singulis omittit || angentem] tenentem R || 10 praefoca- verit LHMFa: pro focauerit AS pro suffocauerit B || 12 euertendi F || 15 creti AS cretici BL tritici H greci M (critici m) || uergilium F || 16 Troia- nis om. B || laudari] om. ASMl, laudare F || quia] quod L \\ 19 hercula F, corr. Daniel || obliteratus F oblyteratys G || 20 praeteritus seclusi || 22 telus de- bita F, et cet add. G || 23 oethalia F || 24 euritus (euritius M) rex oechaliae (oecaliae L) libri Serviani || iolem ASFl: ionem BLHM || 25 herculi uictori certamine sagittarum denegauit F || icleo et fuerat om. B || 26 megeram lib correxi || 28 instructu L (instinctu l)
240 SERVII
eversa eivitate, interemit Eurytum et Iolen sustulit. mille pro
multis.
292. mille labores rege SVB evrystheo cuius asperrima imperia sustinuerat Hercules voluntate Iunonis: nam hoc est quod 5 dicit cfatis Iunonis'; id est voluntate: vel certe responsis, quae Eurystheo in Herculem dederat. et quidam bono auspicio *fatis Iunonis' positum volunt, hoc est quam etiam Troiani gravem sustinent, ut dei iuventur exemplo, qui tametsi multis eius instinctu subiacuerit aerumnis, virtute tamen ad divinitatem pervenerit.
10 293. nvbigenas de Ixione et Nube procreatos Centauros, ut
superius <TI 286)> diximus. Pindarus fopsum, cum equas pasceret, incestasse eas, inde Centauros natos dicit.
294. hylaevmqve PHOLVMQVE Hylaeum Theseus interemit; Pholus vero Herculem suscepit hospitio eo tempore, quo ad ex-
15 pugriandos Centauros esset profectus: Lucanus <TI 391)> hospes et Alcidae niagni, Phole. unde apparefc per poeticam licentiam nomina esse pro nominibus posita. alii Pholum non abhorrere a vera historia tradunt. Pholus enim dum miratur sagittas Herculis, quibus tot Centauros interfecerat, una ex illis in pedem eius decidit,
20 cuius vulnere sanari non potuit. cresia mactas prodigia cmactas? bene ad leonem; quem interemit; refertur: nam Cretensem taurum non mactavit; sed cum eum incolumem ad Eurystheum perduxis^t; ille eum licet flammas vomuisse dictus sit, inlectus pulchrihidine, in Atticam regionem reliquit. qui cum Marathonem vastaret, a Theseo
25 postea occisus est. uno tamen verbo utrumque saepe concluditur; aliquotiens una pars; ut <(XII 435)> disce puer virtutem ex me verumque laborem; fortunam ex aliis. alii *mactas* ad Cen- tauros sicut ad leonem referri volunt.
18 Pholus enim . . . potuit] cf. comm. Luc. VI 391, Luct. Plac. ad Stat. Ach. I 238 [| 23 ille . . . occisus est] cf. mythogr. I 47 et II 120; Luct. Plac. ad Stat. Theb. V 441
,1 iolen F: iolem ASl ionem reliqui || 3 cuius] huius F \\ 7 iuventur scripsi: iubentnr F || 8 tam et simul F tam multis Daniel || 9 adiuinitatem F \\ 10 crea- tos B || 11 supra AS || opsum] Ipsum Daniel. fort. Pindarus Centaurum, Ixione et nube ortum e. q. s. cf. Pind. Pyth. II 78 sqq. et scholia || equos F, corr. Da- niel || 12 natus F, corr. Daniel || 13 interemit] occidit F || 15 est profectus Lion || hospes et alchidae et magnis folus F || 16 alcides LS[\\ 17 aborrere F \\ a vera Daniel: uera F || 18 Pholus Daniel: plus F || 19 in pedem Daniel: in palem F \\ 21 bene] sane JSJ| nam Cretensem . . . ipse typhoevs (v. 298) om. H \\ 22 cum eum e. q. s.] his additionibus Servianum scholium moleste interrumpitur. fdbula ipsa neglegenter narrata est. cf. mythogr. I 47, II 120 || 23 uomuisset dictos sit inlectos pulcritudine F, corr. Daniel || 24 reliquid F ]| 25 saepe . . . laborem om. L (in marg. add. I) || 27 uerumque saepe laborem F || ad mactas supr. vers. quidam ad omnia superiora referunt mactas T || centauro F
COMM. m VERG. AEN. VIII 292-299. 241
295. nemeae svb rvpe Nemea silva est vicina Thebis, in qua Hercules interemit leoneni, qui Ltmae filius et invulnerabilis dictus est. cNemeae5 autem anapaestus est: nam et *ne' et cme' breves sunt.
296. stygii tremveee lacvs id est inferni, quo tempore de- scendit ad rapiendum Cerberum. 5
297. ossa svper kecvbans aut ad terrorem dictum est: aut certe illud est quod etiam supra <(VI 395)> dixiruus, Cerberum esse terram? quae corpora sepulta consumit; nam inde Cerberus dictus est quasi %oso(5oQog. alii pueriliter volunt a Cerbero Amphiarai ossa consumi, qui hiatu terrae secundum Statium descendit ad in- 10 feros. semesa csemensum? non dicimus; sicut nec censum*: nam cesum? facit et ccomesuro/.
298. nec te vllae facies *faeies?, id est species, more suo: vel periculorum vices multae, ut <VI 104> nova mi facies et <TI 56(X> quae scelerum facies: subauditur tamen *terruere\ ipse 15 typhoevs et hoc poetiee; nam si interemit Centauros, quemadmodum etiam Gigantum interfuit proelio, qui ante innumeros annos fuisse dicuntur? ergo znon terruif pro *non terreref vel ' terruissetf \ ut sit *nec te Typhoeus ipse terreret\
299. non te rationis egentem litotes figura; nam minus 20 dixit et plus intellegimus : hoc enim dicit: prudentissimum te non circumvenit Lernaeus anguis, id est hydra; turba capitum. et est talis figura? qualis ^VII 261)> munera nec sperno. aliis amphi- bolia videtur. (nam) si ordinaveris *non te Lernaeus turba capitum circumstetit anguis\ remanet *rationis egentem9, (si *non te rationis 25 egentem') ordinaveris, remanet ^Lernaeus t. c. c. a! et est: non eguisti ratione cum te Lernaeus anguis circumstetit capitum turba. praeter haec quae Herculem hoc loco poeta fecisse memoravit, alia facta Herculis haec sunt superatus aper Erymanthius; post cerva; item Stymphalides
2 qui Lunae . . . dictus est] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. II 58 || 10 Sta- tium] Theb. VII 809 sqq.
2 luine G || 3 ne et me] neme F || breves sunt] ae autem longa diphthongo. Interemit et alterum leonem apud cleonas graeciae urbem cuius pellem gesta- bat in tutamen et laudem unde lucanus (IV 612) cille cleonaei proiecit terga leonis5 add. D || 4 descendit ad rapiendam proserpinam M || 8 nam et inde L || 9 alii om. A 8 || a om. AS \\ 10 Statium] fabulas F || vivus descendit Fabricius || 11 semessa F || mensum AS || 13 facies om. L || 22 circumvenit. Et est . . . sperno. lernaevs a. . . . tvrba capitvm aliis amphibolia exemplaria impressa ||. 23 aliis amphibolia . . . capitum turba] sie locum constitui. aliis amfybolia uidetur si ordinaueris (ordinaveris om. Daniel) non te lernaeus turba egentem capitum anguis remanet rationis egentem ordinaueris remanet leruaeus t. c. c. a. sed (si Daniel) est non eguisti ratione cum te lernaeus anguis circumstetit capitum turba F || 27 praeter haec . . . quo facto inter deos relatus est hab. TD || 29 superatos hec sunt superatos aper F || cerva] cerberus D || stynfalides FT
Servii comm. Vol. II. Fasc. I. 16
242 SERVII
aves, quae ahtmnae Martis fuisse dicuniur, quae hoc periculum regio. nibus inrogabant, quod cum essent plurimae, volantes tantum plumarum de ^se emittebant, ut homines et animalia necarent, agros et semina omnia cooperirent. . inde ovilia Elidensium regis, quae stercore anima- 5 lium congesto pestilentiam tam suis quam vicinis regionibus creaverant, inmisso Alpheo flumine purgavit et regionibus salubritate reddita, ipsum regem negata sibi mercede interemit. inde equos Diomedis Thracis, qui humanis camibus vescebantur, abduxit. inde ad Hippolytae cin- gulum petendum perrexit eamque ablato cingulo superavit. ad Geryonem 10 autem, sicut iam supra <VII 662> dictum est, navi aenea navigavit tergo leonis velificans, ibique primum canem, Echidnae filium, peremit deinde Eurytiona pastorem, Martis filium, novissime Geryonem, cuius abduxit armenta. item ad Hesperidas perrexit, et Antaeum, filium Terrae, victum luctatione necavit. inde in Aegypto Busiridem necavit, 15 qui advenientes hospites immolare consueverat. post Prometheum, lovis imperio in Caucaso monte religatum, occisa sagittis aquila liberavit. Acheloum etiam fluvium, qui se propter Deianiram, Oenei filiam, cer- tando cum Hercule in formas varias commutabat, mutatum in taurum, avulso ab illo cornu, victoria cedere, conpulit. post Lycum regem, qui 20 se apud inferos constituto, Megaram uxorem eius temptaverat, reversus peremit: propter cuius necem luno ei insaniam misit, ut uxorem neca- ret ac filios. qui post, recepta sanitate, cum expiationem parricidii db Apolline petisset nec ab eo responsa meruisset, ira concitus cortinam ipsam et tripodem Apollinis sustulit: ob quod iratus Iuppiter eum 25 Omphalae servire praecepit. cuius finis humanitatis talis fuit. cum Deianiram coniugem per fluvium, in quo Nessus Centaurus commean- tes transvehebat , etiam Hercules transvehere vellet, ausus est Nessus occulte Deianiram de stupro interpellare. quod cum Hercules agnovisset Nessum peremit. sed Nessus moriens Deianiram monuit, ut sanguinem 30 suum exeeptum servaret, et si quando advertisset Herculem altera fe-
1 alumine ¥T\ 2 uolentes F | plumarum] stercorumque-a^. D || 3 neca- rentur D || agro sed F ^ 4 cooeperirent F \\ inde . . . regis] inde ab augia eliensium rege rogatus ouilia D || unde F || bovilia Masvicius || 5 quam et uici- nis F || creuerant F || 6 repurgauit F || 7 ande F \\ diomedes F || Thracis] tra- chis FT, om. D || 8 unde _F || ad D: ab FT \\ yppolite FT || 9 eumque T \\ gersonem FT\\ 10 aeneas T || 11 ergo FT\\ cantem edi id ne filium F cante mechidne filium T caute mathonae filium D , corr. Daniel. Orthrum c. E. f. Mdsvicius || 12 gerionem FT || 13 ab FT \\ hesperida T \\ abantheum F \\ 14 necavit om. D || 15 promotheum F\\ 16 occiso T \\ liberauerit T |) 17 fluvium] fluuii deum D || deseianiram FT \\ filium T || 20 Megaram Masvieius: megae- ram FT, om. D || 21 ut] et FT\\ necauit T \\ 22 sanitatem F (post receptam sanitatem DanieT) || expiatione FT \\ parricii F \\ 25 onfale F onfali T \\ 26 deia- neram T || nesus F T, sic et infra semper || centauiros F centauros TD, corr. Fabricius || 27 transuehere D: transfuere F transire T || 28 deianeram FT $ic et infra \\ cum om. F || cognouisset D
COMM. IN VERG. AEN. VIII 299-310. 243
mina delectari} sanguine ipso vestem inlitam marito daret, per quam vindicari posset. sed Deianira cum audisset maritum Iolen7 Euryti Oechaliensis amare fliam, vestem tinctam Nessi sanguine Lichae servo dedit ad eum perferendam. qui cum Herculi in Oeta occurrisset, munus uxoris tradidit. quam cum ille Iovi sacrificaturus induisset, tanto cor- 5 poris ardore correptus est, ut non invento remedio pyram construi iube- ret donatisque Philoctetae sagittis peteret ab eo ut cremaretur. quo facto inter deos relahis est.
301. salve hic ^salve' sic dictum est ut alibi (1 330)> sis felix. hic Divus Fidius solus dicitur, quodsolus fidem fecit (esse) se Iovis 10 filium. vera iovis proles nullus enim humano sanguine pro- creatus tanta perficeret.
302. dexter adi id est propitius. pede secvndo omine prospero.
303. svper omnia caci id est hoc factum laudant ultra omnia. 15 et sic est dictum, ut <(IX 281> sed te super omnia dona unum oro. et bene, quantum ad ipsos pertinet, rem maiorem et, sibi uti- liorem servavere post omnia: quia ita saepe fit7 ut ea quae in prae- sente aguntur, fabulis omnibus postea addantur, et quae experti erant, potiora videantur ignotis, ei fides habeatur illis quae audierant ex his 20 quae viderant.
307. obsitvs aevo aetate involutus; ut Terentius ait annis pannisque obsitus. nonnulli *obsitum' quasi insitum et obsessum et possessum tradunt.
310. FACILESQVE OCVLOS FERT OMNIA CIRCVM physiei dicunt 25
ex vino mobiliores oculos fieri: Plautus faciles oculos habet7 id est mobiles vino. hoc etiam Maecenas in symposio, ubi Vergilius et Horatius interfuerunt , cum ex persona Messalae de vi vini loqueretur,
13 dexter propitius] cf. Non. p. 290, 11 M. || 22 Terentius] eun. II 2, 5 23 obsitum . . . obsessum] cf. Isid. or. X 197
, 2 possit F || euritio etalensis F euryti et haliensis T euryti B || 3 lycae _Z> |1 4 in uota T || munus Daniel: manus FT || munus uxoris] manibus uxoris clatam D || 5 induxisset D || 6 adore F || invento remedio om. JD || 7 cremaretur] ne inueniretur add. D \\ 10 fecit esse se Dorvillius: fecis se F fecit se Daniel \\ 11 procreatus qui tanta M || 15 id est om. AS\ 16 ut] ut est LHM \\ sed] et libri praeter BF \\ malim rem, quantum ad ipsos pertinet, maiorem || 17 et utiliorem edidit Stephanus || 18 seruare L seruant re F \\ 19 aguttur F || experti erant seripsi: experierant F expetierant Commelinus \\ 20 ignoturis F, corr. Daniel || ex F et Daniel || 22 ait] ait ut F || ad obsitvs a. supr. vers. quasi insitum et obsessum T || 23 insitum] fort. indutum || 27 hoc etiam . . . reducit bona hab. T || mecenas F mecaenas T || simposio F || ubi] cui Masvicius || uergilius F \\ 28 ex personam ee ledem uino F ex personam ee lederi uino T ex persona Messalae Danielis, de vi vini Hageni est coniectura \\ loqueretur ita ut T: loquereturit aut F loqueretur ait aut Daniel (aut del. Heinsius, quem Masvicius et Burmannus secuti sunt)
16*
244 SERVII
ita: ut idem umor ministrat faciles oculos, pulchriora reddit omnia et dulcis iuventae reducit bona.
311. CAPITVRQVE locis delectatur. capitvrqve zocis] nam
uno loco diutius retinetur. 5 313. eomanae conditor arcis conditor^ Pallantei, ubi nunc
Palatiuni est: quod non est re vera arx, sed tenet rerum omniuni principatum. et hic stibtiliter videtur significare JRomam initium ab Euandro ducere.
314. haec nemora indigenae FAVNT c indigenae % id est inde
10 geniti, avt6%&ovsg. et sciendum secundum Hesiodi theogoniam primo deos genitos, inde hernitheos, post heroas, inde homines innocentes, ultimos sceleratos: quem et hic nunc ordinem servat. sane, sicut supra <(VII 48)- dictum est, Faunus Pici filius dicitur, qui a fando, quod futura praediceret? Faunus appellatus est: quorum etiam
15 responsa ferebantur. hic Faunus habuisse filiam dicitur fomam castita et disciplinis omnibus eruditam, quam quidam, quod nomine dici pro- hibitum fiwrat, JBonam Deam appellatam volunt. hos Faunos etiam Fatuos dicunt, quod per stuporem divina pronuntient. quidam Faunum appellatum volunt eum quem nos propitium dicimus.
-20 315. tevncis et dvro ROBORE nati hoc figmentum ortum
est ex antiqua hominum habitatione, qui ante factas domos aut in cavis arboribus aut in speluncis manebant. qui cum exinde egrede- . rentur aut suam educerent subolein, dicti sunt inde procreari.
316. neqve CVLTVS erat id est nullam sui curam habebant.
25 alii ad animum referunt, ut Sallustius indocti incultique. alii
3 capitvr delectatur] cf. Non. p. 253, 12 M. || 9 indigenae . . . avx6%&ovsg] cf. Isid. or. IX 4, 39 et X 147 ; comm. Luc. II 432 || 20 hoc figmentum e. q. s.J cf. Luct. Plao. ad Stat. Theb. IV 276 || 25 SallustiusJ Cat. 2, 8
1 idem umor Masvicius ex JRychii, ut Burmannus opinatur , coniectura: idem uinor F idem amori T (sed amori moneo ab eadem manu supra vers. scriptum et r Utterae- formam eius similem esse qua hodie Galli scribentes utun- tur) vinum (deleto idem) Heinsius id et in vino est Bentleius ad Hor. carm. III 21, 13. cf. Hertz anal. ad carm. Horat. hist. III p. 11 adnot. 5 || pulcriora F || 3 ad capitvr supr. vers. delectatur diutius tenetur T \\ delectatur] locorum pul- chritudine add. Fabricius || nam] id est nam F || 5 pallante ASH (corr. a) || 6 omnium rerum F || 10 theogoniam F teugoniam L theugoniam H: theolo- giam ASEl theologoniam M i. e. librum de genere deorum superscr. I || 11 emitheos libri || 12 ultimo AS || et hic] hinc H\\ ad v. 314 m marg. faunus a fando dictus quod scilicet futura praediceret cuius responsa ferebantur. et faunos inde genitos dictos uolunt quasi fatuos quod per stuporem mentis futura pronuntient T || 14 quorum] i. e. Pici et Fauni || 15 filium F, corr. JDaniel || oma castita F Faunam castitate Heinsius bonam castitate Burmannus omnium castissimam Masvicius Romam, castitate Bursianus Liter. Centralbl. 1859 p. 609 cf. ad Aen. I 273 et 277. summa castitate Iordanus (Pretter Boem. Mytliol. ed. 3 p. 400 adnot. 1) || 17 bonum F || fauno et fatuo F || 20 dvro] rvpto LH \\ nata B \ figmentum] Homericum est et add. Fabricius || ortum] natus F \\ 21 domus M \ 23 sobolem ASBMF || procreati 4 /S ikT F || 24 sui om.M \\ 25ferunt(^ || salustius F
COMM. IN VERG. AEN. VIII 311—321. 245
Qquis neque) mos {neque cultus erat9) hoc est qui neque legibus aut imperio cuiusquam regebantur, quia mos est lex quaedam vivendi nullo vincuh adstricta, hoc est lex non scripta. sed hic ^cultum' legem, impe- rium dictum volunt alii mores pro legibus, ut <I 264) moresque viris et moenia ponet et <VII 204> veterisque dei se more 5 tenentem.
317. componere opes reservare, ordinare. parcere parto de die, inquit, vivebant nee inventa servabant.
318. RAMI ATQVE ASPER VICTV VENATVS ALEBAT COgnato quo-
dammodo victu alebantur; aut venatu montium aut arborum ramis: 10 hinc enim ali debebant ex arboribus nati.
319. primvs quasi et alius venerit e caelo; sed primus in Italiam venit. ab aetherio venit satvrnvs olympo hoc dicit secundum poeticum morem-, nam Saturnus rex fuit Cretae, quem Iuppiter filius bello pepulit. hic fugiens ab Iano rege, qui urbem habuit, ubi nunc 15 Ianiculum, est susceptus, qui regnabat in Italia. quem cum docuis- set usum vinearum et falcis et humaniorem victum, in partem est admissus imperii et sibi oppidum fecit sub clivo Gapitolino, ubi nunc eius aedes videtur. qui postea suum repetivit imperium. ex hoc et Satumalia, ut essent memorialia vitae quam Satumus docuerat: qua 20 die simili et promiscuo victu utuntur servi et liberi. ideo autem in aede ipsius Satumi aerarium, quod ibi potissimum pecunia servaretur,
eo quod illi maxime credatur.
321. is genvs indocile pro eindoctum': nam 'indocile' est quod penitus non potest discere, "indoctum^ quod nondum didicit. 25 hos autem dicit esse conpositos, unde apparet quia cindocile' dixit pro cindoctum\ hoc autem est quod dicit Cicero in primo rheto- ricorum; feros adhuc homines magni cuiusdam viri oratione con- positos.
2 quia mos . . . scripta] cf. Isid. diff. verb. 339 || 14 nam Saturnus e. q. s.] exscr. rnythogr. III 1? 2 || 24 nam indocile . . . didicit] cf. Isid. diff. verb. 292 II 27 Cicero] cf. de inv. I 2, 2
1 mos F (mons G) : ad morem JDaniel. sed apparet plen. comment. auctorem scholii quod exscripturus erat lemma mutilasse. || legimus G \\ 3 sed hic] fort. et hi || 4 ut addidi : veluti Daniel || 5 moenia ponet] moenp. F \\ 8 iuuenta H in- uent F iumenta Stephanus || 9 cognato . . . ramis om. H || cognati F || 11 hunc G || debebant scripsi: debant F debent Baniel || 12 ae celo F (e caelo G) \\ 18 sub diuo capitulino F, corr. Daniel \\ 20 esset F, corr. Daniel. fort. ut esset mernoria illius vitae || 21 simili Commelinus: simile F simul Masvicius \\ 22 ^po- tissimum F. ceterum ideo autem in aede ipsius Saturni erat aerarium, quod ibi pro tutissimo populi pecunia servaretur, eo quod illi maxime credebatur Sclwellius, ideo . . . aerarium quo vel in quo publica potissimum pecunia ser- vabatur, quod illi maxime credebant vel credebatur ego || 24 nam .. . indoctum om. L (add. I) || nam om. B \\ 25 discere] docere F doceri Daniel || 26 incom- positos LM || 27 est quod om. L || 28 adhuc om. E || iurio rationis H
246 8ERVII
322. legesqve dedit atqui dixit <VII 203> haud vinclo nec legibus aequam; sed intellegimus Saturnuni dedisse leges; quibus adeo obtemperaverunt, ut iam ita per naturam sine legibus viverent. hunc sane deum et leges recipere et legibus praeesse docet 5 antiquitas; nam ideo et acceptae a populo leges in aerario claudebantur, quoniam aerarium Saturno dicatum erat, ut hodieque aerarium Satumi dicitur. lativmqve vocari malvit bene 'maluit': nam et Satur- nia dicta est7 ut <(329)> et nomen posuit Saturnia tellus. et Vergilius Latium vult dici, quod illic Saturnus latuit fugiens lovem.
10 fabula nota est, quod Saturnus filios suos de Ope genitos voraverit, cum audisset a filio se regno esse pellendum, et quod ei uxor nato Iove lapidem pro infante obtulerit devorandum. Varro autem Latium dici putat, quod latet Italia inter praecipitia Alpium et Apennini. qui- dam ferunt a Latino dict.um Latium, alii ipsum Latinum a Latio.
15 325. sic placida popvlos in pace regebat ut merito aurea
saecula crederentur.
326. decolor aetas vitiosa, quae decoloraret veteres mores: in omni enim vitioso corpore inest pessimus color. et adludit ad naturam metalli, quam cernimus discolorem: nec inmerito; supra
20 enim dixerat caurea saecula^ ideo nunc dixit caetas decolor5; id est
aurea et ferrea, sicuti Hesiodus dicit. sane *decolor aetas' quis ante hunc?
328. tvnc manvs avsoniae omnes terrae habitatores aut in-
digenae sunt aut advenae aut convenae. indigenae sunt inde geniti;
ut <314)> de Faunis dixit: advenae de uno loco venieiites; ut Satur-
25 nus: convenae de diversis, ut Ausones et Sicani: quamvis quidam Ausones cognominatos ab Ausone, Vlixis et Girces filio, dicant. Sicani autem secundum non nullos populi sunt Hispaniae; a fluvio Sicori dicti: Lucanus <TV 14)> Hesperios inter Sicoris non ultimus amnis. hi duce Siculo venerunt ad Italiam et eam tenuerunt ex-
7 nam et Saturma . . . latuit] cf. Isid. or. XV, 1, 50 || 24 advenae . . . di- versis] exscr. Isid. diff. verb. 34
4 hunc sane . . . dicitur hab. T || legos FT , corr. JDaniel || recipere] malim praecipere || 5 et ideo T || 6 dicatum erat] dictum G || 9 uergilius F || fugiens lovem e. q. s.] fortasse scholium ad akma i. f. (v. 320) adscriptum huc trans- latum est f fabula F \\ 4 de Ope genitos Masvicius-. deo progenitos F \\ 11 esset F || 12 dicitum putat M || 13 praecipitia H precipicia L: praerupta ASEM loca F, inde iuga Gommelinus \\ 19 metallorum F || 22 omnis B || indigenae ASMMl: incolae LHF || 23 sunt om. A BMLH || advenae] abitatores Iha- bitatores H || convenae] cumuenae B aut incolae sunt add. F, quae delev%\ indigenae sunt] ut ide add. F || geniti] quos uocant aborigines latine graece uero avtox&ovsg add. JD \\ 24 de uno . . . convenae de om. LH (add. T) || 25 ausonii H || 26 ulixes et arte filio F, corr. Daniel || 27 sicolori L (corr. I) || 28 lucanas dicit M || hisperio AS hesperio Ba || 29 amnes B || siculo BL: sicelo AS sicaelo HMF
COMM. IN VERG. AEN. VIII 322—333. 247
clusis Aboriginibus. mox ipsi pulsi ab illis quos ante pepulerant, insulani vicinam Italiae occupaverunt et eani Sicaniam a gentis no- mine7 Siciliam vero a clucis nomine clixerunt: quaniquam Thucydides dicat cle Sicilia Italum regem venisse et ab eo esse Italiam appel- latam. alii sic distinguunt *Sicanae' et submngunt *saepius et nomen 5 posuit Satumia telltis9: semel enim Sicani ex Hispania in Italiam venisse dicuntur. at Italia plura nomina habuii, dicta est enim Hespe- ria, Ausonia, Satumia, Italia.
330. inmani corpore thybris hic Tuscorum rex fuit; qui iuxta hunc fluvium pugnans cecidit et ei nomen inposuit: vel ut 10 quidam volunt a Glauco, Minois regis filio, occisus est. alii volunt istum ipsuin regem latrocinatum esse circa huius fluminis ripas et transeuntibus crebras iniurias intulisse; unde Thybris quasi vflgig dictus est aito tijg v^Qemg^ id est ab iniuria: nam amabant maiores ubi aspiratio erat & ponere. alii Tiberim, Iani et Camasenae filium, 15 ihi in bello perisse tradunt. Varro Tiberim a Thebri quodam vel a * qui ibi perierit, dictum tradit. alii; ut supra (Jll 500> dixinms, volunt eos qui de Sicilia venerunt; Thybrin dixisse ad similitudinem fossae Syracusanae; quam fecerunt per iniuriam Afri et Athenien- ses iuxta civitatis murum: nam quod Livius <T 3; 8)> dicit; ab Albauo 20 rege Tiberino Thybrin dictum; non procedit ideo; quia etiam ante Albam Thybris dictus invenitur. sed hic Alexandrum sequitur, qui dicit Tiberinum, Capeti filium, venantem in hunc fluvium cecidisse et fluvio nomen dedisse: nam et a pontificibus indigitari solet
331. post itali etiam JEuander se Italum dicit. 25
332. albvla nomen antiquum hoc nomen a colore habuit.
333. me pvlsvm patria aut; ut diximus supra <51>; propter
3 Thucydides] VI 2 || 9 laic Tuscomm rex fuit e. q. s.] exscr. mythogr. I 193, cf. Isid. or. XIII 21, 27; Aurel. Vici or. gent. Rom. 18
4 italium F \\ 5 alii . . . Italia hab. T || distingunt F || 8 Vitalia Daniel \\
r
10 ei om. LH (add. I) || posuit F || 11 monois F || 13 v$qi$] ubispic L ibpic H || 14 dictum est F || YBPcac LH ybpcoc F || 15 o ponere LMF: o ponere ASB (s swpra o in JRegin. Laniel) opponere H S ponere vulgo. ut ema septem uel f ut slevcc felena quod aeolicum digamma dicitur nunc pvo s t ponitur ut tybris add. D || thiberini F Tyberim Gommelinus ^Tiberinum Gluverius \\ Ca- mesenae Masvicius || 16 Tiberim . . . perierit sic locum constituimus : tiborinate bre quoda 1 a quibus perierit F Tyberin a Tyberino quodam rege Latinorum quod ibi interierit Daniel. respicere videtur interpres ad Varr. d. I. V V 30, ut inde lacuna explenda sit. || 18 a similitudine ASBF || 20 Livius] lius F || 21 thybrin BHM: thibrin A tyberin L tybrin Fl || 22 thybris BLM: thibris A tybris HF || 23 tyberinum F || 24 malim ita indigitari. cf. Serv. ad v.31 *nam in sacris Tiberinus' et ad v. 72 csic enim invocatur in precibus: adesto, Tiberine, cum tuis undis" || 26 a calore AF \\ 27 supra om. AS
248 SEJEiYII
parricidium : aut certe oraculorum necessitate conpulsum. pela- Giqve extrema id est aut per extrema pelagi actum: aut; ut dicit Donatus, per pelagus extrema sequentem, ut cpelagi? adverbium sit. pelagiqve extrema] pro * in pelago' , aut pelagi pericula.
5 334. FORTVNA OMNIPOTENS ET INELVCTABILE FATVM! Secundum
stoicos locutus est, qui nasci et mori fatis dant, media omnia for- tunae: nam vitae humanae incerta sunt omnia. unde et miscuit, ut quasi plenum ostenderet dogma: nam nihil tam contrarium est fato quam casus; sed secundum stoicos dixit. alii *for(una omnipotens' io propter fugam et exilium, Hneluctabile fatum' idcirco, ut se sceleris et parricidii crimine purgaret
335. egere coegerunt, ut quasi ostendat invitum.
336. carmentis nymphae monita matris eius? quae Nicostrate dicta est7 sed ideo Carmentis appellata a suis, quod divinatione fata
15 caneret: nam antique vates carmentes dicebantur, unde etiam Ubrarios qui eorum dicta perscriberent , carmentarios nuncupatos. alii huius comites Porrimam et Postvertam tradunt, quia vatibus et praeterita et futura sunt nota. alii etiam Tiburtem dictam. cnymphae? autem maritae dicit: nam graece sponsa vv\xyr\ dicitur. haec autem non
20 vere nympha fuit; sed vaticinatrix. alii nympham ideo dictam, quo- niam qui res Arcadum scripserunt7 tradunt sex feminas ibi fuisse quae nymphae vocarentur, in quis et Garmentem: proprio ergo vocabulo, non epitheto poetico usus est. avctor scilicet oraculorum.
337. monstrat et aram aut quam Euander matri fecit ex- 25 tinctae: aut *aram* pro monumento: auPideo aram, quia ibi sepulta
est et post excessum dea credita. est autem iuxta portam; quae primo
5 secundum stoicos e. q. s.] cf. Isid. diff. verb. 219 || 13 quae . . . caneret] cf. Isid. or. I 4, 1
1 patricidium F || 2 pelagi actum om. LH (add. T). in Hamb. post extrema legitur hoc nomen, quod ex scholio ad v. 332 errore repetitum est \\ ut dicit Do- natus] ut dicunt quidam F || 3 extrema] ex pelagi LH (corr. I) \\ ut] ///u L aut M. in Hamb. inter sequentem et ut octo fere litterarum spatium relictum esse moneo \\ 4 sit] est HM et L, ut videtur; nam sit in ras. 1 1| 6 dant] dicant E |J 7 et ante miscuit om. F \\ ut] et LH\\ 8 ostendere LH\\ 9 ad inelvctabile f. in marg. insuperabile ut se parricidii crimine purgaret ideo dicit ineluctabile fatum T || 10 excilium F || factum F || 11 paricidii F || 13 eius] euandri F || ad v. 336 in marg. haec carmentis proprio nomine nicostrata dicta est et a suis earmentis dicebatur quod diuinatione facta eaneret quia omnis uates apud ueteres carmentes dicebantur et librarios qui eorum dicta perscriberent car- mentarios nuncupabant T \\ quae] qui F || 14 apellata Gr'\\ facta F, corr. Daniel \\ 16 nuncupatos F, lege nuncupabant vel nuncupatos esse dicunt || 17 porrimam G porramam F cf. Ovid. fast I 633. Varro ap. Gell. XVI 16 Prorsam vocat || posuetam F Postvotam Baniel Postvortam Masvicius || 22 queis JDaniel || 24 extincta B \\ 25 munumento F \\ quia ibi extincta et sepulta est Masvicius et Burmannus \\ 26 est autemj haec ara F
COMM. IN VERG. AEN. VIII 334-343. 249
a Carmente Carmentalis dicta est; post scelerata a Pabiis CCCVI, qui per ipsam in bellum profecti; non sunt reversi. vatis fati- dicae bene addidit cfatidicae': nam vatem et poetam possumus in- tellegere; unde solum plenum non erat. ergo tale est ut illud in Sallustio in tugurio mulieris ancillae, non quia mulieris statim 5 et ancillae, si autem ancillae statim et mulieris.
340. QVAE prima quia postea etiam sibylla dixit.
341. nobile pallantevm futurum seilicet; sicut et Aeneadas: ad sequens enim Bomanorum retulit tempus.
342. asxlvm retvlit postquam Hercules migravit e terris; 10 nepotes eius timentes insidias eorum quos avus adflixerat, Athenis sibi primi asyluin; lioc est templum misericordiae; collocarunt unde nullus posset abduci; quod etiam Statius dicit; ut Herculeos fama est fundasse nepotes. ideo ergo ait cquod Romulus acer asylum retulit'; hoc est fecit ad imitationem Atheniensis asyli: quod ideo 15 Romulus fecit; ut haberet advenas plures cum quibus conderet Ro- mam. ergo *retulif aut restituit aut nominavit. Iuvenalis <(VIII 272> et tamen ut longe repetas longeque revolvas nomen; ab infami gentem deducis asylo. sane Jioc non ad Euandri perso- nam adplicatur, quod ipse Aeneae retulerit. 20
343. gelida monstrat svb evpe lvpercal sub monte Pa- latino est quaedam spelunca; in qua de capro luebatur; id est sacri- ficabatur: unde et lupercal non nulli dictum putant. alii quod illic lupa Remum et Romulum nutrierit: alii, quod et Vergilius, locum esse hunc sacratum Pani; deo Arcadiae; cui etiam mons Lycaeus 25 in Arcadia consecratus est. et dictus Lycaeus? quod lupos non sinat in oves saevire. ergo ideo et Euander deo gentis suae sacravit locum et nominavit lupercal; quod praesidio ipsius numinis lupi a pecudibus arcerentur. sunt qui dicant hunc Ilava svvdXtov^ deum
4 in Sallustio] Iug. 12, 5. cf. Serv. ad Aen. I 409 || 10 postqnam Hercules deducis asylo] exscr. mythogr. I 60. cf. II 166 || 13 Statius] Theb. XIl497sqq.
1 celerata F \\ cccvn. LH trecentis viris Stephanus || 3 intellegere] Luca- nus (Lucill. Fabricius Lucilius vulgo) fnec si te pectore uates accipiam' add. D. vid. Phars. I 63 || 4 unde] ut F || ut om. ASMl || illud] illud est LH (est del. I) || 7 sibillam B sibullam H || 8 aeneades LHM \\ 10 retvlit libri, nisi quod kettvlit a || 12 sibi asilum primi L || mage L (misericordiae l) mae H || 13 hercules F || 14 est] et F || 15 hoc est templum fecit M || 17 ergo . . . no- minavit non edidit Daniel \\ 18 et] sed L || ut] et LH || longe repetas om. F |) reuoluam F || 19 asilum A asylum S asilo LF || 20 quod] fort. quasi || 23 non nulli putant dictum AS \\ 24 quod et uirgilius BLH: quod est uerius ASFl quod est ueri similius M || 25 esse om, JR || 26 est om. F \\ quod Ivnovg hoc est lupos Fabricius \\ sinit L || 29 sunt qui dicant . . . februm vocabant hab. T [| sunt] in F || Uava hvvaliov\ pana enyalion T paneny alii F (panaens alii G) Panem alii Laniel |j deum fuisse bellicosum T
250 SERVII
betticosum: dtii Liberum patremy eo quod eapro ei f%t divina res, qui est hostia Liberi propria. in hums similitudinem intecti cultores eius : cui tupercatia instituta sunt, quia deus pastoralis est. nam Bemum et Bomulum ante urbem conditam Mpercalia cetebrasse eo quod quodam 5 tempore nuntiatum illis sit latrones pecus illorum abigere: illos togis positis cucurrisse caesisque obviis pecus recuperasse: id in morem ver- sum, ut hodieque nudi currant. non nulli propter sterilitatem hoc sa- cmm dicunt a Bomulo constihitum, ideoque et puellae de loro capri caeduntur, ut careant sterilitate et fecundae sint: nam petlem ipsam 10 cUpri veteres februm vocabant.
344. PARRHASIO DICTVM PANOS DE MORE LYCAEI ordo est:
monstrat lupercal Panos Lycaei? dictum de more Parrhasio, id est ostendit lupercal Panos Lycaei; dicatum ex more Arcadico: nam Parrhasia Arcadia est. dictvm dicatuni, consecratum. panos 15 lycaei chuius Panos' genetivus est Graecus, et cPanos Lyeaei5 sic dictum est; ut cIovis Olympi^ ^Apollinis Delphorurn '.
345. sacri monstrat nemvs argileti csaerF execrabilis. sane Argiletum; quasi argilletum, multi volunt a pingui terra; alii a fa- bula. nam Euander Argum quendam suscepit hospitio. qui cum
20 de eius cogitaret interitu, ut ipse regnaret, Euandro hoc non sen- tiente socii intellexerunt et Argum necarunt: cui Euander et sepul- chrum fecit et locum sacravit, non quod ille merebatur/ sed hospi- talitatis causa. bene autem in hac re Euander inmoratur et docet causas, ne apud hospitem veniat in suspitionem. ergo Argiletum
25 ab Argo illic sacrato et sepulto. alii Argum occisum dicunt ab ipso Euandro7 auxiliante sibi Hercule, quod is ex hospite factus esset ini- micus. dlii Danaen. cwtn duobus fdiis Argo et Argeo, quos de Phineo habuit, venisse in Italiam et tocum %ibi nunc Boma est tenuisse, ibique Argum Ahoriginum insidiis interfectum loco nomen dedisse. alii Ar-
30 giletanam portam appettari7 quod eam Gassius Argillus sive fecerit sive refecerit: (vet) quod ibi Cassius Argiltus belto Punico primo sit inter-
17 sane . . . terra] cf. Varro d. 1. 1. V 157
1 capra T || res om. libri, add. Daniel \\ quae T \\ 4 eo T: ex F \\ 5 illi T \\ 6 obuiis F: obuius G obuios T || 7 sterelitatem F || 8 caprae T || 9 sterelitate Fl fecundae T: fec du§ F || pallem G || 10 febmm libri februuni Masvicius || uocabunt F\ 12 dictum . . . Lycaei om. LH (add. l)'\\ de more dictum B, in quo Parrhasio . . . ex more omissa sunt \[ 13 dicatum ex dictitum H || 14 arcba- dia dicta est B || 16 olympici F \\ delfos M Iovis Olympici Apollinis Delphici
.r
vulgo || 18 argilletum B: argriletum A a///griletum S ag.iletum L argiletum H quasi argilletum om. M || 20 de eius] dedis H de eius ex decius M\\ consen- tiente B sciente F || 22 locum] lacrum F || non] nam F || 25 sepulto et sacrato Masvicius || 27 quos Daniel: quod F || 30 Cassius post Argillus Daniel
COMM. IN VERG. AEN. VIII 344—348. 251
fectus ob turbulentam et seditiosam naturam. alii quod Argillus senator post Cannense proelium suaserit a Poenis pacem postidari, ideo in s&- natu carptum dom%imque eius dirutam et locum Argiletum appellatum. quidam dicunt cum Capitolii, ubi nunc est, fundamenta iacerentur, caput Jiumanum quod Oli diceretur, inventum: quo omine sollicitatos 5 conditores misisse ad Tusciam ad aruspicem illius temporis nominatum, qui iam indicaverat Argo filio suo, tributum fataliter esse, ut is loc%is orbi imperitaret, in q%to illud caput esset inventum. obvii igitur A.rgo Jii qui missi erant ubinam esset pater interrogaverunt qui cognita causa. itineris eorum, omne responsum patris prodidit monuitque ut 10 caverent, ne ab eo interrogatione deciperentur. sed cum legati ad eum pervenissent et de significatione inventi capitis quaererent, volens ille dominatum orbis patriae suae potius adscribere, interrogavit, anne Jiic, suum locum ostendens, invenissent. illis negantibus suspicatus proditum esse responsum, quaesivit an quemquam obvium habuissent. illis simpli- 15 citer confitentibus occurrisse sibi iuvenem, tunc aruspex conscenso equo secutus Argum occidit eo loco, ubi mmc JRoma est, a cuius caede Ar- giletum. quamvis liaec historia etiam de alio nomine saepe celebrata sit
346. testatvr locvm iurat non sua culpa iura hospitii esse violata. testatvrqve locvm] vel in testimonium ducit nomen loci7 vel '20 detestatur.
347. tarpeiam sedem prolepsis : duo haec enim nomina postea monti indita sunt
348. avkea nvnc ^nunc^ acl utrumque pertinet, et ad *aurea?
et ad cTarpeiani sedem': nam Tarpeia sedes dicta est a Tarpeia 25 virgine. curn enim Romulus contra Sabinos bella tractaret et Tar- peio cuidam dedisset arcem tuendain, filia eius Tarpeia aquatum profecta in hostes incidit. quam cum hortarentur ad proditionem arcis, illa pro praemio poposcit ornatum manuum sinistrarum; id est armillas. facta itaque arcis proditione hostes ingeniosa morte 30 promissa solverunt: nani scuta; id est sinistrarum ornaturn, super illam iacientes eam luce privarunt. quae illic sepulta Tarpeiae sedi nomen inposuit. * ~
4 quidam dicunt e. q. s.] cf. Arnob. adv. nat. VI 7 jd. 219 Reiffersch. || 25 Tarpeia sedes . . . inposuit] exscr. mythogr. I 155
1 sediciosam F || senator post Daniel: senatorq: F \\ 5 cupud F || olli F \\ omine Commelinus : omnis F omnes Daniel || 7 is] his F || 8 imperatoret F, correxi. imperaret Daniel || 9 hii F || misi F || 12 illi F || 13 potius F potens Daniel\\ 15 habuissent scripsi: fuissent F fecissent Daniel \\ illi F || 18 istoria F || alio] fort. Capitolii || cebrata F, corr. Daniel || 19 testatvrqve Fa || 20 ad .testatvrqve l. supr. vers. in testimonium deducit nomen loci T || 22 prolempsis F || 26 Romulus om. ASB || 30 ingeniose S || 31 sinistrarum manuum F || 32 luce] uita F vita Daniel
252 SERVII
349. religio id est metus; ab eo quod mentem religet dicta religio.
350. diea magna; admirabilis, ut <1X 183> an sua cuique deus fit dira cupido? saxvm sic appellatur Capitolium.
5 351. HOC nemvs bene ubique enenius' dixit: nam tunc aedificia
non erant.
352. qvis devs dubitando *quis deus' adfirmat deum esse. ipsvm credvnt se vidisse iovem in hoc scilicet nemore. sane ad illud adludit quod primi dicuntur Iovi templa et rem divinam fecisse
10 — Aeacus enim primus in Arcadia templum lovi constituisse dicitur — nec enim longe sunt a love Olympico: unde eos dicit Iovem vidisse, et quod ipsi sunt 7t^o08Xrjvov3 ut ait Sta.tius Arcades astris luna- que priores: licet dicat Sallustius Cretenses primos invenisse reli- gionem, unde apud eos nat.us fingitur luppiter.
15 354. aegida concvteret hic distinguendum: nam aegida; id
est pellem Amaltheae caprae; a qua nutritus est; in sinistra Iuppiter tenet. sane Graeci poetae turbines et procellas %atatyCdag appellant, quod haec mota faciat tempestates. ergo ^nigrantem' tempestatem com- moventem. dextra nimbosqve cieret et de dextera fulmina com-
20 moveret: nam modo nimbos pro fulminibus posuit; quae de dextera iacit. aegidis autem concussio commovet pluvias. ergo *concuteret aegida atque per eam nimbos moveref.
355. disiectis oppida mvris unum Iani; aliud Saturni, iam tunc vetusta.
25 356. monvmenta virorvm hoc sermone ostendit etiam Satur-
num virum fuisse.
357. ianvs fater Ianiis in laniado habitavit qui quod una navi
1 eeligio id est metus] cf. Non. p. 379, 14 M. || 12 Statius] Theb. IV 275. cf. Luct. Plac. ad h. v. || 13 Sallustius] hist. III 60 Dietsch., 63 Kritz. cf. my- thogr. III 3, 9 || 27 qui quod ... sigoata est] cf. Macrob. Sat. I 7, 22
1 rediget F \\ 7 ad qvis d. supr. vers. dubitando quis deus affirmat esse deum T || 9 allusit L || 11 nec] non L || a ioue olimpico ASBFl a longe oli- pho L a longe lympico H a monte olympico M. || 12 tzqoosXtjvoi vulgo: ttpuj- toc€annoi ASF nptoToc€AHNOi RH rriuToceaNNoi L TipaTOceaNNOi M id est ante lunam creati add. T) || lunaeque M || 13 licet et dicat LH || primo M || 14'unde et apud B || 16 capraeg S capreae F || 17 ad v. 354 in marg. greci poetae procellas et tempestates apellant aegidas quod haec scilicet mota faciat tempestates. ergo nigrantem tempestatem commouentem T || categidas F || apellant F || 18 faciet F || 19 et om. ASB || commouit B commouet LH. haud scio an Servius seripserit in sinistra Iuppiter tenet et de dextera fulmina com- mouet , ut lemma post interpositum sit || 20 nimbosque F || 25 monimenta BM \\ 27 ad v. 357 hic ianus in ianiculo habitauit. et quia una naui exul uenit in eius pecunia ex altera parte figurabatur eius caput et ex altera parte signa- batur nauis T || in om. F
. COMM. m VERG. AEN. VIII 349—363. 253
exul venit, in pecunia eius ex una parte Iani caput, ex altera navis signata est
359. dictis dubium est, nomen sit *dictis', an participium.
360. passimqve armenta videbant quae post mortem Caci passim nullo timore vagabantur. 5
361. romanoqve FORO Romanum forum est ubi nunc fostra sunt. sed et Mc prolepsin fecit: nam postea sic dictum est. lavtis mvgike carinis carinae sunt aedificia facta in carinarum moduni, quae erant circa templum Telluris. lautas autem dixit aut propter elegantiam aedificiorum, aut propter Augustum, qui natus est in 10 curiis veteribus et nutritus in lautis carinis. alii dicant carinas mon- tem nominatum, quod ager suburbanus ante portas carus erat. alii lauta loca legatorum, quae in ea regione instructa accipere consuerant alii quod ibi Sabini nobiles habitaverint, quorum genus invidere et cari- nare solebat. carinare autem est obtrectare: Ennius eontra carinan- 15 tes verba atque obscena profatus, alibi neque me.decet hanc carinantibus edere chartis. alii quod Bomani Sabinis instantibus fugienteSj eruptione aquae ferventis etipsi liberati et hostes ab insequendo repressi (sint. aut) quia calida aqua lavandis vulneribus apta fuit, locus lauttdus appellatus est. 20
363. , victor alcides svbiit hic ius pontificale quibusdam videtur subtiliter tangere: 'domus enim, in qua pontifex habitat, regia dicitur, quod in ea rex sacriftculus habitare consuesset, sicut flaminia domus, in qua flamen habitat, dicebatur: quod hic ostendit ex persona Euandri, quem facit orantem ut Aeneas suam ingrederetur domum, non utique 25 profanam, sed sacratam, scilicet quae fuerit hospitium Herculis, illis versibus *haec, inquit, limina victor Alcides subiit, haec illum regia cepitf. quem etiam honore divinae dignationis sociat adiciens *aude hospes contemnere opes et te quoque dignum finge deo\' haec enim di-
15 Ennius] ann. 181 et 229 Vahl.
1 nltera F (altera G\ || 2 ignata F (signata G) \\ est om. G\ 3 an] a G || 4 schol. ad v. 360 om. F \\ 7 prolempsin F || 9 quae eirea templuni telluris erant A S || eirca] intra HM inotra L (circa l) || lautis B || 10 est om. H \\ in curiis veteribus] in cunis ueteribus ASM in cuniis ueteribus B cunis ueteri- bns LH in lantis in cunis ueteribus F || 11 lautis secluserim \\ alii . . . obtre- ctare in marg. hab. T || alii] quidam T || 12 subarbanns F || carus T: cariis F || alii . . . consnerant om. T || 13 legatorium F || 14 alii dicunt quod T || sabino- rum T || quorum genus] qui inuicem T || irridere Masvicius || 15 solebat] om. T, solebant G || carine F || est antem obtrectare maledicere T || obtrectere G || 16 atque] atq;ne G || neque me] nec me rem itbergius j| 17 cartis G || 18 aquae Daniel: atque F \\ 19 sint addidi \\ aut addidit Masvicius || callida F \\ 21 hic] ihic F Virg. hic Laniel || 22 angere F || domum Baniel || 23 consuisset F \\ 25 ingrediretur F || 28 quem] i. e. Aenean || 29 contempnere F
254 SEBVII
cendo quid aliud agit, quam ut sacratae religionis usum tribuat antisti *divina communia, utpote quem etiam pontificali honore nuncupaverat, dicens <47(T> *maxime Teucrorum ductor': neque enim quia ductor eo maximus, sed quia maximus eo* omnia. regiae autem verius meminit 5 dicendo Hecta suhibant pauperis Euandrf (et) *Bomanoque foro': quis enim ignorat regiam, ubi Numa habitaverit, in radicibus Palatii fini- busque Bomani fori esse? victor alcides svbiit sv6v^6lcog^ id est bonum Aeneae omen ostenditur: Varro enim divinarum libro iv. Victorem Herculem putat dictum, quod omne genus animalium deih-
10 ceps vicerit sed Bomae Victoris Herculis aedes duae sunt, una ad portam trigeminam ; alia ad forum boarium: cuius commenti causa haec exponitur. Marcus Octavms Hersennus in prima adulescentia tibicen, postquam arti suae diffisus est, mercaturam instituit. bene re gesta decimam Herculi dicavit. postea cum navigans hoc idem ageret, a prae-
15 donibus circumventus fortissime pugnavit et victor recessit. quem in
' somnis Hercules docuit sua opera servatum. cui Octavius, impetrato
a magistratibus loco, aedem cum signo sacravit et Vietorem incisis lit-
teris appellavit. ergo Vergilium non tantum ad victoriam praesentem
victorem dixisse, sed occulte perpetuo eius epitheto usum debemus acci-
20 pere, quippe quem Bomae sub hoc nomine sacratum coli videbat; nam supra ait <(203> taurosque hac victor agebat, cum de pugna eius alia loqueretur. sane hic *subiitf ktxta usum praesentem accusativo hmxit, cam antiquo more alibi dativo iunxerit, ut <125)> progressi subeunt luco. cepit mire dixit, ut alibi <TX. 641)> nec te Troia
25 capit.
364. avde hospes contemnere opes bene *aude'; quasi rem arduam et difficilem. avde hospes contemnere opes ideo dixit *aude% tamquam virtute opus sit animi et ad expellendum amorem divitiarum.
8 Varro enim e. q. s.] cf. Macrob. Sat. III 6, 9 sqq.
1 antisti] lacunam significavit Daniel. antistiti et divina communia Mas- vicius; sed versum potius quam verbttm interoidisse puto: id quod facillime fieri poUtit; nam tanti ambitus scholium dubitari non potest quin in eo quoque libro ex quo Floriacensis descriptus est minutissimis et litteris et linearum intervallis scriptum fuerit. cf. praef. p. LX || 4 eo oma F. post omnia lacunam indicavit Daniel. eo omnia regit Masvicius. mihi hoc fere modo sententia supplenda vi- detur sed quia maximus eo (ductor: maximus autem quia pontifex qui curat sacra) omnia. cf. ad v. 470 (| 7 uictor auten alcides subiit F \\ eusymbolos ARM eusimbolos B eusymbolus S easimbolus L €ycimboaoc F \\ 8 libro V. Merke- lius praef. ad Ovid. fast. p. CXVIII || 9 deinceps scripsi: dicens F decies Da- niel j| 10 aedes duae] aedesq: F \\ 11 -altera Daniel || 12 octauus F \\ Hersennus] Herrenus Macrobii libri Eserninus Masvicius || tibicem F || 13 difusus F || 16 imperato F || 17 incissis F || 22 acusatiuo F || 27 difficilem opes contempnere nam ideo dixit aude tamquam F (lemma supplevi, nam delevi) opes . . . aude omisit Daniel
COMM. m VERG. AEN. VIII 364-373. 255
dignvm finge deo coinpone te et forma in similitudinera numi- nis: quod iuxta sectam cynicam hospes Hercitlis suadet. sane quidam *deo' pro inmortalitate dictum vohtnt.
365. NON asper non aspernator, id est fastidiosus.
366. ANGVSTI SVPTER FASTIGIA TECTI INGENTEM AENEAN DVXIT 5
ex contrarietate quaesitus ornatus, ait enim cangusti tecti supter fastigia ingentem Aenean duxit\
368. effvltvm sicut supra dictum est, apud veteres dicebatur, super quod unusquisque iacuisset. pelle libystidis vrsae species pro genere: nam cuiuslibet ferae possumus accipere. , 10
370. exterrita mater ideo territa, quia mater.
371. tvmvltv ut *Gallicus tumultus9.
373. dictis divinvm adspirat amorem id est dictis suis addit venu- statem7 ut amabiliter eius audiatur oratio. dictis divinvm inspi- rat amorem petitura pro filio de adulterio procreato orationem 15 suam ingenti arte conposuit: quod etiam Vulcanus ipse testatur; dicens <(395)> *quid causas petis ex alto?' non enim aperta est eius petitio, sed longo prooemio perversam amore mariti circumvenit mentem. ergo quaestionem hanc quae nascitur ex petitione Veneris inpudica, solvimus his modis: primo quod Vulcanum amore circum- 20 venit, nam et post completam orationem statim eum complectitur et molli amplexu fovet: deinde quod nacta est occasionem eius temporis quo Marti arma faciebat, quem fuisse sciebat adulterum: per quod datur intellegi Vulcanum iam omnem suspitionem et iram quam habuit circa Venerem7 deposuisse, adeo ut arma etiam ipsi fabri- 25 caret adultero. praeterea Vulcanum uxorium fuisse testatur et ipse Vergilius dicens <394)> tum pater aeterno fatur devinctus
1 compone] come 8 || 2 iuxta F || cynica ospes F. ceterum de Hercule An- tisthenis cogitat interpres. cf. JBrandis G-escli. der Griech.-Boem. Phil. II p. 75 sq. || 5 svper LH || 6 ex] e L at F || augusti LH || supter] super AHM subter reliqui || 8 ad efpvltvm in marg. apud ueteres dicebatur efFultum super quo unusquisque iacuisset T || sicut supra dictum est] cf. ad buc. VI 53 capud veteres unusqpisque eo super quod( iacebat fultus dicebatur9. ex his apparet eo fultus vel eo fultum esse post iacuisset addendum esse \\ 10 quae post accipere e Turonensi edid.it Laniel ideo dicit ]ybistidis ut ex pretio bestiae aliquid gratiae potuisset ipsis stratis accedere seclusi: sunt enim Tiberii Donati \\ 12 tvmvltvm F tvmvltv in G tvmvltv ut Burmannus || 13 dictis . . . oratio hab. T || 14 oratio sane uenus petitura F || 15 amorem] amoterraem H || mater petitura L || procreationem LH (procreato orationem Ih) \\ 18 premio longo A proemio longo Sa\\ proemio MLM praemio H prohoemio F \\ perversam . . . mentem] peruersum amorem arte circumuenit praesentem F (praesentem cum iis quae sequuntur coniunxit Daniel) || peruersam JR M: peruersa ASH peruerso La || amare B \\ 21 complectitus F || 22 deinde quod . . . adultero] cf. v. 433 sqq. || quod om. F || nacta est om. B || nancta F nata H || 25 arma] eius add. L (del. I) ei add. H || 26 propterea L || testantur M F (corr. m) testamur H || ipse om. AS || 27 uergillius H uergilius F || tunc LHM
256 SERVII
amore, et Statius ubi Martem Venus adloquitur, ut at non eadem Vulcania nobis obsequia, et laesi servit tamen ira mariti. nam quod dicit Donatus potuisse fieri ut cum Anchisa concumberet Venus, ante quam Vulcano nuberet, non procedit: constat enim a 5 principio Venerem uxorem fuisse Vulcani. sane ^divinitm' &elov debemus accipere.
374. dvm bello argolici *dum? pro *quam diu9. sane haec oratio rhetorica suasio est. nam principium a verecundia sumpsii; dicendo enim numquam se molestam antea fuisse, ostendit se inpetrare debere,
10 praesertim ex eo quod non timuerit petere. *nunc Iovis imperio JRutu- lorum constitit oris7 ergo eadem supplex venio': haec non tantum ro- gandi, sed etiam inpetrandi vim habent. verso tamen ordine: nam primo arma petit? deinde adiuvat exemplo dicendo *te filia Nerei' etc.? deinde causam *aspice qui coeant popuW ; ipsum enim ^popuW multi-
15 tudinem significat, et quasi non inpugnet, sed inpugnetur Aeneas, ita pathos fecit dicens *in me excidiumque meorum' : nam quod a principio arma petit haec ratio est, quod rem nec magnam nec difficilem Vulcano petebat. ideo et statim posuit; nam ubi maius aliquid est? ante causa dicenda est, ut praemollitis animis, tunc quod petitur suggeratur.
20 375. debita fataliter ad exitium destinata. casvrasqve ini-
micis iqnibvs arces causa cur non petierit.
376. miseeis atqui honestum est miseris subvenire; sed hoc » dicit: cur te fat%arem pro hominibus fati necessitate perituris?
arma rogavi argute hic in principio arma nominat, ut iam intellegatur 25 quid petitura sit.
377. artis opisqve tvae duo duobus reddit, (auxilium) *opis'7 arma (*artis')i aut eerte idem valet ^opis' quod *artis9 ; hinc opifices.
1 Statius] Theb. III 275 || 3 nam quod dicit Donatus e. q. s.] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. VII 62
1 at] ad HMF || 2 serui H \\ 5 eed^ F xb &stov Daniel. fort. &sccg \\ 7 pro equam diu' ego: pro quam F postquam Daniel || ad v. 374 in marg. haec ora- tio rhetorica est suasio et principium a uerecundia sumitur quia dicendo num- quam se molestam fuisse antea ostendit se impetrare debere praesertim ex eo quod non timuerit petere T || 8 rhetica F || sumsit F || 9 se om. F || 10 quod non timuerit petere] fort. quod non debita vel quod contra fata timuerit petere vel quod noluerit vetita petere. cf. schol. Floriacense ad v. 375 || 11 rogandis F \\ ■ 12 fort. imperandi propter cimperio' || fort. inverso tamen utitur ordine || 14 fort. deinde causam addit || coeant] anqd F \\ 15 significabat F || inpugne sed F || 19 dicendo F || 20 schol. ad debita om. F || cassvrasqve \F consvrasqve G || 24 ad non arma r. in marg. argute ponit arma in principio et haec ratio est quod arma petat in principio quod rem nec magnam nec difficilem uulcano petat. nam ubi maius est aliquid ante causa dicenda est ut praemollitis ani- mis tunc id quod petitur suggeramus T || nomina F || intellegat G || 26 ad artis o. t. supr. vers. duo duobus reddit.,, artem referamus ad arma opem ad auxi- lium T || 27 idem Daniel: id -f- (= id est) F || opices F9 corr. Daniel
COMM. IN VERG. AEN. VIII 374—383. 257
378. incassvmve tvos ordo est: tuosve labores incassum exercere volui.
379. priami deberem plveima natis sciinus quod Paridi taiv tum debuit, sed hoe velat aliarum commemoratione personarum, ne ex turpi causa Paridi debuisse videatur. simul et, ut quidam tradunt, 5 pulchritudinis suae Vulcanum admonet, hoc est *formae iudicio Iovis coniugem vici9.
380. aeneae flevissem saepe laborem bene post Pergama, post Troianos, post Priami liberos cum excusatione fit Aeneae com- memoratio; dicit enim se eius infelicitate commotam: ut illud causas 10 hdbeat, hoc miseratione consistat. *
381. nvnc] id est *nunc vero\ et subdistingue: nunc autem, lovis imperio. iovis imperio ne videretur inpudens, si aliena regna deposceret. et hoc latenter dicere videtur: fave huic cui etiam Jup- piter favet. 15
382. eadem quae tunc seilicet silui; quae nihil petii. sanctvm mihi nvmen si c sanctum' simpliciter accipiatur, leve est. *numen' ergo *sanctum9 ut Heges sanctas' dicimus, id est firmas, a sanciendo.
383. arma ROGO hic distinguenduin, ut cui petat; non dicat, sed relinquat intellegi, ne foede apud maritum et amorem suum circa 20 Anchisen memoret et susceptum de adulterio filiam. genetrix nato. te filia neri hoc est, soles hoc praestare matribus. et dicit Theti- dem; quae Achilli arma inpetravit. et bonis utitur comparationibus dicendo cfilia Neri5; cum ipsa lovis sit filia; item cuxor Tithonia', cum^sit ipsa Vulcani. *Neri? autem pro cNerei?: omnia enim quae 25 in ceus? exeunt hodie apud maiores in ces' exibant; ut cNereus Neres; Tydeus Tydes', et genetivum in cis* mittebant; cTydis Ne- ris'. sed quia plerumque V supra in latinitate detrahitur; rema-
1 exerceri Masvicius || 4 sed lioc velat . . . personarum scripsi: sed hoc uel ad aliarum commemoratione personarum LR, consentiunt reliqui libri Ser- viani, nisi quod ad om. ASM vel om. B. sed hoc honestius uel ad aliarum commemoratione personarum aduci (traduci G) potest F. traduci potest post personarum in marg. add. m \\ 5 et om. G || 6 pulcritudinis G || admonet G admoneret F || 7 vici] ci G || 9 post ante Priami om. LR (add. I) || 12 ad v. 381 haec non tantum uim rogandi habent sed etiam impetrandi uerso tamen ordine quia primo arma petit deinde adiuuat exemplo dicendo filia nerei et rlq. T || iovis impekio id est . . . imperio ne uideretur e. q. s. F \\ et om.G || 14 videtur] uideretur L || 16 quae om. M || scilicet tunc L || peti F [| ad sanctvm m. n. supr. ■ vers. si sanctum simpliciter accipiamus leue est. ergo sanctum ut leges sanctas id est firmas dicimus a sanciendo. ergo sanctum sancitum intellege T || 19 pe- tit ASM || 22 nerei ABF \\ ad te f. n. supr. vers. etiam hoc soles praestare matribus quanto magis mihi T || thetis libri Serviani, filia nerei add. ASm || 24 nerei ABF || thitonia ALRF || 25 nerei F || 26 eius AS (eus as) || exibant { ut] exibantur F || exiebant LM\\ 27 Tydeus . . . Neris om. LR (add. I) || is B: eis ASMF ei 1 1| thideis nereis AS tidaeis nereis B tydeis nereis Ml tideis nereis F || V suprema F. Schoellius
Servii comm. Vol. II. Fase. I. 17
258 SERVIl
nebat CT. hinc est cfilia Neri'; <I 30> inniitis Achilli, iteni in Sallustio ad bellum Persi Maeedonicum. sic Asper.
384. tithonia conivnx Aurora pro Memnone.
385. asf/Ige qvi coeant popvli tb altiov , ut praesentem ostenderet 5 necessitatem. dieendo autem *popuW phantasiam feeit. clavsis fer-
rvm acvant portis ut ostenderet festinationem: dixit enim superius <(VII 629)> quinque adeo magnae positis incudibus urbes telanovant. in me artificiose arma petit etiam sibi profutura; nisi enim subvenis, iterum vulnerabor; nam a Graecis fuerat vulnerata, to unde est (X 29)> equidem credo mea vulnera restant.
388. cyNCTANTEM scilicet de promissione, quam rem per am- plexum suum inmisso amore persolvit.
389. accepit solitam flammam vel quasi maritus; vel adludit ad rem naturalem: namque ideo Vulcanus maritus fingitur Veneris,
15 quod Venerium officium non nisi calore consistit, nnde est frigi- dus in Venerem senior.
390. labefacta per ojssa si ossa labefecit, quanto magis animum?
391. atqve olim fere? ut solet; nam non est adverbium temporis. 20 392. ignea rima micans id est fulmen; cuius naturam expressit;
namque nubes vento coactae plerumque rumpuntur et ex se fulmen emittunt. quamvis philosophi fulgura et tonitrua simul exprimi dicant, sed illud eelerius videri, quia clarum est? tonitrua autem ad aures tar- dius pervenire. alii *rima micani fulgetram dicunt: et hoc ad veloci- 25 tatem amoris, qui momento Vulcanum percussit. »
393. formae conscia conivnx intellexit se dolis et pulchri- tudine perverfcisse mentem mariti. aUi duahus rebus Venerem volunt maritum adgressam, dolis et pulchritudine: et volunt melius *dolis \et
1 in Sallustio] hist. I 6 Dietsch., I 7 Kritz. || 14 namque . . . senior] exscr. Isid. or. VIII 11, 78; mythogr. III 10, 5 || 15 frigidus] georg. III 97 || 22 quam- vis . . . peruenire] cf. Isid. or. XIII 8, 2
1 i] ei libri || nerei libri || atque inmitis M \\ achillei M || 2 persi libri || sic Asper om. F \\ 3 aurora petiuit pro memnone J) \\ 4 to auTioN F, om. G ita ut spatium relictum sit || 5 dicendo qui populi et quae moenia fantasiam fecit liah. T Tiberii Donati ad h. v. scholio inserta || 6 ut] at G \\ enim moneo ad lemma referri || 8 sibi] ubi F || 9 fuerit F \\ 10 credo quide mea F \\ 11 dubi- tantem scilicet Fabricius. cf. Non. p. 252, 18 M. || rem om. F j| 17 labefecit om. B. in eodem libro supra lemma ipse librarius haec adscripsit uim amoris ostendit || 19 olim] olim hoc est supr. vers. add. m || noh] nunc L hic non m || 21 nubes a uento BL || 22 emittant F || quamvis] quam G || fulgora F (fulgura G) j| 23 videri Masvicius: uidetur F || 25 amoris JDaniel: moris F \\ 26 dolis et] dolis in H sola F. cf. praef. p. XVI || 27 duabus rebus . . . genetiuo hab. T || 28 pulcritudine F || et formae secl. F. Schoellius
COMM. IN VERG. AEN. VIII 384-400. 259
formae] conscia% quam *laeta\ et *formae9 melius dativo casu quam genetivo.
394. devinctvs hoc sernione ostendit eum posse euncta con- cedere.
395. ex alto f mirum et hoc libenter et olim de promittentis. 5 ex alto argumentatione longe -repetita. est autem de usu dictum: Gicero primo libro ad JSrutum si Pompeius non ex alto peteret et multis verbis me iam hortaretur.
397. tvm qvoqve sicut nunc. et *tum quogtue9 bis audiendum. tevgros armare fvisset per * Teucros' Aenean debemus accipere, quia 10 Venus ante ait *arma rogo' et subiungendo *genetrix* et rel. per simi- litudinem signifcat Aenean. ergo poeta aliud dicendo aliud dedit in- tellegi. sane *fuisset\ in proximo repetitum, decorem addidit.
398. nec pater omnipotens notandum quod hic lovem a fatis se- parat} cum alibi iungat7 ut <III 375)> sic fata deum rex sortitur. 15 sed hanc imminentium malorum dilationem Etrusci libri primo loco a Iove dicunt posse impetrari, post a fatis: unde et hic ait *nec pater omnipotensy nec fata vetabanf. nec fata vetabant stare atqui supra <(375)> ait cdebita\ sed sciendum secundum aruspicinae libros et sacra Acheruntia, quae Tages conposuisse dicitur? fata decem annis 20 quadam ratione differri: quod nunc dicit Vulcanus potuisse fieri. ergo non est contrarium; nam fata differuntur tantum, numquam penitus inmutantur: quod etiam luno dicit <(VII 314^> atque inmota manet fatis Lavinia coniunx; at trahere atque moras tan- tis licet addere rebus. 25
400. si bellare paras quia dixerat cin me excidiumque meo-
7 Cicero pr. 1. ad Br.] fragm. p. 971, 17 Or.
3 devictvs JK1T|| procedere LH (corr. I) || 5 ex alto mirum . . . promittentis et utitur argumentatione 1. r. F. fortasse qvid cavsas petis e. a. mirum rj&og libenter et statim repromittentis. ex his mirum fi&og debetur F. Schoellio. Daniel post promittentis lacunam indicavit. solide pro olim de Masvicius coniecit. et utitur quod a plenioris commentarii auctore inepte additum est ut hoa scholium cum Serviano coniungeretur , delevi et Servianis suum lemma reddidi || 6 de usu] deus Cr || 8 uerbis et me F (et del. Daniel) || 9 ad tvm q. supr. vers. hoc est sicut nunc T || tunc quoque F || 10 armate F || per] et per Gr || Aenean] enen F || 11 et rel. F: nato Daniel || per simplicitudinem G || 12 significant F || aliud dedit intellegi om. G || 13 in proximo Commelinus: in proximum F fort. in proximo uersu || decorum Masvicius || 14 ad v. 398 notandum est nobis hoc loco quod iouem separat a fatis cum alibi iungat quia etrusci iibri primo loco a ioue dicunt posse impetrari post a fatis T || separet F || 15 eum alibi iungant et F, corr. Daniel \\ 16 malorum Gommelinus : maiorem F || 17 post a F postea Da- niel || 19 secundum om. LH (add. I) \\ aruspicinae libros LHMF: artem aru- spicinae B artem aruspicine libros AS \\ 20 acheruntia ASBMl: eruntia L aeruncia H achef ea F || anni F \\ 23 iuno etiam AS || dicit ut vidgo || 24 manet . . . moras om. F \\ moras AS moram reliqui || 26 bella reparas M
17*
260 SERVII
rum*. quidam Jiunc sensum illi iungunt *absiste precando viribus in- dubitare tuis': cetera enim per parenthesin dicta sunt.
401. possvm promitteee CVRAE quicquid in me curae est; id est officii et sollicitudinis. 5 402. liqvido electro atit liquefacto } aut .puro. et secundum
Plinium in naturali historia <(XXXIII § 80^> tria sunt electri genera; unum ex arboribus; quod sucinum dicitur; aliud; quod naturaliter invenitur; tertium; quod fit de tribus partibus auri et una argenti: quas partes etiam si naturale s.olvas; invenies. unde errant qui 10 dicunt melius esse naturale. electri autem natura probatur veneno; quo recepto et stridorem emittit et varios ad iridis similitudinem reddit colores. et ad lumina in convivio clarius auro et argento lucet.
403. animaeqve valent fabrica Vulcani dudbus constat} ventis et igne; hic ergo *animae9 pro spiritu} quo fabriles folles inflari solent.
15 Animae venti; a%h rmv avspcov: Horatius inpellunt animae lin- tea Thraciae: unde et canima' dicitur, quae secundum aliquos ventus est; ut <IV 705) atque in ventos vita recessit. pre- cando viribvs indvbitare tvis id est dubitare; nam cin* vacat. et hoc dicit: precum nimietas postulationis significat dubitationem.
20 sane *indubitare' quis ante hunc?
404. ea verba logvtvs quidam humiliter dictum accipiunt. 406. CONivais infvsvs GREMIO hoc est ante concubuit et sic
quievit. Probus vero et Oarminius propter sensum cacenphaton
cinfusum' legunt; ut sit sensus: dormiit cum coniuge dormiente;
25 id est petiit soporem; infusum etiam coniugis gremio. alii *infusus'
6 tria sunt electri genera . . . lucet] cf. Isid. or. XVI, 24 et XYI 8, 6 sq. |l
14 hic ergo animae pro spiritu] cf. Macrob. comm. in somn. Scip. I 14, 14 ||
15 animae venti] cf. Non. p. 233, 33 M. || Horatius] carm. IV 12, 2 || 22 hoc est e. q. s.] cf. Gellius IX, 10
2 parentesin F \\ 3 possvnt ASM\\ 1 sacinum F || 8 fit om. F || partibus] duabus F || auri et om. F || 9 naturale soluas ASBF: natura resoluas LH naturale resoluas Ml || inuenies manifestas Masvicius || 10 naturale melius esse AS || 11» quo] quod II q: (= que) F || ad iridis similitudinem , quod Servium scripsisse conieceram (praef. p. XLIII)., Monacensis praebet, cuius libri eam par- tem qua libri VII — XII continentur anno 1882 exeunte contuli: ad dissimilitu- dinem ASBL ad similitudinem H ad similitudinem arcus caelestis F || 12 reddidit H || lucent F \\ 13 ad v. 403 (fabrica) uulcani duabus rebus constat (uentis) scilicet et igne hic ergo ani(mae pro sp)iritu accipiunt quo fabriles (folles s)olent inflari T. quae inclusi umore deleta sunt || 14 igne] flatu F. fort. ventis, id est flatu, et igne. ceterum cf. Isid. or. XIX 6, 4 *fabrica duabus rebus constat, ventis et flammis' || solent id est uenti F || 15 inpellant F || limea F \\ 16 et om. F || 18 tvis id est dubitare om. F || 22 ante confessionem L ante confusionem H (ante concubuit l) || 23 sensum om. A || 24 dormit ASL \\ 25 soporem petiit AS || infusum etiam coniugis gremio ASMl: infusum in coniugis gremio B infusum in etiam coniugis con gremio LH infusum etiam coniugis e gremio F
COMM. IN VERGL AEN. VIII 401-411. 261
legunt, ut significetur coisse illos et sic sopitos, et volunt esse emphasin coitus: nam *infusum gremio soporem9 nihil esse dicunt. multi autem cacenphaton accipiunt, ne duo epitheta videantur, *placidum> et Hnfusum9. alii figurate accipiunt *placidum per membrd? pro eo quod est placidum membris. per membra potest ambiguum videri, Yulcani an Veneris. 5
408. cvkricvlo tempore modo; alias loco; alias officio. Cicero in Oratore <(3; 12> pro loci spatio haec s%mt curricula ac spatia multiplicium variorumque verborum. et multi sic distinguunt Hnde ubi prima quies — medio iam noctis abactae curriculo expulerat somnum — cum femina primum, cui tolerare colo vitam tenuique Mi- 10 nerva impositum' ; nam *quies curriculo eccpulerat somnum9 aut paene nihil est — quid enim est quies nisi somnus? — aut ut sit aliquid, non est abstemia matrona illa, cum surgit quiete satiata maxime. *cui tolerare colo vitam tenuique Minerva inpositum9 et hic distinguitur ; quid enim est *inpositum cinerem3? cum illud sit pulchrius: cui casti- 15 tas inposuit lanificio tolerare vitam, ut sequatur *cinerem et sopitos suscitat ignes\ ut alibi <(542)> et sopitas ignibus aras excitat.
409. COLO hunc sequimur: nam chuius coli' dicimus; non ut Statius chuius colus'. tenviqve minerva non filo tenui, id est subtili artificio; sed parvo pretio lanificii, id est tenuiter et exiliter 20 victum praebente. et alii hic distinguunt et subaudiunt cmos est? aut *placet*; ut sit sensus ccui tolerare colo vitam tenuique Minerva mos est? vel *placet5 et sic inferunt cinpositum cinerem et sopitos suscitat ignes'; ut e contra Horatius incedis per ignes suppo- sitos cineri doloso. alii sic legunt ctenuique Minerva inpositum?; 25 quasi fato datum, id est cui haec est. necessitas fataliter data.
411. noctem addens operi per transitum ostendit noctem esse partem diei.
18 hunc sequimur . . . huius colus] cf. Prob. cath. p. 24, 6 K. || 24 Hora- tius] carm. II 1, 7
1 coisse Gommelinus: odisse F || sepitos F, corr. Baniel || enfasin ^|| 3 epi- teta F || 5 et per membra Daniel || an Daniel: a F || 7 haec] illa enim Ciceronis libri || ac spatia om. iidem \\ 8 clistingunt F || 9 inde ubi e. q. s.'] vohiisse videtyr interpres medio . , . somnum parenthesin esse et expulerat ad "Vulcanum referri || nocti F || 10 feminam F \\ primam F \[ 11 aut scripsi: cum F || paene Daniel: pene F. malim plane || 13 cum F: dum Daniel || quiete satiata scripsi: quiet est tiata F (possis et nam vel quae cum surgit quiete est satiata) quia est tiata Daniel quia festinat Masvicius || cui scripsi: aut F || 18 hunc] hoc L ||
19 colus] colis F. in vi. thebaidos (380) cextrema iam fila colu datur ordo se- nectae' et in quarto (III 241) cnigraeque sororum iurauere colus' add. D \\
20 subtili Daniel: subtilio F sub stilio G \ ad tenuique supr. vers. tenuiter et exiliter uictum praebente T || tenuter F tenuer G || 21 distingunt libri || 23 ut sic ASH it sic M (et sic am) \\ 24 ignem F [| subpositos ASLHM inpositos F || 26 hoc est F || cuius E
262 SERVII
412. exekcet penso fatigat: Terentius primo haec vitam parce ac duriter agebat. hinc ergo traxit Vergilins nt diceret ccastum ut servare cubile coniugis'; id est ne cogatur propter pauper- tatem pudorem deserere.
5 414. ignipotens Vulcanus, ut diximus <T 171>, ignis est, et
dictus Vulcanus quasi Volieanus, quod per aerem volet; ignis enim e nubibus nascitur. unde etiam Homerus dicit eum de aere prae- cipitatum in terras, quod omne fulmen de aere cadit. quod quia crebro in Lemnum insulam iacitur, ideo in eam dicitur cecidisse
10 Vulcanus. claudus autem dicitur, quia per naturam nuniquani rectus est ignis. neg tempore segnior illo bene comparationis similitudini duo reddidit, festinationem et industriam.
415. ad fabeilia dura. et ex contrariis epithetis fecit orna- tum; dicens cmollibus e stratis surrexit ad opera fabrilia\
15 416. INSVLA SICANIVM IVXTA LATVS AEOLIAMQVE ERIGITVR
liparen physiologia est, cur Vulcanus in his locis officinam habere fingatur inter Aetnam et Liparen: scilicet propter ignem et ventos, quae apta sunt fabris. cA.eoliam? autem cLiparen? ideo; quia una est de illis septem insulis; in quibus Aeolus imperavit.
20 418. exesa gaminis c exesa9 ad ustim caminorum, qui sunt Cyclo-
pum: an *caminis exesa' pro Hgnibus exesa??
419. antra aetnaea tonant magnitudinem ictuum ostendit; quibus etiam vicini montes resultabant: aut certe cAetnaea? quasi Aetnae dixit. <
25 420. avditi refervnt gemitvs echo breviter significavit.
avditi r. #.] id est referentes gemitus audiuntur: non enim prius audiun- ■ ktr et postea referunt gemitus, potest et bis intellegi audiri eos7 primum
1 Terentius] Andr. I 1, 47 || 5 Vulcanus . . . ignis] exscr. mythogr. II 40 ; III 10, 4; Isid. or. VIII 11, 39 sqq. || 16 physiologia est . . . imperavit] exscr. mythogr. III 10, 5
2 ac] hac EF \\ uergilius F \\ 3 ad castvm v. s. c. supr. vers. ne cogatur . . . deserere T || 4 pudoref F \\ 5 ut diximus supra JRH || 6 quasi volicanus om. B || 7 e] om. L (add. T), ex M\\ 8 fulmen om. L || 9 in ea LH || 10 Vul- canus] ubi eum Sinties nutriuerunt add. Fdbricius || rectus] repertus J3"|| 11 ignis] hoc enim ex Homero tractum ubi dicit (II. I 590) r\8ri ydg {is . . . &v[i6g ivrjsv add. Faoricius. ipsa Homeri verba D quoque habet || ad nec t. s. i. supr. vers. pigrior. bene comparationi duo reddit festinationem et industriam T || com- parationi F, corr. Daniel || 13 dura om. H || facit AS \\ 14 e om. ASLH 17 fingatur habere B || 18 apta] accepta H\\ ide LH\\ quia] quae L qui H 20 ad exesa c. supr. vers. ad usum caminorum exesa siue ignibus exesa T exsessa F\\ exsesa .F|| 23 quasi aenea AS, om. F || 25 gemitv A || echo AS echo et M et hoc BLF (c del. I) haechoc H || ad avditi e. a. supr. vers. id est audientes id est referentes gemitus audiuntur. , non enim prius audiuntur et postea referuntur gemitus T || 26 genitus F || 27 genitus F || audiri scripsi: audire F
COMM. IN VERG. AEN. VIII 412—427. 263
cum eduntur, postea per echo, cum venerunt in ea loca, ex quibus repulsi vocis imaginem referunt.
421. strictvrae chaltbvm strictura est terra ferri in inassam coacta. Chalybes autem proprie populi sunt; apud quos nascitur ferrum, ut ipse at Chalybes nudi ferrum virosaque Pontus 5 castorea: unde modo cChalybum? posuit cstricturas' pro ferri massis.
423. HOC tvnc id est huc tum. et choe' pro chuc' posuit secundum antiquum morem: nam antea choc? adverbium loci fuit; quod nunc abolevit: nam crebro in antiquis lectionibus invenitur, 10 sicut in epistulis probat Verrius Flaccus exemplis auctoritate ratione, dicens in adverbiis pro V V plerumque maiores ponere consuetos.
et sic pro chuc' choe* veteres dicere solebant, sicut pro cilluc5 ^illo' dicimus: unde etiam choc' o longum esse apparet, sicut cillo'; cum pro cilluc' ponitur. 15
424. ferrvm exergebant oeconomia.
425. brontesqve quid facturi sint ex nominibus docet: nam Brontes a tonitru dictus est; Steropes a fulgetra; aitb trjg GteQOTtrjg. Pyragmon vero; qui numquam a calenti incude discedit, aito xov TtvQog kccI tov a%[iovog; nam mvq ignis est; a%{iG)v incus. nvdvs 20 membra per hunc etiam ceteros nudos fuisse significat.
426. informatvm in quandam formam designatum et conpo- situm. dicit autem in fulmine partem non perfectam; partem iam politam fuisse. manibvs deest *in\ ut sit *in manibus\
427. TOTO GENITOR QVAE PLVRIMA CAELO ctoto Caelo^ id est 25
ab omni parte caeli: nam dicunt physici de sedecim partibus caeli
3 strictura e. q. s.] cf. Non. p. 21, 14; p. 524, 3 M. Plin. nat. hist. XXXIV § 142 sqq. || 5 at] georg. I 58 || 8 hoc i. e. huc] cf. Prisc. XV 6 (II p. 64, 7 H.) || 17 quid facturi sint e. q. s.] exscr. mythogr. III 10, 5 || 25 toto caelo . . . ful- rnina] exscr. mythogr. III 10, 5
1 eduntur F \\ cum] eum G || in ea loco F in ea locu G, correxi. in eos locos Daniel || 4 autem om. A S || 5 ferrum nascitur AS \\ ut om. AS \\ at] ait at B ait ad F, om. AS \\ 6 chalibes posuit stricturas BH\\ 7 massis ferri L \\ 8 hoc tvm libri praeter B, qui hoc tvnc exhibet || tum] tunc H || 9 fuit] posuit B II 10 abolebit F || 11 epistulis M: epistolis reliqui, nisi quod epistolas F || uerius SHF || auctoritatem AS \\ 12 aduerbio LHM || pro u o] probo AS prouo 2T|| 13 pro illuc] pro huc AS || illo om. H\\ 14 sicut illo] dicimus add. LHM (del l) || cum M: quod F, om. reliqui || 16 ad feervm e. in marg. oeco- nomia est in hoc loco quia exercetur primo et postea praeparatur ad aliquod opus T|| 17 quod B || facturus BH\\ sit B sit ex sint jff|| 18 dictus est] quod graeci §QOv%r\v dicunt add.D, and trjg fiQovcrjg additur vulgo \\ a fulgetra BLH: a fulgoratione ASM (fulguratione am) ad fulgeratione F || acpanHC AL acrrpa-
uhc S CTCPAnHC B (corr. Daniel) Acpannc H caeTpaunc M ACTPanHC F || 19 in- cudine F || descendit B discedat L || 20 dKMtuNoc ASBHM aKmonoc L aKAAtoNoc F || pyr ALHM pir B || agmon BLHMF \\ incus] inos A || 25 toto caelo om. L (add. T) \\ caelo] caelo caelo B eccaelo H \\ 26 de om. L (add. I)
264 SERVII
iaci fulmina. cquae3 autem qualia, ut <(IX 479)> hunc ego te, Euryale, aspicio, id est talem. ergo hoc dicit: faciebant fulmen in eorum similitudinem; quae luppiter iacit toto caelo, lioc est de diversis partibus caeli; scilicet sedecim. 5 428, deigit quibusdam videtur humiliter dictum. alii *de' pro
*valde9 accipiunt, sicutdicimus *deamo* pro *valde amo\
429. tris imbeis torti radios constricti eil coacti in gran: dinem: Statius sicco quos asper hiatu praesolidat Boreas. et sciendum hoc eum velle ostendere; toto anno iaci fulmen: nam
10 per has periphrasis tempora ostendit anni totius; quae et quattuor esse et ternos menses habere manifestum est: unde dicit ^tris imbris torti radios*; hoc est grandinis, quae abundat per hiemem; ctris nubis aquosae', hoc est veris; quo tempore nimiae sunt pluviae; ut et ruit imbriferum ver; crutili tris ignis9, hoc est aestatis; cet
15 alitis austri^ id est autumni; quo ventorum crebra sunt flamina. et prudenter his omnibus naturam exprimit fulminis; quod necesse est ut per nubes nascatur et ventos: nam alibi ait <(II 649)> ful- minis adflavit ventis et contigit igni. et bene in materiam ful- minis vertit ea ex quibus fulmen nascitur, nubem imbrem ventum: nam
20 ut physici volunt, cum nubes ventis vehementer agitatae swit, sic inca- lescunt, ut accendantur. sane fulmen triplici praeditum potestate est: est ostentatorium, peremptorium, praesagum. osientatorium est quo ter- ror incutitur, ut zfulgores nunc terrificos sonitumque metumque\ at cum dicit *flammisque sequacibus irass peremptorium docet praesagi
25 autem sic meminit <(X 175)> tertius ille hominum divumque inter- pres AsilaSj cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parent et linguae volucrum et praesagi fulminis ignes. non nulli vero manubias fulminis his numinibus, id est Iovi7 lunoni, Marti et Austro
8 Statius] Theb, I 352 || 9 et sciendum . . . et ventos] exscr. mythogr. III 10, 5 || 14 et ruit] georg. I 313 || 18 et bene . . . ut accendantur] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. III 321
1 pro qualia F \\ 2 fiabant F || 5 schol. ad deicit e Turonensi edidit Daniel \\ 8 sicco F: siccos ASBLH sic eos M || hasper AS per L || hiatu MHFi hiatus ASLM || 9 fulmina B || 11 unde dicit] undec F (unde est Daniel) I 12 torti . . . nubis om. JH || - 12. habundat libri || 14 et] cum Vergilius || fuit F | rutuli ASLHM (corr. a) \\ 15 fulmina BL flumina H \\ 18 uentus F \\ 20fisici F \\ 21 ad v. 429 m marg. sup. prudenter his omnibus naturam fulminis ex- primit quod necesse est nascatur per nubes et uentos.. et triplici potestate est praeditum fulmen. est enim ostentatorium . . . findit T || 22 et praesagum T \\ 23 horrificos F \\ at . . . docet] peremptorium docet cum dicit fiammisque se- quacibus iras T || 24 peremptorum F || praesagum sic meminit in tertio ille T [[ 25 interpres * . . ignes om. T || 28 nominibus FT, corr. Daniel || id est . . . attributas] asserunt attributas ioui marti iunoni simulque austro uento T
COMM. 1N VERG. AEN. VIII 428-435. 265
vento, adserunt attributas, quod hoc loco ostendunt. nam cum dicit *tris imbris torti radios', Iovem significasse intellegitur; cum vero Hris nubis aquosae', Iunonem inteTlegit; cum autem *rutili tris ignis% Mar- tem; et sic adiectum *alitis Austri\ scilicet venti. alii ideo ternorum radiorum volunt mentionem factam, quia fulmen trisulcum est: aut 5 enim terebrat aut incendit aut -fdisclina. et Hmbris torti radios9 pro Hor- tos radios', *tortir autem vehementis. et hoc verbo frequenter utitur quotiens vim aliquam vult exprimere, ut <^IX 668> torquet aquosam hiemem et <TV 208)> an te genitor, cum fulmina torques.
431. fvlgores nvnc tereificos quas fulgetras dicunt. 10 sonitvmqve metvmqve non quem habeant, sed quem inferant. et per sonituni tonitrua*ostendit; per metum fulgetras. et hunc ordinem sic posuit; ut hominibus yidetur: nam re vera prior est conlisio nubium7 unde ignis emicat: nos autem ideo prius fulgetras videmus, quam tonitrua audianius, quia velocior oculorum, quam aurium 15 sensus est.
432. seqvacibvs persecutricibus: quoniam rapax natura ignis est. et ordo est ^irasque flammis sequacibus9 .
433. cvrrvmqve rotasqve nova elocutio ^currum et rotas instabanf. nec nos moveat quod in domo Vulcani Marti currus fdbricatur; eo 20 enim dbsente fabricabatur.
435. aegidaqve HORRIFERAM aegis proprie est munimentum pectoris aereum, habens in medio Gorgonis caput: quod munimen- tum si in pectore numinis fuerit, aegis vocatur: si in pectore ho-
1 ettributas F || quod hoc loco ostendunt om. T || dicunt F \\ 3 intellegi F || cum autem om. T || 4 et sic adiectum om. T || alitis austri scilicet uenti] alitis aliis uentis F alitis austri uentum austri significasse uidetur T alitis austri ventis Commelinus alitis austri venti Masvicius. scilicet ego addidi, id est venti Heinsius || ideo om. T || 5 factum F || fulmen mtrisulcum F (ni*tri- sulcum DanieT) || trisulctum T \\ 6 terebrat scripsi (cf. Festus s. v. Hrisulcum', Serv. ad Aen. II 649): gerebat F afflat Masvicius || aut incendit Masvicius: incenditur F || aut disclina F: aut dissipat Masvicius. afflat intercidisse Festi et Servii testimoniis modo commemoratis ostenditur. cf. etiam ad georg. I 332. disclina natum videtur ex disciplina, ut his fere lacuna explenda sit ut testatur Etruscorum de fulguratura disciplina. cf. ad Aen. I 42. afflat enim terebrat incendit ut ait Caecina de Etrusca disciplina coni. F. Schoellius. ceterum pro aut enim . . . disclina haec exhibet T fulgus quod tangit fulgur quod incendit et urit fulmen quod cuneat id est findit || 7 venementis scripsi: ehimentis F elemen- tis Daniel || 10 termficos om. libri praeter M, qui t. habet || quas] quae L (quas I) quos M \\ fulgora LH (fulgetras l) fulgestras F fulgoras m\\ 12 ordi- nem non sic M. sed pertinet haec adnotatio non ad sonitumque metumque, sed ad fulgores n. t. sonitumque || 14 emicat ASM: emanat reliqui || 15 audiantur M audimus F || 16 est om. F |) 17 ad seqvacibvs supr. vers. persecutricibus quoniam natura ignis rapax est T || 19 ad instabant supr. vers. instant (lege instanter) efficiebant. et est noua elocutio T \\ noue locutio F \\ curruum F \\ 22 proprie . . . aegis om. LH (add. T) \\ indumentum M nunimentum F || 23 ae- rum M (aereum m) uerum F || 24 uocatur] quid sit aegis add. A (del. a). idem in marg. exhibet S || si in pectore hominis om. M
266 SERVII
lainis, sicut in antiquis imperatorum statuis videmus, lorica dicitur. tvebatae vel concitatae et iratae: vel pro cturbantis\- nam timuit homoeoteleuton, et fecit supinam significationem. alii ad fabulam referunt, quia dicitur in bello Gigantum arma perdidisse turbata, 5 ut quasi ipsa nunc reparet: cuius dicti nullus auctor invenitur idoneus.
436. sqvamis serpentvm avroqve polibant aegida horriferam aureis squamis serpentum certatim polibant. alii volunt re vera de corio serpentum dicere eum arma esse levigata. io 437. conexosqve angves Gorgonis scilicet capiti. ipsamqve
in pegtore divae hoc est quae in pectore ponatur.
438. desecto vertentem lvmina collo aui sua lumina cir- cumferentem et mortis indignatione quaerentem7 quorum se interitu posset ulcisci: aut certe intuentum lumina in saxa vertentem: aut
15 horrore suo aliorum oculos avertentem, ne cum periculo videretur. hoc autem caput ideo Minerva fingitur habere in pectore, quod illic est omnis prudentia, quae confundit alios et inperitos ac saxeos con- probat. desegto vertentem quomodo *vertentem'? id est secto collo non sua lumina vertentem, sed immutantem eorum faciem qui hanc
20 vidissent: aut *vertentem9 dixit ^lumina9 aversa hdbentem, ut hdbuit cum secaretur ei collum, et quaereret aspectibus vindicari.
439. tollite CVNCTA inqvit vile est quod plerique dicunt, propter arma Martis iratum esse Vulcanum; praesertim cum et arment Minervam et fabricent fulmina Cyclopes, et Vulcanus dixerit
25 ccuncta tollite5. ergo ctollite' aut diflferte est, aut celerius terminate. coeptosqve avperte labores quia dixerat <424> chis infor» matum manibus iam parte polita fulmen erat'.
440. aetnaei cyclopes ut <III 678> Aetnaeos fratres.
441. nvnc viribvs vsvs hoc est nunc est vestrarum virium 30 exercitium; id est tempus est exercendae virtutis circa arma viri
15 hoc autem caput . . . conprobat] exscr. Isid. or. VIII 11, 73 et mythogr. III 10, 2
2 ad tvrbatae supr. vers. concitatae iratae T |j pro] per L (corr. T)3 om. F ||
3 suponam L, sed su in ras. I, item o in i mutavit 1 1| fulam AS (fabulam s) ||
4 turbata aut L turb.at Anti H || 5 forte reparentur || dictis JRH\\ 8 aureis] cum aureis ASMl \\ certatim . . . serpentum om. L (add. T) || de corio] do. orior JSTII 12 disecto L dexsecto H \\ schol. ad ipsamqve i. p. d. post conprobat hao. F || 16 fingitur habere minerua B || Minerva] amiuersia F \\ 17 confudit F \\ impe- ditos B inpeditoa JBL || 19 immutantem JDaniel: minutantem F \\ 20 ad vekten- tem l. c. supr. vers. auersa lumina babentem ut habuit cum secaretur ei col- lum T || 20 uerentem F || lumina uersa F lumina adversa Daniel || 21 et quae- reret] forte aut quaerentem || 22 plerumque F \\ 23 praesertim cum et arma mineruae fabricent et fulmina ciclopes B \\ 24 arment//// L armentu H || 25 ergo tollite om. F
COMM. IN VERG. AEN. VIII 436-453. 267
fortis. et sic dictum est, ut dicimus *opus est viribus9: et hoc quidam non ad difficultatem operis, sed ad celeritatem referunt.
4A2. rapidis paratis. arte magistra ambitiosius quani si cmagistri? diceret: et rem personae in artem transtulit, ut si dicas copus est peritia inedicinae'; non *medici9. 5
443. peaecipitate moras praecipitanter; id est festinanter abicite. nec plvra effatvs sicut festinantem decebat.
444. ocivs incvbvere quani ille praeceperat. pariter pari modo. dicitur et pro c similiter' et pro *simul9.
445. soetiti diviserunt inter se laboris officium; ut <(III 510) 10 sortiti remos.
446. vvlnificvsqve chalyps populuni; apud quos nascitur, pro ferro posuit. et cliquescit5 dixit proprie: nam ferrum non semper solvitur; sed mollescit.
447. informant designant. ingentem autem et magnitu- 15 dine et soliditate: nam et clipeum dixit, qui magnitudine corpus furatur, unde et clipeus dictus est aitb tov nMtyuix et dicturus est cseptenosque orbibus orbes inpediunt', id est veluti septem scuta facta in unitatem conectunt.
449. ventosis ventos gignentibus: aliter ventosa per aequora 20 vectiSj quae ventis turbentur.
450. accipivnt reddvntqve iungendum: uno enim eodemque tempore parte reddunt; parte ventos accipiunt. stridentia tin- GVNT tingendo stridere faciunt.
451. aera lagv amat lacum pro aqua ponere. 25
452. illi quidam pro *alii9 accipiunt. in nvmervm in ordi- nem; ut tunc vero in numerum Faunosque ferasque videres ludere.
453. forcipe forfices sunt quibus incidimus; forcipes quibus
1 et sic . . . opus est -viribus] cf. Non. p. 419, 23 M. || 12 populum . . . posuit] cf. Isid. or. XVI 21, 1 || 16 nam et . . . nMtyai] cf. Isid. or. XVIII 12, 1 || 20 ventosa] georg. I 206 || 27 tunc vero] buc. VI 27 || 29 forfices e. q. s.] cf. Non. p. 531, 30; exscr. Isid. or. XIX 7, 3. cf. or. X 99 et XX 13, 3 et^iff. verb. 262
1 quidem F, corr. Baniel || 2 dificultatem G || 3 paratis scripsi: satis F latis Daniel || quam si dixisset magistri F \\ 6 peritia om. JR || 6 praecipitantes LH (corr. I) \\ festinantes L (corr. I) || 7 abice JEZ" |J festinantes L (corr. I) festi- nan£ H || 8 otivs ABMl J| 12 chalyps F calips B, calyps L calibs A cha- libs H chalybs M \\ nascitur ferrum pro ipso ferro posuit B || 13 pro ferro posuit] superbo posuit H ferrum pro posuit F || et om. ASM \\ dixit . . . mol- lescit om. L (add. T) || improprie B inproprie Ma\\ 17 est om. BH\\ KA€Yai S kae<pa B KAenTiN L KAGYa H KdeYd, M || 18 inpediuit F \\ 19 unitate HM || 20 ad ventosis supr. vers. uentos gignentibus alibi uentosa per aequora quae uentis turbantur T || uentis G || 21 uecte F || que F qui JDaniel j| tubentur G \\ 22 enim om. L || 24 tinguendo libri
268 SERVIl
aliquid forvum tenemus; quasi forvicapes; nam forvum est ealidum: unde et formosos dicimus quibus calor sanguinis ex rubore pulchri- tudinem creat. has tamen forcipes in medicinalihus Graeci ardiotlieres appellant, quihus solent in hello vulneratis spicula extrahi. 5 454. dvm haeg properat hoc est properanter facit: et est
honesta elocutio. aeoliis nam, ut diximus <(416)>; Vulcania una est de septem Aeoliis, in quihus Aeolus regnaverat lemnivs quia in Lemnum insulam, ut diximus <414>; cecidit; a love praecipitatus vel a Iunone proptef deformitatem deiectus; quam aerem esse con-
10 stat; ex quo fulmina procreantur. ideo autem Vulcanus de femore lunonis fingitur natus; quod fulmina de imo aere nascuntur: quod etiam Lucanus dicit <(II 269> fulminibus terrae propior suc- cenditur aer; pacem summa tenent.
456. VOLVCRVM jsvb cvlmine potest et generaliter accipi volu-
15 crum quarumvis; quae matutinae sonant; potest et specialiter, ut hirundinum; potest et gallorum: quae omnia propter sermonis htimili- tatem vitavit. K
458. tyrrhena vincvla Tusca calciamenta. et dicit crepidas; quas primo habuere senatores; post equites Romani; nunc milites.
20 alii calceos senatorios volunt, quia hoc genus calciamenti a Tuscis sumptum est.
459. tegeaevm ensem Arcadicum gladium.
460. DEMISSA AB LAEVA PANTHERAE TERGA RETORQVENS a
sinistro humero pellem demissam habuit; quam retorquens et in 25 dexteram revocans partem se amiciebat.
461. gemini cvstodes hoc et in Homero lectum est et in historia Romana; quae ait Syphax inter duos canes stans Sci~ pionem appellavit.
464. sermonvm mei^ior scilicet promissi auxilii; ut <171> auxi-
7 lemnivs quia . . . summa tenent] exscr. mythogr. III 10, 4
1 furaum II forbum F \\ foruicapes H foruicapiens M forbicapes F || furuum H |#2 color F \\ robore F \\ 3 ccQdio&rJQsg Daniel || 5 properantes H properantis F || 6 honesta locutio B honeste locutio F || uulcani H || 7 in qui- bus Danieh in om. F || aeoliis F, corr. Daniel \\ regnavit Daniel \\ 10 flumina AS (corr. s) || lucanus H || 11 natus est H || 12 uulcanus F || dicit] dicit ut ASBF dixit M || proprior ASH (corr. s) || succiditur B succeditur MH \\ 13 summam F || 15 matutine Daniel matutino Lion || 16 humilitatem Daniel: humitatem F humanitatem G || 22 gladium] totum hoc legitur in homero de agamemnone (II. II 42) % gf to d' oQ&co&sig . . . %icpog ccQyvQOTjlov add. D, totum hoc ex Homero (Od. II 2—4) add. Fdbricius || 23 dimissa ASHM || 24 sinistris L (corr. I) || umero H\\ dimissam ASHM \\ qui L (quam l) \\ 26 lectum est] de telemacho ulixis filio (Od. II 10) §ij f fysv . . . oiQyol sTtovto add. D || 27 sy- fax ASMF sifax BLH || duas M duo F || canens L || 28 apellauit LH || 29 ut , . . dimittam om. F
COMM. IN VERG. AEN. VIII 454-477. 269
lio tutos diniittam opibusque iuvabo. heros hoc nonien non tantum praesentis est virtutis; sed et praeteritae: unde est quod Euandruni heroem dicit; cum sit virtutis emeritae. plerumque heros et generis est.
465. matvtinvs AGEBAT rem temporis ad personam transtulit. 5
467. ivngvnt dextras sic enim se antiqui salutdbant.
468. licito takdem sermone ctandem?; quia amborum desi- derio nox fecerat moram: vel *tandem9 dato secreto.
470. maxime tevgrorvm dicendo *maxime9 subtiliter ostendit eum pontificis maximi et scientiam et potestatem habere. 10
471. nvmqvam res eqvidem troiae victas satis mature cequi- dem5 dixit; id est ego quidem Troiam te vivo victam non arbitror, quantum est in opiriione mea.
472. pro nomike tanto pro tui nominis gloria.
474. hing rvtvlvs premit hoc est <(146)> gens eadem, quae te 15 crudeli JDaunia bello insequitur. et mvrvm circvmsonat armis et brevitatem sui ostendit imperii et hostilem necessitatem; ob quam se penitus exarmare non poterat. camni? autem *claudimur Tusco? ideo dixit; quia ipse fuit Romani finis imperii: luvenalis <TXII 264)> et quae imperii fines Tiberinum virgo natavit. 20
475. sed tibi ego artificiose agit; ut etiam quae monstrantur auxilia; ipsius esse videantur. cingentes' autem cpopulos' non sine causa dixit: nam Tuscia duodecim lucumones habuit; id est reges;N* quibus unus praeerat: unde est ^X 202)> gens illi triplex7 populi sub gente quaterni. 25
476. qvam fors inopina hoc beneficium casus praestat; qui efficit ut eo tempore quaeras auxilium; quo Tyrrheni ducem requirunt.
477. fatis HVCx te poscentibvs adfer perge illuc poscen- tibus fatis; nam talis est sensus; si legeris cadfer\ et similiter iun- git fortunam fato? ut supra; ubi ait <334> fortuna omnipotens 30 et ineluctabile fatum. si autem legeris cadfers'; sensus erit talis:
1 totis II laefcos Vergilius. cf. Aen. I 571 || 2 praesentis est] praesentem B || 3 herodeni F \\ ad emerifcae haec in marg. adscr. I id esfc iam non poterat mili- tari. et unde dicit emerite. quasi sine meritis id est sine militia || 6 ad ivn- gvnt d. supr. vers. sic se salutabant antiqui T || se antiqui se F (| 7 quia maiori amborum desiderio ASl\\ 8 ad tandem supr. vers. dato secreto T || 9 dicendo . . . habere hab. T || suptiliter T || 10 maximi honorem et prudentiam habere T || 11 ego equidem F \\ 13 quantum . . . tanto om. L (add. T) \\ 15 schol. ad hinc e. p. post natavit hab. F j| 18 ob quam] ob quam rem F || 21 agit] ait MHF || ut om. H || 22 ipse BH\\ ingentis B || 28 adfeb] a. libri praeter F qui adfers
et
exhibet || 29 adfer et ASHF: affer et Ba affer//// L (et supr. scr. I) adfert et M || iunxit F || 30 ubi om. AS \\ 31 si autem . . . factum est om. L (add. T) || affers Bl
270 SERVII
fati necessitate factum est ut venires; fortunae beneficium ut illi ducem requirant. legimus ergo et cadfer? et cadfers'.
478. havd progvl hing ut ire ei facile persuadeat. saxo coli- tvk fvndata vetvsto antiquo opere, ut <1II 84)> templa dei
5 saxo venerabar structa vetusto.
479. vrbis agyllinae sedes quae nunc Caere dieitur. lydia qvondam gens cquondam insedit9, non cquondam bello prae- clara5: nam etiam tunc florebat. sane etiam supra <(II 781> dixi- mus; Maeoniam provinciam esse. cuius dum brevitas duos fratres,
10 Lydum et Tyrrhenuni, ferre non posset, ex sorte Tyrrhenus cum ingenti multitudine profectus est et partem Italiae tenuit et Tyrrhe- niam nomiuavit. hi diu piraticam exercuerunt, ut etiam Cicero in Hortensio docet; cum captivos novis poenis adfligerent, occisorum eos religantes cadaveribus. quod Vergilius dat Mezentio, sciens
15 lectum esse de gente Tyrrhenorum. sane illo tempore Tyrrheni dicti sunt, post Tusci aTtb %ov ftveiv. Lydi autem a Lydo, regis fratre, qui in provincia remanserat. et *Lydia3 provincia positivum, *Lydia' gens derivativum pro *Lydica\ sane hanc AgyTlam quidam a Pelasgo conditam dicunt, alii a Telegono, alii a Tyrrheno, Telephi
20 filio. ^insediV autem secundum Sallustium montem sacrum atque Aventinum insedit.
482. saevis tenvit mezentivs armis unde illi magis indigni iniu- riis} quorum persona laudata. et hoc positum est7 ut ostendatur an utile illis sit iungi Aeneae.
25 483. qvid memorem infandas caedes figura oratoria, quae
paralipsis vocatur: Cicero nam illa nimis antiqua praetereo.
484. epfera cruentae di capiti ipsivs ut <1I 190)> quod di prius omen in ipsum conyertant. quando enim volumus ex-
8 sane etiam . . . noininavit] cf. Isid. or. XIV 3, 43 || 12 Cicero in Horten- sio] fragm. 92 p. 987 Or. || 19 a Tyrrheno Telephi filio] cf. comm. Luc. II 210 || 20 secundum Sallustium] hist. I 9 Dietsch., I 10 Kritz. || 26 Cicero] in Cat. I 1, 3
1 fata -F|| necessitatem A || uenire F \\ benefitio L || 2 adfer ASH: affer Ba afferat L (afferaet l) adfert M adferes F \\ affers BLa || 6 quae . . . dici- tur] quae nuncreditur F || cere libri praeter F \\ 7 bello] in bello LH\\$ cuius- dam breuitas cum duos F \\ 11 tyrrhenam F \\ 13 hensio A ortensio LF || novis om. H || adfligeret M \\ 14 uergilius F [| 15 de tirrhenorum gente A8 de tyrrhenorum agente F || Tyrrhenorum om. LH (add. I) || 16 post Tusci 07n. L (add. I) || tuscia AS (corr. a) \\ gygyn A ovpcn B (corr. JDaniel) ©Yin H oy6in M oycih F || lidii B \\ rege (regis l) fratre L H rege fratre tyrreni M, fort. recte || 17 lidia F || 18 lidia F \\ diriuatiuum F \\ Lydica Masvicius: lidia F agillam F Agyllinam Daniel \\ 19 pellasgo F \\ telogono F || telesi F, correxi 22 unde] fort. videntur vel sunt enim || 26 paralipsis AS: paralempsis reliqui praeterreo M || 27 ut est F || 28 ad di c. i. supr. vers. quando uolumus indigni tatem rei exprimere quasi commoti auertimus orationem T
COMM. IN VERGL AEN. VIII 478-506. 271
primere indignitatem rei, quasi commoti avertimus orationem, ut <(VI 529)> di talia Grais.
485. mortva qvin etiam quod supra dictum est: quod Gicero etiam in Hortensio de Tuscis dixit.
487. tobmenti genvs exclaniatio est inventi supplicii, et etiam 5 detestatio. sanie taboqve sanies mortui est. ctabo' viventis sci- licet sanguinis.
489. at fessi cum essent fessi, tandem circumsistunt.
493. conpvgere confugiebat: et ut dixinms <TI 132>? histo- ricus stilus est. defendier defendi, id est defendebatur. et ver- 10 tit historiam; nam, ut diximus <IV 62(T>; Turnus magis confugit ad Mezentium.
495. ad svppligivm bene, non ad bellum. praesenti marte sine aliqua dilatione.
496. his ego te aenea dvgtorem quasi grande incrementum. 15 ADDAM aut dabo; aut re vera addam habentibus Tarchonem.
toto namqve fremvnt vel praeterita narrat; vel coniectura est, utrum' velint qui cessant.
498. longaevvs arvspex argumento aetatis vult doctum vi- deri. quibusdam sane displicet, quod aruspicis nomen (non) addiderit, 20 cuius aetatem auctoritatemque designat.
500. flos vetervm Ennianum.
502. svbivngere coniungendo subiungere.
503. optate dvces votis scilicet: vel certe expectate vel legite.
504. hoc acies campo quasi iam in bellum parati. 25
505. regniqve coronam insigne; non re vera coronam? quam Tusci reges numquam habuerunt. ergo species est pro genere.
506. mandatqve insignia aut mittit insignia, id est omnia ornamenta regalia; aut re vera cmandat insignia^ id est magna,
6 sanios . . . samguinis] cf. Isid. or. IV 8, 22 et diff. verb. 234 || 22 En- nianum] cf. ann. v. 309 Vakl.
2 grecis G || 5 exclamatio . . . detestatio hab. T || etiam om. F. et detestatio edidit Stephanus \\ 8 ad tandem supr. vers. istud tandem ad armati cireumsistunt refertur T || circumsistant F || 10 defendi om. F || euertit Z || 14 dubitatione F || 15 doctorem F || 16 tarchontem M || 17 vel praeterita . . . cessant hab. T \\ aut coniectura est T \\ 20 quibusdam Daniel: quibus F \\ nomen non Masvi- eius: nomen F \\ 23 ad svbivngere supr. vers. subiugando coniungere T. cete- rum hoc scholium Servianis ad v. 504 adiecit Daniel || 24 ad optate supr. vers. expectate legite T || et expectate uel F, et cum Daniele delevi \\ 25 iam om. B \\ bello LM (corr. V) || 26 coronam omeonia lidia tusci reges nii habuerunt L (corr. I) || 29 re vera] ipse tharchon oratores ad me misit coronamqui (coro- namque Daniel) cum sceptro regni add. F: quae huc relegavi. nam ab ipso plenioris commentarii auctore videntur addita esse: quem Serviana non intelle- xisse inde apparet quod a verbis quae sunt mandat insignia novum scholium
272 SERVII
ut castris succedani; eapessaui regna Tyrrhena. alii *insignia* pro fascibus accipiunt? qui ad Bomanos a Tuscis translati sunt; aliud est enim ^insigne' singulari numero, aliud *insignia% in quihus vestis et sella regia accipi potest. vel *mandat' tradit, ut dicimus mandari 5 magistratum: Sallustius ad consulatum mandandum M. Tullio Ciceroni.
508. sed mihi tarda gelv occurrit tacitis quaestionibus, di= cens se non isse propter aetatem senilem, filium vero propter mixtum genus per originem matris: unde Aenean dicit ire debere, cui et
io aetas et origo regna concedunt. jsaeclisqve effeta senectvs notandum dicta csaecula? etiam in uno homine secundum eos-qui dicunt saeculuni triginta annos habere: nam alii volunt centum et deeem, alii mille annis putant saeculum contineri.
509. invidet imperivm bona elocutio est, ut Liber pampi- 15 neas invidit collibus umbras.
510. mixtvs matre sabella pro * duplici genere natus\
511. partem patriae traheret sic dixit *trafoeref quomodo dicitur originem ducere. et annis ad se retulit.
512. generi fatvm indvlget ad Pallanta retulit qvem nvmina 20 poscvnt ut <503> cexternos optate duces'.
513. italvm fortissime dvctor evGviifioXwg iam ductorem Italiae vocat Aenean.
514. SPES et solacia cspes9 quia multa sibi de eius virtute promittebat pater, csolacium5 quia amissa coniuge unici filii uteba-
25 tur solacio.
515. tolerare quasi rem asperam et difficilem. et per hoc significat nondum eum sufficere, ut intellegatur quidnolit: nam et pater- nam sollicitudinem servat et Jieroicam virtutem, et ideo non vult sim- pliciter dicere nondum debere puerum pugnaref sed verecunde * sub te
30 tolerare magistro\
5 Sallustius] Cat. 23, 5 || 14 Liber] buc. VII 58
incipere putavit, quod Floriacensis , cum ea quae antecedunt in sinistro margine scripta sint, in dextro exhibet, omittit Autissiodorensis , quamquam superiora liabet. || 1 ad v. 506 in marg. quidam insignia accipiunt pro fascibus qui a tuscis ad romanos translati sunt. aliud est enim insigne singulari numero et aliud numero plurali in quibus potest intellegi mandat tradit (sic) T || 3 in- signa F || 6 ad v. 507 ex Autissiodorensi hoc scJiolium exscripsi svccedam castris pro in castra veniam ut (Aen. IV 10) equis novus hic nostris successit sedibus hospes'. || 8 senilem aetatem B F || propter om. M \\ 9 et ante aetas om. LB \\ 10 effaeta ASm effata M || 12 nam] non F || volunt om. F || cxx. LM || 1Q ad mixtvs m. s. supr. vers.. duplici genere natus T || genere natus] genera- tus G || 18 ad cvivs e. a. supr. vers.* cum dixit annis ad se retulit et generi ad pallantem T || 19 gteneris G || 21 eusimbolos vel eusymbolos libri || 24 solatia F || 25 solacio] est autem solatium praesentis diminutio tristitiae add. D || 29 sub tetto lerare G
COMM. IN VERG. AEN. VIII 508—524. 273
517. miretvr imitetur: Lucanus <1X 807> miratoremque Catonis, id est imitatorem: optima enim ingenia necesse est ut ea quae niirantur, imitentur.
519. svo nomine bene in omnibus filii gratiam facit: nam dicit: dat tibi Pallas milites ducentos suo nornine, ipse vero a me 5 accipiet ducentos. svo nomine] *maluit enim munus suum cum persona eius dividere, quam suo nomine totum dare.*
520. deftxiqve ora tenebant aut tacebant, ut tenuitque inhians tria Cerberus ora: aut stupebant.
522. tristi CVM corde propter brevitatem auxilioruni. 10 pvtabant figura per tempora: ^pufabanf quasi putassent, nisi sigyium dedisset. aut certe ^putabant* cogitabant: unde et arbores putari dicun- fur, quia diu deliberatur, quid eis adimi debeat, quid relinqui. putare est et discernere et in partes redigere, inde disputare.
523. caelo aperto sereno; ut et aperta serena prospicere. 15 fin eo est enim qiiod aperti.
524. inproviso nullum enim indicium praecesserat nubium. vibratvs proprium telorum ad fulgorem transtidit. fvlgor id est fulgetra. et tria genera fidgoris esse dicuntur: unum consiliarium, ubi quid cogitantibus nobis accidit, quod vetat aut hortatur; alterum 20 auctoritatis 7 quod evenit re gesta, quod probet; tertium statum est7 ubi nec novi quicquam gessimus nec cogitamus, sed quietis nostris rebus
8 tenuitque] georg. IV 483 || 12 aut certe . . . relinqui] cf. Don. ad Ter. ad. V 3, 10 et eun. IV 7, 43. Non. p. 369, 17 M. || 15 et aperta] georg. I 393 || 19 et tria genera e. q. s.] cf. Sen. quaest. nat. Tl 39
1 Lucanus . . . imitentur om. B \\ miratoremque] imitatoremque II mira- torlque Lucanus \\ 2 optim (optimo I) enim ingenio L || 3 mirentur F || 4 faciat maluit enim . . . dare namque dicit F. ad v. 519 maluit suum munus cum persona (adde filii) diuidere quam sibi totum arroganter dare T || nam] nam hoc a || 5 ducentes H || 6 accipiet ASBLM: accipicnt H accipiat F accipies Vossianus Bnrmanni\\ 9 cerberus] cerus F || au stupebant F \\ 11 ad pvtabant in marg. figura est per tempora quasi putassent aut certe putabant cogitabant. unde putari arbores dicuntur quia diu deliberatur quid eis adimi quid relinqui debeat. item putare discernere et in partes^edigere inde discernere T || 14 impartes F || 15 aspicere B || 16 post aperti lacunam indicavit Daniel. in eo est enim quid aperti Masvicius. fort. et in eo est omen quod aperto caelo ful- gur mittitur. cf. Serv. ad georg. I 487 || 19 fulgori F, correxi. fulgora Daniel fulgura Commelinus \\ ad v. 524 in marg. (vibrare) est proprie commouere (et tor)quere. interdum fulgere (et) splendere significat. et quod (pro)prium est
V
telorum transtulit ad fulgor T. quae inclusi umore deleta sunt \\ ad v. 524 fai marg. super. tria genera esse dicuntur fulguris: unum consiliarium ubi quid cogitantibus nobis accidit quod aut uetat aut hortatur. alterum auctoritatis quod euenit re gesta et quod probat. tertium est statum ubi nec quicquam noui gerimus aut cogitamus sed quietis nostris rebus utimur. sed haec duo non pertinent ad praesentem loeuin primum uero congrue adiungitur quia et aeneas de breuitate auxilii cogitat et sic fulgur factum (sic ex factus) est quod eum hortetur ne de inbecillis subsidiis desperet T || 20 accedit F
Servii comm. Vol. II. Fasc. I. 18
274 SERVII
fruimur. sed duo haec, quae sequuntur, ad locum hunc non pertinent. primum sane apte videtur adiungi, ubi quid cogitantibus noiis accidit, quod vetat aut hortatur, quod consiliarium dicitur: nam et hic modo Aeneas de hrevitate auxilii cogitat, quia ait ^multaque dura suo tristi 5 cum corde putdbant' et sic fulgur factum est, quod eum hortetur, ne de bellicis subsidiis desperet.
525. cvm sonitv tonitrus scilicet. et, ut dixinius supra <431>; ordinem tenuit qui nobis apparet, ut fulgetras dicat priores; cum sint ante tonitrua. rvere omnia sic enim sonat7 ut videatur
10 ruina: alibi (1 129)> caelique ruina. bene autem temperavit dicens cvis|/, id est ad opinionem animi.
526. TYRRHENVSQVE TVBAE MVGIRE PER AETHERA CLANGOR
Tyrrhenuni clangorem dixit tubae ideo; quia apud Tuscos tubam constat inventam. ergo cTyrrhenus clangor5 sonus Tyrrlienarum
15 tubarum. et bene congruis ominibus arma nuntiantur; per sonum tubarum. et figurate per epitheti inmutationem Tyrrhenae tubae. Varro de saeculis auditum sonum tubae de caelo dicit. videtur autem hic oportune Tyrrhenae tubae facta mentio, ut iam (ad) Tyrrhenorum castra vocari videatur Aeneas.
20 527. FRAGOR INTONAT cfragor? est proprie armorum sonus.
quod autem dicit cintonat', illuc spectat <XII 654> fulminat Aeneas armis; quae vult fragore tonitrua; splendore fulgetram imitari. non autem mirum est a Venere allatis armis inesse fulgo- rem: nam et Homerus dicit a Thetide oblata arma habere motum
25 quendam et spiritum; quae duo in aqua esse manifestum est. The- tidem autem novimus nympham esse.
528. inter nvbem per nubem; more suoe et dicit in serena parte caeli fuisse nubem; per quam arma portata sunt.
13 TyrrhenuHi . . . inventam] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. VI 404 et Tsid. or. XVIII 4, 2 || 16 Varro de saeculis] p. 258 Ries.
1 secuntur F \\ 2 adiuncti uerbi quod F adnecti ubi quod Gommelinus adnecti ubi quid Masvicius || 4 quia JDanieli q: F || 5 fulgor F || eum] cum F || 6 subdiis F \\ disperet F\\ 7 tonitrum F \\ 8 ut] et F \\ dicit H\\ 10 alibi caeli- que ruina om. AS || alibi] alibi ait F || 14 constat esse inuentam l || 15 tubarum . . . nuntiantur om. F || omnibus libri ominibus vulgo || per sonum ASMFl: per sonos M per sono L per sonis H. fort. ut per sonum || 16 malim Varro . . . dicit . et figurate ... tubae || expectatur cTyrrhenus tubae clangor' pro cTyrrhenae tubae' ]| 18 ad addidi || 19 vocare Baniel, ut iam Tyrrhenorum castra vocare videantur Aenean Burmannus || 21 illud L || 22 quia uult frago- rem tonitrua splendorem fulgetram imitari JR \\ 23 adlatis F || armis om. F || 25 esse om. F || 26 nympham] Homerus autem sic (II. XIX 12) eog aqa cpcQVr]- oaea . . . Sg fiiv [iccXlov sdv %6Xog add. Fdbricius. quinque versuum spatium relictum est in L>.
COMM. IN VERG. AEN. VIII 525—540. 275
529. per svdvm csuduni? est quasi ssub udum; serenum post pluvias, ut ver sudum. alii ^suduwb semiudum volunt dici, cum per nubes ad nos perveniat solis ictus non integer. pvlsa tonare recte arma, quae iisdem ignibus, quibus fulmina, facta sunt, ait tonare pulsa. et hic magis proprie, quam Homerus: ille enim spirare ait et moveri, 5 hic vero armis Aeneae caelestem sonitum dedit, unde veniebant.
531. agnovit SONITVM hoc est quid sonitus significaret. divae promissa parentis xata xb OiG)7tG){i£vov intellegamus Vene- rem ei promisisse.
532. hospes et qui suscipit et qui suscipitur ehospes? vocatur, 10 ut hoc loco Euander, item supra <(463)> hospitis Aeneae sedem.
ne qvaere profecto Jiic * profecto' vetuste pro expletiva coniunctione positum. ne vero hospes ne qvaere propecto ambae parti- culae ad ornatum pertinent tantum.
533. portenta modo bona omina. EGO poscor olympo 15 aut de Olympo poscor, id est haec signa mei causa fiunt: aut certe
in Olympum poscor. alii ^Olympo poscor', alii ^Olympo* sequen- tibus iungunt.
534. diva creatrix rerum omnium generaliter.
537. hev adeo de victoria fretus est, ut etiam hostium mise- 20 reatur. et hinc nascitur ille sensus <(XI 152)> non haec o Palla dederas promissa parenti. ifcem Aeneas <(XI 54)> hi nostri reditus expectatique triumphi? haec mea magna fides!
540. poscant acies quasi eant nunc et flagitent bellum. foe- dera rvmpant quae se facturum Latinus promiserat; non enim 25 erant facta: aut certe *foedera', quod in septimo <(243> legati cum muneribus missi.
1 sadum . . . non integer] cf. Non. p. 31, 14 M. || 2 ver] georg. IV 77 10 hospes . . . vocatur] cf. Isid. diff. verb. 160
2 pluuiam H || ver nactae sudum D || ad per svdvm in marg. quidam intel- legunt sudum quasi semiudum quod ad nos solis ictus per nubes non integer perueniat. et ideo pulsa tonare dicit quia hisdem ignibus facta sunt quibus fulmina. et pulsa significat collisa T || sumiudum F. cf. Philarg. acl georg. IV 77 || 4 hisdem F \\ 7 quod SMl\\ 8 intellegimus ASMl\\ 9 ei MF: et H baec 2tL, om. AS || promisse A promissae S || 11 ut om. LH (add. 1) || in hoc loco M || Euander om. AS || sedem] sic et uector qui uehit et qui uehitur et alumnus qui alit et qui alitur add. D || 13 positum ambae particulae e. q. s. F \\ veko profecto ASM qvaere proeecto BLH\\ 15 bona modo L || 17 in olynipo H || poscor] dempta praepositione ut (V 451) fit clamor caelo' add. 1) || olym- poscor F, corr. Laniel. in olympo poscor Masvicius || olympos sequentibus F || 20 ideo F || misereatur] quod aeneae %axa xb 7tQSirov recte tribuitur qui j)ius ubique inducitur add. I) || 21 dederam o palla B || opallean AS (corr. a) || 22 dederam LH\\ 24 ad poscant a. supr. vers. flagitent bellum T \\ 26 ad foe- dera r. supr. vers. quia in septimo missi sunt legati cum muneribus T
18*
276 SEBVII
542. hercvleis sopitas ignibvs aras hypallage est; id est suscitavit aras Herculeas; in quibus erant ignes sopiti.
543. hesternvm autem larem cui pridie sacrificaverat. et est iteratio: naru niale quidam cexternum5 legunt; id est extraneuni.
5 544. magtat lectas de more lectas , an de more mactat?
545. evandrvs' pro *Euander% sed vitavit o^iotote^evTov sequen- tis verbi.
546. post hinc ad naves GRADITVR unuin vacat; aut *post'; aut chinc9; ut post liinc digrediens iubeo frondentia capris
10 arbuta: tale est et illud <1I 40)> primus ibi ante omnes.
547. qvi sese in bella seqvantvr in expeditionem et belli- cam praeparationem : nam; ut supra diximus; cbelluni' est tempus omne quo vel praeparatur aliquid pugnae neeessariuni, vel quo pugna geritur; cproelium? autem dicitur conflictus ipse bellorum:
15 unde modo bene dixit cqui sese in bella sequantur?; non cin proe- lium*; nam ad auxilia petenda vadit, non ad pugnam. quamquam etiam si sic diceret *qui se in proelium sequantur?; non valde ab re esse videbatur: hi enim equites, cum a Tarchone accepisset Aeneas auxilia; cum aliis Etruscis equitibus per terram missi; ob-
20 vios statim habuere bellantes; et quasi iani hinc recte pergere vi- dentur in proelium: unde etiam a Cymodocea naviganti Aeneae dicitur <X 238> iam loca iussa tenent forti permixtus Btrusco Arcas eques.
549. segnis sine remigio; id est cessans, nihil administrans. et 25 respexit ad descendentes; de quibus ait <94> remigio noctemque
diemque fatigant; licet fuerit lenissimus fluvius. epitheton ergo ' ad tempus, non enim ignavos dixit: aut *segnis' certe. quia melipres elegerat. deflvit defertur.
550. rervm quas gesserat. patris ubi esset.
30 552. exortem aeneae per id quod non est factum; quocl
factum est indicatur. per cexortem? autem optimum et praecipuum
3 cui . . . extraneum] cf. Isid. "diff. verb. 178 || 9 post] georg. III 300
2 suscitabat F || sopiti igues B \\ 3 externvm F || autem om. RH || quo U || sacrificabatur ASM || 5 ad de more bidentes supr. vers. siue mactat de more siue lectas de more id est secundum ritum T || 6 omoeteuluton sequentib: uerbi F, corr. Baniel || 10 et om. AS || 11 et in bellicam AS \\ 12 diximus] dictum est F\\ 13 quo] quod AF q; H || uel quod A uel co R \\ 15 non ad proelium F || 18 tharchonte B tharconte M thachonte F || 19 auxilium F || 20 recta F rectae M || uiderentur M\\ 21 ad praelium F || 22 tenent ASLH: tenet reliqui || 30 exortem . . . non est factum om. AS per id quod non est factum om. M. dicit autem Servius, quod Aeneae non sortito equus adductus sit, ea re indicari ceteris sorte equos datos esse.
COMM. IN VERG. AEN. VIII 542—553. 277
significat. ^exortew? autem, ut *exlegem\ et multi hoc loco reprehen- dant Vergilium, qitod, cum Aeneam ubique pontificem ostendat, et pontificibus non liceat eqito vehi, sed curru, sicut et in septimo <28(T> a Latino ei currum missum dicit, cur hic equo eum usum faciat, dicens *ducunt exortem Aeneae, quem fulva leonis pellis obit totum prae- 5 falgens unguibus aureis' item <585> Hamque adeo exierat portis equi- tatus apertis Aeneas inter primos9. cuius rei haec redditur ratio: Aeneam non tantum pontificii iuris, sed omnium sacrorum et peritum et primum fuisse, Vergilium autem inventa occasione ritum Bomanarum caerimoniarum exponere. etenim veteri sacrorum ritu neque Martialis 10 neque Quirinalis flamen omnibus caerimoniis tenebatur, quibus flamen Dialis: neque diurnis sacrificiis destinabantur , et abesse eis a finibus Italiae licebat, neque semper praetextam, neque apicem nisi tempore sacrificii gestare soliti erant. ergo si ire eis in provinciam licebat, et equo sine religione vehi licuit: quod hic ostendit, vehit in provinciam 15 misso Aeneae equum dafoim: nam Enander hoc ait <475> c sed tibi ego ingentes populos opulentaque regnis iungere castra paro\ deinde infra de potestate obtinendae provinciae subtexuit Hpse oratores ad me regni- que coronam cum sceptro misitf, et excusatione interposita hortatur Aeneam, ut Etruscis, regem et ducem desiderantibus , praesit: ait enim 20 <(511> Huy cuius et annis et generi fatum indidget, ingredere\ ergo et equo merito uti potuit, si ei ire in provinciam fas erat. sciendum tamen poetam contentum esse universum ius pontificale, dum aliud narrat, attingere.
553. pellis obit totvm pellis ostenditur magnitudo in hoc; 25 quod dicit ctotuni obit?; id est circumdat. vngvibvs avreis aut
1 multi hoc loco reprehendunt . . . dum aliucl narrat attingere in marg. sup. hab. T || 2 Vergilium om. F \\ quod] qui T cur Schoellius || Aeneam] eam F \\ 3 curru] tyrru F || et om. F || 4 hic equo] haequo F || usum faciat Commelinus : ipsum faciat F evanuerunt haec veroa in Turonensi || dicens ducunt] ducunt inquid T \\ 5 exsortem T || pellib; F || otum F || 6 inquibus F ||-itemque iamque T} et iterumque F, correxi || 7 apertis om. F || 8 pontificium T || sed etiam omnium T \\ 9 uergilium F || ta occasione evanuerunt in T || romanorum F
o
romanarum T || 10 etenim . . . ritu T: more etenim ueteri sacrorum F \\ 11 fla- minum T || tenebantur Masvicius || 12 neque] que F || diurnis . . . praetextam neque om. F \\ clestinabantur] distinebantur Masvicius. cf. Gellius X 15, 16 *Dialis cotidie feriatus est' || 14 gestare] cessare T || prouintiam F \\ 15 rele- gione F || dit velut in pro evanuerunt in T (| uelud F (| 16 aenea T \\ namque T \\ ho F || 18 de potestate] debita potestate T fort. cle oblata vel de delata || obtinente F \\ subtexuit om. T || 19 et T: tum F \\ terposita horta evanuerunt in T || 20 desiderare T \\ ait enim tu om. T || enim] ens F || 21 cuius inquid et annis T || generis factum F || ingredere reposui: increclere F (incedere Daniel), om. T || 22 merito] ei T. fortasse voluerat interpres ei uti licuit || si] quia T \ iu prouinciam ire T || 24 poetam . . . esse] poetam con evanuerunt in T, extat temptum esse || uniuersum scripsii diuersum FT || 25 pellis MF: obit pellis AS, om. BLH\\ hoc] eo ASF ||_26 obit om. AS || ad obit supr. vers. circumdat T
278 SERVII
quia ungues ipsi cuin aruerint, auri irnitantur coloremj aut quia solebanfc deaurari: Statius auro mansueverat ungues.
554. svbito vvlgata cur csubito5? ipse dicit: quasi cper par- vam urbeni'. 5 555. OCivs positivus antiquus est; id est eceleriter'; nec enim
potest esse comparativus ubi nulla est comparatio. tractum ex Graeco
C3K80)g.
556. vota metv dvplicant MATRES bene 'duplicant metu'; nam inest semper in matribus votum. propivsqve pekiclo it
10 timor cit timor propius periclo', id est ad periculum vicinias: aut certe cit timor propius periclo* pro cpropior'; nam matres quod timent, hoc putant liberis posse contingere. aut certe ^aeqiiatur peri- culo timor% et per dativum extulit, ut propius stabulis armenta tenerent: aut poetice dixit timorem periculo comitem.
15 557. iam apparet adhuc illis pergentibus iam proelium cogi-
tabatur a matribus. ergo ut solet, imaginem %i\v cpccvtccijcccv 3 ttt est <II 369> et plurima mortis imago: hane Sallustius speciem dicit: speciem captae uriis efficere.
558. pater evandrvs cum dicit *pater\ ostendit cuius. dextram 20 complexvs evntis filii scilicet, quia dixerat cpater*.
559. haeret inexpletvs multi hic distinguant? ut sit cin- expletus haesit et talia locutus est lacrimans9. alii legunt cinexple- tus lacrimis9. honestius tamen est cinexpletum lacrimans', ut sit nomen pro adverbio, id est inexplebiliter.
25 560. O MIHI PRAETERITOS REFERAT SI IVPPITER ANNOS et co"
et csi' optantis sunt, id est utinam: quae nunc iunguntur; nam sin- gula ante ponebantur, ut <TI 187)> si nunc se nobis ille aureus
2 Statius] Theb. VI 724 || 13 propius] georg. I 355 || 17 Sallustius] hist. fragm. inc. 38 Dietsch., 4 Kritz.
1 auri inmittantur L aurum mittantur F || 2 solebat B solent F || man- sueuere M mansuerat F || unguis F || 6 comparatio] aut comparatiuum pro positiuo ponitur ut senior pro senex. est autem ab graeco nomine compara- tiuus convg add.D \\ 8 bene modo duplicant metum L (metu T) || 9 votum om. F \\ 10 it timor om. libri praeter LHM\\ propius om. libri praeter ASm \\ uicinius AJELMl: uicinus SLBF || 11 proprius LM \\ pro propior] pro proprior II M propius propior F || 12 ad peopivsqve p. supr. vers. uicinus ad periculum uel aequatur periculo timor T || 16 ad imago in marg. fantasia poetica est hoc loco . et hanc imaginem sallustius speciem dicit sicut ipse dicit speciem captae ur- bis T. post urbis una vox evanuit. discedentes quod Daniel SaUastii verbis addidit in Turonensi ad evntis (v. 558) supr. vers. adscriptum est || 17 dicut F || 21 inexpletvm B || multi . . . inexplebiliter] lacrimis honestius tamen est in- expletum lacrimans multi hic distingunt ut sit inexpletus hesit et alialcutus est lacrimans ut sit nomen pro aduerbio id est inexplebiliter F \\ distingunt libri || inexpletus] inexplebiliter B || 22 alia B || exinpletus II || 23 lacrimans . . . inexplebiliter om. LH (add. I) || ut non sit nomen B (| 25 et ante o om. B || 27 ponebantur ante AS
COMM. IN VERG. AEN. VIII 554-564. 279
arbore ramus: ergo unum vaeat; quantum acl antiquitateni. et notanclum votum de praeterito fieri.
561. qvalis eram aut ut sini talis; qualis tunc erarn; quando ista perfeci: aut certe laudantis est cqualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa stravi'. et bonum principium parentis, qui filium 5 ad bella mittens cohortatur: ab aetate enim iuvenum coepit, cui facile e,sse debet hostem prostemere. simul et filium paternis exemplis ad- monuit, ut (lll 343)> et pater Aeneas et avunculus excitat Hector.
praeneste svb ipsa in septimo neutro genere dixit <^682)> quique altum Praeneste viri. 10
562. scvtorvmqve incendi victoe acervos lioc traxit de historia: Tarquinius enim Priscus victis Sabinis in honorem Vulcani eorum arma succendit: quem postea secuti sunt ceteri.
564. cvi tres animas per transitum ostendit illam Platonis et Aristotelis contentionem, qui dubitant, utrum quattuor; an tres 15 animae sint in liomine, cpv6i%r\ ai<5\rr\ti%ri vor\xi%r\, remota %ivr\%i%r\% lioc autem loco per ctres animas' magnum et perfectum indicat virum-, nam quantum ad fabulam pertinet; tres animas propter tria habuit corpora. attendendum sane, hoc sibi Euandrum vindi- care quod fuit in. Hercule; nam ut ille Geryonem extinxit, ita hic 20 Erylum occidit. inde est quod paulo post dicit cneque finitimo Mezentius umquam huic capiti insultans5. Herculis enim mos fuit, ut etiam non rogatus laborantibus subveniret. tunc enim? sicut et Varro dicit, omnes qui fecerant fortiter; Hercules vocabantur: licet eos primo xliii. enumeraverit. hinc est quod legimus Herculem 25 Tirynthium; Argivum; Thebanum; Libym. feronia mater nympha Campaniae; quam etiam supra <^VII 799^> diximus. haec etiam libertorum clea est; in cuius templo raso capite pilleum accipiebant. cuius rei etiam Plautus in Amphitryone <T 1; 305^> facit mentionem quod utinam ille faxit luppiter, ut raso capite portem 30
3 ut om. ASLF\\ 5 sub ista M \\ bonum principium . . . Hector in marg. liab. T || quij quo T || 6 cohortatur T: cohortetur F cohertetur G || 7 proner- nere G || 8 excitet T || 12 priscus] primus add. ASM\\ honore B || 13 ceteri] victoh Euandrum in Italiam uenientem Herilus, rex Praenestinus , auxilio suo- rum ciuium uoluit expellere: quos uicit Euander et Heriium interfecit et inter- fectorum clypeos combussit add. Fabricius \\ 14 tkis-jR^|| 16 physice eheticeno etice remota cinetice A siticae. hethicae. noiticae remota ceneticae B pisicae est haeticae notice remota cecinetice L sytice ehaetice noaetice remota cine- tice H fysice est et hetice Noetice remota cinetice M fysice est etethice noe tice remota cinite F \\ 17 tris BF\\ 18 propter] per F \\ 20 extincxit LRM 21 herilum A qxAvcc&SBLF ycerilum LL eryculum M \\ dicit] ait F \\ 23 sicut om. L (ut add. I) || et om. F \\ 25 eos qui primo AS || enumerauerint BHM Herculem om. F \\ 26 libym MF: lybyn AS libium B libim L lybim H 28 iu om. F \\ roso jP'|| 30 ut ego hodie raso capite caluus capiam pilleum D portet B
280 SEKVII
pilleum. in huius templo Tafracinae sedile lapideum fuit, in quo hic versus incisus erat bene meriti servi sedeant, surgant liberi. quam Varro Libertatem deam dicitj Feroniam quasi Fidoniam.
565. horrendvm dictv dictum est e persona poetae, qui his quibus 5 fides difficilior est, interponit adfectum, ut alibi <(II 204)> horresco re~ ferens et <(IV 454> horrendum dictu, latices nigrescere sacros: et hoc facit, %d probabilitas credendi nascatur. terna arma movenda figura poetica, nam ctrina? debuit dicere: carma' enim numeri sunt tantum pluralis. cmovenda? autem vel contra ipsum, vel ab ipso. 10 569. finitimo aut in finitimo: aut finitimo capiti, id est vicino.
570. hvic capiti insvltans ad curam enim viri fortis et viri boni pertinet, ne quid iniuriose fiat alicui homini: ergo et hinc contumeliam ducit, quod finitimos a tyranni iniuria non defenderit
571. vidvasset civibvs vrbem scilicet viris fortibus peremptis. 15 et proprie cviduasset5 dixit; quia urbs generis est feminini: Horatius
abusive et satis incongrue in genere masculino posuit; dicens vi- duus pharetra risit Apollo.
572. AT vos o svperi iam hinc quasi pater loquitur. divisa enim est haec adlocutio, et ultima pars eius habet parentis adfectum;
20 quod et ipse ostendit dicens cet patrias audite preces5; prima vero viri fortis est; ut cqualis eram; cum primam aciem Praeneste sub ipsa stravi'.
574. patrias avdite preces poterat videri idem dixisse, nisi liben- ter voto suo immoraretur.
25 577. dvrare laborem ipsius scilicet senectutis: Terentius
senectus ipsa morbus est. cdurare5 autem est sustinere: Hora- tius ac sine funibus vix durare carinae possunt imperio- sius aequor.
15 Horatius] carm. I 10, 11 || 25 Terentius] Phorm. IV 1, 9 || 26 Horatius] carm. I 14? 6
1 templae arracinae sedille F, corr. Daniel |j 2 surgant Masvicius: surgunt F surgent Daniel || 3 libertatem F libertorum Masvicius \\ 4 dictus F, corr. Daniel (| e persona poetae qui his scripsi: per poeta (poetam Daniel) his F. possis eb est parenthesis. poeta his ut dictus tamquam falso iteratum secludatur. dicit Asper: poeta his F. Schoellius \\ 5 difficilior est scripsi: difficiliorem F || 6 orrendum F || 7 schol. ad terna a. m. om. F || 9 pluralis] cui non iunguntur nomina numeralia ut supra diximus. non enim dicimus tria arma add. Fabri- cius || 10 autfinitimo om. F \\ ad fimtimo supr. vers. uicino sibi T || 11 ad au- ram G || 12 pertinet ne Daniel: pertinere F || hinc Daniel: huic F \\ 13 tyrra F | iniuriam G || 16 satis] pro tis H || posuit] non posuit L (non del. T) || uidus F | 17 fisit F || 18 iam] nam AS \\ 19 haec om. L || adfectum parentis F || 20 ef om. L || 22 stravi] nvmina vestra vestra, mihi faventia add. Fabricius || 26 se- nectus . . . memorare om. F || 27 possint L || 28 aequor] et Vergilius (I 207) cdurate et vosmet rebus servate secundis' add. Fabricius
COMM. IN VERG. AEN. VIII 565—595. 281
578. infandvm casvm parentis est quod formidat uolle me- morare.
579. CRVDELEM vitam quae filio est superstes.
581. SOLA ET sera quia et unus erat; et serius susceptus, id est a seniore. vel propter hoc vitam optat longiorem, quod brevem ex 5 itto fructum consecutus sit, vel quod sera ex filiis voluptas est.
583. svpremo hoc ex pefsona poetae, quia periturus erat Pallas.
585. iamqve adeo exierat cadeo? ad ornatum pertinet tantum.
587. inde liic ^deinde' significat: et est polysemus sermo. ipse AGMINE pallas in medio hic enim mos fuit; ut tirones ponerentur 10 in medio? ambirent viri fortes exercitum. aut certe honoris est medium locum in exercitu tenere, ut ipse alibi <1X 28)> medio dux agmine Turnus.
588. CONSPECTVS conspicuus, conspicabilis, nam pro nomine . participium posuit. sic est <(XI 93> et versis Arcades armis. 15
589. qvalis oceani Homericum est.
590. ante alios ASTRORVM dilicit icnes Venus in caelo habet unam propriam stellam? quae oriens luciferum, occidens vesperum facit: inde Statius et alterno deprenditur unus in ortu. habet etiam duas alias; unam in signo tauri et unam in 20 septentrione; unde etiam taurus domus esse dicitur Veneris: ideo clixit cquem Venus ante alios astrorum cliligit ignis'.
591. sacrvm venerabile. tenebras autem resolvit propter iubar; quod sola possidens aliquod efficit liimen.
592. ocvlisqve seqvvntvr mira brevitate lioc explicuit 7 idestquam 25 longissime possunt prospiciunt.
593. pvlveream nvbem hysteroproteron.
594. qva proxima meta viarvm qua proximus circuitus est.
595. agmine facto agmen est proprie exercitus ambulans: quicquid fuerit aliud abusive dicitur. 30
16 Homericum est] II. XXII 317. cf. Macrob. Sat. V 8, 10 || 19 Statius] Theb. VI 241. cf. Luct. Plac. ad h. v. et Isid. or. III 70, 19 et V 31, 5 || 29 agmen . . . dicitur] exser. Isid. or. IX 3, 64
4 serus F \\ ad mea sola e. s. v. supr. vers. quia serius erat susceptus id est a seniore patre uel . . . uel quod sera uoluptas est ex filiis T \\ 1 ad bi- gkessv d. s. supr. vers. ex persona poetae hoc accipe quia periturus erat pal- las T || 9 ad inde supr. vers. deinde T \\ 10 agmine et fallas LH (et del. I) || inos] haec Llt (corr. I) || fuit mos M || 11 medio] medio et AQJRMl || habirent LH harnbirent l || 12 ipse] et ip^se H, om. AS \\ 15 posuit] est B || sic JDaniel: hic F || 16 ad qvalis v. o. supr. vers. haec comparatio homerica est T || 19 de- penditur JRL deprehenditur M depreditur F || uenus M || 20 hortu M ortum F || 21 septemtrionem HF || 24 iurar F || efficiafc LH (corr. I) affert M adfert F II 25 ad ocvlisqve s. supr. vers. mira . . . prospiciuut T || 26 posunt F, om. Daniel || 27 ysterio proteron F || 2S ' scJwl. ad v. 594 hab. T || 30 aliud fuerit JR ||
282 SERVII
597. prope caeritis amnem Agylla civitas est Tusciae, a conditore Agella appellata, cui ex inscitia Romana aliud est inditum nomen. nam cum Romani euntes per Tusciam interrogarent Agyl- linos quae diceretur civitas, illi, utpote Graeci, quid audirent igno-
5 rantes et optimum ducentes si prius eos salutarent, dixerunt %aiQei quam salutationem Romani nomen civitatis esse putaverunt, et de~ tracta aspiratione eam Caere nominarunt, ut dicit Hjginus in ur- bibus Italicis. canmis* autem aut tacuitnomen7 aut, ut auidam volunt, Minio dicitur, ut <X 183)> qui Caerete domo qui sunt Minio- 10 nis in arvis. alii Caere montem putahant, ab hoc oppidum dictum.
598. late sacer hoc est non solum colebatur a civibus, sed etiam ab accolis. vndiqve deest zquem% vel *eum\
599. nigra umbrosa; more suo.
600. veteres sacrasse pelasgos de his varia est opinio; 15 nam alii eos ab Atheniensibus, alii a Laconibus, alii a Thessalis
^dicunt originem ducere; quod est propensius: nam multas in Thes-
salia Pelasgorum constat esse civitates. hi primi Italiam tenuisse
perhibentur. Philochorus ait ideo nominatos Pelasgos, quod velis et
vemo tempore advenire visi suntr ut aves. Hyginus dicit Pelasgos esse
20 qui Tyrrheni sunt: hoc etiam Varro commemorat.
601. arvorvm pecorisqve deo publica caerimoniarum opinio hoc habet; pecorum et agrorum deum esse Silvanum. prudentiores tamen dicunt, esse eum vXlkov &ebv, hoc est deum vXr\q. vlr\ autem est faex omnium elementorum; id est ignis sordidior et aer;
25 item aqua et terra sordidior, unde cuncta procreantur: quam vXr\v Latini materiam appellaverunt; nec incongrue; cum materiae silva- rum sint. ergo quod Graeci a toto; hoc Latini a parte dixerunt. lvcvmqve diemqve hoc a Romanis traxit; apud quos nihil fuit tam
14 de his e. q. s.] cf. Isid. or. IX 2, 74 || 25 quam vlr\v . . . silvarum sint] exscr. Isid. or. XIII 3, 1 et mythogr. III 85 2
ad v. 596 is qui Tironianis notis utebatur in Turonensi haec adscripsit qua- drupedante sonitu . nouum uerbum est quadrupedante sonitu id est sonitu equi quattuor pedes habentis || 1 cerktis ALMF \\ agilla Ubri praeter B, qui agillina exhibet || 2 ex om. B || inscitia Bm: inscithia A (inscitcia a) inscia S inscicia L iustitia H inscientia MF || 4 audief B audierant L audierint ex audierent M || 5 eos om. A S || salutauerint L || kaipe B (1 chere id est salue superscr. dl. man.) xnre L xEhpe M \\ 6 Romani om. E || 7 cere libri || hyginus AS ign B iginus LH yginus MF || in] de F || 8 autem] ipsius ciuitatis add. M || 9 Minio] lllll/l0 R (quattikor litterae deletae sunt) || ut] quia alibi dicit F || cerete libri praeter B qui certe cxhibet || domos q F \\ 10, Caere Burmannus-. certe F \\ ab hoc Masvicius: ob hoc F || 12 ad vndiqve supr. vers. deest quem lucum T 18 Philochorus Masvicius: filiocorus F iilocorus Commelinus || 19 yginas F 20 tyrreni F || 24 ignis ASF: igni BH igne Lm ignes M || sordidior et subduceret AS \\ et] ut L || aere BMl || 25 aque terrae L aque terra II aquae et terrae F \\ sordidiora J^HJ^|| 26 materia LII (corr. I) || 27 hoc om. BL
COMM. IN VERG. AEN. VIII 597-607. 283
sollemne quam dies consecrationis: hinc est illud (1 733> nostros- que. huius meminisse minores. ecce et hio luco et nwnen et con- secrationem dedit.
603. tarcho et tyrrheni Tareho, sic legitur , et Latinus, nominativus est de Graeco veniens, ab eo quod est Tarchon, per- 5 dito V et *£>' in V mutata, ut Apollo '^Ttollcov: aliter versus non stat. tvta tenebant castra locis hoc est et industria et natura munitissima. sed novimus castra per naturam munita esse non posse, nisi in collibus fuerint: quod si in montibus sunt, quomodo procedit clatis tendebat in arvis'? ne sit ergo contrarium, intelle- 10 gamus quod hodieque videmus et legimus, hanc collium fuisse natu- ram, ut planities esset in sumnio, in qua inerant castra Tarchonis. x quamquam multi velint ccelsoque omnis de colle videri iam poterat legio' ad Aenean referre, ut intellegamus venientes in collibus fuisse Troianos, castra vero Etrusca in campis. quod si velimus aceipere, 15 quemadmodum procedit ctuta tenebant castra locis'? tuta, id est per naturam locorum.
604. de colle videri incertum , utnim ipsa in colle agens, an ab his qui de colle prospiciunt.
605. tendebat in arvjs ut <II 29> hic saevus tendebat 20 Achilles; hoc est tentoria habebat.
606. et bello lecta quia ait supra <547)> cqui sese in bella sequantur, praestantes virtute legit*: aut clecta' proprie, quia di- lectus militum est.
607. eqvos et CORPORA cvrant ingenti arte quod sequebatur 25 oinisit, reclditurus in decimo: namque si vellet dicere venisse Aenean, vidisse Tarchonem, petisse auxilia, satis longum fuerat et peribat illud quod ait supra <(497)> toto namque fremunt condensae litore puppes, cum Etruscorum festinationi dicentis brevitas con- gruat. verum hoc quod in isto loco praeterniisit, reddit in decimo 30 <148)> dicens namque ut ab Euandro castris ingressus Etru- scis; regem adit et regi memorat nomenque genusque.
4 tarco L , et tyrrheni Tarcho omittens || tarco H \\ sic Daniel: sit F || et] et est F || 5 ab eo om. B || quod] qui B || perdita littera n F || 6 Apollo om. LH\\ apollon apollo Bl \\ 'Anollcov'] plato ozluxcov add. D || 7 natura erant munitis- sima B || 10 tenebant AS (tendebat a) || 12 tarcontis M torchonis F || 13 velint] uolnnt F, om. LH (add. I) || 16 nam tuta Daniel || 18 ad de colle v. supr. vers. siue ipsa legio in colle agens siue ab his qui de colle prospiciebant T || 21 ha- bebat Masvicius: hab#t F || 26 rediturus L || 27 tharthontem L tarchontem M ||
29 cum] cum et LH ut cum M \\ festinationis edicentis AS (et dicentis a) ||
30 reddidit HM || 32 adiit H || ad dona ferens aderat (v. 609) hoc scholium liab. D homerus ait (II. XXI 3) rj d' ig rrjccg lkcxvs &eov TtctQU dcoQd cpsQovocc
284 servii
608. aetherios nimbos per aerem numinum, scilicet purga- tiorem? qui circa deos est.
609. redvcta secreta.
610. egelido secretvm flvmine vidit cegelido'; id est nimium 5 gelido: et est una pars orationis, ut eduramque pirum, id est
valde duram, et sic dixit csecretum flumine egelido5, hoc est prae-
sidio fluminis; ut dicimus csecretus est monte' vel silvis. latenter
autem ostendit; Aenean non nisi flumine ablutum, numen videre
potuisse. 10 611. obtvlit vltro id est deam confessa, ut in secundo
<(591> dixit. est autem Jiysteroproteronj et est ordo cobtulit se et
locuta est\
612. promissa kcctcc xb 6LG)7t(6{i6vov , ut supra <(534)> lioc
signum cecinit missuram diva creatrix. 15 613. lavrentes svperbos ut <118> quos illi bello pro-
fugos egere superbo.
614. acrem tvrnvm fortem. et proprie apucl nos acer est
qui apud Graecos dsivog dicitur: nam fortem et vehementem et
asperum et amarum potest significare. poscere provocare, Cicero 20 poscunt maioribus poculis; id est provocant.
617. deae donis propter arma. tanto laetvs honore
munere divae: quod manifestam viderat matrem et plenam numi-
nis sui.
619. INTERQVE MANVS ET BRACCHIA VERSAT iungendum est; ut
25 intellegas Aenean manibus minora; bracchiis maiora arma considerasse; ut puta loricam et scutum: haec enim sunt arma maiora: minora vero galeam gladium ocreaSc versat considerat; ut <(V 408> huc illuc vinclorum inmensa volumina versat.
621. fatifervmqve ensem fatum saepe pro morte positum legitur,
30 ^fatiferum' ergo letiferum. rigentem; sangvineam? ingentem
5 eduramque] georg. IV 145 || 17 acrem fortem] cf. ISfon. p. 241, 8 M. || 19 poscere provocare] cf. Non. p. 374, 15 M. || Cicero] in Verr. act. II 1, 26, 66
4 id est nimium gelido et om. B || id om. H |j 7 vel silvis] uel egelido BLH (siluis superscr. T) || 10 ut ipse in B ut inisse L (isse del. I) inesse H || 11 et est autem yproteron nant (lege nam) ordo est F \\ ad v. 611 in marg. histeroproteron T || 18 dinos dicitur ASMFl: dicitur B noscitur -L£T||vehe- mentem] dinos add. F \\ 21 laetvs honorb om. ASBLH (munere divae gran- dibus Utteris scriptum in ASB) || 22 manifestum LH (corr. T) manifeste F \\ 24 versat] et hoc ex homero (II. XIX 18) xsQTteto d' s& %slqs6Giv e%cov &sov aylaa 8mga add. D || iungendum] distinguendum Masvicius seiungendum F. Schoellius || 25 intellegas] manu aeneae add. F || 26 et AB uel reliqui || sunt om. BLH\ 29 ad fatifervm supr. vers. loetiferum T || factum F
COMM. IN VERG. AEN. VIII 608-630. 285
clistinguendum propter plura epitheta. * sanguineam9 aidem velut cruentam, terribilem.
623. solis inardescit eadiis Irin physica ratione describit, quae fit cum aquosam nubem solis ardor inradiat. nec est incon- grua haec comparatio, cum lorica de diversis metallis fieri plerum- 5 que consueverit.
624. leves ocreas id est nitida tibialia. recocto saepe purgato, qttia quanto plus coquitur, melius fit: ergo ad qualitatem et acl commendationem refertur.
625. non enarrabile textvm bene cnon enarrabile5: cum 10 enim in clipeo omnem Romanam historiam velit esse descriptam dicendo cillic genus omne futurae stirpis ab Ascanio pugnataque
in ordine bella'; carptim tamen pauca commemorat; sicut in primo <(456)> ait videt Iliacas ex ordine pugnas, nec tamen universa descripsit. sane interest inter hunc et Homeri clipeum: illic enim sin- 15 gula dum fiuni narrantur, hic vero pro perfecto opere noscuntur: nam et hic arma prius accipit Aeneas quam spectaret, ibi postquam omnia narrata 'sunt} sic a Thetide deferuntur ad Achillem. oportune ercjo fecit Vergilius7 quia non videtur simid et narrationis celeritas potuisse co^ecti et opus tam velociter expediri, ut ad verbum posset occurrere. 20
627. havd vatvm ignarvs litotes figura, id est futurorum non inscius. et quibusdam videtur, hunc versum omitti potuisse. ven- tvriqve inscivs aevi non caevi'; sed quae in aevo erant futura.
629. stirpis AB ascanio usque ad Augustum Caesarem. pvgnataqve in ordine bella et hic subaudiri potest c ab Ascanio' ; et 25 bella Albanorum, f quae a Bomanorum in clipeo clicit.
630. mavortis in antro potest accipi et cfecerat lupam Ma- vortiV et cMavortis in antro'. Fabius spelunca Martis dixit.
28 Fabius] I fragm. 4 ap. Pet. p. 109
1 ad sangvineam supr. vers. cvuentam terribilem T || 4 ardor solis F || 5 de om. L (add. T) \\ 6 consuerit L consueuerat F \\ 7 saepe purgato] sic Homerus {II. XVIII 608 sqq.) avxag S7tel drj . . . sccvov Kac6iT8QOio add. I) || 11 historiam romanam F \\ velit] uel R uellet F || 12 figurae F || 15 describit A L (describsit a descripsit Z) discribit F || ad v. 625 in marg. hoc interest inter homeri clipeum et uirgilii quia ibi singula dum flunt narrantur . . . occurrere T \\ 16 pro per- fecto T: profecto F perfecto JJaniel || 17 ibi] et ibi T || postquam T: potest- quam F \\ 18 a tetide T ad hedicle F \\ 19 fecit om. F || uergilius F || videtur] auditur JDaniel || 20 post conecti lacunam indicavit Laniel || 21 ad havd v. i. sitpr. vers. quibusdam uidetur hunc uersum emitti potuisse T || 22 versum] casum 67 || emitti F, corr. Daniel || 23 non aevi om. F || 25 ad v. 629 in marg. subaudiri potest ab ascanio usque ad augustum bella romanorum et albano- rum T || de Ascanio Daniel || 26 Albanorum Masvicius: bonorum F || quae a] quae Daniel. fortasse atque vel post ea || dicitj Jacunam indicavit Daniel. fort. fuisse vel depicta fuisse addendum. et bella Eomanorum et Albanorum in cli- peo fecit F. Sclioellius || 28 speluncam Daniel
286 SERVII
dicendo autem *et' ostendit mnlta alia fuisse depicta. est autem elegans figura ^fecerat procubuisse\ sane laus est operis, ut talis vide- retur. *fetam* vero quae peperit et nutrire potuisset
631. procvbvisse id est prima parte se inclirmsse, quod Graeci 5 7tQ0%v7tt£cv dicunt, ut inclinatione corporis ubera praeberet infan- tibus: riam si cprocubuisse* iacuisse accipias, contrarium est quod dicit cludere pendentes pueros'. quod si c procubuisse' ut <82> cum fetu eoncolor albo procubuit accipiamus, intellegere dcbemus *pen- dentes' desiderio alimoniae suspensos vel intentos, ut <(IV 79)> pendet-
10 que iterum narrantis ab ore. alii *pcndentes' cessantes, ut <1V 88> pendent opera interrupta. sciendum tanien? voluisse eum gestum proprie expriniere, quem in ipsius lupae cernimus statuis. gemi- nos hvic re vera geminos modo; alias similes. sane totus hic locus Ennianus est. -
15 632. lvdere moveri: Terentius congrum istum maximum
paulisper in aqua sinito ludere. matrem quasi matrera, cuius adfectum. pueris exhibebat. sane veteres etiam nutrices matres vocahant, ut ait Plautus in MenaecJimis et mater non possit dignoscere, quae mammam dabat
20 633. tereti cervice rotunda; cum longitudine? nt incumbejis
tereti Damon sic coepit olivae.
634. mvlcere alternos non quod in pictura erat dicit? sed id quod intellegimus factum fuisse, ut <^I-483> ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros. corpora fingere lingva id est
13 modo . . . similes] cf. Non. p. 316, 17 M. || 14 Enniaims] ann. I fragm. L ap. Vahl. p. 13 |) 15 -Terentius] ad. III 3, 23 || 17 sane . . . vocabant] cf. Non. p. 343, 32; 423, 23 M. || 18 in Menaechmis] prol. 19 || 20 incumbens] buc. VIII ' 16 || 24 id est . . . tergebatur] cf. IsicL or. XII 6, 60
1 fuisse] esse F || picta BL dicta H (depicta Z) || ad v. 630 in marg. est autem . . . potuisset T || 2 eligans FT || facerat F || est om. F \\ talis (i. e. lupa) T: tale F \\ 3 fetas F || 5 ttpokyutin M -RPOKYnTin LH upokyntin M ^pcytin F \\ 6 accipies L || 7 supr. vers. 631 si procubuisse iacuisse accipiamus clebemus tunc intellegere pendentes suspensos alimoniae desiderio uel intentos ut pen- detc^ue iterum narrautis ab ore T || quodi F, corr. Laniel || 10 narrantes F || alii . . . interrupta] cf. adnot., crit. ad lin. 16 || 11 tamen est M || gestum] babi- tum add. M || 12 de scholio ad geminos h. in sinistro marg. haec tantum hab. F sane hic totus locus enuius est. in dextro margine scripta sunt Geminos huic modo re uera geminos modo alias similes sane totus hic locus inmanis est || 15 congruum ASLII (corr. s) gongrum M || maxima ////// L (dude vel tres lit- terae deletae. maximum Z) maximaim H || 16 ludere] alii pendentes cessantes ut pendent opera intorrupta add. MF et Vossianus Burmanni, nisi quod ope- ram interruptam F id est moveri. pendentes cessantes ut pendent opera inter- rupta minaecjue add. Steplianus || 17 ad v. 632 in marg. nutricem quasi matrem cuius affectum pretebat pueris sane ueteres . . . dabat T || 18 plaustus F || menecmis T menedimis F || matrem T || posci F || dinoscere T || 23 id] hic H, om. M
COMM. IN VERG. AEN. VIII 631-636. 287
tergere: Cicero in. Sestiana <(35, 77> spongiis sanguis effinge- batur, id est tergebatur. fingere tamen et formare aliquid et ad in- tegram faeiem arte producere significat; inde fictores dicuntur qui ima- gines vel signa cx aere vel cera faciunt
635. nec procvl hinc eomam congrue, iuxta proprios con- 5 ditores. raptas sine more sabinas raptas spectaculo sine ullo exemplo, aut sine ullo bono more: vel *raptas? stupratas, id est per vim. historia autem talis est. Bomidus cum turbam civium non hdbe- ret, asylum condidit, ad quem locum si quis confugisset, eum exindc non liceret auferri. hic cum videret virorum multitudinem sine conu- 10 biis posse deperire, a vicinis civitatibus matrimonia postulavit, sed ab eis contemptus celetes se Neptuno, equestri deo, qui et Consus dicitur, editurum proposuit ad quos celetes cum de vicinis civitatibus maxima multitudo cum omnibus feminis convenisset, Bomidus eas signo dato rapi de spectamlo fecit: ob quam rem a Sabinis bellum ei indictum 15 est. in quo cum iam capto a Sahinis Capitolio in foro Bomano pugna- retur et eius milites fugerent, lovi Statori templum se facturum esse promisit, si ems stetisset exercitus. quo voto restituta pugna cum anceps esset, intervenientibus mulieribus Sabinorum, quae iam Bomanis nuptae erant, pttgna sedata est et icto foedere Tatius rex Sabinorum in partem 20 urbis acceptus est: unde Bomani a Curibus Quirites appellati sunt
636. consessv caveae cavea est ubi populus spectat. vallis autem ipsa ubi circenses editi sunt, ideo Murcia dicta est, quia quidam vicinum montem Murcum appellatum volunt; alii, quod fanum Veneris Verticordiae ibi fuerit, circa quod nemus e murtetis fuisset, inmutata 25 littera Murciam appellatam; alii Murciam a Murcido ,9 quod est mar- cidum, dictam volunt; pars a dea Murcia, quae cum ibi Bacchanalia essent, furorem sacri ipsius murcidum faceret. magnis circensibvs
22 vallis autem ipsa . . . faceret] cf. Becker Handb. d. roem. Alterth. I p. 467 adn. 972
1 e foro spongiis effingi sanguinem Cicero || 2 ad fingere l. in marg. ter- gere. fingere tamen est proprie formare aliquid . . . faciunt T || ingram F || 3 perducere Daniel || fectores F || 4 faciunt] item fingere add. F \\ 6 raptae F || e spectaculo AF || Raptas sine more id est sine ullo exemplo aut sine bono more. historia autem talis est . . . Quirites appellati sunt in marcj. inf. T || 7 ullo aut bono J^ || 13 uitinis F \\ 14 annibus F || 15 spectaclo F \\ 18 quo] duo F || 19 sapinorum F jj naptae F || 20 pugnas F || hicto F || 22 exspectat F \\ spectat] Plautus in Amphitryone (prol. 65) cut conqnisitores singuli in subsellia eant per totam caueam spectatoribus add Fabricius || 23 murgia F || quidem F || 24 uicinum emontem F || aliquod F || 25 ubi F || inde mulata Daniel || 26 li- tera F || murtiam F || Murciam Commelinus: murcidam F || murcido] murco Commelinus || martidum F, correxi. murcidum Daniel || 27 Bacchanalia Comme- linus: baci canali F || 28 murcidum Commelinus: martidum F marcidum Da~ niel. cf. August. de civ. dei IV 16 *deam Murciam, quae praeter modum non moveret ac faceret liominem, ut ait Pomponius. murcidum, id est nimis desidio- sum et inactuosum'. || faceret Commelinus: facerent .F. lacunam indicavit Daniel
288 SERVII
actis crnagnis' quantum ad paupertatem pristinam pertinet: nara leginius propter equorum inopiam diversis eos tunc usos animalibus. raptae autem sunt Sabinae Consualibus, hoc est mense Martio. Consus autem deus est consiliorum, qui ideo templum sub circo 5 habet, ut ostendatur tectum esse debere consilium: inde est quocl et Pidei panno velata manu saerificabatur, quia fides tecta esse debet et velata, ideo autem dicato Consi simulacro rapuerunt Sa- binas, ut tegeretur initum de rapto consilium. iste Consus et eques Neptunus dicitur, unde etiam in eius honorem circenses celebrantur.
10 errant ergo qui dicunt ^magnis circensibus' aut Megalesiacis, aut Romanis, quos constat fieri aiite kal. ian. cactis* autem cum age- rentur, quia non erat praesens a passivo participium, ut <I 121)> et qua vectus Abas. circensibvs circenses dicti vel a circuitu? vel quod ubi nunc metae sunt, olim gladii ponebantur, quos cir-
15 cumibant. dicti autem circenses ab ensibus, circa quos currebant. sane notandum positos circenses sine adiectione ludorum, cum ita dicamus ludos theatrales, ludos gladiatorios; ludos circenses.
638. romvlidis hic dativus pluralis venit ab eo, quod est chic Romulida*. cvribvsqve severis mire et merito dixit cseveris':
20 cum enim filias perdiderint Caeninenses; Antemnates; Crustumini et
Sabini, ceteris quiescentibus Sabini soli bella sumpserunt. inter-
venientibus postea triginta feminis; iam enixis; de illis quae raptae
erant; pax facta est: ex quarum nominibus curiae appellatae sunt.
in communem etiam mulierum honorem kalendae eis dicatae sunt
25 Martiae: Horatius Martiis caelebs quid agam kalendis? luve- #
4 Consus autem e. q. s.] exscr. mythogr. I 191. cf. Pseudo-Asconius p. 142, 19 sqq. Or. || 13 circenses . . . currebant] exscr. Isid. or. XVIII 27, 3 || 24 in communem e. q. s.] cf. schol. vet. in luv. IX 53 |] 25 Horatius] carm. III 8, 1
1 magnum B || quantum] tantum quautum H || ad om. II |] 4 sub circo JRLHF: sub tecto circo A.SD sub tecto Ml et mythogr. sub tecto in circo Fabricius. fort. sub terra in circo. cf. Tertull. de spect. 5 *et nunc ara Conso illi in circo defossa est ad primas metas sub terr.d* || 5 debere esse F || 6 et om. F ||
8 egeretur L (tegeretur l) egrecleretur H || inito AS (corr. a) initium H ini~ cium F || rapta F raptu Masvicius [| consilio AS (corr. a) || equestris Masvicius ||
9 Neptuni mythogr. || circum LH (circenses Z) || celebrabantur M || 10 ergo] enim L \\ megalensiacis AS megalenacis F || 13 schol. ad circensibvs om. F \\ 14 monetae AS (metae a) mometae L (mo del. T) metetae H || olim om. L (add. T) || gradus L (gladii V) gaudii H || circumibant . . . circenses om. L (cir- cumibant . . . ludorum add. I) ibant . . . ludorum cum om. H || 15 autem M, om. ASRl, inde vulgo || circenses om. I \\ currebant] circumibant vulgo || 16 ludos circenses ludos theatrales ludos gladiatores B \\ 17 gladitores H || 18 romolidts F || 19 romolida LH || miro F \\ emerito F, corr. Daniel \\ 20 ceninenses H: cenienses AS cerinenses BL cetinenses M cenienses F || antemnate AH (corr. a) autemnate S autemnates L (corr. T) auraur natei F || cristamini F \\ 21 sumpserunt] sicut dictum est add. F || qui interuenientibus ASH. ante inter- uenientibus tres litterae deletae in L || 23 quorum ASM (corr. m) || 24 dictae BF \\ 25 martius M || caelebs] calior F
COMM. IN VERGL AEN. VIII 638—641. 289
nalis <(IX 53)> munera femineis tractat secreta kalendis. nec enim aliter congruit Martias kalendas esse feminarum? nisi quia, ut diximus, feminae bella sedarunt. sane sciendum omnes virgines raptas excepta Hersilia, quam sublatam a marito sibi Romulus fecit uxorem. aut *severis' disciplina: aut rem hoc verbo reconditam dixit, 5 quia Sabini a Lacedaemoniis originem ducunt, ut Hyginus ait de ori- gine urbium Italicarum, a Sabo, qui de Perside Lacedaemonios trans- iens ad Italiam venit et expulsis Siculis tenuit loca quae Sabini hdbent: nam et partem Persarum nomine Caspiros appellare coepisse, qui post corrupte Casperuli dicti sunt. Cato autem et Gellius a Sabo Lacedae- 10 monio trahere eos originem referunt. porro Lacedaemonios durissimos , fuisse omnis lectio docet. Sabinorum etiam mores populum Bomanum secutum idem Cato dicit: merito ergo *severis9, qui et a duris paren- tibus orti sunt, et quorum disciplinam victores Bomani in multis se- cuti sunt 15
639. posito certamine finito, ut <I 374> ante diem clauso componet Vesper Olynipo.
640. iovis ante aram ante templum Iovis Statoris, quod fe- cerat Roniulus, postquam orans elatis armis meruit ne suus exer- citus fugeret. 20
641. ivngebant foedera porca foedera, ut diximus supra <(I Q2y? dicta sunt a porca foede et crudeliter occisa; nam cum ante gladiis configeretur , a fetialibus inventum %it silice feriretur ea causa, quod antiqui Iovis signum lapidem silicem putaverunt esse. Cicero foedera a fide putat dicta. sed huius porcae mors optabatur ei; qui 25 a pace resilisset. falso autem ait cporca*: nam ad hoc genus sacri- ficii porcus adhibebatur. ergo aut usurpavit genus pro genere; ut timidi venient ad pocula dammae, cum has dammas dicamus;
10 Cato] or. I 7 p. 5 Iord.; 51 p. 66 Pet. || Gellius] fragm. 10 p. 168 Pet. || 21 foedera . . . resilisset] exscr. Isid. or. XVIII 1, 11 || 28 tiniidi] buc. VIII 28
3 a feminis bella sedate (sic) sunt F \\ 4 aersilia L || qua B |j 5 ad v. 638 in marg. quidam seueris disciplina intellegunt au Qege aut) duris parentibus hortos (i. e. ortos) id est a lacedaemonibus quos durissimos fuisse omnis lectio docet T || seuiris F || 6 laiedaemoniis F || dicunt F \\ de origine in orbium ita- lascim F \\ 7 Sabo Daniel: sabone F \\ 10 Casperuli Daniel: casperin F || uicti sunt Fy corr. Daniel || gelius F || a Sabo Daniel: asco F || 12 mores Daniel: maiores F \\ 13 siuiris .F || 14 uictoris F \\ 16 id est finito F || 19 elatis] datis A || emeruit Ml || ne suus exertius fugeretur F (exercitus fugaretur Daniel) || 22 cum] eum F \\ 23 confugeretur F || iuueutum F \\ sicile F \\ 24 antiqui ego: antiq: F antiquum Daniel || lapidem silicem Masvicius: lapidis silicem F la- pidis siliceni Daniel || 25 sed huius porcae F: cuius libri Serviani || 26 resillis- sed F resiluisset Burmannus. cf. Neue Formenl. II2 p. 482 sqq. || 27 aut ergo .F|| 28 damnae AS (corr. a) || damnas SF
Servii comm. Vol. II. Fasc. I. 19
290 SERVH
item supra <(631> lupain^ cum artis sit chic' et chaee lupus': aut certe illud ostendit; quia in omnibus sacris feminini generis plus vaient victimae. denique si per marem litare non possent; succida- nea dabatur feniina; si autem per feminam non litassent; succidanea 5 adhiberi non poterat. quidam *porcam' euphoniae gratia dictam volunt. huius autem facti in sacra via signa stant, Bomulus a parte Fala§i} Tatius venientihus a rostris.
642. CITAE METTVM IN DIVERSA QVADRIGAE Donatus hoc 10CO
contra metrum sentit; dicens ceitae* divisae; ut est in iure cercto
10 non cito'; id est patrimonio vel haereditate non divisa; nam ccitus' cum divisus significat; cci? longa est. ergo ceitae' veloces intelle- gamus. quem autem dicit Vergilius Mettum Mettius Fufetius dictus est; quod nomen mutilavit causa metri. novimus autem nominum vel mutationem vel mutilationem concessam poetis: sic pro Polluce
15 Castorem; pro Cytheride Lycoridem posuit, ut sed quae legat ipsa Lycoris. hic autem Mettius Fufetius cum apud Albanos summam rerurn teneret; a Romanis in auxilium contra Fidenates vocatus; iure societatis venit quidem, sed in ipso proelio ad hostes defecit. quod cernens Tullus Hostilius ait voce maxima militibus
20 suis; ita ut etiam hostis audiret cne trepidetis: meo consilio factum est; ut factiose Mettius Fufetius ad hostes transiret': quo consilio et suis paene iam amissas reddidit vires et effeeit ne hostes cre- derent Mettio. quem post victoriam captrrhi Tullus Hostilius reli- gavit ad binas quadrigas; ita ut ab unis quadrigis traherentur
25 manus; pedes vero ab alteris: quibus agitatis velociter eum crudeli morte diseerpsit. videns itaque poeta Romano nomini incongruam esse vindictam; culpam in criminis retorquet auctorem; dicens ex sua persona ad ipsum Mettium cat tu dictis Albane maneres5. ideo etiam cmendacis* infert; ut tacitae quaestioni et invidiae crudelitatis
9 fcitae' divisae] cf. Non. p. 265, 24 M. || 15 sed quae] buc. X 2
1 lupam om. LH (add. T) || lupus] commuo. genus esse add. M, del. m || 2 in om. LH^ feminini MLHm feminei ASF femini M || 3 succedanea A8M (corr. a) sucedanea F || 4 feminina L \\ litasset LHM (corr. I) [| succedanea ASMF (corr. a). uictima supr. vers. add. I \\ 5 adbibere F || gratiam F 6 pacti coni. Burmannus || a parte Daniel: aperte F || palati F || 7 rostros F 9 erecto AS eroto B recto F || 11 intellegimus F \\ 12 Mettum] mettus AS metius S metcius L || fufecius AS fuifecius L sufetius HM || 14 mutilationem uel mutationem L || Polluce] pulliae F \\ 15 sed] sit B || 17 summum HM \\ 19 tullius AR || uoce magna L || 20 ita om. F || 22 ammissis (sic) iam F \\ red- dit LH || 23 postquam Lm (corr. I) post quem HM || captam L (corr. I) \\ tullius B L F || 24 aduas (ad duas Daniel) quadrigas F || ita . . . quadrigis om. L (add. I) || abinis AS (ab unis a) || 26 romani nominis (ominis H) BLH^ 27 in om. F || retorquetur F retorquet in Daniel || 29 credulitatis H
COMM. IN VERG. AEN. VIII 642-646. 291
occurrat. sane constat post victoriam de Albanis Bomanorum, quam per conditionem Horatiorum et Guriatiorum adepti sunt, hoc factum esse quod hoc loco poeta narravit: nam quemadmodum Mettius vel ad auxilium facile nisi iussus venisset? vel post cognitam fraudem acciri tam facile potuisset, nisi iamquam subiectus congratulatum victoriam 5 ad Tullum Hostilium venisset?
646. NEC NON TARQVINIVM EIECTVM PORSENNA IVBEBAT Tar-
quinius Superbus habuit perditos filios; inter quos Arruntem. qui dum in castris esset; patre suo Ardeam obsidente; et ortus esset inter eum et Collatinum; maritum Lucretiae, de uxoribus sermo; 10 eo usque processit contentio; ut ad probandos earum mores arreptis equis statim domos suas simul proficiscerentur. ingressi itaque civitatem Collatiam; ubi fuit Lucretiae domus; invenerunt eam lani- ficio operam dantem et tristem propter mariti absentiam. inde ad Arruntis domum profecti cum uxorem eius invenissent cantilenis et 15 saltationibus indulgentem, reversi ad castra sunt. quod Arruns dolens cum de expugnanda Lucretiae castitate cogitaret; mariti eius nomine epistulam finxit et dedit Lucretiae; in qua hoc continebatur; ut Arruns susciperetur hospitio. quo facto per noctem stricto gladio eius ingressus cubiculum culn Aethiope, hac arte egifc ut secum 20 coiret, dicens cnisi mecum concubueris; Aethiopem tecum interimo; tamquam in adulterio deprehend^rim \ timens itaque Lucretia ne castitatis amore famam deperderet, quippe quam sine purgatione futuram esse cernebat; invita turpibus imperiis paruit. et altero die convocatis propinquis; marito Collatino; patre Tricipitino, Bruto 25 avunculo; qui tribunus equitum celerum fuerat; rem indicans; petiit ne violatus pudor; neve inultus eius esset interitus; et coniecto
7 Tarquinius Superbus e. q. s.] exscr. mythogr. I 74
1 uictoariam F \\ 2 curatiorum F || factum est F || 3 Metius Commelinus: dii metius F dum et ius JDaniel || ad auxilium Masvicius: ad om. F || 4 nisi Commelinus: misi F || venisset Commelmus: uenisse F || acciri tam Commelinus: attirenita F atciremtam Daniel || 8 filios perditos LH || 9 erat L (esset Z) || 10 Lucretiae] et arruntem filium tarquioii superbi et bruto magistro equitum add. M || 13 collatinam L collaetiam H colletiam M || 14 ad om. ASM \\ 15 adruntis M || 16 quod] ad (pro at) F || 18 in quo L M in co H\\ 20 Aethiope . . . concubueris om. F \\ ut secum om. L (add. I) \\ 21 coire L (corr. T) || 22 ti- mens itaque Lucretia . . . uirgatis ergo ac si diceret purpuratis (v. 660) om. H |j ne castitatis amore famam ego: ne famam castitatis amorem A ne famam ca- stitatis amore Sa ne castitatis famam amore RLM ne castitatis famam casti- tatis amore F ne castitatis famam morte Fabricius \\ 23 quippe quam deine dubitatione futura esse cernebat F || 24 altera F || 25 tripicitino AS || 26 equi- tum om. F |) scelerum F || 27 uiolatus ei pudor A uiolatus eius pudor B || esset . . . Brutus de om. L (add. T) \\ indultus F \\ coniecto mythographus: eiecto ASEF accepto Ml erecto Fabricius detecto Burmannus. ex.erto F. Schoel- lius. fort. arrepto
19*
292 SERVII
gladio se iriteremit. quem Brutus de eius corpore extractum tenens processit ad populum, et multa conquestus de Tarquinii superbia et filiorum eius turpitudine, egit ne in urbem reciperentur, aucto- ritate qua plurimum poterat: nam ut dixinius, Brutus tribunus 5 equitum fuerat. sed cum non susciperetur Tarquinius contulit se ad Porsennam, regem Tusciae. qui pro Tarquinio cum ingentibus copiis capto Ianiculo et illic castris positis, Romam vehementer obsedit. et cum per sublicium pontem, hoc est ligneum, qui modo lapidetis dicitur, transire conaretur, solus Cocles hostilem impetum
10 sustinuit, donec a tergo pons solveretur a sociis: quo soluto se cum armis praecipitavit in Tiberim, et licet laesus esset in coxa, tamen eius fluenta superavit: unde est illud ab eo dictuni, cum ei in comi- tiis coxae vitium obiceretur cper singulos gradus admoneor triumphi mei'. in t^tam autem obsidionis necessitatem populus venerat, ut
15 etiam obsides darei ex quibus Cloelia inventa occasione transna- tavit fluvium et Romam reversa est, redditaque rursus est, pacis lege eam Porsenna repetente. qui admiratus virtutem puellae dedit ei optioneru, ut cum quibus vellet rediret. illa elegit virgines, quae iniuriae poterant esse obnoxiae, unde Porsenna hoc quoque miratus
20 eoncessit, et rogavit per litteras populum Romanum, ut ei aliquid virile decerneretur : cui data est statua equestris, quam in sacra via hodieque conspicimus. eiectvm facile poterat suscipi et occidi. sed id£o non est susceptus, quia occidi non poterat religione im- pediente: rex enim etiam sacrorum fuerat. unde postea alii facti
25 sunt consules, alii reges sacrorum. porsenna unum fn' addidit metri causa: unde et paenultimae datus accentus est: nam Porsena dictus est: Martialis <I 21; 6> hanc spectare manum Porsena non potuit.
648. aeneadae satis longe petitum epitheton. et potest hoc
30 loco liistoria de Mucio accipi.
8 qui modo lapideus dicitur] cf. Becker Handb. der roem. Alterth. I p. 695 sqq. || 15 ex quibus Gloelia e. q. s.] cf. schol. vet. in Iuv. VIII 265
1 de eius abstulit corpore B || extractum LF mythogr. exertum AMs exer- citum S exertumque B || 6 porsenam B || cum om. L (add. I) || 7 ianiculo capto B || 8 supplicium ASl subulbium La sublitium B suplicium s \\ 11 licet] sci- licet #|| inlaesus esset coxam F \\ 12 eius om. AS\ fluentam uexauit jP-|| cum ei om. F |j cometiis L (comitiis T) commitias M comicis a || 15 codia B || trans- mutauit tyberim F \\ 16 redigitaque est F || 17 lege eam om. F || repente LF (corr. I) || 19 obnoxiae Laniel: obnixe F \\ 22 eiectum autem quare aut qui fa- cile F || 24 etiam om. ASl || postea] praeterea L (corr. I) etiam F.\ 25 sane porsena F \\ addit L (corr. I) || 26 causa metri B || 27 marcialis SL || exspectare manu F \\ porsenam B porsenna LF (corr. I) || 28 no F || 29 repetitum B
COMM. IN VERG. AEN. VIII 648-652. 293
649. illvm Coclitem scilicet. et modo cCoeles' in hoc homine, de quo dieit, proprium est nomen, in aliis appellativuni, nam luscos ccoclites5 dixerunt antiqui: unde et Cyclopas ccoclites' legimus dictos, quod unum oculum habuisse perhibentur: qiiasi GtQoyyvlcbitag a rotunditate. * 5
651. vinclis innaket cloelia rvptis atqui obsides non li- gantur; sed vincla pro custodiis accipiamus, aut certe pro foederibus: aut certe cruptis vinclis pontis'; id est ponte resoluto.
652. in svmmo cvstos tarpeiae manlivs arcis in summa clipei parte; nam postea ait <675> *in medio classes aeratas\ et bona 10 ratione utitur in pictura apta unicuique rei loca distribuens. ideo enim in summa clipei parte dicit factum esse Capitolium, quia hoc arcem urbis esse manifestum est. haec historia autem talis est: Brenno duce Senones Galli venerunt ad urbem et circa Alliam flu- vium occurrentem sibi deleverunt exercitum omnem populi Romani. 15 aliaque die eum vellent ingredi civitatem, primo cunctati sunt timentes insidias, quia et patentes portas et nullum in muris vide- bant. postea paulatim ingressi cuncta vastarunt octo integris men- sibus? adeo ut quae incendere non poterant, militari manu diruerent, solo remanente Capitolio, ad quod cum utensilibus reliqui confuge- 20 rant cives: qui tamen a Gallis obsidebantur etiam id penetrare cupientibus, quos alii per dumeta et saxa aspera, alii per cuniculos dicunt conatos ascendere. tunc Manlius, custos Capitolii, Gallos detrusit ex arce? clangore anseris excitatus, quem privatus quidam dono Iunoni dederat: namque secundum Plinium nullum animal ita 25 odorem hominis sentit. qua causa postea eo die quo hoc factum est, canes qui tunc dormientes non senserant, cruci suffigebantur y anseres auro et purpura exomati in lecticis gestabantur. sane hic Manlius
2 nam luscos . . . perhibentur] exscr. Isid. or. X 163. cf. Varro d. 1. 1. VII 71 || 25 nullum . . . sentit] exscr. Isid. or. XII 7, 72
1 coclitem BF: cocletem AS id est cocletem L porsennam M id est porsennam Z. || coclis F \\ in hoe loco de co dicit F || 2 lucos ex locus F || 3 co- litas F [| coclites Masvicius: coclitas ASMFl coclias BL || 4 perhibentur] Plautus in curculione (v. 393 Fl.) fde Coclitum prosapia te esse arbitror nam ii sunt unoculi' add. D \\ strangylo opas F strangilo opas G \\ 5 runditate G \\ 7 accipimns F || 8 id est etiam ponte AS id est iam ponte BM \\ 12 esse factum F || 14 et om. F\ aliani B allum L (allium Z) alium F || 15 omnem deleberunt exercitum JT || 17 insidias timentes F || 18 uastantes L (uastarunt l) ||
19 quae] ea quae M \\ potuerant B || delerent B diruerunt LF diruerant l ||
20 confugierunt F || 21 id a ad I || 22 prius alii om. AS || 23 manilius B mallius LMFa || 24 de arce AS \\ privatus] princeps superser. s || 26 sentire dicitur F || sentit] quod ouidius in metamorph. (II 538) intelligens dixit cnec seruaturis uigili Capitolia uoce crederet anseribus' add. JD || 28 purpora F || Manlius Daniel: manibus F
294 SERVII
post defensum Capitolium pro praemio singulis libris farris ob virtutem a populo donatus est. in tantam autem cibi penuriam redacti erant in obsidione, ut coriis madefactis et postea frictis vescerentur: cuius rei argumentum est quod hodieque ara in Gapitolio est Iovis Tutoris, in 5 qua liberati obsidione coria et sola vetera concremaverunt. hic tamen Manlius, postmodum adductus in suspitionem regni appetiti vel inimi- corum oppressus factione, a popuh damnatus est.
653. peo templo pro defensione tenipli, hoc est *in templo'] nam cante templuni' non procedit, cum obsessus intra templum
10 esset. sic in nono <(674)> ipsi intus dextra ac laeva pro tur- ribus adstant, Terentius nam ni haec ita essent, pro illo haud stares Phaedria. tenebat defendebat: et est militare verbum, ut etiam Sallustius dicit. unde e contra victos cloco motos' dicimus: Cicero loco ille motus est.
15 654. HORREBAT regia cvlmo Curiam Calabram dicit, quam
Romulus texerat culmis. ideo autem *Calabra', quod cum incertae essent Jcalendae aut idus, a Bomulo constitutum esty ut ibi patres vel populus calarentur , id est vocarentur, et scirent, qua die Imlendae essent vel etiam idus. a rege sacrificido idem fiebat ut, quoniam adhuc fasti
20 non erant, ludorum et sacrificiorum praenoscerent dies.
655. atqve hic *hic\ in Capitolio scilicet. et satis prudenter argenteum anserem dixit: nam quasi et epitheton est coloris et significavit rem verarn. nam in Capitolio in honorem illius anseris, qui Gallorum nuntiarat adventuni, positus fuerat anser argenteus.
25 avratis porticibvs hoc ad tempus retulit florentis Romanae rei- publicae: nam illo loco ubi dixit chorrebat regia culmo?? ideo addi- dit cRomuleo9? ut incipientis et pauperis adhuc imperii tempora designaret.
656. gallos Senones, qui Senones dicti sunt, quod Liberum patrem
9 nam . . . procedit] cf. Non. p. 523, 7 M. || 11 Terentius] Phorm. II 1, 39 || 14 Cicero] in Cat. II 1, 1 || 29 Senones . . . recepissent] cf. Isid. or. IX 2, 106
1 libius farris ub TP, corr. JDaniel || 2 in tantum aut ubi F, corr. Daniel || 3 corus F || uascerentur F \\ 4 odioque F || capitonio F || tutoris ego: sutoris F soteris Daniel || 5 obsidioni F || 6 inimicorum Daniel: muiediorum F. invido- rum ego malevolorum F. Schoellius || 9 namque F \\ 11 ni Fm: nisi SBL nihilJ. ni//// (duae vel tres litterae deletae) M\\ 12 aut EF]\ fedria libri || et est] id est F || 13 et contra B e contrario F || 14 est om. M || 15 calebram F calabriam reliqui || 18 populos F || 19 pidus F || 20 praenoscerent dies om. F \\ ideo autem . . . praenoscerent dies] dedi quae Floriacensis exhibet. Servii haec sunt ad quam calabatur id est uocabatur senatus uocabatur (om. LM) et populus a rege sacrificulo ut quoniam adhuc fasti non erant ludorum et sacrificiorum prae- noscerent dies || 21 hinc F\\ et om. F \\ 22 dixerat A dixerit S \\ quaesa F || 24 argenteus anser B
COMM. 1N VERGL AEN. VIII 653—664. 295
hospitio recepissent canebat quasi praedivinabat: naui ccanere? et dicere et divinare significat.
657. arcemqve tenebant deest cpaene': naui prope tenuerunt.
658. DEFENSI TENEBRIS ET DONO NOCTIS OPACAE multi itera-
tionem volunt; alii dicunt ctenebris' propter cuniculos, cdono noctis' 5 somno Manlii; nam somnus noctis est donum.
659. gaesaries coma, ab eo quod caedi potest. aveea vestis hoc est barba: unde contra investes dicimus inberbes: unde est <(166)> tunc mihi prima genas vestibat flore iuventas.
660. virgatis lvcent sagvlis quae habebant in virgarum 10 modum deductas vias. et bene adlusit ad Gallicam linguam, per quam virga purpura dicitur. Virgatis' ergo, ac si diceret virga tinctis;
id est purpuratis. gaesa hastas viriles: nam etiam viros fortes Galli gaesos vocant.
662. scvtis longis per hoc corporum ostenditur magnitudo, 15 ut supra <(VII 275)> stabant ter centum nitidi in praesepibus altis, per quod equorum magnitudinem expressit.
663. hic in eodem scuto. et congrue sacerdotes statim post templa commemorat. salios qui sunt in tutela Iovis? Martis, Quirini. dicti Salii ideo quod circa aras saliunt et tripudiant. alii 20 a Salio, Aeneae comite, dictos volunt. nvdosqve lvpercos cum
in honorem Panos Lupercaliorum sollemnitas celebraretur, pecora Romanorum subito a latronibus rapta sunt. illi proiectis vestibus persecuti sunt latrones: quibus oppressis et receptis animalibus, propter rem a nudis prospere gestam consuetudo permansit ut nudi 25 Lupercalia celebrarent.
664. lanigerosqve APICES flamines in capite habebant pil- leum; in quo erat brevis virga desuper habens lanae aliquid. quod
1 nam canere . . . significat] cf. Isid. diff. verb. 98 || 8 unde . . . inberbes] cf. Non. p. 45, 27 M. || 13 gaesa . . . vocant] cf. Liict. Plac. ad Stat. Theb. IV 64; Non. p, 555, 10 M. || 27 flamines . . . sunt reperta] exscr. Isid. or. VII 12, 18 sq. cf. Varro d. 1. 1. V 84
1 bospicium F (corr. Daniel) || recipissent F || qjin pconabat F (quasi prae- canebat Daniel) \\ perdiuinabat L (corr. I) || 5 dicunt om. B \\ 7 ad caesaries supr. vers. coma a cedendo dicta T || ab eo ego: ado F adeo G ideo Daniel || 8 e contra Zy || 11 vias] strias Masvicius: cf. MarMandus ad Stat. silv. V, 2, 152 |( 12 uirga// A (uirgae fuisse videtur) uirgae SMF uirge BL (uirga l) || virga tinctis scripsi: uircatis As uirgatis reliqui. ceterum uirgatis id est omnes quod sciam Serviani commentarii editores abiecerunt || 13 cesa SG caesa B \\ hasta est uirilis F || viros fortes om. F || 14 gaesos Ha caesos reliqui. gaesatos coni. Vossius de vit. serm. lib. I 2p. 12 || 15 per hoc LMF: per haec ASBHm || 16 ut om. LH || 20 saliant B || tripudient B tripudiunt F \\ 22 honore B \\ solemne B sollemne F || 24 insecuti F || latrones quibus] is (his Daniel) latro- nibus F || 25 prospere] propere bene F
296 SERVII
cum per aestus ferre non possent, filo tantum eapita religare coe- perunt; nam nudis penitus eos capitibus incedere nefas fuerat: unde a filo quo utebantur; flamines dicti sunt; quasi filamines. verum festis diebus filo deposito pillea necesse erat accipere, quae secun-
5 dum alios ad ostendendam sacerdotii eminentiam sunt reperta, sicut columnae mortuis nobilibus superponuntur ad ostendendum eorum columen. alii dicunt non propter eminentiam dignitatis hoc factum; sed quia cum sacrificarent apud Laurolavinium et eis exta frequen- ter aves de vicinis venientes lucis abriperent, eminentia virgarum
10 eas terrere voluerunt. exinde etiam consuetudb permansit? ut apud Laurolavinium ingentes haberentur virgae, non breves ut in urbe. lapsa ancilia caelo regnante Numa Pompilio scutum breve et rotundum caelo lapsum est. et cum aruspices respondissent illic fore orbis imperium, ubi illud fuisset, diligentia Numae; ne quando-
15 que ab hostibus posset auferri; adhibito Mamurio fabro multa simi- lia facta sunt et in templo Martis locata. quod autem dicit ancilia; plurali utitur numero pro singulari: nam unum lapsum est. ancile autem dicitur aut quasi undique circumcisum; aut quasi a\japi%Bilov -5 id est undique labrum habens.
20 665. extvdeeat studiose fecerat. dvcebant deducebant:
haec enim fuerat consuetudo.
666. pilentis matres in mollibvs pilenta sunt vehicula, sicut nunc basternas videmus. erant autem tunc veneti coloris, non ut nunc santy russati; quibus nisi castae non utebantur. cmollibus*
25 autem pensilibus; ut <(XI 64> molle feretrum et oscilla mollia: ut contra cplumas pensiles' dicimus et molles significamus. aut *mollibus* molliter stratis: quidam pilenta flaeta occisia sed vulgo
17 ancile . . . labrum] cf. Varro d. 1. 1. VII 43; Isid. or. XVIII 27, 3; comm. Luc. IX 477 || 22 pilenta e. q. s.] cf. Isid. or. XX 12, 4 || 25 oscilla mol- liaj georg. II 389
1 ferre] portare F \\ 2 eos penitus AS \\ 3 sunt dicti F || filiamines AS (corr. as) flamines B || 5 sunt reperta . . . propter eminentiam om. L, add. I \\ 7 propter] popnlo AS (propter a), om. I || eminentia l \\ 8 ei ASH || 9 lucis uenientes B || 10 etinde F || 11 baberent uirgas LF || urbe] sunt et qui flamines ab gestamine pilei dicti sint (dictos aiunt Fabricius) quasi pilaminis (pilamines Fabricius) add. D || 14 orbis SLF: urbis reliqui || iliud suis fuisset H\\ numae] inuniaeJP || 15 manurio L mario F || 17 nam . . . circumcisum om. F || 18 aM(j>i- xiaon ASBLH dmcpiKid^ M aMc})ixiaon F \\ 20 deducebant om. ASF\\ 23 ui- deamus F || 24 rusati ASL russaci M || quibus nisi castae non utebantur ASL: quibus nisi castae HM (non utebantur sicut nec uittis unde adidit castae in marg. add. m) spatium relictum est in Beginensi in quo quibus nisi castae ute- bantur scripsit JJaniel quibus nisi castae matronae utin poterant F quibus nisi castae matronae uti non poterant sicut nec uittis Isidorus || 26 ut ante contra omisit Daniel || ad mollibvs supr. vers. pensilibus siue molliter stratis T || aut] ut Daniel et Masvicius || quidam pilenta tecta cisia vulgo dicta tradunt Schef-
COMM. IN VERGL AEN. VIII 665-674 297
dicta tradunt. hinc procvl bene longe a templis inferos facit. et bene Tartareas sedes, ut nihil praetermissum videretur.
668. SCELERVM poenas pro csceleratorum5. et bene ait cseele- rum poenas'; in crimina enim personae incidunt, non ipsarum sunt proprie crimina: unde et sceleribus sunt statuta supplicia, quae in 5 se incidentes homines obnoxios faciunt. et te catilina minaci pendentem scopvlo lioc quasi in Ciceronis gratiam dictum videtur.
670. secretosqve pios aut in secreto morantes; aut participialiter, ab illis secretos. his dantem ivra catonem ut supra <VI 841> dixnnus, Gensorium significat; non Vticensem, qui eontra Caesarem 10 bella suscepit. quomodo enim piis iura redderet, qui in se impius fuit? et supergressus est hoc loco Homeri dispositionem, siquidem ille Minoem, Rhadamanthyn, Aeacum de impiis iudicare dicit, hic Romanum ducem innocentibus dare iura commemorat.
671. haec inter, bene inter inferos et superos mare factum 15 dicit, quod; ut supra <VII 226> diximus; nos ab antipodis dividit; qui inferi sunt nostri comparatione.
672. imago avrea non est contrarium quod et caerulam et auream et argenteam maris esse dicit imaginem, quam scimus pro ventorum qualitate mutari et colores varios reddere: quod expressum 20 in scuto fuisse significat. ibat autem quidam pro *eraf accipiunt, ut (1 46> ast ego quae divum incedo regina. sane ubique pro- positum est poetae Augusti gloriam praedicare; itaque maiorem partem operis in hoc clipeo Augusto adsignat. caervla id est maria. flvctv cano omnis enim spuma alba est. 25
673. in orbem in circuitu.
674. aestvmqve secabant naturalem rem ostendit: nam sem- per mare turhatur, quando delphini apparuerint.
12 Homeri] Od. XI 568 || 27 naturalem . . . apparuerint] cf. Isid. or. XII 6, 11
ferus de re vehic. I 25 coniecit, quam coniecturam receperunt Masvicius et Bur- mannus. sed cum cisia duabus, pilenta quattuor rotis instructa fuisse constet, non puto Schefferi sententiam probari posse. fortasse interpres pilentis flaeta' i. e. festa c oeeasione ' matronas uti solitas esse dixerat et magis frequentatum pilenti nomenf veluti petorritum , commemoraverat. cf. Isid. orig. XX 12, 4. quidam pi- lenta redas ac cisia esseda vulgo dieta tradunt F. Schoellius. cf. Marquardt Privatl. d. B. p. 712 || 1 ad templis longe F || 2 ad tartareas s. supr. vers. ideo tartareas dicit ut ninil uideatur esse praetermissum T || 5 propria F j| unde sceleribus AS\\ 6 obnocios F \\ 8 ad secretos p. supr. vers. aut in secreto mo- rantes aut separatos ab illos (sic) T || participaliter F || 9 ut] ut et ASm et H et ut Fl 11 quomo F || 13 radamantin ASH radamantum BF radainantem LM (sed e in ras. T) || ab inpiis M || 16 antipodibus m )\ 17 inferiores H || 18 imago avrea] Inmago autem est aurea F || cemleam ASBMl || 20 immu- tari L \\ 21 ad ibat supr. vers. ibat pro erat quidam mtellegunt T || 22 re- gine F \\ 24 Augusto Masvicius: augustum F. post adsignat lacunam indicavit Daniel || 25 est] quae e fluctibus nascitur add. D || 26 orbe ASLHM || 28 quanclo ASr: quo BM quod cum L (quo tempore T) quod H cum F
298 SERYII
675. in medio utrum clipeo an mari?
676. cernere erat Graeca figura est.
677. fervere ab eo quod est *fervo' facit: nam ab eo, quod est *ferveo' "fervere' facit *ve' producta: sic *effulgere\ alii dicunt anti-
5 que per tertiam coniugationem correpta media sylldha positum, ut lavit ater corpora sanguis pro *lavaf; de eo in tertio georgicorum <(221> in ipso loco plenius dictum est levcaten in promontorio Epiri est mons Leucata: quod quia saxa nuda in cacumine habuit, ex horum candore Leucates appellatus est. avroqve effvlgere flvgtvs non quod 10 hic ex auro fluctus esse dicat, quos supra canos dixit, sed cum mare ex auro expressum sit, fluctus per aurum effulgent
678. hinc avg-vstvs agens italos cum de statu reipublicae esset longa contentio inter Augustum, Antonium et Lepidum; pla- cuit ut totum Orientem teneret Antonius? Augustus Gallias et Hi-
15 spanias cum Italia, Lepidus Africam Siciliam Sardiniam. ad causam maioris fidei Antonius sororem Augusti duxit uxorem. profecti itaque sunt in provincias suas. sed Antonius in Aegypto captus est amore Cleopatrae, non usque quaque adeo, ut ea dimissa contra Parthos proficisceretur. quibus victis dum Gleopatrae cupiditate festinat,
20 exercitum omnem frigore in Armenia perdidit; ipse tamen anima- lium cadaveribus pastus cum paucis ad Aegyptum est reversus. ubi ei coepit suadere Cleopatra ut se sortiretur uxorem, derelicta sorore Augusti. quo facto Augustus vehementer accensus contra eum coepit bella moliri. Antonius re comperta? collectis Orientis
25 viribus; prior cum uxore Cleopatra venit ad bellum. conflictum est
5 lavit] georg. III 221. cf. Philarg. ad h. v.
1 sehol. ad m medio post circuitu hab. F. ad medio supr. vers. sqilicet scuti T i| 2 est] sicut graece dicitur oqccv bvso-ci add. D \\ 3 habeo F || facit Danieh fac F || habeo F \\ 4 ecfulgere F || ali F \\ 5 sillaba F j| 6 atur F || 7 promunturio £T: promontorio AS promunctorio JRM promuntorio LF\\ 8 ad vers. 677 m marg. hic mons saxa habet nuda in cacumine ex quorum candore leucates est apellatus quia leucon dicunt graeci album T || quia] q: F || ex orum F || 10 sed cum scripsi: cum om. F, sed quod Masvicius || mare et ex auro Daniel || 11 effulgeant F, correxi \\ 12 dum L (cum l) \\ 13 Lepidum F: catulum ASLH catullum BMal || 14 spanias ASH (hispanias a) || 15 Lepidus F: catulus ASLH catullus BMal || et ad causam F || 17 sed Antonius in Aegypto] sed antonius hic in prima aetate cfe (creatus Daniel, fort. contra legem) tri- bunus plebi caesareanas partes cum curione defendens bellum ciule (ciuile Daniel) inter caesarem pompeiumque commouit. quaestor fuit idemque augur quo consule in senatu caesar occisus est. hic sicut dictum est cum diuisa rei publice (re publica DanieT) ad orientem isset in aegypto F. quae huic scholio addidit plenioris commentarii auctor non recepi: nam non solum nullius sunt pre- tii sed etiam Serviana corrumpunt. || 19 quibus victis] quibus cum ante uictor esset post repulsus F \\ festinaret Jua (corr. T) || 20 frigore] et famae add. B || 24 moliri . . . cum impetu con (v. 689 et 692) om. H || re comperta] reperta B
COMM. IN VERG. AEN. VIII 675-681. 299~
navali certarnine circa Actiuni Epiri promunturium: ubi victi sunt Antonius et Cleopatra et in fugani coacti. postea occiso Antonio illa sibi serpentes adhibuit. sed quia belli civilis triumphus turpis videtur? laborat poeta ut probet iustum bellum fuisse? diceiis Augu- stum esse ccum patriBus populoque penatibus et magnis dis'? contra 5 cum Antonio auxilia peregrina et monstruosa Aegypti numina. et re vera in exercitu Antonii omnes barbari fuerunt: quod et Vergi- lius dicit cAegypturn viresque Orientis atque ultima secum Bactra vehit'. unde etiam de hoc bello egit triumphum: nec enim civile putatum est? qirod tantuinmodo Roniano duce gestum est? qui et 10 ipse barbarae serviebat uxori, adeo ut praetoria ei castra concederet, quorum qui potiebatur imperio? ipse vocabat exercitum: unde est illo loco de Cleopatra cpatrio vocat agmina sistfo': nam Antonius consulare sibi tantum detinuit imperium? in quo sola est potestas iubendi. ille enim ducit exercitum qui habet in potestate castra 15 praetoria.
679. penatibvs et magnis dis alii unum volunt esse? alii separant? ut magnos deos accipias Iovem Minervam Mereurium, quos Aeneas de Samothracia sustulit.
*680. tempora plammas laeta vomvnt naturaliter enim Augu- 20 stus igneos oculos habuisse dicitur, adeo ut obtutum eius nemo con- tra aspectare posset, denique quidam eques Romanus, interrogatus ab eo? cur se viso verteret faciem; dixerit cquia fulmen oculorum tuorum ferre non possum'? sicut ait Suetonius.
681. aperitvr vertice sidvs apparet sidus in vertice? hoc 25 est super galeam. nam ex quo tempore per diem stella visa est? dum sacrificaretur Veneri Genetrici et ludi funebres Caesari exhibe- rentur; per triduum stella apparuit in septentrione. quod sidus Gae- saris putatum est Augusto persuadente: nam ideo Augustus omnibus statuis, quas divinitati Caesaris statuit, hanc stellam adiecit ipse vero 30 Augustus in honorem patris stellam in galea coepit habere tlepictam.
24 Suetotrius] cf. vifc. Aug. 79
1 promontorium AS promunctorium-JRm promutorium L promoncturiutn M promunurium F || 2 in om. ASL (add. al) \\ fuga s || coecti A (corr. a) coepta S (coepta est s) || 3 adhibuit] sed antonius cum alexandriam obsideret (obsideri Laniel) uideret et in eo esse ut capi posset se ipsum occidit cleo- patra uero cum ad augustum esset adducta et in custodia esse iussa esset ad- motis sibi ut putatur serpentibus uitam finiuit add. F || 5 esse] fuisse L \\ 6 monstrosa LMF (monstruosa m) || 15 iubentis B uiuendi F (| 17 alii id unum F || 22 espectare F, corr. JDaniel || 24 possumus F || sutonius AS (sueto- nius a) \\ 28 septemtrione F || quod] cuius Serviani libri \\ 30 statius F || divini- tati scripsi: diuinitate F ob diuinitatem JDaniel || 31 in honorem patris augu- stus stellam libri ne Floriacensi quidem excepto: quamquam is qui pleniorem
300 SERVII
honorifice autem poeta unam stellam *sidus9 dixit, cum sidus ex multis stellis constet.
682. paete alia non e contra, sed in alia parte aciei. ventis et dis agrippa secvndis Agrippa dicitur db aegro partu,
5 id est qui pedibus nascitur. sed Mc Agrippa \on adeo claro genere ortus, viribus et societate Augusti ad summos honores pervenit: nam et tribunus plebi quietissimus fuit, et post tertium consul, et in mtdtis bellis cum Augusto gestis victoriam Augusto sua virtute confecit: nam et Sextum Pompeium apud Mylas ipse devicit, et apud Actium Anto-
10 nium et Cleopatram navali certamine prope ipse superavit: ob quod meruit etiam gener esse Augusto. csecundis? ergo dixit Augusti com- paratione: nam hoc dicit: Augustus, nimio ventorum et numinum utebatur favore, Agrippa sequenti, hoe est, ille habuit primum favo- rem; hic secundum. Hadrianus scribit Agrippam solitum tempestate
15 orta milites cogere naves in fluctus urgere, ut consuetudine discriminis dempto metu redderet eos adversum pericula fortiores: ergo itgog dvtt- diatitolrjv saevi maris, quod exercitationi militibus erat, ait *diis et ventis secundis9 esse pugnatum, ut tempestatem quidem Agrippa non timuerit, sed favor divinus maria constraverit. nam et ipsa Actiaca
20 pugna cum aquilo ei esset adversus, eo exercitio, quo milites adsu&verat adversum fluctus naves agere, ad portum se fugere finxisse: qua re cum hostes decepti insequi conati essent, conversis subito navigiis suis Alexan- drinas naves incurrisse et telis ac flammis in eas missis, refragante hostibus flatu, cum nihil ipsi tale facere possent, victoriam consecutum.
25 merito ergo *ventis secundis9.
683. insigne svPERBVM quasi principale decus.
684. navali fvlgent rostrata corona Sextus Pompeius, Pompei filius, in Sicilia piraticam exercuit. contra quem primo
4 Agrippa . . . nascitur] cf. Loewe prodromus p. 19 et p. 396 sq.
commentarium composuit Augustus delere debuit || habere in galea coepifc de- pictam L || in galileam B in galilea F || 1 ad v. 681 in marg. honorifice poeta unam stellam sidus appellauit cum sidus ex multis stellis constet T || 3 non haec contra F \\ 4: ab aegro partu Daniel (cf. Plin. nat. Jiist. VII § 45, Gellius XVI 16, JSfonius p. 558): ab egypto partu F || 5 qni pedibus Masvicius: qui odieb; F qui hodie bis Daniel\\ 8 conficit F || 9 moelas F || 10 nauari F || ob quo F || 11 generis se F \\ 13 sequentibus F. agrippa sbcvndis vulgo || 14 Ha- drianus] fort. Haterianus || agryppam F || 15 urguere F || 16 demtu mecu F, corr. Daniel || ^nsantidiastollens aevi F, corr. Daniel || 17 exercitationi Masvicius: exercitatione F. post erat lacunam indicavit Daniel. fort. quod exercitatione militibus notum erat || ad dis a. s. supr. vers. quia diuinus fauor ei maria constrauerit non quod non timuerit tempestatem T || 20 exerticio F || adsua- uerat F || 21 finxit Masvicius || qua re Daniel: queri F || 22 conuersi F || suisi F || 23 incurrit Masvicius || talis F || refraglante F || 24 flatu F: fluctu Daniel || ipse F || consecutus est Masvicius || 25 ad insigne s. supr. vers. id est principale de- cus belli T || decus] deus G || 27 siciliam ARL (sicilia a)
COMM. 1N VERG. AEN. VIII 682-695. 301
cum Agrippa dimicavit Augustus; postea Agrippae cura data est; qui eum delevit. ob quod ei Augustus rostratam dedit coronam; quia vicerat navali certamine.
685. hinc a parte contraria. ope barbariga crimen Antonii, quod ope barbarica JRomanus pugnet. 5
686. victor ab avrorae popvlis quia primo vicerat Parthos, ut diximus. atqui Antonium PartM postea pepulenmt; sed videtur hoc ideo tacuisse, ne Augustus iribellem superasse videatur. ideo addidit victorem Orientis Antonitim, ut maiorem hostem Augustus vicisse videa- tur. litore rvbro Erythraeo mari, quod est inter Aegyptum 10 et Indiam.
687., vltima secvm bactra vehit cultinia' non quantum ad fines spectat orbis terrarum? sed cultima? in imperio .Antoniano: constat enim Bactrianos post se habere gentes innumeras.
688. nefas exclamatio est; quasi *pro nefas' ! aut per paren- 15 thesin dictum est. et nefas non in eo tantum quod Aegyptiam Ro- manus duxerat, sed etiam quod mulier castra sequebatur; quod in ingenti turpitudine apud maiores fuit: unde bellaturus Pompeius in Lesbo reliquit uxorem.
689. rvere ruebant, id est veniebant cum impetu. et hoc verbo 20 more suo ostendit velocitatem.
691. credas pro %credat quis\
692. concvrrere montibvs altos alii caltis' legunt, unum tamen est.
693. tvrritis pvppibvs instant hoc de historia traxit: nam 25 Agrippa primus hoc genus turrium invenit, ut de tabulatis subito erigerentur, simul ac ventum esset in proelium, turres hostibus inprovisae; in navigando essent occultae.
694. telisqve volatile Gato sub tcla volantia.
695. arva nova neptvnia caede cnova caede' magna; nimia: 30
28 Cato] incert. libror. fragm. 12 p. 86 Iord.
7 ad v. 686 in marg. atqui idem parthi postea pepulerunt antonium sed . . . uideatur T \\ atqui] aut qui F aut quia Daniel || parchi G || 8 auigustus G || uideretur T || ideo ^ . . Antonium] merito ergo uictorem dicit T |[ 9 xiugustus om. T || vicisse] superasse T || 13 spectat] pertinet F || 15 aut . . . nefas edidit Baniel, non inveni in Floriaeensi \\ 16 quod] quam L \\ 17 dixerat F \\ 20 rue- bant om. F || ad rvere supr. vers. hoc uerbo . . . uelocitatem T \\ 21 ad v. 690 in marg. conuolsus proprie dicitur cui ui aliqua sua adimuntur. unde nauis conuolsa cui eminentia ui tempestatis auferuntur et conuolsum dicitur disruptum dissipatum euersum T || 22 ad credas supr. vers. credat quis T || 27 erigentur ASLIT (corr. a) || 28 nauigendo F \\ 30 magna om. F
302 SERVII
nam non dicit re vera *nova\ (non) *nova arva\ sed *nova caede' : Homerus aQv^atveto 8' dipati yala. sed non est hoc *rubescunt\
696. pateio vocat agmina sistro Cleopatra sibi tantum ad- sumpserat, at se Isin vellet videri. Isis autem est genius Aegypti, 5 qui per sistri motum; quod gerit in dextra, Nili accessus recessus- que significat: per situlam, quam sinistra manu retinet, ostendit fluentiam omnium lacunarum. Isis autem lingua Aegyptiorum est terra, quam Isin volunt esse. hanc Isim et alios deos ideo Aegyptii colunt, quia deos reges habuisse dicuntur; ergo in obprobrium Alexan-
10 drini exercitus pro classico sistrum posuit. quod autem ait ^vocat agmina9, hoc est quod superius dictum est <(678)> et Augustus in com- memoratione vitae suae refert, Antonium iussisse ut legiones suae apud Gleopatram excubarent eiusque nutu et iussu parerent. bene ergo *vocat agmina' quae signum dabat
15 697. A tergo respicit angves hoc est7 nondum videbat mor-
tem futuram. traditur enim ne ad triumphum Augusti reservaretur,
admota sibi aspide defecisse. tum *geminos% cum, unum sibi admoverit.
698. devm monstra ideo cmonstra? dixit, quia sub Augusto
necdum Romani Aegyptia sacra susceperant. et admittebat locus pro
20 laude Augusti aliquid etiam in deos inclementius dici. Varro indignatur Alexandrinos deos Bomae coli. latrator anvbis quia capite ea- nino pingitur, hunc volunt esse Mereurium, ideo quia nihil est cane sagacius. bello autem Gigantum plures deos ferarum formas accepisse traditur. .
25 699. contra neptvnvm Homerum sequitur? qui deos dicit
contra se pro diversis partibus habere certamen. et quidam latenter
2 HomerusJIl. X 484 || 4 Isis autem . . . volunt esse] exscr. mythogr. II 90; III 7, 4 || 21 quia . . . sagacius] exscr. mythogr. II 42 || 26 et quidam e. q. s.] cf. Isid. or. XII 6, 34; Don. ad Ter. Andr. IV 3, 24; comm. Luc. YI 675
1 nam non Bl: nam ASLHM anon F uon a \\ nova] naua F. cum alia fuerint bella civilia et caedes aliae in ipsis add. Fabricius || non noua arva scripsi: noua arua Gr, noua om. F || sed nova . . . yaicc om. G || malim sed cnoua caede rubescunt' || 2 €PYTaYGOAAimaTTiTAia F || sed hoc est nunc rubescunt coni. Burmahnus. sed . . . rubescunt secludenda videntur || 6 per sistollam H (alterum s ead. man. del.) per sitellam F || 7 adfluentiam F || lacunarum] lacrimarum AS. i. e. fossarum in quas nilus stagnans recipiebatur add. T> || Isis] Sis AS || 8 terra om. A \\ alio F (corr. Daniel) || aegypti F aegiptii G || 9 quia] q: F q G || 10 sistorum J^'|| 12 legione G |j suas F \\ 13 Cleopatram Baniel: decoratum F decorarum G || excuberant F || iussus F |j 16 triumfum F || aeseruaretur F, cor- rexi. adservaretur JDaniel || 17 admota Burmannus: admoto F || defecisse.-tuin Baniel: defecisset cum F || ad geminos a. t. r. a. supr. vers. pluralem numerum posuit pro singulari quia unum non duos sibi admouit T \\ admouerit Masvicius : admoueretur F. cum unus sibi admoueretur Lion \\ 18 ad monstra e. l. a. supr. vers. admittebat locus pro laude augusti aliquid in deos inclementius dicere et ideo uituperat sacra quae postea susceperunt romani T || 19 atmitebat F || 20 inclimentius F \\ dici] cidi F \\ .21 coli] lico F \\ 23 ferrarum F
COMM. IN VERG. AEN. VIII 696-711. 303
illud tetigisse Vergilium volunt, quod Plinius Secundus in historia naturali <1X 79; XXXII 2^> dicit, quod Antonii navem piscis echeneis retinuerit, qui piscis latine remora dicitur.
701. caelatvs ferro aut in arniis locatus: aut de ferro sculptus, scilicet metallo sibi congruo: aut *saevit ferro\ dirae 5 Dirae proprie sunt ultrices deae. et bene has interesse dicit proelio; aut a Iove missas ad terrorem Aegyptiis inferendum, aut ad punien- durn Antonium, qui matrimonii laeserat foedus.
702. sgissa discordia palla utrum ^scissa palla gaudens', an *scissa palla vadif et seorsum *gaudens'? ideo autem Discordia, quia 10 unius civitatis et cives principes erant. et bene Diras Discordia sequi- tur? quam Bellona comitatur: nam per Discordiam venitur ad bellurn, in quo necesse est sanguinem fundi, ideo ait *sanguineo flagetto' : Ho- ratius ira truces inimicitias et funebre bellum.
704. activs haec CERNENS quem postea Actium nominavit 15 Augustus.
706. vertebant terga sabaei omnes isti populi Orientis sunt.
707. ipsa videbatvr ventis apud plures (legitur) Gleopatram prio- rem fugisse, post insecutum Antonium.
' 708. iam iamqve inmittere F. scilicet aviditate fugiendi. et 20 hene *iam iamqui addidit, quia tempus operis in pictura declarari non poterat
709. inter caedes inter suorum cadavera. morte fvtvra omine mortis futurae.
710. iapyge ferri vento, qui de Apulia flans optime ad Orien- 25 tem ducit; lapygia enim Apulia dicta est: Horatius obstrictis aliis praeter Iapyga. quem Varro de ora maritima argesten dicit7 qui de Occidente aestivo flat hic in Apulia pestilens est.
711. magno corpore aut ita eum7 tamquam deum7 magno cor-
13 Horatius] ep. I 19, 49 || 26 Horatius] carm. I 3, 4 || 27 quem . . . flat] ef. Isid. or. XIII 11, 10
1 tegisse F || uergilium F || 2 echeneis Masvicius : echen F || 5 scuptus L scultus HF || divae diuae ASH \\ sunt proprie JRL || 7 ad ante puniendum om. F\ 8 foedus] fidem F || 9 ad v. 702 siue scissa palla gaudens siae scissa palla uadit gaudet seorsum 1 || 10 uidit F \\ 11 diras B: dira ASLH diram M diri F || 15 anum AS (actium a) actiuum LH || 16 aug-r F || ad aecvm i. Ar supr. vers. cum dicit intendebat perpetuam operam pugnantis ostendit T || 18 legitur addidi || 20 ad v. 708 in marg. ideo dicit iam iamque quia . . . po- terat T || 21 declarare F || 25 qui de Apulia] om. L (add. V), quod capulia H ad orientem Fas: ad horientem L adherentem ASBH ad tarentum Ml 26 dicit B || obstriciis ASBH \\ 27 ore F || argestem F || 28 in Daniel: an F 29 ad magno m. c. supr. vers. magno corpore id est tamquam deum ingenti forma T
304 SERVII
pore formatum accipiendum est: aut *magno% septemfluo. et non *cor- pore maerentem', sed *magno corpore pandentem sinus\
713. vocantem caervlevm in geemivm hoc de liistoria est; nani legitur Cleopatram praesagio mortis futurae oblitam esse re-
5 cessus Aegypti petere? in quibus facile poterat bella reparare. de qua re se moriens dicitur increpasse. bene ergo poeta adicit hortatum fuisse Nilum ut interitus fugeret, ideo Hota veste vocantem caeruleum in gremium\ latebrosaqve flvmina quia Nili origo nescitur, licet Plinius <T 51> dicat haud longe ab Aetliiopia Maurorum, 10 post maiorem Atlantem, lacum esse, ex quo Nilus erumpit. quod videtur esse veri simile ex beluarum similitudine.
714. triplici trivmpho tres enim Augustus habuit triumphos: nam primo die triumphavit exercitus qui Antonium vicerat navali bello, secundo qui Dalraatas vicerat, tertio ipse cum Alexandrino
15 est ingressus triumpho.
715. di8 italis votvm inmortale SAGRABAT videtur aedem Apollinis dixisse, quae est in Palatio.
716. tergentvm hoc est pro multis.
717. LVDISQVE VIAE PLAVSVQVE FREMEBANT hoc est, COmpita-
20 licii ludi celebrati sunt. et est zeugma: nam et delubra fremebant.
720. candentis limine phoebi in templo Apollinis in Palatio de solido marmore effecto, quod adlatum fuerat de portu Lunae? qui est in confinio Tusciae et Liguriae: ideo ait *candentis\
721. dona recognoscit popvlorvm aurum coronarium dicit? 25 quod triumphantibus hodieque a victis gentibus datur. inponebant
autem hoc imperatores propter concessam immunitatem. ideo ergo dixit cdona*: nam si hoc non esset, spolia diceret. aptatqve
svperbis postibvs porticum enim Augustus fecerat in qua simulacra omnium gentium conlocaverat: quae porticus appellabatur *ad nationes'. 30 724. hic nomadvm genvs atqui Antonius Orientis habuit popu-
los; sed intellegamus has gentes Africae operas suas locasse et simul cum Antonio ab Augusto esse superatas. discinctos vel habitum eorum ostendit, qui usque in talos fluebat: quod Plautus ridet in
2 pendentem F || 4 nam] non F \\ esse om. F \\ receptus B \\ 6 ad vocantem supr. vers. nt scilicet interins fugeret T \\ ortatnm F || 8 qnia . . . nescitur] de quornm nil origine scitur B quam loriginae scitur FL || 10 post maiorem om. BLH (add.l) || 15 ingressus est BM || 16 schol. ad v. 715 post Augustus (v. 704) exhibet F, huc collocavit Daniel || aedem Apollinis Daniel: eadem opollo- nis F || 18 ad tekcentvm supr vers. finitus pro infinito T || multos F || 19 com- pitalici BL conpitalicium F || 20 zeumu G \\ freuebant F || 21 apollonis F \\ 24 popvli F || 26 autem om. B || immunitatem Masvicius: emunitatem BM monetam L (i emunitatem i uitam superscr. 1) unitam H uitam ASF || 27 di- cit F || nam om. F || 30 nvmadvm ASBLM || 33 flucbat Fa: fluebant reliqui
COMM. IN VERG-. AEN. VIII 713—728. 305
Poenulo <V 2, 15)> dicens quae est illa avis? eum Afrum vidisset vestem dimissam trahentem; neque enim utuntur hodieque zonis: aut cdiscinetos? dixit inliabiles militiae; omnes enim qui militant cincti sunt: aut certe inefficaces, ut contra cpraecinctos' strenuos dicimus: Horatius altius ac nos praecinctis unum. unde et Graece svfa- 5 vog appellatur non qui bonam zonam habet, sed qui est strenuus. mvlciber Vuleanus, ab eo quod totum ignis permulcet: aut quod ipse miilcatus pedes sit, sicut quibusdam videtw: aut quod igni mulceatur.
725. lelegas Thessalos: Lucanus de Thessalia <VI 383> mox Lelegum dextra pressum descendit aratrum. carasqve 10 Carae insulani populi fuerunt piratica famosi, victi a Minoe, ut et Thucydides et Sallustius dicunt. GELONOS populus Scythiae.
726. evphrates ibat iam mollior vkdis sentiens quasi se esse superatum: Horatius minores volvere vertices.
727. morini populi Gralliae in finibus, qui Britanniam speetant, 15 proximi oceano. rhenvs fluvius Galliae, qui Germanos a Gallia dividit. 'bicornis' autem aut commune est omnibus fluviis, aut proprie de Bheno, quia per duos alveos fluit: per unum qua Romanum im- perium est, per alterum qua interluit barbaros, ubi iam Vahal dicitur
et facit insulam Batavorum. 20
728. dahae populi Scythiae? a parte septemtrionali iuncti Per- sidi: unde Davi dicti. aeaxes hic fluvius Armeniae, quem pon- tibus nisus est Xerxes conscendere. cui Alexander Magnus pontem fecit, quem fluminis inerementa ruperunt. postea Augustus flrmiore ponte eum ligavit, unde ad Augusti gloriam dixit *pontem indignatus 25 Araxes\
5 Horatius] sat. I 5, 5 || 7 Vulcanus . . . permulcet] cf. Macrob. Sat. VI 6, 2. Don. ad Ter. ad. I 2, 10; hec. I 1, 8 || 12 Thucydides] I 4 || Sailustius] hist. inc. 8 Dietsch., I 78 Kritz. || 14 Horatius] carm. II 9, 22 || 22 Araxes . . . ruperunt] cf. Isid. or. XIII 21, 16
2 demissam H || odieque sonis F || 4 certe] cetera F || strenuos . . . unum om. F || 5 praecinctis unum] praecincti sunt unum ASBLM (corr. m) prae- cincti sunt H || euzonos LM euzona A8 uzono B euzono H euzonus F \\ 6 qui est om. F \\ qui om. ASHL || est] et L es 1Z"|| strenicus F || 7 mvlcifek ASBHM || 8 ipso F \\ mulctatus Masvicius || mulceatur F: mulcatur Daniel mulctatur Masvicius. fort. igni ferrum mulceatur || 9 schol. ad lelegas om. F || 11 cara H\\ insulam SF (insularum s) insulai L {corr. T) || et om. F || 12 tuchi- dides ABL tucydides SH duchydides M tuchidides F || dicit H\\ populos F || 15 in galliae fimbus F \\ 18 alveos om. H \\ qua] quo M \\ 19 post per alterum in Beginensi spatium relictum est in quo qua interluit barbaros scripsit Laniel. interluit Barbaros edidit Stephanus: quae puto Servii esse, cui nolim tribui per alterum qua Dahae populi Scythiae || 21 dahae A danae # indae L (Indo- miti dae l) inda H indomiti dahae M indomiti dachae B indomite dahae F \\ seythiae populi F || 22 daui F: Dani Laniel || armeniae fluuius F \\ quem . . . conscendere om. MFl || quem] quae AH\\ 23 xerses AS exerses L serxes H || cui] vel cui Masvicius. cui Alexander . . . Araxes in marg. inf. scrips. I || 24 ruperant l \\ 25 ad] et l \\ dicit l
Servii comm. Vol. II. Fasc. I. 20
306 SERVII COMM. IN VERG. AEN. VIII 729-731.
729« per clipevm vvlcani hic distinguendum : nam *Vulcani pa- rentis9 non procedit. parentis nunc honoris.
730. RERVM futuraruin, quae nondum fuerunt. imagine gavdet ignarus erat veritatis, sed triumphorum imagine delectabatur.
731. ATTOLLENS VMERO FAMAMGlVE ET FACTA NEPOTVM Si ^fata? legeHs,
hoc est, quae nepotes fataliter fecerunt. hunc versum notant critici quasi superfluo et humiliter additum nec convenientem gravitati eius: namque est [eius] magis neotericus. famamqve gloriam. nepotvm poste- rorum.
2 parentis . . . fuerunt om. F \\ nunc honoris] in aliquibus autem libris ita liabetur, Per clypeum Vulcani: hic distinguendum est, nam Vulcani parentis non procedit: nam dona parentis, id est matris accipiendum est add. Fdbricius. nunc Veneris pro nunc honoris coni. JBurmannus. sed nihil mutandum: Servius enim parentis ad Volcani refert, ideo dicit honoris esse, non cognationis \\ 5 legeris Daniel: legiri F \\ 6 quae F: quod Daniel || fatualiter F\ cretici F || 7 superflao Daniel: profluo F || humiliter F: inutiliter Daniel || 8 eius seclusit Masvicius || neutericus F netutericus G || famamqve . . . posterorum om. F
SERVII GRAMMATICI
IN VBRGILII AENEID0S LIBRVM NONVM COMMENTAEIVS.
1. atqve EA diversa penitvs dvm p. G. in hoe libro mutaiio est rerum orunium: nam et personae et loea alia sunt et aliud nego- tium ineipitur; ab Aenea enim transit ad Turnum, a Tuscia ad Ardeam, a petitione auxiliorum ad bellum. quem transitum quidam culpant, nescientes Vergilium prudenter iunxisse superioribus nego- 5 tiis sequentia per illam particulam catque ea d. p. dum parte gerun- tur?, scilicet dum offeruntur arrna, dum dantur auxilia. c&m' enim cum sit conmnctio, foic tamen adverbii vim obtinet: Terentius mea nifoil referty dttm patiar modo. sane formatus est iste liber ad illud Homeri, ubi dicit per noctem egressos esse Diomeden et Vlixen, 10 cum capto Dolone castra penetrarunt: nam partem maximam et oeconomiae et negotiorum exinde habet. diversa penitvs valde diversa, id est longius remota, vel apud Pallanteum vel in Etruria: unde paulo post <(10)> dicit cnee satis? extremas Corythi penetravit ad urbes Lydorumque manum'. 15
2. irim Iris quasi £Qig dicta est: numquam enim ad concilia- tionem mittitur, sicut Mercurius, sed ad disturbationem. et est ministra non tantum dearuin, sed et deorum: nam praeter Homerum et Vergilius hoc probat, dicens <(800)> aeriam caelo namluppi- ter Irim dimisit, germanae haud mollia iussa ferentem. 20
8 Terentius] Eun. II 3, 29 || 16 Iris . . . dimisit] exscr. mythogr. II 6 et Luct. Plac. ad Stat. Ach. I 220. cf. mythogr. III 4, 2 et 6
2 nam et aliae personae vulgo \\ 3 incipit L || transit BMF et in ras. I: traxit ASH\\ tusciam H\\ ad om. LH (add. I) || 4 peticione ALM \ 5 uergi- lium F || superioribus negotiis iunxisse B || 6 sequentia om. B || illam] eam B || 8 aduerbis obtinet F, corr. Daniel. possis et adverbii locum tenet || 9 ad illa BF\\ 11 penetrarent ASM \\ 13 id est] et J3" || 16 irin ALHM, om. B || Iris om. M || eris ABLF \\ enini om. AS \ 18 nam praeter homerum F: nam prae- ter deorum ASBL (praeter in ras. I) nam pater deorum H nam praeter dea- rum Ml, om. mythogr. II et Steplianus || 20 irin L || dimittit S (corr. s) de- misit F
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 21
308 SERVII
3. avdacem ad tvrnvm forteni sine felicitate, sicut de Pal- lante diximus <(VIII 110)>. et modo mtdaciae laus oportuna, quia ad audendum exhortandus est.
4. parentis pilvmni Pilumnus et Pitumnus fratres fuerunt dii. 5 liorum Pitumnus usum stercorandorum invenit agrorum — unde et
Sterculinius dictus est — Pilumnus vero pinsendi frumenti: unde et a pistoribus deus colitur. ab ipso et pilum dictum est. quidam Pilumnum et Pitumnum Castorem et Pollucem accipiunt: non nulli laudum deos: Varro coniugales deos suspicatur. saceata valle
10 ideo csacrata?; quia? ut diximus <I 441)>; numquam est lucus sine religione. sedebat ut Asper dicit cerat'; quae clausula antiqua est et de usu remota. secundum Plautum autem csedere5 est con- silium capere, qui inducit in Mostellaria <T 1, 54)> servum dicentem sine iuxta aram sedeam, et dabo meliora consilia. sed se-
15 cundum augures csedere9 est augurium captare; namque post designa- tas caeli partes a sedentibus captantur auguria: quod et supra ipse ostendit latenter, inducens Picum solum sedentem, ut <TII 187> parvaque sedebat succinctus trabea, quod est augurum; cum alios stantes induxerit. ergo csedebat' aut erat aut consilia capiebat
20 aut augurabatur. unde et hic lucus vice aedis sacratae accipi debet: quod plenius illo loco dictum est <TII 174)> hoc illis curia templum. aut quia in locis sacris sedentes (qui) consilia habituri erant, curiam in templo hdberent: quod Numa cum sciret, Vestae aediculam, non templum statuit, ne ibi senatus haberi posset et ipsa necessitate vir
4 Pilunmus et Pitumnus . . . dictum est] exscr. mythogr. II 183. cf. Isid. or. XVII 1, 3
1 de] et F || ad v. 3 in marg. oportuna est hoc loco laus audaciae que ad audendum exhortatur T || 2 audaciae] aut latio F || 3 audiendum F || exortan- dus G || 4 paeentis . . . dictum est om. F || pitumnus BLHM bitumnus AS. ab aliis scriptoribus Picumnus vocatur. cf. Preller Boem. Myihol. I3 p. 376 || fuerunt et dii Masvicius || 5 bitumnus Sa piturum H \\ 6 sterculinius ASL sterquilinius B M stericulinius H || Pilumnus . . . dictum est post sacrata hdb. H II pensende ASH (pensendi a pinsendi s) pensendi L || 7 quidam . . . suspica- tur e Turonensi edidit JDaniel || 9 laudum] infantium Burmannus e scholio ad Aen. X 76 adscripto. sed e Varronis (d. v. p. B. lib. II) verbis a Nonio (p. 528 M .) laudatis r infantium' deos parum accurate dictos esse apparet quos Varro ipse r coniugales* appellari docuerit. quod interpres dicit laudum deos a non nullis putatos esse Pilumnum et Pitumnum inde videtur explicandum esse qiwd veteres a Castoribus, quibuscum illi comparantur, equites in re fortiter gerenda adiuvari crediderunt. cf. Preller Boem. Mythol. II3 p. 300 sqq. || 10 ut diximus supra LF || 13 monte laria F, corr. Laniel \\ 16 captantur LM: captare namque ASH optabantur B captabantur F \\ 18 succinctus] om. AH, sede M sua intus F \\ 20 uicae aedis se sacratae accipi debat F, quocum consentit G, nisi quod acci- piebant exhibet pro accipi debat, quod ipsum JDaniel correxit || 22 qui add. Masvicius || abituri G || 23 stiret ueste ediculam G \\ 24 templum om. G || sena- tos habere F, corr. JDaniel
COMM. m VERG. AEN. IX 3-11. 309
introiret locum. nam et ipsa consilia a sedendo quasi considia dicta sunt; sedentium enim animi tranquilliores fiunt.
5. thavmantias securicluHi poeticam Thaumantis filia. ceterum ex admiratione hoc nomen accepit, quae admiratio de eius coloribus nascitur. 5
6. divvm promittere nemo ?nemo' pro cnullus' posuit. et est acyrologia: nam cdivum nemo' non possumus dicere, cum pro- prie cnemo' sit cne horno9.
7. avderet docet per transitum multa interdum temporum ratione provenire, quae numina praestare non possunt: quod etiam 10 paulo post in matris deum petitione Iuppiter probat, dicens <(96)> cui tanta deo permissa potestas. volvenda pro Wolubilis\
8. aeneas vrbe et socns ab occasione. et ostendit quid illi ex- pugnandum sit, quia caret defensore. vrbe urbs ista, quae est ftutam <TII Ibiy ipse humili designat moenia fossa. Jianc castrum Lau- 15 rens ait dici Varro, oppidum tacet sed ubi primum Aeneas egressus sit, eum locum Troiam nuncupari traditur.
9. palatini prolepsis est
10. nec satis quia occurrebat ab Euandro eum facile posse remeare. corythi penetravit ut totam \iri\ Etruriam peragrasse 20 videatur. Goryfhi autem montis Tusciae, qui? ut diximus <VII 209>; nomen accepit a Corytho rege; cum cuius uxore concubuit luppiter, unde natus est Dardanus. *penetravit' autem bene, quia supra dixerat *penitus\
1 nam . . . dicta sunt] cf. Isid. or. VI 16, 12 || 3 thavmantias . . . nascitur] exscr. myfchogr. II 6 et Luct. Plac. 1. 1. || 6 nemo . . . ne homo] cf. Charis. p. 96, 15 K. et Isid. or. X 184
1 considia] consilia F || 2 animi om. G \\ tranquiliores F. ex verbis quae sunt unde et hic . . . tranquilliores fiunt eum qui pleniorem commentarium com- Xjosuit nihil ab auctoribus suis accepisse puto nisi haec hic lucus . . . curia templum et quia in locis sacris sedentes consilia habere solebant: nam et ipsa consilia . . . tranquilliores fiunt: illa ad lvco (v. 3), Jiaec ad sacrata valle sedentes (v. 4) adscripta fuisse videntur. reliqua ipse e Servianis ad VII 153 et 174 scholiis addidit • singulae scliolii sententiae quam non sint apte inter se conexae nemo non videt. || 3 poetam B poetica Stephanus || 4 quae] quia Burmannus || 5 nascitur] et Graece &ccv[icc dicitur add. Fabricius || 8 ne homo F: nec homo reliqui || 10 peruenire L (corr. I) || quae . . . possunt] quae numquam praestare possunt, H || praestare non possunt om. L (add. I) || 11 improbat E || 13 ad v. 8 in marg. agit ab occasione T || 14 quae est tutam] quae est dicta Troia ut Burmannus. fort. quae est tutamentis ab Aenea firmata vel saepta, ut ipse e. q. s. urbs ista, quia est tuta, ut F. Schoellius || 15 castrim F || 17 traditur F traditus* Daniel tradit Masvicius \\ 18 prolempsis F prolemsis G- 1| 20 remeare] ad troiam scilicet quam fecerat in morem castrorum in marg. add. 1 1| in secl. Daniel. totam ille Etruriam F. Schoellius || 21 qui] quia F || 23 ad penetravit supr. vers. bene dicit penetravit quia supra dixerat penitus diversa parte T
21*
310 SERVII
11. lydorvmqve manvm omnia haec ad occasionem faciendi per- tinent ex longinquitate, ut dictum est, regionis.
12. nvng tempvs a metu. armat agrestes ne ei formidinem iniciat, agrestes esse commemorat.
5 13. tvrbata arripe castra aut *arripe et turba': aut turbata
invade per absentiam Aeneae. Hurbata' autem inordinata: aut certe Hurba et arripe\
14. paribvs alis id est aeqaalibus. et ostendit aequalem volatum.
15. fvqa pro *veloci reditxC ; neque enim fugit. secvit svb 10 nvbibvs arcvm hoc est duxit, ut <TI 899> ille viam secat ad
naves. et re vera arcus ipse variis coloribus sectus est. bene autem csub nubibus'; quia sine nubis beneficio arcus non videtur.
16. agnovit ivvenis deest *eam\ et Irim tantum agnovit, non et a quo missa esset; utrum a Iove; an a Iunone. hinc est quod
15 dicit cquis te mihi nubibus actam detulit in terras3? unde apparet eum scisse nuntiam illam et lovis et Iunonis esse.
19. repente item aliud augurium: namque cum Iris sine nu- bibus non possit videri; post eius abscessum statim est secuta sere- nitas. clara autem bene addidit; quia tempestas tcov {ibGgov est.
-20 20. discedere caelvm chasma dicit factum; id est subitam
aeris disruptionem et quendam recessum: per quod vult videri chasma Irim se recepisse. medivm autem bene dixit; nam est et summum; unde est (I 225y sic vertice caeli constitit. nubes autem in medio sunt; ubi omnia ista sunt signa quae dicit; id est Iris, sere-
25 nitas; chasma: nam si in summo fierent, nullus videre potuisset. humani enim oculi altiorem et nimium splendorem ferre non possunt. sane chasma est; ita enim Plinius vocat; disruptio et quidam caeli recessus. in auguralibus libris inter ostenta etiam caelum discessisse dicitur. et quidam hic *caelum' pro aere accipiunt, ut Lucretius (IV 134)> in hoc caelo qui dicitur aer.
27 Plinius] nat. hist. II § 96
4 supr. vers. 11 omnia ista ad occasionem faciendi ex longinquitate regio- nis pertinent T \\ hoccasionem F || pertinet F || 3 ad nvnc t. supr. vers. agit a metu T || a om. G \\ nei formidini none iniceat L (corr. 1) \\ 6 invade om. JR || ad tvrbata supr. vers. inordinata T || inordinata autem aut certe F, correxi || 8 aliis F || 9 ad fvga supr. vers. ueloci reditu T || 12 quia] quasi M || 13 ivve- nis . . . dicit om. H\\ 14 esset] sit F || 15 apperet eam F, corr. Daniel || 17 Iris] ipsis F | 18 post cuius abscissum F || 19 addit H || 20 discendere L (corr. I) discindere H discere F || chasma autem A || 21 disruptionem] distinctione H || secessu F || per om. L (add. I) || uidere F || casma irim A casmatrim 8 casma- tri H inter chas marim F, Irim om. & || 22 nam] irim a \\ 25 fierent E: fieret reliqui || 26 humani autem AS || splendorem F et exemplaria : altiorem ASBHMl alciora L. aetherem et nimbura altiorem F. Schoellius || 28 discessus exempla- ria non nulla || in fulguralibus libris coni. P.Begell || ostenta Laniel: est emta F \\ discisse F, correxi
COMM. IN VERG. AEN. IX 11-29. 311
21. palantesqve polo stellas bene 'palantes', quasi in alienum tempus errore venientes: aut *palantes' quae sunt palantes, epitheton stellarum perpetuum. omina tanta scilicet caelestia. et haec omina pro signis vel auspiciis posuit.
22. qvisqvis in arma vocas vel Iuno vel Iuppiter. 5
24. oneeavitqve aethera votis iterum atque iterurn, aut alia atque alia est vota pollicitus. locus autem iste dictus est secun- dum augurum morem, apud quos fuerat eonsuetudo, ut si post acceptum augurium ad aquam venissent, inclinati aquas haurirent exinde et manibus et fusis precibus vota promitterent, ut visum 10 perseveraret augurium, quod aquae intercessu disrumpitur: unde etiam in duodecimo visum augurium non procedit neque sortitur exitum firnium, quia cycnus, dimissus ab aquila, in fluvium cecidit; ut <^XII 255> praedamque ex unguibus ales proiecit fluvio. hinc videtur etiam Turnus minime potuisse liberari. 15
25. IAMQVE OMNIS CAMPIS EXERCITVS IBAT APERTIS intelle-
gamus hunc exercitum primo cpnfuse in campos ruisse, post dige- stum in ordines, ut sit sequentium fluminum congrua comparatio: quae flumina dicit post camporum inundationem in alveos suos reverti. nam hoc vult dicere: ut de campis flumina in alveos re- 20 deunt, sic digesta est in acies militum multitudo, quae fuerat ante diffusa.
26. dives eqvvm per genetivum frequentius utimur hac figura, quam per ablativum. sane hic secutus veteres cuius rei dives addidit, cum alibi subtraxerit, ut <TV 263)> dives quae munera JDido et 25 <VII IV) dives inaccessos ubi Solis filia lucos.
27. coercent cogunt, colligunt, alias *continent% alias *con- pescunt\ non nulli ^postrema" pro *postremas partes' accipiunt.
29. sedatis amnibvs quia Nilus exundat aestate, cum cetera flu- mina inminutione quieta sunt. 30
1 in alienum errorem uenientes AS (corr. a) || 3 perpetum F (perpetuum G) || omjnia ASF (corr. a) || ad omina t. in marg. quasi diceret in campo (sic) uocor sequor prouocantem. omina autem hoc loco signa et auspicia debemus intelle- gexe T || 4 haec] hic Masvicius || 10 et fusis] etfusis F || vota om. B || mitterent . . . aquae om. BLH (in marg. add. T) \\ 11 intercessum F || 12 in .XI. M || non procedit nec sortitur exitum firmum F: quod aquae intercessu disrumpitur firmum Serviani libri, nisi quod firmum est MM firmum non est l || 15 hic M || turno H turnum F || liberare H \\ 18 sequentium in fluminum ASH (in del. a) || 19 suos . . . alveos om. F || 20 alveos suos vulgo || 26 diues incesso rubi solis et rtq. G || 27 colligunt om. H || ad coercent supr. vers. cogunt colligunt interdum significant (sic) continent et interdum compescunt T || 28 ad postrema supr. vers. id est postremas T \\ 29 ad sedatis a. supr. vers. quietis quia nilus aestate exundat cum . . . sunt T
312 SERVII
30. altvs per tacitvm ganges fluvius Indiae est, qui secun- duro. Senecam in situ Indiae novem alveis fluit, secundum Melonem septem: qui tamen et ipse commemorat non nullos dicere, quod tri- bus alveis fluat. Vergilius tamen, Nilo eum iungens, septem alveos
5 habere significai hanc varietatem Donatus fugiens longum hyper-
baton facit, dicens cceu surgens septem amnibus Nilus aut Ganges\
altvs per.tacitvm sane bene addidit cper tacitum altus', hoc
est per profundam altitudinem; nam licet erescat, intra ripas tamen
est; nec; ut Nilus, superfunditur campis; unde Asper distinxit caltus
io per tacitum5. et bene agmen exercitus flumini conparavit, quia et
fluviorum agmina ipse dicit <II 782> leni fhtit agmine Thybris.
pingvi FLVMINE nilvs Nilus dictus est quasi viav llvv, hoc
est novum limum trahens: quod volens exprimere dixit cpingui flu-
mine?; id est fluore, quae res fecundam efficit terram: quod et ipse
15 in georgicis <II 187)> ostendit dicens liquuntur montibus amnes
felicemque trahunt limum item et viridem Aegyptum nigra
fecundat harena.
31. cvm reflvit campis hoc est a campis rediit; tunc enim omnia ora eius apparent: alias, cum abundat, una eius facies est
20 34. ab adversa castris opposita, an venienti agmini? qvis
GLOBVS id est quantus: admirantis enim est; non interrogantis; nec enini interrogat qui nuntiat.
37. hostis adest hic distinguendum; ut cheia' miiitum sit properantium clamor. et est Ennianum, qui ait heia machaeras.
25 ergo cheia? ingenti clamore dicentes ad portas ruebant. alii chostis adest; heia? legunt. alii *lieia' non a persona ad personam dictum pntant, sed ipsum poetam quasi actu rei et imaginatione exclamasse.
1 secundum Senecam in situ Indiae] fragm. 11 ap. Has. III p. 420 || 12 Ni- lus . . . fecundam efficit terram] cf. Isicl. or. XIII 21, 7 || 16 et] georg. IV 291 ||
24 Ennianum] ann. v. 585 ap. Vahl. p. 85
2 fluit . . . alveis om. B || Melam Masvicius. cf. Mel. III 7, 68 || 3 quod tantum tribus alveis Fabricius quod tribus tantum alveis Masvicius || 4 uer- giHus .F|| 7 addit H \\ 8 per ante profundam om. F \\ crescant EH[\ 9 nec ut nilus F: nec iussu A nec ius S nec tacitum ius BLH (del. Z), om. M. for- tasse intra ripas tamen est taciturnus nec superfunditur campis || distinxit] di- xit B || 10 et om. G || exitus G || 11 agmina thyibris F || 12 neanei a,Yn AS nean cyain B neaneylin L neane iacin H NeANeiAra M NeaneiAYN F || 15 Un- quuntur L lincuntur H || 19 aparent F || habundat F || 20 ad adversa supr. vers. castris opposita siue ab agmine ueniente T || agmini G agmmine F ', sed ne add. man. rec. || 23 eia Bl ea L || 24 annianum B enniarum H iniarum F II ait] it AS arc H || eia ASBHl, om. L || macheras libri, nisi quod machera F ||
25 eia BF || portam B || ad heia supr. vers. quidam heia non a persona ad personam dictum uolunt sed ipsum poetain sub imaginatione actae rei excla- masse T || a] ad F || a persona om. G || 27 quasi hactu rei et maginatione (magnatione G) et clamasse F. quasi tactum rei imaginatione F. SchoeUius quasi in actu rei et imaginatione vel quasi in actae rei imaginatione ego
COMM. m VERG. AEN. IX 30—52. 313
39. NAMQVE ITA DISCEDENS PRAECEPEKAT exCUSatio TroiailO-
ruro, ne portas clausisse tiniore viderentur. optimvs ARMIS peri- tus arinoruni, clux egregius, qui et futura provicleret.
40. si qva interea fortvna fvisset scilicet bellicus casus.
42. tvtos servarent aggere mvros id est tutos beneficio aggeris 5 muros.
43. pvdor iraqve monstrat licet eos hortaretur ira et pudor.
44. obigivnt obices ponunt, vel obicibus muniunt, et per hoc clau- dunt. facessvnt %ic Yaciunf, alias *discedunt\ ut illa hinc facessat.
45. tvrribvs pro *in turribus'. 10
46. tardvm agmen pedituni dicit, qui equituru comparatione tardi sunt.
47. vrbi Troiae; quam fecerat Aeneas castrorum in morem.
48. macvlis qvem thracivs albis figura: maculas albas habens.
et nove albas maculas dixit; cum proprie macularum haec sit natura; 15 ut obscuritate sua album aliquid infuscent.
49. CRISTAQVE TEGIT GALEA AVREA RVBRA pro * gaUd Cristas
habens rubras\ sed duo ablativi sunt et duo nominativi; quos me- trica ratione diseernimus; nam crubra crista5 longae sunt ultimae; quia ablativi sunt casus. sane huius niodi versus pessimi sunt. 20
51. en ait eclipsis festinationis exprimendae gratia : qiiidqtiid cnim addideris sensus admittet.
52. principivm pvgnae hoc de Romana sollemnitate tractum est. cum enim volebant bellum indicere; pater patratus, hoc est princeps fetialium, proficiscebatur ad hostium fines; et praefatus 25 quaedam sollemnia, clara voce dicebat se bellum indicere propter certas causas; aut quia socios laeserant; aut quia nec abrepta ani- malia nec obnoxios redderent. et haec clarigatio dicebatur a clari- tate vocis. post quam clarigationem hasta in eorum fines missa indicabatur iam pugnae principium. post tertium autem et tricesimum 30
9 illa] Ter. Phorm. IV 3, 30. cf. Serv. ad Aen. IV 295
^ 1 descedens L descendens H || 2 uideatitur H || 4 schol. ad v. 40 om. F \\ seilicet et bellicus casus AS\\ 5 ad tvtos s. a. m. supr. vers. beneficio aggeris seruarent tutos muros T || agge G || aggeres F || 6 muros om. G || 8 ad obicivnt supr. vers. obices ponunt vel obicibus muniunt et ab alia manu claudunt ob- struunt T || claudunt] ludunt F || 9 ad facessvnt supr. vers. faciunt implent T || 14 ad macvlis q. t. a. supr. vers. id est maculas albas habens T \\ figura (figu- ras Daniel) maculis albas habens F, correxi || 15 hoc sit macularum B haec sit macularum L \\ natura] om. BL (add. Z), macularum H || 17 ad cristaqve t. a. a. k. supr. vers. tegit illum galea- cristras rubreas (sic) habens T \\ 18 ru- bans F || 19 crista rubra B || 21 ad en a. supr. vers. eclipsis est festinationis exprimendae gratia facta T || 28 reddiderant StepJianus primus || a claritate vo- cis om. B || 30 principium pugnae. hasta in hostium fines missa indicabatur principium pugnae post tertium autem et tricesimum diem . . . primamque deorum tellurem hab. T || tricisimum F (corr. man. rec.)
314 SERVII
diem quam res repetissent ab hostibus, fetiales hastam mittebant. denique eum Pyrrhi temporibus adversum transmarinum hostem bellum JRomani gesturi essent nec invenirent locum, ubi hanc sollemnitatem per fetiales indicendi belli celebrarent, dederunt operam, ut unus de Pyrrhi militibus 5 caperetur, quem fecerunt in circo Flaminio locum emere} ut quasi in hostili loco ius belli indicendi implerent. denique in eo loco ante aedem Bellonae consecrata est columna. Varro in Cdleno ita ait duces cum primum hostilem agrum introituri erant, ominis causa prius hastam in eum agrum mittebant, ut castris locum caperent.
10 ergo bene hoc poeta de more Bomano tractum Turno utpote duci dedit. sed in hac consuetudine fetialis, qui bellum indicebat, antequam hastam iaceret, etiam terram hostium contestabatur : unde quidam volunt Aenean scientem quod bellum gesturus esset, sicut a sibylla cognoverat, ubi ad Italiae partem debitam venit, primum adorasse terram, ut <VII 136)>
15 geniumque loci primamque deorum Tellurem.
53. clamoeem excipivnt socn legitur et cclamore\ si ccla- rnore', sensus erit talis: hastae iactum socii clamore comitantur; si cclamorem?; intellegimus Turni eos clamorem excepisse et cum fre- mitu eum secutos esse, id est excipiunt clamorem Turni et cum fre-
20 mitu eum sequuntur.
54. inertia corda non re vera; sed sicut hostibus videbatur.
56. arma vmos vehementius *viros9 pronuntiandum. gastra fo- vere veteres *fovere' pro *diu incolere' vel *habitare' dicebant.
57. aditvmqve per avia qvaerit etiam per avia. sane ex- 25 primitur Turni violentia; nam viam per avia nullus requirit.
59. AD cavlas munimenta et saepta ovium. est enim Graecum nomen V detracto: nam Graeci avldg vocant animalium receptacula.
7 Varro in Caleno] Biese p. 247 || 26 nmnimenta . . . receptacula] exscr. Isid. or. XV 9, 6
1 feciales F \\ 2 pyrri F || 3 hubi F || sollenitate itatem F \\ fitiales F (corr. man. rec.) || 4 celebrent F || pyrri F || 5 flaminio T fmmineo F (corr. man. rec.) || ut] at F || 6 ante edem T: antea dem F ante pedem Daniel \\ 7 columna] bellone add. T || in calencita ait F || 8 introituri erant T: introitum rerant F introitum ierant Baniel || omnis F || 9 mitebant F || 10 bene] be F || duce F T, corr. Gommelinus || 11 hoc F || 12 unde quidam uolunt scienter aeneam fecisse qui cum bellum gesturus esset . . . primum adorauerit terram . . . tellurem T || 13 sybilla F \\ 17 actum H\\ 19 eum ego: eos .F|| secutos Daniel: secutus F \\ 20 sequuntur] secutos l. ceterum veroa quae sunt et cum fremitu . . . Turni Servii esse videntur et a librario aliquo a priore et cum fremitu ad alterum aberrante omissa || 21 non] nam B \\ 22 ad vmos supr. vers. uehementer inhoc loco j>ronuntiandum est uiros, a^FovERE in marg. fouere ueteres pro incolere et . . habitare ponebant sicut . . . T (ante habitare duae litterae evanuerunt. post sicut quid olim scriptum fuerit hodie non potest cognosci) || 23 inicolere F || vel] et Daniel \\ ducebant F, corr. Commelinus \\ 25 per avia] peruiam II || que- rit L || 26 enim] autem F || nomen om. AS || detracto] adiecto H tracto L (corr. I) natracto H \\ aulas libri
COMM. IN VERG. AEN. IX 53-74. 315
unde in sacris aedibus et in tribunalibus saepta, quae turbas prohibent, caulas vocamus.
60. nocte svper media ultra mediam noctem, id est plus quam media, vel maiore eius parte. et est bona elocutio, facta per syllepsin; ut si dicas clegi nocte super media?; id est ultra mediam 5 noctem; nulla enim syllepsis est; quae non et casum mutet, et egeat subauditione, ut <285> hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli.
61. inprobvs ira non Hra inprobus% sed Hra saevif : totum autem summa brevitate narratum. io
62. saevit in absentes fantasiam saevitiae expressit, qua lupi sic circa caulas fremunt; ut in ipsis animalibus solent.
63. ex LONGO eabies absoluta elocutio, ut si dicas cille fame fatigatur ex longo'. sangvine pro *a sanguine'.
66. et qva via clavsos cqua? adverbiuni loci est; non pro- 15 nomen: nam non stat versus; si cvia' septimus sit; non nominativus. ergo cqua via? per quam partem via vallo Troianos excutiat. legitur tamen cet quae via'; et est sensus absolutior.
67. effvndat in aeqvvm in planum 7 in campum.
70. invadit sogiosqve incendia foscit ovantes hysteroprotcron, ut 20 aviditatem iuvenis ostenderet. *incendia' autem pro materia, ex qiia incendia sequuntur: et videtur eventum posuisse.
72. tvm vero ut signum incendendarum navium datum cst.
73. facibvs pvbes accingitvr atris pro *ad faces accingitur% ut sit dativus, ut <TI 235)> accingunt omnes operi: aut *accingitur> 25 armatur; instruitur facibus.
14. diripvere fogos quaeritur ; quid ibi faciant foci. sed in car- minibus quaedam nec ad subtilitatem nec ad veritatem exigenda sunt.
1 tibunalibus F || 2 caulas Salmasius exercit. Plin. p. 647: clausas F aulas Daniel. sciens videtur monachus aliquis clausas pro caulas posuisse || 3 ad nocte s. m. supr. vers. plus media nocte T || 4 parte] transacta additur vulgo || facta om. LH || 5 sinlempsin A sinlemosin S silempsin H silensin L syllempsin H sylempsin M sillempsin F \\ 9 ira^pbus .F || 11 fantasia iii*§ saeuitiae M fantasia nfa euitae H \\ qua] quia BF\\ 12 solet BF\\ ad solent in marg. haec add. I: hoc dicit: sicut lupus ueniens ad caulas ouium fremit et audiens agnos exer- cere balatum, seuit in ipsos absentes, tamquam inter illos sit, non aliter in- fiammantui' irae in turno lustranti et rnuros et castra. || ad fatigat supr. vers. instigat cogit T. cf. Non. p. 304, 8 M. || 13 soluta B \\ 15 est loci AS || 17 per quam partem uia F: p. q. p. uiam ASH p. q. p. uiae BLMa || extiat F || 18 quae] qua H || 19 effvdat F \\ ad m aeqvor supr. vers. in planum campum || 21 ad incendia supr. vers. non re uera incendia sed materiam T || 22 sequitur F, corr. Daniel || etentum G || 23 ad tvm v. supr. vers. ut signum datum est incendendarum nauium T || 24 facibvsqve AcciNaiTVR atris libri Serviani || ad facibvs supr. vers. pro ad faces T || accigitur F || 25 dauus F || 26 instruitur] Atris quasi Ietiferis: nam faces ardentes sunt add. Fabricius || 27 faci F, corr. Daniel
316 SERVII
aut certe *focos\ quos ibi habere potuerunt. picevm fert fvmida lvmen sordidior enim in taedis et ignis et fumus est.
76. QVIS devs o mvsae quia res deorum est et ardua; ideo
per se eam non potest dicere. hic autem gloria Turni latenter
5 ostenditur, cuius vis nisi a numinibus repelli non potuit. tevcris
aut detraxit praepositionem *ab% ut sit *ab Teucris'; aut *Teucris' in
honorem salutemque Teucrorum incendia classibus avertit.
78. pkisca fides facto SED fama perennis omnis antiquitas difficile pura et incorrupta manat in posteros. hoc enim dicit:
10 factum hoc licet priscum sit; id est antiquum; tamen fama eius non est oblitterata temporis vetustate. alii sic intellegunt: fabulosum est quidem, sed fides eius rei penes priscos est: ekts enim rei, cuius aucto- rem facere noluit7 sic ordinem protulit alii: iam quidem evanuit ftdes, hoc est nemo credit factum, adhuc tamen fama vivit et dicitur. *priscd
15 autem *fides' a&oitKjtCa, quasi non sit facta historia.
79. qvo primvm hoc est cin initio'; non enim secundo factae sunt naves apud Idam ab Aenea. formabat id est formare cogitabat; non enim in Ida; sed apud Antandrum factae sunt. et bene phrygia in ida, quia et in Greta est alia Ida, ut <(III 105)> mons
20 Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae.
80. alta pelagi absolutum est; ut clata camporum5.
81. ipsa devm fertvr GENETRix figmentum hoc licet poeti- cum sit; tamen quia exemplo caret; notatur a criticis: unde longo prooemio excusatur. nam ideo et prisca ratione religionis et Iovis
25 beneficio dicit esse perfectum, ut naves mutarentur in nynrphas; quo vel aliqua ex parte possit esse verisimile. sane quidam ^fertur* reprehendunt, quod dicendo auctoritatem rei detraxerit. alii laudant, quod dicendo *fertur' incredibili rei auctoritatem dare noluerit. berecyntia mater deum a monte Phrygiae Berecynto; cuius ultima
1 hibi F || 2 ex tedis M l \\ 3 et om. Fa \\ 4 tanta L (t latenter superscr. T) litante H || 6 ad incendia t. supr. vers. aut a teucris auertit aut in honorem et salutem teucrorum de classibus auertit incendia T || ut si F || 9 manet S ma- nuaut B || postera F || hoc . . . dicit] ergo hoch (sic) dicit F || 10 non est fama eius AS || 11 temporum F || ad v. 78 in marg. quidam hoc sic intellegunt fabu- iosum est quidem sed eius rei fides penes priscos est non nulli autem euanuit quidem fides id est nemo credit factum sed adhuc fama uiuit T || 12 rei] ei F || an cuius se auctorem? || 13 iam] tam F\ 15 axiopistia F || ficta Bentleius apud Hedicke Varia p. 7 facta historica (scil fides) F. Sclioellius || 16 in om. LF \\ secundae B || 17 formare cupiebat 1 cogitabat L forma t recogitabat H || 19 frigia F || 20 nostra F \\ 23 creticis BLF priscis Masvicius e Begio codice |[ 26 ad v. 81 quidam reprehendunt cur dixit fertur quod auctoritatem rei detra- xit. alii laudant quod in re incredibili noluit auctoritatem dare T || 27 rep- dunt G || 28 incredibi F incredibile G \\ 29 berecynthia AS bebechintja B berecintia Lm berecinthia HM verecynthia F || berecyntho A berechinto B berecinto L uerecincto F \\ cuius F: quibus Serviani liiri
COMM, IN VERG. AEN. IX 76-85. 317
syllaba caret aspiratione, quam addimus quotiens montem Deli Cynthum dicimus. est autein tenuis ista discretio, quibus nominibus subtrahi debet aspiratio: nam ecce Ripaei; montes Areadiae; non scribuntur cum aspiratione: quam addimus cum Riphaeos; montes Scythiae; significamus. 5
82. da nate petenti ac si diceret, ei quae iubere debuerat. et dicendo *nate* et *parens9 iteratione auxit adfectum.
83. domito te poscit olympo videtur hoc dicere: praesta ei; cuius beneficio servatus ad Olympi regna venisti. Saturnus enim cum omnes consumeret filios, Iovem solum esse non potuit; celatum 10 matris auxilio. *doniito? ergo c01ympo5 in tuas scilicet leges per beneficium meum mundo redacto. sane haec narratio tertii lihri erat, sed dilata est, ut hic oportunius redderetur, a%it ne bis idem diceretur: potest ergo aut xatcc tb (jlcjtico^svov videri, aut hysteroproteron.
84. pinea silva mihi congrue: nam pinus in tutela est matris 15 deum.
85. in arce fvit svmma hoc est apud Gargara; quae dicta sunt quasi cara caros; id est caput capitis; altitudinis altitudo: cara est enim uscpaAiy. Gargara autem sunt montis Idae cacumina; propter quod dixit cin arce summa'. sane et hic locum sacratum ostendit. 20 et *pinea silva lucus fuitf tdle schema est ut nec tamen interea raucae, tua cura, palumbes feminino plurali femininum singulare iungitur, item neutrum singidare, ut ite meae, quondam felix pecus, ite capellae, aui dttobits femininis phtralibus masculinum singidare, ut <(XII 336> Iraeque Insidiaeque, dei comitatus. qvo sagra 25
17 Gargara . . . nscpccli]] cf. Luct. Plac. in Stat. Theb. I 549 || 21 nec ta- - men] buc. I 57 || 23 ite meae] buc. I 74
1 quotienscumque F \\ 2 cinthum ALH chinthum B canthum F \\ 3 de- beat MF || riphei ASH ripei BLM rifei F || non] montes ASH || 4 cum] quam F || quam] quod M \\ rephaeos F || 7 ad tva caea pakbns supr, vers. cum dixit nate et cara parens auxit affectum T || 9 cuius om. ASH (add. a) || bene- ficia AS (corr. a) beneficiis L beneficios H || 10 fiiios] suo Qege suos) add. F \\ Iovem . . . auxilio] iouis solus esse potuit celatus matris auxilio H || esse] ab- sumere add. F \\ 11 in tuasilicet lege L (corr. I) || 12 tertii scripsi Burmannum secutus qui liaec adnotavit c puto respici ad initium lib. III ut pro II legendum est9 : tunc.II F tunc hn G || erant G \\ 14 cata to siopomenon F || 15 raatris deum est F || 18 cara earas S %aga xQcizog vulgo \\ cara] caric B \\ 19 K€cj)aaii M K€(f>AH F |j 20 dicit B duxit H || ad lvcvs supr. vers. id est consecratus locus id est in summa religione T || 21 ut om. JDaniel || 22 palumbes] ubi add. Da- niel || feminium F || singulare iungitur . . . comitatus] sic locum constitui siiigir aeneae quodam felix pecus aut duobus feminis pluralibus masculinum singulare que deico mitatus F singulare iungit. Et Ite meae quondam felix pecus, ubi duobus foemininis pluralibus neutrum singulare que dei comitatus* Haniel, quem Masvicius secutus est, nisi quod ite capellae post pecus addidit et que dei comitatus omissis neutrum singulare respondet scripsit || 25 scJiolium ad qvo s. f. post quod est prius (v. 87) liab. F || ad qvo s. f. supr. vers. sciiicet friges T
318 SERVII
ferebant non addit qui7 sed intellegimus Phrygas: item <III 106> cen- tum urbes hahitant magnas, id est Gretes. et bene arbores con- secravit quibus inmortalitatem petitura est.
86. nigranti picea cnigranti? umbrosa. et cpicea? arboris 5 genus est; unde pix desudat. liarum autem secundum Plinium quin-
que sunt species, sicut etiam supra <VI 180> diximus.
87. has EGO non ctrabes'; nam de aeere naves non fiunt: unde melius arbores intellegimus, referentes ad piceas vel pinos. sane notandum trabes eum dixisse de arboribus, cum non dicantur trabes,
10 nisi iam caesae et compositae. abutitur ergo eo quod posterius est pro eo quod est prius. classis egeret pro *classe% genetivus pro ablativo. et iusta Aeneae petitio, et concedentis benignitas numinis exclusit piaculum: nam his remotis sacrilegium committeretur. ideo addidit *laeta dedi\
15 88. timor anxivs aut perpetuum est timoris epitheton: aut
certe verum timorem voluit significare, ut separaret ab eo qui ex cupiditate nascitur prosperorurn, ut <T 137> exultantiaque hau- rit corda pavor pulsans.
89. solve metvs id est meos.
20 91. prosit nostris IN montibvs ORTAS bona brevitate detraxit
et chis' et cesse?; nam plenum est cprosit his ortas esse in mon- tibns nostris': quod fecit elocutionis causa. sane hic ostendit quod supra arcem dixit pro monte. et bene *ortas% ut sensum quendam na- vibus daret, verbum de origine commoda.
25 92. torqvet qvi s. m. aut sustinet, aut nutu suo regit.
93. qvo fata trahis ostendit fata posse aliquatenus trahi, non tamen usquequaque. hinc enim dicit cquo'? id est- ad quam rem. petis istis id est pro istis; nam sic dicimus cpeto tibi% id est pro te. aut ^istis' utrum precibus, an navibus?
30 95. eas habeant ius; nec enim possunt aeterna esse quae ab
hominibus facta sunt: Horatius debemur morti nos nostraque. nam sicut animi facta inmortalia sunt; ita corporis pereunt: Sallu-
5 Plinium] nat. hist. XVI § 38 sqq. || 31 Horatius] a. p. 63 || 32 Sallustius] cf. Iug. 2, 2
1 addi F \\ 3 petura F || 7 acerte H \\ 8 pinus F cf. Neue Formenl I2 p. 515 j| 9 eum . . . trabes Servii sunt || trabes] non dici add. M, non add. V\\ 10 caesae] sint vulgo additur \\ et diu compositae l \\ 11 genitivus Daniel: sed datiuus F || 17 prosperitate L prosperitatis l || 19 ad metvs supr. vers. scilicet meos T || 24 dare F \\ commodi G. fort. verbum de origine animantium com- modavit || 25 regit om. L || 26 trihis H vocas tkahis F || 29 istis utrum JDaniel: sistis utrumque F || 31 nos om. ABLH (add. I) || 32 animae LM || ita . . . inmortalia sunt om. LH (add. I)
COMM. IN VERG. AEN. IX 86-109. 319
stius eeteriiixi studia omnia nostra, sieuti aninia, inmortalia
SUnt. CERTVSQVE INCERTA PERICVLA LVSTEET AENBAS SeCUTUS
dubia iemptet. et hoc dicit: casibus licentiam haec petitio vult adi- mere. nam Aeneas sorte qua homo est; navigationis debet timere periculum: quod perit, si eius navibus aeternitas detur. 5
96. cvi tanta deo permissa potestas ccui' ac si diceret cne regi quidem deorurn'. *permissa' autem data, ut hoc possit praestare.
97. defvnctae liberatae, ut <TI 83)> o tandem magnis pelagi defuncte periclis. portvsqve tenebvnt nautico usus 10 est verbo; cum de navibus diceret.
98. qvaecvmqve hic ostendit aliquas esse perituras. evase- eit vndis de undis exierit, cum venerit ad eum locum; de quo navigatura iam non sit. alii legunt cevaserit undas' ; quod si est, intellegimus ^quaecumqvie evaserit undarum periculum'. 15
100. moetalem eeipiam poemam bene dixit cmortalem?: nec enim potest fieri ut eadem res et mortalis sit et inmortalis; sed ut sit inmortalis, ante est ut desinat esse mortalis.
101. qvalis neeeia doto non dixit ctales erunt': sic supra <II 223> qualis mugitus, fugit cum saucius aram taurus. 20
104. pee pice toeeentes ardentes: et est figmentum poeticum.
105. totvm nvtv tremefegit olympvm Honiericum est ybiyuv <J' iXilt^ev "OXvyLTtov.
106. adeeat peomissa dies promissum tempus advenerat.
107. tveni iniveia scilicet? quam inferebat. et modo ciniuria' 25 est ddLxrj{icc, id est iniustitia. hinc est apud comicos iniurius qui audet aliquid contra ordinem iuris. et bene ciniuria'7 quia et contra necessitatem fati, guod Troianos ad Italiam venire conpulerat, et contra rationem foederis bella commoverat. dlii *iniuria9 violentia accipiunt. 30
109. nova lvx hoc est repentina, id est nimbus deorum: quod
22 Homericum] 11. I 530. cf. Macrob. Sat. V 13, 22 || 25 iniuria est in- iustitia . . . iuris] exscr. Isid. or. V 26, 10
1 inmortalia sunt sicuti anima JR \\ 2 ad certvs securus, ad incerta dubia supr. vers. T |j 3 licentia F || 4 qua] quia H || 7 ne regi H: nec regi ASBMl ne egi L nerigi F || permisso F || 13 cum venerit om. F \\ 14 nauigandum B nauigatur H || undas . . . evaserit Servii sunt || 17 sed ut sit inmortatis Servii sunt || 19 dota F cloto l || talis F || erunt] sed intellegendum est scilicet add. 1 1| 23 €a€aiz€n oaimiton F || 24 scliol. ad aderatp. d. om. F || 26 AaiKHMA A aaiKNMA H aaiKHMA M || 27 quia] om. ASBLH, nam Stephanus \\ 28 fati BM : faci ASLH || fati quod Troianos Commelinus: factque troianos F fas ee q; troianos G fati Troianos Daniel || conpulerant F || 29 rectionem F
320 SERVII
ipse paulo post dicit. in secundo <(616> nimbo effulgens. et hic *lu%9 proprie, aliter postea <728> continuo nova lux oculis effulsit.
110. nimbvs lumen, quod capita deorum arribit.
113. ne trepidate pro *ne festinetis'. et per hoc significatur 5 ideo ad navium defensionem egressos non esse Troianos; quia numen vetavit.
115. qvam sacras dabitvr pinvs fabula tolis est: Attis, puer spe- ciosus, cum matris magnae praeesset sacris, a rege civitatis suae adamatus est; sed cum intellegeret vim sibi a rege instare, clam in
10 silvas profugit. cam ergo inventus vim sibi videret inferri, verenda stupratoris abscidit, qui moriens eandem ipsam partem corporis puero abscidit. quem semianimem sub pinu latentem cum invenissent antisti- tes matris magnae, perlatum in templum deae frustra conati refcere, defunctum sepelierunt. cuius ut perpetua maneret memoria, mater
15 magna instituit, ut quotannis in sacris suis plangeretur, pinumque arborem, sub qua iacuerat, tutelae suae adscripsit, et effecit ut cultores sui viriles sibi partes amputarent, qui archigalli appellantur.
116. ite deae pelagi alii hucusque volunt matrem deum lo- cutam: prope enim videtur absurdum ipsam indicare quae sit, cum iam
20 nymphis et audientibus utique et videntibus dicat. alii iungunt cgene- trix iubet': et putatur melius7 quia postea ait <(X 220)> quas alma Cybebe numen habere maris nymphasque e navibus esse ius- serat.
121. obstipvere animi rvtvlis hoc est Butulorum; dativus pro 25 genetivo. obstipvere rvtvli timuerunt ergo Rutuli, timuit Mes-
sapus? numinis marini filius? qui utique fiducia patris et sui nihil ex mari timere debuerit, vel certe <VII 692)> quem neque fas igni cui- quam nec sternere ferro; timuit Tiberis. per hos autem gradus; id est Mutuli, Messapus7 amnis, maior Turni designatur audacia. tale 30 est et in quarto <529> at non infelix animi Phoenissa,
122. et amnis ravca sonans licet antiquitas hahuerit chic9 et chaec amnis^ melius tamen est accipere crauca sonans5 pro crauce5; quani* *rauca amnis5.
4 ne trepidate pro ne festinetis] cf. Non. p. 408, 5 M.
1 effulgens] .... legens F (quinque fere Utterarum spatio relicto) legen G || 3 abyt F, ambit Daniel, qui addidit ut saepe dixi: quod nescio unde petitum sit || 6 uetuit BF \\ 8 a rege Daniel: a gere F \\ 9 a rege . . . vim sibi om. G || elam] quasdam Daniel || 11 ipsa paritem G || 12 semanimem G \\ antistes 2P, corr. Daniel || 15 quodannis F || 17 ampotarent F || apellantur G || 19 eum iam nemphus F, corr. Daniel \\ 21 quia Danieli que F || 26 fidutia F || et haud scio an secludendum sit || nihil et mari F, corr. Daniel || 27 fas] stas F || 28 timuit] etiam add. Daniel || 29 Messapi Daniel || amius F || talis F
COMM. IN VERG. AEN. IX 110-131. 321
123. REVOCATQVE PEDEM TIBERINVS AB ALTO nunc ipsum deum
territum dixlt: supra, undas fuisse perterritas et in se repressas.
124. avdagi tvrno ecce ubi confirmat epitheton, quod Turno sem- per inponit. et hoc colore futuram orationem ostendit.
125. animos tollit dictis magnanimitatem suam; qiiia ipse 5 non terreatur, conprobat dictis. tale est et illud e contrario <TIII 223)> turbatumque oculis. potest tamen accipi7 eorum animos tollit, gui erant territi: et hinc *increpat\
126. teoianos haec monstra petvnt id est appetunt; hoc est ad Troianomm pertinet damnum, ut <I 717> reginam petit. 10 ivppiter ipse scilicet qui omnibus praestare eonsuevit: unde et luppiter dietus est; quasi iuvans pater. ergo cauxilium solitum' non eirca Troianos accipimus; sed quod ipse omnibus praestare consue- vit. alii ^auxilium solitum^ auxilium fugae accipiunt.
127. NON TELA NEQVE IGNES EXSPECTANT RVTVLOS non ex- 15
jDectant Troiani ut Rutulorum telis aut ignibus pereant; qui iam navium amissione perierunt.
128. maria invia tevcris color est: nam rem quam pro se Troiani putabant, in contrarium vertit; dicens navigationis et fugae auxilium perdidisse Troianos; quos constat pro felicitate habuisse 20 navigationis vitare discrimina.
129. rervm pars altera adempta id est naturae rerum. rervm pars altera dempta humanae enim naturae duo elementa concessa sunt; mare et terra.
131. nil me fatalia terrent nihil pro *non\ et tacitis oc- 25 currit quaestionibus; dicens: si fataliter se ad Italiam venisse dicunt; iam venerunt; completa sunt fata. et callide tacuit quod erat fatale: Troiani enim dicebant Italiae sibi regua deberi. et est oratorium quaestiones ita proponere; ut facile solutionis sortiantur eventum.
11 scilicet . . . iuvans pater] cf. Gell. V 12, 4; Isid. or. VIII 11, 34 (| 25 Nihil pro non] cf. Don. ad Ter. Eun. IV 5, 9
1 ad revocatqve p. supr. vers. cnm proprie animantium sit reuocare pedem notandum est quod sua auctoritate fluuiorum posse dici ostendit uirgilius T \\ deum territum] tieum eritum F \\ 2 supra] cf. VIII 240 || 4 et hoc loco refu- turam F, corr. Gommelinus || 6 dictum B || de contrario ASF || 1 ad vltro animos t. supr. vers. potest accipi quod eorum attollat animos qui erant ter- riti T || 8 hinc Daniel: ins F |j 9 appetunt] contra troianos supr. vers. add. I || hoc est . . . damnum non deouerunt cum Servianis coniungi || 10 ut reginam petit om. F , reginam petit post adpetunt hab. G || 13 quod om. L \\ 14 ad avxilivm s. supr. vers. quidam intellegunt auxilium solitum auxilium fugae T 16 ignibus aut telis F || quia nauium L (corr. I) || 17 perierunt om. LH (add. I) 20 habuisse] quod iam habebant finem uagandi supr. vers. add. I || 23 naturae^ vecturae Buherius || 25 et Daniel: ut F \\ 27 sunt om. AS (add. s) || 28 dicunt LH (dicebant T) || oratorum AM\\ 29 facilem F
322 SERVII
132. si QVA phryges prae se iactant *iactant% quasi et ista confingant. aut *prae se iactant' prae se ferunt.
133. tetigere qvod arva quaestio est, an superare possint qui sorte venerint. et, sicut supra dictum esb, per concessionem argumentatur :
5 etiam si vera sint quae iactant, tamen iam completa sunt Hetigere quod arva fertilis Ausoniae Troes'.
134. SVNT ET MEA CONTRA EATA MIHI llOC falsum est quod
clicit Turnus. sed in arte rhetorica timc nobis conceditur uti men- dacio, cum redarguere nullus potest; ut hoc loco est: quis enim
10 vere potest scire; Turno data sint; necne; responsa? sane quia scit
falsum esse quod dixit; argumentis probare dicta contendit, dicens
esse sceleratam gentem; raptam sibi coniugem: in quo facto utitur
Graecorum exernplo, qui rapta Helena gentem delevere Troianam.
136. conivge praerepta invidiose sponsam coniugem vocat.
15 nec solos tangit atridas iste dolor eur non in similitudine criminis sit poenae similitudo? si culpa repetitur; supplicia quoque geminentur.
138. periisse semel satis est quasi obiectio estj ut si dicatur: sed periisse semel satis est, immo vero semel satis fuit eos peccasse: ex quo
20 colligitur quotiens peccaverunt, totiens eos perire debere.
139. PENITVS MODO NON GENVS OMNE PEROSOS FEMINEVM modo
omne genus femineum non eos penitus perosos decebat; propter quod ante perierunt. locutus est autem figurate.
140. medii fidvgia valli quod inter Troianos Buhdosque sit me- 25 dium. et bene de muris nihil dixit.
141. fossarvmqve morae non tutela; sed mortis dilatio.
142. an non vidervnt . legitur et cat non viderunf: si can non'; absolutum est; si cat non'; inceptiva est particula; ad ornatum pertinens: Horatius at o deorum quidquid in caelo regit. tale
29 Horatius] epod. V 1. cf. Don. ad Ter. Andr. IV 1, 42
2 fingant EH fingunt L (confingunt T) confringant F || aut Daniel: eam F || prae se ferunt Masvieius: praeferunt F \\ 3 ad v. 133 in marg. per concessio- neni argumentatur hoc loco quasi dicat etiamsi uera sinfc quae iactant iam completa sunt T || possent F, correcci || 5 sunt F || 9 in hoc loco Fl \\ est om. F |j 10 vere om. F || Turno data sint] si turno uere data sint F || Turno] cur non Hl sunt AL (sint al) \\ 11 dixit] loquitur F \\ 12 sceleratam esse M || ob raptam Fabricius || ucitur H iacr F || 13 ob raptam helenam F || 14 vocat] dixit B 15 similitudinem HF || 18 ad perisse supr. vers. quasi obiectio est haec T 19 et quo F, corr. Daniel || 21 modo] ita inquit sunt mulieris causa uexati u1 detestari deberent etiam nomen femineum supr. vers.. add. I || 22 perosos esse vulgo || dicebat ASL (corr. T) oportebat F || 24 ad medii p. v. supr. vers. quod inter troianos et rutulos erat medium T || intra F || 26 quasi non tutela Fabri- cius || 27 videbvnt A || ad non F || 29 caeloest regit M
COMM. IN VERG. AEN. IX 132-155. 323
est <^VII 363)> at non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor. et est exemplum a maiore ad minus, hoc est: at7 credo, non viderunt Neptuni manu fabricata moenia conflagrasse } ut ftduciam vitae in exiguo (vallo) et parva fossa habeant.
144. legti ferro utrum * ad ferrum lecti\ an potius *acie lecti% 5 ut si dixisset *virtute lecti\ vallvm historice locutus est. vallum autem dieitur ipsa niunitio; nani valli fustes sunt? quibus vallum niunitur: ipse de sustentaculis vitium primus vallos sub tecta referto.
145. trepidantia gastra ut <(13^> turbata arripe castra. io
146. non akmis mihi vvlcani bene arma generaliter dixit: nam e£jpse habuit a Vulcano, sed solum gladium? ut (XII 90> ensem; quem Dauno ignipotens deus ipse parenti fecerat et Stygia candentem tinxerat unda. per hoc autem quasi latenter dicit se Achille esse meliorem, qui se Troianos etiam sine divinis 15 armis superare posse confidit.
147. addant SE protinvs omnes ne timere videatur auxilio- rum niultitudinem ; dicit incrementa esse victoriae. quidam ^protinus9 hic pro *Mcet9 accipiunt.
151. lvce palam propter tenebras et furta inertia. vel *luce% 20 quod Ilium nocte captum est: *palam\ quia insidiis.
153. qvos distvlit hector bene solius Hectoris facta est commemoratio; ut ostendatur perisse eum, qui potuit esse terrori: per quod vult Aenean nihil fortiter in bello fecisse Troiano. et satis Hectori dedit, quasi plus esset differre, quam vincere. 25
154. melior qvoniam pars acta diei id est maior et prima. an quoniam diei hoc optimum, quod matutinum?
155. bene oestis coepora rebvs in eo tantum; quod hostes
6 vallum . . . munitur] cf. Isid. or. XV 9, 2 || 8 primus] georg. II 409 27 an quoniam . . . matutinum] cf. Non. p. 2, 14 M.
2 supr. v. 142 argumentum a maiore ad minus siue a specie quia quod semel potuerunt ipsi greci facere possunt et alii T || 3 nectuni G \\ conflagras- set F, corr. Daniel || 4 vallo add. Masvicius. in exigua et parva f. h. Comme- linus || 5 acie lecti JDaniel: ac relicti F malim ca me lecti5 || 7 autem Daniel: aut F || 10 arripere F || 14 haec F || 17 ad addant s. p. o. supr. vers. pro qua7 litate materiae deprimit omnia. et in hoc loco protinus quidam intellegunt pro licet T (pro . . . omnia Tiberii Donati sunt) || 20 inertia] quia noctu captum est ilium supr. vers. add. I || ad lvce p. supr. vers. quia nocte ilium captum est propterea dicit luce et palam quia per insidias captum est T || 23 perisse BLHF: ipse ASMl \\ 24 et satis . . . vincere post Troiano collocavi, post terrori habet F || 27 diei F. Schoellius: dici F dicit Daniel an quoniam dicitur hoc e. q. s. ego
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 22
324 SERVII
non ausi sunt egredi: nam nihil egerant ergo liortativa est oratio ad socios, ut audaciores esse debeant, cum videant se tirneri.
156. proovrate verbum conposihim, id est curate. pvgnam SPERATE parari scilicet contra Troianos, non a Troianis, ne vi-
5 deatur contra supra dicta omnia nunc sociis inferre terrorem. ergo a me parari sperate, id est pugnaturos vos scitote, licet hostes muris se teneant, ut <XI 18> arma parate animis et spe praesnmite bellum.
157. vigilvm excvbiis excubiae diurnae sunt, vigiliae nocturnae. 10 160. centeni qvemqve secvti centurionuni scilicet, ex more
Romanae militiae: nam ex numero militum qui eos sequuntur, gra- dus dignitatis apparet.
161. pvrpvreis oristis ivvenes hic versus per figuratum ablativum prolatus est
15 162. variantqve viGEs ut invicem potent.
163. indvlgent vino ablativus casus est, et deest *sibi% ni figu- ratum est. indvlgent vino\ ex fiducia scilicet: sequitur <(186> cer- nis quae JRutulos habeat fiducia. vertvnt crateras aenos potantes exhauriunt et est hemistichium Ennianum.
20 164. gvstodia nomen ambiguum, sed modo *quae custodif.
166. e vallo pro muro. armis alta tenent bona elocutio, id est armati tenent alta, hoc est muros. ^tenentf autem custodiunt
167. trepidi formidine festini per formidinem: nam non est iteratio.
25 168. explorant confirmant pontesqve qui fiunt in muris
angustioribus? ut sit facilior transitus ad divisas muri partes. propvgnacvla pilas murorum. ^
9 excubiae . . . nocturnae] cf. Isid. or. IX 3, 42 || 19 Ennianuin] ann. v. 502 Vahl.
1 egredi] Homeri est (II. II 381) vvv d' £q%86&:' liti Ssltcvov iva ^vvaycQ- [isv uQiqa add. D || egerent F \\ ortatiua F \\ 2 sotios G \\ audatiores F || timere G || 4 parati ASL || 5 omina Masvicius || sociis (sotiis M) inferre terrorem MF: socios inferuorem ASH sotios putare inferiores JR sotios inferre terrorem L, sed re terrorem in ras. 2 1| terrorem] sperate autem dixit quia cupidos eos osten- dit pugnae et uictoriae, ut uiros fortes add.D || 6 a me pararis parat F, corr. Daniel || 9 nocturnae sunt M \\ 10 more om. JRLH (in ras. scr. I) || 11 romana militia JR || 12 apparet] unde et milites dicti a mille et tribuni militum dicti sunt %iIiccq%oi add. D || 13 pvrpvrei Daniel || 15 ut . . . potent] vices stationum Commelinus, quem Masvicius et Burmannus secuti sunt. || 17 cernis] om. Daniel, enim Masvicius || 19 emisthium L emisthicium H emistichium reliqui || 20 ad cvstodia s. v. quae custodiebat T || 21 ad e vallo s. v. de muro, ad et armjs s. V. bona est elocutio id est armati custodiebant alta id est muros, ad tenent s. v. custodiunt T || pro] e Daniel || bone locutio (lucutio G) F |[ 22tenent om. G || aut G || 25 ad exploeant s. v. attentius obseruant T || 27 pilas] om. L (add. ?), pinnas F
COMM. IN VERG. AEN. IX 156—182. 325
171. eectoees ivvenvm legitur et ciuveni": si ciuveni?? Asca- nio; si ciuvenum?; magistros niilitum accipe.
172. sortita periclvm aut sorte divisa ad defensionem peri- cli: aut par timens jgerieulum, qiiocl quisque eooperiretur.
173. qvod cviqve tvendvm est exercet unusquisque vices ad 5 id quod aceipit tuenduni.
175. ida venatbix a plerisque Ida mater Nisi accipitur, quia dixit Wenatrix': nam si montem volueris accipere, abusive Idam venatricem dictam intellege; pro cvenationibus abundantem9: nam cvenatrix5 est proprie quae venatur; non quae venationibus abundat. 10 aut ^venatrix' pro his qui in ea venantur, ut domitrixque Epidau- rus equorum.
176. iacvlo celerem bene inducit Nisum optimum esse iacu- latorem, et lianc praemittit armorum peritiam? qua plurimum poterit
in Euryali defensione. 15
178. troiana neqve indvit arma hoc est qui nondum belli- cosa arma induerat, id est acceperat. et hoc dicit: pulcher quidem erat? sed nondum bellandi peritus.
179. prima ivventa num prima lanugine? intonsa hoe ad sua tempora rettulit; alioquin heroes non tondebantur. " 20
180. amor vnvs erat id est eodem studio flagrahant. pariterqve in bella rvebant aut simul, aut similiier et pari virtute} id est aeque fortes erant.
182. dine hvnc ardorem mentibvs addvnt evryale an s. c. D. E. d. c. apud Plotinum philosophum et alios quaeritur, utrum 25 mentis nostrae acies per se. ad cupiditates et consilia moveatur, an inpnlsu alicuius numinis? et primo dixerunt, mentes humanas mo- veri sua sponte; deprehenderunt tamen ad omnia honesta inpelli nos genio eir numine quodam familiari, quod nobis nascentibus datur, prava vero nostra mente nos cupere et desiderare: nec enim potest 30
11 domitrixque] georg. III 44 || 21 pariter sirniliter] cf. Don. ad Ter. Eun. I 2, 12 || 25 apud Plotinum e. q. s.] exscr. mythogr. III 6, 19
1 iuuenis BF || si iuveni] si iuuenis B, om. MF || ascanium BF \\ 3 diuisi L diuise II || 4 ad sortita p. s. v. id est par timens periculum . . . experiretur T \\ aut parturiens periculum F || 5 tvendi A tvendo F || est om. AMF || 8 Iclam] id est AS (del. a) \\ 11 hiis F \\ 14 qua ex quia L || poterit om. AS, potuerit M || 15 defensationem JR defensionem L (corr. I) || 16 troiana nec M F troianaqve L troianeqve H || 19 ad intonsa i. definit tempus aetatis. lanugine id est prirnam lanuginem barbae tunc emittebat T (definit tempus aetatis Tib. JDonati sunt. id est . . . emittebat is scripsit qui Tironianis notis utebatur) || 20 rectulit F || 21 ad amor v. e. s. v. id est . . . flagrabant, ad pariterqve i. b. r. aut simul . . . erant. ruebant cum impetu se effundebant T || eodem I: eorum F \\ 22 et] aut T || id est om. T || 25 plotinam F \\ 27 duxerunt S || 30 proba F (prava man. rec.)
22*
326 SERVII
fteri ut prava numinum voluntate eupiamus; quibus nihil malum constat plaeere. unde nune hic ortus est sensus: hoc enim dicit Nisus: o Euryale, dine nostris mentibus cupiditates iniciunt et desi- deria; an deus fit ipsa mentis cupiditas? mentibvs vero addvnt 5 bene dixit caddunt*: nam animus mi natura prudens est; sed ei additur ut aliquid inpatienter desideret. non nulli tamen inter cupi- ditatem et cupidinem hanc differentiam esse volunt, ut masculino genere Cupidinem deum ipsum, id est %ov "Eqcozcc significemus, feminino cupi- ditatem: quamvis hocauctores plerumque confundunt 10 183. dira magna.
184. aliqvid magnvm scilicet per hostes transitum.
185. agitat molitur. qviete modo otio, non somno; nam in vigiliis fuerat collocatus. qui enim custos est de insomnio suo
■ queri non potest.
15 186. CERNIS QVAE RVTVLOS HABEAT FIDVCIA RERVM ipsius
desiderii vult esse rationabiles causas; ne vanum mens agitare videa- tur: nam et neglegentia hostium per fiduciam nimiam ostenditur7 et occasio dabatur aliquid strenue gerendi.
187. somno vinoqve sepvlti alterum pendet ex altero. et 20 ^sepulti' quasi sine pulsu et nihil sentientes.
188. porro hortantis est: aut num coniunctio expletiva?
189. qvid dvbitem id est cogitem: omnis enim cogitatio in dubitatione est ante sententiam.
190. popvlvsqve patresqve transfert in Troianos Romanam 25 consuetudinem; ut solet plerumque: prius enim iubebat aliquid po-
pulus, postea confirmabat senatus.
191. reportent portent: nam cre* vacat. aut fab eo reportare.
192. si tibi qvae POSCO promittvnt poscere est secundum Varronem quotiens aliquid pro merito nostro deposcimus; petere
30 vero est cum aliquid humiliter et cum precibus postulamus. et bene quod Euryalum nolit ducere latenter ostendit: nam ideo adiecit *mihi facti fama sat est\
20 sepulti . . . sentientes] cf. Isid. or. X 262; XI 2, 37; diff. verb. 522 || 21 porro . . . expletiva] cf. Don. ad Ter. Andr. I 5, 43 et III 4, 17 || 28 poscere . . . postulamus] cf. Don. ad Ter. Andr. II 5, 11
1 proba 1P\ capiamus S \\ 4 ipse ASLH (corr dl) || 6 desideret] desidera- ret F. quasi praeter eius naturam adiunctum ex altero add. D || non nulli . . . confundunt post magna (v. 183) colloc. Daniel || cupidatem F (cupiditatem G) \\ 8 gu'NCpuj€a F || 16 uidetur F \\ 17 fudatiam F fidutiam G || 19 sepvlti] om. ALH, s. M || 23 sientiam L (id est deliberationem supr. scr. I) || 26 post AS || 27 uacant M || aut ab* eo quod est reportare Daniel aut pro eo quod est ad- portare coni. Burmannus coll. Servii ad VII 167 scJiolio. fortasse aut ab eo (i. e. ab Aenea) reportent || 28 est secundum] enim est sciendum L \\ 30 uere H || est om. S || cum ante precibus om. F \\ 31 dicere ASM
COMM. IN VERG. AEN. IX 183-206. 327
193. svb illo pro *ex illo9: praepositionem mutavit
194. moenia pallantea ubi nunc credit esse Aenean.
196. ardentem modo ardentem, ut <IV 101> ardet amans Dido: an festinantem? ut <T 423> instant ardentes Tyrii: an cupiditate caedis flagrantem? ut ^XII 71)> ardet in arma magis: an propter 5 illud quod ipse dicit *dine hunc ardorem mentibus addunt9 et deinde *aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum9.
197. svmmis adivngere rebvs ^sunmium' et extremum dici- mus et laudabile. bene ergo in re dubia sermone usus est dubio; nam hoc dicit: non debes me nec a tua gloria nec a periculis 10 segregare.
199. genitor bellis adsvetvs ipse puer est necdum proba- tus: unde se et a belli temporibus et a patris virtute commendat.
200. argolicvm terrorem quem Graeci inferebant. troiae- qve labores bene %ata xb 6LW7tci^i8vov annos JEuryali ostendit: nam 15 si a coepto Troiano bello, quod decennium tenuit, septem anni erroris addantur, anni vix decem et septem sunt est ergo aetas paene ad hellum hihabilis; sed exercitium ostenditur} quod inter bella nutritus est
201. svblatvm susceptum.
202. MAGNANIMVM AENEAN (eT FATA EXTREMA SEGVTVs) ideO SCCUtUS, 20
non ut vitae studeam, sed gloriae.
203. est hic est animvs chic' potest esse et adverbium de- monstrantis; ut sit cest hie?; id est in meo pectore. potest et sic accipi; ut dicas: est hic animus lucis contc^^r, hoc est iste ani- mus. ergo chic* et produci potest et corripi. 25
204. ISTVM QVI VITA BENE CREDAT EMI QVO TENDIS ItONOREM
qui istum honorem, quo tendis, id est ad quem niteris, libenter emat vita> id est vitae pretio.
205. nil tale verebar quale tu suspicaris.
206. non distinguendum , ut initium iuris iurandi sit *ita me refe- 30 rat*. referat tibi magnvs ovantem ivfpiter mire ius iurandum con-
8 summum . . . laudabile] cf. Non. p. 401, 33 M. || 19 svblatvm snsceptum] cf. Non. p. 316, 28 M.
1 ad svb s. v. ex T\\ 2 aenea esse AS \\ 3 ad ardektem_a. a. s. v. aufc re uera ardentem aut festinantem aufc cupidifcate caedis nagrantem aut propter illud dixit diine hunc ardorem et reliqua T || ut Daniel: aut ut F aut G \ 4 cipiditate6r || 5 caedi F \\ 6 dicat Daniel || dine] ne F || 8 aut extremum F \ 9 in rebus dubiis F || 13 a belli temporibus F: ab illis temporibus Serviani libri || 15 cata to siopomenon F \\ euriali F || 16 a coepto Daniel: accepto F |j decendium F || 20 ad fata extrema secvtvs s. v. scilicet ut non studeam uitae sed gloriae T || 28 vitae om. AS \\ 30 ad non s. v. hic est separandum ut ini- tium sit iurandi ita me T \\ 31 mireus iurandum 6r
328 SERVJI
posituw,; sic enim iurat, quasi relicturus eum7 cum de virtutibus eius optime sentiat.
207. haec humana negotia: vel quae loquitur.
208. sed si qvis multas ca%isas praetendit: primam ipsius pueri, 5 secundam propter se, tertiam matris. et est parenihesis *quae multa
vides discrimine tali9, hoc est quae multa, ut in tali discrimine, acci- dere posse intellegis.
211. pretiove pro *vel9 : ^ve* enim syllaha proprie *veV significat.
212. mandet hvmo inulti liic distinguunt; alii iungunt cman- 10 det humo solita^ ut sit ccommendet in terra\ csolita5 autem *for-
tuna5; quae piis invidere consuevit: Statius? hinc trahens colorem, ait invida fata piis et fors ingentibus ausis rara comes.
213. absenti quem non sepelierit absenti ferat inperias lioc est cenotapliion faciat et inpleat honorem sepulcri. de inferiis
15 autem plenius in qttarto georgicorum invenies.
214. miserae ad illum exitum, quem timet, retulit: an dolenter iam *miserae% quae in lioc consilio filii periclitatur?
215. pver mire dissuadet dicendo *puer\ e matribvs e nobi- libus; nam matres non nisi nobiles dicimus: unde et matronae dictae
20 sunt. scimus autem non omnes mulieres in Sicilia remansisse: nam legitur in xi. <35> et maestum Iliades crinem de more solutae.
216. nec moenia cvrat acestae id . est nec tenetur desiderio Segestae civitatis.
217. ille avtem hunc locum esse interrupta oratione Nisi 25 intellegimus.
219. vigiles simvl excitat qui vigiliarum officium habebant,
11 Statius] Theb. X 384
1 enim iurat F enumerat JDaniel || 3 vel om.M || locuntur L (loquitur T) \\ 4 acl rapiat casvsve devsve s. v. rnultas causas praetendit primani ipsius pueri secundam propter se tertiam matris T || 5 et est parenthesis siquis in adversum et rlq. hoc est e. q. s. F, reposui ea Vergilii verba, ad quae hoc est . . . in- tellegis sine dubio pertinent || 8 sillaba F \\ 9 hic om. ASM\\ distingunt libri \ alii iungunt om. ASM || 10 solito ASM (corr. a) silito H || commendat L \ solita . . . consuevit] solita aut id est cui mandari defunti (defuncti G) solent fortuna scilicet quae piis inuidere consueuit F. voluerat fortasse plenioris com- mentarii auctor commendet in terra solita id est . . . solent. Solita aut for- tuna scilicet quae e. q. s. \\ 13 ad absenti s. v. quem non sepelierit T || absenti f. i. absenti quemnon sepelierit hoc est e. q. s. F || 16 supr. vers. 214 hoc ad illum exitum retulit quem timebat siue dolenter dicit quia mater in consilio filii iam periclitabatur T \\ dolenter F: dolent* Daniel dolet vicem Masvicius \\ 17 misere G || pariclitator F || 22 ad maoni nec m. c. a. s. v. id est nec disiderio (sic) tenetnr acestae siue regis siue ciuitatis T || id est om. F || 24 hoc loco esse interruptam orationem Nisi ab Euryalo intellegimus Fabricius || interruptum E || Nisi] g n (i. e. pro non) supr. scr. I || 26 excitant ASHM (corr. am) || qui . . . procedit om. H \\ offitia M
COMM. m VERG. AEN. IX 207-229. 329
hoc esi futwros vigiles; alioquin quomodo excitat? et totum iunctim legendum est, ut simul et Idictum et factum videatur.
220. servantqve vices hic distinguenduni est, alias sensus non procedit. statione relicta lioc ad Nisum ei JEaryal/um pertinet, ut sit sensus *statione relicta ipse comes Niso graditur' : quidam *ser- 5 vantque vices statione relictd? pro *stationis relictae vices servanf intellegi volunt, ut <(I 75)> et pulchra faciat te prole parentem, hoc est pulclirae prolis.
221. regemqve reqvirvnt id est regis filium; ut <VI 28> rnagnum reginae sed enim miseratus amorem. 10
222. cetera per terras omnes exaggerat more suo vigilan- tum laborem.
225. CONSILIVM SVMMIS REGNI DE REBVS HABEBANT c Sitmmis'
utrum maximis, an quod pntabant eas in extremo sitas? et est Lucilii versus uno tantum sermone mutato; nam ille ait eonsiliuni sum- 15 mis hominum de rebus habebant.
226. iam nvntivs esset ciam? aut cito, ut festinandum sit et iam nuntiandum Aeneae nec differendum: aut cum nullum invenirent, ad desperationem , quasi nemo esset iam7 qui posset audere.
227. adnixi iiastis mira facies consilii: in rebus dubiis non sedent, 20 secl stant. adnixi tiastis ostendit iam eos diurna statione fati- gatos. quod autem stant et Romani moris est et bellicae necessi- tatis. hunc autem standi habitum et Sallustius comruemorat, ut fessi arma sua quisque stantes incumbere.
228. castrorvm et campi medio m. inedio campi spatio; qui 25 campus castrorum medius fuit. castrorvm et campi medio\ quia in mediis castris principia sunt semper. et bene *campi medio\ quam *campo medio': tunc enim *campo medio% cum aliquot campi sunt et unus est medius campus, *campV autem *medio' in media parte unius campi. 30
229. alacres concitati: Terentius quid tu es tristis? quidve
14 Lucilii versus] lib. I fragm. VI ap. Muell. p. 2 || 18 iam . . . differen- dum] cf. Don. ad Ter. Eun. II 1, 13; Ad. II 1, 21; Phorm. II 3, 4 || 23 Sal- lustius] hist. III 72 Dietsch., 87 Kr. cf. Keil grammat. Lat. VII p. 478 || 31 Te- rentius] Eun. II 3, 13
1 ad vigiles s. e. illi s. v. iunctim est hoc intellegendum (sie) ut simul dictum et factum intellegatur T || iunctum F || 2 ut] et F \\ 10 miseratur H || 13 ad svmmis r. d. r. siue maximis siue in extremo sitis T || 14 eas in] eafine G || lucili F || 15 consiliis F || summi H \\ 18 inuenissent ASMl || 20 ad v. 227 in marg. mira . . . stant T || 21 stant ostendit ergo iam eos e. q. s. F \\ diuturna F || 25 campi spatio F: campi statio Serviani libri, nisi qiiod campis H campi est statio Stephamis \\ 27 principes Daniel || sunt om. G || 28 cum aliquot . . . autem medio om. G || 29 ad castkorvm e, c. m. s. v. ojuidam intellegunt m me- dia parte unius campi T
330 SERVII
es alacris? admittier orant hoc .verbo ostendit olim et apnd reges admissionum faisse officium.
230. EEM MAGNAM PRETIVMQVE MORAE FORE dieebant Se ad-
ferre rem inagnam; cuius mora pretium posset adferre; id est poe- 5 nam: Terentius ego pretium ob stultitiam fero: ut sit sensus; si tardius mittamus ad Aenean; luemus hostibus poenas. alii sic intellegunt: scimus quidem adventum nostrum moram vestris adferre consiliis; verum huius morae erit pretium; id est remuneratio: nam- que hoc offerebant quod illi eogitabant; ut diximus supra cquisve
10 Aeneae iam nuntius esset'? alii deesse putant c adfirmantes% ut sit sensus, adfirmantes rem magnam futuram et multum illos consecuturos, si audiendi se moram pertulissent. alii, qui pretium pro poena dicunt positum, ita tradunt, eos anxios tam diu super rebus duhiis futuros, quam diu se non admiserint ad loquendum.
15 231. accepit trepidos. festinos, more suo. ergo per metalepsin
cupidos dixit aymvimvtag: non enim possumus timentes accipere, quod festinabant.
233. neve haec NOSTRis spectentvr ab annis bene excusat; quia scit de aetate puerorum posse dubitari; dicens non ex sugge-
20 rentum persona; in qua est maior auctoritas, sed sua vi consilia pon- deranda. c spectentur' autem aestimentur.
234. rvtvli somno vinoqve sebvlti occasio prius narratur , sic con- silium, ut necessario ad id quod nuntiat, veniat.
235. locvm insidiis conspeximvs ipsi ordo est *locum conspeximus, 25 qui insidiis patet\ *ipsi' autem ad fidem pertinet: qui enim rem tan-
tam nuntiat, debet firma auctoritate contendere. et communicat cum socio quod solus conspexit
5 Terentius] Andr. III 5, 4. cf. Don. ad hune vers.
1 ad admittier s. v. hoc uerbo ostendit apud reges admissionis officium T || admitier F || 2 aclmisionum F || 5 ego ASM: ergo reliqui || pitium II || ob stul- titiam] pro stultitia B ab stulticiam L obstaculi M \\ 6 mittamus ASF: mit- tamur BLHM \\ 8 rememuratio L \\ 10 s. v. 280 quidam putant deesse affir- mantes ut sit sensus affirmantes rem magnam p. m. f. T || adfirmantis F || 11 multum Daniel: multos F || 15 metalemsin -F || 16 ccyajvLCDwag scripsi: ato- niontac F droviovvzccg Laniel ciTioQovvTccg Commelinus || possum F || quod Laniel: quid F. an qui? || 18 spectentvr] esset ASIIM || 19 dubitare F || 21 ad spectentvr s. v. aestimentur T || 22 ad rvtvli s. v. s. s. v. congrue dicit quia prius causa narratur deihde consilium . . . ueniat T \\ rvtili G || rhoccasio F || sic] quam Masvicius || 23 ad id] adit F || 24 ad locvm i. c. i. s. v. ordo est locum conspeximus ipsi in biuio qui patet insidiis. et quod dicit ipsi ad fidem pertinet T || 25 que F (qui G) || 26 nuntiet F ]| auctoritatem F || cum socio scripsi: cumscio F eonscio Laniel. cum inscio F. Schoellius. sententia est: Ni- sus quod solus conspexit Euryalum quoque conspexisse dicit. cf. v. 193 rUimulo videor reperire sub illo posse viam? et Serv. ad v. 243
COMM. IN VERG. AEN. IX 230-248. 331
236. qvi patet in bivio necessarie signa addidit portae qvae proxima ponto apparet, ut et supra <TII 31> dixiinus, castra Tro- iana in Ostiensi fuisse, siquidem nullus alter loeus in Laurolavinati liinc fluvio cohaeret, riinc pelago: et nunc dicit cportae quae pro- xinia ponto', item paulo post <(466)> dicturus est murorum in parte 5 sinistra opposuere aciem: nam dextera cingitur amni.
237. interrvpti ignes supra <187> aliter lumina rara mi- cant. fvmvs erigitvr signum est sopitorum ignium quotiens maior fumus erigitur.
238. fortvna occasione ad inquirendum Aenean. alii hune 10 ordinem volunt *si fortuna permittitis uti, mox hic eum spoliis, ingenti caede peracta, adfore cernetis. nec nos via fallit euntes quaesitum Aenean et moenia Pallantea9.
239. qvaesitvm ut quaeramus.
240. cvm spoliis hinc est quod supra <206> Euryalo dixit 15 me referat tibi magnus ovantem Iuppiter, respicien# ad id quod posset fortiter facere.
241. nec nos via fallit bene ubique cuncta cum amico communicat.
242. obscvris primam svb vallibvs vrbem nos in obscuris 20 vallibus positi vidimus primam urbem; hoc est primam partem urbis; nam Palatium in monte est; non in vallibus.
243. totvm amnem hoc est regionem amnis.
244. ANNIS GRAVIS ATQVE ANIMI MATVRVS ALETES SallustillS
de Philippo qui aetate et consilio ceteros anteibat. 25
246. NON TAMEN OMNINO TEVCROS DELERE PARATIS ac si di-
ceret: licet irascamini ad tempus; hinc tamen apparet non velle vos penitus delere Troianos; quod tales animos nostris iuvenibus datis.
247. certa hoc loco firma vel fortia.
248. VMEROS DEXTRASQVE TENEBAT AMBORVM llOC ad adfectum 30
retulit; nec enim simul fieri potest. intellegimus autem quod et singulos, et membratim amplectebatur.
10 Fortuna occasione] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. V 132 || 24 Sallustius] hist. I 47 Dietsch., 50 Kr.
1 ad qvi pr r. e. s. v. hoc dicendo necessario addit signa T \\ necessariae G necessaria Gommelinus || 2 apparet . . . proxima ponto om. H \\ troianorum E 3 laurolauinio JR L lauronaunati F || 4 cohaeret hinc pelago om. M || dixit F 7 aliter] om. R, aliter ait F || 10 aeream F || 12 caede . . . cernetis] et rlq. F 16 referebat ASH (corr. a) || 17 quod possit facere fortiter L || 20 primvm ASHM || 21 primum urbem ASH (corr. a) || 23 ad totvm c. a. s. v. id est regionem amnis T || 24 animis ASM \\ 25 anteibat] nam in senioribus uiget prudentia, unde Ouidius (met. VI 29) fseris uenit usus ab annis' add. JD || 27 irascimini M || non om. LH\\ 29 ad certa s. v. firma fortia T \\ 32 menbra- tim AL \\ amplectabatur AS amplexabatur B
332 SERVir
249. VVLTVM LACRIMIS ATQVE OEA RIGABAT poetice iuiixit, et
niodo unura significant: est autem iteratio. interduni recipiimt di- scretionem; nam os est naturaliter facies, quam habemus; vultus vero, quem pro motu animi ad tempus formamus. 5 250. pro lavdibvs id est virtutibus: ab eo quod praecedit id
quod sequitur, ut <V 355> primam merui qui laude coronam.
252. di moresqve dabvnt vestri Ciceronis est, tractum de philosophia, qui dicunt sufficere ad gloriam bene facti conscientiam: scit enim poeta niliil esse maius; quam quod vel a diis meruerimus
10 vel moribus.
253. actvtvm confestim; sine dilatione: et est adverbium tem- poris. integer aevi ^integri aevi\ figurate: id est adulescens; cui aetas integra superest; unde Ennius deos aevi integros dicit qui- bus multum aevi superest. et dono omine ad pericida pergentibus
15 etiam per Ascanium praemium pollicetur: longiorem enim eis vitam promittU, si ea exspectent quae Ascanius dare maior possiL
254. meriti praestiti; ut <V 801> merui quoque; item <VI 664> quique sui memores aliquos fecere merendo.
255. immo ego vos pulchre poeta fidem sponsionis Aleti addidit, 20 ut eum statim promissa Ascanii seqnerentur. vos autem nise figurate,
ut <523)> voSj o Calliope. sola salvs vero, eui una est salus genitore reducto.
256. excipit ascanivs id est subsequitur: et a poeta dictum est. per magnos nise penates hoc est quod ait <III 12> penatibiis
25 et magnis dis, id est quos Aeneas secum advexerat; nam ideo ait zAssaracique larem% id est familiae nostrae vel generis proprium, vel quos nos Troiani praecipue colimus^ de quibus ait <III 148> Pliry-
3 nam os . . . formamus] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. I 89; Isid. or. XI 1, 34 et diff. 589 || 12 adulescens . . . superest] cf. Don. ad Ter. Eun. III 2, 20 || 13 Ennius] trag, rell. v. 403 ap. Ribk ed. II7 v. 444 ap. Vahl.
2 significat M || 3 ad atqve o. r. s. v. proprie os est facies quam habemus naturaliter uultus uero quem pro motu animi ad tempus formamus T || os] mos F, omisit Daniel || 4 mutu F nutu JDaniel || 5 procedit L || 8 philosophis F || qui] om. L {a&d. I), quia s \\ dicit Z || bene factam L (corr, l) || conscien- tia MHF. quod et uirgilius supra (I 604) ait cet mens sibi conscia recti' add. JD || ad v. 252 in marg. scit poeta quod nihil maius est quam quod a diis meraerimus uel rectis moribus fecerimus T || 9 manus G || 10 vel moribus] vel rectis moribus fecerimus e Turonensi Daniel || 13 superest] manet Masvicius \\ 16 maior j^: maiora Daniel \\ 17 pretii AS preteriti 1Z"|| 18 alios B || merendo] cum mereri sit conferre ut (IV 317) csi bene quid de te merui5 add. D || 19 alaeti F. fort.1 fidem sponsioni Aletis addidit, ut eam || 20 vos autem . . . reducto post dictum est hab. F || hisi F || 21 o] a G || Calliope sola salvs] cal- lio posse lasaluus F || cui uua Daniel: cu cuna F \\ 23 schol. ad v. 256 post deaest Terra hab. F \\ 24z nisi penantes F || 26 ad assaraciqve l. s. v. id est familiae nostrae et generis proprium T || generi Daniel || 27 frigiique penantes F
COMM. IN VEEG. AEN. IX 249—262. 333
giiqne penates, quos mectim a Troia mediis ex ignibus urbis extuleram. q%ii tamen dii qui sint, a diversis varie traditur, sicut supra <III 119) dictum est.
257. canae vestae venerabilis ; antiquissimae: ipsa enim anti- quissima dea est, Terra. 5
258. obtestor adiuro. et est ordo cimnio ego? cui sola salus genitore reducto, vos obtestor per deos, revocate parentem5. FORTVNA fidesqve est id est quicquid casu; quicquid consilio egero, vobis committam: nam per fidem consilia significat, per fortunam opes, imperium, cuiuslibet rei possibilitatem. alii sic tradunt: c/br- 10 tuna9 ut possitj *fidesy ut velit promissa persolvtre. alii ita: quantum liabeo fortunae in vestris pono gremiis, doque fidem me ita animatum esse et sic sentire: *mihi% inquit, ^habeo coniunctam fortunam et fidem9. nam cum volumus ostendere quantum in nostra sit potestate, duo dicimus fortunam et fidem: fortuna de nostris est possessionibus , fides quantum 15 nobis creditur ab inimicis.
260. nihil illo triste recepto subaudis cerit\
261. argento perfecta id est tota argentea.
262. devicta genitor qvae cepit arisba atqui secundum Homerum Arisba Troianis misit auxilia et ab Achille subversa est. 20 sed accipimus, aut ante bellum Graecorum Arisbam a Troianis captam et in amicitiae foedus admissam: aut certe pocula haec data ab Heleno? qui in Achillis bona per Pyrrhi successerat hereditatem, ut sit cquae cepit5 pro cquae accepit* devicta Arisba; scilicet ab Achille. dicta est Arisba ab Meropis vel Macarei filia, quam primum 25 Paris in coniugio habuit. quidam ab Abante, qui Troica scripsit, re- latum ferunt9 post discessum a Troia Graecorum Astyanacti ibi datum regnum: hunc ab Antenore expulsum sociatis sibi finitimis civitatibus, inter quas et Arisba fuit: Aenean hoc aegre tulisse et pro Astyanacte arma cepisse, ac prospere gesta re, Astyanacti restituisse regnum. quod 30 si ita est, merito eam Aeneas et vicisse et haec pocula inde cepisse memoratur.
6 obtestor adiuro] cf. Don. ad Ter. Andr. I 5, 56 || 19 secundum Home- r imi] II. II 836
2 sint Masvicius: sunt F || tradentur F, correxi. traduntur JDaniel || 5 eterra F. fortasse icl est Terra || 7 reuocate per deos F || 10 et cuiuslibet vulgo || fortunam F || 11 ut ante velit om. 6r || 12 vestris Daniel: ius F || doque] dequo G || me ita animatum JDaniel: mei daminatum F || 13 inquid F || abeo G || fidem] esse adcl. F \\ 14 xnF, dicimus Daniel: duo dicimus^ fortunam et fidem scripsi || 15 fortunam de nostris G || 21 accepinxus B accipiamus l \\ 22 dicta F || 23 successit F || 27 fuerunt F || astyanocti F || 28 societatis F, corr. Daniel || 29 hastjnacte F bastinocte 67 || 30 gesta re] gesa G || quocl sita est F
334 SERVII
263. DVO magna talenta bene addidit cmagna'; naiii varium apud diversas gentes pondus est talenti: unde talentum potest et breve aliquid et magnum significare. nam ut supra <(Y 112> dixi- mus? secundum Plautum talentum septuaginta librarum est: qui
5 cum dixisset deberi centum quadraginta libras, paulo post intulit duo talenta, per iocum dicens debentur talenta tot; quot ego et tu sumus. item Homerus talentum breve quiddam ostendit; quippe quod accepit victus; cum victori levia data sint munera.
264. gratera antiqvvm Jioc est antiquo opere factum, ttt ei pre- 10 tium crescat ex tempore.
265. capere italiam obtinere.
266. dicere sortem statuere. alii proprie cducere? legunt; quod est sortium, ut <TI 22> stat ductis sortibus urna. alii %deiceri legunt secundum illud <V 490> deiectamque aerea sortem
15 accepit galea} id esi sortiri praedam.
267. vidisti qvo tvrnvs eqvo melior oeconomia: Nisvim noluit in- ducere postulantem equum Turni praemii loco, sed honestius facit ultro offerri, cum Homerus fecerit Dolonem Achillis currus inprobe postu- lantem.
20 268. ipsvm illvm equum scilicet, cui ex pronomine addidit digni-
tatem.
269. excipiam sorti extra sortem seponam, ut tihi dari possint, id est praeter sortem dabo. iam nvng aut *iam nunc excipiam\
270. matrvm cum dicit *matrum\ non solum sexum ostendit, sed 25 etiam propter muneris laudem vult ostendere fecundas.
271. captivosqve dabit subaudiendum *bis sex\
272. insvper his super haec: esi figurata elocutios per dativum casum. campi qvod rex habet ipse latinvs mos fuerat ut viris
1 bene acldidit magna e. q. s.] cf. ad Aen. V 112 || 6 debentur] Plaut. Mostell. III 1, 114 || 7 Homerus] II. XXIII 263 sqq. || 18 Homerus] II. X 321 j| 22 extra sortern seponam] cf. Non. p. 293, 9 M. || 28 mos fuerat e. q. s.] cf. schol. vet. in Iuven. II 132
2 talenti] talenta JR talem F || et breue et magnum aliquid B || 4 plauta J^H 5 deberi] om. AS, debere L \\ cxi L || 6 per icum odicens F \\ quod HF || ego] et ego L || 7 ostendit] apucl quem in equorum cursu tertium praemium est lebes quarto autem duo talenta argentea ut aurea xm ds xsxaQtcp frrjns Svco %qv6olo xdlavza add. D || 8 sunt L || 9 ad cratera a s. v. antiquo . . . tempore quasi ipsa uetustate mirabilem T || liic est F || 11 ad capere s. v. optinere T || 12 dicere F dvcere Serviani libri || alii cducere' legunt, quod est proprie sortium Burmannus || 14 deiere F || 15 sortili F || 16 meliore Laniel || oeconnomia G || 18 offerri Banieli effiri F || dilonem F Didonem JDaniel \\ 23 per L (praeter 7) || fortasse id est iam nunc excipiam yel iam n. tva p. aut ci n. e.' diibitatum esse videtur iam nunc utrum ad excipiam an ad tua prae- mia referendum esset || 24 schol. ad matrvm e Turonensi edidit Daniel. est autem Tiberii JDonati || 27 figurate locutio F
COMM. IN VERG. AEN. IX 263—282. 335
fortibus sive regibus pro honore daretur aliqua publici agri parti- eula, ut habuit Tarquinius Superbus in campo Martio: quod ^spatium ab Homero rs^isvog dicitur. hoc ergo, quod Latinus pro honore de republica liabuit, ab Ascanio intellegamus esse promissum.
274. pectore toto omni adfectu. et est de proverbio: Gicero 5 de legibus <I 18, 49> nisi toto pectore amatur, ut dicitur: cum enim dicit *ut dicitur9 ostendit proverbiale.
277. rervm verborvmqve fides et rem publicam tibi coni- mittam et tecum omne communicabo consilium.
278. CONTRA QVEM TALIA FATVR EVRYALVS CUr ClWl duobuS Sti loCUtUS 10
Ascanius, et unus illi respondit, id est Euryalus, et minor? quia Eurydlo et familiarius et posterius est locutus, dein quia Euryalus matrem commendare debeat.
279. ME NVLLA DIES TAM FORTIBVS AVSIS DISSIMILEM ARGVERIT
ab hoc officio et ab hac audacia accessu temporis inferior non pro- 15 babor, qualiscumque fortuna comitetur. id est numquam aut tam secunda fortuna acciderit, aut tam adversa, ut me dissimilem mei fa- ciat, hoc est neque secundis intumescam, neque adversis deiciar.
280. tantvm tantummodo hoc possum de me promittere, ut semper audeam; semper velim fortiter facere: nam hoc est quod 20 dicit *fortibus ausis dissimilem arguerit'. tantum ergo meum est hoc promittere; sive prospera, sive adversa fortuna comitetur: nam caut9 disiunctiva particula est? non negantis adverbium. quidam sic intellegunt: tantummodo fortuna prospera non in contrarium recidat: tamquam nunc in secundis rebus sit, cum obsideatur. alii ita putant: 25 me nulla dies dissimilem arguet, sive quae est hodie fortuna perman- serit, sive etiam laeta fuerit, id est nec si feliciter mihi, nec si infe- liciter cesserit, dissimilis ero huic conatui. et melius legitur sine aspi- ratione, id est *aut adversa9.
281. svper omnia dona ultra omnia? magis quam omnia; pro- 30 prie enim *super' hoc significat: ut sit *pro omnibus donis\
282. priami de gente vetvsta de familia. et bene eam etiam ex cognatione commendat: nam Ascanius nepos est Priami per Creusam.
1 sive] atque Masvicius \\ 3 temenos libri || .4 intelleganius niso esse pro- missum Ml || 6 amator F (corr. DanieT) amor G \\ 7 enim om. G || dicit] dici- tur G \\ diciturj datus F || 10 cur cum Daniel: circum F || 11 illi Masvicius: ille F illis Daniel || et miuor? quia Commelinus: et minorque F || 12 deinde Commelinus || qui F, correxi. quod Commelinus || 13 malim debebat || 16 com- mitteretur L (corr. T) committitur F || id est ad ipsius poetae verba pertinet \\ 17 dissimi G || 18 intumescam Daniel: uttumescam F || 21 meum hoc est pro- mittere L \\ 22 committetur AF (corr. a) commitetur L || 23 negantis] i. e. haut superscr. m \\ 30 ad svper o. d. in marg. super his ut sit supra his omni- bus T || 31 hoc scripsi: his F id Daniel || homnibus F || 32 euni LH\\ 33 cogi- " tatione AS (corr. a) cogatione L (corr. T)
336 . SERYII
283. miseram quae sic inpatienter diligit filium.
284. mecvm excedentem ut <VI 112> ille meum comi- tatus iter: vult enim intellegi, sui causa matrem secutam.
285. ignaram hic Hgnaram' cui non dixerit. qvodcvmqve 5 pericli est syllepsis: nam subaudis ?periclum?.
286. inqve salvtatam linqvo insalutatam: et est tmesis; ut <X 794> inutilis inque ligatus cedebat.
287. qvod neqveam lacrimas perfekre pabentis excusat, ne videatur crudelis: unde sequitur matris eius tragicus et misera-
10 bilis ille conquestus <(48(T> potuisti linquere solam crudelis et talia.
288. inopem modo auxilii egentem. religtae aut a mey aut ab hominibus.
289. avdentior ut * sapientior' , ab appellatione, non a participio 15 f futura cum: Terentius in heauton timorumeno <(IV 1, 32)> natu
gravior, ignoscentior.
290. m casvs omnes ut supra <280> cfortuna secunda, aut adversa cadat\
291. pvlchee ivlvs incongruum epitheton pulchritudinis po- 20 suit7 cum res sit in hoc loco religionis.
292. st^inxit pietatis imago praestrinxit, niomordit, admo- nuit. sensus autem est: aut postquam vidit istum sic amare ma- trem? paternae pietatis virtutem coepit agnoscere: aut certe coepit etiam ipse sic in pietatem moveri; ut eius consueverat pater: aut
25 certe exemplo Euryali avidius coepit amare patrem etiam ante
dilectum.
296. nec paetvm gratia talem parva manet debet ab onmi-
bus coli quae talem creavit: non ergo a te tantumy sed per te com-
mendatur. 30 297. casvs factvm qvicvmqve seqvetvr satis congrue; prae-
mia enim non debentur eventui, sed voluntati: hoc est quidquid eve-
nerit, praemia dabo.
21 strinxit praestrinxit] cf. Non. p. 365, 11 M. || 22 aut postquam e. q. g.] cf. Macrob. Sat. IV 6, 9
4 agnaram F || 6 est] esto F || mesis A temesis Ba themesis LM mes- sis HF\\ 7 caedebat BH concedebat l || 11 alia ASF\\ 12 auxilio H\\ 13 omi- nibus F \\ 14 avdientior F \\ 15 cum del. Masvicius. fortasse futura cum ortum est ex futur a, i. c. o i. e. futurus audentior in casus omnes || riata grauior ignoscenr (i. e. ignoscentur) F || 21 momordit perstrinxit F || praestrinxit A S L M praestinxit H: perstrinxit BF\\ 23 paternam F \\ agnoscere . . . avidius coepit om. L (add. I) || 24 sic] hic H \\ in pietatem vulgo: impietatem H pietate ASl impietate B in pietate M F |] 28 a te Gommelinus: ante F \\ 30 seqvitvr LH || 31 hoc est ad poetae veroa pertinet || exuenerit F
COMM. IN VERG. AEN. IX 283—307. * 337
298. per qvod patee ante solebat alii volunt ideo cante'? quia absens est Aeneas: secl iurare possunius etiani per absentis filii caput. alii ad causani religionis trahunt; quae praecepit^ ut filii imitentur in oninibus rebus suos parentes: ut nunc quasi imi- tatio sit iuris iurandi, ut dicat Ascanius ciuro per caput meum^ 5 sicut praesens pater per suum caput iurare consueverat quotiens fidem suam confirmare cupiebat. alii volunt ideo dictum cante'? quia pontificibus per liberos iurare non licebat, sed per deos tan- tummodo, ut sit cante' antequam pontifex esset Aeneas. ergo *ante> aut temporis est aut ordinis. 10
299. redvci rebvsqve secvndis mira arte moratur in pro- speris et ea iterat, tacet adversa et magis intellectui et subauditioni relinquit. cum enim non dicat csi non redieris', ait cmatrique tuae generique manebunt'. hoc autem secundum morem Romanorum dicit? apud quos ita praemia decernebantur cilli liberisque eius', ut 15 darentur liberis quae accipere non potuissent parentes.
302. lycaon gnosivs Cretensis: et est laus ab artifice. hunc autem gladium Euryalo datum intellegimus : nam Nisus accepit pellem et galeam.
304. pellem horrentisqve leonis exvvias t6 avtb dixit, 20 hoc est bis idem; ut <(III 247> bellum etiam pro caede boum stratisque iuvencis, Laomedontiadae? bellumne inferre pa- ratis?
305. galeam fidvs permvtat aletes galeae enim sunt ex- plorantum? sicut etiam Homerus ostendit. *permutaf autem conpo- 25 situm pro simplici
307. primorvm genetivus hic venit et ab eo quod est chic pri- mus hi primf, et ab eo quod est chi primores'; sicut chi proceres':
2 sed iurare possumus] non iurare non possumus LH (corr. I) nam iurare possumus Stephanus || 3 quia L (quae l) || praecedit L, ut videtur (praecepit l). malim praecipit || 4 inmitarentur L (imitentur l) || rebus om.AS || quasi om. E || 5 ut'J an et || 9 ante ante antequam om. ELHM (add. I) j| 12 iterata ASMl j| 13 non ante dicat om. ELH (add. I) || 15 illi liberisque eius om. Ml || 19 galea et pellem F || 20 cayto E to auto H || 21 est om. AS \\ 22 bellumine F_\\
24 geleae Commelinusi alia ASLM aliae EHF\\ explorantumj arma add. F ||
25 ostendit] nam ut quidam dicit alia bellatoria galea alia speculatoria in marg. add. I. qui exploratores sic armat et (ut Fabricius) primo de diomede (II. X 261) cl^cpl ds oi nvvsrjv xscpodrjyiv s&yjks . . . [isacw d' svl nilog kqtiqsl. sed de iila diomedis (galea vulgo additur) proprie intellegendum est quae sine cono est ut occultior sit explorator. talis enim uocatur hcctccitv^ quia sit hu- milis fabricata (fabrica Masvicius) icl est %a%m tsvhttj add. JD. his aliae bel- lantium ut idem de Paride (II. III 336) yiQatl d3 stc' tcp&itKp kvvsyjv svtvhtov s&rjnsv, titTtovQiv' dsivbv 8s locpog %cl&v%sq&sv svsvsv add. Fabricius || 27 venit] est F || et om. EMF || hic primus . . . quod est om, ELHM || 28 hi ante pri- mores om. F
338 ' SERVII
quoruni nominum nominativus singularis non invenitur, licet dicamus chuius primoris' chuius proceris'.
308. votis aut cum votis: aut pro reditu vota facientes. an iuvenumqne senumque manus ad portas votis prosequitur? an iuvenum 5 quidem manus ad portas, senum vero votis prosequitur, ut iuvenes qui- dem illos deduxerint? senes vero optaverint illis reditum.
310. portanda nuntianda.
311. et nvbibvs inrita donant ut ipse <XI 795> partem volucres dispersit in auras.
io 312. svperant transgrediuntur. -
313. castra inimica non tantum hostilia, sed et perniciosa; nam cum dolore dictum est cinimica'; unde scilicet redituri non erant, quod ex sequentibus conprobatur: dicendo enim cmultis tamen ante futuri exitio'; id est antequam ipsi perirent, ostendit perniciosa
15 esse castra quae ipsis mortem fuerant adlatura. et bene eito dictus est exitits, cum castra mortifera dicuntur.
315. litore cvrrvs quia ante <236> dixerat cportae quae proxima ponto5: aut aream litori proximam, sicut solet. quidam clitore? fluminis volunt.
20 317. vina simvl Jioc est vasa vini; scilicet in quibus vina po-
nantur. ore locvtvs non est perissologia: nam secundum Ho- merum exploratores quae volunfc? plerumque nutu plerumque sibilo significant.
318. avbendvm dextra quia audemus et cursu et animo. 25 nvng ipsa vocat res id est somnus et vinum.
319. hac iter est per hostium caedem et audaciam nostram. se attollere adsurgere.
320. consvle provide.
321. haec EGO vasta dabo de quibus dixit <315> ccorpora ttQ fusa vident\
2 huius proceris om. LHM (huius proces (sic) add. I) || 4 senumque] senu-F, om. Darriel || 5 iuuenis G || 6 deduxerunt et optauerunt F, corr. Masvieius || 7 nuntianda] fiuntianda F \\ ad avbae omnia discerpvnt lioc scholium edidit Faoricius quia non pertulerunt illa mandata Aeneae. quae inutiliter iubentur dicitur ventus discerpere. || 8 partim ASM \\ 11 pernitiosa et Mc et lin. 14 libri plerique || 13 ex sequentibus] x in ras. 2. et sequentibus Lion, fortasse recte || 14 ipse F || 15 et bene cito dictum est exitio Daniel. nisi fallor, laudandum esse dicit poetam interpres quod in initio narrationis infelicem fore rei susceptae exltum significaverit. \\ 17 litore aut aream . . . volunt. cvrrvs quia . . . ponto Daniel || 18 fortasse proximam dixit || quodam et uoluunt F || 22 quae] quod M, om. LH\\ plerumque sibilo om. M, plerumque sibilo significant om. LH (p. s. significare add. I) || 23 significant] apud quem Vlixes Diomedi sibilo innuit (II. X 502) QOLgrjCsv d' ccqcc mcpava^cov zJvoiiridsi 8Cw add. D || 25 ad res s. v. somnus et uinum T || 27 scliol. ad se attollere et consvle hab. T || 29 va- stabo HF
COMM. IN VERG. AEN. IX 308-331. 339
322. vocemqve premit aut summissa voce loquitur, aut tacet ' svperbvm cur *superbum' dixerit enarrat *qui forte tapetibus altis ex- tructus' ': superbum enim est et nobile, ut <(VII 63(J> Tiburque super- bum. *extructus' autem pro *extructis tapetibus altis\ veteres et men- sarum et tori struices appellabant 5
324. toto proflabat pectore somnv3i periphrasis est, ne verbo hu- mili stertentem diceret.
326. sed non avgvrio potvit depellere pestem ^augurio' hic pro scientia augurii: et ostendit per transitum fati necessitatem nulla peritia posse depelli. est auteni Homericus versus. 10
327. temere passim, fortuito, neglegenter. vel humi vel peri- culose, ut in consuetudine solemus dicere temerarios homines. He- mere9 significat et *facile\' Plautus magnus est hic fluvius, non hac temere transiri potest. significat et *subito\- Ennius j-quod tam temere itis citate catomerariis. significat *sine causa\' En- 15 nius haud temere est quod tu tristi cum corde gubernas.
328. premit opprimit, occidit. svb ipsis eqvis circa ipsos equos.
329. pendentia quasi ebriorum: aut ita iacentium, ut colla penderent.
331. singvltantem cum singultu animam efflantem. atro 20 potest et superioribus adplicari, ut sit inteltectus *sanguine singultantem atro% potest et sequentibus iungi; sed melius sequentibus.
1 aut . . . tacet] cf. Non. p. 365, 11 M. || 3 superbum . . . nobile] cf. Non. p. 391, 13 M. || 12 temere significat et facile] cf. Charis. p. 221, 11 K. || 13 Plau- tus] Bacch. I 1, 52 || 14 Ennius] ann. v. 543 Vahl. || 15 Ennius] ann. v. 473 Vahl. || 17 premit occidit] cf. Non. p.365, 18 M.
1 ad vocemqve p. s. v. aut summisse loquitur aut tacet et premit hoc loco frenat cohibet T || 4 extructis F \\ ad qvi f. t. a. e. s. v. pro extructis tapetibus altis figurate T || exstructus F || apetibus F || altus F9 altis Daniel || mensarum ego: mensura F || 5 tori struices F. Schoellius: toris traes F. cf. Fest. s. v. struix et ad Aen. IV 267. mensa et toris tapetes appellabant Daniel mensis et toris tapetes appendebant Fabricianum exemplar anni 1613 mensis et toris tapetes aptaba,nt Commelinus. || 6 perifrasis . . . diceret hab. T || perifrasius F || humili uerbo T || 7 stertentem T sterentem F humilis terrentem G || 8 ad avgvrio s. v. augurii scientia T\\ 10 versus] &XX' ov% oimvoiGiv £qvc6ccto %ii]qa (isIcclvccv (II. II 859) add. D || 11 fortuitu ASLHM \\ ad temere i. t. i. s. v. humi uel periculose et temere aliquando signincat subito aliquando facile aliquando sine causa T \\ vel humi e. q. s.] cf. ad v. 373 || 13 rapidus fluuius est hic Plauius || 14 quo Ivlasvicius jj 15 temere Daniel: te in re F || catomecariis Daniel Ac temere erratis ScaMger citati catomitarii Masvicius. Vahlenus nihil nisi quo tam temere itis citati Fnnio tribuit, in catomerariis latere suspicatur Cato temere fieri quae e Gharisio adscripta e margine in ipsum scholium inlata sint. similiter iudicasse videtur Hauptius, quem Keilius ad Char. I. I. sibi indicasse commemorat post Ennii verba quo tam temere itis legendum esse citat e Catone Charisius. || 17 ad svb i. e. s. v. inter ipsos equos T || 18 ad secat pendentia c. s. V. id est quorum colla pendebant iacendo siue quorum colla pendebant cum secarent T || aut ita Daniel: hauddita F haddita G
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 23
340 SERVII
333. plvrima lvserat* pro cplurinium luserat9: vel per pluri-
mam noctem.
335. deo vel vino; vel sonino. protinvs hic *porro tenus\ 337. per ovilia tvrbans perturbans ovilia: nani tmesis est. 5 339. mvtvmqve metv scilicet pecus; nam male quidam acci-
piunt cmutum fremit' de leone: quod si dixeris, vacat cmetu'.
340. incensvs et ipse perfvrit exemplo Nisi.
341, SINE nomine plebem bene expressit et bellatoris peritiam et tironis inconsideratam aviditatem; nam Nisus reges interimit,
10 Euryalus saevit in plebem: Sallustius ex insolentia avidus male faciendi. csine nomine' autem dixit sine gloria, quorum per humi- litatem non sunt omnibus nota nomina. ataui adiecit nomina; nam ait ^Fadumque Herbesumque subitf : ergo aut *sine dignitate et nobilitate9, aut seorsum plebem dicit et seorsum nobiles7 quorum nomina inseruit.
15 343. rhoetvm vigilantem hoc loco non tantuni Rhoeti timor,
sed et Nisi audaeia conprobatur. vigilantem] *hoc est qui in
tantum potando vigilaverat, ut metuens post magnum cratera se tegeret*
346. et mvlta morte recepit pvrpvrevm multi hic distin-
guunt, ut sit sensus talis: eduxit gladium multo cruore purpureum.
20 alii ?multa morte recepit', ut sit: eduxit gladium cum multo cruore, et sic inferunt cpurpuream vomit ille animam5 secundum eos7 qui animam sanguinem dicunt. ^recepit* eduxit, ut <(X 383^> hastamque receptat ossibus haerentem. vel secundum Homerum *** Cor- nutus *nocte' legit et adnotavit utrum ^nocte' pro morte, ancum
25 multa nox esset?
10 Sallustius] hist. inc. 77 Bietsch., 43 Kr.
1 ad plvrima n. s. v. id est per plurimam noctem ut quibusdam placet T || luserat] x add. F, inde dixit Daniel || 3 vel ante somno om. B || ad protinvs s. v. quasi porro tenus id est continue sine intermissione T || protinvs pro continuo, proprium Virgilio Fabricius || ad v. 336 continuasset per noctem aut aequalem fecisset nocti si uis per datiuum legere id est usque ad lucem produxisset T || 4 perturbans om. F\\S et ante bellatoris om. ASL (add. I) || 9 interimit MF: interemit reliqui || 10 saevit in plebem] saeuitiam impleuit H \\ ut salustius MD || ex F: et Serviani libri || auidus LM: a.uidius ASJRHFl || 11 humilitatem] fmatu superser. a || 12 autquijF (| subiecit G || 13 radumque F || herbaesumque F herbesumque G || 15 roethvm libri Serviani || 16 Nisi] Euryali Masvicius || con- probetur AS (corr. a) conprobantur H || hoc est . . . tegeret post dvaq)SQBi (p. 341 lin. 2) hab. F || 17 tegero F || 18 pvrpvrevm BM: pvrpvream SLF
A.
pvrpverem A pvrpvrea H || multi] morti AS \\ 19 multo] cum multo M || 20 multo om. AS} del. I || 22 eduxit] extraxit supr. vers. add. 1 1| 23 secundum Ho- merum] Graeca nescio 'quo modo ex codice non exscripsi, sed vehementer cor- rupta esse adnotavi. hinc illud certe praestare posse videor , non laudasse inter- pretem ea quae Daniel ediderit (II. V 83) ellafis Ttoqcpvqsog ftavaxog %al ^iotga KQaraLrj. || 25 nox] noc F
COMM. IN VERG. AEN. IX 333-358. 341
348. vina refert proprie, quae paulo ante potaverat. *referf autem reicit; Graeci, ut ille, dicunt dvacpsQSi. hic fvbto fervidvs instat scilicet Euryalus? qui saeviebat latenter, ut sit cfurto5 nocturno proelio: nani fures icleo dicti sunt? quod furvo, id est nigro ternpore furta committunt : aut re vera cfurto fervidus^ 5 quia Messapi galeam sustulit et Rhamnetis phaleras.
350. deftcere extremvm utrum * ignem extremum9, an *deftcere extremum9? religatos non resolutos, sed diligenter ligatos: unde addidit crite', id est ex militari consuetudine optime ligatos. rite ex more. 10
352. sensit enim parenthesis. nimia caede ferri deest Hllum9.
ferri tpSQSG&CCV.
353. lvx inimica proditrix.
354. poenarvm exhavstvm satis est bene * exhaustum 97 ut ostendat eos avidos caedis fuisse et cruoris hostilis. via facta 15 per hostes ut <(32r> haec ego vasta dabo et lato te limite ducam,
355. mvlta virvm . . . tapetas mire artum tempus expressit, quo nectsse erat Jiaec omittere.
356. pvlchrosqve tapetas secundum Graecosper masculinum genus. 20
357. EVRYALVS PHALERAS RHAMNETIS ET AVREA BVLLIS CIN-
gvla tibvrti phalerae ornamenta equorum sunt. et est sermo Graecus %ajt cpakaQ* evTCOLrjra. ccingulum' autem hominum generis neutri yQst? nam animalhini genere feminino dicimus chas cingulas5.
358. TIBVRTI REMVLO DITISSIMVS OLIM QVAE MITTIT DONA 25
consuetudo erat apud maiores ut inter se homines hospitii iura mutuis muneribus copularent? vel in praesenti vel per internuntios. sensus ergo nunc talis est: Caedicus quidam Tiburti Remulo, cum eum sibi absens hospitio vellet adiungere, misit phaleras et eingula, bullis aureis, hoc est clavis insignita. Remulus moriens nepoti suo 30
4 nam fures . . . cornmittunt] cf. Gell. I 18, 4; Isid. or. X 106; diff. verb. 340 || 20 secundum . . . genus] cf. Non. p. 229, 8 M. || 22 phalerae . . . Graecus] exscr. Lsid. or. XX 16, 1. cf. Non. p. 554, 16 M. || 23 %an\ Hom. II. XVI 106 || cingulum . . . has cingulas] exscr. Isid. or. XX 16, 4
1 ad eefekt 5. v. reicit, ad hic s. v. aut pro tunc aut hic eurialus T \\ 3 qui seuebat L (quia seuiebat l) qui furebat F \\ 6 et om. ASHMF\\ 7 ad deficere e. s. v. aut extremum deficere aut extremum ignem T || 8 religatos U diligatos L \\ 9 rite H: re reliqui || optime om. M || ad rite s. v. ex more T \\ 11 deest Masvicius: id est F \\ 16 uastabo H\\ 18 mira arte Daniel \\ 20 cape- tas F || 23 K/\cj)4>aAapeinoYHTA F Ka$<}>MAMPeHOYHTa G naTtcpdlaQ' svitodita JDa- niel tcc cpalaq' zvTtoiryza Commelinus. in Servianis libris deesse moneo liaec verba. \\ cingula AS \\ 27 uel per internuntios uel in praesenti AS || uel ante in praesenti om. B || 28 nunc om. AS || 29 cingulas AS (corr. a) || 30 clavis] ana- glifis superscr. I || insignata ASL (corr. a)
23*
342 SERVII
cognoinini haec reliquit, qui postea victus a Rutulis est et occisus: post cuius morteni apud Rhamnetem Rutulum ab Euryalo haec reperta sunt munera. quod autem dixit cTiburti Remulo^ aut Ti- burtino intellegamus, hoc est de Tibure, ut sit dativus ab appella- 5 tivo veniens hic Tiburs: aut cTiburti?? hoc est filio Tiburti ab eo quod est hic Tiburtus, huius Tiburti, ut sit cTiburti Remulo' sicut <VI 36> Deiphobe Glauci.
359. cvm ivngeret absens aut cum se illi iungeret, aut cum iun- geretur.
10 360. SVO morienjs dat habere Kepoti nepoti Remulo, queni
supra avo cognominem diximus. nam quotiens aperte non ponitur nomen filii vel nepotis, cognominem -eum esse intellegimus avo vel patri, quorum nomen aperte positum invenimus; et e contra si filii vel nepotis positum nomen fuerit, praetermissum autem parentum,
15 cognomines eos esse intellegamus necesse est.
361. post mortem scilicet Remuli, secundum supra dictum sensum: nam Donatus dicit post mortem Nisi et Euryali bello potiti sunt Rutuli: quod non proeedit, si diligenter advertas. sane „ sciendum locum hunc esse unum de xn. Vergilii sive per
20 naturam obscuris, sive insolubilibus, sive ernendandis, sive sic re- lictis, ut a nobis per historiae antiquae ignorantiam liquide non intellegantur.
362. neqviqvam non fruiturus. et est *nequiquam aptat?; non cnequiquam fortibus5.
25 363. galeam messapi non occisi Messapi abstulit galeam —
nam dimicaturus est paulo post — sed invenit iacentem et sustulit.
CRISTISQVE DECORAM bene praemittit dicens cdecoram5; nam eius
splendore prodente Euryalus capitur. deniqiie Nisus hac ratione non
proditur, cui hahenti f inferiore galeam, hdbiliorem galeam Aletes
30 permutavit.
364. excedvnt castbjs Rutulorum scilicet: nam supra dixit <(313)> castra inimica petunt.
2 liaec om.H\ 3 dixit om. AS (dicit add. a) || 4 intellegimus F || 6 reniulu E remulus LH (corr. I) \\ 8 ivngbbb et F || aut . . . iungeretur hab. T || illi om. T || iungere F || 10 Remulo om. B || 11 avo om. BM, del. I || cognomine SHF || diximas] dictum est F || 12 cognominem . . . vel nepotis om.B || cogno- mine HF || eum cognominem S || 13 inuenies AS || et e contrario AS || 14 autem] ut B || 15 cognomine AH {corr. a) || 18 adtendas AS\1% hunc locum F || xn.] duocim L (duodecim l) xm F. id est unum de inuictis supra scr. I || uergilii F ' 20 sic] si L (sic T)t om. H \\ relictis] relicti sunt F \\ 21 antiquae om. AS liquide om. M || 23 et est . . . fortibus om. B || 25 occiso messapo L (corr. T) 29 habendi F || inferiorem Baniel insigniorem Burmannus. fortasse infestiorem i. e. pemiciosam, vel ferream. || abiliorem F || ateles F. ceterwn denique . . . per- mutavit non videntur antiqui interpretis esse || 31 nam] ut ASMl || dixit om. ASM
COMM. IN VERG. AEN. IX 359-371. 343
365. vrbe latina non est contrarium illi loco, ubi ait <(VII 600)> saepsit se tectis rerunique reliquit habenas, quod modo a Latina urbe auxilia venire commemorat: intellegimus enim Lati- num in principio discordiae et tumultus paululum se abstinuisse, postea tamen nec suorum copias nec propria denegasse consilia; 5 nam eum et coetui et foederibus interfuisse dicturus est. praemissi eqvites hos neque alio loco a Turno missos usquam diocit, nec prius de eis mentionem fecit: dubitatur ergo a quo sint vel quibus praemissi, vel cur praemissi, cum eos constet aliis iam in campo positis advenire.
366. legio campis instrvcta moratvr proprie; nam legiones 10 peditum sunt? turmae vero equitum.
367. tvrno regi in omnibus bonis *regis9 dicitur inventum: nam quasi absurdum est, duobus positis, Turnum potius quam Latinum responsa dare.
368. tercentvm quia Romani equites primo trecenti fuerunt; 15 de singulis enim curiis deni dabantur, quas triginta fuisse diximus <(VIII 638)>. an Hercentum' ut oF 8' ivvsa Ttdvreg av&Gtav. scv- tati omnes armati: a parte totum: non clipeati; nam clipei peditum sunt? scuta equitum. volscente magistro proprie: nam niagi- ster equitum dicitur more Bomano qui dictatori adiungi solet. 20
369. mvro Troianorum. mvrosqve svbibant Troianorum. et est locutio de Cicerone poterisne eius f oratione subire?
370. laevo flectentis limite respiciens situm regionis lo- cutus est.
371. svblvstri noctis in vmbra sublustris nox est habens 25 aliquid lucis: Horatius nocte sublustri nihil astra praeter vidit et undas.
17 dl <T] 11. VII 161 || 18 clipei . . . equitum] cf. Isid. or. XVIII 12, 1 22 de Cicerone] divin. in Caec. 14, 46 || 26 Horatius] carm. III 27, 31
2 quo L (quod l) || a om. F \\ 4 paulolum A8M (corr. a) || obtinuisse AS (corr. a) \\ 7 susquam G || de eis. JDaniel: decis F || 8 dubitatus G || 9 constat F, eorr. Masvicius || 12 cregis' malim cTurno regis', id quod Servium legisse ex scholio ad vrbe latina adscripto apparet || nam . . . responsa dare] qui haec adnotavit videtur cavere voluisse ne aut 'Turni regis' aut ^Turni regi' (i.e. La~ tino) legeretur. verta_ quae sunt duobus positis interpretor: cum aut Turnus Latino aut Latinus Turno responsa dedisse putandus sit. ceterum totum scho- lium non videtur antiqui interpretis esse. cf. jRibbeck prol. p. 189 || 17 exspecta- tur an Hercentum scutati omnes' || oYa eNN€ATTPdNTecdN F oya CNNeanpaNrecaN G svvicc ndvx' S6av Daniel || ad scvtati o. s. v. a parte totum intellege T \\ 19 equitum] ut haec breuiora illi uero longiores sunt add. D || 20 qui ego : quae F quod Daniel || 21 Muros muro troianorum F Murosque subibant muro troia- norum G || 22 poterisne] pone G || orationem Daniel. scripsisse videtur interpres quod Ciceronis libri exhibent orationis subire invidiam cf. Nonius p. 404 et Arus. Mess. gramm. lat. VII p. 507, 11 K.
344 SERVII
372. inmemorem amentem, ut <(II 244)> instamus tamen in- memores: vel incuriosum, vel incautum. radiis lunaribus intelle- gendum.
373. havd temere particula liaec moclo cnon sine causa' signi^ 5 ficat; alias cfortuito'; alias cniale?; alias cinprovide'; alias *passim\
ut (32iy temere inter lora iacentes, alias *facile> : Flautus rapi- dus fluvius est hic, non hac temere transiri potest: quae pro loco accipiuntur et intelleguntur. adverbium sane qualitatis relatum est. 375. nihil illi tendere contra hoc est cnihiLcontra respon- 10 derunt': nam ctendo contra sermonem tuum? est crespondeo tibi', ctendo contra iter tuum' est coccurro tibi': ergo cnihil contra ten- debant?; id est nihil respondebant e contra.
377. ad divortia viae in diversa tendentes, hoc est ad diver- ticula viae militaris: Terentius ubi ad ipsum veni diverticulum.
15 diverticula autem sunt semitae transversae; quae sunt a latere viae militaris.
378. aditvm CORONANT melior est lectio cabitum5; quam cadi- tum?: cingunt enim silvam; ne abeant, non; ne adire possint.
381. ^dvcebat semita legitur et clucebat?: quod si est; crara?
20 pro craro? accipiendum; ut sit craro lueebat'; herbis scilicet in ali- quibus locis intervenientibus : si "ducebat*; intellegimus inter calles pecorum raram fuisse semitam, hoc est hominum viam. et non ostendit quo ducebat: sed intellegamus euntes.
383. evryalvm inpedivnt cinpedio te? dicimus per accusa-
25 tivam; et casus mutari non potest; nisi deseras verbum; ut dicas cinpedimento mihi es?. sciendum sane multas conferri in Euryalum excusationes, regione viarvm regionem hic rectum iter dixit, ab eo quod regat tramitem.
6 Plautus] Bacch. I 1, 52 || 13 vias in diversa tendentes e. q. s.] cf. Isid. or. XV 16, 11 (cf. praef. p. XLII); Non. p. 290, 23 M. || 14 Terentius] Eun. IV 2, 7, cf. Don. ad hunc vers.
1 ad inmemorem s. v. amentem uel incautum uel incuriosum T \\ 4 non ^ om. AS || 5 fortuitu SLHa fortuite A || male alias om. H || alias passim e. q. s.] cf. ad v. 327 || 6 teme G || lora] tela Daniel \\ apidus G || 7 transi F || 8 intelle- gantur F \\ adverbium] g aduerbium F (pro ut ex iis quae praecedunt temere repetitum delevi) adverbio Daniel || qualitatis sane Daniel || est] hoc loco add. Daniel. sententia haec est: fuerunt sane qui c temere' adverbium qualitatis esse referrent. inter adverbia sane q. r. e. F. Schoellius || 9 nihil contra] illi contra nihil H nihil illi contra M || 13 vias Masvicius || deuertfcula AF (diuerticula a) \\ 14 Terentius . . . militaris om. B || deuerticulum HF || 15 deuerticula AHF (diuerticula a) \\ autem om. L || 17 abitvm AM \\ est om. LF (add. V) || habitum LF. (corr. T) \\ aditu H \\ 18 habeant BLH (corr. I) || abire H. ne habeant unde abire possint Guelferb, I || 22 pecodum M \\ 23 hostendit F (ostendit G) || 25 deseras HM: dederas AS detrahas JRL deras F \\ 26 es] est LH || in- ferri F \\ 27 ad regione v. s. v. id est recto itinere inde appellatum quod regat tramitem T || rectum] rerum F
COMM. IN VERG. AEN. IX 372—399. 345
384. nisvs abit bene nieminit velocitatis, quam ei in quinto <(318)> dedit^ ut prinius abit longeque ante ornnia corpora Nisus emicat. inprvdens scilicet remanentis Euryali: aut Hn- prudens' se evasisse; alii ^inprudens* valde prudens accipkmt.
385. albae de nomine vel porcae, vel civitatis, vel regis 5 Albani, cui successit Procas.
388. infelix qva te regione reliqvi se infelicem dicit qui dolet, non illum propter quem dolet.
389. ITER OMNE REVOLVENS FALLACIS SILVAE Vrbanus huc
usque verba Nisi vult esse; alii poetae dant crursus perplexum iter 10 omne revolvens fallacis silvae% ut Nisus usque ^qiiave sequar' dixisse videatur.
391. observata id est observans. silentibvs pro *ipse silens': aut *silentibus\ ut <IV 525> cum tacet omnis ager.
392. SIGNA seqventvm militarem sonum dicit, qui varius est: 15 nam interdum canit, ut insequantur eos qui fugiunt; interdum receptui.
393. nec longvm in medio tempvs inter auditum sonum et visum Euryalum. et est eclipsis.
395. fravde loci et noctis * fraude loci' difficultate loci, ^noctis' pro tenebris et obscuritate fraudem appellat. quidam *noctis subito tur- 20 bante tumultu* legunt, ut sit *noctis tumultu' nocturno. tumultum ex- plorantium dicit.
396. oppressvm rapit hoc est cquem iam manus omnis rapit'; nam male quidam cvidet rapi* accipiunt: quod si admiseris, vacat cquem iam manus omnis'. 25
397. qvid faciat mire adfectum suum poeta interposuit
398. in hostes quidam *in enses' legunt et melius hoc putant, quam in hostes.
399. PVLCHRAM PROPERET PER VVLNERA MORTEM atlt deest
*adire% aut deest *ad\ ut sit *ad mortem properet': aut certe antique 30
4 se evasisse scripsi e schol. Veron. : suasisse F \\ ad inprvdens s. v. quidam accipiunt ualde prudens T \\ pruden F \\ 5 vel porcael de portae F || 7 dixit F \\ 9 resolvens texere silvae F || Vrbanusj quidam F j| 11 revolvens] resoiuens F. et deineeps s. v. add. I ]| fallacis silvae pro lemmaie exhibent exemplaria iin- pressa || usquequaque JDaniel || 12 videatur Daniel: audeatur F. an audiatur? || 13 ad observata s. v. pro obseruans ipse, ad silentibvs s. v. pro ipse silens T\\ observans] obstruens F ||*14 ut addidi || 16 receptui] receptus ASF, ut reci- piantur milites ipsi add. Ml || 18 et est olypsis F ut est olipsis G \\ 19 nocti G || 20 obscuritatem F \\ 21 tumultu Masvicius: tumuitum F || noctis tumultus F || tumultum G tumultu F || 22 post dicit lacunam indicavit JDaniel. ceterum cf. schol. Veron. \\ 24 uident F\\ rapit M \\ amiseris BLH j| 26 ad v. 397 hoc loco mire affectum suum interponit poeta et ex addubitatione rei mouet pa- thos T || adfactum F \\ 30 adire Commelinus: audire F
346 SERVII
^properet mortem9, ut Plautus properate prandium, Ennius festi- vum festinant diem. zpulchram mortem' : gloriosum enini est pro amico perire. et cpulehram? ex persona poetae elietum est: vel certe *pulchram' ad eum, qui hoc putat.
5 400. ocivs pro *ociter- \
402. tv peaesens nostro svccvrre labori non dicit cquae praesens es' sed *praesens succurre', id est ilico, statim. et consue- tudinis eius est, ut de vicino et proximo ducat opportunas invocationes: (XII lliy *Faune, precor, miserere' inquit: et <III 34)> nym-
10 phas venerabar agrestes Gradivumque patrem Geticis qui praesidet arvis. et in repetitione ztu dea, tu praesens' maior empha- sis videtur.
404. si qva cqua' vacat et hic et in sequenti.
406. svspendive tholo tholus proprie est veluti scutum breve, 15 quod in medio tecto est, in quo trabes coeunt: ad quod dona
suspendi consueverant. quae tam diu dona dici poterant, quam diu non profana fierent, sicut in libris sacrorum refertur. bene autem venatorem inducit numen invocare silvarum. alii tholum aedium sacrarum dicunt genus fdbricae, ut Vestae et Panthei est. alii tectum 20 sine parietibus columnis subnixum. aedes autem roUmdas tribus diis dicunt fieri debere, Vestae, Dianae, vel Herculi vel Mercurio.
407. tvrbare globvm sana petitio: nam quia tot vincere in- possibile fuerat, petit ut saltem eos perturbet telorum beneficio. rege tela per avras per nocteni, in qua sine auxilio numinis
25 recti iactus esse non possunt.
409. ferrvm conicit. hasta de ferro ad hastam transiii". cconicit? pro ccoicit?: nam cconicit9 antiquum est.
1 Ennius] trag. rell. v. 395 Ribb. ed. II, v. 434 Vahl. || 14 tholus . . . co- cunt] exscr. Isid. or. XIX 19, 6. cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. II 734 et IX 195
1 festinum et dies F, corr. Dcmiel. cf. Philarg. ad georg. IV 170, || 3 pe- rire] deficere F || ad et pvlcheam p. p. v. m. s. v. aut ex persona poetae accipe dictum aut ex persona illius qui hoc putabat gloriosum T \\ 5 ad addvcto s. sv. quidam fproducto' intellegunt. alii creducto? quia reducitur manus ut fortius exeat quod fuerit destinatum T. cf. Tiberii Donati scholium \\ ad svspi- ciens s: v. aut ueneratus est ut deam aut in superna respiciens T || 7 es] om. AS, est L (corr. I) \\ ilico] illicet L loco F, unde loco statuto pro ilico statim Daniel || et consuetudinis] ex consuetudine Masvicius || 8 eius] i. e. Vergilii. est addidi \\ ut] et G || uitino G || proxima dicat F, corr. Daniel || inuocatione F || 9 misere F || inquid F || 10 uenerabor F || graduumque F || 11 repitatione F, corr. Daniel || enfasis F || 15 tecta AS (tecto a tecti s) || 16 consueuerat HMF \\ 18 tholu medium G || 19 ut inserui (| Panthei est]. pantei e G panthere F Pan- theon Gommelinus. cf. Iordan in Preller Boem. Myth. ed. III vol. II p. 372 adnot. || 20 ades G || 21 vel] ue G \\ herculae F hercule G || 22 quia om. AS || tot om. BLHM (add. I) || uincit F \\ 23 saltim LM \\ eos om. LH (add. I) \\ 25 tecti F || 26 transilit B || 27 coicit libri, nisi quod icit L (coicit l) || conicit BHMFal: conum AS coicit L. cf. Brambach Lat. Orthogr. p. 199 sgq. et 300
COMM. m VERG. AEN. IX 400-424. 347
410. ADVERSI IN TERGVM SVLMONIS IBIQVE FRANGITVR cter-
gum' pro ctergus' dixit — Sallustius tergis vinciebant pro cter- goribus' — , ut intellegamus hastain in seutuni venisse et illic esse conlisani — ut cfrangitur' sit cconliditur? — fissoque scuti ligno etiam praecordia penetrasse: aliter non procedit; nam si hastam re vera 5 fractam aeeipianius, ratione caret quod dicit cfisso transit prae- cordia ligno'. alii re vera in tergum volunt esse percussum: quod falsum est; nam quo modo ante fissum lignum est et sic praecordia penetrata? sciendum tamen locum hune unum esse de his quos insolubiles diximus supra <361>. 10
411. ligno quidam humiliter dictum accipiunt.
414. hoc acrior idem quod latuerat et quod ei primus pro- spere cesserat iactus.
415. telvm librabat ab avre gestus iaculantis exprimitur: duobus autem generibus manualia tela mittuntur; aut enim ab aure, 15 aut a latere tela iaciuntur.
416. per tempvs vtrvmqve congrue dicit telum per tempus utrumque transisse; ait enim cdiversi circumspiciunt', hoc est chuc et illuc ora circumferunt', per quam oportunitatem potuit telum tempus utrumque transire. Asper tamen dicit: cper tempus utrum- 20 que'; hoc est cinter tempus utrumque', ut e contra <VII 30> hunc inter fluvio Tiberinus ainoeno, id est cper hunc\ quod si est, intellegamus in fronte esse vulneratum.
417. tepepacta cerebro alibi <698> et fixo ferrum in pulmone tepescit. 25
420. interea donec ille invenitur. calido mihi sangvine poenas Ennius in primo nam mi calido dabis sanguine poenas.
421. persolves amborvm aut occisorum, aut tuas et Nisi: nam duos eos fuisse novit, supra enim ait cstate viri'.
424. amplivs de cetero, posthac: interdum et guantitatem significat, 30
1 tergum . . . dixit] cf. Non. p. 414, 9 M. || 2 Sallustius] hist. inc. 48 Dietsch , 14 Kr. || 27 Ennius] ann. v. 101 Vahl. cf. Macrob. Sat. VI 1, 14
2 uinciebat J. (uinciebant a) \\ 4 pro conliditnr F || scuti] excuti AS (corr. a) scuto F !! 5 praecordio M (corr. m) || 6 accipiam H II 7 percursum AS (corr. o> " 8 quo modo om. M, modo om. LH \\ fissum est llgnum S^fissunTlTgniim esse F? inde f. 1. esset Daniel || 9 hunc] om. L, binc H || unum om. F. unum de muictis in marg. adscr. I || quos supra insolubiles dictum est F || 14 schol. ad v. 415 et 416 om. F || 15 duobus . . . mittuntur unus hao. M, edidit Stephanus || aut enim ab aure om. H \\ 17 per timpvs vtriqve B. idem liber infra ter timpus, semel timpus ex tempus exhibet || 21 hoc est . . . utrumque om. AS || 24 fixo] pede add. R, pedem add. LH (del. I) || 27 mi Daniel: mihi F \\ dabis F: das Daniel || 28 schol. ad v. 421 om. F || 29 eos om. M (add. m) || 30 ad amplivs s. v. de cetero posthac T || de cero F
348 SERYII
ut Terentkis quod tibi mea ars efficere hoc possit amplius. tantvm potvit hoc quamvis ad animum Nisi pertineat, tamen sympa- thiam etiam poeta ex sua persona fecit
425. me me subaudis cinterficite5: et est interrupta elocutio 5 dolore turbati.
427. NEC potvit validior argumentatio ex inpossibilitate; ut (I 232> quid Troes potuere? item <(I 529> non ea vis animo, nec tanta superbia victis.
428. TANTVM INFELICEM NIMIVM DILEXIT AMICVM COntra illud :
10 eur ergo venit? dicit: tantum amicum dilexit; ut; cum nihil posset; tamen veniret.
431. volvitvr evryalvs leto aut septimus est; aut dativus; sed si dativus fuerit; figuratum est; id est cin letum?; ut <(V 451> it clainor caelo.
15 433. PVRPVREVS VELVTI CVM FLOS SVCCISVS ARATRO habetur
ratio comparationis : videtur enim Euryal®, Hyacinthum comparare; qui pulcherrimus fuit et post mortem conversus in florem est.
434. lang vesoit moriens duplex similitudo et pulchritudinis et gestus.
435. LASSOVE PAPAVERA COLLO DEMISERE CAPVT Homeri est
20 et comparatio et figura; nam et ille sic ait; ut multorum unum diceret caput.
436. solvmqve per omnes an per obstantes, an protegentes?
437. volscentem petit appetit: petitiones enim proprie dici- mus impetus gladiatorum? unde Cicero quot ego tuas petitiones
25 ita coniectas; ut vitari nullo modo possent; parva quadam declinatione et, ut aiunt, corpore effugi. moratvr per-
severat
1 Terentius] Andr. I 1, 4 || 19 Homeri est e. q. s.] cf. Macrob. Sat. V 10, 13 24 Cicero] in Cat. I 6, 15
1 possim F [| 2 ad avt tantvm p. p. d. s. v. quamuis ad animum nisi per- tineat istud tantum tamen sinpathiam facit ex sua persona poeta T |) sinpha- tian F \\ 4 schol. ad v. 425 om. F || 5 turbati] corrupti £L || 7 item] et F || 9 schol. ad v. 428—433 om. F || 10 amicum] animum H || amicum dilexit] in. f. a. nimium dilexit amicum L || 13 figura L |j 16 iacinthum Al iacincthum S iacinctum JR iacintum L iacynchtum H yacinthum M [| 17 conuersus est in florein M \\ 18 pulcritudinis G || 19 dimissere AS dimisere LHMa || 21 caput] inqncQV d' cog srsQcoas %dqr\ pdlsiv . . . 7ir\%r\%i fiaqvv&sv (II. Vlll 306 sqq.) add. D || 22 ad pek o. s. v. per obstantes T \\ ac protegentes G || 23 schol. ad voescentem p. om. F || petitiones vulgo : petas libri || 24 unde et cicero M || quod MLH\\ 25* conicetas LH\\ posse uiderentur Ciceronis libri \\ quaedam M (corr. DanieT) quidem H || 26 declamatione B (corr. Daniel) || corpore effugi] corporeae A corpore e. S corporee. ffugi B (sed ffugi add.Daniel) coporeae L (ae del. et exedunt supr. scr. I) corpore H corporea excessi M. haud scio an Servius scripserit corporea e. || ad moratvr s. v. perseuerat T
COMM. IN VERG. AEN. IX 425—448. 349
439. pkotvrbant modo eonfodiunt? unde p-aulo post cconfos- sus\ non SETivs non segnius, quamquani vulneratus.
441. in oke CONDIDIT adverso archaismos est? ut supra <345> pectore in adverso totum cui comminus ensem condidit.
443. placidaqve ibi demvm morte qvievit aut proprium est 5 mortis epitheton: aut ex affectu pereuntis dictum est? qui cum amico moriebatur.
444. fortvnati ambo prosphonesis est. mire horum mortem non luctu aut misericordia , sed felicitatis testimonio prosequitur. si qvid mea carmina possvnt verecunde. io
446. domvs familia. capitoli inmobile saxvm accolet in urbe Konia Iovis templum non fuit. quod cum iam devotum a Prisco Tarquinio vellet Superbus Tarquinius aedificare; coepit auguriis captare qui mons huic ternplo esset aptissimus. et cum in omnibus Tarpeius esset inventus, in quo erant multa diversorum numinum 15 sacella? actum est; ut exinde ad alia templa numina evocarentur sacrificiis? quo posset libere et sine piaculo templum Iovis oraedi- ficare. cumque omnes dii libenter migrassent; Terminus solus; hoc est limitum deus? discedere noluit? sed illic remansit. tunc de hoc ipso sacrificatum est et deprehensum; quod Terminus cum Iove 20 remanens aeternum urbi imperiuni cum religione significaret; unde in Capitolio prona pars tecti patet? quae lapidem ipsum Termini speetat; nam Termino non nisi sub divo sacrificabatur. hinc ergo nunc dixit cCapitolii inmobile saxum accolet5? quia Terminus non est revulsus de loco. 25
448. praeda rvtvli spoliisqve pqtiti non solum suis armis eos exuerunt? sed etiam illa praeda? quae Eutulis fuerat ante detracta.
1 modo non confodiunt Burmannus || unde] ut F || confossos A8F con- fossis B || 2 quamquam vulneratus om. F || 3 arcaismos JRHM sarcasmos L (sarcaismos l, idem casus pro casu superscr.) archassmos F || 4 pectora AS || 6 quia L \\ 8 ad v. 444 in marg. aequat amborum fidem et laudem et mirabi- liter istorum mortem non luctu atque misericordia sed felicitatis testimonio prosequitur T || prosphonosis F profonesis G || 10 verecunde] ad euitandam arrogantiam dictum add. D || 11 domvs . . . aedificare om. F || capitolii AH capitolia B inmane M \\ 12 cum om. AS 1] 13 vellet] cum uellet a || 14 ex omnibus ASM || 16 a>d om. LH (alia ad templa l) || 17 posset et libere M || 18 cumque inde omnes i? || dii] di MF, om. LH (add. I; spatium relictum inB) || libenter] inde libenter L libenter inde vulgo || 19 diseedere ASBl: addicere LH (cf. Liv. I 55, 3) abscedere M descendere F \\ illa F \\ tunc deo ipsi sa- crificaturrr est B \\ de hoc ipso] i. e. propter hoc ipsum superscr. I || 21 signifi- caret] sacrificaret AS \\ unde . . . patet MF: unde hoc in capitolio una pars templi patet AS unde in capitolio uel prouna pars tecti patet B unde capi- toli/// pronas par tecti patet Lj (unde in capitolio pars tecti patet l) unde in apitolii prona pros tecti patet H. fortasse unde in Capitolii pronao pars tecti patet || 22 terminis petat AS (termini petat d) || 23 sub cliuo F || 26 eos armis F || 27 illa om. BLH (add. I)
350 SERVII
450. neg minor in gastris lvctvs decens repetitio.
452. SERK4NOQVE nvmaqve decima antapodosis, quae fit quo- tiens conimemorantur ea quae non sunt ante praedicta: neque Nu- mam induxit occisum. 5 453. tepidaqve RECENTEM caede locvm hypallage est, tepi-
dum locum recenti caede; unde multi legunt ^tepidumque recenti caede locuni\
454. spvmantem sangvine' rivos spumas tunc habet sanguis cum effunditur, nam postea conquiescit; unde bene dixit cspumantes 10 rivos5, quia praemisit cseminecesque viros'.
457. et iam prima novo Lucretianum est. et bene descripturus caedes et bella morose diem oriri facit.
459. iam rebvs lvce retectis supra <VI 272> et rebus nox abstulit atra colorem. 15 ^ 461. cogit qvisqve svos scilicet comites; nam plenum est caeratasque acies'.
462. acvvnt rvmoribvs iras quia duo ausi sunt per eorum castra transire.
465. evryali et nisi volunt non nuili clamorem esse militum; 20 sed melius boc a poeta dictum accipimus — nam Rutuli eorum non ~ noverant nomina — ut sit cquin etiam capita Euryali et Nisi prae-
figunt in arrectis hastis et cum magno clamore eomitantur\
466. mvrorvm in parte sinistra aliud agens situm castrorum osten- dit. praeterea et prooeconomia est, quia postea castris per fluvium
25 Turnus evadit.
467. CINGITVR amni camne* debuit dicere: numquam enim bene in T exeunt nisi quae communis sunt generis; ut cdocilis' cagilis?; sed ideo ausus est ita ponere ablativum, quia; ut supra <(122> diximus, apud maiores hic et haec amnis dicebatur.
11 Lucretianum] II, 144. cf. Macrob. Sat. VI 1, 25
1 repetito F \\ 2 sabkanoqve B || antepodosis AS antipadosis ex antepa-
V
dosis L antipodosis F antapodosis greca figura M || 4 indixit F \\ 5 hypallage . . . locum om. LH\\ est pro tepidum Lion || 6 locum] sic alibi (VIII 106) cte- pidusque cruor fumabat ad aras' add. JD || 8 spvmantem F || 9 spumantis LH spumantem F || 10 sanguineosque uiros M || 11 ad v. 457 in marg. bene descriptu- rus bella et caedes diem morose facit oriri, ad tithoni c. s. v. istud lucretia- num est T || 15 plena ASLH (plenum T) || 19 volunt . . . militum om. F \\ 20 accipiamus ASM || 23 ad illud agens iscum castrorum ostendit F, corr. Baniel || 24 ad nam dextera c. a. s. v. prooeconomia est quia turnus postea e castris per fluuium euadet T || 29 dicebatur] uerumtamen quae duas habent consonantes ante fis', in ci' et ce' ablatiuum mittunt, ut ignis igne uel igni: uirgilius (Aen. IV 2) cuulnus alit uenis et caeco carpitur igni': et uectis uecte uel uecti: terentius in eunucho (IV 7, 4) ccum uecti dorax' (sic) add. D
COMM. IN VERG. AEN. IX 450-480. 351
468. tenent fossas tuentur, defendunt.
470. nota nimis miseeis hoc plus conimovebantur: quoniani etiarn abscisi vultus necduni agnitionis amiserant notas.
471. pinnata quidam volunt ideo hic Famam pinnatam a poeta inductam, quia tumultum et res adversas nuntiet, ut illud tangere vi- 5 deretur, quod qui bellum nuntiaret pinnatas litteras diceretur adferre.
473. svbitvs miserae potest pro *suhitus miserae\ vel pro *subito miserae'; ergo et genetivus potest esse.
41A. excvssi manibvs eadii bene 'excussi', quasi nescienti: nielius, quam si diceret cproiecti\ 10
475. femineo vlvlatv inpatienti, ut <XI 782)> femineo prae- dae et spoliorum ardebat amore.
477. peima petit ideo cprima'? quia solent in extrema neees- sitate etiam mulieres muros ascendere, ut <(XI 89iy ipsae de mu- ris matres. non illa vievm non illa peeicli unum pudoris 15 est; aliud salutis.
478. telorvmqve memor hanc inpatientiam matris Euryali illo loco poeta praemisit, cum eam Euryalus nec profectionem suam ad requi- rendum Aenean scire signiftcat, et tantopere commendat Ascanio: nam
et Nisus propter illam dicit nolle Euryalum sibi comitem iungere, 20 quod scirety si quid ei accidisset, intolerabiliter eam laturam.
479. HVNC talem. et est conquestio matris Euryali plena artis rhetoricae: nam paene omnes partes habet de misericordia commo- venda a Cicerone in rhetoricis positas. hvnc te aspicio a qua- litate caedis. 25
480. seea meae eeqvies Euander <VIII 581> mea sera et sola voluptas. et ^requies9 hic pro solacio. potvisti linqveee solam ab intercepto solacio.
11 inpatienti] cf. Isid. or. XI 2, 24 || 22 hvnc talem] cf. Don. ad Ter. Ad. III 2, 14
2 commouebatur A8 (corr. a) || quoniam] quia A8F || 3 abscissi A8 (corr. a) absi L (abscisi T) || amisissent JRL (amiserant /) amisisse H \\ 4 ad pinnata p. v. s. v. quidam pennatam famam a poeta inductam ideo uolunt quod tumultum et res aduersas nuntiet ut iliud tajngere uideatur quod qui bellum nuntiabat litteras pennatas dicebatur afferre T |) 5 quae F, correxi !| 8 ad miseeae caloe o. n. liaec edidit Fabricius Homericum (II. XXII 448) rrjg d' £lsX£%&ri yvia, %ccyial ds oi i%7t£Gs kbqkls. || 10 melius om. libri praeter BMl \\ quasi diceret et proiecti B || 13 ideo A8F: ideoque RLH, om. M || quia petit solent ELH \\ "15 matres] ita Homerus (II. XXII 462) avxag sTtsl nvgyov ts %al avdqozv tt-ev ofiiXov add. Fabricius || 17 banc inpatientiam . . . laturam Jiab. T || 18 cum eam ego: cum ea T, eam om. F || 19 tantop G || 20 nole G || 21 accedisset F || 22 id est talem Ml \\ 23 cum BLH (nam l) \\ de om. H\\ conuenda L || 24 na&og a qualitate caedis Fabricius \\ 26 sola et sera BF \\ 27 ad reqvies s. v. pro sola- cio T || solatio F || 28 solatio libri
352 SERVII
481. crvd.elis qui potuisti linquere solani, cum pius esses. svb tanta PERicvLA * suh9 pro c ' in\ ut <(I 453)> namque sub ingenti lustrat dum singula templo.
482. adfari extkemis Anchises <(II 644> sic o sic positum 5 adfati discedite eorpus, Terentius quin igitur, dum licet;
loquimini mecum, Antipho? matri melius *matri', quam si dixisset *mihi\
483. latinis id est Latinorum.
484. nec tva fvnera mater id est cfunerea': nam apud 10 maiores funeras dicebant eas ad quas funus pertinet, ut sororem,
matrem: nam praeficae, ut et supra <TI 216)> diximus, sunt plan- ctus principes, non doloris. funeras autem dicebant quasi funereas, ad quas pertinet funus. vel derivavit veteres secutus; ut *funeram' pro funesta diceret, ut homo *scelerus9 sicuti scelestus vel scelerosus 15 dicebatur: Plautus in Pseudulo <(III 2, 28> teritur sinapis scelera, in eadem <(IV 5, 3)> nunc iube venire Pseudulum, scelerum caput, id est scelestum. ,
485. avt vvlnera lavi Bomana consuetudo fuit ut mortui lava- rentur, ideoque hos qui hoc officium implebant, pollinctores appellatos
20 dicunt, qui mortuis os polline oblinebant, ne livor appareret extincti.
486. festina pro *festinans% nomen pro participio: vel a verbo derivatum, ut ab eo quod est *festino' ^festinus9 dicatur, ut hic *festina\ quomodo superius *funera' : Sallustius in.secunda cohortes festinas composuerat: ut ipse ab eo quod *propero' (XII 85> circumstant
25 properi aiirigae, ut sit nominativus *hic properus\ et»bene *festina% nam ait superius <(474> *excussi manibus radii revolutaque pensa'.
488. qvo seqvar id est inquiram.
489. fvnvs lacervm dilaniatum cadaver: nam cfunus' pro ca-
5 Terentius] Phorm. III 3, 16 [| 21 pro festinans e. q. s.] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. VI 75 || 23 Sallustius] hist. iue. 44 Dietsch., 10 Kr.
1 qui] quia L (corr. I) cum F \\ solam om. BLF (add. I) || 2 ad svb t. s. v. in tanta T || 4 extremis ASHM et L, ut .videtur: extremvm JRFal. cum mos fuisset dicere uale uale add. JD \\ 5 quin] tum Terentius || 6 loquimini . . . Antipho] ldqui cumifo F || mecum] mecum cum AS || ad matri s. v. melius matri dixit quam mihi T || 8 ad latinis s. v. pro latinorum T || 9 funerea] fu- nera RF (| 10 pertinebat F || 11 planctus] plantus L (corr. I) plautus H, genits superscr. a~\\ 12 funereas] tuneras ASH (co%r. a) || 13 ad fvnera m. in marg. i. e. tua funerea mater uel certe deriuauit ueteres secutus ut funeram diceret pro funestam et tales deriuationes in autiquis repperiuntur ut homo scelerus . . . id est scelestum T || 15 pseudolo F (pseudulo G) || 16 speudolum F pseu- dolum T || capud F || 18 ad v. 485 in marg. Romana . . . extincti T || laueren- tur F || 19 polliciores F || 20 ne libor apparet F || 21 fvnesta G || 22 ut om. G || 23 Sallustius] fcdt G || secunda] fcta G. fortasse in secundo || 24 sicut JDaniel \\ ipsi G || 25 augurie F || 26 ut excussi G || nianibus G || 27 ad qvo s. s. v. i. e. inquiram T || 28 cadauer F
COMM. IN VERG. AEN. IX 481-501. 353
davere posuit. ergo ex posteriore intellegitur prius. hoc mihi de te hoc caput intuens ait.
491. si QVA est pietas si qua pietas in oecidendo est, in me probetur.
492. me primam absvmite ferro unusquisque enini in pro- 5 priae salutis desperatione credit universa etiam posse consumi, unde est quod modo dixit cme priniani': quasi mortuo Euryalo omnes Troiani perituri essent.
494. invisvm hoc detrvde capvt svb tartaea telo invisum quidem est hoc et odiosum caput, verum misericordiae genus est; 10 si me etiam iratus interimas. invisvm] *deest Hibi\ et si Hnvisum', quo modo *miserere9*?
495. QVANDO ALITEE, NEQVEO CRVDELEM ABRVMPERE VITAM
hinc traxit illum colorem luvenalis (X 255> quod facinus dignum tamlongoadmiseritaevo? 15
497. torpent ineractae antea infractae, nunc tamen torpent, ut <^XII iy Turnus ut infracfcos adverso Marte Latinos. infractae] naturaliter enim homines dolore ac miseratione franguntur.
498. idaevs et actor ex nominibus personarum et fidem et digni- tatem rei addit. 20
499. lacrimantis ivli puero dat lacrimas, cui potest sine pudore; viris fortibus tantum dolorem.
500. svb tecta reponvnt honorifice. quod autem dicit ccor- ripiunt5? non iniuriae est? sed celerii:atis? id est raptim tollunt.
501. at tvba terribilem sonitvm hemistichium Ennii: nam 25 sequentia iste mutavit. ille enim ad exprimendum tubae sonum ait taratantara dixit. et multa huius modi Vergilius cum aspera invenerit, mutat. bene tamen hic electis verbis imitatur sonum tubarum.
25 Ennii] aim. v. 452 Vahl.
1 ad v. 489 in marg. ab eo quod sequitur id quod praecedit T || acl hoc m. d. t. s. v. caput intuens haec dicebat T \\ 3 si qua pietas om. LHF \\ in occidendo est] sin occidendum est F || 5 primvm F \\ 6 credit] decreditur LH (corr. I) creditum F, inde credit tum Daniel || 7 ne primum F || 10 hoc est F j| odiosum caput ergo deest tibi . . . miserere uerum . . . interimas F \\ 11 si mej sine BF \\ 14 quod om. LH (add. I) || fatimus L (fatinus l) || dignus LH (corr. I) || 18 ad injfractae a. p. v. s. v. quia naturaliter omnes homines . . ," franguntur T || dolore cmiseratione G \\ 19 ad ilionei m. s. v. ex nominibus . . . addit T \\ hominibus F || fidem T: finem F || 23 honorifice ASF: homerice BLHMD. in D duorum versuum spatium relictum est, Homerice sfe da^ia. (psgovai Fa- bricius || dicitur ASLM || 24 non iniuria sed F \\ est] ut raptores distrahunt add. D || 25 emisthitium L emisthicium H emistichium reliqui || enni F \\ 26 sequentia . . . exprimendum om. HLH (add. T) || 27 tharantanta L thara- thantara H || uergilius F || 28 inuenit F
354 SERVII
502. inceepvit et insonuit et segnitiam increpavit.
503. volsci non mirum quia dicit Volseos, cum et Camilla de Volscis sit? ut <(VII 803)> Volsca de gente Camilla: namque pars aliqua Tusciae dat Turno auxilia, cum Tuscos dixerimus <VII
5 715)> specialiter Aeneae favere. item e contra pars Venetiae auxi-
lium praestat Aeneae, quam Turni fuisse superius diximus.
testvdine testudo est scutorum conexio, curvata in testudinis modum
et similitudinem, cum a militibus aliqua civitas obsidetur, et fit ut
murus eius subruatur. namque in armorum generibus milites sumunt 10 ab animalibus nomina, ut caries': Sallustius inmodum ericii
militaris. inventor autem testudinis Artemon Clagomenius fertur, idem-
que arietis repertor dicitur. scuta aerea gestare Guretes primi invenerunt.
galea Thracicum tegmen est. thoraces Thorax quidam rex dicitur in-
venisse. Lycaon Arcas gladium longiore lamina produxisse narratur. 15 Peleus primus machaeram dicitur invenisse. harpen, id est curvum
gladium in modum falcis, a Perseo inventam multi dixerunt.
- 504. FOSSAS implere parant vertit ordinem: nam ante est ut
impleatur fossa, tollantur valli; et sic testudine accedatur ad murum.
quamquam possumus intellegere etiam ad fossas eos facta venisse 20 testudine. proprie tamen *fossas implere% *vallum vellere9: sic enim et
historici,
507. effvndere contra proprie; tela enim non iaciuntur in
subiectos, sed funduntur. et dicendo comne genus telorum' ostendit
telum vocari omne quod iacitur. 25 509. adsveti longo m. d. b. docet usum in rebus omnibus
plurimum posse.
510. infesto volvebant pondere hoc est infesti ponderis.
svbter jdensa testvdine hoc est sub testudine.
1 increpvit insonuit] cf. Non. p. 329, 23 M. || 7 testudo . . . ericii militaris] Serviana exscr. Isid. or. XVIII 12, 6 || 10 Sallustius] hist. III 22 Dietsch., 23 Kr. || 24 telum . . . iacitur] cf. Isid. or. XVIII 7, 10
1 in segnitiam AS (in del. a) \\ 8 et similitudinem testudinis cum G || 10 ab animalibus om. B || aries] aeris A eris S || iricii J. S M irici LF (erici T) hirci B inci H \\ 11 inventor testudinis . . . multi dicunt (sic) hab. T || claze- memur F clazamenus T || 12 arietes F || repertor arietis T || scuta aerea F. Schoel- Uus: stauera F \\ cureti^ F \\ 13 galeae F \\ trachicum T \\ toraces G \\ torax T troax G || 14 lammina T || 15 macheram repperisse dicitur T || macheram F inuenis G || arpen libri \\ currum F \\ 16 inuenta F \\ multa G \\ 18 accendatur F 19 possimus B || etiam om. LH (add. I) \\ facta testudine uenisse M \\ 21 ad vellere v. s. v. bis idem dixit T \\ 23 subiecto LH (corr. T) \\ 24 iacitur] iacti- bus B et L, ut videtur, actibus H iactur Z. graeci roc §sXr} aitb xov fidlXsLv sicut latine tela aitb rov xrjXs id est longe add. D, edidit Stephanus || 25 adsveti . . . omnibus om. BLH (add. I) || 26 potest B || 27 hoc est subter infesti F \\ pro infesti ponderis L || 28 sub testudine Masvicius: subter testudine F
COMM. 1N VERG. AEN. IX 502-528. 355
513. nec iam svfficivnt diu iairi non sustinent. rvvntqve hic *ruunt' pro deiciunt
515. armorvmqve resolvit tegmina hic ostendit arnioruni conexionem esse testudinem: Lucanus de testudine <III 484> at postquam virtus incerta virorum perpetuam rupit defesso 5 milite cratem singula continuis cesserunt ictibus arma.
519. etrvscam pinvm hoc est ipse Etruscus. *quassabaf autem et *infert' mutatio temporum, ut <I 471> Tydides multa vastabat caede cruentus ardentesque avertit equos in castra.
523. vos o calliope precor syllepsis per numeros; erat enim 10 rectum cvos musae? aut te? Calliope'. adspirate favete; ut <(II 385> adspirat primo Portuna labori.
526. oras evolvite belli hoc est ingentis belli narrate non tantum initia, sed etiam extrema bellorum: nam orae sunt extremi- tates. est autem Ennianum qui potis ingentis oras evolvere bellL 15
527. tvrris erat turris huius modi esse ad munitionem civi- tatum et in secundo legimus; sed hae plerumque mobiles sunt, plerumque fixae: fixae; ut in secundo <(445> turris ac tecta do- morum, mobiles, ut in duodecimo <(675)> meminit subdideratque rotas pontesque instraverat altos. pontibvs pro tabulatis. 20
528. oportvna loco pro *oportuno% scilicet circa portas.
2 ruunt pro deiciunt] cf. Don. ad Ter. Ad. III 2, 21 || 15. Ennianum] ann. v. 178 Vahl. cf. Macrob. Sat. VI 1, 18
1 diu om. L (add. I) || 2 ad kvvntqve s. v. deiciunt T || 3 7tsQt>cpQcc6ti%mg hic ostendit D \ hic ostendit . . . testudinem om. BLH (in marg. add. I). dubito num Servii sint haec vefba || hinc ASl || 4 testudinem. resolvit tegmina lucanus de testudine e. q. s. ASFl || ac in ras. 1 1| 5 defenso L || 6 limite B \\ gratem F || continuisse cesserunt A continuis se////cesserunt L (duae litterae radendo dele- tae sunty tum c et prior s in ras. I) continuis seesserunt H || 7 quassabat et infert . . . cruentus hab. T || 8 tytides T || multas G || 9 auertite F || castras G || 10 caliope JRL || sillempsis A silempsis S silemsis M psillemsis L sylempsis M syllempsis F syllepsis est vulgo || 11 aut o caliope L et te o caliope 1 1| 12 la- hori] ductum est verbum a prospere navigantibus , quibus ventus dicitur §£ ovqicov spirare add. Fdbricius || 13 narrate] narrat enim B narrante F || 14 ini- tia ASMF: inimititias B inimiticias L (initicia l) inimicitia H || extremitates] et meministis enim divae et memokare potestis differt meminisse ac memorare, cum illud sit memoriter tenere , memorare vero exponere et narrare. est autem homeri (sententia add. Stepham-us^ sententia: ait enim add. Fabricius. II. II 484)
E67ZST8 VVV [IOL J10V6CCL 'OXvymiCC S(6[ICCt' £%QV6®,i, V[ISL£ yaQ ^SdL S6TS , 7tUQS6TS
ts, i6ts ts nuvTcc add. JD} edidit Stephanus || 16 ciuitatis H\\ 17 haec A hec L haec HM hac F || 18 plerumque flxae fixae ut hic mobiles in secundo meminit subsideratque rotas pontesque strauerat altos B plerumque fixae mobiles ut in duodecimo subdideratque rotas fixae ut in secundo turris ac tecta domorum mobiles ut xn meminit subdideratque rotas pontesque intrauerat altas F || turris . . . domorum om. LH (add. T) || 19 subsideratque H \\ 20 strauerat L stauerat H \\ altos] lucanus (III 455) cstellatis axibus agger erigitur geminasque aequantes moenia turres accipit add. D || ad pontibvs s. v. tabulatis T || 21 op- portvna La || pro oportuna G
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 24
356 SERVII
529. opvm vi potest et hypallage esse, ut sit cope viriuni*.
530. gertabant zeugma: potest et ad Latinos et ad Troianos referri.
531. CAVAS patulas. densi pro 'tela densa'.
533. flammam adfixit adfectate: debuit enim dicere, adfixit 5 aut facem aut malleolum, non flammam. QVAE plvrima vento
gliscens et magna facta per ventum.
534. haesit adesis non iam cadesis', sed quos exedit adhae- rendo, id est haesitans adedit vel adesos reddidit.
535. maloevm velle fvgam honestissima elocutio.
10 537. peste incendio, ut <T 683> et toto descendit cor-
pore pestis.
541. vnvs subaudis *et alter': nam non procedit *unus Helenor et Lycus elapsi'. elapsi scilicet non mortem, sed turris ruinam. 543/ maeonio regi aut proprium patris nomen est; aut cogno- 15 minem eum filio intellegamus/quia; ut supra <(360)> dixirnus, cum filii vel patris nomen praemittitur et aliud tacetur, cognomines eos esse intellegimus. fvrtim svstvlerat e stupro educaverat: hinc est et dulcia furta.
544. vetitisqve ad troiam miserat armis secundum Dona» 20 tum cyetitis fato', quia stare Troia diutius vetabatur; sed melius lege
inilitari intellegimus, quia servi a militia prohibebantur: unde in Deiotariana <^8; 24)> purgat hoc Cicero; cum fuisset obiectum inter equites quos Deiotarus miserat Caesari, unum servum fuisse: Ver- gilium autem novimus trahere aliqua de historia. servos sane num- 25 quam militasse constat nisi servitute deposita, excepto Hannibalis tenipore, cum post Cannense proelium in tanta necessitate fuit urbs Roma; ut ne liberandorum quidem servorum daretur facultas.
545. ,ense nvdo id est stricto. *mse levis' (levis) armaturae est; *nudo' autem stricto^ vel sine vagina. parmaqve inglorivs
18 et dulcia furta] georg. IV 346 || 24 servos sane . . . facultas] exscr. Isid. or. IX 3, 38
1 scholium ad opvm vi post patulas exhibent libri Serviani || uirum F 4 adfectat JEZT || 8 haesitans Laniel: haesitat F || 9 elocutio] cum honestius sit forti mala fugere uelle quam timere mala, quod timidi est non fortis add.D 13 scilicet om. B || 14 est om. F || aut cognomines eos esse intellegamus B cognomine HF || 16 cognomine H || eos om. H \\ 17 intellegamus LHM 19 secundum quosdam F \\ 20 facto BLF (corr. rl) || qui F, corr. JDaniel deutius F || sed om. F || lege militari] legebatur milita militare F \\ 21 intelle- gamus ASMl\\ malitia AB (corr. a) \\ 22 denotariana H deiatariana F\\ 23 fuisse] at (sic) nescio quem ex eo numero seruum iudicatum. non arbitror, non audiui; sed in eo, etiamsi accidisset, culpam regis nullam fuisse arbitra- rer add. L> || 24 sane] namque Masvicius || 28 ad nvdo s. v. stricto aut sine uagina T || structo F
COMM. IN VERG. AEN. IX 529-563. 357
alba quasi tiro, ut dixiruus supra <TII 796>? quia picta arma iam probati in bellis habebant.
548. ^ vt fera quidam pardum significari volunt.
553. longe melior lycvs ergo et Helenor bonus. inter cper'; ut <(VII 30> hunc inter fluvio Tiberinus arnoeno. 5
555. prendere saxa manv quia tunc alti non erant muri, sed ad inipetum tantuni repellenduni? ut etiani Sallustius ostendit, ubi Sertorium umeris sublatum per muros ascendisse commemorat.
556. cvrsv teloqve secvtvs nimiam eius ostendit celeritatem, qui potuit telum missum consequi: nam hoc dicit? cum praemisso 10 telo ad hostem venit: Statius et emissum cursu conprendere telum.
558. revellit in verbo cvello' facit in participio cvulsus*.
560. qvalis vbi avt leporem pro cqualiter?.
561. pedibvs iovis armiger vncis quia dicitur aquila in bello 15 Gigantum Iovi arma ministrasse. quod tamen fingitur: nam? ut supra <(VIII 319> diximus? luppiter et Saturnus reges fuerunt. sed Iuppiter dum cum patre Saturno haberet de agris contentionem? ortum bellum est. ad quod egrediens Iuppiter aquilae vidit augu- rium. cuius cum vicisset auspicio? fictum est quod ei pugnanti tela 20 ministraverit: unde etiam a felici augurio natum est? ut aquilae militum sierna comitentur.
562. qvaesitvm qui requiritur: nam praesens a passivo non habuit. et est hysteroproteron; nam post raptum requiritur: vel "quaesitum' requirendum, Tto&ritov. mvltis balatibvs id est cum 25 multis balatibus.
563. martivs lvpvs aut cruentus? aut Marti dedicatus.
11 Statius] Theb. VI 568 || 15 quia dicitur e. q. s.] exscr. mythogr. II 3 et III 3, 4 || 19 ad quod egrediens e. q. s.] cf. Isid. or. XVIII 3, 2
1 tyro libri || ad alba in rnarg. quia probati in bello milites solebant habere arma picta T || picta] puto F || 3 quidam . . . volunt hab. T \\ perdum F \\ significare G || 6 pendere AH pkaetendere F || 7 ad om. H \\ tantum om. F || ubi . . . eius ostendit om. HJ\ 8 humeris ASELH || 10 qui] quia F || telo praemisso L || 11 emissum F: missum Serviam libri || conprehendere ASHM (conprendere a) cumprehendere L || 13 uello ASBF? om. LH (add. I), uelli ex uello, ut videtur, M uelli a. in perfecto velli Burmannus in Vergilio cvelli5 facit in perfecto F. Schoellius. cf. JDiom. p. 372, 12 K. || 14 qualiter] comparatio homerica (II. XXII 308) OLfirjosv ds dlslg . . . 7} nxca%u laycaov add. I), edidit Stephanus || 15^in bello gigantum aquila F || 21 ministrauerit ASM: ministra- ret MLHF ministrasset mythographi ministrarit Guelferbytani || augurib; F || ut aquila militaria signa comitetur F || 23 queritur F || 24 habet F || protysteron AHF (ysteroproteron a) proysteron S || 25 ad qvaesitvm s. v. aut qui requi- ritur aut requirendum T || uoocton F, corr. JDaniel || ad mvltis b. s. v. scilicet cum T || 27 morti M (corr. m) marte F || dicatus F
24*
358 SERVII
564. AGGERE complent agger est cuiuslibet rei coaeervatio, unde fossae aut valles possunt repleri. subaudiendum tamen *alii\
566. ingenti feagmine montis supra dicti saxi exaggeratio est.
567. lvcetivm solum hoc nomen est, quod dictum a Vergilio 5 in nullo alio reperitur auctore. sane lingua Osca Lucetius est Iup-
piter, dictus a luce? quam praestare hominibus dicitur. ipse est nostra lingua Diespiter, id est diei pater: Horatius namque Die- spiter plerumque per purum.
569. hig iacvlo bonvs neseias de quo dixerit 10 570. caenea tvrnvs tvrnvs ityn ut ait Lucilius bonum
schema est? quotiens sensus variatur in iteratione verbo- rum, et in fine positus sequentis sit exordium, qui appellatur elimax.
572. pro tvrribvs aut pro defensione turrium: aut sic magni; 15 ut ttirres putares.
573. hasta themillae Themillas Themillae, ut Aeneas Aeneae. clevis' autem chasta? pro cleviter veniens': unde et cstrinxerat' dixit; id est paululum vulneraverat, ut <(X 478^> tandem etiam magno strinxit de corpore Turni.
20 574. demens qui scutum quo se tuebatur7 abiecit.
575. alis pennis.
576. laevo adfixa est lateri ostendit vulneris locum, quem ante suppresserat. sic in quarto <689> infixum stridit sub pe» ctore vulnus..
25 577. spiramenta animae definitio pulmonum.
579. pictvs acv chlamydem hoc est habens chlamydem Phry- giam, ut <(III 484)> et Phrygiam Ascanio chlamydem. et est figuratum *pietus chlamydem\ ferrvgine clarvs hibera ferrugo
1 agger . . . repleri] exscr. Isid. or. XV 9, 3 || 5 sane . . . diei pater] cf. Gell. V 12, 5 sqq. || 7 Horatius] carm, I S4? 5 ||" 10 Liiciliusl lib. IX fragm. XXXIV Muell. || 17 strinxerat paululum vulneraverat] cf. Non. p. 403? 12 M. || 28 ferrugo . . . subnigrae] cf. Isid. or. XIX 28, 6 et XIV 3, 36
1 rei om. F \\ cumulatio F \\ 4 lvcetvm F || a] cum H || uergilio F || 5 rep- peritur BF reperiatur ASM reperiebatur L repperiebat H || lucecius S lu- cretium JBT (| 6 dicitur hominibus F || ipse est enim nostra D \\ 7 diei] dies F |) 9 ad hic i. s. v. id est alter de illis duobus T || 10 itin Bl sitin L sytin H ytin MF || 11 scema ELM || quoties B quociens F || verborum] uariatur L (corr. I) || 15 turrem F turrim Stephanus et JDaniel || 17 ut extrinxerat dixit F \\ strinxerat] extrinxerat AS (corr. a) || 18 paulolum ASM (corr. a) paulum F || 20 quo tegebat F quo se tegebat Baniel || 21 pinnis HF || 23 sup L || 25 pul- monum] pulmorum F. quia dicitur (sic) a spirando i. e. a pulsu, sicut graece nvsv{Loov cltzo %ov nvs6LV add. B || 26 pictvs . . . Ascanio chlamydem om. E || hoc est . . . Ascanio chlamydem om. LH (add. I) || id est M || frigidam cla,mi- dem M \\ 27 ut . . . chlamydem om. M || frigidam F \\ et est figuratus pictus clamide F, corr. Masvicius
COMM. IN VERG. AEN. IX 564-587. 359
coloris genus est, qui vicinus est purpurae subnigrae. cHibera? autem modo non Hispana, sed Pontica: nani Hiberia pars Ponti est inter Persidem et Armeniam, ubi optime colores diversi tinguntur, ut ostendit Horatius dicens herbasque quas Iolcos atque Hi- beria mittit, venenorum ferax. 5
580. genitor qvem miseeat arcens ordo est 'stabat Arcentis filius Arcens in armis egregiis': nam non congruit ut huius filii praetermisso nomine, bis fiat patris commemoratio.
581. symaethia circvm flvmina Symaethos fluvius est Sieiliae,
a rege Symaetho dictus, haud longe ab urbe Catinensi, circa quem 10 sunt Palici dei, quorum talis est fabula: Aetnam nympham, vel, ut quidam volunt, Thaliam, Iuppiter cum vitiasset et fecisset gravidam, timens lunonem, secuiidum alios ipsam puellam terrae conimendavit, et illic enixa est: secundum alios partum eius. postea cum de terra erupissent duo pueri, Palici dicti sunt, quasi iterum venientes: nam 15 TtdXiv lxsiv est iterum venire. hi primo humanis hostiis placaban- tur? postea quibusdam sacris mitigati sunt et eorum inmutata sacri- ficia. ideo ergo cplacabilis ara'? quia mitigata sunt eorum numina. Palicos nauticos deos Varro appellat. alii dicunt Iovem hunc Palicum propter Iunonis iracundiam in aquilam commutasse. alii Vulcani et 20 Aetnae filium tradunt sed incertum ex qua recondita historia Arcen- tem istum induxerit: neque enim sine ratione vel lucus Martis appo- situs est et q%iid homo Siculus in hoc hello facit, quem nusquam supra cum Aenea dicit ad Italiam pervenisse?
585. liqvefacto tempora plvmbo diffidit plumbum enim 25 iactum nimio rotatu et aeris calore dissolvitur: Statius et arsuras caeli per inania glandes.
586. porrectvm extendit harena intellegimus eum cecidisse ^ trans murum. dicendo autem cmulta? ostendit corporis proceritatem.
587. tvm primvm bello hoc loco puerum ideo poeta fecit armari, 30
4 Horatius] epod. V 21 || 9 Symaethos e. q. s.] Serviana exscrips. mythogr. I 190, II 45. cf. Luct. Plac. in Stat. Theb. XII 156 et Macrob. Sat. V 19, 15 || 26 Statius] Theb. X 533. cf. Luct. Plac. ad hunc vers.
2 ispana L spana R || Hiberia] libera F || 3 persidam F || coloris F || 4 lol- cos] colchos ASM ioleos F colcos l \\ 7 egregius ASBM egrediens U jj 8 permisso M || 9 symaethus L ymettos F || siliciae AS ciliciae H \\ 10 ymeto F Symetho Baniel || quam L (quem T) || 11 pallici L falici F U 12 taliam G ||
13 ipsam . . . secundum alios om L, add. 1 1| ipsam puellam] partum eius B ||
14 secundum alios post partum eius cum de terra erupissent duo pueri my- thogr. I || 15 pueri om. LH (add. I) || 16 uaAiNiKiN ALH ttaainkin B (corr. Baniel) naaTNiKiN M naxinion F || 18 inde ergo F || 19 appellant F || hunc iouem F || 20 iunonem F || *23 quem Baniel: quae F |J 26 arsura B || 30 ad v. 587 in marg. ideo hoc Joco poeta puerum facit armari . . . donauit T || poeta] postea Baniel
360 SERVII
quia legit in historia pueros de bellis gloriam reportasse: filium Marei Drusi annorum sedecim; Crispini filium Grispinum in Corsica, cum fugeret exercitus Spurii Carvilii consulis} bellum restituisse; apud Soram bello Italieo ab Herennio puerum in aciem eductum, a quo hostem 5 occisum spoliatumque; Lucii Tarquinii filium, quem ob hoc pater aurea bulla praeteootaque donavit.
590. minorem germanam quia niaior nyinpha fuerat, Iovis voluntate.
592. digna atqve indigna relatv cindigna', id est turpia et 10 obscena, ut dici solet *fanda et nefanda\
593. NOVO eegno aut nova regii generis adfinitate: aut quia etiam ipsi per regis filiam portio debebatur imperii: aut partem regni a Turno acceperat.
594. ingentem sese CLAMORE ferebat non erat ingens, sed 15 se esse clamitabat ingentem.
595. itervm denuo: nam iam tertio obsidentur, et citerum' non nisi de duobus dicimus.
596. bis capti phryges semel ab Hercule, post a Graecis. alii tradunt semel a Graecis et nunc a Latinis: hoc et magis aptum
20 esse Numani personae, ut se vicisse existimet, gtii tam iactans et petu-
lans inducatur. morti praetendere mvros emphasis est; cmorti?
enim pro cbello' posuit: sic supra <(141)> leti discrimina parva. morti p. /¥.] cum potuerit *hosti9 dicere: scilicet ut nihil Troianis
reliquum sit, quam perire. 25 597. nostra convbia aut quasi Turni cognatus loquitur: aut
invidiose retorquet *nostra conubia', et vult causam omnium esse
communem.
598. italiam ad Italiam.
599. non hic atridae exaggeratio vituperationis : nam non 30 tantum se Troianis, sed etiam eorum victoribus praefert. potest et
*AtridaeJ intellegi, quorum conmges aut deserunt maritos, aut inter-
1 marti drusi F || 2 in om. G || 3 fugeret et exercitus G || 4 ad herennio F \\
V
5 post spoliaturnque lacunam indicavit Daniel \\ locii tarquini G || filius libri, corr. JDaniel\\ 9 hoc est AS\\ 10 obscura BH obscenia F \\ 12 etiam] et F || per] pro M \\ 15 clamabat F || 16 denuo . . . et iterum om. BLH (add. I) || 1% ad iteevm v. t. s. v. quidam iterum semel a grecis intellegunt et nunc a latinis T || -hoc et magis ego: hoc est magis F et hoc magis Daniel || 20 se vicisse ego: se uisisse F feuisisse G se coepisse (i. e. *cepisse') Daniel \\ 21 en- fasis libri || 22 discrimine parvo vulgo. cf. Aen. III 685. ceterum x. f. m. add. AS 24 reliquum sit quam perire Masvicius: reliquam perire F \\ 25 cognatos II cognatis F || 26 indiuidiose H || retorquens L (corr. I) retorquent H \\ 28 ad italiam s. v. ad italiam T \\ 29 nam . . . Troianis om.LHl 30 tantum] solum M || 31 atridas F, correxi || terimunt G
COMM. IN VERG. AEN. IX 590-606. 361
imunt revertentes. fandi fictok vlixes aut fallax, aut loyodai- dalog, id est qui dolum celat sermonis ornatu.
600. dvrvm A stiepe genvs Italiae disciplina et vita laudatur: quam et Cato in originibus et Varro in gente populi Romani com- memorat. 5
601. gelv dvramvs et vndis undis gelidis: et est ev Sia dvotv, ut <(III 467y hamis auroque trilicem: nam nemo quod plus est prius dicit; si enim duo essent, ante aquam diceret, sic gelu.
602. venatv pro cvenatui?7 ut ccurru? pro ccurrui?: ablativus dubius, vel pro dativo. pveri bene yenationem pueris^dedit, opus rusti- 10 cum iam iuvenibus. silvasqve fatigant ipsi fatigantur in silvis:» aut pro feris silvas posuit, in quibus sunt ferae.
603. flecteee lvdvs eqvos aliorum labor nostrae pueritiae ludus est. *flectere' autem verbo antiquo usus est: nam equites apud veteres flexuntae vocabantur, sicut ait Varro rerum humanarum. sane 15 poeta meminit sui, nam ait superius <(VII 162) ante urbem pueri
et primaevo flore iuventus exercentur equis.
604. AT PATIENS OPEEVM PAEVOQVE ADSVETA IVVENTVS llOC
et in georgicis <(II 472^> laudat: nam magnae virtutis est in nimio labore parvis esse contentum. 20
605. teeeam domat bene bellico usus est verbo: et ne a re militari discederet, non dixit cterras colimus?? sed cdomamus5; ac si diceret, cum hostes desunt, terras ferro domamus. qvatit oppida bello oppidum quidam a vico castelloque magnitudine secernunt: alii locum muro fossave aliave qua munitione conclusum: alii locum aedi- 25 ficiis constitutum, ubi fanum comitium forum et murus sit: alii oppi- dum dici ab oppositione murorum; vel quod hominibus locus esset opple- tus; vel quod opes illo munitionis gratia congestae sunt.
606. ivvencvm teega fatigamvs hasta agriculturam sine officio belli non gerimus. est autem cacosyntheton et homoeote- 30
24 oppidum . . . congestae sunt] cf. Isid. or. XV 2, 5 sq.
1 logodedalus AMl a loco dedalos B locodedalos LH longodedalos F \\ 2 dolum celat] doloscebat F, \\ ornatu AS et in ras. I: ortu BHM ornato F || 6 en dya dyin A endiadun B en dia diin L endyin H enniadin M andyan- din F || 8 si] sic F || duo] dicti S || antequam SLH (corr. sl) ante aquam iam M || 9 uenato H \\ 10 dedit opus Gommelinus: deditores F \\ 11 iubenibus F || 12 aut] -uel F || silvas] siluamTi || 13 lvdos AHF || 14 ad v. 303 in marg. cum dicit flectere antiquo uerbo iisus est quia apud ueteres equites flexuntae uoca- bantur T \\ 15 flexuntae F flexeunte G. cf. Plin. nat. hist. XXXIII § 35 *cele- res sub Bomulo regibusque sunt appellati, deinde flexuntes' flexutes Salmasius ad Lamprid. Commod. 11 || humanorum F || 17 iuuentus et exercentur F (et et equis om. G) || 22 disceret F || 23 ferro] fere B || 24 oppidum quidam . . . con- gestae sunt hab. T || 25 aliave qua] aliqua T || monitione F || 28 opus T || moni- tionis F || 29 agriculam F || 30 cacosintheton et omoteleuton B cacosyntheton
362 SERVII
leuton: nam fsit ita *versa hasta iuvencorum terga fatigamus% id est caedendo urgemus.
607. seea senectvs in aliis ctarda senectus'.
608. debilitat vires animi bene *animi', quia non est ausus 5 corporis dicere: nec enim potest fieri; ut quamvis robustus senex
vires habeat prioris aetatis et suae conparetur adulescentiae. nunc ergo licet dicat fortes esse etiam senes; bona tamen usus est tem- peratione, ut diceret nihil animorum vigori derogare temporis vetustatem.
10 609. ganitiem galea premimvs id est semper militamus.
611. vobis picta CROCO vituperatio Troianorum, in qua utitur argumentis7 quae in rhetoricis commemorat Cieero; a gente, ab liabitu; a gestu, ab animo. et sunt molliores versus, apti ad carpen- dam mollitiem. sane vestes acu pictas coloribus Phryges primi invene-
15 runt: nam ideo et artifxes talium vestium phrygiones appellati sunt. fvlgenti mvrice purpura. hanc autem vitio et dedecori apud maiores fuisse constat: Iuvenalis <(XIV 187> peregrina ignota» que nobis ad scelus atque nefas quaecumque est; purpura ducit.
20 612. desidiae cordi vobis sunt: et est ab animo argumentum.
choreis servavit hoc loco naturam syllabae; quam in sexto <(644)> metri causa corripuit, ut pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt.
613. et tvnicae manicas tunicae vestrae habent manicas;
25 quod etiam Cicero vituperat, dicens manicatis et talaribus tuni» cis: nam colobiis utebantur antiqui. sane *habent9 bis audiendum.
et habent redimicvla mitrae illud dicturus fuerat; habetis in pilleis redimicula: quod convertit in vituperationem maiorem, dicens
1 nam . . . urgemus] cf. Pompeii comm. p. 295, 3 K. Charis. p. 271, 22 K. Donat. p. 395, 18 K. || 14 sane vestes . . . appellati sunt] cf. Isid. or. XIX 22, 22 || 25 Cicero] in Cat. II 10, 22 || 26 nam . . . antiqui] cf. Isid. or. XIX 22, 24
ex omoeoteleuton A cacosinthgton (cacpsintethon H) exomoeteleuton LH cato- sintheton ex homo oeteuleton M cacosintheton ex homoe teleuto F \\ homoeo- teleuton] nam terga cum eodem fine casus terminatur ut uersa hasta add. D \\ 1 nam est ita Masvicius. fortasse nam sic ista iuDge || 3 schol. ad v. ^07 om. BLHM (add. I) || tarda F \\ alii F || tarda] sera F \\ 10 ad canitiem a. p. 6'. v. semper militamus T || 12 ab] et Ml, om. F || 13 et gestu F || ab animo om. BLHF (ab habitu a gestu ab animo in ras. I) || molliores Daniel: meliores F 14 molliaem F moliam G, corr. JDaniel || aco F \\ fryges F \\ 15 artificis F taliam G || frygiones F || appellantur Daniel || 16 haec L (1 hanc superscr. T) 18 nobilis H~\\ adque LF \\ 19 dicit ASH \\ 20 ad desidiae c. s. v. ab animo argnmentum T \\ 21 quam in sexto metri] quamque in ctri F \\ in sexto] dixi AS (ut dixi in textu, in .vi. in marg. a) |] 25 et] ac F || 26 colobis F || antiqui] quae sunt aTtb xov noloov add. D (quae dicta sunt aitb xov noXofiov Fabricius) || 27 illos F
COMM. 1N YERG. AEN. IX 607-616. 363
ereligatas habetis mitras5. naui pillea viroruin sunt; mitrae femi- naruni, quas ealauticas dicunt. mitra autem proprie Lydorum fuit, ut <(IV 216)> Maeonia mentum mitra: quem habitum imitati sunt Troiani. alii mitras meretricum esse voluerunt, quod hic tamquam effeminatis obicitur. 5
614. o vere phrygiae jpsos vituperaverat Thryges', nunc ad maiorem iniuriam Phrygias, non Phryges dicit. alta dindyma montes matris deum. *ite9 autem *per alta* sic dixit, quasi currite per Dindyma et ducite choros per Dindyma. nec sufficit Numano loqui iniuriam Troianorum, nisi etiam sacris numinum contumeliam lo faciat. sed hoc iam quasi moriturus loquitur: hoc est enim *digna atque indigna relatu vociferans% ut ^dignd? sint quae de suorum virtute dixit, *indigna? quae impia et in deos ausus est.
615. biforem dat tibia cantvm bisonum, inparem. et ser- vavit eis tibiarum suarum, id est Fhrygiarum, naturam. nam tibiae 15 aut Serranae dicuntur, quae sunt pares et aequales habent cavernas: aut Phrygiae, quae et inpares sunt et inaequales habent eavernas. ergo cbiforem' dissonum; dissimilem; non enim sunt pari modula- tione conpositae: ut enim ait Varro tibia Phrygia dextra unum foramen habet, sinistra duo, quorum unum acutum sonum 20 habet, alterum gravem.
616. bvxvsqve vocat berecyntia a monte Berecynto dicta. dicitur autem et chaec buxus' et choc buxum'; ut et torno rasile buxum: unde superfluo quidam arborem generis feminini esse volunt, cum hoc loco etiam de ligno generis feminini habeamus exemplum. 25
1 nam pillea . . . feminarum] exscr. Isid. XIX 31, 4 || 23 et torno] georg. 11 449
1 pillei jR || 2 calauticas ASBHF: ca///laticas L (caulaticas fuit, ut vi- detur) calaticas M calanticas vulgo || 3 moenia HMF melia L (corr. I) \\ 4 metricum F, corr. Daniel || hic est tamquam F, est delevi \\ 5 effeminatis I)a- niel: obfemitiatis F \\ obicitur F: obiectum JDaniel || 6 uituperat ML (corr. T) \\ friges L fryges a: frygas ASHMF frigas E || sed nunc ASMl || ad maiores iniurias L || 7 Phrygias] frigas H frygas M F \\ fry^es M friges Fal: frigas ASBLH\\ dixit Jb || dicit] sicut homerus (Fv. YH"96) m }xov ansiXrixriQsg . . . aivo&sv cclvwg add, D || 9 dindima F || choru3 F || dindima F || 10 ad v. 616 in niarg. . . . troianorum contumeliam numinibus facit. et haec quasi iam mori- turus loquitur. et haec sunt illa indigna quae supra dixit T (ante troianorum una vox eva,nuit) || nomano F || contumeliam F: coniunctam JDaniel || 12 relato F || quae Laniel: qua e (i. e. qua est) F \\ 15 fragiarum F || nam om. BLH (add. I) || 16 aut] autem B || serranae libri. cf. quae Mommsenus corp. inscr. lat. vol. I p. 153 ad tit. 549 exposuit. || 17 aut Phrygiae . . . habent cavernas om. ASMF || 18 bifonem S biforem A, sed r in ras. a || dissimilemque F || enim om. F || 23 et] aut Vergilius || 24 esse volunt . . . feminini om. LHF '~J3 I) || volunt] lignum incisum neutri add. B || 25 cum om. ASl
364 SEfiVII
617. et cedite FERRO aut ferruin relinquite, et est iteratio: aut eeaedite ferro9, id est eum viri non sitis? abscidite partem virorum.
618. iactantem de suorum gloria. dira canentem ad in- iuriam Troianorum.
5 619. nervoqve eqvino quia in arcubus nervi equini solent esse:
Accius Philocteta tendens nervo equino concita tela.
621. ANTE IOVEM SVPPLEX PER VOTA PRECATVS atqui Apolli-
nem debuit invocare iaculaturus sagittas; sed dicimus ideo Iovem invocatuin, quia omne initium et incrementum Iovi debetur, ut ab lOlove principium musae. unde nunc Ascanius non quid faciat; cogitat, sed quod primum faciat: inde invocat Iovem.
622. ivppiter omnipotens boc epitheton interdum ad gloriam numinis ponitur, iuterdum ad causam dicentis. namque hoc locd dicendo comnipotens? ostendit eum etiam his qui per se minus valent,
i5 praestare posse virtutem.
623. ipse tibi bene *ipse% quia adhuc pro Ascanio pater solehat sacrificare: nam ideo et *sollemnia' ait7 quae fieri solerent} ut se osten- deret, si victoria et pax esset secuta7 etiam illius officii capacem esse.
feram sollemnia dona *feram' de iuvenco non dicinius, sed "20 cadducam'. intellegimus ergo alia dona eum ferre promisisse: sin- gulis enim numinibus certa sunt dona quae offeruntur: inde est <T 54> strueremque suis altaria donis, id est congruis.
624. statvam ante aras aptam se daturum victimam osten- dit: alibi et ductus co^nu stabit sacer hircus ad aram. quo-
25 tiens enim victima reluctabatur, ostendebat se inprobari: Lucanus <(VII 165)> discussa fugit ab ara taurus. ciuvencum5 autem se- cundum Romanas caerimonias dixit: na,m lovi de tauro non immo-
6 Accins Philocteta] fragm. IX ap. Ribb. p. 206 ed. II || 9 ab Iove] buc. III 60 || 23 aptam e. q. s.] cf. Macrob. Sat. III 5, 8 || 24 et ductus] georg. II 395
1 caedite Ha caedete B \\ 2 aut] om,. ASM (add. d), et F || caedite B: cedite reliqui \\ abscidite BLHMa: abscedite ASF abscindite vulgo || virorum] i. e. castrare uos debetis more uestrorum gallorum cybeles sacerdotum ut iuuenalis (II 115) cphrygio quos tempus erat iam more supervacuam cultris abscindere (abrumpere luvenalis libri) carnem add. D || 5 nervo G || nervi] ner- uini G || 6 filateta F Philoetetae Daniel || tendere G || contita G || 7 per] i. L i. M, om. H. fuisse videntur qui in vota legerent. \\ atqui] aut quia AS || 8 dixi- mus BLH (corr. I) || 10 num (non l) quid fatiet L \\ 11 cogitat . . . faciat om. LH (add. I) || sed quod primum faciat M l: sed primum faciat .A>S' sed quod primum F sed primum B || inde om. B || 12 ad numinis gloriam AS \\ J3 nominis BH\\ 16 ad ipse t. a. t. t. f. s. v. bene dicit ipse quia pro asca- nio solebat adhuc pater sacrificare T || 17 malim id est quae f. s. || 18 si] sic G || 20 eum alia dona B || promisse LF (corr. I) \\ 21 unde ASMF || 22 strueremue F || 23 aptam] param F per aras Daniel \\ 24 aras F || 25 uictime luctabatur F || 26 discussa fugit] ad aram diffugit AS ad aram fugit M \\ 27 non om. F
COMM. IN VERG. AEN. IX 617—630. 365
labatur, ut etiani in tertio <(21)> dixinius, nisi cum triuniplii noniine suovetaurium fiebat: quod tarnen ideo adrnissuni est; quia non tan- tum Iovi, sed et aliis diis qui bello praesunt, sacrificatur. avrata fronte ita enim victimae ornari consueverant.
625. candentem candidum: Iuvenalis <X 65> duc in Capi- 5 tolia magnum cretatumque bovem. capvt Cvm matre fe- rentem aequalem matri, nondum patri: Iuvenalis <(XII 8)> quem iam pudet ubera matris ducere, qui vexat nascenti robora cornu.
627. de parte serena ut non causae sit? sed augurii, et 10 auspieii vis ostenderetur : solent enim tonitrua per tempestatem* inferri.
628. intonvit laevvm prosperum: ut enim etiam supra <II 54; 693> diximus; quae sinistra nobis videntur, intuentibus caelum, illic dextra sunt: non quod sinistra bona sunt, sed quod dextra caeli nobis ^inistra sunt. sonat vna fatifer arcvs simul atque 15 cognovit augurium.
629. et fvgit melius ceffugit' legitur. et figura est *horren- dum effugit\
630. perqve capvt remvli venit figmenta haec vulnerum plerumque non sine ratione ponunt poetae: nam modo hune ideo 20 in capite dicit esse percussum, quia eum supra vaniloquum intro- duxerat et superbum: quod vitio capitis evenit: Horatius attollens vacuum plus nimio gloria verticem. sic Homerus Thersiten
a tergo vulneratum dicit usque ad praecordia — nam ait ^ietdipQSva — quia eum stultum induxerat. item de Achille dicit Ttodccg ccwvg 25
22 Horatius] carm. I 18, 15 || 25 nodccg] II. I 58
1 in nomine M || 2 suouetaurium fiebat BLHM (sacrificium uetitum superscr. I) suo uicarium faciebant. uetaurum fiebat AS suo uicarium facie- bant F sue vel tauro fiebat Stephanus et Fabricius suovetaurium faciebant Daniel suovetaurilia fiebant Masvicius || 3 et om. ASLF \\ 5 dum in capito- lium F || 6 creatumque A SL (corr. T) || quae post fekentem ex uno Turonensi Daniel edidit hoc est non iuuenci matrem sed quae iam peperisset. unde con- suetudo permansit ut uacca simul et taurus auratis cornibus ioui capitolino mactentur (immolarentur DanieT) e Tiberii Donati commentario petita sunt. \\ 10 causa F || 11 auspici F \\ tempestate F || 12 etiam om. F || 15 fatifee] l. [i. e. letifek) L M || simulatque c. augurium] simul augurium L (atque cogno- uit add. I) simul atque augurium H simul atque argentu; M simul ut cogno- uit augurium F || 17 et fvgit JRMF: effvgit reliqui || effugit LHM: efugit li effudit F et fcigit ASl \\ 19 vulnerum plerumque] uulnerumque LH (plerum add. I) , plerumque om. M || 20 hunc] hoc F || 21 uaniloqum A uanilocum LHF || 22 atollens F et tollens Horatius || 23 iacuum S || hersiten A thersin- ten ML (corr. T) || 24 M€Tac}xp€Na AS: metac^pocna H mctac}>pocn L META(j>poena H M€TAcj)P€na M meeacJ)P€Nci F. Hom. II. II 265 cmqTtQcp 8e [isrdcpQSVov r^ds hciI £[ico Ttlrj^sv || 25 eum om. F \\ noaac iukyc axiaaaeic A uoAac u>kyc axiaahyc B noaAC lukyc axiaAHYC L noaac wkyc axiaaeyc H uoaac UJKYC aXlAACYC M noAac
U)KY€A€IC F
366 SERVII
*A%ikXev$) quem leginms in talo esse vulneratum. vel ideo *per caput et cava tempora\ ut divinitus misso telo nulla pars alia corporis, sed caput vulneraretur 7 scilicet ut hominis, qui infanda et impia de religio- nibus dixerat, sacrilegium capite expiaretur, 5 631. virtvtem inlvde cinludo tibi' et 'insulto tibi' dieimus:
nam cinludo te' figuratum est; ut hoc loco? item cinsulto te': Sal- lustius multos a pueritia bonos insultaverat.
632. haec rvtvlis pro Halia' : vitavit pronomen.
633. hoc taktvm ascanivs et dixit et fecit.
10 634. animosqve ad s. t. aut suos7 aut Ascanii, per favorem.
636. acies vrbemqve syllepsis.
637. nvbe sedens sicut solent numina: Iuno <XII 810> nec tu me aeria solam nunc sede videres digna indigna pati. victorem bene ei qui unum occiderat, addidit dignitatem. adfatvr
15 ivlvm non iia, ut lulus audireL
641. macte magis aucte; adfecte gloria. et est sermo tractus a sacris: quotiens enim aut tus aut vinum super victimam funde» batur; dicebant cmactus est taurus vino vel ture'; hoc est cumulata est hostia et magis aucta. *macte' ergo pro *mactus esto% vocativum
20 pro nominativo posuit, ut Persius <III 28)> stemmate quod Tusco ramum millesime ducis censoremve tuum vel quod trabeate salutas pro *millesimus9 et *trabeatus% et Vergilius <(III 382> vici- nosque ignare paras invadere portus pro Hgnarus% et alibi <TII 685)> quos Amasene pater pro *Amasenus9: sic ergo et *macte' pro
25 *mactus\ quod autem *esto' non addidit, ab antiquitate descivit; nam veteres *macte esto' dicebant. sed hoc secutus suam consuetudinem fecit: nam et alibi <VII 11> dives inaccessos ubi Solis filia lucos et iterum <TV 263)> dives quae munera Dido praetermisit cuius rei dives, cum veteres *dives illius retf dicerent, quod ipse alibi dives opum
6 Sallustius] hist. inc. 83 Dietsch., 50 Kr. cf. Serv. ad Aen. X 643 || 16 macte magis aucte] cf. Non. p. 341, 29 M. || et est sermo . . . magis aucta] exscrips. Isid. or. X 165 et mythogr. III 6, 32. cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. VII 280 || 29 alibi] georg. II 468
1 'A%iIXbv<s\ et alibi {II. I 121) nodccQyirjg diog 3A%ill8vq add.B || 3 capud G || legionibus G || 6 infiguratum F (| ut] in L \\ 7 puericia -M || 8 ad haec s. v. ta- lia T || 9 et dixit] edixit .F || 11 syllempsis F || 12 sicut solent] ut sedent F || 13 aeriam LH (corr. T) aream F \\ uidere AS \\ 14 ad victorem a. i. s. «;. ei qui unum' occiderat bene addidit dignitatem T\\ 16 auctae M || adfectate glo- riae A adfectate gloria S affectatae gloriae B affectate gloria L adfectatae gloriae H affectate gloriae Ml adfecte gloriae F. adfecte gloria ego posui \\ 17 sacris] grecis B || aut tus] aut thus B auctus M mactus F} om. AS \\ 18 thure B \\ 21 censoremque Persii libri praeter Montepessulanum 125, qui cen- soremue exhibet || 22 uicinasque et pares F || 25 desiuit F || 26 macto F || 27 ubi s. p. 1. F || 29 veteres] iterantur in codice inaccessos . . . cum ueteres || illis F
COMM. IN VERGL 'AEN. IX 631—645. 367
variarum et <TX 26> dives pietai vestis et auri. item cum vete- res natalem diem vel locum vel tempus dicerent, ut Horatius natalem- que mares Delon Apollinis et Plautus in Pseudolo <I 2, 46> natalem hunc mihi diem scitis esse, Vergilius his omissis dixit Phyllida mitte mihi, meus est natalis, Iolla. ergo et hic ita 5 subtraxit; nam integrum est *macte esto nova virtute puer\ *mactus' autem apud veteres etiam *mactatus' dicebatur, ut Ennius Livius inde redit magno mactatus triumpho. et Lucilius lib. v. macte, in- quam, virtute simulque his versibus esto, et in pontificalibus sacrificantes dicebant deo macte hoc vino inferio esto. nova 10 vie-tvte aut magna et mira, ut Pollio et ipse facit nova car- mina: aut re" vera cnova?; id est rudi, quantum ad bellum.
639. dis genite propter Venerem. genitvre deos propter Iulium Caesarem et Augustum. ivre merito.
640. gente svb assaraci sub gente Romana: Assaracus enim 15 pater est Capyos, avus Anchisae. fato ventvea magna: haec enim bella sunt gravia, quae fatali ratione contingunt, ut Troiana
et Thebana. resident sedabuntur, ut tempestatem residere dicimus.
641. nec te troia capit vel maior es, quam patria, vel maior
es meritis; quam civitas in qua nunc es: Lucanus de Caesare <(I 175> 20 plus patria potuisse sua.
642. spirantes vitales, quibus spiramus et vivimus.
643. petit notandum cpetit? sine insidiis dictum.
644. antiqvvm in bvten hic Putes semel hic nominatur, ut in v. <704> Nautes. 25
645. fidvsqve ad limina CVSTOS aedituus fuit: quod? ut supra <(T 726> diximus, in ingenti honore apud maiores fuit. illic enim et epulabantur et deos colebant; census etiam omnis illic servabatur:
1 item cum . . . Iolla] cf. Don. ad Ter. Phorm. I 1, 14 || 2 Horatius] carm. I 21, 10 || 5 Phyllida] buc. III 76. cf. Serv. ad h. v. || 7 Ennius] ann. v. 302 Vahl. || 8 Lucilius lib. v] fragm. I Muell. || 11 Pollio] buc. III 86
1 picta F || et item F || 3 maris F || speudulo F || 4 dixerit F, correxi \\ 6 mactus Daniel: macte F. ceterum mactus . . . triumpho post inferio est col- locanda videntur, ut ut Lucilius scribatur \\ 8 magnum F || 9 uersibus esto No- niani libri: uiribus F, esto suppl. Daniel || 10 sacrificandes F || macte . . . esto] cf. Cato d. r. r. 132, Arnob. VII 31 || inferior F, corr. Daniel || 14 iulum F || et augustum caesarem M || merito] more M || 15 enim] etiam AS || 16 capios Alvl (capis a) capio//s L (o in ras. I) capyonis H capys MF \\ fatis AS \\ haec om. F || 17 quae . . . Thebana om. F \\ contingunt] om. LH (add. I), pro- ueniunt M || 19 maior es meritis SFa: maiorem meritis A maioris meriti es B maiores meriti L maioris meritis H maioris meriti M || 21 patriam et tua F 24 hic Butes] nam alii sunt qui V 372 et XI 690 commemorantur \\ nomiratur F ut in V. Nautes scripsi: ut innautes F ut bis ISPautes Daniel || 26 edituus LM 27 ingenti] distinguenti F || illic i. e. in aede, quae vox in aeditui nomine latei. aedem autem atrium intellexit grammaticus. || 28 colebant] caelabant H cele- brabant Lion || illinc seruabant F
368 SEftvn
quod et Plautus docet in Asinaria; in qua indueit Sauriam, servum
atriensem, in tota familia plurimum posse. *ad limina9 sane flguratum.
648« saeva sonokibvs aema strepitu terribilia. et utrum saeva
arma quae foabent sonorem, ut <(357)> aurea bullis cingula, an
5 etiam sonoribus saeva?
649. ardenjtem desiderio dimicandi: unde <(634)> canimosque ad sidera tollunt' melius Ascanii intellegimus; sicut Statius de Me- noeceo et laudibus inplet honestis.
650. aenide patronymicon hoc non venit ab eo; quod est ^hic 10 Aeneas': nam chic Aeneades9 et co AeneadV faceret.
651. primam hanc tibi magnvs apollo dicendo cprimam hanc5 pollicetur et aliam. concedere autem se ideo dixit, quia sagittarum deus est: et licet eum luppiter iuverit; Apollo tamen sibi suum officium vindicat, quod dicit se concessisse; quia non
15 prohibuit. ea enim quae ab aliis numinibus poscimus, tunc inplen- tur; si non adversantur numina quorum propria sunt quae poscimus: unde et in quarto <125> Iuno ait adero et; tua si mihi certa voluntas, hoc est; quod in me est; iungam eos: restat ut et tu tuum inpleri velis officium.
20 652. paribvs non invidet aemis pari gloriae: nam ut Apollo
puer occiso Pythone ultus est matris iniuriam; sic Ascanius occiso Numano Troianorum castra iniuriasque defendit. cparibus' ergo carmis5; id est similibus, non peritia; sed genere victoriae.
653. cetera deinceps: et est adverbium. cetera\ id est in
25 ceterum: est autem JEnnianum cetera quos peperisti ne cures* ORSVS modo locutus, id est pro eo qui desierit: alias coepit; quod magis est proprium; ut <I 325> sic Venus; et Veneris contra sic filius orsus.
7 Statius] Theb. X 685 || 25 Ennianum] ann. v. 57 Vahl.
1 etiam plautus F || asiria A (asinaria a) assiria S (assirina s) \\ in om. F || sauriem seruum amensen im tota F \\ 2 ad fidvsqve a. l. c. s. v. fidus ad li- mina figurate dixit pro fidus liminis custos T || 3 utrum scripsi: ut sum F ut sunt Daniel, ut del. Masvicius. dubitare videtur interpres, sonoribus utrum qualitatis ablativns sit, an causae? || 7 menoeceo A: menaeceo SF moeceo JRII moonio M meonio in ras. I || 8 atque ignibus inplet honestis Statii exemplaria || 9 aenide MLH: aenidae AM aeneide F || patronomicon Jibri plerique || hic om. L, hic Aeneas om. H || 10 hic aeneides et o aeneidae M || faceret] sed ab eo quod est aeneus ut theseus theside add. D || 11 dicendo primam hanc om. LF (add. I) || 12 ideo se F \\ 14 suum sibi F || 16 aduersantur HM: aduersen- tur reliqui || 17 adero om. AS || si tua B tunc si H tua sit F || 18 eas F || 19 uelis impleri F || 20 nam*ut . . . defendit] nam ut apollo puere extinxit pythinem in uindictam matris sic numanum ascanius F \\ 21 pithone M phi- tone L fitone HM || ultus est] ultor H \\ 23 id est om. ASF \\ peritia M peri- titia L: peritiae ASHMF perititiae l
COMM. IN VERGL AEN. IX 648-670. 369
654. medio sermone ideo cniedio'? quia non respondit Asca- nius. sermo est enim duorum vel plurium oratio.
657. fvga abscessu. et more suo abeuntes* deos inducit agnosci. pharetramqve p. s. sonantem quia dixit supra <(648> et saeva
sonoribus arma. 5
658. dictis propter auditam orationem. nvmine propter agnitum deum.
660. animasqve in aperta pericvla mittvnt plus enim quam mani- festa sunt praesentia pericula7 quando audientibus Troianis bello pro- Mbebatur Ascanius, ne periclitaretur. 10
662. intendvnt acres arcvs pro cipsi acres': ut enim et in primo <318> diximus, arcum unusquisque habet pro viribus suis. ammentaqve TORQVENT pro ctela ammentis torquein?: nam ammen- tum est lorum, quo media hasta religatur et iacitur.
664. flictv pro adflictu, vel inflictu, id est ictu: *narn detraxit 15 more suo praepositionem. et loquutus est iuxta antiquum morem: Pacuvius Teucro flictus navium.
665. plvvialibvs haedis supra tauri cornua est signuni, cui auriga nomen est: hunc cum tauro una clara stella coniungit. re- tinet autem auriga stellas duas in manu, quae Haedi voeantur, et 20 capram quam AmaltJieam dicunt: quorum et ortus et occasus tem- pestates gravissimas facit. oriuntur autem cum scorpione mense Octobri.
667. ivppitee aer; ut manet sub Iove frigido venator Horatius. 25
670. edvxit quidam pro ^educavit' volunt intellegi.
13 nam ammentum . . . iacitur] cf. Isid. or. XVIII 7, 6 || 17 Pacuvius Teu- cro] fragm. XV (v. 335) ap. Ribb. p. 119 ed. II || 18 supra tauri e. q. s.] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. III 25 || 25 Horatius] carm. I 1, 25
1 ideo medio om. F || medio] sermone H || Ascanius] totus autem sermo ex dicente respondenteque conficitur add. D || 2 sermo est Daniel: senone F sermone G \\ 3 mm6 F || 4 dixit] ait F || 5 arma] sicut homerus (II. I 46) snXccy^av d' ao' oi6xol sn' m^icov %coo^isvoio avxov Kivrj&Evzog add. D || 7 deum o?n. AS || 11 intendent ASM\\ pro om. F Ij 12 primo] proximo M\\ 13 amen- taqve ASL armentaqve M \\ amnentis A amentis BL armentis M || amnen- tum A amentum BLM animentum F || 14 lorum] telorum II || media M || religatur BLH: ligatur ASMFl || 15 flictvm ASLM (corr. a) || afflictu ASBLM \\ 17 pacuiuuius F pacui uiuus G || 18 aedis LHM \\ sub tauri cornu F || 19 hunc] hoc B || setinet H \\ 20 aedi LHM\\ 21 amalteam F al-ram (i. e. *alteram'>) G || et ante ortus om. F || grauissimas tempestates F || 22 faciunt F \\ oriuntur . . . octobri] Oriente autem cum scurpionem occidunt F oriente autem scorpione occidunt Daniel || scorpione BMl: scorpine L scorpio ASH \\ 23 oetobrio BLH \\ 24 ut Horatius vulgo || 25 Horatius om. F \\ 26 ad edvxit s. v. educauit T
370 SERVII
671. montibvs aeqvos Idae; vel eius arboribus exaequandos.
672. dvgis imperio gommissa aut quae eis fuerat commissa imperio absentis Aeneae: aut, quod est melius, quae imperio Aeneae fuerat *commissa\ id est clausa: unde et commissurae dicuntur coniunctiones
5 tabularum. secundum superiorem sensum contrarium est quod dixit <(171)> *reetores iuvenum et rerum dedit esse magistros\ Aeneas enim adscedens principibus omnium rerum commiserat curam. alii *ducis9 Ascanium accipiunt alii commissam ideo clausam accipiunt, quia superius <(37)> lectum est *heia ingenti clamore per omnes condunt se
10 Teucri portas': quietis enim rebus portae patebant, per quas se Teucri sub adventum hostis receperant: propterea quod ait <(39> *namque ita discedens praeceperat optimus armis Aeneas, si qua interea fortuna fuisset, <(55)> non aequo dare se campo, non obvia ferre arma viros, sed castra fovere\ sane ^commissa* deest *sibi9 vel *illis9. dvcis
15 imperio commissa scirnus quod Mnestheo et aliis ducibus inipera- verat Aeneas; ad petenda auxilia proficiscens; ne portas aperirent; ut <(42> ccastra niodo et tutos servarent aggere muros'. item legi- nius Mnesthea et Serestum ductores fuisse et rerum magistros; non Pandarum et Bitiam: unde apparet quia hunc locum male intellexit
20 Donatus; dicens; commissam portam; id est creditam, Pandaro et Bitiae: qui duces non erant. Cornutus vere et melius sensit; dicens; porfcam quae ducis imperio commissa fuerat; hoc est clausa; eam aperuerunt. commissura enim dicitur tabularum coniunctio; sicut Cicero in Pundaniana meminit. ergo melius est ut commissam dica-
25 mus clausam, quam creditam Pandaro et Bitiae.
673. moenibvs pro *in moenia\
674. peo tvrribvs aut vice turrium: aut pro defensione.
20 Donatus dicens . . . creditam] cf. Non. p. 249, 12 M. || 24 Cicero in Fundaniana] fragm. 4 ap. Orell. p. 932
Ibo
1 idaeo L ideo M \\ arboribus] arribus L (prius r in ras. et s. v. bo T) auribus H ardoribus M || 2 ei JDaniel || 3 quid F, corr. Daniel \\ 8 clausa Da- niel\ 10 patebant Danieli putabant F || 13 se dare F || 1*4 Servianum scholium deest in Floriacensi. Caroliriihensis et Sangallensis ante Servii expositionem haec exhibent quae db homine imperito e Floriacensi scholio petita sunt dvcis imperio commissa aut quae eis commissa fuerat imperio habeuntes (abeuntis Sa) aeneae aut quod est melius quae imperio aeneae fuerat commissa pandoro (pandaro a) et bitiae ne contrarium sit quod dixit rectores iuuenum et rerum dedit esse magistros. eadem edidit Stephanus, nisi quod ei pro eis posuit \\ 16 proficiscens auxilia ASM auxilia om. H || 17 ut] in A || 18 mnestbea H mnestea B mnesthae L: mnesteum AS mnestum M mnesthaeum l || rerum] fuisse add. AS || 19 bitian L bitia H || 20 partem H \\ 21 uere et ASBHi uero et L uero M \\ 22 portamque AS partemque M \\ 23 apparuerunt A apperuerunt Sa aperuerant L || tabularum dicitur B \\ 24 in fundania nam AS (corr. a) in Fonteiana Masvicius || 27 aut ante uice om. F
COMM. IN VERG. AEN. IX 671—683. 371
675. armati ferro aut bene instructi armis: aut, ut Asper clicit, ferrea corda habentes, icl est dura et cruenta cogitantes: ut Ennium sit secutus qui ait succincti corda machaeris.
676. liqvetia flvmina iuxta Padum et Athesin, Venetiae fluniina, est etiam fluvius Liquetius, quem nunc commemorat. ergo 5 cLiquetia? proprium est nomen, non epitheton, ne incipiamus a gene- ralitate ad speciem reverti: quod vitiosum est? ut si dicas ccirca flumina nascuntur arbores' et sic inferas ccirca Tiberim vel Anienem5; sufficit enim dixisse ccirca flumina' generaliter. unde apparet quia Tdquetia' legendum est? non *liquentia\ liqventia flvmina Padus, 10 Italiae fluvius, aliquot provincias dextra laevaque contingit, inter qiias
et Venetiae partem praeterfluit. Athesis Venetiae fluvius est, Veronam civitatem ambiens et in Padum cadens. Liquetia Venetiae fluvius est inter Altinum et Concordiam, quem nunc commemorat nam *Liquetia' non est epitheton: nemo enim a generalitate transit ad species. 15
678. intonsaqve caelo A. c. hoc ad supra clictas cristas re- fertur. geminae qvercvs non quia tantum duae nascuntur; sed ad istorum similitudinem respexit? id est quando similes elevantur quercus.
681. pvlcher aqvicvlvs armis ut cpulcher vestibus', sic cpul- 20 cher armis?? hoc est per arma: quod erat armorum retulit ad per- sonam. et melius figuratum, quam si dixisset *pulchris armis\
682. praeceps animi figurate genetivo iunxit; nam dicimus cpraeceps iracundia5 cpraeceps furore'. mavortivs haemon non Mar- tis fllius, sed hellicosus. 25
683. agminibvs totis deest cab' : et significat eos primo fugatos esse? mox occisos: aut certe aliquos fugatos, aliquos interemptos.
3 Ennium] ann. v. 392 Vahl.
2 corda om, H \\ dura et om. F \\ comitantes L (cogitantes l) || ut] et ut M \\
3 succincti . . . machaeris] suaintus maceriis F || succinti L II (corr. I) || mache- ris ASMLM maceris H || ad v. 676 qvales aeriae comparatio ex homero ille enim ait (II. XII 127) vrjnioi sv ds 7CvXtj6l . . . [isyccv "Aglov ovds cpsfiovxo _D ||
4 liqventia LMF (n del. I) || iuxta Padum . . . non liquentia om. F \\ athesin M: aethesin ~AS (corr. a) aetates in E atesin LH || 5 est om. ASM || 6 ii- quaetia M || 7 specialitatem Ml || si om. JKjBT || 8 nascuntur . . . circa flumina om. M 1| amenem J? || 9 enlm om. MLII\\ 10 non iinquentia H\\ 11 aliquot ego: aliquid F aliquas JDaniel || 12 atesis F || ueronan ciuitate F || 13 ueneciae F \\ 15 epythethon F\ 16 christas AS cripta B cristes F \\ 17 scholium ad gemi- nae q. om. F || 20 aqvicvlis A (corr. a) aqvilicvs L aqvilvs H \\ ut pulcher armis pulcher uestibus F || 21 hoc est . . . ad personam om. F \\ per arma] parma B || 24 iracundia praeceps om. LHM (add. I) || ad mavortivs h. s. v. bellicosus non martis filius T || 26 ab et] habet LH (corr. T) ab e et F \\ pri- mos LHM (corr. T) || 27 alios fugatos alias (sic) interemptos F || fugatos ali- quos om. ASH
Servii comni. Vol. II. Fasc. II. 25
372 SERVII
quidam dubium putant, utrum *ab agminibus totis terga dedere% an *ab agminibus versi\
684. posvere in limine vitam ut animasque in vulnere ponunt
685. animis discordibvs hostilibus, scilicet Troianorum; qui a 5 Rutulis diseordabant.
689. nvntivs et qui nuntiat dicitur7 et qui nuntiatur; sed modo hie quod nuntiatur.
692. fratresqve s. quos supra dixit portam tenere.
693. se primvs agebat iuxta veteres *se agebaf pro *veniebat% 10 ut <VI 337> ecce gubernator sese Palinurus agebat, Plautus
in Mostellaria (1 4, 28)> unde agis te? ut enim nos e contrario dicimus *duco me\ ita illi *agit se\ f a,no eov aan. cse agebat5? hoc est incedebat, ut sese Palinurus agebat. tractus autem sermo est a ratione physica; nam agitur corpus animi iudicio: unde Te- 15 rentius quo te agis?
694. thebana de matre parenthesis est. sane Thebae aliae Aegyptiae, aliae JBoeotiae, aliae Phrygiae. sarpedonis alti id est nobilis.
695. itala cornvs telum de Itala cornu factum. et materiam pro opere posuit.
20 696. stomacho Graecus sermo est.
697. specvs vvlneris poetica exaggeratio: specum enim pro cavatione posuit.
698. et fixo ferrvm in pvlmone et ferrum fixum, et pulmonem fiocum possumus accipere.
25 699. erymanta manv cmanu' id est gladio comminus ferit:
nam et illi de quibus superius dixit, manu occisi sunt, sed misso iaculo. ergo ad differentiam teli iacti accipe ^manu', id est gladio.
700. ARDENTEM OCVLIS ANIMISQVE FREMENTEM et gestu COr-
poris et mente commotum.
3 aniruasque] georg. IV- 238 || 6 Nuniius et qui nuntiat . . . nuntiatur] cf. Isid. or. X 189 || 14 Terentins] Andr. IV 2, 25. cf. Don. ad h. v.
1 s. v. 683 potest intellegi ab agminibus totis terga dedere aut agminibus versi T \\ quidem F \\ 3 animasquem F || 5 discordabunt M || 6 ad nvntivs s. v. nuntius in noc loco quod nuotiatur T || 7 quod] qui Daniel || 8 portam dixit F || 9 se ante agebat addidi || 11 mustellaria G || e contrario Daniel: eque con- trario F eq (i. e. cequae ) contraria G. ceterum ut *agere se' ita cducere se' veteres dicebant. cf. Lorenz ad Plauti Pseud. v. 535 p. 146 || 12 anoeoYAAN] anb tov aysiv Daniel. fortasse aysi eawcov |] 13 ut . . . agebat Floriacensem hoc quoque loco habere moneo \\ autem om. H\ 17 oboaetiae F || schol. ad sar- pedonis a. om. F || nobis M || 18 italia AS || et ... posuit hab. jP|| 20 sermo graecus est AS \\ 25 schol. ad v. 699 post pro reddidisset (p. 373 lin. 2) hab.
AS, Om. F || ERYMANTHA A FREMANTIA S ERIMANTHA M ERIMANTA L H ERIMATA
M || manu om. ASLH || 26 et om. BLH et exemplaria impressa || non manu o. s. exemplaria impressa || 28 animvmqve H LH.
COMM. IN VERGL AEN. IX 684-704. 373
701. neqve "enim iagvlo parenihesis. vitam dedisset pro creddidisset5.
702. falarica venit de lioc telo legitur quia est ingens, torno faetum, habens ferrum eubitale et rotunditatem de plunibo in modum sphaerae. in ipsa summitate dicitur etiam ignem habere 5 adfixuni, stuppa circumdatum et pice oblitum, incensumque aut vulnere hostem aut igne consumit. hoc autem telo pugnatur de turribus, quas falas dici manifestum est: unde et in circo falae dicuntur divi- siones inter euripum et nietas, quod ibi constructis ad tempus turribus, his telis pugna edi solebat: Iuvenalis <VI 590> consulit ante falas 10 delphinorumque eoluninas. ergo a falis dicta est falarica, sicut
a muro muralis. sane falaricam Lucanus dixit nervis mitti tortilibus et quadam machina, ut <(VI 198^> hunc aut tortilibus vibrata falarica nervis obruat, Vergilius vero ait Turnum manu iaculari potuisse: unde apparet aut a Lucano ad auxesin illius qui occiden- 15 dus fuerat, esse dicturn, aut a Vergilio ad laudem Turni, qui talem hastam manu iaculatus est.
703. fvlminis acta modo amat tela cum impetu venientia fulminibus comparare. taveea terga usurpavit pro ctaurina'? alibi taurinis follibus: unde, sicut et Plinius dicit, derivationes 20 firmas non habent regulas, sed exeunt prout auctoribus placet. bene autem per transitum eius arma descripsit.
704. dvplici sqvama et aveo id est duplicibus squamis aureis. squamae autem sunt loricarum catenae in modum squamae con- positae. sane squama et splendorem significat, si a piscibus veniat, 25 et sordes, si a squalore; sed in Vergilio splendorem ubique significat.
3 de hoc telo e. q. s.] Serviana exscr. Isid. or. XVIII 7, 8. cf. Non. p. 555, 14 M. veterum de falarica testimonia accurate composuit Sieglin mus. Rhen. XXXVIII p. 356 sqq. || 20 alibi] georg. IV 171 || sicut et Plinius dicit . . . pla- cet] cf. Pomp. comm. p. 144, 14 K. vide Kirchnerum de Servi auct. grammat. p. 507 sq. || 24 squamae autem sunt . . . conpositae] cf. Isid. or. XVIII 137 2
1 parentes his F || 3 ad phalarica v. s. v. quidam phalaricam dicunt tri- fidum gladium qui igne armabatur unde nunc dicit fulminis acta modo T || pallarica F || 4 cubitalem ASH (corr. a) || et rotunditatem . . . habere adfixum] supra quod ueluti quaeda.m spera cuius pondus etiam plumbo augetur dicitur enim ignem habere adfixum F \\ rotunditate AS (corr. a) rotonditatem L || de piuniboj factum add. Ml \\ 5 sperae ASMM || 8 dicimus manifestum est F || unde et e. q. s.] cf. Salmasius Plin. exercit. p. 640 sq. et Friedlaender ap. Mar- quardtium Moem. Staatsvemv. III p. 491 adnot. 1 || falo F || 9 hibi F || 10 pugnedi F || 11 adelfinorumque ^L^ (corr. a) || ergo . . . muralis] hinc falaria hasta dici- tur sicut alia muralis F || 12 sane . . . iaculatus est om. F || dicit AS \\ 13 et] e Masvicius primus || tortilibus om. BLH (add. I) || librata ASM || 14 obruat om. LH (add. I) || 19 comparet F || schol. ad tavrea t. om. F || 20 plinus L plenius H || dixit L || diriuationes JRL \\ 23 dvplicis qvam HF || 25 squame AL (corr. a) || significant F || ueniet F || 26 a] ab F || uergilio F || ubique om. M
25*
374 . SERVII
706. et clipevm svper intonat ingens aut ipse ingens super elipeum intonat: aut ingens elipeum supra ipsum tonat: nam lectum est etiam choe clipeuin*, ut probat Caper: quod magis debemus acci- pere: nam Homerum imitatus est, qui ait aQccfirjtis da tsv%e' stc avxm. 5 707. evboico baiarvm litore bene *Baiarum' addidit, ne
Euboeam insulam intellegeremus ; unde Ohalcidenses venerunt, qui condiderunt Cumas? quae sunt Bais vicinae. Postumius de adventu Aeneae et Lutatius communium historiarum Boiam JEuximi comitis Aeneae nutricem, et ab eius nomine Boias vocatas dicunt: veteres tamen
10 portum Baias dixisse. Varro a JBaio Vlixis comite, qui illic sepultus est, JBaias dictas tradit. qvondam hic *qtiondam? pro expletiva posuit. alii ^quondawb medii temporis volunt: guidam ^quondam9 ad perpetui- tatem temporis referunt, hoc est *ut solet fleri\
709. ponto iacivnt hoc est ^contra pontum'. sio illa *sic9 pro-
15 trahendum: nam cum dixisset *talis9, addidit *sic illa9. rvinam prona trahit ita enini exaedificatur.
712. prochyta alta tremit atqui haec insula plana est-rsed epitheton de praeterito traxit: nam; ut dicit Plinius in naturali historia <1I § 203)>? Inarimes mons fuit qui terrae motu de ea
20 fusus alteram insulam fecit; quae Prochyta ab effusione dicta est: fundere enim est ix%eEiv. cProchyta* ergo calta9 quondam scilicet. hanc Naevius in primo belli Punici de cognata Aeneae nomen accepisse
2 nam . . . clipeum] cf. Non. p. 196, 23 M. || 4 Homerum] II. IV 504 || 7 Postumius] ap. Peterum hist. Rom. rell. p. 50 || 8 Lutatius] ap. Peterum 1. 1. p. 193 || 11 hic quondam e. q. s.] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. V 59 || 22 hanc . . . dicit] cf. Dion. Halic. I 53; Aurel. Vict. or. g. Rom. X
1 aut ipse ingens . . . aut ingens om. F || super . . e aut ingens om. M || 2 super ipsum F j| intonat l || 3 probet AS (corr. a) \\ quod] eo F || 4 nam . . . qui ait om. AS || apaBHce a€T€Yx€ enaiTto A apabece tcyx€€ti aytuj JR, ApanHCE THYxe €t aytw L apabhce teyxe En aytu) H apaBHCE t€yx€ €ti aYTto M ap . a- bna€a€€€ Yce€naYTa F || 6 intellegamus S \\ calchidenses ABLH chalchidenses M adchideoses F || qui curnas condidere AS \\ 7 Postuinius Masvicius: postui- nus F postunius G \\ de adventu Aeneae] cf. Peter vet. hist. Mom. rell. prol. p. CXXV || 8 historiam F, corr. JDaniel. cf. Biese mus. Blien. XVIII p. 448 sqq. Euxini Aur. Vict. or. gent. Bom. 10, Euxeni Beifferscheid mus. Bhen. XV 609
9 nutricae F nutrice G || Boias Commelinus: baias F \\ uetes F (ueteres 67)
10 portum om. G || uaro 67 || et a Baio Masvicius || illi F \\ 11 est et Baias dictas Laniel || ad qvondam s. v. alii pro expletiua accipiunt quondam alii medii temporis alii ad perpetuitatem referunt ut solet fieri T || condam F , ut infra semper condam || 13 sole F || 14 ad ponto s. v. pro in pontum; ad iacivnt s. v. ut pons desuper efficeretur T || contra pontum Commelinus: contra fontem F contra pontem Daniel || protkahendum F || 15 talis egoi aliis F qualis JDa- niel || rvinam] rvina F, om. reliqui || 19 Inarimes . . . fecit] inarimes insula fuit alta qui terrae motu de ea fusus (quae terrae motu diffusa Daniel) aliam in- sulam fecit F || de ea fusus] diffusus M difussus l || 20 procita F || 21 fundere e. e. s%%£8lv\ nc^no eov upoxYNaY F || exxeeiN BHM: er^eein A er^eem S €kxhein L || Prochyta . . . scilicet om. F \\ 22 hanc Naevius Commelinus: hunc nauius F hunc Nevius Daniel
COMM. IN VERG. AEN. IX 706-724. 375
dicit. sed Inarime mtnc Aenaria dicitur. et saepe fulgoribus petitur ob hoc quod Typhoeum premat, et quia in feamdi contumeliam simiae missae sunt, quas Etruscorum lingua arimos dicunt: ob quam causam Pithecusam etiam vocitant: licet diversi auctores varie dicant: nam alii hanc insulam Typhoeum, alii Enceladum tradunt premere. et putatur 5 nove dictum *Inarime% quod et singidari numero, et addita syllaba dixerit, cum Homerus slv ^QL^iocg posuerit, ut prior syllaba prae- positionis locum obtineat. Livius in libro nonagesimo quarto Inarimen in Maeoniae partibus esse dicit, ubi per quinquaginta milia terrae igni exustae sunt. hoc etiam Homerum significasse vult. dvrvmqve 10
cvbile hoc est mortiferura ; ad poenain statutum.
715. stimvlos acres saeviendi scilicet: nam sunt et timoris et libidinis stimuli. notanda quoque prooeconomia, quae id agft ut veri simile sit, Turnum victorem evasisse de castris.
717. vndiqve convenivnt non dicit qui conveniunt, sed illi 15 sine dubio, quibus Mars iniecit audaciam7 inventa oportunitate in- ruperunt castra Troiana. qvoniam postquam.
122. obnixvs conisus, conabundus.
123. dvro in certamine liqvit sine spe evadendi.
724. ast alios secvm inclvdit pro hostibus, quoniam multos 20 suos exclusisset: Statius par operis iactura lucro: namque hoste recepto exclusere suos. potest tamen et dubium esse *includit' ntrum hostes, an suos? vltro insuper.
7 Homerus] U. II 783 || 8 Livius] fragm. 21 ap. Hertz. IV p. 228 || 17 Quo- niam postquam] cf. Don. ad Ter. Ad. prol. 1 || 18 Obnixus . . . conabundus] cf. Isid. or. X 198 || 21 Statius] Theb. X 513
1 Inarime Sdlmasius Plin. exercitat. p. 68: narimes F \\ etnaria dr G \\ et saepe . . . premat Jiaucl seio an post vocitant collocanda sint, ut scribatur sed Inarime, quae n. A. dicitur, dicta est quia e. q. s. \\ 2 ob hoc cottiphoeum F || in eam dictumeliam G in eandem contumeliam Daniel in eam ad contume- liam Salmasius l. I., fortasse recte. sed non dubito quin vetus interpres cuius expositione plen. comment auctor usus est, notam illam de Cercopibus propter fraudem Iovi factam in simias mutatis et in Pithecusas insulas missis fabulam paulo accuratius narraverit. \\ 3 quas Etruscorum lingua arimos dicunt Salma- sius l. I. conl. Strab. XIII p. 626 C ot y.a.1 tovg iti&rJHOvs qpaat itocga xoig Tvq- QYjvoLg ccQLfiovg y.alsio&ca'. quas atorum lingua narius dicunt F. quas Graiorum lirigua agi[ici (aQQLvag Gommelinus) id est enarias dicunt idem Salmasius con- iecit. cf. Hesychius s. v. aQifiog cum adnotatione Schmidtii ei Steph. Byz.p. 118, 14 || 4 pithecosam F \\ uocitant Daniel: uocitate F \\ uariae G || 5 tradunt Danieli
d
traum F tracum G || 6 inarime F || 7 eiMapYoc F eimapyoc G \\ 8 libius F || nongesimo F \\ inarime F || 9 ubi quinquaginta milia iugera terrae Burmannus || terrae igni] ^rigutu G \\ 10 Homerum Salmasius l. l.i numerum F || 11 ad] et M || 13 notaadum JR || 15 conveniant Masvicius || 16 inrumperent AS irrumpere Masvicius \\ 18 contra nisus Isidorus || 19 linqvit F \\ 21 exclusisset Daniel: exduxisset F \\ par operis F: paruoperit B, par operi reliqui || 22 retento Statii exemplaria \\ ad ast a. s. v. potest et de hostibus et de suis intellegi T || in^ dudit F || 23 vltro insuper om. F
376 SERYII
725. demens pathos per personam poetae proferendum. demens
hoc ex affectione sua posuit poeta: alibi <TI 171)> sed tum forte
cava dum personat aequora concha, demens, et cantu vocat
in certamina divos. rvtvlvm potest accusativus esse, potest et
5 genetivus.
734. dotalis kegia amatae aut tibi data per dotem; aut quae sperdbatur. et bene cAmatae'; quae illum sola generum esse cupiebat contra mariti iudicium: ergo eum mulieri probatum, non viro dicit. notandum sane quia id agit; ut ostendat se non per inprudentiam 10 Turnum inclusisse, sed illum per temeritatem sibi minime profutura castra penetrasse.
736. exire pro *exeundi\ ♦737. olli svbridens magnam confidentiam virtutis ostendit.
739. pbiamo nakrabis achillem propter illud Sibyllae <VI 15 89)> alius Latio iam partus Achilles. et dictum est, ut illud
<(II 549)> degeneremque Neoptolemum narrare memento.
740. rvdem NODIS non levem; nec pulchram, sed fortem. CORTICE crvdo viridi: nam hastae igni plerumque torrentur.
742. vvlnvs satvrnia ivno detorsit veniens *vulnus veniens% 20 id est ictum, quo vulnerari debuit. plerique, sed non idonei commen- tatores dicunt, hoc loco occisum Turnuni, sed causa oeconomiae gloriam a poeta Aeneae esse servatam: quod falsum est. nam si veritatem historiae requiras? primo proelio interemptus Latinus est in arce: inde ubi Turnus Aenean vidit superiorem, Mezentii implo- 25 ravit auxilium: secundo proelio Turnus occisus est; et nihilo minus Aeneas postea non conparuit: tertio proelio Mezentium occidit Asca- nius. hoc Livius <1 2)> dicit et Cato in originibus.
744. telvm hoc loco Helum^ gladium dixit a longitudine: unde et mustela dicitur, quasi mus longus. telum autem posuisse pro 30 gladio illud signifieat, quod infert paulo post econsurgit in ensem'. versat librat, iactat: et est JEnnianum versat mucronem.
28 tekirn . . . longus] exscr. Isid. or. XII 3, 3 et XVIII 7, 10 || 31 Ennia- num] ex incert. libr. fragm. III ap. Vahl. p. 174
1 Servianum ad demens scholium om. F || ad clipeoqve m. f. m. (v. 730) s. v. id est in clipeum. aut ex suo clipeo emittebat micantia fulmlna id est fulgen- tes gladios T || ad tnvisam (v. 731) s. v. odiosam (odiosa cod.) aut ante non uisam T || 6 quae] quia Daniel || 9 quid agit B || non se F \\ 12 ad exire s. v. exeundi T || exeunde F || 13 ad consere d, (v. 738) s. v. aperta manu dimica T || 15 hoc autem sic dictum est F \\ 17 nobis AF (corr. a) || ad adnixvs v. h. (741) s. v. incumbens et fortiter uestigia firmans T || 20 quo] quod G || debuit Com- melinus: habuit F || plerumque F || 21 dicunt] docuit F || causa oeconomiae om.F\\ 23 historiaej hisgloriae ASH\\ 24 inde . . . in originibus] postea simul turnus et aeneas postea mezintius ab ascanio F || turnus et aeneam JR || 28 hoc loco om. F || gladium telum F \\ 31 ad versat s. v. uibrat T
COMM. IN VERG. AEN. IX 725—764. 377*
745. is talis, par; similis.
746. alte consvrgit in ensem genus feriendi Gallicanum : Sallustius regressi acl faciliores ictus loeo cedebant.
748. inpvbesqve pathos ex aetate movit.
752. hvg capvt *huc pependit' flgurate. 5
756. bello Gentiqve fvisset duo dicit: et bellum finiri potuit omnibus interemptis; et gens penitus fuisset extincta occiso Ascanio, a quo Romani ducunt originem. ideo cbello gentique' dixit, quia plerumque bellum finitur gente superstite? ut in bello Troiano contigit.
757. caedisqve insana cvpido oeconomia est, quae excusat 10 Turnum, cur non a porta fugatis Troianis, penitus deleta sint castra.
759. principio intra castra, post Troianorum fugam. svcciso poplite cygen excipit ordo est: excipit et succidit poplitem, ut <(534)> postibus haesit adesis et <1II 237)> scuta latentia condunt: nam ante fuit ut eum circumveniret insidiis. cpoples5 autem cpo' cor- 15 repta est; sicut in Sereno legitur; sed producitur positione.
760. hinc nec loci est; nec temporis; sed ordinis; id est cdeinde\ RAPTAS autem cde hostilibus cadaveribus'; nam quod dicit Donatus cab armigero'; non procedit; nec enim lectum est; cum solus inclusus fuerit Turnus, ut post ait <780)> *unus homo^ : 20 quamvis possifr, sicut in (X.) <333)> suggere tela mihi et tum magnam corripit hastam et iacit.
761. ivno vires ani3ivmqve ministrat oeconomia, ut quod dicit possit esse veri simile. ivno vires animvmqve ministrat ne sit incon- gruum unum tot occidisse; dat Iunonis auxilium: Horatius in arte 25 poetica <(191)> nec deus intersit; nisi dignus vindice nodus inciderit.
763. martemqve cientes pugnam agitantes.
764. ALCANDRVMQVE HALIVMQVE NOEMONAQVE PRYTANIMQVE
3 Sallustius] hist. inc. 56 Dietsch., 22 Kr.
1 is teli F || talis et simiiis om. F \\ 3 locos quaerebant Guelferbyt. I || 4 ad inpvbesqve s. v. pathos est au aetate 21 i| 5 ad illi p. a. s. v. figurate dixit T || 6 bello g. p. et quia illic ascanius extinguebatur F \ duo dicit . . . contigit omittens || finire M || 7 fecisset ASH (fuisset a) \\ occiso autem ascanio AS\\ 11 Turnum om. F\ delecta JR || 12 post T. fugam Al: pro T. fuga SM et T. fugam B post T. fuga F, post oni. H post et fugam om. L || 15 poplet (sic) autem sciendum est po breuem esse sicut in sereno legitur et fit longa positione F || 17 nec loci . . . deinde] deinde nam ordinis est aduerbium non loci F || 18 hostium Fa \\ 19 nec enim lectum est om. F || 20 fuerat F, correxi || 21 quamvis possit] scilicet rdici Turnus rapuisse hastam ab armigero'. || x. addidi || et] paulo post add. Daniel || 23 oeanoma F, corr. Baniel || 24 Serviana ad v. 761 om. F || 28 pugnam agitantes hab. T
378 SERVU
Homeri versus, tantuni coniunctione mutata: unde apparet non ad historiam, sed ad ornatum poematis haec nomina pertinere. 765. tendentem contra in se facientem impetum.
768. cvm galea longe iacvit capvt ad exprimendam cele- 5 ritatem praeterito usus est tempore. potuisse autem caput cum
galea longe iaci; praemissa loci altitudo significat. ergo eum com- minus percussum intellegamus, sed tantam vim ictus fuisse, ut longe caput excuteret.
769. felicior peritior; nam in ungendis telis non est felicitas, 10 sed peritia. sane nec cungo' nec cungentum5 u recipit, excepto uno
nomine, ut ^unguen*; unde est et pingues unguine ceras. est autem mira brevitate inducta descriptio.
770. ferrvmqve armare veneno speciose dictum carmabat ferrum', quo nos armare consuevimus: ut ex venenato ferro vehemen-
15 tius et pemieiosius vulnus sit.
771. amicvm crethea mvsis poetam lyricum. et tale est schema per repetitionem, ut (X 180)> sequitur pulcherrimus Astur, Astur equo fidens.
772. mvsarvm gomitem non re vera ^comitem?, sed carminum stu- 20 diosum.
773. nvmerosqve intendere nervis rhythmos facere inten- tione nervorum: nam numeri sunt rhythnii, ut numeros memini, si verba tenerem. hoc ergo dicit: secundum chordas verba con- ponebat.
25 775. avdita caede svorvm servat t6 TtQBTtov, ne praesentibus
ducibus Turnus tot strages fecisse videatur.
778. QVO deinde fvgam aut vacat cdeinde% ut ctandem? cgen-
1 Homeri] II. V 678. cf. Macrob. Sat. V 17, 17 || 11 et pingues] georg. III 450 (| 13 speciose . . . consuevimus] cf. Macrob. Sat. VI 6, 17 II 22 nnmerosl buc. IX 45
1 mutata] "Alv.ctvdQov &' "Aliov rs Norj^iova ts IlQvtccvCv ts add. D || 4 ia- cvit longe A S || , 6 ergo . . . excuteret om. F || 7 tantam] tam A S (corr. a) \\ tantam v. i.] tam uictus H || 9 felicior L F: felicivs reliqui || peritior L : peri- tius reliqui || ungendis L (quamquam alterum n m ras. T): iungendis F unguen- dis reliqui || 10 ungo] unguento H \\ unguentum Fh || 11 ut] quod est M, om. B || ungen R unguem F || pinguis B || 13 speciose . . . ferrum om. F || 14 quo ar- mari consMeuimus F || consueuerat L (corr. T) || ad ferrvmqve a. v. s. v. hoc propterea dicit ut ex uenenato ferro uulnus uehementius et perniciosius esset contra feras T || 15 perniciosus F pernitiosus G || ad aeoliden (771) s. v. eoli filium quasi diceret optimo sanguine generatum T || 16 crethea JRH: cretea ASLF cherea M || 19 non . . . studiosum hab. T \\ studiosum om. F \\ 23 hoc enim E || hoc . . . conponebat om. F \\ 25 seruat TOPiPGnoN AS seruat to upo-
t tton JR, serua-ron upenoN L seruato tipeuon H seruat to ttpiuon M seruato ppon i^|| 26 uideretur F \\ 27 qvod AS qvodve F
COMM. IN VERG. AEN. IX 765-803. 379
tium' clocoruin9 : aut intelleginius niente eum traetasse quod de campis milites solent ad castra confugere, et sic dixisse cquo deindV? scilicet, de castris quo fugietis ulterius? et hoe est melius; unde et sequitur cquos alios inuros\ et sic est dictum post cogitationem cquo deinde'? sicut Terentius dixit quid igitur faciam? est ea 5 autem amara accusatio.
780. vnvs homo ac si diceret cmortalis\ et bona attenuatio; cum supra <725)> dixerit cRutulum in medio non agmine regem'.
783. infelicis patriae Troiae, in qua nunc sunt. vete- rvmqve DEORVM Penates significat, quos semper coluere Troiani. 10
784. miseretqve pvdetqve sic Pallas (X 368> nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris.
788. agrivs hog tevcri cum eum decedentem viderent.
789. CEV saevvm tvrba leonem sensus hic est: haud aliter Turnus retro cedens petebat fluvium, ac solet leo7 pressus multi- 15 tudine, nec terga praebere propter iram et pudorem, nec posse, licet cupiat, in venantes impetum facere.
793. ille qvidem parenthesis. potis est *ille* enim ^tendere contra potis est per tela virosque9.
796. invaserat hostes aut speciem praeteriti temporis mutavit, 20 aut tempora: nam cum dixisset *invaserat% submnxit *vertit\
799. NEC CONTRA VIRES AVDET SATVRNIA IVNO SVFFICERE
atqui favente numine debuit etiam contra multitudinem posse; sed hoc Iuppiter vetuit. svffigere subministrare.
801. havd mollia ivssa ferentem melius quam Homerus 25 hunc loeum exsecutus est: salvo enim sensu vitavit et fabulosa et vilia; nam ille ipsas minas exsequitur.
803. ERGO quia numinis est desertus auxilio.
5 Terentius] Eun. I 1, 1. cf. Don. ad h. v.
3 confugietis M 1 1| et hoc est melius . . . quid igitur faciaml sic terentius quid igitur faciam. et hoc est melius . . . quos alios muros F || 7 bene JRL (bona l) benae H. fort. bona est || atenuatio ASH (corr. a) tenuatio M ex- tenuatio F extenuatio est vulgo || 8 dixerat JHT || 13 ad acrivs h. t, s. v. propter hoc quod uolebat discedere T || 14 sensus hinc est aut alter turnus F || 15 ut L (ac T) || 16 et pudorem BF: nec pudorem ASH uel pudorem Ml, om. L jj 17 facere] comparatio autem homeri (II. V 136) drj xoxs \x,iv xQig xoaaov slsv [isvog . . . fia&siqg s^dllsxca ccvlr\g add. D \\ 18 ad ille q. s. v. parenthesis T || 19 ad v. 794 in marg. Physici dicunt naturam hanc inesse leoni quod si con- sideret ut homo eum prior uideat non fugit quamuis timeat. si uero non uideatur fugit et summitate caudae quae longissima est uestigia sua cooperit T || 20 ad medios iwaserat h. s. v. id est iii medios hostes bis impetum fecit. tempus pro tempore T \\ invasserat G || 21 nam cum Daniel: nam.d.cum F non.d.cum G || 24 ad svfficere s. v. subministrare T. post exsequitur hab. hoc. schol. F || 27 exsequitur] II. VIII 413 ny {ifyatov . . . a nsv [iciQ7ZX7}Ci nsoavvog add. D
380 SERVII COMM. IN VERG. AEN. IX 804—813.
804. neg dextra valet cum dixisset * clipeo', non subiunxit gla- dium, sed dextram, ut ostenderet, eum nec se armis tegendo, nec hostem telis petendo valuisse.
805. telis obrvitvr Lucanus eundem sensum per declama- 5 tionem <1V 77(T> telorum nimbo peritura et pondere ferri.
tempora cirgvm totus locus Homeri est. 807. ivbae gapiti pro *quae in capite sunt\ vmbo id est scu- tum; nam a parte totum significat.
810. ET PICEVM NEC RESPIRARE POTESTAS FLVMEN AGIT ordo
10 est csudor piceum flumen agit5? hoc est sordidum, quia sine respi- ratione pugnabat.
811. fessos qvatit aeger aniielitvs Probiis ait commodius hic est *aeger\ quam in quinto <432)> ^vastos quatit aeger anhe- litus artus\' quamvis consuetudo sit Vergilio ista mutandi.
15 quidam ^aeer* legunt: et volunt in quinto *aeger* aptius dictum de sene, hic de iuvene ^acer* melius convenire.
812. tvm demvm postquam se aliter evadere posse non vidit. OMNIBVS armis ccum? minus est.
813. ille svo cvm gvrcite flavo hysterologia est ccum ille 20 eum excepit': non enim procedit ccum suo gurgite', quasi posset
fieri? ut eum Tiberis sine suis fluentis exciperet. sane quaerunt multi, cum Tiberis Aeneae faveat, cur liberaverit Turnum; sed sol- vitur ista ratione: nam ob hoc Turnum esse liberatum, ut maior Aeneae gloria servaretur. alii tradunt a Thybride7 qui Aeneae favet, 25 nunc Tumum in Iunonis gratiam esse servatum.
6 totus locus HoHieri est] IL XVI 102. cf. Macrob. Sat. VI 3, 2 || 7 Vmbo significat] cf. Isid. or. XVIII 12, 2
1 ad nec d. v. s. v. consequens erat cum dixisset clipeo ut diceret gladio sed posuit dextra ut ostenderet euni nec armis se tegendo ualuisse nec telis hostem petendo T || 2 hostenderat F || 4 sensum] posuit add. M || declinatio- nem L (corr. T) declamatione H deciimationem M || per declamationem dicit vulgo || 5 et] ac Lucani exemplaria || pondera F \\ 8 totum a parte F || significat]
i
umbo enim media clipei pars eminens est add, D || 10 sordium F || 12 aut G || 16 hic Danieh huic F || convenire Masvicius: conueniet F cum d. i. a. m. con- veniat F. Schoellius || 17 alias F || non posse F \\ posse om. M \\ 19 isterologi F ysterologia reliqui. cf. Serv. ad Aen. II 162 rnam hysterologia unius sermonis est\ || cum ille] ait add. I || 20 excepit] excipit M. fluuium autem pro deo posuit, unde subdit cille', scilicet deus, suo gurgite eum accepit: aliter superfluum est fet fluuius suo gurgite accepit' add. D \\ 21 fieri] om. B, fleri F || 23 ratione MFl: ratio reliqui || nam] nunc L (corr. I), om. F || ob hoc T. e. 1. constat B ob hoc T. dicitur e. 1. M ob hoc T. dicit e. 1. vulgo || 24 a Thybride ego: ti- bride F de Tibri Daniel || 25 iunonum F, corr. Daniel || explicit liber viiii. INCIPIT libee decimvs A M explicit tractatvs libri noni incipit tractatvs libri decimi L
SERVII GRAMMATICI
IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM DECIMVM COMMENTAEIVS.
1. PANDITVR INTEREA DOMVS OMNIPOTENTIS OLYMPI secundum
poetieuni morem hoc dicit cfactus est dies'; quia poetae dicunt nia- tutino tempore aperiri caelum; noctu vero claudi — unde est illud <(1 374> ante diem clauso conponet Vesper Olympo — nam et paulo post descripturus est noctem; ut <^215)> iamque dies caelo 5 concesserat; ut intellegamus alium diem esse consumptum; et nunc eum more solito noctis praetermisisse descriptionem. quam- quam cpanditur eaelum' etiam simpliciter possimus accipere; quovis tempore, scilicet ad numina convocanda: quod et melius est; quia ait cinterea?; id est dum haec geruntur: nam cinterea* particula 10 praeterita negotia coniungit futuris. olympi caeli, quasi ololampi, ideo quia totum lucet.
2. divvm pater pro *divorum% sicut *Argivum' ^Danaum* *Teu- crum\ videtur accusativi singularis specie pro genetivo plurali usus.
3. sideream in sedem in astriferum circulum: non enim omnes 15 circuli astriferi sunt; sed solus superior. aut ^sideream' lucidam dixit.
vnde ardvvs omnes ut aliU <1 223) et iam finis erat; cum Iuppiter aethere summo despiciens mare velivolum.
4. castraqve dardanidvm spectat post generalitatem intulit speciem; consequens' enim est; ut omnes terras videns; cernat etiam 20
11 caeli . . . lucet] cf. Isid. or. XIV 8, 9
1 secundurn . . . dies] factus est dies secundum poeticum morem F || 2 quia . . . iiiud om. F || 4 alibi ante F || eonponit F || 5 discripturus et lin. 7 discriptio- nem F || 6 ut] unde F || aliom A (corr. a) aliem S \\ esse diem AS \\ 8 possu- mus F || pro quovis tempore D. sed quovis tempore scil. *panditur caclum, non solum matutino' || 10 geruntur BLH3I: aguntur ASl gerunt F \\ nam haec particula F \\ 11 ad olympi s. v. olimpus dicitur quod totus Iuceat T \\ ololampi ego: ola lanipi F. cf. Serv. ad Aen. IV 268 (I p. 514, 19) cum adnot. crit. || 14 acusatiui F \\ 15 enim om. F \\ 16 ad sideream s. v. lucidam T || 19 spectat] s. p. AMH sp. L, e Beginensi et Floriacensi, quos cum Lionis exemplari, aspectat exliibente , contuli, nihil enotavi, neque Hagenus e Sangallensi quid- quam adscripsit || 20 est enim F
382 SERVII
castra Troiana. non nulli sane * Dardanidum' pro * Dardanidarum9 adseruntj ut sit genetivus generis maseulini speeie feminina.
5. bipatentibvs physice dixit: nam caelum patet ab ortu et occasu. est autem sermo Ennianus; traetus ab ostiis; quae ex utra-
5 que parte aperiuntur: unde et modo cbipatentibus' apertis intelle- gimus. bipatentibvs] quod intrantibus et exeuntibus pateant.
6. caelicolae magni orationis istius intentio hoc agit, ut ab odiis Troianorum Iuno revocetur. qvianam cur? quare: Ennianus sermo est quianam legiones eaedimus ferro.
10 7. versa retro mutata, ut <T 237> quae te genitor sen-
tentia vertit? quidam *versa' retro' intellegunt, quod rursus ad discordias videntur redisse. alii *versa retro' pro Hnversum acta', quasi quae prius rectum iter pergebat) derivata. certatis aut contra vos; aut contra meam sententiam.
15 8. ABNVERAM BELLO ITALIAM CONCVRRERE TEVCRIS id est pro-
hibueram Italiam contra Troianos bella suscipere. atqui dixit in primo (263y bellum ingens geret Italia. quod i-ta solvitur: aut quia cum uno deo vel dea aliter loquitur — unde est in primo (26iy hic tibi; fabor enim; quando haec te cura remordet- — ;
20 aliter vero cum omnibus diis utilitatis causa propter removendam eorum contentionem et dissensionem: aut certe quia ait in primo <(266)> ternaque transierint Rutulis hiberna subactis. illic enim dixit Aenean in Italia contra Rutulos tantum esse pugnaturum; nunc autem omnis est Italia in bella commota Iunonis instinctu,
25 quod et Allecto promisit; ut <(VII 549)> finitimas in bella feram rumoribus urbes; et Iuno pollicita est se magis esse facturam; ut \VII 559> ego; siqua super fortuna laborum est; ipsa regam. cabnueram? autem prohibueram, ut contra cadnuit? promittit
4 sermo Ennianus] ann. v. 62 Vahl. (| 8 Ennianus sermo] ann. v. 130 Vahl.
2 species femina G || 3 nam caelum ab orto et ob occasu patet F \\ 4 autem] enim L || hostiis libri || 6 ad bipatentibvs s. v. apertis quod intrantibus pateant T || patrant F \\ 8 qvianam B: qvenam AS qvaenam LHMF. cf. Serv. ad Acn. V 13 || ad qvianam s. v. cur quare T || 9 sermo ennianus F, est omittens || 12 reddisse F || ad v. 7 in marg. quidam uersa intellegunt |uersa (sic) quasi de- uiata quae ante recto itinere pergebat T || abi F, corr. Laniel || 13 schol. ad certatis om. F || 15 abjsveram b. i. c. t. prohibueram . . . suscipere. quo modo abnueram cum ipse in primo dixerit bellum . . . italia. sed secundum . . . dis- sensionem. aut quia ait . . . subactis nunc autem . . . rumoribus urbes. et iuno dixit se magis esse staturum (sic). abnueram autem prohibueram ut contra annuo promitto significa et consentio F || ad v. 8 in marg. atqui supra dixerat bellum ingens geret italia. sed secundum sapientes alia est deorum uoluntas alia fati necessitas. et illud bellum feris et indomitis^ gentibus illaturum esse aeneam praenuntiabat hic autem hanc fuisse dispositionem dicit ne itali tro- ianis uim belli inferrent. T (et illud bellum . . . inferrent Tiberii JDonati sunt [| 20 vero om. E || -23 in italiam JR.0"|| 24 in bellum B || 26 futuram AS
COMM. IN VERGL AEN. X 5-13. 383
et eonsentit significat. abnveram b. l c. t.] *quo modo *abnueram% cum ipse in primo dixerit bellum ingens geret Italia? sed secun- dum sapientes quosdam alia est necessitas fati, alia voluntas deorum, vis nulla est: quod ipse manifestius in quinto <(706)> ostendit his ver- sibus vel quae portenderet ira magna deum vel quae fatorum 5 posceret ordo: nam et in primo <(32)> de ira Iunonis ait acti fatis maria omnia circum, et iterum in primo <(262)> fatorum arcana se dixit moturum, non suam voluntatem ostensurum. sed ibi secreto filiae dicit, hic alter idem invidiose diis omnibus praesentibus videtur loqui propter removendam eorum dissensionem* 10
9. qvae contra vetitvm discordia vetationem, proliibitionem nieam. et sic dixit *vetituni?, ut caequura'? unde est <1I 427)> et servantissimus aequi. sane sub comminatione omnium deorum maxime solam tangit Iunonem, cuius odia insequebantur hoc etiam bello Troianos: quod etiam sequentes Iovis allocutiones manifestius 15 indicant.
10. ferrvmqve lacessere pro cferro se lacessere'. ordo autem *quis metus suasit aut hos arma sequi ferrumque lacessere'; non est enim, *hos suasif, ne fiat GohoiKosidsg: quamvis inveniatur huius modi ftgura, ut <X1I 813)> Iuturnam misero, fateor, succurrere fra- 20 tri suasi, et Ennius quis te persuasit?
11. ne arcessite, tempvs nolite belloruni tempora praeoccu- pare. et bene satis facit uxori cum prohibitione. significat autem bellum Punicum secundurn, quo Hannibal ingressus Italiam cum plurimis locis vicerit, praecipue apud Cannas; vicum Apuliae, omnem 25 populi Romani delevit exercitum.
12. olim quandoque.
13. alpes inmittet apertas emphasis est; non enim dixit cper Alpes inmittet exercitunr, sed cipsas Alpes'? quas patefecit non sibi tantum sed omnibus gentibus, quae secundum Catonem et Li- 30 vium muri vice tuebantur Italiam: quas Hannibal post bella Hispa-
21 Ennius] ex incert. libr. IV p. 175 Vahl. || 30 secundum Catonem] or. IV fragm. 11 ap. Iord. p. 20 || 31 quas Hannibal . . . Alpes vocantur] exscr. Isid. or. XIV 8, 13. cf. schol. vet. in Iuven. X 155
3 fati Daniel-. fac (i. e. facit) F\ 8 moturum scripsi: moriturum F narra- turum Daniel || 9 alter (i. e. alius) F? aliter Daniel || 11 in prohibitionem JRL || 12 sic dixit] est F || 13 sane . . . indicant om. F\ comminatione ML: commi- nutione ASH communione Ml commonitione vulgo \\ 14 sequebantur ASM || hoc etiam om. B || 15 bello] contra L (corr. I) || 18 suasiti F || ut G || 19 sua-
i
uit F || soli quodies F soli quoides G \\ 20 fig autriturum nam F || 22 arcer- site AS\\ praeoccupasseone H (one del. h) praeoautpare F \\ 24 quod BLHM (quo Z) co F || 25 uicum italiae B \\ 26 delebit F || 28 inmittit F \\ 29 per om. B || inmittit F \\ 31 quas] has F , Hannibal . . . confecit omittens
384 SERVII
niae? quae xvn annis eonfecit? ante exustas aeeto infuso rupit: lu- venalis <(X 153^> et niontem rupit aceto. denique loca ipsa quae rupit, Poeninae Alpes vocantur. quamvis legatur a Poenina dea, quae ibi colitur, Alpes ipsas vocari. sane omnes altitudines montium licet a
5 Gallis Alpes vocentur, proprie tamen iuga montium Gallicorum sunt
quas quinque viis Varro dicit transiri posse: una, quae est iuxta mare
,per Ligures; altera, qua Hannibal transiit; tertia, qua Pompeius ad
Hispaniense bellum profectus est; quarta, qua Hasdrubal de Gallia in
Italiam venit; quinta, quae quondam a Graecis possessa est, quae exinde
10 Alpes Graiae appellantur.
14. res rapvisse] *veteres laedere "res rapere' dicebant, etiamsi rapinae nullum crimen existeret; similiter satis facere *res reddere* dicebant* bes rapvisse licebit clarigationem exercere, hoc est per fetiales belluni indicere: nam Ancus Marcius cum videret popu-
15 lum Romanum; ardentem amore bellorum, et plerumque inferre bella gentibus nulla iusta extante ratione, et exinde pericula creari, misit ad gentem Aequiculanam et accepit iura fetialia, per quae bellum indicebatur hoc modo, sicut etiam de Albanis retulit Livius <(I 24)>. nam siquando homines vel animalia ab aliqua gente rapta essent
20 populo RomanOj cum fetialibus, id est sacerdotibus qui faciendis praesunt foederibus, proficiscebatur etiam pater patratus et ante fines stans clara voce dicebat belli eausani, et nolentibus res raptas restituere vel auctores iniuriae tradere, iaciebat hastani, quae res erat pugnae principium, et iam sic licebat more belli res rapere.
25 clarigatio autem dicta est aut a clara voce; qua utebatur pater patratus, aut a kXtiqg), hoc est sorte: nam per bellicam sortem in- vadebant agros hostium: unde et xA^^o^oftot dicuntur Graece qui iure sortiuntur bona defuncti.
1 xvn] et duoct M (duodecim m) jai l \\ exhustas F || infuso hannibal rupit F || 2 rupuit F || 3 poeninae J±U'i poenninae AS (o del. a) puninae B apenninae LM \\ ad v. 13 in marg. legitur in aotiquis appennina (sic) dea . . . appellantur T || 4 hibi F || licite T || 5 uocantur FT\\ iuga om. F \\ 7 leguras F lygures T || altera qui hannibal transit F \\ ab F || 8 profatus F profettus G || asdrubal T hasrubal G || 9 quinea F || e gretis F || qui exinde F || 10 graiae T: res graeciae F \\ IX ad v. 14 in marg. ueteres . . . existeret. e contra satis facere reddere. quod tangit hic uirgilius T || 13 claricationem as \\ 14 foetiales A fecia- les L M fatales F || inducere (sic) nam ueteres . . . dicebant sed ancus marcus e. g. s. F || marcus MFs mancus reliqui || 1G creari Ms: recreari ASBLH procreari F || 18 libias F || 19 nam . . . populo Romano om. F || 20 cum om. LR (add. I) || id est . . . foederibus om. F || 21 etiam om. F || 22 nolentibus . . . tradere om. F || 23 hastam . . . licebat om. BLH (add. I) || quae] quo F || 24 sic om. F \\ 25 aut a clara uoce dictae (jsic) est F, qua . . . patratus omit- tens || 26 dKAHPuj Sl ka€po B kahplo L akahpu H aKAHPa M adero F, radendo deleta sunt in A. dnb rov kXtjqov vulgo || sortem ALH (sorte al) || 27 kanpono- moy F cleronomoe reliqui \\ 28 bona defuncti] hereditates F
COMM. IN VERG. AEN. X 14-18. 385
15. placitvm aut inihi scilieet, aut fatis: aut quod velim vdbis placere,
16. ivppiter haec pavcis habet personaruni eonsiderationem; ut superioribus personis det breviloquiurn, e contra inferiori pote- stati prolixam orationein, unde ait de Venere cat non Venus aurea 5 contra pauca refert': quia Veneri causam necesse est reddere, ideo non pauca refert, aut quia mater dolensy aut quia inferior. item Dido quasi regina paucis locuta est; ut <1 561> tum breviter Dido.
18. O pater o hominvm et Titianus et Calvus, qui themata omnia de Vergilio elicuerunt et deformarunt ad dicendi usum; in 10 exemplo controversiarum has duas posuerunt adloeutiones, dicentes Venerem agere statu absolutivo; cum dicit lunoni ccausa fuisti peri- culorum his quibus Italiam fata concesserant' ; Iunonem vero niti statu relativo; per quem ostendit Troianos non sua causa laborare; sed Veneris. o pater generaliter *pater? accipe; non tantum 15
Veneris: nam supra ait <(2)> cdivum pater atque hominum rex\ et bene in principiis favorem sibi arte coneiliat. hominvm divvm- qve aeteena potestas hunc locum Probus quaerit; sed dicit unam rem secundum physicos; alteram secundum mathematicos. nam divum potestas est; quia ipse est aether; qui elementorum possidet prin- 20 cipatum; hominum vero ideo; quia bona Iovis inradiatio honores hominibus tribuit. caeterna' autem cpotestas? adiecit propter aliorum numinum discretionem : nam legimus et Apollinem deposuisse divi- nam potestatem; et Herculem vel Liberum patrem non semper deos fuisse. sicut autem hominum, et rerum potestas est: an quemadmodum 25 pro rege vel magistratu potestas solet dici?
19 hunc locum . . . non semper deos fuisse] exscr. mythogr. III 3, 2. cf. Steupius de Probis p. 108 sq.
1 factis F fastis Daniel, corr. Gommelinus || 3 considerationem] acceptio- nem F || 4 breuiloquium sic alibi tum (tunc G) breuiter dido uultum dimissa profatur adnon (adno G) uenus . . . inferior F , item . . . Dido omittens \\ s. v. 17 quia necesse est causam reddere aut quia mater dolens aut quia inferior T \ 6 uenerit causa F. ceterum inepte hoc scholium cum Serviano coniunctum est. \ 9 et Titianus et Calvus] et uetanus et catulinus F || 10 eiucuerunt A8H (corr. as) eiiguerunt F j| adformauerunt F || 12 absoluto F. absolutivus status videtur iniellegendus esse quem Fortunat. I 15 (p. 93, 10 Halm.) remoiivum dixit. sed cf. Serv. ad v. 31 || 14 statu causativo et relativo Lion. de relativo statu* cf. Fortunat. I. I. || non sua culpa troianos F || 15 o pater . . . Yeneris om. F || 16 diuom F || 18 hunc locum . . . divum potestas om. H || dixit F || 22 potestas secl. Steupius, om. mythographus || 23 diuinam deposuisse F. deposuisse om. B || 25 fuisse] unde et deae arborum cum arboribus uiunnt et cum arboribus di- cuntur mori: quocirca et ccfiadQvddsg sunt appellatae add. D || et rerum] re- rvmqve igitur apud Vergilium legit interpres, non divvmqve, quod Servius testa- tur || 26 dici Steupius: dicere F
386 SERVII
19. namqve alivd qvid sit ac si diceret, cuin paene omnes dii in favorem Iunonis concesserint: ^namque' enim coniunctio osten- dit eam hanc habuisse cogitationem. est autem parenthesis. im- plorare implorare est auxilium cum miseratione deposcere, qua
5 ratione bene dicimus cimploro te ut misero feras auxiliunr5; contra cimploro te ad diem festum5 non procedit.
20. cernis ad augendam invidiam ait ccernis'7 ac si diceret; non est opus narratione, cum Troianorum miserias ipse conspicias.
insvltent rvtvli propter illud <118> interea Rutuli portis 10 circum omnibus instant. insultare autem est inimicis irridere per cavillationem, exultare vero gloriari et laetum esse.
21. per medios suos scilicet. insignis eqvis propter illud <(IX 47> viginti lectis equitum comitatus: nam castra non eques irruperat. et ambiguum, utrum *equis insignis', an *equis fera-
15 tur\ secvndo marte ad illud respicit <IX 714> hic Mars ar- mipotens animum viresque Latinis addidit.
22. rvat inruat. clavsa moenia ad quae in extremis solent adflieti eonfugere. magna invidia: scimus enim ultimum esse prae- sidium in castra confugere et hostilem impetum plerumque differre,
20 sicut factum est in bello Troiano. modo ergo dicit ademptam esse etiam hanc aram misericordiae7 siquidem intra muros hostis insultat.
23. qvin quinetiam. ipsis in ipsis. caggeribus* autem muni- tionibus7 sed abusive. et in muris ideo7 quia supra dixit <IX 763> ignaros deinde in muris Martemque cientes.
25 24. aggeribvs agger proprie dicitur terra illa quae vallo facto
propius ponitur7 sed abusive et muros et munimenta omnia aggerem dicimus7 sicut modo laggeribus moerorum/ pro munimentis. moerorvm pro *rnuroruin9 antique: nam veteres pleraque eorum
25 agger . . . dicimus] exscr. Isid. or. XV 9, 3
2 nam BLH (namque T) || enim om. M \\ 4 momoratione L (miseratione l) \\ 6 non procedit narratio F \\ 7 ad . . . cernis om. F || 8 ratione AM (narra- tione a) || cum . . . conspicias om.. F^ ipse om. BLH\\ conspicias] cernis M || 9 insultent autem propter quod dicturus est iiiterea e. q. s. F \\ 10 insultare autem . . . suos scilicet om. F || inimici H (corr. Daniel) || 11 cavillationem] unde et graeci sTCLxaiQsnaniav uocant add. D || 12 scilicet suos M || 14 inrum- perat F \\ ad v. 21 in marg. aut portetur equis aut feratur superbia ut uictor. et potest intellegi insignis ipse equis et potest feratur equis ipse insignis T (aut . . . uictor Tiberii Donati simt) || -15 respexit M || armipotens Fl harmi- pos L: omnipotens reliqui || 16 animos F || 17 rvat inruat om. F || 18 magna invidia . . . insultat om. F\ 20 ademptam LM: adeptam ASBH || 21 aram S et A, ut videtur: partem BMl rem La rammis H || insultant M || 22 agge- ribus . . . cientes om. H || autem M F: aut in ABL autem in S || 23 in muris autem ideo quia ait supra ignaros e. q. s. F || 25 schol. ad AaaERiBvs om. F || illa om. M || 27 pro munimentis moerorvm om. ASM\\ 28 antique ait pro mu- rorum F || antique . . . pro murorum om. M
COMM. IN VERG. AEN. X 19-31. . 387
quae nos per V dicimus, per *oe' diphthongoii pronuntiabant. hinc est cmoerorum5 pro cmurorum? et e contra *punio9 pro cpoenio9? quod verbum a poena venit, hinc est et (l 338)> Punica regna vicles, eum Poenos ubique legerimus. hoc autem facit orthographia Graeca: nam quam nos cu' habemus, illi diphthongon habent '01/ : 5 et icleo putarunt posse pro hac littera, licet non eanderu, diphthon- gon poni. invndant implent et inundare faciunt.
25. aeneas iqnarvs abest ne merito videatur pati: neque enim potest videri fecisse bellum qui faetum esse ignorat: aut hoc ipso mise- rahilis, quia ignarus f excessus. levari obsidione sines liberari: 10 et oblique per Iovem invidiam commovet Iunoni.
27. nascentis troiae invidiose : quia iam ruinis periclitatur quae modo nascitur.
28. aetolis svrgit AB arpis atqui non est venturus: unde accipiamus Venerem non quasi deam loqui, sed quasi unam de Tro- 15 ianis — ut in primo <(251)> unius ob iram prodimur, item <(25(X> caeli quibus adnuis arcem — ? ne futura ignorare videatur. cAetohV autem *Arpis9 sic dixit, ut <(VI 2)> Cumas Euboicas: nam de Aetolia Diomedes venit, qui Arpos in Apulia collocavit.
29. mea vvlnera restant ut possim iterum vulnerari. 20
30. demoror expecto, sustineo. mortalia d. a~\ id est ut dea mortalium armis intersim et ipsa depugnem. et sic dixit 'mortalia arma% ut in duodecimo <(797)> vulnus mortale.
31. si sine pace tva si sine tua benevolentia; ut <7 519^ orantes pacem; <(XI 10Y} veniamque precantes, item <(III 370)> 25 exorat pacem divum: ergo cpace' benevolentia, suffragio. dicendo autem; si ad Italiam sine deorum voluntate venerunt; dent poenas, ostendit statum esse absolutum. * sine page tva sine voluntate tua,
28 sine p. t. ... clixerim] cf. Don. ad Ter. Eun. III 2, 13
2 est] enim AS (esfc a) || et contra BLH \\ punio pro poenio F: poenio pro punio reliqui, nisi quod pro ponio H || 3 poena] poeta M || venit] quod graecum est uocabulum noivr\ dictum add. JD \\ 4 poenas ubique iegeremus F || faceret F || orthographia Graeca nam ego : graeca orthographia nam F ortho- graphia qugcanam AS ortographia quae t ea cana B ortographia quae ca- nant L orthografagio quecanam JS orthografia quae cuna Ml || 5 qua Ml || ov\ os H || 6 putarent J$ || pro hae litera dpthongon (sic) poni licet aliain F \\ eandem B: eadem ASLHM || 10 excessit F, Schoellius rei cessat ego || sines] paras M || 11 lunoni] in iunonem F \\ 12 ad nascentis t. s. v. nascentis inuidiose dicit quasi iam ruinis periclitatur quae modo nascitur T || 16 unius . . . item om. F || 19 aetolia BMF: etholi ASL (etholia al) aetoli H || condidit F || 20 schol. ad v. 29 om. F || ut possnon L (ut possim l) || 21 ad mortalia d. a. in marg. id est ut dea mortalium armis pugnem T || 22 interseni F, corr. T>a- niel || 24 si sine . . . suifragio] pro his quae Floriacensis exhibet post absolutum collocavi || beniuolentia libri || 25 pacem] veniam Vergilhis || precantes] rogantes Vergilius \\ 26 beniuolentia libri plerique || 27 ad si AS (corr. a) || poenam F || 28 statam] fatum Masvicius primus || absolutum] et insinuatione utitur id ficta
Servii comm. Vol. H. Pasc. II. 26
388 . SERVII
sine tua wncessione, ut solet dici *pace illius dixerim\ invito nv- minb troes syllepsis per genus est.
32. lvant pegcata *luant? id est absolvant. dicimus autem
et cluo poenani5 et cluo peecatuna9; nam peccatum solvitur poena.
5 qui enim crimine tenetur obnoxius, poena eum a pristina liberat
. obligatione. contra cluo poenam9 si dixeris; non procedit qua re poena solvatur: tamen auctoritas licenter ista confundit more; quo solet poni vel a sequenti quod praecedit, vel a praecedenti quod sequitur.
10 33. neqve illos ivveris avxilio concessivus est iste modus
secundum Probum; namque in artibus non invenitur. fit autem quotiens taedio contentionis quasi videmur concedere quod tamen nolumus fieri: nam id agit Venus hoc loco; ut Iuppiter magis prae- stet auxilium. responsa secvti hoc est si non solum prohibiti
15 non sunt; sed eis etiam concessum est.
34. svperi ut Apollo. manes ut Creusa et Anchises; vel Hector. qvisqvam verecunde: quia apud maritum contra uxo- rem agit.
35. nova gondere fata quasi adversus illa quae tu statuisti.
20 36. exvstas erycino m litore classes nunc per avxi^axi]-
yoQiav ad accusationem alterius transit: argumentum est enim, utrum habeat voluntatem nocendi quae nocuit. cErycino? autem cin litore' secundum opinionem suam dixit; nam alii apud Caietam dicunt exusta navigia; unde et Caieta dicta est anb xov xarjvai. quamvis
25 quattuor naves exustae sunt, haec tamen exaggerat.
37. qvid tempestatvm reqem ubique *repetam* subaudiendum.
38. actam nvbibvs irim inpulsam, scilicet ut persuaderet
10 eoncessivus est . . . nolumus fieri] cf. Keilius gramm. lat. IV p. XIX et Steupius de Probis p. 179
condicione coiacedendo, quod non esse uerum uenus conscia est, ut deinde cum diu rem indignam ostenderit et indignitatem auxerit, nihil simile a se factum ostendens magis ac magis iouis exoret fauorem add. D || ad sine p. t. s. v. uoluntate concessione. et hoc est quod solemus dicere pace tua dicam T || 3 solvant Masvicius || 4 et et duo poenam sed melius est luo peccatum F || poenam melius et luo peccatum M || peccatum solvitur] peccalutur A pecca- uitur S peccatum luitur a || 6 si dixeris om. F || qua re] quia re H quasi F \\ 7 soluetur F \\ 8 procedit BLF (corr. r) \\ 11 in aliis artibus Steupius || 13 uo- lumus AS uolunt M || 15 eis om. H \\ etiam eis L || 16 id est ut apollo manes- que dabant F \\ uel anchises uel haector F \\ 19 ad nova c. f. s. v. quasi ad- uersus illa quae tu statuisti T || qua aduersus qui statuisti F quae aduersus quae statuisti Laniel \\ 20 scholia ad v. 36—52 om. H || anticathoria F , corr. Daniel\\ 21 ad Daniel: nunc F || utrum] ut If || 22 in litore om. F \\ 23 dixit et apud om. F || 24 uatEa&ai Daniel \\ 25 ad in l. c. s. v. quattuor naues appel- lat classes ad augendam inuidiam T || 26 ad eegem s. v. scilicet repetam T || subaudiendum est Daniel
COMM. IN VERG. AEN. X 32—45. 389
matribus incendiuni navium: ut secundum artem rhetoricam rem unam in duas diviserit, ut latius pateret rei acerbitas interposito alio crimine: nam per Irim naves exustae sunt. sed melius est; ut non sit iteratio, ad Turnum missam Irim intellegere: nec nos moveat ordo conversus, solent enim graviora in principiis et in fine secun- 5 dum artem rhetoricam poni. nvbibvs per nubes.
40. SORS rervm id est regnum: nam per sortem inter se fra- tres; Iuppiter Neptunus et Pluton, mundi regna diviserunt, quae Iuno praeter inferos in Troianorum perniciem moverat. svperis inmissa ac si dicerefc; non iam Troianis, sed diis. respexit autem 10 ad illud <VII 543) et caeli convexa per auras.
41. bacchata per vrbes non vagata, sed *bacchata% id est per- furait: et bene *baechata per urbes^ quia per simulationem sacro- rum Liberi patris matres egerat in furorem.
42. svper imperio id est de imperio, ut <I 750> multa super 15 Priamorogitans. et quasi de salute sua se dicit laborare. est autem verecunda petitio et obliqua; per quam magna Iovi invidia commo- vetur; qui imperium Troianis promiserat. speravimvs ista abso- lute dixit.
44. conivnx DVRA hic distinguendum; ne incipiant esse duo 20 epitheta *dura fumantia excidia': quod contra artem fit; nulla inter- posita coniunctione. zdura' autem debere distingui, ipse ex persona lunonis ostendit <(72)> quae dura potentia nostra egit? et mire *coniunx% quasi vitium mariti sit. nvlla autem regio invidiose dixit; ut supra <I 233> cunctus ob Italiam terrarum claudi- 25 tur orbis; cum a sola arceantur Italia.
45. per eversae genitor fvmantia troiae cum dicimus crogo te per deos'; hoc videmur dicere: memineris religionis curae esse petitionem meam; sicut in primo expressit <^543)> at sperate
1 ut] aut L || secundum praeceptum artis rethoricae F || rem unam . . . artem rhetoricam om. M \\ 2 diues F || 3 nam . . . sunt om. F || peperi AS (per irim a) || non om. libri Serviani || 4 quam ad turnum Bl || irim add. a \\ finem F \\ 6 schol. ad nvbibvs om. F || haec intemptata parentesis add. G \\ 8 quae Iuno . . . moverat om. F || 10 dis M F || 11 cumuexa R || aures M || 12 bachata AM baccata F || bacata F baccata G || perfuruit] per urbes fur- uit B. || 13 bachata ASM baccata LF || urbes Fal: auras ASBLM || simi- lationem B similitudinem M || simusacrorum A (simu del. a) simulacrorum S || 15 ut . . . rogitans om. F || 16 solute F, corr. JDaniel. ceterum quasi . . . laborare ad moveor pertinent || 18 schot ad speravimvs i. om. F \\ 20 dira M \\ hinc est iungendum B hinc distinguendum L (sed sti in ras. I) hic distinguendum est M || 21 dura fumantia excidia om. B || quod . . . coniunctione om. F || 23 qua et dura F || ad tva c. s. v. bene dicit coniunx quasi uitium mariti sit T \\ 24 autem om. F || 25 cunctos LF cinctus ex cunctus M || 26 a om. F || 27 ver- sae BL \\ 28 hoc videmur . . . at sperate deos om. L (in marg. add. I) || reli- gioni F || curae religionis Z || 29 adspirate ASl {corr. a) at spirate M ad sperate F
26*
390 SERVII
deos meniores fandi atque nefandi; cuni auteni dicimus crogo te per miserias meas9, videmur dicere: memineris ab eo te rogari qui miserias pertulit, ut qui rogatur ad misericordiam miseriarum commemoratione fleetatur, sicut est nunc in Veneris petitione: nam 5 ideo sic rogat; ut commemoratione infelicitatis Troianae impetret misericordiam. alias stultum est cum adiuratur luppiter per excidia Troianorum. Sallustius in primo pogtremo ipsos colonos per mi- serias et incerta humani generis orare. ^fumantia? autem *quae fumaverunt' ', non enim fumant iam.
10 47. INCOLVMEM ascanivm ideo Venus pro Aenea non petit hoc
loco, non quia pro eo non movetur, sed aut quia scit eum celerius esse moriturum? aut quia soli Ascanio debetur imperium, ut <TV 275)> cui regnum Italiae Romanaque tellus debentur.
48. aeneas jsane quidam ^sane' pro valde accipiunt, ut Cicero pro
15 Quinctio \III 11> sane ceterarum rerum pater familias et pru- dens et attentus.
51. AMATHVS et paphos Cypri insulae civitates sunt; Veneri consecratae. est amathvs ^Amathui ab Amathonte. celsa papsos antiqua Paphos, quae nunc Palaepaphos dicitur, in excelso fuit posita,
20 ex quo loco aedificia, permittente pace, in planum litoris deducta sunt.
cytheea insula est contra Laconicam, Veneri consecrata. dicimus
autem *haec Cythera', sicut haec Solyma, haec Artaxata, haec Megara.
1 cum autem dicimus ... flectatur] cf. Don. ad Ter. Hec. III 3, 27 || 7 Sallustius in primo] 19 Dietsch., 21 Kr. || 14 quidam . . . accipiunt] cf. Don. ad Ter. Andr. I 1, 24
2 misericordias L F (corr. I) \\ 3 ad miseridiam (sic) qui rogatur F || 4 fle- ctatur . . . ut commemoratione om. M || 6 misericordiarum B miseriam M || alias . . . Troianorum om. B || 7 salustius G || colunos F \\ 8 ad fvmantia t. s. v. non re uera fumantia sed quae fumauerunt T || 9 fumant iam Commelinus : f u- mantia F nunc fumant Masvicius [| 10 incolomem ASM || ideo Venus . . . de- bentur] scit autem in ascanio esse summam rerum ut cui regnum italiae ro- manaq. t. d. ideo est pro eo sollicita non quia pro filio non mouetur F: quae Masvicius ita cum Servianis coniunxit, ut et summa rerum post imperium et ideo est . . . movetur post debentur insereret. || non petit pro aenea M \\ 11 mo- veatur Stephanus \\ 14 sanae F \\ pro Quintio Daniel : pro quis Atio F, in quo aeneas sanae . . . pro quis cum scholio ad v. 45 coniuncta, Atio . . . actantus seorsum posita sunt || 16 actantus F \ 17 et amathvs amatus et paphos . . . sunt. amathus ab amathontonte (sic) e. q. s. F \\ et Serviani libri || 18 ad amathos (sic) s. v. insula ab amazonte uocata, ad celsa s. v. quia in excelso fuit posita ex quo loco permittente pace in planum litoris fuerunt educta aedificia T || 19 Palaepafos Gommelinus: palepases F \\ 20 loca F || in in litoris F m * lito- ris JDaniel in litoreis Commelinus in littus Masvicius. pro ex quo . v deducta sunt Barthim ad Stat. Theo. V 61 coni. aut estque eo loco Zephyria promi- nentia, ut reliqua lacuna deformata esse dicat quam e Strabone (IV p. 683 C.) explendam esse opinatur: aut ex quo loco aedificia per sexaginta stadia in littus deducta sunt. pro permittente pace Burmannus permittente Agapenore, pace proposuit || 22 ut F \\ soloema libri Serviani solima F || cartaxata B artax acta F
COMM. IN VERG. AEN. X 47-60. 391
52. idaliaeqje domvs Idaliuiii civitas Cypri est. et hic Idaliam dixit, cum ipse dixerit <J 681> aut super Idalium.
53. aevvm hic vitam, alias aetatem. inglorivs sine trium- phis; inmernor gloriae. Cicero in Tusculanis <1II 34, 81> quae de vita inhonorata et ingloria dici solent. 5
54. inde id est ab Ascanio Tyrii nihil timebunt. et verum est; nam Scipio vastaturus est Africam.
55. qvid pestem evadere belli ivvit in fine iam agit mise- rabiliter, sicut egit et in principiis: nam hoc praecipit ars rhetorica, ut epilogi et principia pari argumentatione tractentur. cpestem? 10 autem incendium significat, ut <(V 683> et toto descendit cor- pore pestis, cum de navibus loqueretur incensis.
56. fvgisse per ignes exprimit quid sit *pestem belli evadere'.
58. recidivaqve pergama renascentia. tractus autem sermo est ab arboribus, quae taleis sectis pullulant. ergo illud solum 15 recidivum dicimus? quod postea nascitur: unde modo recidiva Per- gama dixit, quae renovantur ab his, qui sunt superstites Troianis periclis.
59. json sativs deest *fuit\ cineres patriae insedisse propter illud <(IV 342> dulcisque meorum reliquias colerem. 20
60. atqve solvm qvo troia fvit sic in tertio <1V> et cani- pos u bi Troia fuit. xantkvm et simoenta redd^ oro mise- ris ambiguum e«* "+** — -1*— f. redde nobis re vera ■' ^iam anti- quam, an, redde nobis terra^. Italia ad similitud Troiae: novimus enim hanc fuisse eonsut linem, ut advenar iae suae 25 imaginem sibi redderent, ut ^III 497> effigiem Xai ^_ Troiam- que videtis. bene ergo Venus medio usa est genere loquendi, ut utrumque signifiearet; et antiquae reditum Troiae et imperium Ita- liae, quod Troianis Iuppiter ad similitudinem Troiae fore promiserat.
et magis hoc est quod latenter desiderat atque petit. 30
3 inglorivs . . . gloriae] exscr. Isid. or. X 138 || 14 tractus . . . pullulant] cf. Isid. or. XVII 6, 10
1 idalivm Serviani libri \\ et est F \\ adaliam G || 2 idaliam F adaliam G || 3 ad exiget h. a. s. v. ducet hic uitani T || 4 inmemor] sinememor F \\ 5 in- gloriam F || 6 id est om. F || timebat M || 8 finem SH \\ tam F || 9 et om. F || praecepit ASM || 10 pestem autem . . . belli evadere om. F || 14 tractus est autem hic sermo F || 15 taleis Burmannus: aliis libri et Isidorus \\ pullulant F: repullulant Serviani libri (nisi quod repululant LHM) et Isidorus || illud . . . modo om. F || 16 dicamus AS [| renascitur vulgo \\ 17 dixit om. F || renovantur] nouantur AS fuere F || superstites sunt F || romanis B || 18 periculis BL \\ ^0L_propter411ud] sic in quarto F \\ 23 antiquam om. F || 24 redde nobis om. F || in Italia] alias F || 25 nam nobimus F \\ 26 sibi imaginem F \\ Troiamque] uni- que F || 27 bene ergo . . . petit om. F \\ 28 redditum vulgo
392 SERVII
62. gasvs da pater iliacos reddantur ndbis errores pristini, dum- modo praesentia bella vitemus. itervmqve revolvere casvs si ad Troiam vis referre, sic dic: da nobis Troiam per naufragia et pericula, id est patiamur denuo quae pertulimus, dumtaxat nobis
5 Troia reddatur. si vero ad Ttaliam vis referre, sic intellege: redde nobis Italiam; et libenter repetimus ea quae in Troia pertulimus.
63. alta silentia Iuno ubique silens inducitur, unde ei oratio nisi ex nimia necessitate non datur: hinc est cacta furore gravi': Statius Iunonem tacitam furibunda silentia torquent. et
10 notandum quia singillatim dicta Veneris hac oratione solvuntur. SILENTIA COGis rvmpere silentium rumpere est non tacere: unde apparet usurpative dictum esse <(II 129> conposito rumpit voeem, id est loquitur: nam vocem rumpere silere est; silentium rumpere loqui.
15 64. obdvctvm dolorem celatum et diuturna iam cicatrice
coopertum: nam obduci dicuntur vulnera, quae cicatrice clauduntur.
65. aenean hominvm qvisqvam divvmqve s. ad illud <34>
quae superi manesque dabant. et celans quae facta sunt ea quae
non sunt facta, commemorat: nam non Aeneas, sed Turnus Iunonis
20 instinctu bella eomniovit. utitur autem replicatione rerum obiecta- rum; post enim sequitur resolutio. seqvi autem *petere% ut <(193)> sidera voce sequentem.
67. esto modo adverbium est concedentis: nam Graecum est: illo autem loco verbum est (XII 176)> esto nunc Sol testis.
25 fatis avctoribvs num hic *responsis9 ? quia fooc sequitur*
68. cassandrae impvlsvs FVRiis bene cfurnV plurali numero, quod de vaticinantibus non dicitur; ut videantur merito esse decepti
9 Statius] Theb. X 896. Luct. Plac. ad h. v. Servium exscripsit. || 11 si- lentium rumpere est non tacere] cf. Non. p. 382, 27 M.
1 de G || erroris Gr || 2 Servianum ad v. 62 scholium om. F || 3 sic dic da nobis a: sic dic nobis A sic diae nobis S sicut dicit redde nobis JR sic dicit redde nobis L (t da supra redde T) .sic die nobis H sic dic nos M \\ 7 ratio ^>te F, inde oratio pro re Daniel oratio itqatri ^. Schoellius || 8 hinc] unde F || feruore F \\ 9 tacita F \\ 10 ueris ac ratione L || 11 silentia . . . loqui] silentia autem rumpere loqui propria (proprie Daniel) dictum. secandum (sciendum enim Daniel) quod uocem rumpere est tacere. unde apparet usurpatione dictum esse conposito rumpit uocem id est loquitur F || non tacere SMl: tacere ABH loqui a, om. L || 12 esse et B \\ compositae JR || uoce LH\\ 13 uoce LH \\ 15 cela- tum iam et diuturna cicatrice F \\ trice (de cicatrice) . . . quae non sunt om. H || 18 celans . . . ea om. BL, celans . . . quae non sunt om. AS (add. a) || celat M || ea] et M || 20 utitur . . . resolutio om. F || 23 modo . . . concedentis] est concede aduerbium F || Graecum est] s6xco add. D \\ 25 num hic responsis e. q. s.~\ duhitare videtur interpres num fata hoc loco intellegenda sint responsa deorum, (cf. v. 33) quia hoc sequatur * ' Cassandrae impulsus furiis' || 27 non om. B || ut] ergo ut F
COMM. IN VERG. AEN. X 62—74. 393
qui Cassandrae insanienti crediderunt: quod falso dicitur a Iunone, sicut ex verbis probamus Anchisae, qui ait <(III 187)> aut quem tum vates Cassandra moveret? nvm linqvere castra illa ait *abest% haec ait *reliquit% ut ipsi adsignet culpam. et est status fini- tivus non tam dicendo *abesse% quam *reliquisse\ 5
69. vitam committere ventis non quia enavigavit, hoc dixit; sed *ventis% id est incertis et inanibus rebus.
70. nvm pvero svmmam belli quod Venus ad miserationem, haec ad indignationem posuit. exaggeratio est ab aetate.
71. tyrrhenamq,ve fidem *fidem' auxilium petens; an *fidem' sa- 10 cramentum, quod adhibetur ad belli societatem? *agitare' autem ad gentes pertinere melius est. ergo *Tyrrhenam fidem' extrinsecus acci- piendum *invocare* aut *petere\ tyrrhenamqve fidem inire soeie- tatem cum inimicis gentibus Turno: aut certe disrumpere foedera, quae Turnus cum Tyrrhenis inierat. sciendum sane Turnum auxi- 15 liorum causa ad Mezentium confugisse. gentes qvietas nam licet vellent in bella prorumpere, tamen erant quietae propter illud oraculum <(VIII 503)> externos optate duces.
72. qvis devs in fravdem interrogatio. *in fraudem' autem in periculum: ita enim in iure lectuni est fraudi erit illa res7 id 20 est periculo. dvra potentia nostra ad illud respicit <44> si nulla est regio Teucris quam det tua coniunx dura.
73. vbi hic ivno melius quam si dixisset *ego\ ut <II 549) de- generemque Neoptolemum narrare memento. nvbibvs iris propter illud <(38)> aut actam nubibus Irim. 25
74. INDIGNVM EST ITALOS TROIAM CIRCVMDARE FLAMMIS rhe-
toricum est: nam quotiens aliqua non possumus solvere; paria oppo- nimus. quod nunc luno facit: nam negare non potest nec solvere quia obsidentur Troiani: unde dicit; hoc indignum est, Troianos
10 Fidem auxilium petens] cf. Don. ad Ter. Andr. IV" 1, 1
1 insamam F || quod nunc falso F || 2 qui ait in tertio D \\ aut F: ut Serviani libri || 3 tunc AS || moneret L || ad nvm l. c. s. v. uenus dixit abest baec dixit reliquid ut ipsi assignet culpam. et est status finitiuus boc loco T || 5 tam Daniel: tam F || dicendo Masvicius: dicendum F || abisse Daniel || 6 quia ego: qui F || 8 nam i2J3"|| ad v. 70 in marg. Argumentum iunonis contra inuen» tum ueneris. ueneris consilium fuit non accusare alios^ baec nititur sibi con- ciliare et adiungere alios. et quod uenus ad miserationem posuit boc ponit ista ad indignationem cum dicit num puero T (Argumentum . . . alios Tiberih Donati sunt) \\ et miserationem F \\ 9 exaggeratio est ab aetate om. F || 10 tyr- rhenamqve f. inire . . . turno fidem autem . . . petere F, aut certe . . . optate duces omittens \\ ad tyrrhenamve f. s. v. aut auxilium aut sacramentum intelle- git T || 15 ingeret L (inierat Z) || 16 mexentium B || 17 licent LH || in om.AM \\ 20 ita . . . periculo om. F || 21 respicit . . . Teucris om, F || 22 dat F || 23 de- geremque neobtolemum F || 24 schol. ad nvbibvs i. om. F || 29 quia] qui F || boc om. F
394 SERVII
obsideri, aliena eos matrimonia praeripere dignum est. sic in buco- licis <(III 104)> dic; quibus in terris et eris mihi magnus Apollo, tris pateat caeli spatium non amplius ulnas: qttod quia non potuit solvere, et ipse obiecit die, quibus in terris in- 5 scripti nomina regum nascantur flores.
75. NASCENTEM VTtOKQlGig.
76. pilvmnvs avvs comparat genus Turai cum Aeneae, dicens etiam avum eius deum esse. Varro Pilumnum et Fitumnum infan- tium deos esse ait eisque pro puerpera lectum in atrio sterni, dum
10 exploretur an vitalis sit qui natus est: Piso Pilumnum dictum, quia pellat mala infantiae. sed Pilumnus idem Stercutius, ut quidam dicunt, qui propter pilum inventum, quo fruges confici solent, ita appellatus est. si ergo proavus Latini est, non Turni avus: nam Stercutii Picus, Pici Faunus, Fauni Latinus est filius. sed in his nominibus abutitur
15 poeta. diva venilia mater hoc ad Veneris obtrectationem dicit ccui diva Venilia mater': nam Venilia nympha est. Pilumnum autem avum Turni ideo dieit; ut a vicino nobilis genere esse videatur, sicut est Aeneas: nam paulo post dictura est ipsa luno <(619)> Pilum- nusque illi quartus pater. sane hanc Veniliam quidam Salaciam
20 accipiunt7 Neptuni uxorem: Salaciam a saloy Veniliam quod veniam det f negentibus.
77. atra face saevo bello. et est belli definitio: non enim facibus Troiani pugnaverant; sed ferro, id est bello.
78. avertere praedas invidiose: ceterum nihil rapuerant.
10 Piso] fragm. 44 ap. Peterum p. 137 || 19 Sane hanc Veniliam e. q. s.1 cf. Varro d. 1. 1. V 72
1 obsidere B \\ patrimonia JH \\ Z et eris . . . quibus in terris haud scio an Servii sint || 3 non] nam G || ulnes F || 4 quie F || abiecit F} corr. Daniel || 6 yttocpicic F, corr. Daniel \\ 7 cum om. F (| cum Aenea Stephamis || 8 etiam turni auum deum esse F || ad v. 75 in marg. Pilumnum et pitumnum infantium deos esse uarro affirmat eisque . . . abutitur poeta T (| pitumnum T: picum- mum F pitummum G || 10 vitalis Casaubonus ad Pers. II 31 (cf. Non. p. 528, 12 M.)i utilis T utili F || qui] quia G || Piso . . . sed Pilumnus om. T || 11 pel- let mala infantia F, corr. Daniel || stercutius T: strictus F structus G \\ ut quidam dicunt] dictus est T || 12 inventum om. T || ita] pilumnus T || 13 si ergo] fortasse Stercutius autem: nisi is qui pleniorem commentarium composuit ex eis quae apud auctorem suum inveniebat non nuTla omisit, ad quae si ergo refere- batur. || non Turni avus] non est auus turni T (| stercutii T: stricuti F || 14 Fauni] fau G || 15 hoc] item Serviani libri || 17 nofc generis F || 18 nam qui p. p. dicturus est i. i. L (corr. I) || dicturus F \\ 19 ad v. 75 in marg. quidam salaciam uxorem neptuni hanc ueniliam accipiunt. et salacia a salo uenilia quod ueniam det periclitantibus T || ueniliem quidam salaciem F || 20 sala- ciem F || 21 negentibus] exigentibus Daniel vehentibus F. Schoellius navigan- tibus aut egentibus ego \\ 22 saevo bello et om. F \\ belli definitio est F || de- finitio] ut Homerus (II. XI 596) wg ot psv [iccQvavvo dsfiag nvQog cd&otisvoio add. D (I nam non F || 23 ad face s. v. id est bello T || 24 rapuerant om. B
COMM. IN VERG. AEN. X 75-83. 395
79. legere furari: unde et sacrilegi dieuntur, quia sacra legunt, hoc est furantur: alibi vel quae sublegi tacitus tibi carmina nuper. gremiis abdvcere pactas id est sponsas: nani ante usum tabularuni matrimonii cautiones sibi invicem emittebant? in quibus spondebant se consentire in iura matrimonii, et fideiussores 5 dabant: unde admissum est ut sponsum dicamus virum a spondendo, et sponsam promissam. ceterum proprie sponderi puellae est: ergo sponsus non quia promittitur, sed quia spondet et sponsores dat. sane exaggeratio est nimia iu eo quod ait cgremiis abducere', tam- quam iam uxores. . 10
80. praefigere pvppibvs ARMA propter illud <(VIII 93) scuta virum fluvio pictasque innare carinas, scilicet quando ad petenda navigavit auxilia. «pacem autem orare propter <VII 153> centum oratores augusta ad moenia regis ire iubet.
82. proqve viro nebvlam ad obprobrium pro viro dixit, non 15 pro filio, rem inanem obpositam. dicit autem quando eum Venus
a Diomede liberavit, vel Neptunus ab Achille: quod Veneri inpu- tatur, quia in eius gratiam factum est. ventos inanes vacuos. et est nebulae definitio.
83. ET POTES IN TOTIBEM CLASSEM CONVERTERE NYMPHAS 20
licet boc mater deum fecerit, tamen hoe Veneri inputatur; quia eius gratia factum est; ut illo loco quas illi Philomeia dapes; cum Procne fecerit; sed propter Philomelam: aut certe quia Venerem dicunt esse matrem deum.
1 unde et . . . furantur] exscr. Isid. or. X 252 || 2 vel quae] buc. IX 21 || 3 nam ante . . . sponsores dat] exscr. Isid. or. IX 7, 3 sq. cf. Don. ad Ter. Andr. I 1, 75; Non. p. 439, 12 M.; Luct. Plac. ad Stat. Theb. III 172 || 22 illo loco] buc. VI 79
1 quia ASM: que B quasi L qua H qui F \\ leguntur B, hoc est omit- tens || 4 matrimoniis F \\ 5 fidei iussores BM || 6 unde et vulgo || ut . . . pro- missam] sic locum constitui: ut dicamus uirum a spondendo et sponsam pri- mus ASLH ut dicamus uirum a spondendo sponsum B ut dicamus uirum a spondendo et sponsam M l ut sponsum dicamus uirum a spondendo et spon- sam F ut sponsum dicamus uirum ab spondendo et sponsam similiter Isidorus sponsum et sponsam ut dicamus a spondendo Daniel ut dicamus virum a spondendo . sponsum, sponsam quae promittitur Lion. cf. Gell. IV 4, 2 || 7 spon- deri ASMl: spondere JRLH et Isidorus spondet F || puella F velle Isidorus || est] esse F || 8 qui promittitur F \\ quie spondet F \\ sponso reddit AS (spon- sores dat a) || 9 sane . . . uxores om. F || in eo om. B || 10 iam om. BH (add. h) || uxor esset L || 12 innare] exure F || 13 auxilia' nauigauit BF \\ 14 debet AH (iubet a) || 15 ad obprobrium . . . factum est] iniuriose pro uiro re (sic) inanem dicit quando . . . quod ueneri quia in eius gratiae factum est inputatur F || ad] aut L || 18 quia in eius gratiam . . . tamen hoc Veneri inputatur om. S jj gratia M \\ factum est] (II. XX 321) avxi%a too [lev sitBixu yiccx' ocp&cdncov %hv a%lvv Ilrjleidr] 'A%ilr\i add. D \\ 21 licet dea mater hoc fecerit L || hoc om. LF\\ quia . . . Philomelam om. F \\ in eius gratiam M \\ 22 illi Ba: cum AS tum LHM || 23 procne L prorne H progne reliqui \\ certe om. F \\ Venerem dicunt] dicunt ipsam F
396 SERVII
84. NOS ALIQJID RVTVLOS GONTRA IVVISSE NEFANBVM EST VCreCUnda
confessio est: non enim negat se iuvisse, sed adtenuat dicendo *aliquid\
85. aeneas ignaevs abest ea quae solvere non possumus; inridemus; ut hoc loco. sic in bucolicis <III 37> praemisit divini
5 opus Alcimedontis, postea per inrisionem ait <(44)> et nobis idem Alcimedon duo pocula fecit.
87. gravidam bellis vrbem alibi <I 263> populosque fero- ces contundet. curbem? autem provinciam dicit; quo modo (1 38(X> Italiam quaero patriam. 10 88. nosne tibi flvxas status relativus; per quem ostendit
Venerem magis Troianis causam fuisse periculorum. flvxas
molles; quae possent etiam sine inimicis perire. cres? ergo cfluxas' fluxam rempublicam dicit: vel *fluxas9 l&befactatas.
89. qvi troas achivis atqui de Venere loquitur: sed quia dei 15 aQOsvo&rjlscg sunt; ut diximus supra <II 632)>; ideo sic clixit: nam
in subauditione ponuntur ea quae non possumus dicere aperte.
90. consvrgere in arma pro ^consurgendi* ': infinitus modus verbi pro participato.
91. foedeka solveee fvrto legitur in historiis quod Troiani 20 cum Graecis foedus habuerunt. tunc etiam Paris est susceptus
hospitio et sic commisit adulterium. ergo cfoedera solvere furto* amicitias adulterio dissipare: nam furtum est adulterium; unde est et dulcia furta. et eversi Ilii haec est vera causa: nam foedera quae inter Graecos et Troianos fuerunt; ita soluta sunt. Hercules 25 cum expugnato Ilio filiam Laomedontis Hesionam; Priami sororem; Telamoni dedisset; profecti sunt legati cum Priamo et eam minime
3 ea quae solvere non possumus e. q. s.] cf. Macrob. Sat. IV 6, 24 || 19 legitur in historiis e. q. s.] exscr. Luct. Plac. ad Stat. Ach. I 21 et 393. cf. mythogr. II 199; III 3, 8 || 23 et dulcia furta] georg. IV 346
1 s. v. 84 uerecunda confessio non enim negat sed extenuat cum dicit aliquid iuuisse T || 2 confession F || non om. F\ se iuvisse] senuisse F || dicedo F || 8 urbem . . . patriam om. F || prouintiam ALHM || 13 rempublicam iluxam F || 14 scholium ad v. 89 post scholium ad v. 91 hab. Serviani libri || atqui . . . aperte] quideo masculinum genus posuit quia dearseno telo sunt ut dictum est supra ideo dicit qui deuenire et in subdicione ponuntur ea non possumus di- cere aperte F \\ autqui B || dii EMl de ASLH\\ 15 arseno theli AS arseno- teles B arsenothelys LH arsenothelis M || ut M : om. reliqui, sicut add. I \\ 17 ad v. 90 in marg. consurgere pro consurgendi T || concvrkeke in arma con- currere pro currendi (lege concurrendi) infinitus modos uerbi pro participatio F, quem in Vergiliano quoque carmine concurrere exhibere moneo. \\ 18 participato Schoellius, participio Baniel || 19 storiis F 'troiis G || 20 habuerint B F || tunc] unde F || receptus est paris .F || 21 et . . . adulterium om. F || soluere est furto ami- citias M l || 22 unde est] ut F || 23 furta an quod paridem . . . per furtum F, et eversi Ilii . . . a poetis composita omittens || est om. BLH (add. T) || 26 de- disset et profecti LH\\ a priamo l
COMM. IN VERG. AEN. X 84-98. 397
repetere potuerimt, illis dieentibus se eam habere iure bellorum. unde commotus Priamus misit Paridem cum exercitu, ut aliquid tale abduceret; aut uxorem regis, aut filiam. qui expugnata Sparta Helenam rapuit. hinc* ergo Vergilius utrumque tangit; et istam historiam quam modo diximus, et propter iudicium Paridis: quam- 5 vis fabula sit illa res et a poetis composita. foedera solvere fvrto\ an quod Paridem victum a Menelao subripuit morti? an quod Pan- danis dissipavit, ut sit *per furtum??
92. dardanivs non praeter iniuriam Aeneae hoc posuit, quia Dardanus dicitur: nam perite dubium nomen elegit; quod contume- 10 liam communicaret Aeneae. spartam expvgnavtt hoc de histo- ria est; ut diximus : nam cum sollicitata Helena Parin sequi noluisset; egressus ille civitatem obsedit. qua eversa Helenam rapuit: unde
et recipi meruit a marito.
93. tela dedi aut amori Alexandri, aut bello. gvpidine eo 15 scilicet, quo in amorem Paridis Helena conpulsa est.
94. decvit metvisse optima est elocutio, nam utrumque prae- teriti est temporis. si enim dixeris cdecet metuisse'; incongruum est; quia cdecet' praesentis est; cmetnisse5 praeteriti. sera pro csero'? ut nec sera comantem narcissum. 20
95. inrita vana7 substantiam non habentia. iactas ventilas.
96. orabat loquebatur: unde et oratores dicimus. nam "roga- bat' si dixeris; non procedit; quia magis conviciabatur.
97. assensv vario quia pars Veneri favebat; pars Iunoni.
98. deprensa fremvnt silvis non subito deprensa, sed aut in sil- 25 vis detenta, aut intellecta. cev flamina prima c. d. f. s. et caeca volvtant mvrmvra non tempestatis facit comparationem; sed signi
20 nec sera] georg. IV 122 || 22 orabat loquebatur] cf. Don. ad Ter. Hec. IV 4, 95
5 propter adverbium est, iudienim pendet a tangit || 6 illa res] i. e. iudi- ciivm Paridis || ad v. 91 in marg. siue quod paridem uictum a men .... tens
historia docet su quod pandarus dissipauit T (inter men et tens, su et
quod non nulla evanuerunt) \\ 7 Menelao] moenei ac F moen ae > 6r || quod] i. e. foedus || pandalus F || 9 non praeter] non propter AS praeter M propter l \\ qui BF || 10 dardius F \\ dubium est nomen L (est del T) || legit L (eorr. I) \\ quod . . . Aeneae om. F\\ quod B: qui reliqui. malim quo || 11 communicaret et aeneae H || hoc om. F || 12 ut diximus om. F || cum om. ASH (add. a), post Helena hab. BM\\ 14 et] postea F \\ a marito] amatori H\\ 15 aut bello aut amore alexandri F \\ ad fovive c. b. s. v. id est cupiditata (sic) alexandri sci- licet quo in amorem paridis compulsa est belena T || 16 amore F || elena F || 17 schol. ad decvit M..om. F \\ 21 ad inrita s. v. uana substantiam non haben- tia T || substantia non habentiae F || iactas ventilas post conuiciabatur hab. Serviani libri || 22 oratores dicti sunt F \\ nam . . . conviciabatur om. F || 24 quia pras uenire pras faueat iunoni F || 25 ad depeensa s. v. aut intellecta aut detenta in ipsis siluis T |[ depressa F, corr. JDaniel || 26 detempta F || 27 non tempestatis futurae parationem facit L v
398 SERVII
tempestatis futurae: quadam enim arcana ratione fit ut sit murmur in silvis ante ventorum adventum: unde ait ccaeca niurmura?/ quo- rum ratio non apparet, ut <JV 209> caecique in nubibus ignes terrificant animos. sic in georgicis <I S56> continuo ventis 5 surgentibus aut freta ponti incipiunt agitata tumescere et aridus altis montibus audiri fragor,
102. tremefacta solo tellvs loquente love stupor elemen- torum omnium ostenditur per naturae mutationem: nam et quicquid in aeterno motu est, quievit, et contra terra mota est? semper ini-
10 mobilis, unde Horatius et bruta tellus.
103. zephyri posvere Sallustius iam repente visus lenire Ta~ gus. premit plagida id est premendo reddit placida.
104. accipite ergo animis totus hic locus de primo Lucilii translatus est libro, ubi inducuntur dii habere concilium et agere
15 primo de interitu Lupi cuiusdam ducis in republiea, postea senten- tias dicere. sed hoc quia indignum erat heroo carmine, mutavit et induxit primo loquentem Iovem de interruptis foederibus, cuius ora- tionem interrupit Venus; post secuta Iunonis verba sunt quibus redarguit Venerem: unde nunc luppiter illud quod omiserat; reddit;
20 dicens: ergo quoniam pacem esse non sinitis; ea quae sum dicturus accipite. et hoc signiftcant versus, qui subsequuntur.
105. qvandoqvidem bene sententiae dicendae ordinem servat: nam sicut et in Sallustio et in Philippicis legimus; ante quam di- catur sententia, eius praemittitur ratio: quod hodieque in usu est.
25 106. havd licitvm est et clicuit? dicimus et clicitum est';
sicut et cplaeuit' et cplacitum est': Terentius ubi sunt cognitae; placitae sunt.
10 Horatius] carm. I 34, 9 || 11 Sallustius] hist. inc. 71 Dietsch., 37 Ki\ \\ 13 de primo Lucilii] fragm. IV ap. Muell. p. 1 || 25 et licuit . . . placitum est] cf. Don. ad Ter. Andr. II 6, 12 || 26 Terentius] Hec. prol. II 12
2 adventum] ut testatur lucanus (V 551) cum amyclas caesari futurae signa tempestatis enarrat fsed mihi nec motus nemorum nec litoris ictus nec placet incertus qui prouocat aequora delphin' add. D || caeca . . . ut om. F || 3 ignes] ignem F, coruratio non apparet addens \\ 4 terrificant animos om. F \\ 6 aridis A M (corr. a) arduus l || 8 naturae om. F || munitionem L (corr. I) || et quic- quid] aether add. AS (quicquid del. et qui post aether s. v. add. s) \\ 9 contra om. F || motus L (corr. I) \\ 11 zephtri F \\ iane F, corr. JDaniel || lenire scripsi: lanire F saevire Daniel. cf. Gell. XVIII 12 et Lorenz ad Plaut. mil. glor. II 6, 100 (p. 148) || tagis TP, corr. JDaniel || 12 ad peemit p. a. p. s. v. non re uera placida premit sed premendo reddit placida T || reddidit F || 13 lucili F \\ 14 indicuntur F \\ di H \\ 15 ducis M F, om. reliqui. iudicis Masvicius \\ in re p. ASMl: in rebus BLH, om. F \\ 16 quia] quor F \\ 18 sequentia ASl secutia H || 19 nunc om AS \\ 20 sinitis] uultis MF || 21 significat Baniel || subsequntur F subsequitur Daniel || 22 dicendae sententiae M F || tiae (de sententiae) . . . in eius scilicet commendationem om. H || 23 dicantur sententiae BL (corr. I) || 25 est om. M || licitum est] edictum est add. L (del. I)
COMM. IN VERG. AEN. X 102-113. 399
107. qvae cviqve est foetvna hodie specialiter Iuppiter pro Troianis agit, sed hac arte, ut videatur totum pro Iunone loqui. et re vera verba pro Iunone sunt, sed altius intuens deprehendit Troia- norum favorem: nam dicendo cnulli favebo' et in eo statu fore res in quo sunt hodie, significat se favere Troianis, quorum ducis ad- 5 ventu statim victoria consequitur. et vult nihil valere ea quae aut Venus conquesta fuerat de absentia Aeneae, aut Iuno de Turni parentibus dixerat, in eius scilicet commendationem. secat se- quitur, tenet, habet, ut <VI 899> ille viam secat ad naves: unde et sectas dicimus habitus animorum et instituta philosophiae 10 circa disciplinam.
108. fvat id est cfuerit': futuri temporis est verbum defectivum.
109. SEV EATIS ITALVM CASTRA OBSIDIONE TENENTVR sive
[malo] fato Italorum obsidentur castra Troiana; sive Troiani malo errore et sinistris monitis ad Italiam venerunt; neminem absolvo: 15 unde propter amphiboliam distingue Ttaluni' et infer *castra obsi- dione tenentur?; scilicet Troianorum; ipsi enim obsidentur; non Itali.
110. nec rvtvlos lioc et de Troianis accipe. solvo absolvo: nam aphaeresin pertulit *solvo\ monitis autem sinistris propter <(68> Cassandrae inpulsus furiis. 20
111. exoesa rerum initia, actus hodierni diei: id est secundum sua coepta Jiabebit eventum. laborem fortvnamqve periculum et felicitatem. v
113. fata viam invenient scit enim hoc esse fatale; ut Aeneas imperet in Italia. et videtur hic ostendisse? aliud esse fata, aliud 25
8 secat sequitur] cf. Non. p. 404, 9 M.; Isid. or. XIX 19, 8 || 10 unde et . . . disciplinam] exscr. Isid. or. VIII 3, 4 || 12 fvat i. e. fuerit] cf. Don. ad Ter. Hec. IV 3, 4 || 18 solvo absolvo] cf. Non. p. 390, 33 M.
1 qvaecvmqve F || Iuppiter om. M || 2 ait ASL || loqui] dicere M F || 4 nulli fabobe F \\ 5 troianis se fauere significat MF \\ adaentuni L (corr. I) || 6 victo- ria] inadria F || consequetur JRl consequeretur F || et] aut M || 8 commentatio- nem AS commendatione JRF commendacione M \\ secat spem MF\\ 9 liabet om. MF || 10 dicimus] phylosophorum add.F || habitus . . . disciplinam om. MF\\ 12 id est fuerit et verbum defectivum om. MF || id est fuerit D (cf. [Sergii] explan. in JDon. p. 557, 16 K. *fuat ponitur pro fuerit futuri temporis'): fuerit om. ASBLH || 13 factis H || sive] seu M || 14 malo] om. H recte, ut videtur, malo ex malu F \ facto ASLH (corr. as) fatu M || troiae MF || seu M || 15 monitis aduersis MF || neminem absoluo nam atferes in (aferesin F) per- tulit . . . furiis M F || 16 amphibolia L H || sic distingue ASl \\ inferrae A (corr. a) inferre S infere H || 18 ne G || accipe] dictum accipe JDaniel\\ 19 soluo liab. M || autem Jiab. M || 20 inpulsis As inpulsos L (corr. I) inpulsu M || furias B fa- riis F || 21 exorso M F || rerum] facta M fata F || actus om. MF || hodierna L hodiernae l || id est . . . eventum liab. M || secunda M \\ 22 sua F. malim se- cundum sua quisque coepta || foktvnamqve ferent M F || laborem periculum for- tunam et felicitatem F II 24 fato F || 25 italiam H
400 SERVII
Iovem. stygii per flvmina featris hypallage est *per Stygia fratris flumina\ et bene etiam iure iurando dieta eonfirmat, ut rem inmobilem necessitate constituat.
115. totvm nvtv tremefecit olympvm hoc Homeri est. 5 117. caelicolae medivm ^poetice mores hominum ad deos refert: ut
magistratum deducunt.
118. portis ciecvm omnibvs instant instant portis omnibus
circuni, id est circumcirca fusi: nam modo ccircum? adverbium loci est.
120. ast leqio prolepsis: nam legionis nomen Troiani temporis
10 non fuit. vallis intra vallos, id est fustes fossarum, qui valli
vocantur: nam munitio ipsa vallum dicitur neutraliter. et hoc dicit:
tenebantur Troiani intra vallos quos ipsi posuerant, ne eorum castra
facile inrumperent Rutuli. vallum enim modo non obsidentium, sed
obsessorum debemus accipere.
15 121. nec SPES vlla fvgae fuga miserrimum et ultimum prae-
sidium est, tamen etiam hoc carebant.
123. imbrasides Imbrasi filius. hicetaonivs Hicetaonis filius. et bene ex varietate syllabarum quaesivit ornatum: nam patronymica aut in cdes? aut in cius' exeunt, quibus et uti possu-
20 mus. quae enim con? terminantur, ad nos transire non possunt.
124. senior cvm castore thybris possumus et solum Thy- brin senem accipere: possumus et Castorem; si legamus cet senior cum Castore Thybris': nam amphibolia est.
125. pbima acies hoc est magni viri: et est definitio eorum 25 qui in prima acie fuerunt: unde laudis magis est quod dixit cprima
acies': ordinis enim esse non potest, quia res in muro agitur. germani SARPEDONis aut inter se germani filii Sarpedonis, aut Sarpedonis fratres ex eadem matre.
1 iuouem F || est om. AS\ fortasse pro per || 2 flumina fratris MF\\ ius iurando M cuius iurando F \\ dicta] statuta MF\\ 4 est] (II. I 530) ^syav S' slsli^sv "OXv[i7tov add. D || 5 refert: ut dist. Sclioellius (| 8 id est circa M || fusi om. M F || 9 ad at l. a. s. v. prolemsis est lioc loco quia legio non erat tempore troianorum T || ad F || prolempsis F || troianis F, corr. Daniel \\ 10 id est om. MF\\ fossarum fustes MF || 11 neutro dicitur genere MF ]| et hoc dicit . . . acci- pere om. MF || 15 fuga . . . est] miserrimum et ultimum fugae (fugem F)
A
praesidium est MF\\ 17 inbrasides A inbisides H \\ 18 et bene om. AS \\ uari- tate BJBL || 19 patronimyca H patronimica F patronomica reliqui || 20 enim on LM enim in on BR immon F, on om. AS || possunt] ut UrilsCmv add. D \\ 21 thibris BF t. M || possum AS \\ et solum ASL: et absolute B et solutum H et in solum MF\\ tibrim AB tibrin S thybrin LH thybirim M thybrim F i| 22 possumus om. LMF (add. I) || et castorem etiam MF || et . . . Castore] et cum castore senorum M, si modo compendium extremae senorum vocis syl- labae recte interpretatus sum \\ 23 thibris F || nam amphibolia est om. MF \\ 24 hoc est . . . unde om. MF \\ 25 quod . . . acies] nam hoc dicit magni uiri MF || 26 agitur] est M F \\ 27 sarpedonis filii MF
COMM. IN VERG. AEN. X 115-135. 401
126. alta nobili. lycia gomitantvr ab alta\ quos comitantur qui sunt Lycia db alta.
127. fert ingens toto quidam sine effectu ferentem saxum inpro- prie inductum accipiunt; sed hoc ita resolvunt, quod qui iactum saxum refert, unius tantum rei eventum ostendit, qui ferentem dicit, longum 5 actum notat.
128. lyrnesivs id est Phryx: Lyrnesos enim civitas est Phry- giae, unde fuit Briseis; quam civitatem Achilles expugnavit. *Acmon ergo et Menestheus filii Clytii*
129. menestheo non 'Mnestheo^ de quo paulo post dicturus 10 est; legenduni est; ne versus non stet; sed cMenestheo'; ita tamen ut meminerimus in ultima syllaba esse synaeresin propter rectam scansionem.
130. Hi iacvlis Rutuli scilicet. illi certant defendere SAXis
id est Troiani. 15
131. moliriqve ignem quid est moliri? num inicere, an temptare iacere? et subaudiendum *alii atque alif.
132. veneris ivstissima cvra de quo merito curet: quia illi debebatur imperium.
133. capvt detectvs sine galea; quasi non pugnaturus; nam 20 audierat <IX 653> cetera parce puer bello. erat autem inter duces quasi dux. ecce pro admiratione et demonstratione. hone- STVM pulchrum: Terentius ita me di bene ament; honestus est.
134. micat scilicet Ascanius fulget qualiter gemma.
135. avt collo avt capiti figurate: nam ccolli vel capitis5 25 erat commune.
23 Terentius] Eun. III 2, 21. cf. Don. ad h. v.
1 licia alta nobili quos comitantur e. q. s. F (licia hab. M) || 3 s. v. 127 quidani . . . longum actum significat T || 4 quod ita resoluitur T || 5 iunius F || qui ferentem dicit] qui fert T || dicit] df G || loogum iactum JDcmiel; sed hoc voluit interpres: Vergilius cum ferentem saxum Acmonem inducit, eum non semel, sed saepius saxum tulisse et iecisse significat. \\ 6 notat] significat T I 7 id est frix acmon ergo . . . elycii (sic) uam lyrnessos ciuitas est e. q. s. F \ nam lyrnessos M || lyrnesus L || 8 fuit] fugit AS || braeseis AS breseis BLH bresenis M bresens F || 10 menestheo non om. B || 11 legendum . . . stet] nam non stat uersus MF || sed Menestheo . . . scansionem om. MF \\ mnesteo A (corr. a) ranestheo S menesteo B j| 12 in ultima syllaba vulgo: ultima syllaba libri, nisi quod silaba L, ultimam syllabam h. possis et ultimae syllabae || sectam AS \\ 14 scilicet om. MF || saxis Troiani om. B || illi c. d. et id est hab. M || 16 ad moliriqve i. s. v. inicere. siue temptare ut inicerent T \\ moleri F || 18 ad veneris i. c. s. v. de quo merito curabat T || illi] ei MF || 20 nam audierat] propter MF || 21 erat . . . dux] intererat quasi dux MF || 22 dux] duces AS || ad ecce p. r>. h. s. v. admirandus et demonstrandus fuerat ideo dixit ecce T || 23 bene aomen AS benea omen B bene amen H || honestus est] h. M, om. F\ honestum AS || 24 qvalis gemma micat il^f|| micat sicut gemma M micat quasi gemma F || 25 collo decvs avt M || figurate est M figuratao est F || 26 nam commune est colli uel capitis decus M F, nisi quod decus om. M
402 SERVII
136. oricia terebintho Orieos civitas est Epiri? iuxta quam nascitur terebinthus? nigrum lignum habens? folia in buxi speciem. retulit autem comparationem ad candidum vultuni, qui erat nigris crinibus cinctus. 5 137. cvr melkts quam si dixisset *cuius\
139. magnanimae cgentes? scilicet. magnanimae gentes hic est ordo, aliter non stat versus: est autem prosphonesis. ismare modo nomen est proprium: nam cIsmarius* facit appellativum a monte Ismaro Thraciae.
to 140. vvlnera DiRrGERE pro c dirigentem' : *vulnera9 autem *dirigere%
id est sagittas quibus fiunt vitlnera: est autem hysteroproteron. vvl- nera dirigere aut vulnus pro sagitta posuit? ut <II 529> insequi- tur infesto vulnerePyrrhus: aut acerrime expressit inevitabiles sagittas, dicens eum vulnera, non tela dirigere.
15 141. maeonia Lydia? quae ante Maeonia vocabatur. ergo ideo
*generose% quod Lydius. pingvia cvlta aut ftguratum est, quae ex- ercendo culta faciunt: aut 'culta9 pro arvis.
142. pactolvsqve inrigat avro Pactolus et Hermus Lydiae flumina sunt, aurum sicut Tagus trahentia. sed Pactoli fabula talis
20 est: Mida rex cum ibi regnaret, Silenus captus ab eius sociis et vinctus est. miseratione vel prudentia eum et resolvi fecit et omni adfabilitate fovit. quibus rebus ille gratiam rependens, praestitit Midae, %it quic- quid tetigisset, in aurum verteretur; sed cum ille quaecumque contigisset in aurum convertens, fame periclitaretur ? ex praecepto in Tactolum*
25 fluvium dbhiendi gratia se mittere iussus est. in quem se cum iecisset, ferendi auri naturam ftumini dedit, ipse destitit in aurum quae con-
18 Pactolus . . . trahentia] cf. Isid. or. XIV 4, 29; 3, 43; XIII 21, 21 sq.
1 orytia AS coritta B orycia HM \\ orycos AH corycos B, oricus L {corr. V) || 2 folia] solida H folia solida M || speciae A specie 1 1| 3 nigris s. v. add. a || 5 scholium ad cvi non edidit Daniel || cuius ego : cuiui F || 6 magnani- mae gentes scilicet om. MF\\ magnanimae . . . versus hab. M\\ esto M\\ 7 aut G || scholium ad ismare om. M F || ismareae B istmare H \\ 8 istmarius ASH \\ 9 istmaro ASH || 10 scholia ad vvlnera d. om. M || ad vvlnera d. s. v. pro dirigentem, in marg. ab eo qui Tironianis notis utebatur Vulnera i. e. sagittas cum quibus uulnus iniiigitur. uulnera in hoc loco pro sagittis posuit T || 11 sagitta F sagita G || isteroproteroni F || 12 Serviana om. F \ 13 aut uul- nere B, pro sagitta . . . sagittas omittens || sagitta] sagitata ex salutata H || 16 ad vbi pingvia c. s. v. aut figuratum est hoc est quae exercenda (l. exer- cendo) fiunt culta . aut etiam culta pro ipsis aruis posuit T \\ 18 pactulus M F || 19 aurum trahentia sicut tagus MF || sed Pactoli . . . inveniri dicantur hab. T ||
V V
pactuli F || 20 silenos captos T || et uinctus est Banieh ei uinctus est F euin- ctus oblatus est T|| 21 qui miseratione T || 22 gratiam ille T || rephendens G \\ 23 tegisset F \\ uerteretur . . . in aurum om. G || reuerteretur F || contegisset F tetigisset T || 24 ex praecepto om. T || 25 abluendu F || se gratia ex praecepto mittere T \\ gecisset F \\ 26 feriendi F \\ contigebat F
COMM. m VERG. AEN. X 136—145. 403
tingebat mutare. Hnrigat' autem *auro' mire, cum ramenta quaedam auri inveniri dicantur.
145. ET CAPYS HINC JSFOMEN CAMPANAE DVCITVR VRBI iste qui-
deni dicit a Capy dictam Canipaniam. sed Livius <^IV 37; 1} vult a locis campestribus dictarn, in quibus sita est. sed constat eani 5 a Tuscis conditam viso falconis augurio, qui. Tusca lingua capys dicitur, unde est Campania nominata. Tuscos autem omnem paene Italiam subiugasse manifestum est. hing nomen campanae dvgitvr vrbi iste quidem hoc dicit, sicut Ovidius, qui Gapyn de Troianis esse com- memorat ille dedit Capyi repetita vocahula Troiae, Coeliusque 10 Troianum Capyn condidisse Capuam tradidit eumque Aeneae fuisse sobrinum. alii Campum Samnitem condidisse Capuam confirmant sed Capuam vult Livius a locis campestribus dictam, in quibus sita est alii a Capy Atyis filio, Capeti patre, tradunt. alii hunc Capyn filium Capeti volunt esse, Tiberini avum, ex quo fluvius Tiberis appellatus 15 est, eumque Gapuae conditorem produnt. constat tamen eam a Tuscis conditam de viso falconis augurio, qui Tusca lingua capys dicitur: unde est Capua nominata. Tuscos autem aliquando omnem Italiam subiugasse manifestum est. alii a Tuscis quidem retentam et prius Vulturnum vocatam: Tuscos a Samnitibus exactos Gapuam vocasse ob 20 hoc quod hanc quidam Falco condidisset, cui pollices pedum curvi fuerunt quem ad modum falcones aves habent, quos viros Tusci capyas
6 viso falconis . . . dicitur] cf. Isid. or. XII 7, 57 |) 9 Ovidius] fast. IV 45 || 10 Coelius] fragm. 52 ap. Peterum p. 162 || 21 Falco] cf. Loewe Prodr. p. 390
1 mire dixit T |) 2 auri] i. e. particulae add. T || 3 et c4,pys . . . manifestum est om. F et capys om. M || histe L || 4 hoc dicit M, a . . . Campaniam omittens \\ Campaniam] quod et lucanus sensit (II 393) cmoenia dardanii tenuit campana coloni' add. D || sed capuam uult libius M \\ 5 constat tamen M || 6 falcanis M || capis BLHM \\ 7 capua M || autem] aliquando add. M || 8 subiungasse M || 9 capim F || 10 Capyi Scaliger: capis F || repetite F repetita praestantiores Ovidii libri, recidiva deteriores || Caelius (sic) capin condidisse capuam tradit eum- que fuisse aeneae sobrinum . alii hunc capyn . . . eumque capuae conditorem ferunt (sic) uarro . . . salutis et fructuum. alii a tuscis quidem . . . capuas uocarunt T || 11 troianim F \\ 12 campum F: Capyn Daniel. cf. Liv. IV 37, 1 || 13 libius F || 14 alii . . . tradunt non edidit JDaniel || a Capy Atyis ego (cf. Liv. I 3, 8): a capiatris F || alii hunc Capyn . . . produnt post sobrinum collocavit Daniel || capym F || nlii jF' || 15 uolunt esset iberi nianu filiu F || tyberini T \\ tyberis fluuius T || appellatu F \\ 17 falcanis F || capis F || 18 unde . . . mani- festum est] unde est unde est capua nominatus quos auctor aliquando omne italiam subiugasse manifestus est F \\ 19 retentam num verum esset iure dubi- tavit Muellerus Etrusk. P p. 166. scholium non tam librariorum crroribus quam breviatoris temeritate corruptum videtur \\ et] sed Lordanus prol. ad Cat.p. XL VIII || 20 Vulturnum Dempsterus Ftrur. regal. I 9 p. 39 (cf. Liv. IV 37, 1): aliter num F aliternum T Alturnum Cluverius Ltal. ant. IV 2 p. 1094 et 3 p. 1174. cf. DeecJce ap. Muell. I. I. || uocatum F || Tuscos . . . vocasse] Tuscis exactis Samnites Capuam vocasse coni. Cluverius l. I. p. 1087 || tuscos autem a sanmi- tibus T || capuam T: caputum F || ob hoc om. T
Servii comin. Yol. II. Fasc. II. 27
404 SERVII
vocaruni. Varro dicit propter caeli temperiem et caespitis fecunditatem campum eundem Capuanum cratera dictum quasi sinum salutis et fructuum.
147. contvlerant nocte interveniente peregerunt. et est ex-
5 planatio rerum; quas Aeneas gessit postquam est profectus ab
Euandro ad petenda . auxilia; dum inter suos et Turnum bella gere-
bantur: rem enim ante omissam breviter exsequitur. media aeneas
freta nocte secabat aut *media nocte', aut *freta media\
149. regem adit instanti tempore adit.
10 150. qnidve petat scilicet auxilium. qvidve ipse ferat
vicissitudinem auxilii, ut supra Euandro ^VIII 150} accipe daque fidem. multi autem *quidque petat quidque ipse feraf dicunt oportuisse dicij sed mutatam coniunctionem : neque enim ex alterius persona ex- ponitur, sed totum ex Aeneae, et ideo *que' coniunctione opus fuisse;
15 *ve* enim proprie *veV signifcat, ut sic <^IV 427)> nec patris An- chisae cineres manesve revelli. mezentivs arma qvae sibi CONCILIET inicit latenter timorem, ne forte possit collectis auxiliis Memntius in regna remeare, a quibus fuerat ante depulsus.
151. violentaqve pfctora TVRNi superba, ut est illud <VIII 20 118)> quos illi bello profugos egere superbo, id est violento.
152. hvmanis qvae sit fidvcia rebvs latenter hoc dicit: no- lite putare fixam esse et stabilem felicitatem, magna est enim rerum varietas: invicem accipietis auxilia.
153. admonet inmiscetqve preces partim rogat; partim ad- 25 monet hoc solacium esse vitae humanae tutissimum? si vel mutua
dentur auxilia, vel in prosperis positi etiam subiecta considerent. et est superioris versus expressio: narn edoeet; quae peterent et quod eum sollicitabat. cadmouet? vero vel causa Mezentii, vel quia instabilis est et vaga fortuna. tarchon hoc nomen ubique graece
1 Varro dicit e. q. s.] cf. Isid. or. XV 1, 54 || 9 adit i. t. adit] cf. Non. p. 237, 26 M.
1 uorro dicat F \\ cespites F \\ fecundicacem F \\ 2 capuanum siue campa- num dictum cratera quasi sinum T capua nume oratera dictum quasi signum F II cratera] na[LitTrJQcc F. Schoellius || 4 peregerant MF \\ et est . . . gerebantur om. MF [| 5 ad euandrum l || 7 rem . . . exsequitur ut peculiare scholium ad namqve vt ab evandro exMbent MF || enim om. MF || antea M anit ea F || omnissam M obmissa F || ad media s. v. non nocte sed freta media T || 11 auxilii uicissitu- dinem MF || euandro hab. M \\ ad qvidve s. v. ue posuit pro que T || 12 ferat] proferant F || 13 persono F || 16 mezentivs . . . remeare post scilicet auxilium hab. F || 18 a quibus . . . depulsus om. MF\\ 21 scholium ad v. 152 om. MF\\ 25 hoc esse tutum humanae uitae solacium M F \\ 26 positis M F || subiecta A 8 subtecta BLH obiecta MFa \\ 27 et est . . . vaga fortuna om. MF || quid peteret Stephanus || 28 quid eum solicitabat Stephanus quid eum solicitaret Masvicius \\ vel ante causa om. AS \\ 29 graece] ce MF
COMM. IN VERG. AEN. X 147-162. 405
ponit; excepto uno in loco; ut est <VI1I 603> haud procul hine Tarcho et Tyrrheni: quod metri causa fecit.
154. ferit facit7 ex more Bomano, propter porcam qui de lapide feritur. libera fatis exempta fatali necessitate, qua pugnare non poterant propter illud <VIII 503> externos optate duces. 5
155. gens lydia per derivationem *Lydia gens': nam *Lydia' pro- vincia proprium est.
157. prima tenet more viri fortis in principiis est: alibi <V 833> princeps ante omnes densum Palinurus agebat agmen.
rostro phrygios svbivncta leones pro 'subiunctos leones habens\ 10 vult pro iugo rostrum navis fuisse; leones autem singulos in sin- gulis navis partibus fuisse depictos. sane notatur a criticis Ver- gilius hoc loco; quemadmodum sic cito dixit potuisse naves Aeneae fieri: quod excusat pictura; quam solam mutatam debemus accipere. ergo hanc navem Aeneae ab Etruscis datam intellegamus. quidam vo- 15 lunt Jtanc navem ex fois esse quibus Aeneas ad Euandrum erat evectus, et ad Etruriam terra esse portatam.
158. gratissima propter illinc facta navigia.
160. eventvs belli varios licet haberet fortissimum militem; cogitabat tamen incerta bellorum. 20
161. iam qvaerit sidera deest *de Aenea*. et *quaerit sidera' num de sideribus quaerit, an ipsa sidera, id est percenset. aut num causa quaerendi quod cupiat lucem.
162. noctis iter aut per quae nox decurrit: aut quae intuen- tes nautae iter peragunt noctibus. l*m modo; ut <1V 157) iam- 25 que hos cursu; iam praeterit illos. qvae passvs terraqve mariqve num quia audiendo res gestas Aeneae incendatur et ipse ad imitandi cupiditatem?
3 ferit facit] cf. Non. p. 311, 17 M.
1 in om. HMF || est hab. M || 2 quod fecit propter metrum M quid propter metrum F || causa metri A S \\ 3 fekit facit Tidb. M || 4 facis M fati F || ne- cessitate fatali M F || 5 poterat M F \\ 6 diriuationem F || 8 principis MF ||
11 rostrum] transtrum M nostrum F || leones . . . fuisse om. LMF (add. I) ||
12 sane . . . fieri] sane hoc loco notant cretici quemadmodum tam cito potue- rint fieri naues aeneae MF || creticis libri || 14 pictura om. BLH (add. T) || 15 ad v. 157 hanc nauem datam aeneae ab etruscis datam (sic) intellegamus quamuis quidam uelint unam esse ex illis quibus aeneas euectus fuerat ad euandrum et ad etririam (sic) deportatus T || aene F || etrucis 67 || 18 illic BMF || nauigia fabricata M nauia fabrica F || 21 ad qvaerit s. s. v. deest ab aenea, in marg. aut quaerit percenset ipsa sidera T || aeneae G || 22 praecenset F re- censet Commelinits || 23 cubiat G || lucem scripsi: bicem F vicem Daniel lacu- nam indicans , uicem discere Commelinus || 24 per quod L (per que l) \\ quod L (quae Z) || 25 iter] per B inter -F \\ 26 mariqve terraeqve F
27*
406 SERVII
163. pandite nvnc helicona deae Parnasus mons est Thes- saliae iuxta Boeotiam, quem locum aliqitando Aones tenuenmt, qui in cluo fmditur iuga? Cithaeronem Liberi et Heliconem Apollinis et Musaruni. ex quo fons manare dicitur, quem Pegasi ungula protulisse
5 fertur, qui vocatur Hippocrene.
164. tvsgis Tusci a frequenti sacrificio sunt dicti aitb tov ftveivi unde Tuscos populos hene dicimus. Tusciam vero non debemus dicere, quia nequaquam in idoneis auctoribus legitur, sed aut Etruria dicenda est db Etrusco principe, aut Lydia a Lydo, aut Tyrrhenia ab eius
10 fratre, qui, ut supra (11 781)> diximus, cum parte populi de Maeonia venit ad Ltaliam. quod ergo hic dicit Vergilius ^Tuscis comitetur db oris% de Tuscorum fmibus intellegendum est.
166. MASSICVS AERATA PRINCEPS SECAT AEQVOEA TIGRI iflter
auxilia accipiendum: nam Aeneae prima est navis. et licet sit cata- 15 logus in quo enunierantur hi qui venerunt de Tuscia; invenit tamen aliquam varietatem, quod hos navibus venisse commemorat? cum in septimo Turni praesidia per terram venisse memoraverit. sane scien- dum amare Vergilium Italis ducibus dare nomina vel fluviorum vel montium. ut ergo supra Almonem et Aventinum commemoravit, 20 sic nunc Massicum dicit: nam Massicus mons est/ unde et vinum Massicum dicitur. plerique tamen Massicum nolunt proprium esse nomen; sed appellativum, dicentes Osinium esse Massicum regem: nam paulo post dicturus est <(655^> qua rex Clusinis advectus Osinius oris7 et nunc dicit cqui moenia Clusi?. multi alium Mas- 25 sicum, alium Osinium esse volunt. ctigri aerata* cuius rostrum erat in similitudem tigridis; namque solent naves vocabula accipere & pictura tutelarum. hinc est <209)> hunc vehit inmanis Triton, item (lliy et aurato fulgebat Apolline puppis. ctigri? autem
1 Parnasus . . . Boeotiani] exscr. Isid. or. XIV 8, 11 || 6 Tusci e. q. s.] cf. Isid. or. XIV 4, 22 || 14 licet sit catalogus . . . memoraverit] cf. Macrob. V 16, 4 || 21 plerique tamen . . . esse volunt] cf. Macrob. V 15, 4sqq. |) 26 nam- que solent . . . tutelarum] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. VIII 270
1 ablicona AL elicona H helicon M || parsanus A pernasus L || est hah. M || boetiam libri \\ 3 feronem AS (corr. a) in citeronem L theronern H citheron Jf|| et om. AS (add. a) || aliconem A aeliconem S eliconem BLHa helicon M elicona F || 4 quam F || 5 ippocrene F || 6 scholium ad. v. 164 ex uno Turonensi edidit JDaniel. cf. Isid. or. XIV 4, 22 || eeiN T || 13 ad princeps s. v. inter auxilia scilicet T \\ 14 fit M || catalogus] id est inscriptio vulgo addi- tur || 15 hi] i F, om. M || de tuscia uenerunt FM \\ 16 cum navibus Stephanus |
17 praesidia] sotios M socios F || per terram om. L (add. I) || memorauit AS \
18 uergilium MF || vel montium . . . commemoravit om. F || 22 hosinium AS (osynium a) asinium F || esse om. AS || 24 osynius A || dicitur F || Massicum alium om, L || 25 et alimn F^ osynium AS osium B || uoluerunt F || aerata autem tigri F || 26 a om. H || 27 tutellarum F \\ 28 fulgebat] nefuligit F
COMM. IN VERG. AEN. X 163-174. 407
secundum regulam dixit: nam Graeea nomiiia quae genetivum sin- gularem in cclis' mittunt, in eo tantum et in dativo crescunt, in accusativo et ablativo paria sunt nominativo, ut ctigris tigridis ti- gridi tigrin tigris a tigri'; cIsis Isidis Isidi Isin Isis Isi5: si aliter invenerimus; abusive dictum est; ut in Lucano (Y 405) ocior et 5 caeli flammis et tigride feta.
167. moenia clvsi pro cClusii': nam Clusium dicitur: et est dictum per synizesin, sicut nec cura peculi pro cpeculii?. Clusium autem est oppidum iuxta Massicum, quod in Etruria condidit Clusius Tyrrheni, sive Telemachus Vlixis fdius. 10
168. COSAS civitas Tusciae; quae numero dicitur singulari se- cundum Sallustium: unde apparet esse usurpationem.
169. corytiqve coryti proprie sunt arcuum thecae; dicuntur tamen etiam sagittarum? quas et pharetras nominamus.
170. vna ad totam classem refert. torvvs pro forti et aspero: 15 vel terribilis.
171. fvlgebat scilicet puppis Apolline, armis exercitus.
172. popvlonia est civitas Tusciae. matrem autem eorum qui venerant; patriam dixit; ut alibi <(VII 762^ insignem quem mater Aricia misit. quidam Populoniam post xn. populos in Etru- 20 ria constitutos populum ex insula Cprsica in Italiam venisse et con- didisse dicunt: alii Populoniam Volaterranorum coloniam t^dunt alii Volaterranos Corsis eripuisse Populoniam dicunt.
173. expertos belli peritos: nam cexpertes? sunt ign autem potest pro *in bello' accipi ilva quidam Ilvam Ithaa volunt; est autem insula adiacens Tusciae; in conspectu Populoniai Probus Hrecentos' subdistingui vult, ut ^insuld? seqiientibus iungatur.
174. IN EXHAVSTIS CHALYBVM GENEROSA METALLIS quanto ex-
8 nec cura] buc. I 32 |] 11 Sallustium] hist. I 51 D., 54 Kr. || 13 coryti . . . nominamus] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. IV 269 et IX 730; Non. p. 556, 27 M.; Isid. or. XVIII 9, 2 || 24 expertos peritos] cf. Don. ad Ter. Eun. V 2, 42
2 dativo] genetiuo F || in accusativo] et in datiuo F \\ 3 et om. ASLH (add. V) || in ablatiuo A8 || nomina AS || 5 abusiuum est F || laicano M || otior B ocilior R || 6 feta H: foeta M fera ASL faera M facta F \\ 8 synigesin AH sincresin S sineresin ±C sineresint L (sinezesint T) sinizesin M sinirisin F || 10 tyrremsi F, corr. Laniel || 12 unde apparet esse cossas huni usus pati uedi- xisse F (lege u. a. Cosas hunc usurpative dixisse) || 14 feretras H || 15 ad vna s. v. una ad totam classem refer T || totum F || 16 terribili Daniel || 17 scilicet om. F || aurato Apolline exemplaria pleraque || arma ASLH (armis 1) || exer- citus F: exercitu reliqui || 18 populonia e A popvloniae SJRH popvlonia LMF |! 20 artia A arcia S aritia Ma || 24 expertes JR || ad expektos b. s. v. peritos in bellum T || 25 Ithacen] Aethalen Cluverius Ital. ant. II p. 502. cf. Plin. nat. hist. III § 81 *Ilva . . . a Graecis Aethalia dicta.' Ai&aliav graece F. Schoel- lius || 26 populinae F, corr. Haniel || 27 probos F || ut insula JDaniel: inter- sula F
408 SERVII
hausta fuerit; tanto generosior; hoc est Ttolvyovog. ergo cin ex- haustis5 non est una pars orationis: nanique Plinius Secundus dicit; cum in aliis regionibus effossis metallis terrae sint vaeuae; apud Ilvam hoc esse mirum quod sublata renascuntur et rursum de isdem 5 locis effodiuntur. Varro et aliud dicit; nasci quidem illic ferruim sed in stricturam non posse cogi nisi transvectum in Populoniam Tusciae civitatem; ipsi insulae vicinam.
175. interpres hominvm divvmqve cinterpres? medium est: nam et deorum interpretator, et hominuru, quibus divinas indicat
10 mentes; interpres vocatur. et notandum quod ait Nigidius Pigulus; has artes ita inter sese esse coniunctas; ut alterum sine altero esse non possit: unde his quos perfectos vult probare Vergilius; omnium divinandi artium praestat scientiam, ut hoc loco; item supra Heleno, de quo ait <(III 35£T> Troiugena, interpres divum; qui numina
15 Phoebi; qui tripodas; Clarii lauros; qui sidera sentis. Nigi- dius autem solus est post Varronem, licet Varro praecellat in theo- logia, hic in communibus litteris: nam uterque utrumque scripserunt.
176. fibrae fibrae sunt iecoris extremitates. parent autem est cperitissime agnoscuntur': quod ad omnia referendum est; fibras;
20 sidera; voces avium et fulmina: nam si cvidentur? tantum accipias, cuiuis possunt videri; nec tamen intellegi. item voces avium non videntur; sed agnoscuntur auditae. nec cparent5 obtemperant pro- cedit. nam quomodo sidera vel fibrae vel aves vel fulgura possunt obtemperare? * parent apparent ac patent, quasi nihil ei abscon-
8 interpres . . . vocatur] cf. Isid. or. X 123 || 18 fibrae . . . extremitates] exscr. Isid. or. XI 1, 126
1 poligonus F || 2 non] nunc L, x>m-. M || nam B || 3 cum BMF: tunc reliqui. ceterum erravit Servius cum Plinio haec tribuit || sint uacuae M uacuae sint B sint uacuate F: sunt uacuae ASl, sint vel sunt om. LH \\ 4 sublato A S sublate L (corr. T) sublati F || rursus F \\ 5 uarro et alii dicunt L || aliud] alio F || 6 strictuitatem ASBLH, non . . . civitatem omittentes (stricturam restituit et non . . . ciuitatem add. I) || stracturam F || populonia M || 7 vicinam huc transposuit Daniel, post Populoniam liab. F || interpbes . . . vocatur] homi- nvm d. i. asilas deorum quos interpretatur hominum quibus interpretatur et diuinas indicat mentes F || 9 interpvetator BM: interpretatur ASL interpre- tatus Hs quos interpretatur a interpretaturo l \\ 10 uocantur BIj (corr. T) \\ nigridius Ba nigidus H \\ 11 ita om. LF (add. I) || sese] esse H se F \\ 12 uer- gilius F || 13 diuinarum B \\ praestat] praestare facit F \\ 15 nigridius AB ni- gridus H || 16 in om. M || 17 hic] figuliis hic F (| utrumque] om. BLH (add. I), utyque F || 18 extremitatis H\\ 19 est om. BMF || agnoscuntur quod si parent obtemperant nam quo modo sidera uel fibrae uel figura possunt obtemperare aut parent apparent . . . subiectas sed parent i. e. agnoscantur quod omnia referendum est . . . auditae F || quod] quia B || ad fibras D \\ 20 et om. MF \\ 21 cuiuis ABsl: cuius SLHMF\\ 22 cognoscuntur H \\ nec . . . obtemperare] parent obtemperare M \\ 23 fulgora ASBH (corr. a) || possunt obtemperare] obtemperant B || 24 ad v. 176 parent peritissime agnoscuntur quasi nihii ei abstrusum sit an hyperbolice . . . subiectas T || apparent om. G
COMM. IN VERG. AEN. X 175-179. 409
ditum vel abstrusum sit. an hyperbolice tantam illi scientiam siderum vel ceterarum quas dixit rerum esse, ut ei parere videantur, sicut dici- mus artes quibusdam esse subiectas?*
177. praesagi fvlminis ignes *praesagi9 futura denuntiantis, ut de caelo tactas memini praedicere quercus. est enim flovi filius 5 fulmen, de quo tantum futura noscuntur, ut in octavo <429)> plenius de fulminis generibus dictum est. alii non ipsum fulmen praesagum accipiunt, sed eos praesagos, qui inde futura praedicunt.
178. rapit raptim ducit. densos acie in acie constrictos
et coniunctos. 10
179. alpheae ab origine pisae Alpheus fluvius est inter Pisas et Elidem; civitates Arcadiae, ubi est templum lovis Olympici: ex quibus locis venerunt qui Pisas in Italia condiderunt, dictas a civitate pristina, unde nunc addidit curbs Etrusca solo'; cum prae- misisset cAlpheae ab Origine Pisae*. sane Pisas antiquitas conditas 15 a Peloponneso profectis, vel ab liis qui cum Pelope in Elidem venerunt. alii Pisum, Celtarum regem, fuisse Apollinis Hyperborei filium et cum Samnitibus belhim gessisse, a quorum regina, quae post coniugis mor- lem ^mperio successerat, receptum, in Jtitruna oppidum suo nomine con- didisse. alii f locum ex deo privigno genitum, iuvenem viribus magnis, 20 Pisas condidisse aiunt. Cato originum qui Pisas tenuerint ante ad- ventum Etruscorum, negat sibi conpertum; sed inveniri Tarchonem, Tyrrheno oriundum, postquam eorundem sermonem ceperit, Pisas con-
5 de caelo] buc. I 17 || 21 Cato originum] II 13 Iord., 45 Pet.
1 han hiperbolice F \\ 4 presagi flvminis (sic) futura denunciantis ut . . . quercus hab. M || ad praesagi s. v. futura praenuntiantis T || ignis F || 5 Iqvis filius baniel Iovis solius Masvicius. quercus. quercus enim est Iovis7 illius fulmen . . . noscuntur, ut in primo <(42)> dictum est: at in octavo . . . dictum est F.Schoel- lius est autem Iovis illud fulmen . . . noscuntur, ut . . . dictum est seclusis, ego II 7 fulmini F || 9 ducitur M \\ in acie constrictos et om. F, constrictos et om. M || 11 alfea AMF || piscae A (corr. a) pissae L || 13 dictas] dictas autemi appella- tas MF || 14 unde addidit om. JR || nunc hab. M || addit LH || 15 alfea M || sane Pisas . . . cognominavit hab. T || antiquitas T || 16 pelopenose F peloponesso T \\ cum Pelope in Elidem] cum pelope elidem F cum pelope elidem T. cum Pe- lope Lidem JDaniel cum Nestore ad Ilium coni. Salmasius Plin. exerc. p. 43 coll. Strab. V p. 222 (cum Nestore ab Ilio Masvicius) sane Pisas antiquitus conditas aiunt a Pisanis e Peloponneso profeetis videlicet ab his qui cum Pe- lope in Elidem venerunt Cluverius Ital. ant. II p. 464 || 17 pysum T || iper- borei F yperborei T || 18 Samnitibus] Liguribus coni. Gluverius l. I. || gestasse Daniel || 19 imperio sumpserat T. voluisse videtur interpres imperium sumpserat |! de suo nomine Cluverius || 20 locum] loeum Hagenus e Turonensi enotavit, ego locum legi || 21 condedisse F || cato in originibus T Cato originum I Com- melinus || tenuef G tenuerunt Laniel || 22 inueniri T: inuenerit F. invenitur coni. Iordanus prol. p. XLI || tharchonem F || 23 thyrreno F tyrreno G || eurundem sermonum F. postquam eorum locorum dominium ceperit Salmasius l. I. postquam eorundem regionem occupaverit Cluverius l. I. cf. Iordani ad- notatio. fort. postquam locum desertum manu ceperit
410 SERVII
didisse, cum ante regionem eandem Teutanes quidam, graece loquentes, possederint. alii ubi modo Pisae sunt, Phocida oppidum fuisse aiunt, qiiod noiis indicio est ex Pehponneso originem id oppidum trahere. alii incolas eius oppidi Teutas fuisse, et ipsum oppidum Teutam nomi- 5 natum, quod postea f Pisas Lydia lingua sua singularem portum signi- ftcare dixerunt; quare huic urbi a portu lane nomen inpositum. alii ab JEpeOj Troiani equi fdbricatore , conditum tradunt, qui cum aliis Graecis in hanc regionem reiectus est: ubi postquam Troianae captivae metu dominarum, ad quas deducebantur ; naves incenderunt, despera- 10 tione reditus remansit, urbemque condidit et ab ea, quae est in Pelo- ponneso, Pisas cognominavit.
181. eqvo fidens id est eques optimus. qwidam *Astur' pro ^Astures* accipiunt, apud quos equi et equites optimi perhibentur. versicoloribvs aemis depictis: per quod bellicosus ostenditur. 15 182. tercentvm adicivnt accedunt et consentiunt eius volun-
tati: unde ait *rnens onmibus una sequendi', id est coniurati sunt. Probus *adiciunV adiacent et quasi iuxta sunt tradit
183. QVI CAERETE domo ac si diceret cqui sunt domo Cartha- gine\ Caere autem? ut et supra <TIII 597^> diximus? etiam Agylla 20 dicitur, attb tov %aiQBiv^ quod verbum salutandi gratia apud Graecos dici solet. hanc Pelasgi condiderunt, qui cum sitim passi nec usquam aquam invenientes, casu quodam fontem invenissent, in eodem loco oppi- dum condiderunt. nec videatur contrarium; quod ait <TII 652^> ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos, quasi et Turno 25 et Aeneae praestet auxilium: nam illi Lausum fugientem secuti sunt, hi vero communi odio et consilio totius civitatis m Mezentium arma commoverunt. minionis fluvius est Minio Tusciae, ultra Centum- cellas.
1 Teutanes Balmasius l. I. coll. Plin. nat. hist. III 50: teutones libri || 2 posseder G || focida F foctila T \\ fuisse om. T || 3 ex] et Daniel & Commeli- nus || peloponesso libri || 4 incoles T || Teutanas Salmasius l. I. || et . . . nomi- natum] ex ipsis oppidi nomen teutam nominatum T || 5 pissas G || lydia F lydia lidia T Lydi Daniel || sua om. G || singularem] Lunarem Cluverius l. I. || portum et dixerunt om. F || 6 lane] lunae Daniel || 7 epio T epheo G || troiano equo T || conditam T || 9 ducebantur T || desperationes F || 10 peloponesso libri || 12 fidens eqvo ASMH\\ 13 et quiete quietes F, corr. Daniel || 14 per que M || 15 consentiunt (consenciunt M) accedunt eius uoluntati quod sequentia expla- nant MF, sequuntur in Floriacensi Probus . . . tradit mens . . . sunt || 16 se- quentibus L (sequenti l) sequenti HF || 17 Probas . . . tradit.] cf. Bibbeckius prol. p. 146, Steupius de Trobis p. 110 || 19 dixit MF\\ etiam om. MF \ agil- lina B || 20 ad v. 183 in marg. Caere oppidum uocatur d~no toy x&ivew . . . condiderunt T || apotu cherin F. ceterum quam inepte haec cum Servianis con- iuncta sint nemo non videt || 21 pelagi G \\ situm F || 22 inuenientes aquam T || repperissent T || 24 secutus F || 25 Aeneae] ei L ea H || praestent B || nam et illi BLH || 26 et consilio tocius (sic) ciuitatis Jiab. M || 27 ad mintonis i. a. s. v. minio fluuius tusciae ultra centumcellas T
COMM. IN VERG. AEN. X 181—189. 411
184. pyrgi veteres hoc castelluiii nobilissinium. fuit eo tem- pore quo Tusci piraticam exercuerunt; nam illic metropolis fuit: quod postea expugnatum a Dionysio tyranno Siciliae dicitur, de quo Lucilius scorta Pyrgensia. intempestaeqve graviscae Gra- viscanum oppidum alii intempestum dicunt ventis et tempestatibus 5 carens: quod nulla potest ratione contingere. intempestas ergo Gra- viscas accipimus pestilentes secundum Plinium in naturali historia et Catonem in originibus, ut intempestas intellegas sine temperie, id est tranquillitate: nam ut ait Cato, ideo Graviscae dictae sunt? quocl gravem aerem sustinent. 10
185. ligvrvm dvctor nam Liguria post Tusciam est, circa Gallos. 9 186. cvnare quidam duci nomen datum tradunt a Cunaro monte,
qui in Piceno est cvpavo o Cupavo: et declinatur cCupavo'; sicut cCieero' cCato'e
189. namqve fervnt lvctv cycnvm phaethontis amati Phae- 15 thon Clymenes et Solis filius fuit. qui cum doleret obiectum sibi ab Epapho, rege Aegypti, quod esset non de Sole; sed de adulterio procreatuSj duce matre venit ad Solem ^t pnnnaoi+ •.-.+ c* -?rc Zzzzi eius filius, petenda praestaret. quod cum Sol iurasset per Stygem paludem se esse facturum; petit ille ut eius currus agitaret. Sol 20 post iusiurandum negare non potuit. acceptis itaque curribus Phae- thon; cum orbitam solis exisset; et coepisset mundus ardere, a Iove fulminatus in Eridanum eecidit, qui et Padus vocatur. huius inte- ritum flentes sorores; Phaethusa et Lampetusa, deorum miseratione in arbores commutatae sunt; ut hic dicit; in populos; ut in buco- 25 licis <(VI 63)>, in alnos. fuit etiam quidam Ligus; Cycnus nomine; dulcedine cantus ab Apolline donatus, amator Phaethontis. qui cum
4 Lucilius] libr. inc. fragm. CXVII ap. Muell. p. 153 || 9 Cato] or. II 20 Iord., 46 Pet. || 15 Phaethon . . . in alnos] exscr. mythogr. II 57. cf. mythogr. 1 118
3 dyomsio F, corr, Daniel \\ qua F || 4 pyrgentia Daniel || schol. ad intem- pestaeqve g. om. F \\ 7 accipiamus ASM\\ secundum Plinium] nihil de hac re Plinius habet || 9 id est in tranquillitate M || ut ait Cato om. M || ait] ita H \\ 11 ligvrvm . . . est hab. M || nam om. M (add. m) || Tusciam Commelinus: tu- scia M F \\ 12 ad cinyre s. v. a monte cinyro qui est in piceno ita appellatus sed proprium est cupabo T || cycne Cunare Daniel. cf. BibbecJcii adnotatio ad v. 186 || 13 est om. Daniel || o cupauo AL hoc cupauo 8 occupabo JRH hic cupabo M hic cupauo F || et et Cupavo om. MF || Cupavo . . . fuit qui om. L (add. I) || sicut et cicero et cato AS sicut cato uel cicero MF || 15 pheton ASHl phoeton E facton M feton F || 16 climenes AS climines BH cli- menis M F dimenes l || fuit om. MF || 19 petita M F || stigiem AS (corr. s) stige L styge F || 20 sese facturum H || 21 post iurandum AS || 22 cum exisset orbitam solis MF \\ excessisset ASBlj coeperit AS \\ 23 et om. MF\\ 24 fle- tusa libri praeter M, qui faetusa exhibet || lampatusa AS lampesa L (lam- petusa l) iampetusa M lampedusa mythogr. codex || 25 i. a. mutatae s. deorum miseratione M F || 26 quidam hab. M || cignus ABLMF cicnus S
412 SERVII
euin fleret extinctum; longo luctu in avem sui nominis conversus est. qui postea ab Apolline inter sidera conlocatus est. cuius nune filium Cupavonem dicit habere cycni pennas in galea ad formae paternae insigne monstrandum. crimen amor vestrvm Phaethontem ama- 5 tum a Cycno aut pie aut turpiter, accipiamus necesse est. si tur- piter, talis est sensus: crimen vestrum est; o Cycne et Phaethon; quod sic amastis; hoc vobis tantum potest obici. alii cvestrum? pro ctuum5 accipiunt; et ad solum Cycnum referunt; ut <JX 523)> vos; oCalliope;precor. si pie amavit, secundum Asprum ccrimen' erit 10 ceausa'; ut alibi <(Il 65^> et crimine ab uno disce omnes? ut sit sensus: o Phaethontiades sorores et o Cycne; causa vestrum; id est vestrae mutationis; amor est; quia sic Phaethontem amastis7 ut periretis,
190. vmbramqve sororvm ambitiose dictum pro cinter arbores de sororibus factas'. et est unum de his; quae habet VergiMus ini-
15 mitabilia et sua propria: tale est illud sinuatque alterna volu- mina crurum; item cum primum sulcos aequant sata.
191. mvsa carmine; cithara; cantilena.
192. canentem senectam qui canentem senectam mollibus transegit in plumis. * canentem senectam pro albo colore neoterice
20 dictum putant*
193. sidera voce seqventem cum cantu caelum petentem: vel quod est re vera relatus in sidera, sicut videmus in sphaera.
194. filivs deest *eius\ aeqvales comitatvs classe cater- vas aut per naves aequaliter habens distributas catervas: aut ipsi
25 duci pares virtute. $
195. centavrvm aut nomen navis; aut qui erat in navi pictus. 198. ocnvs iste est Ocnus; quem in bucolicis <(IX 59)> Bia-
norem dicit; ut namque sepulchrum incipit apparere Bia- noris. hic Mantuam dicitur condidisse; quam a matris nomine
15 sinuatque] georg. III 192 || 16 cuni primum] georg. I 113 (| 29 hic Man- tuam e. q. s.] cf. Isid. or. XV 1, 59
1 defleret Fm || longo luctu hdb. M \\ uersus est MF || 2 conlocata F || huius MF || 3 Cupavonem] cum pauonem M, qui post tea inter sidera ab aquilone collocatus est addens || pinnas HMF || 5 cigno amatum M a cigno amatum F || 7 hoc . . . obici om. MF || 8 referuntur MF || ut vos . . . distri- butas catervas (v. 194) om. H\ 9 asperum Ma || 12 quia . . . periretis hab. M \\ quia Daniel: que M quae F \\ sit F \\ factontem M fetontem F \\ 14 habebat M || uergilius F || imitabilia M imirabilia F || 16 item] et MF || 17 cithara om. MF || 18 quia MF \\ senectam pro albo . . . putant canentem senectam mollibus . . . plumis F || mobilibus L || 24 hoc est per naues L || aequaliter habens per naues MF || 26 ad centavkvm s., v. aut . . . depictus (sic) T || ut nomen G || nauis est aut T || 27 agnvs M (ognvs m) || agnus M (ognus m) aue- nus F || 29 hic . . . appellavit om. M
COMM. IN VERGL AEN. X 190—202. 413
appellavit: nam fuit filius Tiberis et Mantus, Tiresiae Thebani vatis filiae; quae post patris interitum ad Italiam venit. alii Manto, filiam Herculis, vatem fuisse dicunt. hunc Ocnum alii Aulestis filium, alii fratrem, qui Perusiam condidit, referunt: et ne cum fratre conienderet, in agro Gallico Felsinam7 quae nunc JBononia dicitur7 condidisse: per- 5 misisse etiam exercitui suo ut castella munirent, in quorum numero Mantua fuit. alii a Tarchone Tyrrheni fratre conditam dicunt: Man- tuam autem ideo nominatam, quod Ftrusca lingua Mantum Ditem patrem appellant, cui cum ceteris urbibus et hanc consecravit. man- tvs genetivus Graecus est: nam si latine declinaveris cMantomV 10 facit, sicut in Plauto legimus Ionis.
201. dives avis maioribus praepotens. et bene *dives avis% quia non ab Ocno, sed ab aliis quoque condita fuit: primum namque a Thebanisy deinde a Tuscis, novissime a Gallis, vel, ut alii dicunt,
a Sarsinatibus , qui Perusiae consederant. sed non genvs omnibvs 15 vnvm quia origo Mantuanorum et a Tuscis venit, qui in Mantua regnabant, et a Venetis: nam in Venetia posita est; quae et Gallia cisalpina dicitur.
202. GENS ILLI TRIPLEX POPVLI SVB GENTE QVATERNI quia
Mantua tres habuit populi tribus, quae in quaternas curias divide- 20 bantur: et singulis singuli lucumones iroperabant, quos tota in Tuscia duodecim fuisse manifestum est; ex quibus unus omnibus praeerat. hi autem totius Tusciae divisas habebant quasi prae- fecturas; sed omnium populorum principatum Mantua possidebat: unde est *ipsa caput populis'. ergo Vergilius miscet novam et veterem 25 Etruriam, nt utriusque principatum patriae suae adsignet, cum alio- quin Mantua ad haec auxilia pertinere non debeat, quia Aeneas nulla
11 Plaiito] cf. Aul. v. 556 || 17 nam in Venetia . . . dicitur] cf. Paul. hist. Langob. II 23
^ 1 tyberine M F || mantois L (mantus T) || Thebani om. MF || 2 quae ad italiam post parentis interitum uenit M F \\ ad v. 198 quidam manthos filiam herculis uatem fuisse dicunt et in dltero marg. hunc ognum alii . . . consecra- uit T || Manto ego: mantos F \\ 3 Ocnum] coonum F || Auletis Masvicius || 4 fratrem] i. e. Aulestis. cf. Mueller Etrusk* I 125 et II 287 adnot. 34 || peru- siuam F \\ ferunt T || 5 Felsinam Chwerius Itah ant. I p. 255: celsenam F celsinam T \\ Bononia Gluverius h h: bona F boia T \\ condiclisset F \\ permi- sisset F || 6 muniret T || 7 tharchone F || thyrre F || fretri F \\ Mantuam . . . nominatam] dicta autem mantua T || 8 dite F || 9 cui cum T: cui etiam cum F || et hanc T, om. F || mantois L (mantvs T) \\ 10 genetivus . . . Ionis] graece declinavit nam si latine uellet mantonis diceret ut ait plautus ionis (iouis F) MF \\ 12 ad gens 1. t. s. v. quia primo a thebanis secundo a tuscis nouissime a gallis fuit condita T || diues aidis F || 13 Ocno] hocno F Ocno tantum Clu- verius h h \\ 15 percusiae G || considerant F || 16 quare L (quia T) || efc a . . . regnabant om. M || in] a F \\ 17 a uenetiis BMF || 20 tris M || populi om. AS \\ quae et in quaternas curia diuidebatur F \\ ternis L (quaternas Z) || 21 in tota MF || 23 praeerat] imperat F || 25 populi B || uergilius F
414 SERVII
a transpadanis auxilia postulaverit, cum omnis exercitus adversum Mezentium uno loco eonsederit. et propterea putatur poeta in favorem patriae suae hoc locutus, ut de hac sola trans Padum pro Aenea ad- versum Megentium auxilia faciat venisse, quod nec populorum nomina, 5 nec lueumonum retkderit.
203. tvsco de sangvine vires quia robur totum a lucumo- nibus habuit.
204. in se aemat id est odio sui in arma compellit.
205. PATRE BENACO VELATVS HARVNDINE GLAVCA MINCIVS I.
10 d. I. A. pinv Benacus lacus est Venetiae; de quo fluvius nascitur Mincius. iure ergo dux Venetus fluvium provinciae suae depinxit in navi: quem Benaci filium; quia ex ipso habet originem; dicit.
207. gravis fortis, ut <XII 458> ferit ense gravem Thym- braeus Osirim: vel ^gravis' aut animo, aut aetate, aut *gravis' propter
15 navem, nam sequitur *cenienaque aroore fluctum verherat assurgens\ CENTENAQVE arbore non ait remis; sed arboribus; ad exprimendam navis magnitudinem; quae plures habuit remorum ordines: unde ait Lucanus <(III 537)> et summis longe ferit aequora remis.
208. marmore mari.
20 209. triton pictus in navis prora: et sic ait quasi de vero Tri-
tone, ut <VII 785> galea alta Chimaeram sustinet, Aetnaeos efflantem faucibus ignes. caervla ccaerula freta5; non ccae- rula concha'; nam versus non stat.
210. latervm tenvs ut crurum tenus, a%QL tcov TtXsvQciv. 25 hispida horrida; saetosa.
211. FRONS hominem praefert modo frontem primam partem hominis intellegere debemus; nam hoc dicit: a capite usque acl ima latera hominis monstrabatur effigies.
212. spvmea semifero incertum , utrum pictus, an ex aere factus.
10 Benacus . . . Mincius] exscr. Isid. or. XIII 19, -7 || 24 crurum tenus] georg. III 53
1 a om. G || 2 rnetentium G || propterea Daniel: ppea F || putatur scripsi: putetur F || poeta inj poetarn G \\ 4 uenisse et quod 2^et delevi || 5 loco- monum F \\ retulerit G \\ 6 lucomonibus libri, nisi quod lucumonibus ar \\ 9 patri JRL || 12 quia A: quae M qui reliqui || originem dicit] filium origine ducit M || 13 ut ferit] inferet F\\ fert AS \\ timbreus B thymbreus M tym- breus reliqui || 14 osirin A osyrin HM || ad gkavis s. v. fortis uel grauis aetate aut grauis animo aut etiam grauis propter nauem T || aut gravis] atguis F \\ 16 ita non ait ASLH\\ 18 longa M\\ petit F\\ ramis M\\ 20 trito F || post prora s. v. manus recens sedere add. in Floriacensi, inde in navis prora sedens Daniel || 21 sustineat F \\ 22 caervla concha exterrens freta caerula freta (c. f. om. G) non concha (conca G) cerula ne non stet uersus si cerula fuerit septi- mus casus F || 24 axpi tlo pia gipujn F || 25 horrida] terga M , om. F \\ 26 pri- mam om. F \\ 27 hominis partem intellegimus F || 28 littera 11 || 29 incertam F
COMM. m VERG. AEN. X 203-220. 415
213. tot lecti proceres quare Tarchonem praeteriit: an quia illi omnes sub imperio eius fuerunt? ter denis triginta accipiamus naves fuisse, non, ut quidani volunt, singulos cluces tricenas naves habuisse: nam enumeratorum militum non convenit numerus, prae- sertim cum sequatur csubsidio Troiae?? id est parvo auxilio: nam 5 apud maiores bella non ambitu, sed virtute constabant. troiae aut castra Aeneae dixit: aut *Troiae9 pro Troianis.
215. iamqve dies caelo concesserat non dicit diem intervenisse; nam supra ait <147> media Aeneas freta nocte secatat et *caelo concesseraf pro *in caelo% et deest *nocti\ 10
216. noctivago nomen mire conpositum. phoebe luna, sicut sol Thoebus?? item cTitan? sol, et cTitanis' luna. describit autem noctem mediam et dicit finitum diem secundum Romanum ritum? qui a media nocte diem numerant, et noctem similiter a medio die. nec lunae fit sine causa commemoratio: nam aliter nymphae videri 15 non poterant.
217. neqve enim m. d. c. q. parenthesis est.
218. clavvmqve regit pro c clavo navem regit9. clavvmqve regit iam ei et in quinto libro <868)> dedit gubernandi peritiam. velisqve ministrat *velis9 qitidam dativum volunt, non dblativum, ut si 20 dicamus aliquem ministrare convivis.
219. medio IN SPATio inter navigandum. chorvs comitvm nymphae de navibus factae. et mire *comitum'7 quia cum eo venerant.
220. alma cybebe a Cybebo Phryge, qui primus ei sacrum insti- tuit. cybebe alma mater deum? dicta Cybele vel utco xov %vfiC- 25
1 ad v. 213 in marg. Tarchonem ideo praeterit quia omnes istae naues et duces sub imperio eius fuerunt T || tharchonem F tharconem G || 3 uoluit H \\ trigenas B tricinas F || 5 sequantur F || 6 ambitus sed H ambitus et F || ad troiae s. v. aut castris aeneae aut troiae pro troianis dicit siue propterea troiae quia salus in patria consistit quam moliebantur T. (siue . . . molieban- tur illis similia sunt quae Tih. Donatus ad h, v. adnotavit.) || sed troiae F || 10 ad concesserat s. v. aut recesserat aut subaudiendum est nocti T || pro in caelo Masvicius: pro eaelo F || 11 cvrrv noctivago cursus enim lunae non re- ctus est per zodiaci medium sicuti solis, qui cursus agit per eclipticam lineam quae zodiacum bifariam diuidit, cum luna ad extremas zodiaci decurrat oras, nunc in austrum nunc in septemtrionem declinans et uagans. id autem uagum appellatur quod non rectam secat uiam, sed errave dicitur, unde et ccnb rvtg Tilavqg id est ab errore ac uagatione 7ilavr\tai uocati sunt D || 13 romanorum B || 15 luna F || fit om. F || causa . . . videri om. F \\ 18 ad clavvmqve r. s. v. id est clauo regit nauem T || regit et dat aeneae sicut in quinto libro guber- nandi dedit peritiam F || 21 conviviis Lion \\ 25 Servianum lemma om. F || cybebe M : cybele reliqui. cybelle Steplianus. idem Italorum libri exhibere vi- dentur; Wagnerus enim ad v. 220 haec adnotavit *Oybelle Servium legisse, ut est in codice Dresdensi , jprobat ipsius scholion ^Cybele autem Bacchius est; nam Cybele Anapaestus estf\ || dictam M\\ cybele ASBH: cybebe M cybebo
T
F, om. L || vel om. UF || ano toy kbicai tnn K€cf>aAHN A atfo toy kabicai th ko(|)aahn B (ccito xov KvfiiGtccv ty\v %s(pccXrjv quod vulgo editur P. Daniel) ano
416 SERVII
<5ai rrjv KEcpaArjv, id est capitis rotatione, quod seinper Galli? per furorem motu capitis comam rotantes, ululatu futura praenuntiabant: Lucanus <T 566)> crinemque rotantes sanguinei populis ulu- larunt tristia Galli. cOybebe' autem bacchius est; nam cCybele'? 5 anapaestus est, ut <(III 111) hic mater cultrix Cybele, vel a Cybelo sacerdote f dici vel a Cybele.
222. innabant pariter quia de navihus versae.
223. qvot peivs id est *quantae' ; ad numerum retulit: ergo subtraxit ctot'.
io 224. lvstrantqve circumdant et circumeunt.
225. doctissima cymodocea poetice, sicut etiam mutatio ipsa
confingitur: ergo *doctissima' quae divinitus hanc doctrinam fuerit con-
secuta: nam stultissimum est; quod ait quidam: ideo cdoctissima??
quia Ilionei navis fuit. 15 226. pone seqvens hoc quidam ideo dictum tradunt, quod adversae
videri nolunt: unde est transque caput iace, ne respexeris.
DORSO eminet peritia natandi ostenditur.
227. tagitis aut ipsa tacita; aut pro *tacite et leniter\ svb-
remigat subnatat. 20 228. ignarvm adloqvitvr aut praesentiae suae ignarum, aut quod
16 transque] buc. VIII 102
TE
toy KibTY// TINH K€4>dAHN L (te superscr. Z) ario toy kybicm tnn k€c|>aann H ano toy KYBicee thn Kecj^aaHN M apo ton KYBiCTdi tun K€4>aANN F. cf. ad Aen. III 111. e Sangdllensi Hagenus nihil enotavit \\ 1 ratione F rotatione man. rec. || calli H || 2 motu capitis per fcirorem F || ululatum LH || pronuntiabant F \\ 3 sanguinei MF: sang. vel sang. reliqui \\ populeis F || ulularnnt om. M || 4 tri- stiae M || cybebe M cibebe S: cybele AF Bele li cybelle L c. bele H \\ bachius ALM bachus B || cybele AMH: cybebe Sl chybele B cibele L ci- bebe F || 5 hinc L \\ mater] magister F || cybebe F || vel . . . Cybele om. F |( 6 cibelo ASL (cybebo T) || sardote AS || dici] dicit L, om. M. dicuntur Lion \\ uel a cibe A uel a cibebe S || scholium aut sic videtur constituendum esse mater deum, dicta Cybele vel anb . . . tristia Galli, vel a Cybelo sacerdote vel a Cy- belo monte. Cybebe autem . . . anapaestus ut chic mater cultrix Cybele', aut sic mater deum dicta Cybebe anb . . . anapaestus ut . . . Cybele. Cybele autem vel a Cybelo sacerdote dicta vel a Cybelo monte. neque tamen adversabor si quis p. 415, 25 dicta Cybebe anb e. q. s. scribendum , vel a Cybelo . . . Cybele, quae omittit Floriacensis , secludenda esse dicet |J 8 qvod ASHF || 10 ad lv- steantqve s. v. circumdant T || 11 cymodocea . . . ideo doctissima om. M || etiam] et F || 12 consecutam F || 13 ideo . . . fuit] ilione in auem fuisse et ideo eam esse doctissimam fandi F. ceterum is qui Tironianis notis utebatur in Turonensi haec adscripsit haec nauis fuerat ilionei. et quia ilioneus ubique eloquentissi- mus introducitur recte eius naui eloquentia datur. || 15 ad v. 226 in marg. retro incedens. et pone dicit quia nolunt se dii uidere (l. uideri) unde est trans caput iace ne respexeris T \\ dictam F || aduse uidere F adverse videri JDaniel ad- versae videri Commelinus || 16 caput om. F || iace ne] iacere F (iace nec Ver- gilius) || 17 natantis F \\ 18 ad tacitis s. v. aut tacita ipsa aut tacite id est leniter T \\ ipse F || tacitus JDaniel || lenr G j| 20 ad ignarvm s. v. aut prae- sentiae suae ignarum aut mutationis nauinm inscium T || ad praesentiae sua ignarum F
COMM. IN VERG. AEN. X 222—234. 417
e navibus nymphae factae sunt. vigilasne devm g-ens aenea vi- GiLA verba sunt sacrorum; nam virgines Vestae certa die ibant ad regem sacrorum et dicebant cvigilasne rex? vigila\ quod Vergilius iure dat Aeneae, quasi et regi et quem ubique et pontificem et sa- crorum inducit peritum. et bene primo interrogat, deinde quod vigilat, 5 approbat cdeum9 autem cgens5 propter (IX 639> dis genite et geniture deos.
229. velis inmitte rvdentes hoc est rudentibus vela inmitte, id est laxa, ut est illud notas oder attulit auras. inmitti autem dicuntur rudentes cum vela laxantur. 10
230. sagro de vertioe argute *sacro\ ne miretur Aeneas deas factas. pinvs hoc loco secundum quartam dixit declinationem, in buco-
licis <(VIII 22)> iuxta secundam,ut Maenalus argutumque nemus pinosque loquentes semper habet. NOS SVMVS loquitur per definitiones. sane declamatorie hos versus explicuit. 15
231. perpidvs qui post foedus bella commovit: hinc Latinus <VTI 595)> ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas. alii e eommuni sermone perfidum Butulum dici volunt, quia ipsa Troiana est. vt autem pro ^quoniam? : Plautus in Pseudulo <II 2; 66> ut lassus veni de via, me volo curare, et in Mostellaria <J 3; 63> 20 eundem animum mihi oportet esse gratum ut impetravi pro *quoniam\
232. praegipites nomen pro adverbio, *praecipitanter\
233. rvmpimvs propter illud <TX 117)> continuo puppes ab- rumpunt vincula ripis. invitae ac si diceret: malueramus tibi 25 potius servire; quam in njmpharum numina commutari. teqve per aeqvor qvaerimvs id est haec nobis vagandi.est causa; ut te invenire possimus.
234. repecit aut W vacat: aut quia ante in ipsis forma fue- rat navium. ergo alteram fecit. 30
9 notas] georg. III 251
3 uigilia L uigilu H \\ uergilius F || 4 et ante quem om. ASRL || 8 ad inmitte s. v. laxa T |f ardentes G I) 9 udor F || 10 radentes F || 11 ad sacro d. v. s. v. hoc argute dicit ne miretur aeneas deas esse T || 12 dixit] dicit R, om. AS || 13 argumentumque A (men del. a) argentumque M || 14 nos . . . de- finitiones] et loquitur per definitiones. Nos sumus ideae pinus niphe classis tuas sane e. q. s. F || 17 pendes R \\ ad v. 231 in marg. quidam communi ser- mone . . . quoniam T || 18 volunt om. F || 19 autem om. F || pro quoniam po- suit T || 20 lapsus F || immostellariae F in mustellaria T || 21 undem F || oportet ex oportebit T || ut impetraui] impetu qui F ut impetu T || 22 ad praecipites s. v. praecipitanter T || precipientes 67 || pro] quod G || pro praecipi- tantur G || 24 ad rvpimvs s. v. propter . . . ripis T || continue F || 25 malueram M J| 26 nomina HF || 27 causa est F, ut . . . possimus omittens || te invenire] te iuuare Fabricius , te invenire et iuvare Masvicius \\ 29 reuocat ASH uacat re F || in ... navium] nauum iniserat forma F || 30 alteram Dcmiel: altam F
418 SERVII
235. dedit esse deas Graeca figura, at <(V 262^> donat habereviro. ae vvm inmortalitatem. agitare dtdysiv, hoc est agere.
238. iam loca ivssa tenent ut et supra <(VIII 547> diximus, hoc ncczcc %b 6iG)7tGJ{isvov accipienduni est; nam intellegimus, eum 5 equites misisse per terram.
240. ne gastris ivngant aut *se' subaudis: aut ciungant' pro ciungantur\
241. socios veniente vogari antiquo verbo militiae usus est: viros enim *vocari' significat eos, qui necessitate in bellum, non voluntate
10 conveniunt.
244. grastina lvx deest *veniat% hoc est crastina lux veniat tan- tum. [et crastina lux\ si ad Aeneam referas *spectabis' et *non inrita dicta putaris', *crastina lux' subaudiendum *cum venerif. si autem ad lucem *spectabitf legas, ^crastina lux* suspendendum. quidam ceastina
15 LVX MEA SI NON INEITA DICTA PVTAEIS INGENTES EVTVLAE SPE-
ctabit caedis aceevos cspectabit' est vera lectio, et ordo est csi mea dicta- inrita non putaris, crastina lux ingentes acervos caedis videbit': nam male quidam cspectabis* legunt et ad lucem referunt. quod non procedit; nullus enim sic loquitur: o Aenea, nisi quae 20 dico minime credis, o lux crastina ingentes caedis acervos videbis. alii more antiquo *lux3 pro *luce' accipiunt: Lucilius in tertio hinc media remis Palinurum pervenio nox pro *nocte\ Longus ait deest *venerif: unde et ipse *spectabis' legit
246. dextra discedens inpvlit mire * discedens' : adiuvatur enim 25 pulsus recedente eo qui inpulerit.
247. havd ignaea modi inpulit navem libramenti peritia et moderationis: quippe quae fuerat navis. fvgit pro ^velociter* posuit.
21 Lucilius in tertio] fragni. XV ap. Muell. p.^ 13
2 ad aevvm s. v. immortalitatem , ad agitare s. v. agere T || diatein F || 3 tenet MF || dixit F \\ 4 nam intellegimus equites eum per terram quas paulo post pallas fugientes reuocat misisse F || 8 ad v. 241 in marg. cum dicit so- cios uocari primus in arma iube antiquo uerbo . . . conueniunt T || 11 ad cra- stina l. s. v. scilicet ueniat tantum T || 12 et crastina lux seclusi j| et] fort. ut vel ut et || 13 crastina] et crastina Daniel || si autem ad lucem] scilicet *referens* || 14 crastina lux suspendendum] i. e. post rcrastina luxy sermo suspendendus est. suspendendum^^'sfo>m, ut quidam ad Servium eosque qui sententiam eius probant referatur. Daniel post suspendendum quidam lacunam indicavit. cete- rum Masvicius et JBurmannus crastina lvx . . . quidam non ediderunt. ac verum est deest . . . tantum et si ad Aeneam . . . cum venerit verba non solum inter se simillima esseP sed etiam ad illud redire quod infra Longo iribuitur || 16 spe- ctabit om. F || haec est uera lectio F || 18 spectabilis H || 19 nisi scripsi: si libri i| 20 minime] firmiter M l \\ 22 pro nocit F, corr. Daniel \\ 24 adiuuator F || 25 pulsas F \\ 26 nouem F || libramenti peritia Heynius adnot. ad v. 247 : libra- mento peritiae F || 27 schol. ad fvcht ante schol. ad havd i. m. hab. F || ad fvgit s. v. fugit a Q. ad) celeritatem nimiam pertinet T || fort. pro ?velociter pergit vel procedit' posuit. possis et propter velocitatem posuit
COMM. IN VERG. AEN. X 235-256. 419
248. ocior et iacvlo breviter tribus comparavit, quoniam et sagit- tam ventis aequavit.
249. inde aliae celerant cvrsvs hoc est, inde aliae nyniphae alianim navium eursus celeriores efficiunt, sicut fecerat Cymodocea. an *aliae9 naves? inscivs id est rerum quas audierat; nam cre- 5 dere ex aperto non poterat.
250. omine augurio promissae victoriae.
251. convexa hic zconvexa9 epitheton est, quia ait ^supera con- vexa9 : alibi solum c convexa9 principale est.
252. alma paeens idaea devm alma proprie est tellus ab eo 10 quod nos alat? abusive tamen etiam aliis numinibus hoc epitheton datur. terram autem ipsam constat esse matrem deum: unde et simulacrum eius cum clavi pingitur; nam terra aperitur verno, hie- mali clauditur tempore. dindyma mons Phrygiae.
253. tvrrigeraeqve vrbes civitates turritae? quas terra gerit; 15 unde et cum corona turrita mater pingitur deum. ad frena LEONES ideo hoc fingitur, quod omnis feritas maternae subiacet adfectioni et subiugata est. figurate autem *leones ad frena cordi9, id est frenati leones.
254. propinqves familiare efficias? prosperes, matures, propitium 20 facias, ut (1 526^> et propius res aspice nostras.
255. phrygibvsqve adsis ac si dieeret, et cultoribus tuis.
256. tantvm efpatvs breviter? ut supra <(251> ait, propter lucem iam maturam, id est plenam; nam non crepusculum? sed lux iam matura describitur. revolvta id est aperta, sicut contra 25 involutum dicimus esse quod clausum est. rvebat autem non occidebaty sed oriebatur? cum impetu veniebat, quia per orbem: ut <(II 25(J> et ruit Oceano nox. et est in sensu hysteroproteron : prius enim nox fugatur? sic dies oritur.
10 Alma . . . tempore] exscr. mythogr. III 2, 3
3 hoe est Daniel, est om. F || 4 celeriores efficiunt] efficiunt contationes F, celeriores om. G. fortasse in archetypo fuit efficiunt citatiores || 8 ad convexa s. v. conuexa aut aliquando est epiteton ut in hoc loco aut principale ut (cf. IV 451, VII 543) per caeli conuexa T || epiteton Gr || quia Danieli qui F || 10 alma] ordo est alma F || proprium AS \\ 11 tamen om. MF || numinibus M F: nominibus reliqui || 15 tera F || 16 cum terrata corona mater deum pingitur F || 17 ideo hab. M || maternae] id est terrae superscr. 1 1| subiecit AS subiace- ret F \\ 18 et subiugata est om. F \\ ad ad frena s. v. id est frenati T || cordi] biiugi Daniel || 20 familiare] facilius F || ad propinqves s. v. propitium facies (sic) matures T || maturas F || 23 effatvr F || ait] dixit F || 24 non] nec F || culum (de *crepusculum') . . . prius om. H || 25 sicut e contrario quod inuol- uitur clausum est F || 28 est autem in sensu ysteronproteron ante enim est ut nox fugetur et sic lux aduentet natura F. (natura videtur ex lemmate inse- quentis scholii per errorem iterato ortum esse. naturae coni. F. Schoellius)
Servii comm, Vol. II. 3?asc. II. 28
420 SEBVII
257. matvra multa, quasi tempestiva et quam iam esse oportebat: aut satis plena et clara.
258. socns edicit secundum dicta nymphae. f signa seqvan- tvr numquid literarum figura faciunt pervolutam? signa seqvan-
5 tvb vel tesserae vel tubaruni, vel re vera signa militaria.
264. qvales svb nvbibvs atris altis modo.
265. strymoniae vero grves a fluvio Thraciae Strymone, iuxta quem habitant. haec autem comparatio non ad telorum pertinet iactum? sed ad Troianorum clamorem.
10 266. fvgivntqve notos aut quosvis ventos frigidos: nam
etiam grues significant tempestatem futurain, ut in georgicis (I 374> legimus aut illum surgentem vallibus imis aeriae fugere grues: aut re vera cnotos?; horum enim calorem fugiunt cum rever- tuntur in Thraciam ex Aegypto. secvndo num laeto? Troianorum
15 clamor ex gaudio.
269. adlabi classibvs aeqvor cum classibus labi; aut aequore classem laoi quidam ita exponunt, ut hoc ad phantasiam Butulorum referant, quoniam admirantibus Ms imde tanta fiducia animos Tro- ianorum incessisset, repentina facies multarum navium adpropinquan-
20 tium perinde visa est, atque si ipsum aequor cum classibus attdberetur.
270. ardet apex capiti ex sequentibus intellegimus Aeneae armorum fieri descriptionem; nam dicturus est <(276> cat non audaci Turno fiducia cessit', quamvis talia arma conspiceret. si tamen primam respicias conexionem, quasi de Turno videtur dicere: quod
25 non procedit. capex' coni altitudo hoc loco. est autem Homeri et locus et comparatio. hoc autem iste violentius posuit, quod ille stellae tantum facit eomparationein, hic etiam stellae pestiferae,
25 apex coni altitudo] cf. Isid. or. XVIII 14, 2 et Serv. ad Aen. XII 492
3 secundum edicta M || Floriacense ad signa s. scholium, quod non recepit Mas- vicius, Burmannus a Gerda et aliis ad ea quae v. 265 sqq. de gruibus dicta sunt relatum esse narrat. interpretem scripsisse conicio dant signa num quia litterarum figuras faciunt per volatum? cf. Serv. ad Aen. 1 398. pro figura Daniel figu- ram edidit \\ 4 seqvamvb M || 5 uel tubarum uel tesserae uel re uera signum li- taria F || 6 qvalis libri \\ altis modo] id est altis M || 7 vero om. F \\ strimo- niae JR || 9 clamorem] nam et homerus sic posuit a quo sumpta est comparatio (II. III 2) TQcosg {isv yilayyy . . . %av.r\v SQtda TtQOQpSQOvxai add. D || 10 nothos AB nhotos L natos M || frigidos om. F || 11 etiam] etiam et F || grues] gra- uem M || ut . . . legimus] ut ostendit ipse uergilius dicens F || 12 aut] ut ASl \\ 13 grues] graues F \\ 14 in Thraciam] ad macedoniam F j| 16 labi cum clas- sibus F || 11 ad v. 269 m marg. quidam . . . allaberetur T || ut] et Daniel || 18 referant T: referunt F \\ animos T. i.] animorum inuasisset teucros T \\ ani- mos Masvicius: animo F || 19 reptina F (repentina G) || navium om. F \\ 20 ac si T atque se G \\ alaberetur F \\ 22 at non] cf. IX 124 || 23 quamvis] licet F \\ 25 apex . . . loco] apicem tamen modo coni altitudinem dicit F || 26 compa- ratio] II. XXII 26—31 add. Stephanus Fabricius alii, II. VI 506 ag d' ots zig . . . HTtitmv add. D. Servius ipse II. V 4 sqq. comparari voluisse videtur.
COMM. m VERG. AEN. X 257—272. 421
respiciens quas clades Rutulis sit inlaturus Aeneas. possumus tamen *apex capiti9 accipere utrumque eum fuisse conplexum cum dicit *ardct apex capiti cristisque a vertice flamma funditur9, et sacerdotis per api- cem et viri fortis facere mentionem. dicitur autem apex virga, quae in summo pilleo flaminum lana circumdata et filo conligata erat, unde 5 etiam flamines vocabantur. hoc autem nomen a veteribus tractum est: apere enim veteres ritu flaminum adligare dicebant; unde apicem dictum vohmt.
272. cometae sangvinei lvgvbre rvbent pro clugubriter'. cometae autem latine crinitae appellantur. et stoici dicunt has stel- 10 las esse ultra xxxn. quarum nomina et effectus Avienus7 qui iambis scripsit Vergilii fabulas, memorat. Plinius etiam Secundus dicit, cometas stellas esse naturales, quae apparent certis temporibus. item hoc quoque commemorat? cometas fieri de planetis quinque, unde interdum bonum; interdum pessima significant. nam si de 15 Venere aut love fiant? optima praenuntiant; si de Marte aut Sa- turno, deteriora: nam Mercurialis semper talis est, qualis ille cui cohaeret; unde et minister deorum fingitur. hinc est ergo quod modo ait *cometae sanguinei lugubre rubent', id est noxii. hanc stellam Electram dicunt, cum qua Iuppiter concubuit quae cum Troiam 20 ardentem videret, capillum lacerabat atque ita in astra est recepta. sane Avienus cometarum has differentias dicit: stella, quae obliquam facem post se trahens quasi crinem facit, Hippius vocatur. ista si ab occasu solis in ortum veniat, mala Persidi et Syriae ostendit; si ad meridiem attenderit , Africam et Aegyptum a malis relevat, solis pecoribus pestem 25
4 dicitur autem apex e. q. s.] cf. Isid. or. XIX 30, 5 || 10 cometae . . . me- morat] exscr. Isid. or. III 70, 17 || 11 Avienus] in Arateis Avienus cometarum nomina et effectus non commemorat || 12 Plinius] nat. hist. II § 89 de cometis loquitur: neque tamen illa quae Servius ei tribuit ibi inveniuntur. ceterum Serviana exscripserunt schol. Strozzianus ad Germ. Ar. p. 186, 15 Breys. et mythogr. III 9, 6 || 19 Hanc stellam . . . recepta] cf. Avien. Arat. 585 sqq.; schol Germ. p. 149 Breys. ; schol. Luc. I 529
1 quasi (l. quas sit) rutulis clades inlaturus F \\ 2 cum dicit . . . funditur secludenda videntur \\ 3 a] ac F || 4 fortis] fortes F \\ 5 pileurn F, correxi. cf. Serv. ad Aen. 11 683. pileum Commelinus || lana Gommelinus: luna F || 10 co- metas autem latina lingua crinitas appellamus has autem stellas storci ultr xxx a (sic) dies esse dicunt F || isthoici H || 11 affectus BH \\ abienus M abiemus F || 12 commemorat qui uirgilii fabulas iambis scripsit F || 13 apparent] appel- larent F || 14 item] ita F || 15 bona M , bonum interdum om. F || 16 pronun- tiant ASH \\ optima p.] meliora significant F || 17 mercualis AS (corr. as) mercurius F || 18 fungitur M \\ 19 ait modo F \\ hanc stellam . . . quaerat hab. T 21 uiderat libri, corr. Baniel || ita om. T || 22 auienius F || comitarum F || facem post] facemq: F || 23 crim F || ippius F iuppius G ippyus T \ 24 solis om. T || hortum G || perside F perside T || sirie G sirie T \\ 25 adtenderit G || aficam F || egiptum T || reuelat F
28*
422 SERVII
denuntians; si septemtrionem respexerit, Aegyptum bellis et miseriis pre- mit; si oceidentem attenderit, gravat Italiam et quicquid ab Italia usque ad Hispanias tenditur; si a meridie in septemtrionem ierit, a bellis quidem externis securitatem denuntiat, sed seditiones domesticas 5 significat. alter cometes est, cui ex gladio nomen est, nam graece ^icpiag appellatur. cuius tractus est longior et pallidus color, neque comas habere dicitur, et hehetior eius flamma est. qui si orientem atten- derit, regem Persidis dolis significat appetendum, denuntiat et bella; etiam Syrios pari conditione involvit; et Libyam atque Aegyptum fraude
10 et insidiis nuntiat posse laborare. quod si occidentem attenderit, foedera nocua regionis eius regi significat, quae dicit per puellam conrogatam in nuptias posse dissolvi. . alter cometes est, qui lampas appellatur et quasi fax lucet. hic cum orientem attenderit, omnes illas orientis par- tes dicit nebulis posse laborare frugesque eorum caliginoso aere cor-
15 rumpi; si meridiem attenderit, Africam dicit sicciiate et serpentibus posse laborare; si occidentem spectaverit, Italiam dicit adsiduis flumi- num inundaiionibus laborare; si septemtrionem viderit, famem gentibus septemtrionalibus significat. est etiam alter cometes, qui vere cometes appellatur; nam comis hinc inde cingitur. hic blandus esse dicitur.
20 qui si orientem attenderit, laetas res ipsi parti significat; si meridiem, Africae aut Aegypto gaudia; si occidentem inspexerit, terra Italia voti sui compos erit. hic dicitur apparuisse eo tempore quo est Augustus sortitus imperium; tunc denique gaudia omnibus gentibus futura sunt nuntiata. si septemtrionem attenderit, prospera universa significat. est
25 alter cometes in tympani modum, qui nec valde lucet, et electri colorem habet, quem disceum vocant. iste quoniam ex uno loco non solet gigni, orbi terrarum caedes, rapinas, bella et cetera mala significat. sextum cometen appellari ex regis Typhonis nomine Typhonem dicunt, qui semel in Aegypto sit visus, qui non igneo, sed sanguineo rubore fuisse
30 narratur; globus ei modicus dicitur et tumens, crinem eius tenui lumine
1 denuntias F \\ septentrionem F \\ repexerit G || Aegyptum] ex egyptum F || premit] pmisit F || 2 adtenderit G || 3 tendit Daniel || in septemtrionem om. T \\
s
ierat F \\ 5 comites F || 6 xifas F siphax T || 7 habetior F || se G \[ adtenderit F || 8 persidi F || significet F \\ denuntiauit F \\ denuntiat et bella] significat et bella] significat et bello T || 9 sirios Ubri || patri F \\ inuolui T || libiam libri || 10 nuntiet F || laborare T: laborem F \\ attenderit T: ettende F \\ 11 nova Ubri, corr. Schoellius || regis G || conrogatam T: congregatam F || 12, aliter G || Lampa- dias Masvicius \\ 13 quasi si fax T || adtenderit F \\ partes om. G \\ 14 frugesque . . . posse laborare om. F || caligoso T \\ 16 assiduis T || 18 est et cometes T \\ qui vere om. G \\ 19 comis] comes F || hinc blandus T || 21 gaudias F || terre taliae F || 23 ortitus F |[ 25 aliter F || timpani F || qui nec T: quia et F || 26 iste . . . gigni T: quoniam iste ex uno locon sol -et gignit F q. i. ex imo loco so- let gigni Masvicius \\ 28 cometem F || 29 sanguine FT, corr. Daniel || 30 crim F || lumeni F
COMM. IN VEEG. AEN. X 273—275. 423
apparere ferunt, qui in septentrionis parte aliquando fuisse dicitur. hune Aethiopes dieuntur et Persae vidisse et omnium malorum et famis neeessitates pertulisse. quarum fple uel inpleniores differentias , vel in Gampestro vel in Petosiri, siquem delectaverit f quaerat.
273. sirivs ardor Sirius stella est in ore canis, quae? ut in 5 tertio <141> dixinius, quantum in ipsa est, pestifera est, sed pro qualitate adiacentium aut vincitur aut maioribus utitur viribus: hinc est quod, cum certo tempore semper oriatur, non semper est noxia. sed secundum physiologicos, idcirco (canis) caloris sidus putatur, quod id animal igneam vim hdbet: nam quod natura inimicum umorem habeat, 10 propterea fieri ut aegre aquam hauriat ad restinguendam sitim: nam ideo eos, qui rabidi canis morsu continguntur , aquam refugere et, ni cito subveniatur, perire siti, quia f nifus eius animalis, quod contrarium umori sit, similiter in corpore humano saeviat.
275. laevo noxio hic, ut <II 54) si mens non laeva fuisset: 15 alibi pro bono, ut siquem numina laeva sinunt. an potius *laevo' notio, quia canis circa austrum est et astrologi notia quae sunt in caelo sinistra vocant? quod autem ait ccontrista,t ltimine', cum de stelia loqueretur, quam armis splendentibus comparavit, bene hoc Statius ad ipsa arma transtulit, dicens armaque in auro tristia. 20
5 Sirius . . . xion semper est noxia] exscr. schol. Strozz. ad Germ. Ar. p. 167 Breys. et niythogr. III 9, 6 || 16 siquem] georg. IV 6 II 19 Statius] Theb. III 223 J
1 septemtrionib; F septemtrioni T \\ 2 et omni malorum et fames neces- sitatis FT , corr. Masvicius \\ 3 quarum] i. e. stellarum. quorum Masvickis, fortasse recte || ple uel inpleniores diferentias F plena uel in pleniores diffe- rentias T. fortasse plures differentias vel in Plinio, ut vel in plinio in arche- typo vel supr. vers. vel in marg. adscriptum fuerit: nam non puto ao ipso inter- prete Plinium laudatum esse. plures differentias vel in Avieno Schoellius || in Campestro] in Necepso Masvicius; sed cf. Zinch pder Mythol. Fulgentius' p. 91 || 4 uel impetus sirisique F uel impetus syrisiquem T, corr. Commelinus. Peto- sirin PUnius inter auctores libri secundi commemorat et Firmicus Maternus math. praef. 2 et aliis locis. cf. Teuffel Gesch. d. roem. Lit. ed. IV p. 952 || 6 sed] et F || 7 aut . . . tempore om. F \\ 8 oriatur om. F || 9 fisiologicos F || idcirco Barthius ad Stat. Theb. 1 634: idcirca F id circa Daniel || canis addidi. possis et secunduin physiologos canis idcirco || calidins Masvicius || id animal igneam scripsi: jda aligneam F Ida malignam Daniel ita malignam Barthius l. I. || 10 natura inimicum umorem ego, naturam inimicain humori Barthius J. l.\ natura inimicum morem F naturam inimicam ori Masvicius natura vermicu- lum in ore conl. Plin. n. h. XXIX § 100 Schoellius \\ 11 aegre scripsi: aegro F agro Barthius l l \\ aquam h. a. r. s. idoneam. Eos e. q. s. Barthius l. I. \\ 13 cito Daniel: tico F ^ nifus F: nisus Daniel virus Barthius l. I fortasse aquae metus; nam aq; (*. e. c aquae') post qz (= quia) facile omitti poterat Xvzrcc vel lv6ca Schoellius || 14 umori Barthius: ori F || 16 nomina F || sinum F ^ ad laevo s. v. noxio siue notio quia illa quae sinistra sunt in caelo astro- logi notia uocant a noto id est austro T || leue F \\ 17 noxio Daniel || astralogi F \\ notia quod T cxhibet coniectura invenit Barthius l. I: uotitia F iudicia Mas- vicius || in eo caelo Masvieius || 18 ait om. F || 20 austro M (corr. m) || tristi- tia ASRF tristicia L (corr. 1)
424 ^ SERVII
277. praegipere pro *praecipiendi et depellendf.
279. qvod votis optastis adest rnagna ars persuadentis est7 ut quod cupit fieri, in praeiudicium trahat. sic hoc loco quia vult Turnus, ut optent pugnani eius socii, hanc eos semper dicit optasse.
5 perfringere dextra fortiter facere. et bene verbo usus est militari.
280. in manibvs non iam in votis, sed in manibus res est. esto pro csit': tertia namque persona est creferto' autem pro creferat?.
10 281. referto facta patrvm alii hic distinguunt, ut sit; re-
ferat modo unusquisque facta patrum et laudes. et secutus Sallu- stium hoc dixit, qui ait, Hispanorum fuisse, ut in bella euntibus iuvenibus parentum facta memorarentur a matribus. alii distinguunt cnunc magna referto facta', ut duas res dixerit: nunc unusquisque
15 et suorum factorum nieminerit, et laudis parentum.
283. egressiqve si *egressi% figurate dictum est.
284. avdentes fortvna ivvat Terentianum fortes fortuna ad- iuvat. et potest haec sententia et superioribus adplicari et per se sepa- ratim intellegi.
20 285. versat qvos dvcere contra cogitat quideni, sed non
facit, ne diviso exercitu utrobique vincatur: quod sequentia indicant, nam paulo post <308> dicturus est cet rapit acer totam aciem in Teucros'.
286. concredere ccon' vacat.
25 287. altis cpuppibus'; non *pontibus\
288. pontibvs transtris, scalis navium. servare pro *ser- vaverunt'.
289. langventis tranquilli. brevibvs vadis. se gredere pro *crediderunf.
30 290. per remos id est scaphis. et deest *descendunt\
291. non spirant legitur et csperat'; quod et melius est: nam
11 Sallustium] hist. II 14 Dietsch, 19 Kr. || 17 Terentianum] Phorm. I 4,25
2 obtastis LM\\ optatis H\\ ars] res AS \\ persuadendi R, esfc omittens ]| 4 dixit M || 5 perfinoere M || T res est] om. AS, est res F || 8 pro om. F || sic F || esfc] usus esfc M || autem om. M, autem pro om. F || 10 alii . . . facta patrum om. F || distingunt libri || 11 et . . . ait] traxit autem hoc de sallustio qui dicit F || 12 fuisse] morem add. Stephanus \\ 13 iuvenibus om. BLH (add. V), adulescentibus F |) facta parentum F || maioribus Bl matoribus H. cf. Dietschii adnot. || 14 in duas res l || 21 utrubique Fa || vincantur vulgo \\ 24 concedere F \\ concauat L conuocat H uacat con F || 25 potentibus F || 26 ad pontibvs s. v. nauium transtris T || trastris F || scaiis om. F || ad servare s. v. pro ser- uauerunt T || 30 ad per r. s. v. id est scaphas scilicet descendunt T || 31 spe- rat] sperant AS spera ut F || et om. F
COMM. IN VERG. AEN. X 277—304. 425
dum vada esse non sperat, incidit in ea. non sperat] quia *fracta non remurmurat unda, sed mare inoffensum crescenti adlabitur aestu9.
293. pregatvr modo cum precibus hortatur.
295. tollite ferte ad celeritatem nimiam dictum est. findite rostris militari felle dictum est; ut etiam terra ipsa quodam 6 modo sentiat hostis adventum.
297. statione statio est portus temporalis; nam portus est ubi hiematur. sed modo statio siccum litus significat: hoc enim dicit: potiar terra, et navem frangere non recuso.
302. innocvae innocuus est cui non nocetur, innoxius qui non 10 novit nocere; sed hoc poetae plerumque confundunt. *innocuae9 quibus non sit nocitum; alibi <TII 229> litus innocuumf quod non noceat. sed non pvppis tva £itidioQ&cd<5i$ et TtQoGcpc&vrjGig.
303. DORSO iniqvo dorsum est durior harena, quae remean- tibus fluctibus et euntibus plerumque densetur et in modum saxi 15 durescit, quod a nautis pulvinus vocatur, a Graecis &iv: Homerus TtaQa ftivcc Ttokvcplotofioio &cdcc6tfr}g. Probus *vadi dorso9 pro *vado9 dictum putat, ut in georgicis <III 436> dorso nemoris. lniqvo sibi nocenti.
304. svstentata non ab alio, ut <338> fratremque ruentem 20 sustenta t dextra, sed quasi avccKQ3%svov<5a: vel c sustentata 9 cum sustentaretur. Melissus *sustentata9 pro suspensa accipit: nam ideo et *anceps9 est, cum huc atque illuc nutaret. flvctvsqve fatigat subaudis ceam?: nam cfluctus' nominativus est singularis.
7 statio . . . hiematur] cf. Isid. or. XIV 8, 39; diff. verb. 535 || 10 inno- cuus . . . quod noceat] cf. Non. p. 444, 27 M. Isid. or. X 125; difF. verb. 293 || 15 et in modum saxi durescit] cf. Isid. or. XI 1, 91 || 16 Homerus] II. I 34 || 17 Probus] cf. Steupius de Probis p. 10 i
2 inoffensum suum et rtq. F \\ 3 ad precatvr s. v. cum precibus hortatur T || 4 schol. ad tollite f. om. F, sed ab alia manu ad Tollite haec in marg. adscripta sunt erigite ad celeritatem nimiam. eadem G in marg. habet || ad tol- lite f. r. s. v. bis idem dicit tollite ferte tamen ad hortationem conuenit T || nimiam] om. M, nimirum Masvicius || 6 sentiat om. M || 7 statio est om. F || portu temporali F || 8 stationem F || hoc autem B nam hoc F || 9 potior A patiar F || 10 innocius B innocuus prirno F || qui noeere nescit F j|_ 11 hoc] om. AS, haec B jj ad innocvae s. v. id est quibus non est nocitum T |J inno- cuum F, correxi || 12 non-noceat Burmannusi non om. F || 13 ad pvppis t. t. s. v. profonesis id est exclamatio hoc loco T || epidiorthosis et prosphonesis F II
15 et euntibus om. F || densetur BF: densatur reliqui. cf. ad Aen. VII 794 |
16 indurescit vulgo \\ quodj hoc F || otna F om G || 17 napacno^acoc gcnccc F || vadis dorso Daniel || 18 schol. ad iniqvo om F || 20 ad v. 304 in marg. susten- tata pro dum sustentaietur. quidam intellegunt suspensa T || 21 rustentat F || a,va%co%8vovacc Schoellius: aNTOYiauoca F avxoyavovaa JUaniel || ue F, vel Daniel || 22 Melissus scripsi: melis F melius Daniel. Melissus ad Aen. IV 146 comme- moratur || accipitur Masvicius \\ 23 mutaret G
426 SERVII
305. exponit in vndis ideo cin undis'? non cin undas', quia in ipso loco res agitur, nec est mutatio.
306. fragmina antique dictum: nam *fragmenta9 dici dehere non nulli adserunt.
5 311. omen pvgnae Sallustius pugnani illam pro omine
bello futuram. ideo ergo conien9, quia? sicut nunc, sic ubique vincet Aeneas. invasit ageestes quia dixit <VIII 8> et latos vastant cultoribus agros.
312. therone hoc nomen in Pindaro lectum est tantum. et
10 bene in honorem victoris victum laudat.
314. tvnicam sqvalentem splendentem loricam. *squalentem auro9 splendentem auro. et significat copiam densitatemque auri in squamarum speciem intexti: squalere enim dictum a squamarum cre- britate atque asperitate, quae in serpentum pisciumve coriis visuntur:
15 alibi <XI 770> quem pellis aenis in plumam squamis auro con- serta tegebat, et alibi <XI 487> iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis horrebat squamis. quidquid igihir inculcatum ob- situmque aliqua re erat squalere dicebatur. havrit cferit? modo significat, sed non nudum latus, sed quod aperuerat: et putatur hystero-
20 proteron. quidam militarem elocutionem putant: cum enim a latere quis aliquem adortus gladio occidit, *haurit illum9 dicunt.
316. et tibi phoebe sacrvm omnes qui secto matris ventre procreantur, ideo sunt Apollini consecrati, quia deus est medicinae,
5 Sallustius] hist. inc. 61 D. 27 Kr. || 11 sqvalentem splendentem] cf. Non. p. 404, 14 M. || squalentem auro e. q. s.] cf. Gell. II 6, 19 sqq.; Macrob. Sat. VI 7, 17 sqq. || 18 havrit ferit] exscr. Luct. Plac. ad Stat. Theb. II 46. cf. Non. p. 319, 25 M. || 22 omnes . . . dicantur] exscr. mythogr. III 8, 15. cf. Isid. or. IX 3, 12
1 quia non est loci mutatio sed in uno eodemque loco res agitur F \\ 3 ad fragmina s. v. fragmenta T || feamina F || 5 omine AL: omni SBHM omni- bus F (ominibus Daniel) omine omni coni. Dietschius. cf. ad Aen. I 456 || 6 belli Stephanus \\ 7 uincit ASF \\ dixit] supra ait F || laetos F || 9 ad o. the- rone s. v. bene . . . laudat uictum T \\ 10 uictoris asuictum F. an victoris Aeneae uictum? || 11 luricam BL \\ ad v. 314 in marg. squalere non sordium plenum esse tantummodo, ut nunc consuetudine persuasum est, sed honesta re habundare et refertum esse ueteres probabili auctoritate posnerunt ducique hanc proprietatem a squamis putauerunt: ut quod fuerit qualibet re densatum et honustum squalere dicatur. ergo hic squalere intellegitur copiam densita- temque auri intexti in squamarum speciem id est a squamarum crebritate T. squalere . . . squalere dicatur e Nonii cap. VI p. 452, 19 31. petita sunt \\ squa- lentum auras F || 12 densitatem G || 13 intertexti Daniel || 14 uisunt F, corr. Daniel \\ 15 pelli F \\ plumum F || 16 tegerebat F regerebat G \\ rutulum to- raca F \\ 17 horebat F \\ qmis G \\ 18 ad haveit a. s. v. et in marg. non nudum sed quod apparuerat. et putatur esse histeroproteron. quidam italicam elocutio- nem accipiunt quia cum aliquis quemlibet aggressus gladio occidit haurit illum dicunt T || modo ferit sed non.F || %Qmi\ii&vemSchoelliiis-. italicam libri || 21 auriti^1 e corr. quid a prima manu scriptum fuerit non potest dignosci. ausit Daniel || 22 secto "ex matris M || 23 ideo AS Ml: deo BLH, om.F \\ apollini consecrati sunt F
COMM. IN VERG. AEN. X 305-325. 427
per quain lucem sortiuntur: unde Aeseulapius eius fingitur filius; ita enini eum proereatuni supra <TII 761> dixiinus. Caesarum etiam familia ideo sacra retinebat Apollinis, quia qui primus de eorum familia fuit? exsecto matris ventre natus est; unde etiam Caesar dictus est: licet varia de etyinologia huius nominis dieantur, ut 5 diximus supra (I 286>.
317. qvod licvit paevo legitur et fcui licuit'. et respexit ad
illud, quod ferrum nunc iuvenis vitare non potuit, quod parvus evasit.
neg longe pro *nee multo post% adverbium loci pro temporis antique.
320. ivvere manvs id est suae. 10
321. vsqve tamdiu, donec. dvm terra donec \in\ terra. labores praebvit nove dixit, cum bona praeberi dicantur. an ideo *praebuit% quod haec Herculi profuerunt, ut ad inmortalitatem per ista perveniret.
322. ecce pharon legitur et Tharo', ut <V 451> it clamor 15 caelo, ut sit dativus ab eo? quod est chic Pharus'. si autem Tha- ron' legeris, figuratum est; nani de nominativo transit ad dativum, dicens cclamanti\ inertes aut quod alii inertiam obieeerint: aut quia, ubi pugnari oportet, loqui inertis est,
324. flaventem malas flaventes malas habentem, primae 20 aetatis. et est ordo: tu quoque Cydon miserande iaceres, dum sequeris Clytium flaventem prima lanugine malas7 id est dum adtdescentem sectaris, cuius amore flagrabas: qui iuvenum tibi semper erant.
325. infelix nova gavdia cydon de Cretensibus accipimus quod in amores puerorum intemperantes fuerunt: quod postea in 25 Laconas et in totam Graeciam translatum est; adeo ut et Cicerp dicat in libris de re publica; obprobrio fuisse adulescentibus si amatores non haberent. propter quod poeta Cydonem inducit ama-
26 Cicero in libris de re publ.] p. 835 Halm.
1 per quem mythographus || fictus est F || 2 ita enim cum esset procreatum ium ut supra F \\ 3 qui om. A8H\\ 4 efciam] etiam et F \\ 5 ethimologia Ubri plerique || 7 ad casvs e. f. s. v. ad hoc respicit hoc quod ferrum iuuenis . . . euasit T || 9 ad nec l. s. v. nec multum post T || 10 ad manvs s. v. scilicet suae T|| 11 donec om. F || ad bvm s. v. donec T || 12 ad v. 321 in marg. noue dixit praebuit labores cum bona praebere (sie) dicantur. sed ideo praebuit quia haec hercuK profuerunt ut per ista ad immortalitatem ueniret T || 13 ertuli pfue- runt F || pesrista G || 14 perueneret F || 15 pharo F || ut . . . caelo om. F || 17 transiit ASR || 18 clamanti] clamantis in ore F (ciamantis ortum ex cla- manti s. == sistit) || ad inertes s. v. aut quod . . . inertis est T || alii] malim alii ei || obiecerint Commelinus: obicerint F obiciur T (ur litteris deletis alia manus superscr. ret, ut factum sit obiciret) || 20 Serviana Serviani libri post in propriis nominibus (p. 428 lin. 6) habent, ubi Floriacensis quoque flauente ma- las habentem iterat || primae aetatis om. F || 22 males F | aduliscentem F \\ 23 inter flagrabas et qui haud scio an Dardania stratus dextra securus amorum omiserit librarius \\ 25 fuerint M \\ 26 lacones LR\\ in] non F \\ 27 libro F
428 SERVII
torem. novimus autem Cydonas Cretenses dici. sane cCydon' quando nomen est proprium, cCy' naturaliter produeit; si appellativum, cor- ripit cCy?; ut <(X1I 858> Parthus sive Cydon, telum inmedi- cabile torsit. tamen Statius etiam in proprio corripuit, ut haec 5 regi promissa Cydon haec Lampe dabamus: quod fecit; ab- utens licentia qua utimur in propriis nominibus. nova gavdia quem tunc primum amare coeperat.
326. steatvs id est paene. secvrvs amorvm hoc loco *oblitus': aliter (1 350> securus amorum germanae, id est contemnens, non
io curans.
327. miserande pro cmiserandus5; nam pro nominativo voca- tivum posuit, ut contra <(XII 192)> socer arma Latinus habeto: licet illic possit accipi csocer arma Latinus habeat': nam chabeto? et secunda et tertia persona est. tamen etiam et alibi nominativum
15 pro vocativo posuit, ut <VIII 77> corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum.
328. stipata COHORS id est unanimiter veniens.
329. septem nvmero fooc est pro ^septem' : et deest *quia9 : veteres enim ita enuntidbant: Lucilius in iv. Jii prae se portant ingentes
20 munere pisces triginta numero. an potius proprie? credibile est enim ut saepius iecerint. septenaqve tela more suo pro cseptem'; ut cbina' pro duobus: <VIII 168> frenaque bina.
331. stringentia gorpvs quidam £{icpaTiXGJT£Q0v putant, id est iam stringentia. dlii participium praesens pro futuro accipiunt, id est
25 quae nisi essent deflexa, stringere habuerant. deflexit partim s. C, alma venvs male ait Donatus^ hoc loco ante dictorum oblitum esse Vergilium; quod post Iovis prohibitionem bellis facit numina interesse; non respiciens; lovem magis deos hortatum esse in foe-
4 Statius] Theb. II 623 || 19 Lucilius in iv.] fragm. XXVI ap. Muell. p. 25
1 nouimus eoim F \\ cydones M || quando . . . sive Cydon om. F \\ 2 si om. BLH (add. T) (| 4 etiam] etiam et II \\ ut om. F \\ 5 legi J^|| 6 qua utimur in omnibus propriis MF || 7 quem] quae JR ergo quem F \\ tum F || primum om. M || 8 id est] deest MF || poenae F \\ ad secvrvs a. s. v. oblitns in lioc loco alibi contemnens T || oblitus] om. F, indulgens Masvicius || 9 contempnens F || 12 contra om. F || 13 illic] bic L \\ 14 et secundae et tertiae personae est M || persona om. L || 15 posuit]" om. L, legimus F || 17 coons AL choors SBFa conors J3"|| unianimiter LHF\\ 19 hi] bi F \\ mnigentes F. mi ingentes coni. Muellerus || 21 iacerint F. ceterum et deest fqui', sic enim pro quia scriben- dum videtur , post Lucilii verba, an potius . . . iecerint post Servianum ad septbnaqve t. schoUum collocanda esse puto. || 23 ad stringentia c. s. v. quidam enfaticos accipiunt id est iam stringentia. ergo stringentia nudantia ac per hoc uulnerantia. alii accipiunt praesens pro futuro participio id est quae nisi essent deflexa stringere habuerant T || enfaticoteron F || 24 pro om. F || aco- piunt G || 25 stringere debuerant Masvicius, sed cf. praef. p. LXXIII || 27 uer- gilium HF
COMM. IN VERG. AEN. X 326-341. 429
dera; quam a bellis prohibuisse: nani et paulo post tain Iuno; quam Iuturna bellis intererunt.
332. achaten omnia nomina quae in *tes? exeunt; vocativum in ca' mittunt; ut cAchates Achata'; cThymoetes Thyruoeta'.
333. SVGGERE tela mihi ordo est: suggere tela mihi; quae in 5 campis Uiacis in Graecorum stetere corporibus: nulluni enim dextera mea in Rutulps sine causa iaculabitur telum eorum; quae iam sunt caede hostium comprobata. qui vero *steteruntque in corpore Graium' per coniunctionem , non per pronomen legunt, hi non *quey sed *autem9 debuisse dici putant, et mutatam a poeta coniunctionem. alii *que' io coniunctionem pro *enim' ponunt^ ut <TII 51> primaque oriens erepta iuventa est.
336. transverberat scindit.
338. hvig frater svbit liuic subif id est prope venit.
339. traiecto missa lacerto quae fuerat missa retro acto 15 lacerto.
340. protinvs iugiter; continue. tenorem currendi modum; id est eodem impetu fertur.
341. moribvnda morienti similis, quod ita esse etiam Sallu- stius comprobat et ostendit; qui ait quasi vitabundus per tra- 20 mites et saltuosa loca exercitum ductare: nam Iugurtha non vitabat legatum; sed se eum vitare simulabat. nam quia nomen est; ideo significat similitudinem; non passionem. quod si parti- cipialiter diceretur; a passivo veniret: omnia enim a passivo par- ticipia in cdus? exeunt. moribvnda similis morienti: non enim 25 participialiter aliquid significat, sed nominis habet significationem. nominis autem significatio siniilitudinem habet; non passionem. quando dico cmoriturus est'; vere moriturus est; moribundus autem
19 morienti similis e. q. s.] cf. Gelk XI 15; Diom. p. 402, 30 K.; Prisc. IV 36 (I p. 137, 16 H.); Serv. comm. in Don. p. 441, 18 K. Isid. or. X 181 || Sallustius] Iug. 38, 1
1 et om. AS || 4 achate L (achata l) || 6 mea dextera M || 7 in rutulos destare (sic) mea F || sine causa] sine in casvi F. incassum in archetypo supra sine causa adscriptum fuisse videtur j| 8 steterunt quae F, corr. Daniel || gra- uum F || 9 iunctionem F, corr. JDaniel \\ non fque' sed fautem' RibbecMus ad- not. crit. ad h. v.: neque sed aud (aut G) F neque sic haud Daniel neque sic Masvicius. possis et non fque' sed fut' || 10 deci F || ad steterantqve i. c. a. s. v. quidam accipiunt que coniunctionem pro enim positam T || 11 ^pima quae F || 14 ad svbit a. s. v. succedit siue huic prope uenit T || venit om. F || 15 fuerat missa om. M || 17 ad tenoeem s v. id est modum hoc est eodem im- petu fertur T || 19 quod ita] qui ait F || 20 comprobat et H: comprobans BL, om. reliqui \\ per saltuosa loca et tramites Sallustius || 21 saltuosa] occulta F || 22 eum MFl: cum reliqui || 23 quod si]- nam si F || 24 participia] pia H prin- cipia F || 25 moribvnda . . . quasi vitabundus om. F
430 SERVII
non vere; sed similis morienti est: unde et Sallustius dixit quasi vitabundus. nervis aut necessarie additur ^nervis', aut *nervis' tantum *pependif.
342. fratris de corpore rapto si diceret 'fratrum de eor- 5 pore'; speciosius esset: quod ideo omisit; quia hasta Alcanoris tan- tum vulneraverat manum, in Maeonis vero haeserat corpore.
344. est ligitvm quoniam non contra dixerat. femvr cfemur? dicimus; quia legitur et declinatur chuius femoris'; illius vero abla- tivi non invenitur nominativus <(788)> laetus eripit a femine;
10 licet Caper in libris enucleati sermonis dicat ^femen'; sed non ponit exemplum. ergo aut choc feinur5, aut choc femen': nam cfemus* non dicimus penitus.
345. hic cvribvs hoc est ctune\ et est ordo: tunc fidens pri- maevo corpore advenit Clausus Curibus, qui erat de Curibus; ut
15 VerresRomulia: aut cfidens Curibus*; id est multitudine, ut <VII 706)> ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum agmen agens Clausus.
346. rigida id est tenens eam; non vibrans et iaciens.
350. boreae de gente svprema aut originem ducentes a 20 Zetho et Calai; qui filii Boreae et Orithyiae nymphae fuerunt; ut cde gente' de genere accipiamus: aut certe in hyperboreis montibus natos, unde est origo venti Boreae. *suprema9 autem pro *supremi Boreae\ si autem, ut quidam volunt, JBoream principium generis accipiamus, erit ^suprema' dictum pro *summa\- quod si ventum in- 25 tellegimuSy *suprema' ultima modo: sicut (enim) dictum est, inilium flandi Boreas concipit (ab hyperboreis montibus). ismara Thraciae civitas a monte Ismaro dicta. Jiic autem feminino *Ismara\ quia pa- triam dixit, ibi neutro iuvat Ismara Baccho conserere.
7 femur dicimus e. q. s.] cf. Charis. p. 87, 2 et p. 130, 36 K.; Prisc. VI 52 (I p. 238, 9 H.) Bitschl opusc. II p. 43$ sqq. || 15 Verres Eomulia] Cic. in Verr. act. I 8, 23 CQ. Verrem Romilia' || 28 iuvat] georg. II 37
1 morientis M \\ 4 si] ac si M. ceterum hoc scholium non consentit cum illis quae ad v. 339 Servius adnotavit || 6 maonis ASH madeonis F || haeserat] heicerat F || 7 quoniam non contra dixerat quid sibi velint non intellego. for- tasse q. n. contra direxerat i. e hastam, ut adversum Aeneae corpus figeret. || 8 dicitur F || quia lectum est et declinatur FM || 9 femine] femore H || 10 po- nit BL: ponat ASHM probat F || 14 clausus qui clausus curibus qui erat de euribus ASHF lausus qui lausus (lassus L) curibus qui erat de curibus BLh lausus qui erat de curibus M lausus curibus id est qui erat de curibus l || 15 uerres uel uerus L uerus H uerris F \\ de romula M de romulia 1 1| 17 lau- sus LMh || 18 hoc est M\\ 20 zeto M\\ et Orithyiae om. M \\ orithiae AB ho- rithiae L orithyae H orinthiae F || 22 uento F || 25 enim add. Masvicius || 26 boras F laboras G || ab hyperboreis montibus supplevi. cf. Isid. or. XIII 11, 13 || 27 hinc G || autem ego: n F enim Daniel || faeminio F (feminino) G J| 28 ibi] malim alibi || neutro ego : neutra F neutri id est Daniel neutrius est Masvicius || Ismara] in maria F || baccha F bacca G
COMM. IN VERG. AEN. X 342-370. 431
354. expelleee tendvnt hoc est loco se inviceni niovere eontendunt.
355. limine decenter dictum, id est in litore.
356. magno aethere id est aere in magno; nani venti in aethere non sunt? sed in aere: sic supra <^265)> atque aethera 5 tranant cum sonitu pro caerenr\
359. obnixa omnia contra niare mari, nubes nubibus, venti ventis. legitur et cobnixi5? ut referatur ad ventos.
361. haeret pede pes pro cpedi?; nam antiptosis est. et est Homeri versiculus. 10
362. rotantia ut Eleusinae matris volventia plaustra: Vo- tantia' ergo quae rotantur.
363. torrens non Tiberis, sed quicumque alius fluvius ad tempus crescens.
364. insvetos acies inferre pedestres quia saxis ; quae torrens 15 intulerat, inpediti Arcades, omissis equis pedestrem pugnam insueti inierant et a Latinis pellebantur. arcadas accusativus est plu- ralis, cuius ultima syllaba ideo brevis est, quia nominativus plu- ralis ces' terminatur; ut chi Arcades5, ut cdelphines delphinas*.
365. latio seqvaci metonymia pro cLatinis?, ut alibi <II 265> 20 invadunt urbem somno vinoque sepultam.
366. dimittere qvando *quando' siquidem. et est Romanae militiae: nam in locis inpeditis equos comitibus dabant et pedestri certamine confligebant.
369. qvo fvgitis hoc amare dictum est. et iam preces se- 25 quuntur. per vos et fortia faota adiurat eos per ipsorum facta} quoniam non habet puer proprios titulos: nam est ei prima militia.
370. per dvcis evandri melius *ducis\ quam si dixisset *regis' : hoc enim nomen exprimit ducentem in proelia: Sallustius quo cupi- dius in ore ducis se quisque bonum et strenuum ostentantes 30
11 Eleusinae] georg. II 37 || 28 melius ducis e. q. s.] exscr. Isid. or. IX 3, 22 || 29 Sallustms] hist. inc. 63 D. 29 Kr.
h 6 aere HMF || 7 obnoxia M || 8 omnixa B obnoxi L omnixi H \\ 10 et uersus est homeri F || versiculus] (II. XVI 215) a67tlg kq' a6nCdP sgsids, noqvg koqvv, ccvsqcc d' dv^Q vulgo additur || 11 ad rotantia s. v. quae rotantur uo- luuntur T || 12 rogantia F \\ 13 ad torrens s. v. quilibet fluuius ad tempus crescens T || 15 quae Commelinus: quos F || 16 arcade F Arcadae Daniel \\ insuaeti F || 17 merant F, corr. Daniel || 18 ultima pars sillaba AS || 19 ut] item F, om. M || 20 metonimia F || 22 ad qvando s. v. siquidem siue aliquando T || 23 comitibus] militibus F || 25 con fvgitis B confmgitis H \\ et iam] nam M iam F \\ secuntur ASF || 26 adiuret F \\ 27 malitia F \\ 28 medius F || 29 praelia Daniel: pba F || 30 sese Isidorus || et strenuum ostentantes om. Isidorus
432 SERVII
non dixit *proconsuMs' '. devictaqve bella finita, exhausta: nani hostis vincitur, non belluni.
371. svbit succedit, ut <(VI 812)> cui deinde subibit lavdi ut solet7 virtuti: potest et projprie intellegi. 5 372. fidite ne pedibvs dativus est cpedibus*: nam cfido tibi5
dicirous.
374. HAC VOS ET PALLANTA DVCEM PATEIA ALTA BEPOSCIT
hoc vult patria, ut per caedes hostium revertamur.
375. nvmina nvlla peemvnt argumentatur a facili, dieens, 10 non contra deos, sed contra mortales bella tractamus.
377. ecce maeis quod est efficax, in fine posuit: nam dicit eos quo fugiant non habere, cum terra teneatur ab hostibus, mare autem pedibus transire non possint. castra vero ingredi turpissimum est: aut certe etiam hoc inpossibile, si *ab hostibus obsidentur, ut
15 quidam volunt, intellegentes <(308)> * et rapit acer totam aciem in Teucros' scilicet suam, quam ducebat, ceteris relictis. mag-na clavdit nos obice pontvs periphrasis, id est mari claudimur. et modo usus habet; ut chic obex' dicamus, unde quidam cmagno obice' legunt. antiqui etiam chaec obex' dicebant? secundum quod
20 est cmagna obice'. hinc est quod non nulli vitant generis dubietatem efc legunt cmagni?; scilicet cmaris?. Caper tamen in libris dubii ge- neris probat dici et chic obex? et chaec obex?; quod; ut diximus; hodie de usu recessit.
378. troiam id est castra Troianorum.
25 379. densos peoevmpit in hostes ut eos hortaretur exemplo.
380. patis iniqvis exitum praeoccupavit futurum.
381. magno pondeee hoc est magni ponderis; ut <III 286> aere cavo clipeum pro caeris cavi9.
383. eeceptat ideo frequentativo usus est; quia haerentem
30 hastam ossibus avellere facile non poterat. et expressit moram quan-
dam et molitionem extrahentis. ergo creceptat? est frequenti con-
29 ideo frequentativo usus est e. q. s.] cf. Macrob. de diff. et soc. gr. lat. v. 21, 8; de verbo 8, 14
1 nou dixit in ore consulis Isidorus || 3 ad svbit s. v. succedit T || 5 nam fidenti dicimus LH (corr. I) || 8 per decaedes hostium F || 10 non deo sed con- tra mortalis F \\ 12 quo] qui F \\ terra] contra B || 14 e6t ASBL: sit reliqui \\ etiam hoc om. F \\ obsidentur om. AS || 16 ceteris JRL: certis ASHF cer- tens M || 17 ad clavdit n. o. p. s. v. perifrasis est hoc loco id est cladimur (sic) mari T || 19 haec obix F || 20 quod] quia F || uitantes F || 21 Caper] asper F || 22 haec obix F || quod] quia F || 24 ad troiamne s. v. hoc est castra troianorum T || 28 clipeum] magni gestamen abantis add. F , pro aeris cavi omittens || 29 quia ossibus inhaerentem hastam facile auellere minime poterat F || 30 ad receptat s. v. hoc dicendo exprimit magnam moram et molitionem ex- trahentis T || 31 frenti F
COMM. IN VERG. AEN. X 371-393. 433
cussione divellit. tale est et illud <1I 671> clipeoque sinistram insertabam aptans.
384. qvjem non svper occvPAT c quem super' Lagum, sUbauditur *stantem\ svper occvpat quern non desuper occupat: ideo autem cdesuper'? quia Pallas ad evellendam hastam fuerat inclinatus. 5
385. nam pallas ante rventem dvm fvrit ordo est: nam eundem Pallas ante excipit? id est dolo interimit; ille enim incautus fuerat, furens propter crudelem mortem sodalis, unde et incautus fuerat.
387. tvmido in pvlmone et naturaliter tamido, et quia fure- 10 bat. cin pulmone' autem crecondit? archaismos est pro cin pulmonem'.
388. hing sthenivm petit pro Hwnd , loci adverbium pro temporis. rhoeti de gente vetvsta anchemolvm haee fabula in Latinis
nusquam invenitur auctoribus. Avienus tanien, qui totum Livium iambis seripsit, hanc commemorat, dicens Graecam esse. Rhoetus 15 ergo Marrubiorum rex fuerat in Italia, qui Anchemolo filio Caspe- riam superduxit novercam: hanc privignus stupravit. quo cognito cum eum pater persequeretur et ad poenam vocaret, fugiens ille se ad Turnum contulit: ad Daunum. merito ergo in bello Turni Dauni filio Anchemolus gratiam reddit. ^mte^ autem ^vetusta' ideo, quia a 20 Phorco, deo marino, originem ducere legitur. hoc totum Alexander Polyhistor tradit, quem Lucius Sulla civitate donavit.
390. vos etiam gemini ut supra <(324)> tu quoque flaventem prima lanugine malas.
392. svis etiam suis: Lucanus <III 608> et amissum fra-25 trem lugentibus offert. et est absolutum, suis omnibus, non suis parentibus tantum.
393. discrimina differentias.
2 aptant F \\ 3 malim rquem super' id est super Laguni. et subauditur cstantem5: ut interpres poetam hm voluisse dicat: Pallantem super Lagum stan- tem non occupat Hisoo. || 4 stantem id est quem e. q. s. Masvicius \\ svper occv- pat . . . occupat om. F \\ quem Servius ad Pallantem referri vult || 7 interemit F || 8 fuerat JRLHM: om. AS, ruebat F et Vossianus JBurmanni. ruerat Masvicius. malim ille enim ruebat furens || 12 stblenvm G || 13 koethi vel roeti libri || Latinis om. M \\ 14 abienus M F \\ qui totum uel uirgilium et roetus liuium iambis scripsit haec commemorat M, hinc qui totum VirgiLium et Li- vium Stephanus \\ libium F || 15 scribit JR || 16 ergo] go M || miarrubiorum H mar- ruiorum F \\ in Italia om. F\ anechemolo ASh a nec hemoco H || oasperiam M || 17 qua re cognita F || 18 insequeretur F || se ille F || 19 ad Turnum Flo- riacensem quoque hoc loco habere consulto moneo, se ille contulit £& Daunum Gommelinus ille se ad Daunum contulit Masvicius || ad Daunum] corrigitur Servianum scholium ex alius interpretis testimonio, qui ad JDaunum, Turni pa- trem Anchemolum fugisse narravit \\ an Turno? || 20 anchemelus F ||- ad v. 388 in marg. ideo dicit de gente uetusta quia a deo phorco marino originem du- xisse legitur T|| 21 forco F || origine F || 22 lucilius silla F || 26 lugientibus M
434 SERVII
394. thymbre pro cTriyrnber?? metri causa metaplasmum fecit: ipse enim superius *Thymber' dixit. evandrivs possessivum est modo? non patronymicon.
395. degisa svvm mire *suum\ tamquam dominum, a quo fuerat 5 separata.
396. SEMIANIMESQVE MICANT DIGITI FEREVMQVE RETRACTANT
Ennii est, ut oscitat in campis caput a cervice revulsum? semianimesque micant oculi luce"mque requirunt: quem ver- sum ita ut fuit, transtulit ad suum carmen Varro Atacinus. "~
10 397. tventes modo videntes, alibi defendentes signifieat
398. dolor et pvdor sic de Mezentio <(870)> aestuat ingens uno in corde pudor mixtoque insania luctu. alii dolorem ali- cuius studii ardorem et promptam gloriae eupiditatem veterum more dictum volunt, ut Graeci tcovov appellant: Lucilius in quinto nam
15 omnibus unus dolor est captus labosque.
399. fvgientem rhoetea praeter id est praeterfugientem.
400. tantvmqve morae fvit ilo subaudis: ad mortem Ili hoc spatium fuit tantum, et haee sola mora? quo minus Ilus periret. de cuius morte cum nihil dicat, intellegendum est.
20 402. intercipit quia intercipi aliena dicuntur. tevthra ab
eo quod est chic Teuthras huius Teuthrae^ quomodo cAeneas Aeneae'.
403. tyren ab eo quod est chic Tyres'.
404. semianimis potest et c semianimis' ab eo quod est *semiani- mus9 legi.
25 405. optato id est ex voto: per aestatem enim venti frequen-
ter optantur et quasi contingere videntur ex voto, quia f difficuli aestate validiores sunt.
406. dispersa ex diversis locis.
407. mediis absolute dixit. extenditvr vna sicut duces di- 30 versis locis commissa proelia continuaverant.
7 Ennii est] ann. v. 462 Vabl. || 14 Ludflius iu quinto] v. 55 Muell. || 20 quia . . . dicuntur] cf. Don. ad Ter. Eun. I, 1, 35
1 thymbrae A timbre L thimbre H || 4 ad svvm s. v. scilicet corpus uel dominum T || 5 seperata F superata G || 7 Ennii est ut] de ennio sublatum est ille enim ait F || 9 ad suum carmen transtulit F || atacenus Serviani libri || 10 modo intuentes alias F || 11 si F || de hab. Ml || 12 ad dolor s. v. dolorem quidam accipiunt alicuius studii ardorem etprompta gloria (sic) cupiditatem T \\ aliicuius tudi F \\ 15 est captu' Muellerus: recaptus F receptus Laniel || lapus- - que F, corr. Daniel || 16 propter fugientem LH (corr. T) \\ 17 subaudis . . . tantum] h^oc tantum spadum F \\ et] ut et M || 19 cum] eum F || 20 uocatiuus ab eo M \\ 21 huius Teuthrae et Aeneae om. F \\ quomodo] sicut F \\ 23 semia- nimus legi Daniel: semanibus imus legi F. fortasse semianimus intellegi || 25 frequentis F || 26 difficili Daniel difficulter Burmannus quia incle igniculi a. v. sunt vel fiunt Sehoellius \\ 28 ad dtspersa s. v. in diuersis locis T || 29 schol. ad extenditvr v. om. F c
COMM. IN VERG. AEN. X 394—419. 435
408. acies vvlcania ideo abusus est; quia comparatio ad bel- lum pertinet: nam de igne aciem dicere satis incongruuin est: ergo cacies Vulcania'. vis ignis; quae late per campos effunditur.
409. ille sedens non quasi Pallas, pugnantibus suis, nihil agat, sed comparatur illius securitati huius voluntas. victob cui vota 5 processerunt; voti compos, hiutv%cbv. ovantes abusio est; non proprietas.
410. coit omnis in vnvm id est conpellitur: unanimiter omnes fortiter faciunt.
411. sed bellis acer *secF modo inceptiva particula est? ut 10 in Sallustio saepius; sicut cat' interdum: nam non est coniunctio ratiocinantis.
412. in sva colligit arma post scutum se clausit; alibi <(XII 491)> et se collegit in arma.
415. elatam in ivavLVM iugulo suo vulnus minantem. 15
417. fata canens quasi divinus. alii ^cavens5 legunt; secun- clum quodnon statim et divinus: nam efc ab aliis audita cavere potuerat.
418. canentia lvmina aut hypallage est pro cipse canens5: aut physieaui rem dixit; dicuntur enim pupillae mortis tempore 20 albescere.
419. iniecere manvm parcae traxerunt debitum sibi. et ser- mone usus est iuris: nam manus inie.ctio dieitur quotiens; nulJa iudicis auctoritate expectata; rem nobis debitam vindicamus. telisqve sacrarvnt evandri mulUs experimentis ostenditur Vergilium 25 subtiliter et aliud agentem ritum vetustissimorum sacrorum referre. hic ergo cum dicit *telisque sacrarunt Euandri' docet, quidquid destinatum fuerit diisy - id sacrum appellari. perveniri autem ad deos non posse, nisi libera ab onere corporis fuerit anima: quod nisi morte fieri non
10 csed' modo . . . ratiocinantis] cf. Don. ad Ter. Andr. II 1, 10 et IV 1, 42; Eun. II 3, 55 || 25 multis experimentis ostenditur e. q. s.] cf. Macrob. Sat. III 7, 3
1 abusus est] aciem dicens add. Ml || 2 nam de igne om. F \\ dicere aciem BMy aciem om. LH (add. I) || satis] nimis F || ergo] enim F || 4 non quasi . . . voluntas hab. T || pallus G || ageret T || 5 cni uota processerunt om. F || 6 uoto JR || eniTYxoN A etinyx^N B eunvxujn H gutixujn F, om. M, radendo deleta vox in L || 8 conpellit F, correxi || unianimiter JRLHF \\ 11 at] ait H ad F || 13 post . . . alibi] scuto se tegit albi F || se clausit] sed audit B \\ 16 divinus] accipitur add. Ml, apparet add. Masvieius || 17 nam om. F || cauere potuerat et ab aliis audita F || 19 est om. F || 23 est om. F \\ 25 multis experi- mentis . . . interitus hab. T || 26 suptiliter T || et om. T || reiferre F || hinc T \\ 27 quicquid T\\ distinatum F\ 28 fuerit om. F\ 29 liber ab onere FT libera onere Lahiel \\ fuerit] non faerit F \\ mortem F
Servii comm. Vol. H. Fasc. II. 29
436 SERVII
potest. oportune ergo Jiis sacratum Halesnm loquitur, cum inminebat interitus.
421. DA nvnc thybri pater vicinum invocat numen, circa cuius ripas bella tractantur: sic supra <IX 402> tu? dea; tu prae-
5 sens nostro succurre labori.
422. dvri aut fortis, aut asperi et crudelis in hostes.
423. tva qveecvs in tuis ripis creata. sane superius de spe- ciebus stativi augurii dictum est, ih quibus capillorem esse diximus, quod hoc loco tangit capillor autem dicitur cum auspicato arbor
io capitur et consecratur Iovi Fulguri: dicit enim his versibus *da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro , fortunam9 et reliqua, *haec arma exuviasque viri tua quercus habebit': hic ergo cum arborem nominat, videtur veteris ritus inducere mentionem.
424. avdiit modo exaudiit et ad effeckmi deduxit, paulo post 15 tantum audiit, ut <(464> audiit Alcides iuvenem. dvm texit
dum spoliat; nam tempus praesens est? non praeteritum ab eo quod est ctego': sic Plautus ego hunc hominem hodie texam pallio. et Hegitf H£ primam syllabam corripit, ut tantum positione longa sit.
425. inermvm et Hnermem9 dicimus et Hnermum\
20 426. AT NON caede viri tanta perterrita sinit agmina
subaudis cesse?.
427. primvs abantem ideo *primus% quia comites eius exemplum
secuti sunt; nam infert *sternitur Arcadiae proles sternuntur Etrusci'
et *agmina concurrunt ducibusque et viribus aequis\ 25 428. oppositvm obstantem, fortiter pugnantem. et.quidam dubium
volunt, utrum *pugnae oppositum% an *nodum pugnae9, quod est melius. NODVMQVE mokamqve bene addidit cmoram', ne cnoduni' aliud
acciperemus: nam enodus' proprie est densa peditum multitudo, sicut
cturma9 equitum, ut leetum est in disciplina militari. cnodum' ergo 30 pro difficultate accipe; quae vix possit resolvi.
7 superius] cf. Aen. III 83 II 17 Plautus] Amphitr. I 1, 138 || 28 nam nodns . . . resolvi] exscr. Isid. or. IX 3, 60
1 his] hic Baniel || alesum T || 4 sicut L sicu H || 6 schol. ad v. 422 hab. T || crudeli G || 7 superius . . . mentionem hab. T \\ 8 esse clixmrus om. F || 9 capil- lor T capillas F \\ arbor Masvicius: arbore FT\\ 10 consecretur F (| ioui ful- gori F iouis fulguri T cf. Preller Boem. Mythol. I p. 190 sq. ed. III || 13 ritus om. F I 15 ut audiit om. F \\ dvm et dum om. F \\ 16 non praeteritum om. R \\ non] nam F || 17 tego] texo RM, non praeteritum ab eo quod est tego add. B texis non pmtii ab eo quod est tego add. M || sic om. BLH (add. I) || hodie texam ASMF: detexam BLH. cf. Goetzii et Loewii adnot. ad Amphitr. I 1, 138 || 18 syllibam F sillabam G || corripit Masvicius: corripuit F || longo F || 22 primvm F || 25 ad oppositvm s. v. obstantem fortiter pugnantem T || 27 ad- dit B || alium BH aliut F \\ 29 turma LF: turmae ASBM turmo il|| ut] et AS || nodum- . . . accipe] modo autem nodum pro difficaltate posuit F || 30 difficilitate S
COMM. IN VERGL AEN. X 421—444. 437
430. grais inperdita corpora TEVCRi quos Graeci perdere nequiverunt. Teucros autem accipimus quos secum cluxit Aeneas; nam ait <TIII 547> quorum de numero qui sese in bella se- quantur praestantes virtute legit. aliter non procedit: nam paulo post erupturi sunt qui obsidentur in castris. ^inperditd? autem 5 quis ante hunc?
432. extremi addensent acies Lucanus <IV 780> quantum pede prima relato constringit gyros acies. cdenseo' autem secundae coniugationis est. nec tvrba moveri tela manvsqve SINIT Lucanus <TII 495> gladiosque suos conpressa timebat. 10 quidam sane Hurbam9 multitudinem accipiunt; nam plurali numero Hurbas' perturbationes dixerunt et strepitus: unde et Terentium turbas lampadas propter strepitum volunt dixisse, cum parcus senex (nec) puerperam per publicam duci suadeat nec strepitum per turbas adhiberi.
438. maiore svb hoste sub hostilitate: nam sub diversis ho- 15 stibus pereunt.
439. monet svccedere lavso expositio talis est: monitus a sorore continuo secat agmen, atque ut vidit socios.
442. feror pro *ferri debeo% id est ire debeo.
443. cvperem ipse parens spectator adesset aspere et amare dictum: 20 multa enim mala graviora videntur si ante oculos nostros eveniant, quam si audiantur. tale est et in secundo <(538> de Polite qui nati coram me cernere letum fecisti: non enim obicit Fyrrho, quod occiderit, quia hoc ius belli exigebat, sed quare vidente patre: et his similia, ut <TI 308)> inpositique rogis iuvenes ante ora paren- 25 tum et <XII 636> an fratris miseri letum ut crudele videres?
et <XII 638> vidi oculos ante ipse meos et <XII 936) victum tendere palmas Ausonii videre.
444. aeqvore ivsso pro cipsi iussi9. et est usurpatum par-
12 Terentium] Adelph. V 7, 9 || 29 pro ipsi iussi] cf. Macrob. Sat. VI 6, 3
1 quae F \\ 2 teucros uero accipiamus F || 4 aliter ASMi alias reliqui \\ 5 erupti EL (corr. T) || qui obsidentur om. F || 7 addensant 11 F || 8 primo M || relatu E relecto F \\ 10 gaudiusque EH\\ 11 ad v. 432 turba multitudinis con- stipatio. nam plurali numero . . . adhiberi liab. T || 13 nec add. Schoelluis || puer- peram Burmannus: perperam libri || 14 dissuadeat Burmannus || 15 aduersis F || bus (de hostibus) pereunt om. F \\ 17 ad monet s. l. s. v. expositio . . . socios T || 18 agmentatque F || 19 ad feror s. v. ferri debeo id est ire T \\ ire debeo scripsi: credebo F redibo Daniel || 20 ad v. 443 hoc aspere et acerbe est dictum quia multo sunt grauiora mala quae ante oculos nostros eueniunt quam quae audiuntur. tale est et in secundo . . . ausonii uidere T || 22 et] ut F || polito T || 23 lictum F || feeisti] fecisse F, om. T || pirro F pirho T \\ 24 hoc ius] ocius G || 25 regis F rugis T || 26 misere F miserae T || ut om. T || uiderem F uidere T \\ 29 schol. ad v. 444 om. F \\ ipsi iussi] ipsius E
29*
438 SERVII
ticipium: nam ciubeor' non dicimus, uncle potest venire *iussus?. sic ergo hic participium usurpavit, ut Horatius verbum, dicens haec ego procurare et idoneus imperor et non invitus. ergo satis licenter dictum est; adeo ut huic loco Probus [hic corruptum] 5 alogum adposuerit.
445. tvm deinde.
446. stvpet in tvrno id est in Tumum intuens.
447. omnia qiiae omnia? an circa Turni arma et corpus?
448. tyeanni regis superbi.
10 449. AVT SPOLIIS EGO IAM RAPTIS LAVDABOR OPIMIS AVT LETO
msiam dilemma argumentum, quod est ab utraque parte firmissi- mum et concludit adversarium. spoliis opimis quae dux duci
detrahit, ut diximus supra <TI 855^>, sunt spolia opima.
450. sorti pater aeqvvs vtriqve est * sorti' pro c casui9 et *for- 15 tunae'. aeqvvs hoc est aequo animo feret, si cecidero: quia dixerat Turnus *cuperem ipse parens spectator adesseb9.
452. FRIGIDVS ARCADIBVS COIT IN PRAECORDIA SANGVIS prae-
sagio mortis futurae.
453. pedes apparat ire ne videatur pugnae iniquitate vicisse.
2 Horatius] ep. I 5, 21
nam iubeor . . . hic participiurn om. LH (add. T) || iussus] quamvis inter- dum sic dicatur, ut Lucanus (III 146) ccuius servaveris umbram si quidquid iubeare velis add. Fabricius || 2 sic om. B || hoc participium B || dicens om. BLH (add. T) || 3 ergo libri \\ icloneus L, ut videtur, idoneos M 1 1| inperor H || 4 dictum est] dicemus L icorr. I) dicem H || huic Masl: hic ASRLH || probus a lon- gam posuerit AS probus ad longam posuerit JRLH probus hic corruptum .a. longam posuerit M. adeo ut huic loco Probus hic correptum A longum po- suerit Stephanus, adeo ut.Probus huic loco corrupto alogum apposuerit vel hoc loco corrupto alogum posuerit Burmannus, ut hoc loco Probus ut cor- rupto alogum posuerit Steupius de Probis p. 85, ut Probus hunc locum cor- ruptum aut aw&QQXoylav posuerit Wollenbergius de Probo p. 11. cf. BergJcius opusc. philol. I p. 591, Bibbeckius prol. p. 151. hic corruptum cum unus Mo- nacensis hdbeat haud scio an eam scripturam rectius dicas inde ortam esse quod ad a longam aliquis adscripserit hoc corruptum, ut Servii sint adeo ut huic loco (vel hoc loco) Probus alogum adposuerit (vel posuerit). quod si verum est Probus alogum posuisse putandus est quod poetam mendose scripsisse , non quod verba corrupta esse iudicaverit. cf. Isid. or. I 20, 27 raIogus nota quae ad men- das adhibetur' . hic aloyov Probus posuerit F. Schoellius. ceterum Maximiliano Bonnet qui Parisinum 7530, ex quo commentarius de notis editus est, iterum contulit, in eo codice a prima manu alongus scriptum esse, alogus correctori deberi visum est. || 7 ad stvpet i. t. s. v. intuens turnum T || 8 ad omnia s. v. et arma et corpus T || 11 dilemnatum argumentum AS delima argumentum Ml argumentum dilemmatum F. Dilemma et est cornutus syllogismus argumen- tum Stephanus. cf. Serv. ad Aen. II 675 || quod . . . adversarium] quod ad uersarium ab utraque parte concludit F || 13 supra om. F || spolia opima sunt F 14 ad sorti s. v. condicioni casui fortunae, ad aeqvvs s. v. aequo animo T et] an vel ? || 15 ferit F feret et si F. Schoellius || occidero Daniel || quia] quae F 16 spectabor F \\ 19 ad pedes a. i. s. v. ne uideretur aequa non uicisse pugna T
COMM. IN VERG. AEN. X 445-467. 439
454. specvla cvm vidit ab alta hoc ad currus altitudineni spectat; leo ad Turni violentiam atque feritatem. et est ordo: ut- que leo advolat; talis est Turni imago venientis.
457. contigvvm postquam vidit eum venisse intra iactum teli; scilicet ut posset feriri. 5
458. ire peior pallas subaudis cvoluit?. alii Hre' pro Htf legunt, ut sit infinitivus pro indicativo. si qva si quo modo. fokjs fortuna. et dictum est propter illud <(284> audentes fortuna iuvat.
avsvm num pro *audentem'?
460. per patris hospitivm deest * mei\ 10
461. te precor alcide supra contra inferiorem hostem flu- miois imploravit auxilium: nunc contra hostem maiorem viribus deum invocat virtute praestantem.
462. cernat semineci ad illud quod ait Turnus ccuperem ipse parens spectator adesset' hic dicit cipse suum cernat interitum\ 15
463. VICTOREMQVE PERANT MORIENTIA LVMINA TVRNI Donatus
dicit cmeminerint?; sed melius est csustineant'; quasi pondus et poe- nam: nec enim meminisse possunt oculi.
465. lacrimasqve efpvndit inanes hic ostendit eventum futurum. 20
467. stat sva cviqve dies sectis philosophorum poetae pro qualitate negotiorum semper utuntur, nec se umquam ad unam alli- gant nisi quorum hoc propositum est; ut fecit Lucretius, qui Epi- cureos tantum secutus est. scimus autem inter se sectas esse con- trarias: unde fit ut in uno poeta aliqua contraria inveniamus; non 25 ex ipsius vitio, sed ex varietate sectarum. illud namque quod ait in quarto <697> sed misera ante diem; Epicureorum est; qui casibus cuncta concedunt: nunc quod dicit cstat sua cuique dies?; stoicorum est, qui dicunt fatorum statuta servari. sane prudenter fecit ut fluxam et vagam opinionem Epicureorum daret homini; 30 id est sibi7 — nam illud ex persona poetae dictum — hanc autem validam daret Iovi: nam stoici et nimiae virtutis sunt et cultores
21 sectis philosophomm e. q. s.] exscr. inythogr. III 9, 9
3 iniago] magno B || venientis] Homerus (II. III 23) oog ts Xecov s%ccqti ps ydXco STti acofiaxL nvQGag add. Fabricius \\ 4 vidit eum] uidus F || actum F 5 possit HF || 6 voluit] voluit ire Daniel || alii ire Daniel: abire F \\ 7 legunt' an intellegunt ? || pro om. G || ad siqva s. v. si quo modo T || si quando Daniel 9 ad avsvm s. v. audentem T || 11 fluminis . . . contra om. LH (add. T) || 14 ad" contra B || 15 hoc M || 19 eventum] exitum B euandrum H uentum F || 23 hoc om. BLH (add. I) || fecit] sicut B || 24 contrarias] uarias F || 29 est om. BL (add. 0 || 31 dictum] in quarto add. M, est add. F
440 SERVII
deorum. cstat' autem fixa est. cdies' vero tempus vitae; nam femi- nino usus est genere: cum enim maseulino utimur, re vera diem significamus. sane prudenter negaturus a causa coepit, quia qui rogat, dum suspensus expectatione est, potest audire causam, cur sibi postea 5 negatum sit; ceterum si statim neges, non admittit excusationem: ideo negaturus luppiter sic coepit. breve tempvs vitae quia quando- que finitur: ipse paulo post <(861)> Rhaebe diu, res si qua diu mortalibus ulla est, vixiinus, item Cicero quid est enim hoc ipsum diu, in quo est aliquid extremum?
10 468. omnibvs est magna consolatio; quae ostendit non esse
dolenda communia. quis enim indignetur, contingere eum quod omnium est? sed famam extendeke eactis contra illud quod occurrebat, vitanda esse ardua, si communis omnibus mors esset} vita brevis, dicit ideo amandas esse virtutes, ut vitae brevitas fama et gloriae
15 meritis possit augeri.
469. opvs officium.
470. gnati devm ut Achilles Thetidis, Memnon Aurorae, Ascalaphus Martis.
471. saepedon secundum Vergilii declinationem ? ut (IX 694> 20 nothum Sarpedonis alti, paenultima habebit accentum in nomi-
nativo; secundum Homerum; qui et Sarpedontos et Sarpedonos facit; et ultima et paenultima sylldba habet accentum. etiam sva tvr- nvm multi cet iam' legunt; ut sit cecce5. et pertinet ad consolatio- nem si cito periturus est ille qui vincit. 25 472. metas fines; ut (I 278> his ego nec metas rerum nec
tempora pono. pervenit bene ad exprimendum celerem mor- tis adventum praeterito usus «st tempore.
473. rvtvlorvm REiciT arvis respiciendo fecit partem felicio- rem; ut <(II 690> aspice nos hoc tantum: quicquid enim luppi-
1 stat fixa est] cf. Non. p. 391, 32 M. || 8 Cicero] pro Marcello 9, 27
2 nam cum masculino dicimus F (| 3 prudenter . . . excusationem hdb. T \\ cepit FT || quia . . . est] dum enim rogat et suspensus expectatione est T || 4 postea sibi T || 5 non T: nec F || 7 finitur] finitum F, ideo breue tempus dixit add. M l || 8 mortalibus] egris add. M || viximus om. F || Cicero] uo F || quod F || enim om. B \\ 9 ipsum cicero diu M || in] iri AS || 11 eum] sibi Masvicius || quod omnium Danieli quodemonium F quodemonio Q quod 8ai- poviov SchoeUius \\ 12 ostendere H || 13 si breuis est uita Serviani libri \\ 14 fa- mae AS \\ 15 inmeritis F \\ 19 uergilii F \\ 20 paenultima F. Schoellius de acc. ling. lat. p. 213: ultima libri || habebit accentum] heccentum F || 21 sarpedonis et sarpedontos F || 23 multi et iam legunt] licet possit etiam legi multi et iam legunt M l || et iam] en iam coni. Heynius || 24 si cito ASl: scito BLH sic cito M cito F || 26 ad exprimendam celerem mortem aduentum H ad pri- mendum celeritatem mortis aduentum F \\ 29 quicquid ASMFl: quippe quid- quid B, quippe quod L quippe quid H
COMM. IN VERG. AEN. X 468-485. 441
ter videt; aclmoduui iuvat. eeicit cre' naturaliter brevis est et eain pro longa posuit: sic alibi reice; ne maculis infuscet vel- lera pullis: quod licet possit excusari, quia cum facit creieci'; T inter duas vocales posita, producit superiorem; ut dicamus longam eam esse spe; quia per declinationem longa futura est: tamen quia 5 in hac re argumentum magis est quam ratio, dicamus ectasin factam, quae poetis plerumque conceditur.
475. fvlgentem diripit ensem ne iacto telo inermis esset.
477. viam molita hoc est cum difficultate quaesivit: per quod
et soliditas clipei; et minus firmus hastae iactus ostenditur. 10
478. strinxit tactu modico praeteriit: ita enim ab antiquis dice- hatar: et est significatio levis vulneris.
479. ferro praefixvm robvr periphrasis hastae.
481. nvnc mage sit legitur et *nunc magis est'; unus tamen sensus est. sed si cmage3 legamus, propter metrum dictum est pro 15 cmagis,; sicut etiam cpote? pro cpotis': Persius <I 56)> qui pote? vis dicam? nagaris; cum tibi, calve: quod adeo in usum venit; ut etiam in prosa inveniatur: Cictro in frumentaria mage con- demnatum hominem in iudicium u-dducere non posse. penetrabile pro cpenetrale? dicitur: nam quod penetrat cpenetrale' 20 dicitur; quod autem penetratur cpenetrabile?.
482. tot ferri terga non dicit quot terga, sed multa.
483. cvm pellis quidam *pellis' humiliter dictum accipiunt.
484. cvspis ingens ita accipienclum est7 ne incongruum sit; de puero si dixeris cingens pectus\ sane cuspidem abusive pro 25 hastae mucrone posuit.
485. et pectvs perforat hic subdistinguendum; ut cingens'; sicut diximus; ad superiora possit referri.
2 reice] georg. III 389 | 9 molita . . . quaesivit] cf. Don. ad Ter. Andr. IV 24 || 15 pro magis e. q. s.] cf. Don. ad Ter. Adelph. II 3, 11 || 20 nam quod . penetrabile] exscr. Isid. clifF. verb. 435
1 uidit F || 3 reieci ri' inter ego: reiecit inter Hl reicit inter L reiacet inter B reieci inter reliqui || 4 vocales fi' posita vulgo || 5 spe om. H || quia LH: qua ASMMl p qua F |f 6 re om. LH \\ ectasin] haectasin AS tectas in M et ectasin L sectas in H || 7 plerumque poetis AS \\ 8 deripit F || acto L iacito F \\ 9 ad viam m. s. v. rei inanimatae dat sensum T || 1 1 seholia ad v. 478 et 479 hab. T || modico tactu T || ita . . . dicebatur om. T || 13 peristrasis G perifrasis est T || 14 nvnc RLHM: tvnc AS nvm F || mage sit] magis F || 15 est sensus F \\ magea B \\ 16 etiam pote] etiam potes H, om. F \\ potis L positis F: potes reliqui || 17 vis dicam] iuridicam F || mugaris B || cum tibi calve om. F || 18 cicero in uerrinis F || condempnatum ASBM (p del. a) 20 schol. ad penetrabile om. F || pro penetraii L {corr. I) pro penetrabili H dicitur om. A || nam . . . dicitur om. LH^ (add. I) \\ dicitur om. B || 22 quod F 24 est om. F || 25 si dixeris om. F || 27 perforat . . . seqvvntvr om. H || ut ingens om. L {add. I)
442 SERVII
487. animvsqve seqvvntvr ^animus^ pro aninia: nam aninius consilii est, anima vitae. quidam secundum JEpicureos animam per totum corpus divisam esse volunt, et exinde posse fieri ut guis amputata parte corporis vivat: animum vero esse tb r\y£\aovi%ov animae, sine
5 quo vivere non possumus: ergo secundum sectam sibi notam poetam locutum.
488. sonitvm svper arma dedere Homeri est aQaflrjtfs de tev%e S7t avtw.
491. referte EVANDRO potest et hic distingui, potest et supra 10 creferte,> ut sit *Euandro reniitto qualem meruit filium\
493. qviDQviD pro * quodcumque' '.* Plauius in Bacchidihis quid- quid est nomen sibi. , solamen hvmandi est solacium dolentis scilicet patris: quia Jioc solacium est viventium; humare defunctos.
494. stabvnt constabunt. hoc ergo dicit: non illi parvo, non 15 parvo periculo, constabunt Aeneae hospitia. et est proverbialis sensus.
496. baltei potest et synaeresis esse cbaltef ? potest et hyper- metrus versus; nam sequens a vocali inchoat. balteus autem a numeio singulari masculini est tantum generis: Iuvenalis <TI 256> balteus et tunicae et cristae: in numero vero plurali et neutri:
20 idemIuvenalis<(IXlll)>quotiens rumoribus ulciscuntur baltea.
497. inpressvmqve nefas insculptum Danaidum nefas. Do- natus tamen cinpressum5 dicit coactum, quod a patre conpulsae sunt facere. sane fabula talis est. Aegyptus et Danaus fratres fuere. sed
1 nam . . . vitae] exscr. Isid. or. XI 1, 11; diff. verb. 37 || 7 Homeri] II. IV 504 || 11 Plautus in Bacchidibus] v. 19 Bitschl.
1 secvntvr LF\\ 2 quidam . . . poeta loquitur (sic) hdb. T || 3 totam T ||
4 to r\^B\kovi%ov Daniel: to nomonkon F to nomonikon T in ras. \\ sine qua F ||
5 sectam om. F || notam sibi F || poeta locutus I)anieV\ 9 et hic distingui potest et supra E \\ supra creferte'] ad superiora referri L superare ferte H\\ 10 qua-
h
lem meruit filium om. F\ 11 qvicqvid G || Plautus] ^labitus F || haccidibus G || quicquid est nomen est sibi G || 13 solacium BF: solatium reliqui || 14 parvo non parvo periculo om. LRM (add. T). ceterum parvo ASB || 15 hospitium F || 16 balthei LF || sinheresis AS sineresis ML syneresis HM\\ baltei] om. ASM, balthei F || 17 sequens . . . singulari om. LH (add. I) || incoat F || autem . . . Iuvenalis balteus om. F || a numero ASMl: numero B in numero vulgo \\ 19 baltheus L || manicae luvenalis || et neutri est M l || 20 ut idem F || quoties B quociens L || rumoris AS || balthea F \\ ad baltei quae Isidorus or. XIX 33, 2 de talteo exponit (balteum ._. . depeudent) in marg. Turonensis adscripta sunt || 21 scholium ad v. 497 Jiab. T \\ insculptum] inscultum L (corr. V) instultum II sculptumque FT \\ 22 conpulsi H || sint compulsae T || ad Danaidum haec in marg. adscripsit l quorum (sic) fabula talis est. danaus et egistus beli filii fuerunt. ex his danaus l. filias habuit et egistus totidem filios. danaus coactus a fratre ut filias suas eius iuuenibus daret in raatrimonium in ipso nuptiarum die gladios uirginibus dedit quibus illae ex praecepto patris sponsos suos inter- fecerunt excepta una (excepta Hypermestra quae Lynceum seryavit Steph. et Fabr.) : quae post facere collocata ediderunt Stephanus et Fabricius
COMM. IN VERG. AEN. X 487-507. 443
cum inter cos contentio dc Memphidis imperio fuisset, multis saepe f aduotus contumeliis Danaus fratri Aegypto cessit imperio et rclicta (patria) ad Peloponnesum perrexit. cuius cives ibi rex factus a suo nomine Danaos appellavit. qaod cum Aegyptum momordisset , veritus, ne Danaus de fdiabus per generos et nepotes auxilia conquireret, fraude 5 concepta, filiis suis quinquaginta fratris fdias in matrimonium postu- lavit. quas Danaus, dolorem exilii retinens, mox promisit sed cum factae essent nuptiae, sponsae omnes sponsos saos, monente patre Da- nao, nuptiali nocte nccaverunt: sola Hypermestra servato Lynceo fugam dedit, qui post adeptus patruum Danaum intercmit. hae Danaides 10 apud inferos hanc poenam habuisse dicuntur, ut in dolium pertusum aqaam mittant. nefas declinatione caret. svb nocte pro *in nocte\
499. clonvs evrytides laus ab artifice, ut <IX 302> mira quem fecerat arte Lyeaon, item divini opus Alcimedontis.
caelaverat avro non auro caelaverat, sed in auro. 15
500. ovat iactat, gloriatur. et est ordo, quo spolio potitus ovat gaudetque.
501 nescia mens hominvm hoc cul Tumum pertinet: quia propter hunc periturus est balteum, quem nunc se sustulisse laetatur.
502. servare modvm num quia *nescia% ideo *nec servare modum'? 20 SVBLATA elata.
503. magno cvm optaverit emptvm ( ' magno emptum% scilicet pretio: sic et alibi <(II 104)> et magno mercentur Atridae. et est sensus talis: erit tempus quo Turnus optabit quovis pretio redi- mere; ne ipse Pallantem occidisse videatur. 25
505. mvlto gemitv cum multo gemitu. mvlto gemitv lacri- mis: minus est hic *cum\
507. O dolor hos duos versus plerique a poeta dictos volunt, alii a sociis qui reportant cadaver. cdolor? autem propter illud *haec
14 divini] buc. III 37
1 menfidis F memfitidis T || 2 aduotus F provocatus T adductus Daniel. fort. adrosus vel violatus vcl adfectus || imperio om. T || relicta patria scripsi: rtq. F, om. T. Minervae consilio Masvicius. possis et relicta Memphide || 3 pe- loponessum F poloponessum T || 4 dauaus F || ueritas F \\ 5 conquirere F \\ 6 quinquaginta Cornmelinus: ul F, om. T. ul Daniel, lacuna indicata. ultra Burmannus. error inde videtur ortus quod l. numeri nota pro *veV coniunctio- nis compendio liabita est || filius F || postulauit in matrimonium T || 7 quas] qua T || exili F exillii T || 9 servato . . . interemit om. F || linceo T || 12 mit- tunt F || 13 clonivs L || evpytides H: evrtydes F evhitides reliqui || 15 cela- uerat F \\ 16 ad ovat s. v. iactat gloriatur T || 18 ad v. 501 hoc ex persona poetae dictum est et licet generalis (sic) sit proprie tamen ad turnum perti- net T || 20 ad et servare m. s. v. quia nescia ideo nec seruare T || num quia scripsi: numquam F || 24 sensus autem talis est F \\ 26 cum multo gemitu] subaudi cum B, om. F || 28 duos an omittendum sit dubitat Ribbeckius
444 SERVII
te prima dies bello dedit, haec eadem aufert^ cdecus7 propter illnd ccum tamen ingentes Rutulorum linquis acervos'.
510. mali tanti de morte Pallantis scilicet, ut postea inferantur quae praeterea addit. certior avctor id est nuntius verus. 5 511. tenvi discrimine leti modico mortis interstitio: per
quod magna Pallantis virtus ostenditur, quo interempto omnis est in fugam conversus exercitus.
512. versis fugatis.
513. latvmqve per agmen clatuni limiteru ardens agit per agmeii', 10 id est facit: sic melius, quam si dicas clatum per agmen'. ergo sic
intellegamus, aut per ordineni, aut per hypallagen; nam et supra sic ait <1X 321)> haec ego vasta dabo et lato te limite ducam. 515. pallas evander in ipsis omnia svnt ocvlis erat rectum: Pallas, Euander, mensae quas advena primas tunc adiit, dextraeque 15 datae, in ipsis omnia sunt oculis. sed perite scissa est narratio, per quam animus Aeneae perturbatus exprimitur.
517. tvng adiit quidam Hunc9 pro *quondam' accipiunt.
518. qvattvor hig ivvenes emphasis virtutis quod multos, quod iuvenes, quod armatos, quod rapit: minus enim fuerat si dixisset *capitf :
20 unde in xi. <81> vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris inferias.
519. inferias qvos immolet vmbris inferiae sunt sacra mor- tuorum, quod inferis solvuntur. sane mos erat in sepulchris virorum fortium captivos necari:' quod postquam crudele visum est? placuit
25 gladiatores ante sepulchra dimicare, qui a bustis bustuarii appel- lati sunt.
520. captivo sangvine pro *captivorum'; ut <VII 184) captivi pendent currus, item <(II 765)> captivaque vestis congeritur: et est, ut diximus; speciosus ornatus.
30 521. mago dativus est; ut supra <(401)> Ilo namque procul.
gontenderat adversum iecerat.
522. ille astv *astu' pro scientia bellica. svbit subsidit.
3 ad mali tanti s. v. id est de morte pallantis T || mali tanti] auvolat aeneae F || 5 schol. oid tenvi d. l. post fugatis liab. F || per] propter F \\ 6 quo] quod eo L || 7 uersus AS \\ 9 agit id est iacit per agmen F || 10 sic . . . agmen orn. F\\ ergo . . . bypallagen om. LH (add. T) || ergo] et F || 14 primus HM \\ 16 exprimitur] ostenditur F || 17 ad tvnc s. v. quondam T || quoclam F || 18 ad v. 518 enfasis est hoc loco uirtutis quod multos quod iuuenes quod armatos quod uiuentes rapuerit T || enfasis F || 20 post erga G || 22 qvas F || 23 quod . . . solvuntur] ab inferis dictae F || quod] quae JR || 25 busturiarii H bustia- rii F || dicti sunt F || 26 sunt] nam et bomerus facit ab achille seruari quos ad patrocli sepulcrum immolct (U. XXI 26) 6 d' snsl yta{is %siqaq evcciqcov . .. ftccvovzos add. D \\ 29 ut dictum est F || 31 scliol ad contenderat et ille a. hab. T\\ 32 astu om. G || subsidus B subiit M subdidit F
COMM. IN VERG. AEN. X 510-532. 445
524. per patrios manes et spes svrgentis ivli per eas per- sonas rogat; propter quas precatur. et hene, ut in belli calore, brc- viter omnes locos ad impetrandam veniam conplcctitur.
526. penitvs defossa talenta multi enim divitias suas ob- ruebant: unde Horatius quid iuvat inmensum te argenti pon- 5 dus et auri furtim defossa timidum deponere terra? sane melius cinfossa' diceret; quam cdefossa?; ad quod est metri necessi- tate conpulsus: nam fugit dubiam syllabam. et quidam volunt, tria genera argenti vel auri poetam conplexum, signatum, factiini, infectum: signatum, quod in vasis et signis, ut ^caelati argentV ; infectum qnod 10 in massis, ut Hnfectique mihi\ atqui talentum non ad numeram solct, sed ad pondus referri; nisi forte usam temporis sui heroicis temporibus poeta voluerit applicare.
528. non hic victoria tevcrvm vertitvr in meo scilicct in- teritu. Lucanus <(III 337> non pondera rerum; nec momenta 15 sumus.
529. dabit disgrimina *dabit' aut conpensabit ; aut faciet, ut quas turbas dedit. *discrimina' autem differentiam circa cventum et victoriam.
532. gnatis parce tvis Halenta parce' per accusativum Ptau- tine dictum, qui ait in Milite <IV 6; 5)> parce vocem. sane qui in 20 Vergilium scripsit declamationes; de hoc loco hoc ait ex persona Aeneae: cinprobus es; qui aut regi dones; aut filios exheredes\ cparce5 autem est secundum antiquos cserva'; ut apud Lucilium et Ennium invenitur. quod autem dicit cgnatis parce tuis'; cum supra
5 Horatius] sat. I 1, 41 || 17 quas turbas dedit] Ter. Eun. IV 3, 11 || 23 apud Lucilium] ex libr. iuc. C XVIII Muell. || 24 Enuium] cf. Vahleui acl ann. v. 200 adnotatio || quod autem dicit e. q. s.] cf. Gell. II 13 et Don. ad Ter. Hec. II 1, 15
2 propter quod F || precatur] petatur H, aeneas add. Ml || ad pee p. m. s. v. bene . . . complectitur T || breviter om. T || 3 inperandam J? perandam Cr |j 6 tumidum F || supponere B ponere H || 8 syllabam] et hic locus est homeri (11. VI 46) gmyQSL 3AxQ8og vls . . . inl vrjvalv 'A%aicov add. D || ad talenta in marg. talentum non ad numerum sed ad pondus solet referri. usum temporis sui heroicis temporibus uoluit applicare, s. v. 527 tria genera auri et argenti est poeta complexus signatum in caelatis uasis factum in speciebus diuersis. infectum in massis T \\ gera G (genera g) || 10 signatum . . . signis] signatum est quod in nummis, factum quod in vasis et signis Masvicius ex Isidoro , ut videtur, cuius haec verba sunt (pr. XVI 18, 13) Hria autem sunt genera argenti et auri et aeris: signatum, factum, infectum. signatum est quod m nummis est, factum est quod in vasis et signis, infectum quod in massis\ cf. praef. p. XLV. refutavit interpretis ineptias Heynius. \\ 14 ad non h. s. v. id est in meo interitu T || 17 ad dabit s. v. compensabit siue faciet, ad discrimina s. v. id est . . . uictoriam T || facit F \\ 20 dictum] uolunt add. G^ in] inter LH (corr. Z), om. AS\\ 21 dedamnationes scripsit F || declinationes SH || de] in ASMl || 24 gna- tis parce tvis atqui supra dixit guatoque patrique. quo modo ait gnatis? non est contrarium Serviani libri
446 SERVII
dixerit cgnatoque patrique', non est contrarium: nam cliberos' etiam unum dicinius filium, adeo ut Terentius etiam filiam cliberos' dixerit, ut in Hecyra <II 1; 15> qui illum dignum decreverunt, suos cui liberos comniitterent, ubi pater de filio ad uxorem loquitur. 5 ergo usurpavit, respiciens ad cliberos'; ut gnatos de uno diceret. COMMERCIA vicissitudines et ignoscendi facultatem; vel captivorum redemptionem.
533. iam tvm pallante perempto pro { ' iam tum cum Fallantem peremit\ 10 534. hog patris angiiisae manes idem sentire et patrem et fdium
dicit, quasi hoc commodum ad illos pertineat.
537. nec procvl haemonides lioc nomen licet possit esse patronymicon; quia in cdes' exit; ut dicamus Haemonis filius; tamen melius est ut id proprium esse dicamus; quia nusquam aliud nomen
15 eius aut praemissum est aut secutum: ergo simile est patronymico; ut sit cHaemonides' sicut Thucydides.
538. infvla fascia in modum diadematis; a qua vittae ab utraque parte dependent: quae plerumque lata est; plerumque tor- tilis de albo et cocco.
20 539. insignibvs armis Asper sic legit et utitur Sallustii ex-
emplo; qui ait equo atque armis insignibus: Probus vero cin- signibus albis' dicit legendum; ut vestes albas accipiamus, quae sunt sacerdotibus congruae, sicut Statius de Amphiarao dicit. 540. agit campo insequitur per campum.
25 541. immolat quasi victimam; ut ille consueverat: nam hoc
verbo ad sacerdotis nomen adlusit. sane immolari proprie dicuntur hostiae, non cum caeduntur, sed cum accipiunt molam salsam: Cato in originibus ita ait Lavini boves immolatos, prius quam cae-
17 fascia . . . cocco] exscr. Isid. or. XIX 30, 4 || 20 Sallustius] hist. inc. 85 D. 53 Kr. || 25 quasi . . . adlusit] exscr. Luct. Plac. ad Stat. Theb. VII 710 || 27 Cato in originibus] II fragm. 27 Iord., 55 Peter.
3 ut ante in om. F \\ haecira AS echyra B echira L ecyra HM F \\ de- creuerant AS decreuerint F || 4 libertos commiterent H || filia exemplaria im- pressa pleraqtie || 5 ufc gnatos] gnatos AS (ut gnatos a cum gnatos s) gnatos cum M || 6 commertia B L M || scliol. ad commercia. hab. T || vicissitudinesj belli add. T || et om. F || facultatem ignoscendi F \\ vel] siue etiam T || 12 esse et patronymicon L || 14 id] ad AS || numquam MF || 15 permissum F || 16 tuchidides ASL thuchidides B heucydides H tuchydides M tydides F \\ 18 quae] quia F || 20 legunt F || 22 albus B \\ albas uestes F \\ 23 sunt om. F \\ congruum F \\
purpureas
dicit de amphiarao F || eam fiaraco B amfiarco H || dicit] albaque puncieas interplicat infula cristas (Thcb. IV 218) add. B. Bartliius Servium de Theb. VI 330 sq cogitasse dicit || 24 ad agit s. v. iDsequitur per campum T || 27 con ceduntur G || 28 lauini F Lauius Daniel \\ immolatus F, corr. Masvicius
COMM. IN VERG. AEN. X 533—545. 447
derentur profugisse in f siciliam. ingentiqve vmbra tegit aut uiagnitudine corporis sui; aut clipei obumbrat eius cadaver: aut ^ingenti urabra', icl est morte tegit, ut <746)> in aeternam clau- duntur lumina noctem: aut cingenti umbra tegit' secundum usum accipiendum, id est insultatione eum opprimit et adumbrat, ut 5 superatos dicimus adumbratos: aut Hngenti umbra tegit' f aut inferior tegat adversum hostes a fortiore quod institutum uiuunt causa spolio- rum detrahendorum : sequitur enim ^arma Serestus lecta refert hume- ris\ serestvs Serestos duos intellegamus, unum in castris et unum cum Aenea: nam Troiani nondum erupere de castris, ut in- 10 tellegamus eum quem supra <(IX 169> dixit. ergo duo sunt; nec mirum, cum et ipse dixerit, quod exemplo esse possit <(124> Assa- racique duo.
542. lecta refert proprie dixit: nam spolia quae aptantur tropaeis, legi dicuntur, id est eligi. tibi rex gradive ut <TI 18> 15 tibi, Fhoebe, sacravit. tropaevm declinatio latina est, unde paenultima habebit accentum; in numero vero plurali quia tropaea dicimus, sicut Graeci, nec aliquid inde mutilamus, erit in ante- paenultima accentus, sicut apud Graecos.
543. instavrant acies %axa ro 6LO)7tc6[i£vov ante fusas acci- 20 pimus ex eo quod dixit cinstaurant'. vvlcani stirpe creatvs notandum stirpem de patre dictam, cum semper de longa generis significatione dicatur.
544. veniens pro *qui veneraf.
545. dardanides patronymicon a maioribus. anxyris ense 25 sinistram qaidam ex hoc volunt intellegi etiam Vmbronem occisum: con- stat enim vere ab Acnea oceisum, sicut ipse in catalogo ait <(VII 756> sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum evaluit
22 cum semper . . . dicatur] exscr. Isid. or. IX 5, 13
1 in siivam Brissonius de form. I 27. cf. Iordani adnot. \\ 3 tegit om. F \\ ut] aut F || in aeternum nam c. 1. nocte H || 5 insultatione] in salutatione A S vel in salutatione insultatione L (vel in salutatione del. I) exultatione F \\ 6 superato F || aut] ut Daniel. ut inferiorem tegit adversum hostes fortior Masvicius. rnalim ut inferior tegitur a. h. a fortiore || 7 minuit Daniel innuit Burmannus , fortasse recte. videtur enim interpres poetae hoc tribuisse: Aeneam Haemonidis corpus quasi umbram texisse, ut ipse tutus spolia detraheret. ut in- ferior (i. e. Serestus) tegatur a. h. a. f. q. i. volunt Schoellius \\ 9 scliolium ad sere- stvs om. F || 10 nam ASBl: tamen LHM || 15 tropeis HF tropheis reliqui || legi om. B \\ id est eligi] unde ista legit F || 16 trophevm ASBM trophaevm L tropaevm HF\\ 17 habebit . . . in antepaenultima om. LH (add. I) \\ habet l || vero om. B || 18 mutuamus Lion, inde mutamus Schoellius de acc. ling. lat. p. 210 || erit . . . Graecos] erit graecus accentus scilicet tertia syllaba a fine F || 20 ante] nam ante L || fusos BH confusas L || 21 ex . . . instaurantj ergo in staurant aduersus aenean F \\ stirpe . . . notandum om. M || 22 dictum H 24 ad veniens s. v. pro cui (sic) uenerat T || 26 uolunt intellegi uolunt F 27 sicut ip^o hoc libro in catalogo Daniel \\ 28 dardanum edicari F || ebaluit F
448 SERVII
546. deiecerat plusquamperfecto usus est ad exprimendam eeleri- tatem7 ut <XII 430> suras incluserat auro.
547. dixerat ille aliqvid proverbialiter dictum est, ac si dieeret, non mirum sic occisum esse eum qui sibi plurimum ad-
5 rogabat. Cornutus ut sordidum inproiat.
548. caeloqve animvm fortasse ferebat forte se exaequa- verat caelo, ut de Aenea Drances <(XI 125> quibus caelo te lau- dibus aequem: aut *ferebatf elevabat, quod solus esset maiore sene- ctute victurus, debettatis omnibus, id est Aenea cum suis.
10 549. longos pro *multos\
551. SILVICOLAE FAVNO DRYOPE QVEM NYMPHA CREARAT Fau-
nus hoc loco quidam rusticus intellegendus est> nori deus; sicut supra Anxyr; quem legimus lovem. alii Fauni filiam, sed antequam Faunus in deorum numero reciperetur. non nulli etiam nympliam 15 non deam volunt; sed graece sponsam dictam; vel quae recens nupta sit, ne incredibile sit ex duobus numinibus procreatum esse mortalem: quamquam haec numina secundum Aristotelem aliquando moriantur: nam et Eryx, Veneris et Neptuni filius, db Hercule occisus est.
522. ille redvcta id est longa, ut <VI 703) interea videt 20 Aeneas in valle reducta. et intellegimus protenta hasta Tar- quiti arma esse inpedita. alii creducta? retro acta dicunt; quod non procedit.
553. inpedit non permisit usui esse ad protegendum Tarquitum. 555. detvrbat terrae lioc est in terram. 25 556. svper haec inimico pectore fatvr quaeritur quid tantum iste
commiserat, ut sic saeviret Aeneas? sed ubique de morte Fallantis obi- citur dolor.
557. istic nvnc sarcasmos est, id est hostilis inrisio. Hstic' autem pro *hic\ non te optima mater utrum vere mater, an terra 30 patria?
4 adrogabat] ^irj fisy9 SLTcrjg add. Fabricius. cf. Soph. Ai. 386 (irjdsv {isy* sfayg || 5 Corintus Daniel Corinthus Commelinus \\ 6 exaequauerat se M || 7 qui- busj ^p quibus M || 8 aut ferebat add. Daniel. elevabat autem . . . cam suis in dextro Floriacensis margine a manu recentiore scripta sunt || 11 faunus qui- dam hoc loco F || 12 intellegendum F || non] nam F || 13 ansyr F || 14 etiam] et JP|| 15 sed om. LH (add. I) || dictam sponsam M || dictum F || 17 quamquam| quandoque E || aristotilem ABF aristotelen LH || moriantur] perire credan- tur F\\ 18 Neptuni] nuptum F \\ 20 tarcyti ASRL tarquito H turquiti F ] 23 ad inpedit h. s. v. non permittit usui esse ad se protegendum T \\ tarqui- nium F || 24 ad detvrbat t. s. v. deicit in terram T || 25 ad inimico p. f. s. v. irato. et hoc dicendo exprimit irati personam. et haec omnia morte pallantis agebantur T || quid] qd F \\ 26 seruiret G || 28 istinc B ista II \\ sarcaismos HM arcaismos F \\ inrisio] homeri est uersus (II. XXT 122) tvzav&ot vvv nslao . . . (XQysrcc dr^iov add. D \\ ad istic s. v. hic T || 29 ad optima m. s v. aut re uera mater aut patria terra T
COMM. IN VERG. AEN. X 546-564. 449
558. patrio sepvlchro aut etiam hinc apparet, Faunum ho- minem fuisse: aut, ut quidam volunt, potest lioc ad matrem referri, ut dicat Aeneas quod mater eum sepelire non possit in sui patris mo- numentis, id est in avi eius materni.
559. alitibvs feris GaQKocpayoi§ olcovolg: Plautus avi me ferae 5 similem faciam, ut praedicas.
560. inpasti ita avidi, ut semper eredantur inpasti, sicut de harpyiis dixit <(III 217)> etpallida semper orafarae, quasi fame.
561. prima agmina qui agminis crant primi.
562. FORTEMQVE NVMAM FVLVVMQVE CAMERTEM fulviim ^aV&OV. hOTUWl 10
in catalogo mem,init.
564. avsonidvm pro cAusonidarum?? sicut cdeum? pro cdeorum': nam cAusonidum? a genere feminino venit ut chaec Ausonis' 'et chae Ausonides'. cAusonidarum' vero venit ab eo quod est chic Ausonida huius Ausonidae'. tacitis regnavit amyclis inter Caietam et 15
Terracinam oppidum constitutum est a Laconibus, qui comites Ca- storis et Pollucis fuerunt — cum Glauco, filio Minois, in Italiam venerunt et misti cum Ausonis — et ab Amyclis, provinciae Laco- nicae civitate, ei inditum nomen est. Lacones itaque isti cum se- cundum Pythagoream sectam a caede omnium animalium abstinerent 20 — unde Iuvenalis <(XV 173)> cunctis animalibus abstinuit qui tamquam homine — et ex vicinis paludibus natas serpentes occi- dere nefas putarent, ab iisdem interempti sunt: unde Amyclas ta- citas dicit, id est Pythagoreas: nam Pythagorica virtus est quin- quennale silentium. Cicero propter nimiam modestiam perisse illos ait, 25 dum a fmitimis accipiunt iniurias et tacent eas. est et alia expositio: cum frequenter falso nuntiarentur hostes et inani terrore civitas quassaretur, lata lege cautum est ne quis umquam hostis nuntiaret
5 Plautus] Captivi I 2, 14
1 hic ASJR || 5 capto cfxiroic Ndiuc F 6aq-AOcpayoig oqvsois Daniel oicovotg ego || 8 arpiis ALHF arpyis BM \\ ora famae L ora stime F || quasi fame ASMl: quasi famae 72 quasi prae fame H quasi de fame F quasi famelicae Fabricius. cf. Serv. ad Aen. III 218 || 9 ad prima a. s. v. qui primi erant agmi- nis id est praecipni et praestantes uirtute T || tvlvam F || 10 ad fvlvvmqve s. v. aut splendidum aut rufum aut fiauum T \\ 11 in catalogon F || 13 hae ausonides ASLM: huius ausonidis JR haec ausonides H haec ausonidis F \\ 14 uenit om. F || 15 huins] et hic F || amiclis ALII miclis E \\ caietem ASM\\ et Ter- racinain om. M \\ 16 tarracinam AS terrecinam L terraecinam H \\ 18 expecta- tur et misti sunt cum Ausonibus || prouinciae suae laconicae F \\ 20 phitagori- cam L proagoream H pitagoriam F \\ 21 unde . . . homine om. F || a cunctis ASMl || se abstinuit ASM \ qui AS: quia RLH, om. M l || 22 homine] homi- nes AS , om. ULH, ab hominibus Ml \\ et om. JiLH {add. T) || ex vicinis] a tucinis F \\ notos B natos L || 23 amiclis tacitis B || 25 uimiam F \\ illo F ;! 26 et tacentas F || 27 inani terrore] iam inr errore F || 28 quassaretur] con- cuteretur F
450 SERVII
adventum. postea cuin vere hostis veniret, nullo nuntiante, ex in- proviso civitas capta est: unde tacitae Amyclae dictae sunt, quod periere silentio. hinc est quod ait Lucilius mihi necesse est loqui: nam scio Amyclas tacendo perisse. vel *tacitis9 cle qui- 5 bus taceatur, id est ignobiles et non dignae aliqua opinione: vel hypal- lage est pro *ipse tacitus\
565. aegaeon qvalis ipse est qui et Briareus dicitur, Caeli et Terrae filius. alii hunc ex Terra et Ponto natum dicunt, qui habuit Cottum et Gygen fratres. hic contra Titanas Iovi adfuisse dicitur, vel,
10 ut quidam volunt, Saturno. ignem pectoribvs arsisse Asper dicit, ignem hunc animae intellegendum calorem, venientem ex ferocia, ut sit ccum vim suae crudelitatis efflaret^ ut in georgicis <(II 140)> spirantem naribus ignem de equo. alii ignem hunc ful- minis volunt, ut sit dictum quemadmodum in primo <(44)> illum
15 expirantem transfixo pectore flammas. sane notandum cignem arsisse', cum igni alia res ardeat.
567. iovis cvm fvlmina contra quia dicitur flammam emisisse ori- bus suis contra Iovis fidmen. Homerus nihil dicit aliud, quam cen- tum manus cum habuisse et auxilio eum Iovi adversus Neptunum,
20 Iunonem et Minervam fuisse. et fortc aut suum ignem, aut Iovis ac- ceptum spirasse pro eo, ut sit *contra9 non adversus Iovem, sed simi- liter, a pari} ut Terentius in Adelphis in capite comoediae (I 1, 25> ille ut item contra me habeat facio sedulo.
568. paribvs id est inter se paribus.
25 569. sic ut non unani manum putares: namque ad hoc pertinet
3 Lucilius] fals. adscript. XXVI Muell. cf. Ribbeckii adnot. ad Afran. Pro- dit. I || 7 cum schol. ad v. 565 et 567 cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. II 596 || 18 Homerus] II. I 403
1 postquam F || veniret om. LH (add. T) || 3 hinc . . . Lucilius] unde luci- lius ait F || est om. H\ 4 sico H || amiclas liLF miclas II \\ ad tacitis r. a. s. v. de quibus . . . pro ipse tacitus uolcens T || uel tacite F || 5 teceatur F || et indignae T || vel] el F || 7 Briareus] homerus sv xo (sic) d iXiddog (403) ov Bqiccq8(ov %ccXeov6i fteot, avdosg ds zs ndvtsg Aiyaicov9 in marg. add. _D. his in VI. (287) fet centumgeminus Briareus' add. Fabricins || 8 ponte F || 9 Cot- tum scripsi: coeum F \\ gigen F \\ 10 ignem arsisse in pectoribvs F \\ arsse R || arsisse Asper] Aristaeus H || 11 animae] anime HH na nimium F na* nimium Laniel, inde nativum Masvicius animae nimium Burmannus \\ calorem] ex- calare H \\ 12 suam F || afflaret L \\ ut . . . de equo] non edidit Baniel. non tauri spirantes naribus ignem Vergilius \\ 16 alia ardeant F || 17 emisse F || 18 Iovis Masvicius: iouem F \\ 19 cum F \\ 20 ad v. 567 in marg. quidam in- tellegunt aut suum aut iouis ignem acceptum spirasse ut sit contra non ad- uersus sed similiter id est a pari quia secundum fabulam ioui dicitur affuisse pugnanti contra titanas T || 21 spirasse pro eo] intellegendus est vel fingitur vel simile quid videtur sapplendum esse. et forte ait aut (l. 20) Schoellius \\ non T: nra F nostra Laniel || 24 ad paribvs s. v. inter se T
COMM. IN VERG. AEK X 565-587. 451
coniparatio, ut intellegamus, eum multitudinis vice dimicasse. desaevit autem liic valde saevit, alias saevire desinit.
570. intepvit mvcro nimia scilicet caede.
571. qvadriivges propter homoeoteleuton noluit dicere 'quadri- iugos'? et contulit se ad aliam declinationem: nam et cquadriiuges? 5 et cquadriiugos' dicimus, sicut cinermis' et 'inermus', cexaniinis' et cexanimus'.
572. atqve illi equi scilicet, nam ad superiora retulit: quod sciendum est esse vitiosum; interposuit enim cadversaque pectora'.
longe gradientem longis gradibus incedentem: et est militaris 10 incessus. aut e longinquo.
574. effvndvntqve dvcem et Jwc loco owiisit occisum, ut supra <545)> Dardanides contra furit.
575. biivgis erit nominatiyus chic biiugus': nam alias biiugibus faceret, si esset tertiae formae ab eo quod est chic biiugis, huius 15 biiugis'.
579. adversaqve ingens lioc cst adversus ipse cum liasta apparuit. et bene ^ingens* visus7 cum adversa hasta minaretur.
581. NON DIOMEDIS EQVOS NEC CVRRVM CERNIS ACHILLIS duOS
obicit a quibus est victus Aeneas; nec tamen usquequaque: nam 20 eorum impetus evitavit.
583. vesano hic poeta adfectionem suam accommodavit dicendo *vesano\
585. dicta parat potest legi et cdicta parat contra'.
586. pronvs pendens cpronus' nomen est; nam et comparatur; 25 ut cpronior'. si autem participium esset, fieret vitiosa elocutio sine interpositione coniunctionis.
587. admonvit praeterito praesenti. proiecto extento, ut <III 699> proiectaque saxa Pachyni. proiecto] id est ante iacto.
2 ad desaevit s. v. hoc loco ualde saeuit T || 4 quadraiugos dicere F || 5 contulitque M || se ad aliam . . . dicimus om. LIl (add. V) || qaadriiugos et quadraiugis F || 6 inermes et inermos ASMl inermus et inermis F || exanimes et exanimos ASMl exanimus et exanimis F\\ 8 nam et superiora Lll (corr. 1) || 9 uitium jRiil (uitiosum l) \\ pectora] alibi (VIII 207) 'praestanti corpore tau- ros avertit, totidem forma superante iuvencas atque iios add. Fabricius \\ 11 incessas] et est homeri ut [ia%Qa 7TQo§i^ag add. D. cf. II. XIII 18 || aut longin- quo F, correxi || 12 ad epfvndvntqve s. v. eifusum in hoc loco et iam occisum debemus intellegere T || misit F, corr. Daniel || 15 si esset formae tertiae decli- nationis ut hic biiugib; huius biiugis faceret F || 17 ad v. 579 aduersa hasta id est ipse aduersus T || aduersas F || hasti G || 18 visus cum adversa Comme- linus: usus cum ad diuersa F \\ 20 usque LH (quaque add. T) || 21 impetus] tempus F || 22 vaesano G || hoc P, corr. Daniel || adfectationem Daniel || 23 uae- sano G \\ 24 para II parent F. dicit Servius et post parat et post contra di- stingui posse || 26 locutio LF (elocutio l) \\ 28 praeteritum pro praesenti Mas- vicius || extento ASMF: intento BH extento L, sed ex in ras. I. cf. schol. Dan. ad Aen. III 699 || 29 ad protecto s. v. intento ante iacto T
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 30
452 SERVII
592. LVCAGE NVLLA TVOS CVRRVS FVGA SEGNIS EQVORVM
prodidit A. v. v. E. H. v. haec adlocutio contraria est superiori, hoc enim continet: obiecisti mihi quoa sim et a Diomede et ab Achille conversus in fugam; te vero, o Lucage, nec equorum tar- 5 ditas prodidit, quod mihi contigit cum a Diomede occisus est Pan- darus qui in eodem curru dimicabat, nec aliqua umbra equi tui sunt territi, quod factum saepius in Homero legitur, sicut et paulo post <643> Turnum agit imago bella deserere. potest tamen et ad illud referri quo tempore eum ab Achille nube cava Neptunus eri-
10 puit? ut in quinto <(808)> commemoratur. potest et ad aliud referri, quod Niphaeus paulo ante <570> ab equis suis proditus est.
594. ipse rotis saliens sarcasmos est; nam per inrisionem dictum est7 qui non morte deiectus es: ille enim vulneratus ceciderat. crotis? autem curru, a parte totum.
15 598. sine permitte, relinque, patere, id est 6vy%coQr\(Sov.
601. latebras animae pectvs definitio est pectoris, id est in quo anima latet et continetur.
602. edebat quasi ad spectaculum: unde et munerum editores vocantur. fvnkra cacdes7 ut <(II 361)» quis funcra fando explicet.
20 603. torrentis aqvae notandum quod *aquae9 addiderit, cum ab-
solute Horrens9 dicatur.
604. more fvrens exposuit superiora cpithcta. tandem ervmpvnt solutam obsidionem ostendit.
605. ascanivs pver syllepsis. est ordo: Ascanius et iuventus; nam 25 *obsessa9 et ad Ascanium pertinet.
608. VT rebare ut arbitrabaris, verum est quod Troiani Ve- neris virtute nituntur. et dictum est per ironiam: nara superfluo quidam hanc orationem simpliciter dictam volunt, ut re vera dicat Iuppiter per se nihil posse Troianos. quod falsum est; adeo ut 30 Iunonis oratio ad ironiam; non ad simplicia verba respondeat. nec te sententia fallit hoc per parenthesin dictum est.
1 ad amaris (v. 591) s. v. acerbis duris. et hoc cum dicit habitum futurae orationis ostendit T \\ 7 et Baniel: a F || 8 agit BLIl: cogit reliqui || 9 cava] om. JRLIIM (add. T), causa F \\ 10 ut om. F || coinmemorat F || 11 nifaeus F \\ palilo F || 12 sarcaismos est qui non morte deiectus est nam per e. q. s. F. verborum ordinem emendavit et es pro est scripsit Masvicius || 15 cynxujpIiiicon A cynxujphcon SM €cynxu)phcon JR II ciNxiuphicoN L cynxujpn F || 16 est ante pectoris om. BH3I || ad latebras a. s. v. in quibus anima latet et continetur T || 19 ad fvnera s. v. scilicet caedes T || caedis F || 20 schol. ad v. 603 hab. T \\ 21 torrens absolute T || 22 epithea F (epitheta 6^) || ad ervmpvnt s. v. nunc ostendit solutam obsidionem T || ad v. 604 in marg. sillemsis, s. v. 605 talis est ordo tandem erumpunt ascanius et iuuentus et castra relinquunt ut obsessa ad ascanium referatur T || 24 syllempsis F sillemsis G || 26 ueneris utuntur auxilio F || 27 superflue F || 28 hanc orationem uolunt dictam simplicem F ]| 29 quod] quia F \\ 30 respondent A S responderit B respondeant H
COMM. IN VERG. AEN. X 592-617. 453
609. vivida id est fortis, ut <(V 754> sed bello vivida virtus.
611. cvi IVNO SVMMISSA humilis. et quia intellexit obliqua Troianorum accusatione inpugnari suum pudoreni, etiam ipsa re- spondet oblique.
612. tejstia vel quae tristem faciant: vel quae severa: Teren- 5 tius tristis veritas inest in vultu atque in verbis fides, item contra Vergilius furias amnemque severum, id est tristem.
615. qvin ut non: nam confirmativa particula est. quidam Jiunc ordinem esse volunt: namque si mihi, quae quondam fuerat, vis in amore foret, non Jwc mihi negares, quin possem pugnae subducere 10 Turnum. alii Jwc genus elocutionis accipiunt, ut per ea quae per pa- renthesin posita sunt, reliquo sensui occurratur, non Jiis quae primo posita sunt: Jiic enim ad illud quod insertum est *non Jioc mihi nam- que negares omnipotens' *quin et pugnae subducere Turnum et Dauno possem incolumem servare parenti'. alioquin dempta Jwc parentJiesij 15 non congruit primum cum postremo, si ita dicas *si milii quae quon- dam fuerat quamque esse decebat, vis in amore (foret), quin et pugnae abducere Turnum et Dauno incolumem possem servare parentV : Plau- tus in Cistellaria is servus, sed abhinc annos faetum est xvl, cum conspicatus est primo crepusculo pnellam exponi. 20
617. NVNC PEREAT TEVCRISQVE PIO DET SANGVINE POENAS
ductus est; nam non agit ut pereat, sed magis favet eius saluti: nam statim subicitur, cur indigne fiat *ille tamen nostra deducit ori- gine nomen% ut in secundo <103)> iamdudum sumite poenas, Jioc Ithacus vclit et magno mercentur Atridae. quod autem dicit 25 cpio sanguine?7 Aeneae eum latenter exaequat, qui ubique inducitur cultor deorum.
5 Terentius] Andr. V 2, 16 || 7 furiasj georg. III 37 || 18 Plautus in Cistel- laria] Casin. prol. 39
1 sed] seuo II sifc F \\ 2 intellegit F \\ 3 troianorum ex accusatione AS \\ 5 ad tristia s. v. seuera uel quae tristem iaciunt T || 6 ueritas libri, nisi quod seueritas l || in om. F || atque . . . fides om. F || fides II: fidens JRL, om ASM |l 7 e contra F \\ uergilius F \\ 8 non om. L || nam] iam S, om. II || firmatiua L affirmatiua vulgo || est] non est AS || quidam . . . puellam exponi hab. T || 9 uo- lunt esse T|| quandam G || fuerant F || 10 amore] mare F || foret] fuisset T \ necares F || subduceretur nam F || 11 per parenthesin T: parenthesis F paren- thesi Daniel in parenthesi Commelinus || 13 non] nam F \\ 14 omnipotens] accom- modatur supplendum videtur. dic enim (l. 13) Schoellius j| 15 empta F || parentesi T || 16 primo F || si ante mihi om. G || 17 uis in amore T iusta F (ortum ex uis i. a.) || 19 cistellarius seruus F cistellaria seruus T \\ factus T || xvi T xui F xin. Daniel || 22 ductus est libri. cf. Fortunat. ars rliet. I 5 (p. 84, 23 Halm) cquid est ductus? quo tnodo tota causa agenda sit? fortasse ductus subtilis est scripsit Servius. cf. Fortunat. I. I. p. 85, 1 csubtilis qui est? cum aliud est in ihcmate, aliud in agentis voluntate\ apud Servium sermo obliquus, non aperte ductus edidit Fabricius, reliqui Stephanum secuti sunt qui dsiytxiyiog dedit || non enim F \\ 23 ura (i. e. 'vestra') F \\ 24 addudum F
30*
454 SERVII
618. ille tamen quamquam moriturus est, tamen a diis ori- ginem ducit. nostra divina, id est aut Iovis, aut Iunonis, aut omnium deorum.
619. qvartvs pater abavus: nec est contrarium illud, quod 5 ait supra <76> cui Pilumnus avus: potuit enim fieri ut et avus
eius et abavus a Pilumno Pilumni nominarentur. ergo per patris appellationem ostendit cognationem.
621. rex aetherii breviter sic fatvr ubique reges breviter loquentes ostendit <16> Iuppiter haec paucis et <I 561> tum breviter Dido
10 vultum demissa profatur.
622. Si mora praesentis leti ex Iovis concessione quali arte egerit Iuno, cognoscitur, scilicet ut Turnus posset evadere. CA- dvco morituro.
623. ponere facere, vel, ut quidam volunt, constituere et decer- 15 nere: alii 'ponere' pro *darc% ut <XII 878> haec pro virginitate
reponit? sane *ponere' facere, sicut Lucilius Homerum secutus, qui ait alye s&rjxe id est fecit. alii *ponere' putare, ut solet dici *pone me hoc fecisse\
625. hactenvs indvlsisse vacat id est sufficit ingenti arte 20 locutus est: nam dicendo cvacat' ostendit, supra lioc breve spa.tium
ulterius bonam stellarum inradiationem Turni fata differre non posse : unde non ait cindulsisse libet'; sed Vacat'? ac si diceret: iam undi- que in mortem truditur Turnus; hoc tantum vacat spatium, id est intervallum temporis, quasi hoc spatium, hic locus est ut parumper 25 differatur. hinc est quod et supra ait <(472> metasque dati per- venit ad aevi.
626. venia vlla beneficium; quod te speras mereri. et duas habet significationes: quod petitur, ut hic, et quod conceditur, ut <(903)> si qua est victis venia hostibus, oro.
30 627. mvtarive deest *posse\ an mutatum iri?
16 Lucilius] ex libr. inc. CXIX ap. Muell. p. 153 || Homerum] II. I 2
1 a diis BL: ab bis ASH ad his F a notiis M || 2 et iunonis G || 4 nec] non L || 6 atauus F || s. v. 619 per istius appellationem ostendit cognationem. ideo non est contrarium quod alibi dicit cui pilumnus auus T || 8 ad breviter s. v. breuiloquium dat semper regibus uirgilius T \\ fatvs F \\ 11 artu H astu Masvicius \\ 12 possit ASF || 14 ad fonere s. s. v. quidam intellegunt consti- tuere decernere alii facere alii dare ut haec pro uirginitate -repone (sic) T || 17 aAT€€0HK€N A AAeeoHKeN S A(J)€€ok€n H afeookcn L afe eokem H areeo- k€n M bat€o0nk€ F || 19 ad vacat s. v. sufficit T \\ 20 supra h. b. s. nullum (nullam DanieT) b. s. i. futuram ex quo turni e. q. s. F \\ 21 bonarum Fabri- cius || differri L || 22 licet F || 23 traditur F \\ ad vacat $. v. id est hoc tantum uacat spatium id est interuallum temporis ut parumper differatur T || 28 ad venia v. s. v. beneficium et uenia duo significat quod petitur . . . uictis hosti- bus uenia (sic) T || quod ponitur F
COMM. IN VERG. AEN. X 618-641. 455
628. qvae vocu gravaris quae negas fato; vox enim lovis fatum est: Statius et vocem fata secuntur. hoc autem dicit: utinam quae negas voce, id est fato; mente praestares. nam si Iovis vox fatum est; potest aliud fando fati ordinem commutare. cgravaris5 autem negas; graviter fers. et hac elocutione non nisi 5 per accusativum utirnur, ut si dicas cgravor adventum tuum?; id est graviter fero; gravor praesentiam tuam: nam et ipse sic dixit cquae gravaris'. aliter non dicimus in hac significatione. similiter etiam accusativo casu utimur, cum volumus absolutam facere elocutionem
et per gerundi modum aliquid dicere, ut cpetendum mihi est equum; 10 codicem; byrrum' — hinc Vergilius <(XI 230> aut pacem Troiano ab rege petendum; sic Sallustius castra sine vulnere introi- tum — nam si dixeris cpetendus est codex'; iam non per gerundi modum agis, sed participialiter loqueris.
629. rata firma; perpetua. 15
631. veri vana feror id est sum veritatis ignara.
632. orsa pro didis et fatis.
634. nimbo svccincta id cst nubibus; quia praemisit cagens hiemem': quod nisi esset; splendorem acciperemus; qui est circa corpus deorum. 20
636. tvm dea potest sensu integro *dea9 detrahi nvbe cava erit nominativus chaec nubes'; nam cnubs5 non dicimus; quod\ ait Livius Andronicus; qui primus edidit fabulam [Latinam] apud nos.
638. ivbasqve propter equinam caudam; quae esse solebat in galeis; ut <(869)> cristaque hirsutus equina. 25
639. divini adsimvlat capitis hoc ex persona poetae dictum est de Aenea, intuentis futura: nam post mortem in numerum refe- retur deorum. inania nec a membris, nec a mente venientia.
641. obita morte sumpta; suscepta et conpleta: obiri enim supremus dies dicitur. 30
1 Statius] Theb. I 213. cf. Luct. Plac. ad h. v. || 12 Sallustius] hist. IV 45 D., 3 Kr. || 15 rata firma perpetua] cf. Isid. or. V 24, 21
1 qvod BLH || quae om. JRLH (add. T) \\ 2 fata om. LH || autem] enim F 4 aliud] aliquid exemplaria pleraque || fati ordinem om. F || 5 feres ASM 6 adgrauor LH (grauor l) || 7 sicj id F, om. LH (add. T) || 10 gerundum M ut petendum . . . gerundi modum om. L (ut petendum pacem troiano ab rege petendum . . . modum add. I) \\ 11 birrum M || uergilius F || aut F: ait ASM et BH || 12 Sallustius . . . introitum om. BH \\ 15 fata AS \\ 16 summitatis ignara H \\ 17 ad orsa s. v. dicta T || 21 ad tvm d. s. v. integro sensu potest subtrahi dea T. in marg. idem haec Jiabet caua. sinuosa concaua et potest hoc de corporalibus et de incorporalibus intellegi || senso F \\ detharahi F detha- rai G || 22 nominatiuus est F || nubs] nubis 31 1| 23 liquius H libius F \\ Lati- nam om. F || 25 ut] unde est F || 27 inuentis L (intuentis T) innuentis Mas~ vicius || feretur F || 29 sumpta om. F \\ ad morte o. s. v. suscepta impleta quia obiri dicitur proprie supremus dies T
456 SERVII
642. avt qvae sopitos i). s. s. *quae somnia? pro *qualia insomnia9, quae per somnum videmus.
643. exvltat cexultare' est gaudere, et per se plenurn est: naru cinsultare? est irridere inimicos. et dicimus cinsulto tibi5, licet
5 Sallustius dixerit multos ab adulescentia bonos insultaverat: quamvis possit illic alia esse significatio , id est in multos bonos insultaverat, hoc est impetum fecerat.
644. inritatqve virvm telis ideo hac arte agit Iuno et ima- gine decipit Turnum, quia si ei ex aperto fugam suaderet, more
10 viri fortis ille fugae praeponeret mortem; cum praesertim ipse in sequentibus dicat <(XII 646)> usque adeone mori miserum est?
648. tvrbidvs elatus adrogantia, tumens.
649. pagtos nunc passivum, ut *pacta puella9.
650. tellvs qvaesita per vndas sic alibi <(XII 359> en 15 agros et quam bello, Troiane, petisti Hesperiam metire
iacens.
651. vociferans SEQVlTVR sequens claniabat, non ante dixit et sic est secutus.
652. nec ferre videt sva gavdia ventos proverbium est 20 ^venti ferunt gaudia', id est laetatur incassum: sic supra <(IX 310)>
sed aurae omuia discerpunt, item (XI 794)> partem mente dedit, partem volucres dispersit in" auras.
653. forte ratis descriptio per parecbasin facta; non enim a superioribus pendet; sed ante dictis adiungitur, ut <VIII 416)>
25 insulaSicanium iuxta latus. has autem descriptiones esse aptas et raras convenit, sicut etiam Horatius docet in arte poetica, dicens <15)> purpureus late qui splendeat unus et alter adsuitur pannus: sunt enim ornatui. crepidine saxi crepido est abrupti saxi altitudo. crepidines etiam templorum dici ipsos suggestus7 in qui-
30 bus aedes simt conlocatae: et crepidines viarum, id est ipsae eminentiae
5 Sallustius] hist. inc. 83 D. 50 Kr. || 28 crepido est e. q. s. ap. Serv.] exscr. Isid. or. XVI 3, 3
1 pro] per G || 2 per] pro G || 4 non insultare et inridere F || 5 multos om. ASM\\ ab om. B || aduliscentia LF adulescia H || insultaverat] sultauerat F || 6 quamvis . . . insultaverat om. F || significatione coni. Dietschius \\ id est . . . fecerat om HLH (add. T) || 7 exultauerat AS \\ 8 hoc F \\ 9 decepit H || quia si] quasi HF \\ 10 fugae om. LHM (add. T) || 16 iaces LF , corr. I \\ 17 non] nam LM\\ 18 et om. F \\ 20 laetantur B \\ 21 discrepant F \\ 22 uolucris LF uoluens H \\ 23 parebasin BH parentesin L (ecbasin Z) parechasin F || 24 a om. ASM (add. a) || 26 et] sed H || sicut . . . poetica] sicut etiam in arte poe- tica sicut aratius docet F || 27 adsuetur F || 29 ad v. 653 in marg. crepidines dicuntur etiam suggestus id est eminentia loca in quibus collocantur aedes. et altitudines uiarum dextera leuaque dicuntur etiam crepidines T |l 30 conlocu- tae F || id est] idem F
COMM. IN VERG. AEN. X 642-661. 457
dextrae sinistracqiie. sane hoc loco antiptosis facta est propter me- trura: cconiuncta' ergo ccrepidine' pro ccrepidini'; sicut <(361^> hae- ret pede pes pro cpedi'. est aatem ablativus pro dativo.
655. osinivs ipse est quem supra <166) Massicum dixit. ergo; ut diximus, [si] Osinius proprium est; Massicus appellativum: licet 5 possit fieri ut duo nomina unius sint, ut Numa Pompilius, Alexan- der Magnus, Numanus JRomulus (IX 589). alii volunt non eundem esse Massicum, quem Osinium; nam duas civitates supra commemorat, Clusium et Gosam: et tradunt potuisse fieri ut hic Osinius rex quidem unius de memoratis fuerit civitatibus, sed sub imperio Massici egerit: 10 nam et Bhamnetem (IX. 325)> et Bomulum (IX 593) ; quos in ducum ordinem non numeravit, reges fuisse dixit. alii hunc postea kcctcc ro 6iG)7tw[ievov volunt venisse, quia in catalogo eius non mcminit. clvsinis OEis Tusciae civitate.
658. transilit hoc sermone festinantis celeritas indicatur. 15
659. vix proram asyndeton: sic enim melius. kvmpit satvr- nia fvnem debuit dici *cum rumpit Saturnia funem% ut (l 34> vix c conspectu Siculae telluris, cum luno aeternum servans. idco autcm *rumpit9, ne deprehenso dolo Tumus ad bellum rediret.
660. revolvta fer aeqvora navem htjpallagc est pro c revolutam 20 navem\
661. ILLVM AVTEM AENEAS ABSENTEM IN PROELIA POSCIT sic
nielius, quam sicut non nulli volunt — Vrbanus namque sic legit — cille autem Aenean absentem in proelia poscit5, ut cobvia multa virum dat corpora morti' de nautis in navi inventis intellegamus. 25 quod non procedit; nam absens dicitur qui recedit: quocl nunc Turno congruit, non Aeneae qui interest proeliis. *ille autem Aenean'
4 ipse est e. q. s.] cf. Macrob. Sat. V 15, 7
1 dextra F || hoc loco] hoc A S hic Fa || 2 crepidinis HF || 5 ut diximus] ut supra dixi F \\ si om. F. fortasse ergo , ut diximus supra, Osinius e. q. s., ttt si ortum sit ex s. (= *supraJ) || est om. LH (add. I) || 6 posset F \\ 7 MagnusJ paris F || quidam uolunt . . . non meminit hab. T || 8 qmosinium G || 9 cossam T\ rex quidem unius Daniel: rex quidmunius F rex qd~ minimus T \\ 10 ciui- tatibus T: ciuitatis F \\ 11 ducam F || 12 hanc F || 13 quia] qua F || 14 clv- sinis] osinivs H || ciuitatem L (corr. I) ciuitatis F || ad trepida (v. 656) s. v. aut festina aut re uera trepida T \\ 1Q ad rvmpit s. v. cum T \\ 18e]eo.Fij 19 in bello F || 20 s. v. 660 quidam uolunt hypallagen hoc loco non per ae- quora reuoluta sed reuolutam nauem T || 22 sic melius . . . poscit om. H \\ sic melius . . . intellegamus] sic melius quam sicut nonnulli uolunt ille autem aenean absentem in proelia poscit ut sicnt urbanus obuia multa uirum demittit corpora morti de nauibus innentis intellegatur F || 24 aeneam ASM \\ poscit . . . non procedit] poscit, ut quasi ad Turnum possit referri. obvia mvlta virvm demittit corpora. morti Quod Vrbanus dici arbitratur de nautis in navi inventis, non procedit Fabricius || obuiam ASM (corr. a) || 25 in] de L || 27 ille autem Aenean . . . corpora morti liand scio an secludenda sint. nam Servianae ex-
458 SERVII
legunt, f quo si ita est qitia Aeneas * malta virum demittit 'corpora morti\
665. medio acl medium. tvrbo vis venti.
666. ignarvs rervm id est artis per quam evaserat: Jioc est 5 nesciens hoc pro salute sua factum, ideoquc et Hngratus\ nam et qiieritur.
668. omnipotens GENITOR duo antonomasiva pro uno proprio, ut <JI 615) Tritonia Pallas. tanton pro ctantone\ et constat mutilatas partes orationis accentum in eodem loco habere, in quo etiam integrae habuerunt: nam moria, id est minores particulae, ut 10 ut cque; ne, ve; ce'? quotiens iunguntur aliis partibus, ante se accen- tum faciunt, qualislibet sit syllaba quae praecedit, sive brevis sive longa; ut cmusaque; huiusve; illucce; tantone'; adduce, deduce: et haec mutilata similiter proferuntur, scilicet sub eodem accentu.
670. qvo feror? vnde abii? bene variavit adverbia et pronomina. 15 qvemve redvcit? ' quem' qualem; ut <IX 47 9> hunc ego te
Euryale aspicio? et quasi nescius sui est in tanta rerum per- mutatione.
671. lavrentisne itervm M. quasi deliberatio est.
672. qvid manvs illa virvm? syllepsis per genus: nam a 20 manu; id est multitudine, ad viros; a feminino ad masculinum, tran-
situm fecit. ergo figuratum et per genus et pcr numerum. est autem mira defectio, id est quid dicunt?
673. qvosve nefas Asper *qnosnc' lcgit ct adnotavit *ne9 pro *ve% quasi expletiva particula.
25 674. palantes video intellegimus eurn non longe a terra
fuisse: nam quod ait supra cmedio fert aequore', ut diximus; cad medium' accipiendum est. aut quia medium dicitur omne quod est
positionis argumentum iterari videtur, quod primo in margine seriptum tum ipsi scholio adiunctum esse suspicor. || aenea F \\ 1 quo si ita est F quosita est G quod si ita est Commelinus quod si ita est, qui Aeneas . . . morti? Schoellius quod frustra est ego. Masvicius haec edidit Illi autem Aeneas legunt, quod ita est quia e. q. s. || 3 tvrbo vis venti om.LH\\ 4 ad ingratvsqve s. s. v. nesciens pro salute sua hoc gestum et ideo conqueritur T || 5 nescies F || 6 antono- masiua R antenomasiua F: antonomasia reliqui || proprio] posuit add. JR || 7 tanto HF || 9 memoria ASLH (corr. al) || 10 ce] se F || quoties B || 11 sit om.LH || syllaba praecedat L || 12 Luiusue R (probat F. Schoellius de acc. ling. lat. p. 140): hiusue L huiusce reliqui || illucce BM: illuc LH (del. T), om. re- liqui || tontone LH\\ adduce deduce del. F. Schoellius l. I., deduce om. F\ et haec] ad haec F || 13 accentum F || 14 adurbia F || 18 ad lavrentisne s. v. potest esse genitiuus si subaudias urbis et accusatiuus T || 19 syllempsis est L || nam a manu om. II || 20 id est multitudine . . . transitum fecit] sic locum con- stituit Masvicius: id est multitudine ergo a feminino ad masculinum dicendo manus adiuro (leg. ad uiros, om. Daniel) transitum fecit F || 21 facit ASM || ad qvid m. i. v. s. v. figura est hoc loco per genus . . . quid dicunt T || 22 qd~ F || dicent Masvicius \\ 23 qvosqve G \\ ad qvosve s. v. ue in hoc loco potest pro expletiua accipi T || asper quos neglegit G j| 24 explatiua F || 26 ad] aut L \\ 27 omne] romane H
COMM. IN VERG. AEN. X 665-686. 459
inter linem efc iiiitium, ut <(V 1^> interea medium Aeneas iam elasse tenebat. gemitvmqve cadentvm acctpio hinc apparet de Aenea dictum <(662)> cobvia multa virum demittit corpora morti\
675. ima terra dolet sibi etiam infelicium vota sublata: si- quidem in mari constitutus optare sibi hiatum non potest terrae. 5 imam autem terram prudenter dixit; quae sustinet et continet maria.
676. miserescite venti pro petentis qualitate nonnurnquam etiam mors videtur esse miseratio, ut hoc loco; item supra <IX 49 iy figite me; si qua est pietas. *miserescite9 antem quis ante Imnc? ab eo quod est *miscrcsco9 et *miscrcscimus9. 10
677. tvrnvs adoro id cst iuxta veteres, qui *adorare9 adloqui dice- bant: nam ideo et adorca laus beltica, quod omnes cum cum gratida- tione adloqucbantur ? qui in bello fortiter fecit. . adoro cad' vacat, et est metri causa additum.
678. syrtis ubi harenosa sunt loca syrtes vocantur: ergo cin- 15 mittite me ad saeva vada syrtium' aut ad harenosa loca; aut re vera ad syrtes, id est ad mundi extrema, quo me nec fama comi- tetur; id est ubi me nemo sciat dcsertorem esse.
681. mvcrone indvat aut 7cata%Q7j6riKcog dixit cinduat' pro cferiat': aut hypallage est pro cmucronem suo induat corpore'. si 20 enim cinduere' est vestire; non mucrone corpus induitur; sed indui- tur mucro corpore; id est tegitur et vestitur.
682. crvdvm crudeleru; cruentum. exigat aviditas mori cu- pientis ostenditur.
686. animi MiSERATA pro canimo miserata': nam flgurate lo- 25 cutus est; sicut <(XII 19)> o praestans animi iuvenis pro canimo'; id est illa re.
15 ubi . . . vocantur] cf. Isid. or. XIII 18, 6
2 hoc -R (hinc r) huic H \\ 3 aduia II \\ dimittit Serviani libri || 4 etiam om. F || lata (de sublata) . . . potest om. LH (add. T) || siquidem] nam F \\ 9 si qua] quasi F \\ 11 ad volens vos tvrnvs a. s. v. cupiens et desiderans. potest intellegi et iuxta ueteres qui adoro alloquor dicebant. inde et adorea laus bellica quod eum omnes cum gratulatione qui fortiter fecisset in bello alloquebantur T || id est] alloquor add. Masvicius || 12 adoria F \\ eum] cum JDaniel || cum gratulatione] congratulatione F || 13 adloquebantur eum Daniel \ fecit. alii fadoro' pro coro' ut cad' uacet et sit metri causa additum Daniel \\ 15 syrtes BIlF || suut om. H \\ 16 me om. AS \\ aut re vera . . . comitetur om. LH (add. T) || 18 ad nec conscia f. s. s. v. id est ubi nesciat me quisquam fuisse desertorem quia desertores dicebantur qui deserta militia uagabantur T ! 19 catacresticos.AI^ catachresticos UHM catachresticus L || 23 ad exigat e. s. v. compellat. et hoc uerbo auiditas moriendi ostenditur T || 25 animis LH \\ mi- sera M || 26 animi] animis L (corr. 1) animus H \\ animo] et illius rei add. Stephanus et Fabricius , et praestans illius rei add. Masvicius et qui eum secuti sunt || 27 id est] om. LHM (add. I), pro Sbephanus et Fabricius. id est illa re secludenda videntur.
460 SERVll
688. ad vrbem Ardeam. et ideo sie longe, ne ex propinquo statim rediret, et ut eum adfectus retineret parentis.
689. at iovis interea monitis novimus sacrilegum esse Me- zentiuui, novimus quoqite Iovem etiam adhortatum esse alios deos,
5 ut a bello desisterent, et dixisse <(112> rex Iuppiter omnibus idem. quomodo ergo procedit cat Iovis interea monitis'? dicimus primum, Iovem iustitiae favere, non partibus: quod si est, iure Me- zentium in Turni locum facit venire, ut iustum proelium inveniatur, ne una penitus sit pars a ducibus destituta. quod autem dicitur,
10 sacrilegum Iuppiter admonere non debuit, non admonet, ut vincat, sed ut possit perire. illud etiam frustra quaeritur, quemadniodum numini sacrilegus obtemperare potuerit, cum Mezentium non aperte luppiter nioneat, sed ei iniciat tale desiderium: unde est <1X 182)> dine hunc ardorem inentibus addunt; Euryale? an sua cui-
15 que deus fit dira cupido? monitis ab eo quod est chaec mo- nita' hic venit dativus; nam et chos monitus' dicimus, ut Persius (I 79)> hos pueris monitus patres infundere lippos. sed a quarta declinatione nec singulari dativo utimur nec plurali: nam unum nomen est de his, quae licet duplicem habeant declinationem,
20 tamen aliquibus eorum casibus propter asperitatem non utimur, ut claurui lauribus', cum et chuius laurus' et cab hac lauru' dicamus.
691. concvkrvnt tyrrhenae acies quae specialiter odio Me- zentii in bellum ruebant.
692. vni ODiisqvE bene repetitur *uni% ut ostendat conspirationem 25 Etruscorum olim Mezentio incumbere.
693. prodit in aeqvor extenditur: hinc Iuvenalis <XII 77> quae pelago occurrunt medio longeque relinquunt Italiam.
694. ponto contra pelagus: nam dativus est.
695. vim cvngtam id est violentiam, impetum, caeli^ve marisqve 30 sicitt Mezentius odiorum et telorum totius exercitus.
697. fvgacem velocem modo; vel fugientem.
1 et ideo sic longe om. LH (add. I) \\ 2 statim rediret] posset in bella redire B || redirent F, et omittens || et ut . . . parentis om. E || 3 novimus . . . Mezentium] supra legimus B || 4 adhortatum A: et ortatum SH et hortatum MF exhortatum L hortatum B || 7 primo ASMF || 9 una pars penitus sit F \\ dicit BLH\\ 12 obtemperare] oboedire F \\ potuit BLH\\ 13 ei om. F \\ initiat BM\\ 16 hic datiuus uenit ab eo . . . monita F || ut] ex F \\ 17 hoc H || _lyp- pos H\\ 19 nomen est] singulari datiuo add. LH\\ 20 asperitatem] auctoritate (sic) F || ut] sed F \\ 21 laurui] lauri AS || lauru ASLM: lauro BH laura F \\ 22 mezenti HF \\ 23 in bella B \\ 24 ad v. 692 in marg. bene repetit ut osten- dat conspirationem etruscorum olim praemiditatam (sic) fuisse contra mezen- tium T|| uni] cimii F \\ 25 mezentiu G \\ 27 qaod F || longe B \\ rejinquant F || 28 contra om. F (| 29 ad vim c. s. v. uiolentiam, ad minas s. v. impetum T \\ cvnctantem F || 30 totius exercitus om. F || 31 ad fvgacem s. v. uelocem uel fugientem T
COMM. IN VERG. AEN. X 688—707. 461
698. latagvm occvpat os pro ^Latagi os occupat'. et est Graeca figura, in Homero frequens; ut si dicas sxQovtiev *A%ilX&a xov Ttoda, id est Achillem percussit pedem pro percussit Achillis pedem.
699. poplite palmvm ea parte, qua plurimum poterat. 5
700. segnem sinit qui vidneratus nihil iam efficere potuit.
701. donat habere Graeca figura, ut <T 248) argenti magnum dat ferre talentum.
703. tiieano mater Mimantis.
705. cisseis Hecuba filia Cissei secundum Euripidem; nam 10 secundum alios Dymantis est. quod autem ait cface praegnas'; haec ratio est; quia ajitequam pareret; facem se peperisse vidit in somnis. parin creat plus est, qiiam si diceret *face praegnas fin- cendit paret. vrbe paterna occvbat subaudis Taris': quod ut non diceret, metri est necessitate conpulsus: nam deest *qiii99 ut sit 15 *qui urbe paterna'.
706. IGNARVM LAVRENS HABET ORA MIMANTA scilicet caSUS
sui; vera tamen est lectio cignarum'; id est ignoratum; qui nesci- retur: et est supina significatio; sicut in quarto <71)> liquitque volatile ferrum nescius pro cqui nesciebatur5. alii liypallagen 20 volunt esse, ut sit *Mimas in Laurenti ora ignota iacet9.
707. ac velvt ille antiqui ^ille9 vel magnitudini vel nobilitati
18 ignarum . . . nesciebatur] cf. Gell. IX 12, 20 sqq.
1 occupatur exemplaria pleraque || 2 KroYceN axYAaea ton noaa A €kpoyx€ naciaaoa onada h ekpoycen axia aea ton aoaa II ckpoycc Aaxiaaca ton rroaa M ckpiucc axmea ion noa F \\ 3 pro . . . pedem om. L \\ 6 ad segnem s. s. v. segnem dicit inutilem qui nihil efficere potuit iam uulneratus T || potuit] om. F, possit Gommelinus || 8 talentum ferre dat LHM\\ 9 minantis F || 10 secundum Euri- pidem] secundum eripiden AS secundum eripedem F, om. LH (add. I), in Hecuba (v. 3) IJolvdcoQog ^EHcc^rjg itaig ysywg rrjg Kiao^cog add. Stephanus || 11 ait om. ASF || praegnas LHF: pregnantis A pregnans BMa || 12 quod F |j faculam ASF \\ 13 diceret Daniel: dicere F || *incendit Parin Daniel, genuit Parin Masvicius. Danielem sequor qui inter praegnas et incendit non nulla intercidisse indicavit. videtur enim interpres de creandi verbo insolentius de matre posito dubitasse. itaque persuasit sibi fortasse sic dixisse poetam, ut Hecubam cum Parin ederet simul incendium Troiae *creasse'i i. e. effecisse significaret, vel Hecubam Paride edito causam factam esse Hncendii patriae', quae voces ipsae haud scio an Jateant sub corruptis *incendit paret\ cf. Serv. ad Aen. VII 320. face praegnks Parin edit parit coni. F. Schoellius \\ 14 occvpat ASF occvpa- bat H || 15 nam sine ratione positum esse moneo. nisi coni. F. Schoellius || ut sit qui om. F, hab. G \\ 17 ignarus scilicet F \\ 18 ignorum ASBH\\ 19 sopina A S || in quarto liquitque] in quarto libro ut quae (que M) ASM || 20 ad v. 706 in marg. quidam uolunt esse hypallagen hoc loco ut sit at mimas in laurentis ora ignota iacet T || ypallagen F || 21 ut] aut F, sit omittens \\ iacet] ille graui add. F , quibus verbis suum locum dedit Daniel \\ 22 ad v. 707 in marg. ille. antiqui hoc pronomen magnitudini uel nobilitati assignabant T || magnitudine G || nobilitate F
462 SERVII
adsigndbant, ut (1 3)> multum ille et terris et ^XII 4> Poenorum qualis in arvis saucius ille gravi.
708. actvs coaetus in retia.
709. defendit texit, ut hic ruihi dum teneras defendo a 5 frigore myrtos. vesvlvs mons Liguriae est iuxta Alpes. Li-
guria autem cohaeret Tusciae, de qua fuerat Mezentius: unde satis est congrua comparatio. sane de hoc Yesulo quidam duo flumina, Bhodanum et Padum, nasci dicunt, quorum unus, id est Khodanus, in Tyrrhcnum mare, alter, id est Padus, in Adriaticum fluit. mvl- 10 tosqve pro cmultosve': non enim vicina est palus Laurentia monti Vesulo, ut possit unus idemque aper intellegi. sane lavrentia pro cLaurens': nam vera .et recta derivatio h#ec est.
710. pastvs pro cpastuin'7 nam supra ait cquem': ergo antipto- sis est.
15 711. inhorrvit armos id est armis inhorruit: aut certe in
armos horruit et erexit saetas.
712. irasci deest *est\
713. tvtis clamoribvs praeter periculum: id est ipsi tuti.
714. ivstae irae quibus quasi odium est propter illud <TI1I 20 485^ mortua quin etiam iungebat corpora vivis componens
manibusque manus atque oribus ora.
717. cvnctatvr disponit se per omnes partes. tergo scuto, ut (IX 410> et venit adversi in tergum Sulmonis.
719. corythi de finibvs Corythus est et civitas Tusciae, et 25 mons; et rex, pater Dardani: unde nunc ad quodvis potest referri
*de fmibus Corythi'.
720. GRAivs homo oriundo quidem Graecus, sed qui nunc de Tuscia venisset ad bellum.
721. miscentem perturbantem.
4 hic mihi] buc. VII 6 || 22 tekgo scnto] cf. Non. p. 414, 8 M.
1 signabant G || 2 anaruis F || 4 huc Vergilius \\ 5 uesulus mons est ligu- riae autem iuxta F || est hab. M \\ 7 est satis congrue F || ad vesvlvs q. p. a. s. v. et in marg. mons liguriae. cle hoc monte dicunt quidam rhodanum et padum principium sumere quorum rhodanus defluit in tyrrhenum mare padus in adriaticum fluit T || 8 nas F nasci Baniel || 10 multasuae F || palus] pars A \\ monti] a monte F \\ 12 nam haec est uera (uera et DanieT) recta deriuatio F. ceterum scholium ad lavrentia post antiptosis est hab. Serviani libri |j 13 pro pastus LH {corr. I) || 16 et . . . saetas] per quod erectas sutas (sic) accipimus F \\ 17 ad virtvs s. v. scilicet est T || 18 propter periculum ML \\ ad tvtisqve s. v. ipsi tuti T || 19 ad ivstae s. v. quibus est quasi odium T || quasi quibus F \\ illud om. F || 23 integrum A M [corr. a) || ad infrendens s. v. seuiens. proprie infrendens dicitur dentes inter se comprimens quia proprie frendere est den- tibus frangere T || 25 pater dardani rex F \\ quosuis Ati quossuis H \\ 27 qui- dam F II 28 uenit 11
COMM. IN VERG. AEN. X 708-737. 463
722. pvrpvrevm pennis galeam significat parpureas cristas ha- hentem; aut certe *purpureum pinnis' pulchrum, bene galeatuni; ut <IX 161^> purpurei cristis iuvenes; id est pulchri. pactae conivgis hic ordo est: conciliata prinio; dein conventa, dein pacta, dein sponsa. 5
724. vaesana fames alibi <VI 276) et malesuada Fanies. fvgacem velocem.
725. svrgentem in cornva id est crescentem, cornibus eminentem.
726. comasqve aerexit naturale enim est; ut irati leones erigant iubas. 10
727. lavit ab eo quod est clavo lavis': nam hoc verbum et primae est coniugationis et tertiae, a qua nunc ait clavit'; item Ho- ratius lavit amne crines, item alibi neque dulci mala vino lavere. ergo *lavitum9 et Havit\ sicut Plautus in Pseudolo <I; 1; 1CT> easque lacrimis lavis, id est umectas. 15
731. infracta aut valde fracta: aut re vera infracta.
732. oroden istum Oroden; virum fortem; intellegimus in fugam necessitate csse conversum: nam ipse paulo post dicturus est ad hortandos socios <(737> cpars belli haud temnenda viri;- iacet altus Orodes'. 20
733. nec iacta caecvm unum sensum per duos extulit. *caecum vulnus' autem, quod averso infigitur.
735. fvrto insidiis.
736. PEDE NIXVS ET HASTA deest *ait*.
737. iiavd temnenda viri Asper Viris' legit; ut sit, aliis haud 25 temnenda: alioqui ipse ait *fugientem haud est dignatus Orodem ster- nere\ altvs magnus; ut <(875)> sic pater ille deum faciat; sic altus Apollo.
12 Horatius] carm. IV 6, 26 || 13 item alibi] carm. III 21, 1
1 s. v. 722 hoc est bene galeatum aut significat galeam purpuream haben- tem aut purpureas cristas T || pinnis HF || 2 galeum F || ut om. ASM (add. a) \\ 3 pulchri om. H, id est pulchri in ras. I || ad v. 722 in marg. pactae aut con- uentae aut promissae. talis autem ordo est ut primo dicatur conciliata deinde conuenta postea pacta nouissime sponsa T | pacta conivgi F || 7 velocem] Ho- merus (II. III 24) svqcov 97 sXacpov KSQabv 7) ayqiov alya add. D \\ 10 arrigant iubar JT || 12 a om. LH\\ qua] quia L || 13 lavis Horatius || namque F \\ malo L || 14 tauit F \\ 15 lavis] laus F || ad alacer (729) s. v. argutus uelox expedi- tus, ad atram (730) s. v. contritam aut squalidam cruore T || 16 valde] nimium F || 19 ad hortandos socios om. F } pro est pars idem exhibet certari || aut L (haud l) haut H \\ uiris M || 21 per duos scripsi: et duos F. r)&L7icog F. Schoel- lius. possis et unus sensus est sed duos extulit || ad caecvm d. s. v. id est quod auersum infigitur T || 22 aduerso F || 25 ut sit aliis Masvicius: ut ait allff F ut ait all* Daniel || aud F \\ 27 deum ille HM, ille om. L (add. I) \\ 28 apollini ASM (corr. a)
464 SERVII
738. paeana secvti paean proprie Apollinis laus est; sed abusive etiam alioruni dicitur; unde Pindarus opus suum; quod et hominuni et deorum continet laudes, paeanas vocavit. quamvis qui- dam alium Paeana esse, alium Apollinem velint, sed vere *Paean9 5 Apollo. tamen paeana carmen esse vietoriae Aeschylus docet, quod ideo Apollini dicatum est, quia malorum avertendorum potens est: unde et ab Homero ultricem inmittens pestilentiam inducitur.
740. nec longvm laetabere duo dixit: nec diu laetaberis;
nec diu me indefenso. Homeri autem more morienti dedit scientiam
10 futurorum. longvm autem pro clonge': nomen pro adverbio posuit.
742. svbridens per iracundiam ridens loquitur: unde et illud per inrisionem dictum accipitur cast de me divum pater atque lio- minum rex viderit?; id est viderit utrum Mezentio possit nocere ille quem vos deorum et hominum creditis esse rectorem. 15 744. edvxit corpore telvm quo facilius posset perire: Lu-
canus <TI 232> non eget ingestis, sed vulsis pectore telis.
745. dvra qvies blandae contraria: sic dictum est et csomnus ferreus'.
747. caedicvs alcatiiovm hoc loco est confusio in aliquibus 20 nominibus: nam quis sit Troianus; quis sit Rutulus; ignoratur.
748. rapo Rapon dicitur; sicut Tarchon; sed metri causa V detraxit; ut possit synaliphe fieri, sicut supra <VIII 603> haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant.
750. inprenis casu equi asperrimi, qui frenorum sperneret 25 regimen. infrenos autem etiam homines dicimus; ut <(IV 41)> hinc
1 sed om. F \\ 2 etiam] et F || 3 ad paeana s. s. v. quidam affirmant esse pean proprie carmen uictoriae quod ideo dicatum apollini tradunt quia potens est repellere uel inmittere mala T || quamvis . . . inducitur] uberiorem de Paeane expositionem contrahendo ab homine imperito corruptam esse apparet. cf. Macrob. Sat. I 17, 15 sqq. \\ quidem F, corr. Barthius ad Stat. Theb. VIII 224 || 4 alium Apollinem Barthius: alii apollinem F || 5 aescilus F || 8 dicit F || 9 dium me F ' autem more morienti . . . tua autem pietas prudenter est additum quasi (v. 812) in Lipsiensis fol. 242 a manu recentiore, quae correctoris Q) esse videtur, scripta sunt. || 10 futurorum] veluti Patroclum morientem Hectori mortem praedicere (IL XVI 851) allo ds xoi sqeco . . . 'A%iXriog d{iv[iovog Alamdcco et Hectorem Achilli (II. XXII 358) cpgd&o vvv . . . svl Z%caiJ6i nvlr\Giv add. Stephanus. Ilomeri versus D quoque habet || nomen est pro aduerbio F , posuit omittens || 11 et illud om. F || 15 quo] equo S a quo M L || 16 neget A || uulsis M: auulsis reliqui \\ corpore F || 17 blandae H blande B: blanda ASML blanda et F || ad v. 745 in marg. a contrario declamauit dicendo duram requiem et ferreum somnum T || est om. F || et] ut F \\ 18 ferreus] est autem homeri (Ho- meri comparatio Stephanus) II. XI 241 coq o psv av&i nsacov ^oi\nr\6ctxo %ctky.sov vitvov add. D || 21 metri causa] propter synalipham F || n] om. HM, nam F \\ 22 ut . . . fieri om. F || sinalyffa A sinaliffa S synalipha BH synalifa M si- nalipha L || 24 spernet AS spernet ex sperneret L spernit a || 25 hinc] hunc M, et Vergilius
COMM. IN VERG. AEN. X 738-763. 465
Numidae infreni cingunt. dicinius autem et infrenus et infrenis, sicut inermus et inermis.
751. ^processerat agis scilicet contra Messapum dimicaturus: quod nequivit efficere, nam a Valero ante quam ad Messapum per- veniret, occisus est. 5
752. havd expers non ignarus virtutis parentum.
754. iacvlo et longe fallente sagitta iactu longe fallen- tis sagittae: nam sv dtcc dvotv dixit, ut <(III 4G7)> hamis auroque trilicem, item <(I 61)> molemque et montes insuper altos. an Honge' valde? 10
755. mavors fortuna bellica.
756. fvnera mortes. caedebant legitur et ccedebant', id est terga vertebant, secundum quod cruebant5 insequebantur significat. si autem ccaedebant'? id est occidebant, ^ruebant' id est cadebant.
758. iram miserantvr inanem generaliter dicit omnem iram 15 bellicam: ubi enim tam inanis iracundia est? quam in bello, ubi ut pereamus irascimur? aat quia nulla causa tam iusta est, ut propter eam bellum geri debeat: nam ideo ait *et tantos mortalibus esse labores\ an Hnanem' non iuste conceptam? sic inanis fletus Aristaei, ut qui scilicet tanti non fuerint, propter quos ille sic lamentaretur. 20
' 759. amborvm pro * utrorumque'.
761. pallida tisiphone non ipsa dea, sed effectus furiae, id est furialis ardor7 hoc est insania.
763. ORION CVM PEDES INCEDIT MEDII PER MAXIMA NEREI
stagna Orion, ut etiam in primo <(535^> diximus, Oenopionis regis 25 filius fuit? ei concessus a Iove? Mercurio Neptunoque, susceptis hospitio. hic venator inmensi corporis fuit, qui quodam tempore susceptus a rege Oenopione, cum vellet eius filiam vitiare, ille iratus opem Liberi patris, cuius erat filius, inploravit. is satyros misit, qui soporem infunderent Orioni et sic velut vinctum Oenopioni traderent 30
19 inanis] georg. IV 375 || 25 Oricm e. q. s.] cf. mythogr. I 33
1 cingitur AS cinguntur M \\ 3 mesapum ASB || 4 quod] quem F \\ ne- quid B || a om. AS || mesapum ASB \\ ueniret H \\ 7 iactu] iaculo F || 8 en dya din A en dia dum B en dya diin L en dia dyn HM en dia di in F || 10 ad longe s. v. ualde T || 11 ad mavors s. v. id est fortuna bellica T || 12 mortis F || cedebant B || caedebat ASML caedebant H || 13 uertebat a j 14 cedebant B \\ ruebant est M: ruebant idest reliqui || caedebant L cede- bant H (corr. man. rec.) || 15 miserant B miseratvr F || dixit B || 17 ad v. 758 in marg. inanem iram quia nulla causa tam iusta est ut propterea debeamus bellum gerere. siue inanem inutiliter conceptam sicut fletus aristei T || propterea Daniel || 18 generi F \\ 19 iusta F || fletur G || 24 ad qvam m. o. s. v. quam po- suit per defectionem tam T\ 25 regis om. B || 26 ei] et BH\\ ab F \\ 27 qui] diu F || 29 inplorabitis G || satiros F
466 SERVII
arbitrio eius puniendum. tum ille Oenopion sopito ei oculos sustulit. caecus itaqne Orion cuni consuleret queniadniodum oculos posset recipere, responsum est ei; posse lumina restitui, si per pelagus ita contra orientem pergeret, ut loca luminum radiis solis semper offer- 5 ret. quod ille efficere ita potuit: nam cum audisset strepitum cy- clopum Iovi fulmina fabricantum, sono ad eos ductus; unum de his suis humeris superposuit et eo duce oraculi praecepta conplevit. non autem incongrue fingitur ire potuisse per medium pelagus, quasi filius pro parte Neptuni. haec autem comparatio pertinet ad
10 solam corporis proceritatem. alii liunc Orionem tantae magnitudinis dicunt fuisse, ut nulla eum altitudo maris ingredientem potuerit morari, unde inter sidera receptus. sane *incedit9 pro *incessit\ praesens pro praeterito. per maxtma autem nerei stagna epitheto elevavit tapi- nosin more suo.
15 766. referens pro *ferens9 more antiquo: nam *re9 abundat.
770. inperterritvs prinia est conpositio, non secunda: nam hoc est cperterritus5 quod et cterritus'? et tunc est vera conpositio, cum sermonis natura corrumpitur. sane Hnperterritus9 quis ante hunc?
771. mole sva stat hoc est in sua mole, ut dicitur Hn vestigio9.
20 772. SPATIVM EMENSVS QVANTVM SATIS HASTAE Speciosa
elocutio.
773. dextra mihi devs sic dictum est, ut <280)> in manibus Mars ipse viri, ut non alium sibi putet deum esse sacrilegus, quam dextram et fortitudinem. 25 774. voveo consecro et dico. praedonis praedones sunt
qui populandam alienam invadunt provinciam; ut alibi <(VII 362)> perfidus aita petens abrepta virgine praedo.
775. tropaevm tropaeum dictum est aitb %ov TQSitsti&ai, id
25 praedones sunt . . . provinciam] exscr. Isid. or. X 219 || 28 tropaeum . . . ab exultatione] exscr. Isid. or. XVIII 2, 3
1 onepion G \\ eius oculos tulit F \\ 2 posset oculos ASL || 3 ei om. H || posse hoc fieri F |j 4 luininis F || referet F, referret Daniel || 5 ita non potuit a \\ 6 ductus est F || 7 umeris F || 8 nam incongrue F (non autem incongrue man. rec.) || 10 alii . . . praeterito post more suo hab. F, huc transposuit Daniel !' 13 releuauit F \\ 15 ad referens s. v. re abundat et more antiquo posuit T || ad annosam m. o. s. v. annosam multorum annorum. et potest hoc referri ad comparationem hastae T || ad v. 767 ingreditvrqve s. e. q. s. Homeri versiculus (II. IV 443) ovQccva s6t^ql^s Tidgrj %a.l hn\ i^ovX fiaivsi Fabricius || 18 cum sermo natura conuertitur F \\ 19 ad mole s. s. s. v. id est in uestigio suo T || sua] saeva Daniel || 20 speciosissima F || 21 locutio M || 22 ad v. 773 in marg. sic est hoc dictum quemadmodum . . . fortitudinem T || in omnibus G || 23 ui- ris TG || deum putet sibi esse T || 24 dexteram T || 26 populando Isidorus || prouintiam Serviani libri || 27 abrepta] obducta F abducta Vergiliani libri j| 28 tropevm AS trophevm BM trophvm L trophaevm H || tropaeum] om. ASML, tropheum B tropeum H || auo toy CTPoneceiA JR auo toy TPenecTe L ^to toy
TPEAECEIA H dTTO TOY CTP€U€ F
COMM. TN VEKG. AEN. X 766-791. 467
est ab hostium conversione: unde qui hostem fugasset, nierebatur tropaeum; qui autem occidisset, triumphum, cctco xov ^Qta^evaiv^ id est ab exultatione. sciendum sane Lauso propriam ideo nihil profuisse pietatem, quod in eum pater mente sacrilega munera trans- ferebat deorum et ei occisorum spolia devovebat. 5
778. antorem erit nominativus chic Antores', quomodo *Diores5: nam si cAntor? fuerit nominativus singularis numeri, metri ratio non procedit: omnia enim Graeca nomina cor? terminata, in obliquis casibus corripiuntur, ut cHector Hectoris'; cNestor Nestoris', cCastor Castoris'. 10
779. missvs ab argis profectus , ut <TI 812> missus in im- perium magnum.
781. alieno vvlnere telo quod in Aenean fuerat destinatum. caelvmqve aspicit ut (IV 691)> alto quaesivit caelo lucem
item (X 899)> hausit caelum mentemque recepit: naturaliter 15 enim morientes cupiunt satiari extremo lucis aspectu.
782. dvlces moriens reminiscitvr argos inter physica signa moriturorum etiam hoc legitur; patriae aspectum desiderare peri- turos, ut <(IV 468)> et Tyrios deserta quaerere terra. an ex facti paenitentia? qui ad patriam redire comtempserat. 20
784. linea tebga lino eniin tegebantur scuta; ut posset in- haerere pictura.
785. intextvm tavris opvs pro tergis : Plautus uoi vivos homi- nes mortui incursant boves. imaqve sedit ingvine hypallage est cima hasta5 pro cin imo inguine'. 25
788. A femine ut etiam supra <(344> diximus, secundum Ca- prum erit nominativus choc feinen'; licet nusquam lectum sit; ut etiam ipse commemorat.
790. lacrimaeqve PER ora volvtae non viri fortis; sed filii est considerata persona. 30
791. optima facta alii legunt coptime': est autem prosphone- sis. hic in hoc loco; vel in hoc bello: nam adverbium est.
23 Plautus] Asin. I 1, 20
2 ano to picImbeycin A ano toy 0PidMB€YC B drro toy piaMBEYCiN L arro toy opictMB€Y€ H M dno toy GPiaMBGC€iN F \\ 3 nil ASL || 8 in] ino AS o in L \\ 9 corripiunt IIs. fortasse Servius scripsit fo5 in obliquis casibus corripiunt || 11 ad missvs s. v. profectus T || 13 telum AS \\ 15 haud sit BH hauxit F || 19 ad dvlces m. r. a. s. v. id est ex facti penitentia recordatur doloris sui pon- dus qui in patriam redire contempserat T || 20 paenitentia F || quia Masvicius || 24 ima hasta hypallage est pro in imo inguine BH \\ 30 consideranda F |! 31 est autem prosphonesis Daniel: si autem propanesis F \\ 32 in hoc loco vel in hoc bello Lion: in hoc loco uel bello M in hoc bello ASBL in hoc loco H in loco F, nam omittens
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 31
468 SERVII
792. si qva fidem tanto est operi L. v. * si qua' pro c si% ut <(I 181^> Anthea si quem: aut pro *si quam fidem\ et quaeritur *si qua fides' a praeterito, an de futuro dicat. ctanto' autem coperi5 noii de suis carminibus dicit — nec enim sibi adrogaret — sed 5 ctanto operi', id est pietati et virtuti tuae: nam hic est sensus: ego quidem facta tua; o Lause, et mortem ex pietate venientem non silebo, si tamen credet vetustas ex scelerato homine pium filium fuisse procreatum.
794. invtilis pro *vulnere debilitatus\ inqve ligatvs pro 10 cinligatusque': et est tmesis cum hysterologia.
795. inimicvm hastile cuiusdam quasi picturae pompa de- scribitur.
797. iamqve adsvrgentis dextrae ordo est: iamque subiit mucronem Aeneae dextrae adsurgentis et plagam ferentis. *subiif
15 autem ^wiucronem? iuxta usum praesentem accusativo iimxit, cum alibi antique dativo iunxerit, ut <VII 16 1} muroque subibant: quod suis locis plenius dictum est.
798. morando svstinvit moram iniciendo eius impetum lusit. 800. dvm genitor nati parma p. a. de historia est: nam
20 Scipio Africanus cum esset vix annorum decem et septem, patrem suum defendit in bello; nec cessit viginti et septem confossus vul- neribus.
802. fvrit aeneas dolore scilicet, quod sibi Mezentius esset ereptus. et est integrum: quamquam furit, tenet se tamen.
25 803. effvsa si qvando grandine praeterUum pro instanti posuit
804. praecipitant praecipitantur.
805. tvta latet arte quod scilicet se perite a tempestate defendunt. Huta' autem *arte' quae tuetiir.
806. alti fornice saxi concameratione ; cavema.
3 a praeterito F an praeterito Baniel an de praeterito Masvicius. fortasse et quaeritur csi qua fidem' et reliqua de praeterito an de futuro dicat i. e. quaeritur poetae sententia utrum haec fuerit: si vetustas rei permittet ut ei fides haoeatur, an haec: si posteri tanto operi fidem habeount || 5 ergo F || 7 crederet vulgo || 8 creatum B \\ 9 ad invtilis s. v. uulnere debilitatus T || proj prout G s ad inqve ligatvs s. v. histerologia est quia primo debuit illigatum dicere postea inutilis T || 13 iamque] quae F || 14 et] ac B ad H || ad svbiit s. v. cum qua- dam euitatione suscepit T || 15 iuncxerit F || 21 nec cessit] cum esset BH | confusus F || 23 ad fvrit a. t. t. s. s. v. scilicet qui mezentius fuit ei ereptus. et subaudiendum est quamquam furit tenet se id est cohibet T || 26 schol. ad v. 804 om. BII\\ 27 arce F \\ ad tvta l. arte s. v. qua se tutatur quod perite se defendat a tempestate T || dependunt F || 28 tuta autem arce leg. arte Masvicius: ut aut ante F || qu&tuetur F qua&uetur Gr quae tuetur Daniel || 29 ad alti f. s. s. v. conca molis curuae T || concameratione caverna scripsi: concam arationis curuae F concavi arationis curvae Daniel concavi, arcuatio- nis curvae Masvicius
COMM. IN VERG. AEN. X 792—825. 469
807. dvm plvit hic distinguendum: nam si iunxeris cdum pluit in terris'; erit archaisruos; debuit enim dicere cin terras'. tamen sciendum est hemistichium hoc Lucretii <(VI 630) esse, quod ita ut invenit Vergilius ad suum transtulit carmen. in terris vt possint et viator et rusticus, quibus opera sunt in terris. 5
808. exercere diem hypallage est pro cipsi per diem exerceri\
809. nvbem belli dvm detonet bellantum impetum sustinet, donec deferveat. et bene translationem fecit a vicina conparatione.
812. fallit te incavtvm pietas tva quod credis idcirco me pium tibi veniam posse concedere, quia et ipse pietatis intuitu di- 10 micas pro patris salute. ctua' autem cpietas' prudenter est addituru, quasi non a parente descendens.
815. fila legvnt proprium fuerat crurapunt'; tamen clegunt5 aut colligunt est; aut transeunt, ut <11I 292> litoraque Epiri legimus. exigit ensem per medIvm et cetera. poetica descriptio 15 est: nam re vera fieri non potuit; ut gladius et transiret per medium corpus iuvenis; et in corpore iuvenis absconderetur: nam cexigit' est cex eo agit trans corpus'.
817. parmam id est levia arma, non clipeum. cminaeis' autem non Lausi; non enim ipse minatus fuerat. ergo ordo est cnmcro 20 minacis?; Aeneae scilicet. aut si ad Lausum referas zminacis\ num audacis et fortis?
819. implevitqve sinvm sangvis mire expressus est sinus tunicae sanguinem excipiens nec tramittens. vita per avras concessit maesta ad manes vita, id est anima. et abusive dictum est; nam 25 ad inferos simulacrum pergit; non anima.
820. corpvsqve reliqvit potuit sine Jioc sensus esse.
825. PRO lavdibvs istis quia et contra fortiorem et pro pa- tris salute dimicare conatus est: ideo enim et pluraliter claudibus' dixit. alii *laudibus9 pro virtutibus, ut solet poeta, dictum tradunt. 30
13 legunt colligunt] cf. Non. p. 332, 3 M. || 19 parmam id est levia arma] exscr. Isid. or. XVIII 12, 6 [| 23 mire . . . tramittens] cf. Macrob. Sat. IV 6, 13 sq.
1 hic distinguendum . . . dum pluit om. H || 2 sarcasmos L arcaismo H \\ 4 ut om. ASLM (add. a) || inuentum L || uergilius F || 6 pro ut ipsi per diem exerceri possint Laniel, sed ut et possint a recentiore manu in Floriacensi ad- dita sunt || 7 DEroNET F: detinet ASBLM et Et H \\ bellantium F || 8 facit H fecit ex facit L || 10 condere AS \\ 12 descendens] discedens F. cum in deos pater sit impius et pietas in filio sit nulla patris imitatione add. D || 14 aut colligunt aut rumpunt aut etiam transeunt Masvicius \\ 16 et om. F \\ 17 iuvenis . . . corpus om. H \\ exiit AS (exigit a) exigit ensem M || 18 est ex eo] et haec M (et eo m), om. F || 21 ad v. 817 in marg. si ad lausum minacis referas audacis et fortis accipe T \\ 23 ad implevitqve s. s. s. v. mire . . . transmittens T l| 25 usiue F || 29 nam ideo F || 30 ad lavdibvs i. s. v. quidam laudibus uirtutibus accipiunt T || ut solet a poeta JDaniel
470 SERVII
826. PIVS AENEAS TANTA DABIT INDOLE DIGNVM propter vitan-
dam adrogantiam tertia persona usus est; ut (I 48)> et quisquam numen Iunonis adoret? cindoles? autem est proprie imago quae- dam virtutis futurae. 5 827. qvibvs laetatvs habe tva moris enim fuerat ut cum
his rebus homines sepelirentur quas dilexerant vivi.
828. si qva est ea cvra remitto aut more illo dixit quo
solet sepultura ad ipsa cadavera non pertinere — licet umbris; sicut
in sexto <^326)> legimus? prosit — ut <(VII 4> si qua est ea glo-
10 ria signant; item de Pallante (XI 52)> vano maesti comitamur
honore: aut certe; si qua est ea cura Mezentio, id est patri sacri-
lego; qui superos inferosque contemnit. an de tota hac re dubitat?
830. aeneae magni dextra cadis sic alibi <XI 688> nomen
tamen haud leve patrum manibus hoc referes, telo ceci-
15 disse Camillae.
832. sangvine tvrpantem non ipsum turpantem ; sed ut accidit, ita dixit. comptos de more capillos antiquo scilicet more; quo viri sicut mulieres componebant capillos: quod verum esse et sta- tuae non nullae antiquorum docent; et personae quas in tragoedis
20 videmus similes in utroque sexu; quantum ad ornatum pertinet capitis.
833. interea dum haec geruntur. et omnino sic est apud poetas cinterea'; sicut apud Sallustium ceodem tempore'.
834. vvlnera siccabat lymphis siccdbat aqua. sed et nove 25 et physice locutus est; nam cum aqua omnia infundantur; Jiic ait
siccari vulnus aqua. et ratio vera est; fluxus enim sanguinis aqua- rum frigore continetur. levabat inclinatione recreabat.
835. adclinis qms ante hunc? procvl modo ciuxta' significat; ut serta procul, tantum capiti delapsa; iacebant.
30 836. gravia arma qviescvnt cur illa pendeant, haec in terra
sint, docuit dicendo ^gravia arma': unde et *quiescunt9 dixit. bene cgravia?, ut et galeam arma; sed levia intellegamus. et talis est
3 indoles . . . futurae] exscr. Isid. or. X 124. cf. comm. Luc. Y 17 || 29 serta] buc. VI 16
1 dabat ASMl || 7 quo] quod ASMF || 8 sepulturam F \\ 9 in sexto ASF: in septimo RLM in septem H || 12 contempnit ASBM || tote G \\ 14 haec i^|| 16 ad tvkpantem s. v. fedantem T \\ sed] si G || 17 more om. LH (add. T) || 18 et statuae et nonnullae BLH (alterum et del. I) || 19 et ante per- sonae] om.R, etiam F || tragoediis LM targoedis R || 24 aqua sed et Daniel: quasedet F \\ 25 infunduntur BL (corr. T) || 26 quia fluxu enim F || 27 lavabat F || reclinatione F || 28 iuxta om. ASB || 29 iacebat F \\ 31 grauiora arma F jj bene ergo gravia Baniel || 32 et ante galeam om. F || galeam et alia arma Lion \\ sed] et F
COMM. IN VERG. AEN. X 826-851. 471
figura, sicut illa Sallustii leoneni atque alias feras; ergo et leo fera est. cquiescunt' autem quasi in terra posita, quoniam galea, quae pendebat, poterat et moveri.
838. colla fovet sustinens se arboris trunco. FVSVS PRO- pexam in pectore barbam barbam in pectus mfusam habens. 5 archaismos autem est quod ait cin pectore' pro cin pectus', sicut alibi <(VI 339> mediis effusus in undis pro cin medias undas'. *propexam' autem quis ante hunc?
839. mvlta pro cmultum?, sicut et pede terram crebra ferit pro ccrebro'. mvltvmqve remittit hoc pro *saepe\ 10
841. svper arma ferebant supra scutuin, sicut supra <506> inpositum scuto referunt Pallanta frequentes.
842. ingentem atqve ingenti vvlnere Homeri dictum Tcelto [isyag [leyakaGTL.
845. ad caelvm tendit palmas increpans deos, quasi sacri- 15 legus. et sciendum uno eodemque tempore non eum potuisse et inhaerere corpori et manus ad caelum levare, licet poeta ista con- iunxerit. corpore inhaeret aut inhaeret Lauso suo corpore:
aut certe hysterologia est, ut sit chaeret in corpore': melius tamen est ut sit antiptosis pro ccorpori?; ut <(361)> haeret pede pes pro 20 cpedi\
848. per vvlnera servor aut re vera cper vulnera', quia per totum* eius corpus mucro transierat: aut invidiose cvulnera' ait pro cvulnus'? sicut Terentius non perpeti meretricum contumelias7 cum de Thaide loqueretur. 25
850. NVNC DEMVM EXILIVM INFELIX NVNC ALTE VVLNVS AD-
actvm solacio enim viventis filii utrumque fuerat ante tolerabile.
851. idem ego qui nunc causa tuae mortis fui; feci ut et exulis et sacrilegi filius esse dicereris.
1 SallustiiJ Iug. VI 1 || 9 et pede] georg. III 499 || 13 Homeri] II. XYI 776 || 24 Terentius] Eun. I 1, 3
2 est om. LH (add. T) || 8 ad peopexam s. v. promissam longam siue com- positam id est fusam habens propexam barbani in pectus T || 9 crebre JF1 | 10 ad remittit s. v. iterum dirigit T \\ 12 scuto F: clipeo Serviani libri \\ 13 k€ito M6Tac M€TaAoc F XsXcccfiEvog L7i7to6vvd(Qv add. Daniel || 16 et sciendum non eni unu eodemque tempore potuisse F || uno om. H \\ ad svccedere d. (v. 847) succumbere id est uictum summitti T || 23 ait pro] aut per B || 24 per te LII (perpeti l) \\ 25 cum una esset thais de qua loquebatur F \\ de om. LII (add. T) || thalide B thelide H thaide L, sed ai in ras. I) || 27 solatio libri I ad v. 850 in marg. tacite mouet pathos et quasi per definitionem. rem enim quae mouere miserationem potest dilucide non dicit sed facit intellegi. nihil enim aliud ex hoc intellegendum est quam hoc esse altum uulnus amittere filium T ex Macrobii Sat. IV 4, 23 II 28 fuil qui BH (fui feci in ras. I) ,j fecit H
472 SERVII
852. pvlsvs OB invidiam exeusat, ne merito expulsus esse videatur.
854. omnes per moetes per omnia mortis genera, nam una
mors est: aut *per mortes omnes', id est per diversa supplicia: aut
5 quasi non una tantnm morte dignus.
857. vis alto vvlnere tardat alti vulneris violentia.
858. havd deiegtvs non deiectus animo.
860. adloqvitvr maerentem tristem. haec enim animalia secundum Homerum; cum sint tristia, indicant dominorum mortem
io futuram. et proprie *adloquitur' dixit: est enim *adloqui' consolari.
861. rhaebe div res si qva div mortalibvs vlla est hoc loco notant Vergilium critici, quod homini sacrilego dedit pruden- tem sententiam: quam rem ratio naturalis excusat. ea enim quae per naturam movent animos; in quamvis personam cadunt, illa vero
15 tantum sunt prudentium; quae non nisi consilio et ratione deprehen- duntur: unde et Terentius servis dat plerumque sententias pruden- tissimas quidem; sed quae se per naturam offerunt cunctis; ut ne quid nimis.
862. spolia illa crventa arma Aeneae, Lausi cruore perfusa 20 — inde intulit cet caput Aeneae?; per quod etiam spolia Aeneae
intellegimus — nam Lauso nihil detraxerat; dixit enim <(827)> carma; quibus laetatus; habe tua5. si autem *cruenti\ intellexeris scilicet cru- delis: sic enim convenit personae loquentis.
863. LAvsiqvE dolorvm num *Lausi dolorum> ut <TI 784> lacri- 25 mas dilectae pelle Greusae?
864. avt aperit si nvlla viam vis aut si nullam ostendit fortitudo rationem. ^aperif autem praesens pro futuro.
865. neqve enim fortissime credo quod dignaberis habere
16 Terentius] Andr. I 1, 34
3 nam om. G || 4 supplicia] per quae uenitur in mortem add. D || ad omnes p. m. s. v. scilicet non una morte dignus T \\ 6 tardet Serviani libri tardat F '; 7 ad deiectvs s. v. scilieet animo T || 9 cum sint tristia] tumescunt tristitia quando AS sunt tristia quando F tunc sunt tristia l \\ 10 futuram] est autem Hoineri comparatio {II. XIX 404) xbv d' ccq' . . . ovdccg inctvsv add. Stephanus. ex his acpdQ d' 7][iv68 . . . Incivsv I) quoque habet || ad adloqvitvr s. v. proprie dicit. alloquitur enim more ueteri significat consolatur T || 11 ad v. 861 pathos cum scilicet ad muta vel ad inanimalia dirigitur sermo T ex Macrob. Sat. IV 6, 10 || rhoebe AS khebe reliqui \\ 12 uergilium F || cretici BLFa stritici II || 14 illa . . . deprehenduntur om. LH {add. T) || 15 sunt tantum M || 19 Lausi cruore . . . spolia Aeneae om. LH (add. I) || 20 unde MF \\ 21 detraxerat] di- xerat F || enim] autem F \\ 22 letatur JR [| ruenti F. ceterum ipse interpres scripsisse videtur crventi scilicet crudelis e. q. s. ; si autem et intellexeris is qui pleniorem commentarium composuit parum apte addidit, ut hoc scholium cum Serviano coniungeret. \\ 26 nulla ASMl || ostenderit F || 27 ad aperit s. v. osten- dit praesens pro futuro T || 28 enim om. BLH
COMM. m VERG. AEN. X 852-885. 473
dominos Teucros, scilicet ignavos: nani hoc intellegimus ex eo quod dixit equo cfortissime\ plerumque enim ex alterius personae vitu- peratione vel laude, quid de alia dicatur, agnoscimus, ut hoc loco Troianos vituperatos ex equi laude cognoscimus. item alibi e contra <IV 215> et nunc ille Paris; scilicet adulter: nam illo loco ex 5 persona Paridis vituperatur Aeneas.
867. exceptvs tergo equo se praebente susceptus: quod fieri plerumque conspicimus.
868. iacvlis oneravit A. aviditas saevientis expriniitur, ut saepius. 10
869. aere capvt fvlgens quia supra <(835> jorocul aerea ramis dependet galea.
871. vno in gorde pvdor *uno9 autem pro eodem. tribus vero ad- fectibus conturhatum significat, pudore, ira, dolore, quae potentia sunt singida. 15
875. sic pater ille devm fagiat bene in pemiciem contemptoris deorum deos invocat. sic altvs apollo aut venerabilis; aut quia in excelso loco consecratus est.
876. incipias deest htt\ infesta hasta in vulnus parata; id est protenta. 20
879. qva perdere posses deest cme': nam hoc dicit; nisi extincto filio nulla se ratione potuisse superari.
880. nec divvm parcimvs vlli hoc ideo, quia Aeneas invoca- verat deos; ut csic pater ille deum faciat; sic altus Apollo'.
881. desine scilicet mortem minari: quoniam libenter mori- 25 turus advenit.
883. inde alivd id est iacit telum.
884. vmbo scutum: nam a parte totum intellegimus.
885. ter circvm enarravit quid esset *ingenti gyro\ laevos
21 nam . . . superari] cf. Macrob. Sat. IV 4, 24
2 equo om. B \\ 3 alio AS \\ ut . . . cognoscimus om. AS || 5 et] ut RLH \ narn illico F || 7 exceptus ASFl \\ 8 conspicimus] in consuefactis (mansuefactis Masvicius) equis add. D \\ 9 ut om. BLHM (add. V) \\ 11 aera G || ramis] ar- mis F || ad rapidvs (v. 870) iratus aut ardens cupiditate dimicandi T \\ 13 pv- dor] et rtq. add. G || 14 podore G || ad vno i. c. s. v. id est in eodem corde, ad v. 871 in marg. tribus affectibus . . . dolore quae per se plurimum ualent T || 15 v. 873 ter id est saepius D || 16 bene . . . invocat hab. T || 17 ad sic a. a. s. v. uenerabilis aut qui in excelso loco est consecratus T || uenerabis F || 19 ad incipias s. v. scilicet ut T || 20 protenta] portenta B parata H, id est protenta om. L (add. I) || 22 nulla potaisse potuisse ratione A (prius potuisse del. a) nulla potuisse ratione S nulla se potuisse ratione F || 26 aduenit H: adueni R aduenio ASMF aduenio L, sed o in ras. I || 27 ad inde a. s. v. scilicet telum iecit T || 29 ad ter c. s. v. nunc exponit quid sit ingenti giro T \\ te G
474 SERVII
eqvitavit IN ORBES secundum artem militiae: nam eques stans
facillime superatur a pedite. in laevam autem partem ideo circui-
bat; ut Aeneae dexteram partem circumveniret; quae utique nuda erat.
888. tot spigvla taedet hic ostendit quid sit ^figitque volatque\
5 889. pvgna iniqva pedes contra equitem.
890. mvlta movens utrum in ipsum; an in equum tela tor- queret, quo vulnerato Mezentius carebat effugio. inter tempora id est in frontem.
891. bellatoris eqvi per quem bellum geritur. aliter homi- 10 nem dicimus bellatorem; qui belluin gerit.
894. inplicat inpedit. cernvvs cernuus equus dicitur qui
cadit in faciem, quasi in eam partem cadens qua cernimus: unde
et pueri quos in ludis videmus ea parte; qua cernunt; stantes; cer-
nuli vocantur; ut etiam Yarro in ludis theatralibus docet.
15 895. clamore incendvnt caelvm implent. et abusive dixit.
troesqve hoc est Troiani gaudio. latiniqve scilicet dolore.
896. advolat aeneas mtdti haec nolunt distingui, quasi simul fiant.
899. havsit caelvm m. r. hoc est aerem: Lucretius <IV 132> in hoc caelo; qui dicitur aer. et hoc dicit: postquam respiravit
20 et mentem recepit post perturbationem ex equi venientem ruina.
900. HOSTIS amare aspere. et hoc Homeri est de telo dictum; quod hic ad hominem transtulit: ille enim ait tclxqov olOtov.
901. nvllvm in CAEDE nefas mori viro forti nefas non est;
11 cernuus e. q. s.] cf. Non. p. 21, 3 M. || 21 Homeri] 11. IV 118
1 artes A (artem a) || 2 partem om. LH || circuibat ASLM circtimibat BF circabat H || 3 ut aeneae in dexteram partem ueniret B || partem om. SF Ij 4 ad taedet s. v. piget. hic . . . uolatque T \\ specvla F || fugitque G \\ 5 pedes] pes de H pedis F \\ equitem] equa est H |j 7 in tempora ASM || 9 geritur] 7toXsiu6zriQLov add. jD (| aliter om. F \\ hominem] non bene L || 10 geritur F \\ 11 cernulus F (puncta infra posuit man. rec.) || dicitur equus ASF\\ 12 quasi in ea parte H || cadens om. LHM || qna cadens JR || qua La: quae AHM que F quam Stephanus et JDaniel. e Sangallensi Hagenus qui cum JDanielino exemplari eum contulit nihil enotavit. || cernitur B || 13 pueros F || quos . . . stantes] quos ludentes uidemus et a parte qua cernuntur stantes i? || ludis] ludenste H || ea a parte L, sed a eadem, ut videtur , manus delevit || qua] quae ASH (corr. a) || stantes] nvpiCTmvtEQ CommeUnus a Salmasio (cf. Plin. exercit. pag. 148) accepit, sed idem Salmasius (p. 628) stantes probat et veroa Servii his interpretatur rCernui pueri in ludis dicebantur qui capite in soJo sistebant pedibus in aerem erectis' || eernuli ASBFL (sed nuli in ras. I) cernui HM \\ 14 uocatur H || ludis] uidemus ea parte add. F, libris Stephanus \\ licet H do- cet L, sed do in ras. I || ad cernvvs a. s. v. cernuus dicitur proprie inclinatus quasi quod terram cernat T \\ 15 et om. JE? || 17 atvola G || fiunt F || ad et svper haec (v. 897) aut insuper aut super ipsum loquitur T \\ ad effera vis (v. 898) uitra humanum modum fera T || 20 turbationem BLF (perturbatio- nem l) \\ 21 aspere libri || et est hoc homeri B et est homeri LH (hoc et est h. I) et hoc est h. M || 22 Kdi ttikpon AS nikpon L tukpon jff|| 23 more uiri fortis L (corr. T) || non est] unde in primo (94) aeneas et fortis et pius (indu- citur add. Fabricius) sic loquens fo terque quaterque beati' add. D
COMM. IN VERG. AEN. X 888—908. 475
nec ego sic ut vincerem veni; hoc est cum voluntate procumbo. ergo aut nihil acerbi in morte se passurum ait; aut nihil nefandum Aenean commissurum, si se volentem interfecerit, quia mori decreverit, si mortem filii non potuisset ulcisci. nec sic ad proelia veni hoc est ut vincerem7 aut victus mortem deprecarer: ergo libenter occumbo. 5
902. NEC TECVM MEVS HAEC PEPIGIT MIHI FOEDERA LAVSVS
hoc est non cum hoc pacto a te Lausus recessit, ut ego vitam re- quiram. cfoedera' autem cpepigit* per translationem dixit, id est non sic pugnavit Lausus, ut ullum mihi vitae relinqueret desiderium.
903. venia beneficium, ufc <1 519> orantes veniam. 10
904. acerba meorvm quasi hoc de Aenea non senserit.
905. hvnc oro defende fvrorem inimicorum iram et post fata saevire cupientem. cdefende' autem est prohibe, ut dum tene- ras defendo a frigore myrtos. et bene petit ab Aenea sepul- turam, quod scit eum ultro concedere, ut probavit in filio: petit 15 autem non de eius pietate dubitans, sed timens iram suorum.
907. havd inscivs litotes iigura: non enim dici - cnon ignarns'. sed expectans omnibus votis, ut <(VII 261> munera nt. sperno, id est libenter accipio. in hac autem figura plus cogitatur, quam dicitur. 20
908. VNDANTIQVE ANIMAM DIFFVNDIT IN ARMA CRVORE ordo
est cin arma undanti cruore animani diffundit', cuius sedem plerique sanguinem volunt esse. et sic est dictum hoc, ut <487> una eademque via sanguis animusque sequuntur.
13 dum] buc. VII 6
2 s. v. 901 id est nihil acerbi se passurum in morte ait . . . decreuerit T |: ergo aut nihil . . . libenter occumbo post nefas non est hdb. 1?, in qito Serviana nec ego . . . procumbo a reliquis maiore spatio separata sunt. || acerui F || 3 eneam T \\ conmissurum F || interficerit F || mori] mortem ipse T || 4 potuis- set ego: uotuisset F uoluisset Daniel ualuisset Gommelinus || ad v. 901 in marg. id est ut uincerem nec uictus mortem deprecarer. ergo uoluntate occumbo T \\ 8 dixit om. AS || 9 mihi om. BLH (adcl l) \\ 12 et om. JR || 13 facta AS \\ 15 ultra L (corr. I) \\ 17 non ante ignarus om. L (add. I) \\ 18 expectans] spectans ASl expertus L \\ 23 et sic est dictum om. AS || ut] quomodo illud F || 24 san- guisque La || sequuntur] item (I 98) ctuaque animam hanc effundere dextra' quasi quae in cruore fouetur add. Fabricius || explicit liber decimvs . incipit
LIBEK VNDECIMVS FELICITER A EXPLICIT LIBER X. INCIPIT LIBER XI. L M
SERVII GRAMMATICI
IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM VNDECIMVM COMMENTARIVS.
1. OCEANVM INTEREA SVRGENS AVRORA RELIQVIT more SUO
praetermisit noctis descriptioneni, quam transisse indicat praesens ortus diei. et hoc est unde ait Horatius nec verbum verbo cu- rabis reddere fidus interpres: quae enim naturalia sunt omnibus 5 patent. ^surgens' autem quae surrexit, avaGraGa.
2. AENEAS QVAMQVAM ET SOCIIS DARE TEMPVS HVMANDIS P. C.
consuetudo Eomana fuit ut polluti funere minime sacrificarent. si tamen contingeret ut uno eodemque tempore et funestaretur quis et cogeretur operam dare sacrificiis, elaborabat ut ante sacra comple-
10 ret quam funus agnosceret: unde etiam Horatius Pulvillus in Capi- tolii dedicatione cum ab inimicis ei filius nuntiaretur extinctus? ut quidam putant falso, ut dlii} pro vero, ait ccadaver sit% nec voluit funus agnoscere, donec templa dedicaret. secundum quem ritum etiam Aeneas inducitur ante operam dare sacrificiis, et sic ad so-
15 ciorum et Pallantis sepulturam reverti.
3. praecipitant cvrae urgent: longam enim dilationem se- pultura non patitur. sane cum *quamquam' praemisissetj non intulit Hamen% ut alibi libertas quae sera tamen respexit inertem cum Hamen9 dixerit, non praemisit *quamquam\ *dare9 vero Hempus' relin-
20 quere, id est ut breve: et habet emphasin propter multitudinem nego-
1 more suo e. q. s.] cf. Don. ad Ter. Eun. III 5, 46 || 3 Horatius] a. p. 133 | 7 consuetudo Romana fuit e. q. s.] cf. Serv. ad Aen. VI 8 || 13 secundum . . reverti] exscr. mythogr. III 6, 28 j| 18 libertas] buc. I 27
3 unde] quod F \\ ait] eut B || verbo] uerbii H \\ 5 ad v. 1 surgens quae surrexerat transacto tempore noctis T \\ surgentis F \\ surrexit dvaaxa6a scripsi: surrexanaetaca F surrexit ccva et natd Banicl || 9 laborabat LH (elaborabat l) elaborat F || sacra om LH (add. T) || 10 puluilius BH\\ 14 ad sociorum ad pal- lantis F \\ 16 urguent F || sepulturae F \\ 17 ad vota devm (v. 4) s. v. deest hic tamen T || 18 ut tibi F || 19 vero] uro (i. e. *vestro') G || 20 et abec emfasin F \\ negitiorum F. post negotiorum lacunam indicavit JDaniel. ceterum ad v. 4 in marg. habet hic locus enfasin propter multitudinem negotiorum T
COMM. IN VERG. AEN. XI 1-7. 477
tiorum. tvrbataqve fvnere mens est funere Pallantis %ax'
£%o%rjv: nam est haec consuetudo apud poetas, ut a plebe segregent duces. sic paulo post ait (22~y interea socios inhumataque corpora terrae mandemus et intulit segregans maestamque Euandri primus ad urbem mittatur Pallas. sic dictum est 5 <(I 30> reliquias Danaum atque inmitis Achilli, item <(II 506> forsitan et Priami fuerint quae fata requiras.
4. primo victor solvebat eoo antequam luctum subiret et funestaretur. ^primo' autem ?Eoo' subaudimus ctempore?; nam graece r)cog dicitur quam nos auroram vocamus: Homerus ait Qododdxtvlog 10 r)(6g. quod nomen Latini traxerunt per derivationem, ut dicerent <(II 41 iy et laetus eois Eurus equis, item <(I 489)> eoasque acies. sane ut etiam supra <(II 417)> diximus, in hoc sermone prima syllaba naturaliter longa est, sed cum opus fuerit, corripitur, aut licentia nominis proprii, aut quia eam vocalis sequitur. 15
6. constitvit tvmvlo in colle; quia tropaea non figebantur nisi in eminentioribus locis: Sallustius de Pompeio ait devictis Hispanis tropaea in Pyrenaei iugis constituit. ex quo more in urbibus tropaea figuntur arcubus exaedificatis. ideo autem nunc tropaeum ponit Aeneas, quia nondum plenam est victoriam con- 20 secutus, sed occiso Mezentio fugavit exercitum: plenae enim victo- riae; ut supra <(X 775)> diximus; triumphus debetur. et persolvit vota vel propter tanti ducis interitum; vel quia fas erat etiam de primitiis belli sacrificare. Humulo' autem deest Hn\ id est in tumulo.
indvit arma w£ <83)> indutosque iuhet truneos hostilibus armis. 25
7. tibi magne tropaevm bellipotens videtur interrupta de- scriptio. hoc per parenthesin dictum est et prosphonesin. [et post
17 Sallustius] hist. IV 29 D., 53 Kr. II 19 ideo autem e. q. s.l cf. Isid. or. XVIII 2, 3
1 Pallantis] scilicet et est add. B, [| et aetexochen AS cmtexochen BHM catexo khem L \\ 3 ait om. LH\\9 funeraretur ASHF (corr. a) || primo autem eoo . . . triremis aplustre (v. 9) om. L (in marg. add. T) || 10 eos libri [| roaoDaKTYac huic A noAOAaKTYACHoc Z rododactilos eos reliqui || 14 corripitur] eous add. AS eos add. F || 15 aut quia etiam uocabulus sequitur F || 16 in colle] in tumulo in colle ASMl \\ non figebantur . . . Hispanis tropaea om. H\ 17 nisi om. B || ait] aut ASl, om. F \\ de victis Lietschius \\ 18 spanis F \\ impyrena ei A im- pyrenei S in pirinei BH in pyreuei l in pyrinee F \\ 19 figuntur Fs: fingun- tur AS figebantur BMl fingebantur H || in arcubus ASMl || ineo BH || 20 quia] quoniam ASB || 21 plena uictoria enim F || 23 fas erat ut etiam de primitiis (primiciis AS) sacrificaretur ASMl || 25 armis] sine nomine add. F, quod librani errore ex insequenti scholio huc inlatum esse apparet \\ 26 ad tibi m. t. s. v. uidetur hic interrupta esse descriptio. et est prosfonesis id est exclamatio. et duo epiteta ponit sine nomine T || interruptio F || 27 et post reddita sechtsi. voluit significare is qui plen. comm. composuit descriptionem, prosphonesi interruptam , verbis quae sunt ( aptat rorantes^ e. q. s. continuari. si
478 SERVII
reddita.] *magne' aatem ^bellipotens' antonomasia per duo ejpitheta sine nomine.
8. aptat apte locat et congrue ponit vel figit, ut <TIII 721> aptatque superbis postibus. 5 9. telaqve trvnca viri id est praefracta; ita enim in tro-
paeis poni consueverunt: Iuvenalis <(X 134)> et fracta de casside buccula pendens et curtum temone iugum victaeque tri- remis aplustre. vel *trunca tela' quae de suo clipeo legerat: ideo enim *trunca% quod in evellendo praefracta. et bis sex thoraca
10 petitvm perfossvmqve locis duodecim vulneribus adpetitum: quia; ut supra <(II 278)> diximus, totius Tusciae populus in duodecim partes fuit divisus, ut <X 202> gens illi triplex, populi sub gente quaterni, qui singulis lucumonibus parebant. moris autem fuit ut interemptos duces omnis vulneraret exercitus, sicut etiam
15 de Hectore Homerus commemorat. unde est <II 278)> quae cir- cum plurima muros accepit patrios. non ergo ab Aenea, sed ab his qui <X 692> uni odiisque viro telisque frequentibus in- stant: quod ostendit Mezentius, cum sub Aeneae telis iaceret <(X 904)> scio acerba meorum circumstare odia: neque enim hoc in illo
20 momento periculi meminisset, nisi eos cerneret inminere.
10. clipevmqve ex aere figuratius, quam si caereum5 diceret, ut alibi- <(1V 138> cui pharetra ex auro.
11. ensem collo svspendit ebvrnvm vaginam eburneam. sane *ebur eboris5 facit; non ceburis'; sicut ^murmur murmuris' : unde quia
25 in principalitatis declinatione varietas invenitur, etiam derivatio varia est: nam ^eburnus' facit ab eo quod est cebur', ceboreus? ab eo quod est ceboris\ ^colW autem, id est de collo. paulatim de trunco arboris humanam ftgaram fecit, ut et sinistram illi det et collum: quod valde quaeritur, an bene.
30 14. maxima res effecta viri occiso tanto duce: simul etiam
quis retineri velit et post reddita, ei sic verba collocanda videntur videtur inter- rupta descriptio et post reddita. hoc . . . prosphonesin vel sic hoc . . . dictum est. videtur i. d. prosphonesi, et post reddita || 3 apta F || ad aptat s. v. figit atque ponit ut aptat superbis postibus T || fugit F \\ 5 post fracta M prae- fecta II perfracta Fl\\ 6 cassile F \\ 7 pucula F \\ pendet F || currum EM \\ te more F \\ iugumque B \\ trireremissaplustre H \\ 8 aplustra B aplaustre F j| ad trvnca v. s. v. id est de suo clipeo quasi in euellendo praefracta T || ques F || ]egeret F, correxi \\ 12 sibi genti F || 15 commemorat] (II. XXII 367) t\ qcc v.al b-a vshqolo . . . ccvovtrjzt ys 7taQS6xr\ add. D || 16 accipit HF || 17 unu odiis quiro F || 18 eum F || 19 acerbum eorum F || 20 inmineret F || 24 ebor F \\ 26 eburneus B || eboreus] eborneus AS eburneus BLIIMF || 27 quod est ebor eboris D || ad collo s. v. de collo, ad v. 11 in marg. paulatim . . . col- lum T || 28 fecit figuram T \\ illum F
COMM. IN VERG. AEN. XI 8—19. 479
tropaei ostenclitur causa. et verecunde cum ipsius opus sit, inpersona- liter ait. abesto absit: nam tertia persona est.
15. qvod svperest id est de reliquo: et est absoluta elocutio, ut (IX. 155)> quod superest laeti bene gestis corpora rebus.
et de rege svperbo primitiae aut hoc dicit: primitiae istae quas 5 fecinius; non de plebe sunt; sed de rege superbissimo, id est Mezen- -tio: aut certe regem superbum Turnum accipiamus — nam de ipso legimus <X 445> at Rutulum abscessu iuvenis tum iussa superba miratur — ut sit sensus: haec spolia et hanc primam belli partem superbo Turno sustulimus. nam hoc epitheton pro- 10 prium Turni est; quod ei Vergilius pro ingenti scelere dat. apud maiores enim superbia ingens facinus fuit; adeo ut Tarquinius pro multis sceleribus superbi nomen acceperit.
16. mezentivs hic est pro ctalis est'; ut <IX 479> hunc ego te Euryale aspicio? id est talem. et utrum per contemptum an per 1 5 commendationem Jioc pronuntiandum? mvrosqve latinos bene quasi hoc solum restet. et hoc dicit: iam campestri superavimus proelio, restat ut etiam obsidione vincamus: credit enim quod sibi iam aperte nullus occurrat. nec inaniter: nam et paulo post dicturus est Turnus <(515> furta paro belli; et in duodecimo <(34)> Latinus 20 vix urbe tuemur spes Italas.
18. arma parate animis aut hypallage est pro carmis parate animos': aut certe est mutanda distinctio; ut sit canimis et spe prae- sumite bellum\ cpraesumite' vero ^bellum" id est mente praeoccu- pate; ut supra Turnus <(IX 156^> et pugnam sperate parari. 25 bene autem ait cpraesumite'; quasi rem iam sui iuris; ut ei deberi videatur certa victoria.
19. ne qva mora ordo *ne qua mora inpediat'. vellere signa adnverint svperi ne in mora sitis; cum captatis auguriis ad bel- lum exire coeperimus. cvellere' autem proprie dixit; quia Romana 30 signa figebantur in castris; et cum ad bellurn eundum fuisset; capta- tis auguriis avellebantur e terra: nam alibi ea figi non licebat.
2 nam om. AS\ 3 id est om. BLHM (add. T) \\ 8 at ASF: ac reliqui rutulo BH \\ iuuentis H iuuenes F || tuni F: tunc reliqui \\ 9 miratus Vergilius 10 superbo om. F\\ 11 est turni B, est om. H \\ uergilius F \\ 12 pro om. H 13 superbi nomen om. AS || acciperet LH acciperat F || 14 est om. LHM (add. I) || 15 ad mezentivs h. e. s. v. id est talis et siue per contemptum siue per commendationem est pronuntiandum istud hic T || 16 bene dicit quasi . . . restet lidb. T || 17 campestri] pedestri L || 18 restat] superest F \\ etiam om. F | 21 tuentur L (corr. V) || 23 mutata LH (corr. I) || et spem praesumite rebus L (bellum l) et pe praesumite rebus H \\ 24 vero et id est om. LHF (add. T) i| 25 parari] pari II sperari F || 26 deberi om. AS\\ 28 ne qua mora Laniel: ne qua ordo F || 29 nec mora sit cum ASMl \\ 30 dictum ASM || 31 figebantur] uidebantur BH \\ 32 e om. AS \\ figi ea EI
480 SERVTT
sed inter auguria etiam hoc habebatur, si avellentem facile seque- rentur, adeo ut cum filio in Orodis bello sit Crassus occisus, qui iturus ad proelium avellere signa vix potuit. quod etiam Flaminio contigit, qui cum imperasset signa tolli eaque non possent moveri, effosso 5 solo in quo erant fixa, vi magna extrahi praecepit, et infeliciter apud Trasimennum pugnavit alii *vellere' movere accipiunt: Ennius rex deinde citatus convellit sese, et in sacris *convelli mensa' dicitur cum tollitur.
20. adnverint svperi bene in adhortatione nihil se inauspicato vel
10 sine deorum voluntate facturum promittit: ideo non dixit, cum ego iusserOj sed cum dii iusserint.
22. interea socios donec tempus obsidionis adveniat. et Hn- terea socios inhumataque corpora terrae* sv dia dvolv pro *corpora sociorum \
15 23. qvi solvs honos acheronte svb imo est hoc ideo intidit,
quia in sexto <(329)> de insepultis dixit centum errant annos vo- litantque haec litora circum: Palinurus Aeneae <(VI 366^> por- tusque require Velinos sedibus ut saltem placidis in morte quiescam. et bene cAcheronte sub imo'? quia haec res ad umbras
20 tantum pertinet: nam apud prudentes homines nullius momenti sunt ista.
24. ite ait vitiose in media oratione *ait' positum critici notant.
egregias animas ingenti arte laudat potius quam miseratur ex-
tinctos, ut praesentium animos in bella succendat. qvae sangvine
25 nobis hang patriam eleganter hoc et oratorie ad exhortationem audien- tium sumptum est: nam laus defunctorum viventium exhortatio est. ct
6 Ennius] ann. v. 44=9 Vahl. || 25 eleganter hoc e. q. s.] cf. Macrob. Sat. IV 4, 9
1 habebant L (habebatur V) habebantur H || 2 in Orodis] modoris LH in orientis M, in om. B || Crassus] ausus LH\\ occisus om. L || 3 proelium] par- thiam F || hoc flaminio contigit qui . . . tollitur hab. T || faminio G || 4 moveri] loco euellere T || effusio F suffosso T \\ 5 magnam F \\ extra G \\ praecipit F \\ 6 trasynimynan F trasyniminan G trasymenium T || alii] quidam T || Ennius . . . sese om. T j| 7 in sacris etiam T \\ conuelle F \\ 9 bene satis in adhortatione . . . icleo non dicit cum iussero sed cum dii uoluerint hab. T || 11 diuusserint F divi iusserint Daniel || 12 ad socios i. c. s. v. €n Aia diin dixit pro corpora sociorum T || 13 endyadi in F endiadi in G || 16 propter rcentum . . . circum' Serviani libri || 17 pallinurus F \\ 18 saltim F \\ 19 et bene acherontis ait quia M || acherontis M || 22 ad v. 24 in marg. notant cretici uitiose positum a uir- gilio in media oratione ite ait T || cretici F || 24 succendat] succendant F. Homerus (II. I 3) lcp&Lfiovg ipvxccg add. Fabricius || ad animas q. s. n. s. v. ani- mas ponit pro corporibus. in quo est etiam nouum quod patriam pro regione posuit uel terra cum patria sit ciuitas ut non nullis idoneis placet auctoribus uel urbes (l. urbs) parentum T || 25 s. v. 25 eKganter et oratorie . . . et bene patriam quasi fiduciam gerat quasi uicerit. et uelut dum hortatur epitaphion facit T || et hoc F, transposui || 26 est om. T
COMM. IN VERG. AEN. XI 20—36. 481
bene *patriam* ait, tamquam fiduciam gerit quasi vicerit. sane cum hortatur socios ut sepeliantur occisi, ipse defunctis velut epitaphion dixit.
27. qvem non virtvtis egentem Ennii versus est. ^egentem' sane nos ablativo iungimus.
28. fvnere mersit acerbo c acerbo" inmaturo: translatio a 5 pomis.
31. qvi parrhasio evandro Arcadico a civitate Arcadiae, quam Donatus vult a parra avi dictam: quod procedit, si parra nomen est Graecum; si autem Latinum est; stulte sensit, nam Graecum nomen etymologiam Latinam non recipit. alii Iovis filium 10 Parrhasium dicunt, qui habuit Arcadem filium, ex quo primo Par- rhasii, post Arcades dicti sunt. sane Arcadum genera fuerunt quat- tuor, Parrhasiorum , Maenaliorum, Amnorum, Cynaethorum. alii non Azanos et Cynaethos, sed Azanes et Cynaetheos dicunt
32. felicibvs aeqve hic non felicitas comparatur, sed ut est illud 15 di meliora piis: non quia haec bona sunt, sed bona optat.
33. ibat pro cierat\ alvmno alumnus est qui graece rpo- cpi[iog dicitur: quod nomen quia Latinum non est? ut ab eo quod est nutritor, inveniamus eum qui nutritus est; transiit ad nomen aliud et alumnum dixit. 20
35. iliades crinem de more solvtae has Aeneae ancillulas intellegimus : nam omnes matres; hoc est mulieres nobiles; in Sicilia remansisse dixit; excepta Euryali matre, de qua legimus <(IX 215> quae te sola puer multis e matribus ausa persequitur? *crinemv autem *solutae9, ut <TII 503)> palmis percussa lacertos. 25
36. vt vero aeneas foribvs sese intvlit altis naturale enim est ut intermissa lamenta repetantur; cum aliquis notus ad- venerit: sic in Statio ingressis ducibus denuo defletur Archemorus.
3 Ennii] ann. v. 587 Vahl. || 12 sane Arcadum . . . dicunt] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. IV 292 || 16 di] georg. III 513 || 28 in Statio] Theb. VI 37, quem ad versum Luct. Plac. Servianum ad h. 1. scholium adscripsit.
3 egentes G || 7 arcadio F \\ 8 a parra auidiae ta A a parraui dictam HM \\ 10 quidam iouis filium . . . dicunt liab. T || 11 parasium G || archadem G || prima F || 12 genera autem arcadum .iv. fuerunt T || 13 parrasiorum F \\ moenalio- rum F menaliorum T \\ cynethorum G || alii autem non T \\ 14 azanos T: exa- nas F || cynethos T: cythenos F \\ Azanes ego: axanes libri || Cynaetheos ego: cyneros F cyrenes T \\ 15 ad sed non f. a. s. v. non est comparatio felicitatis sed sic est dictum quem ad modum in superioribus dii meliora piis T \\ hic Masvicius: hinc F || 17 trofimos vel trophimos libri \\ 18 Latinum] in latino s in latinitateF || 19 nutritur F || ad alvmno s. v. hoc loco ueteres accipiunt posi- tum a uirgilio alumno pro domino T. cf. Non. p. 243, 7 M. || 22 omnes hone- stas matres M || 24 multis JRF: tantis reliqui || 25 crimen F || ut] in G || 28 Ar- chemorus] aethemorus BF aetemorus H. mox ut maerentia dignis . . . accen- sae clamore fores add. Itali
482 SERVII
39. nivei fvltvm pallantis late patet hoc epitheton: referri enim potest et ad candorem pristinae pulchritudinis? et ad palloreni ex morte venientem? et ad frigus quod proprium mortuorum est? ut <(VI 219)> corpusque lavant frigentis et ungunt. 5 40. levi in pectoee pulchro; puerili? nondum saetoso.
42. tene inqvit iteratio est; nam supra ait clacrimis ita fatur obortis'? sicut in quinto posuit <(547)> et fidam sic fatur ad aurem et paulo post <(551)> intulit dic ait. sane sciendum hanc adlocu- tionem talem esse? qualis illa <7X 479)> ubi defletur Euryalus: nam 10 locis omnibus commovet miserationem? ab aetate, a tempore? a vul- nere? a spe parentis. cvm laeta veniret invidit fortvna
mihi ac si diceret: quantum noceret adversa? cum laeta talem in- tulit casum? videtur autem dolere quod queri non potest de For- tunae crudelitate, quae ei uno eodemque tempore et tanta contulit 15 beneficia? et tale intulit damnum. ctene? autem cinvidit Fortuna mihi'? ut Liber pampineas invidit collibus umbras.
45. discedens dederam xccrcc ro dicoTtcD^avov hoc intellegimus : nam abscedens nusquam est Euandrum adlocutus Aeneas. 48. CVM dvra proelia gente subaudimus cfore'. 20 50. fors et vota facit forte — utrumque enim dicimus —
etiam vota suscipit. potest et unum esse cforset'? id est cforsitan5. CVMVLATQVE altaria donis id est et sacrificat? et suscipit vota. naturaliter autem queritur de errore mentis humanae.
51. nil iam caelestibvs vllis debentem vivi enim supero- 25 rum sunt? mortui ad inferos pertinent, unde in duodecimo <(646)> vos o mihi manes este boni? quoniam superis aversa vo- luntas. superis autem debemus omnia donec vivimus? ideo quia; ut dicunt physici? cum nasci coeperimus? sortimur a Sole spiritum? a Luna corpus? a Marte sanguinem? a Mercurio ingenium, a Iove 30 honorum desiderium, a Venere eupiditates, a Saturno humorem:
16 Liber] buc. VII 58 || 27 superis autem . . . extincti] cf. Beda de tem- poribus IV (vol. VI p. 124 Gil.) de temp. rat. VIII (VI p. 160 sq. Gil.), exscrips. mythogr. III 9, 7
2 candorem] splendorem ASM \\ 3 et ante ad frigus om: ASHM \\ pro- prie ASM\\ 4 urgunt H \\ 5 pulchre AS \\ 6 ita F: sic Serviani libri || 7 sicut] sin F || 8 et paulo post . . . Euryalus om. BH || 9 illa] illa non F illa noni Lion || 10 ab aetate . . . a spe parentis om. F || 12 talem om. F \ 13 dolore ASHF || 15 tene om. AS || invidit] inquit F || 20 vota facit . . . forset om. H |! 21 etiam] etiam et F \\ suscepit B || id est] ideo AS unum F \\ forsitam F, in quo haec adduntur uota facit et iam uota suscipit || 23 horrore H terrore F || 24 supero sunt AS (ad superos s) superiorum sunt F || 26 uosq. mihi B \\ ma- nes om. BH \\ 27 vivimus] debemus autem omnia add. AS debemus autem add. B || ideo om. AS\ 30 honorum ASM : horum BH omnium F. cf. Serv. ad Aen. VI 714 || cupiditatem AS || umorem HF
COMM. IN VERG. AEN. XI 39-59. 483
quae orania singulis reddere videntur extincti. secundum physicam disciplinam dicit: tradunt enim physici omnia nos mereri a superis, quae rursus extincti reddimus ipsis potestatibus supernis. quod et Plato videtur astruere qui dicit, quod cum de effluxione fontium non alia- rum quarumlibet rerum, scd ipsarum stellarum, fuerint animae corpo- 5 ribus commodandae, quicquid de ipsis fontibus stellarum ebullit, hoc intellegi debere stellas. ergo priusquam in corpora ingrediantur animae per haec signa erratica transeuntes, singula supra dicta singulae acci- piunt, item exeuntes singula singulis redhibere dicit quae in corpus venientes perceperunt. 10
52. vano maesti comitamvr honore inani, ut supra <X 828> diximus, quantum ad vivos pertinet.
53. infelix nati fvnvs hoc quidam avaKokov&ov et vulgare acci- piunt; sed eleganter ad exprimendum patris adfectum ad patrem ora- tionem convertit. . 15
54. hi nostri reditvs id est tales, ut <(16)> manibusque meisMezentius hic est. expegta tiq ve trivmphi modo de se loquitur.
55. haec mea magna fides uara to 6ico7tc6^£vov: quam de Pallantis reditu promiserat .patri. at non evandre aut mutavit de- clinationem: nam *Euander9 facit, ut ipse x <(515)> Pallas, Euander 20 in ipsis: aut Graecum vocativum fecit cb Evavdge. pvdendis vvlneribvs id est a tergo inlatis: et est consolatio. quid autem *pudendis9 sit, ipse exposuit dicendo *pidsum aspicies\
56. nec sospite antiptosis est pro csospiti'. et hoc dicit: si fugisset vulneratus a tergo, ipse ei optares interitum. alii: non 25 talem habes, inquit, filium, quo sospite tibi dirum funus optares, quod parentes sibi precari solent ob nequitiam liberorum. alii: non optabis, inquit, sospiti filio mortem. quod magis heroicae personae convenit. et [quero] *sospite' pro *sospiti\
59. haec vbi deplevit hoc est postquam haec cum lacrimis 30 dixit; cflere? enim est cum voce lacrimare: unde habemus in sexto
1 uiderentur AS\\ secundum physicam . . . perceperunt e Turonensi edidit Baniel || et hoc secundum Daniel || 2 dicit om. Baniel || 12 diuos F || pertinet] nam talia de mortuis fiunt ad solatium superstitum ut est apud Ciceronem in Catone maiore (XX 73) fSolonis quidem sapientis elogium est quo se negat velle suam mortem dolore amicorum et lamentis vacare: vult, credo, se esse carum suis' add. Fabricius \\ 13 schol. ad v. 53 e Turonensi edidit Baniel \\ anacoluthon T avs%dozov Baniel || 14 eliganter T decenter Baniel \\ ad patrem o. c.] nunc ad patrem redit Baniel || 16 id est om. MHM \\ ad nostri r. s. v. totum dolendo dicit, ad expectatiqve s. v. et de se ait et a te T || 19 avt non evander F || 21 evdNdpe F || 24 est om. BH\\ 25 fuisset M \\ ipsi Stephanus et Baniel \\ ad v. 55 in marg. quidam sic accipiunt nou habuisti inquit talem filium cui sospiti dirum funus optares quod parentes solent precari ob nequi- tiam liberorum. alii ita non optabis inquit sospiti filio mortem et hoc magis heroicae personae conuenit T || 29 quero F quare Baniel
484 SBRVll
<426> continuo auditae voces; vagitus et ingens infantum- que animae flentes in limine primo.
60. toto lectos ex agmine Troianos; Tuscos; Arcadas.
63. exigva quamvis enim magna sint; orbitati patris prodesse 5 non possunt; sed tamen exhibenda sunt patri, quia debentur. aut est
sensus: non quidem responsura luctui, sed tamen sollemnia: ergo iusti- tiae potius causa quam solacii.
64. feretrvm *feretrum? locus ubi mortui feruntur. et est Grae- cum nomen: nam graece cpBQtQov dicitur, unde per diaeresin fere-
10 trum fecit; dictum a ferendo: nam latine capulus dicitur: unde ait Plautus capularis senex; id est vicinus capulo; qui dictus est capulus ab eo quod corpus capiat.
65. vimine qverno sunt aliquae durae derivationes ; tamen eis sic utimur ut cquernum vimen'; item ccolurnum veru'; ut pin-
15 guiaque in veribus torrebimus exta colurnis; cficulnum lignuni', ut Horatius olim truncus eram ficulnus; inutile lignum; item ^aprugnum callum\
66. obtentv frondis invmbrant veluti cameram quandam capulo ramorum extensione fecerunt.
20 67. agresti svblimem stramine hoc est supra frondes ponunt:
nam liic reddit quod omiserat supra dicens cextructos toros'; nec
addens unde.
68. demessvm participium est; veniens ab eo quod est cmetor\
sane ab eo quod est cmeto? praeteritum perfectum cmessui' facit. 25 69. langventis hyacinthi Hanguentis' aut postquam decerptus sit:
aut quia non est acuti coloris: aut quando demittit caput. sane Hya-
8 feretrum . . . eo quod corpus capiat] cf. Isid. or. XX 11, 7 || 11 Plautus] mil. glor. III 1, 34 || 14 pinguiaque] georg. II 396 || 16 Horatius] sat. I 8, 1
1 continue F || 3 arcades F || 5 ad sed debita p. s v. id est quae deben- tur et est sensus non quidem profutura sed tamen sollemnia. ergo iustitiae causa non solacii fiunt ista T || aut] autem G || 6 solemnia G || 9 fertron AS H feretron B fretron M ferton F || per diaeresin . . . fecit] per dieresin dicitur in feretrum feretrum fecit H per dieresin fertron feretrum fecit M. fort. cps- qszqov feretrum || 10 capulus] poculus H\\ unde et plautus ait F || 11 vicinus] dignus AS \\ qui . . . capiat om. HF || quij et M || 12 ab om. M || 14 seis sicu- timos F || utimur] cum adiunctione alterius nominis add. Fabricius || item om. F || colornum AS colyrnum F colyrnu H \\ 15 colyrnis H colarmis F \\ 16 inu- tile lignum om. F || 17 callum] gallum BH pro aprinum ut Plautus (Pers. II 5, 4) add. JD || 20 svblimen F \\ hoc est . . . unde om. H \\ super MF || 21 reddidit ASB || omisit F || instructos B || 23 principium F || est om. AS || 24 sane . . . meto om. BH \\ meto] metu AS \\ 25 ad langventis h. in marg. aut postquam decerptus est aut qui non est acuti coloris aut quando demittit caput. fuit autem secundum fabulas filius eurotae uel ut quidam uolunt yali T || decerptos JF7 1| 26 dimittit F || hiacinthus F hiacincthus G
COMM. W VERG. AEN. XI 60-78. 485
cinthus puer fuit Eurotae, vel, ut quidam volunt, Oebali filius. cetera de Jtoc in bucolicis <(III 63> dicta sunt.
70. sva forma recessit id est propria pulchritudo.
72. avroqve ostroqve rigentes unum cque' vacat et est addituin hiatus causa. 5
73. laeta laborvm figura est *laetus illius rei'; nani niodo dicimus claetus labore', claetus ingenio5.
74. svis manibvs sidonia bido ut <IV 263)> dives quae munera Dido. *suis9 autem ^manibus' ut heroides solebant.
75. discreverat depinxerat. siinul et amantis adfectus osten- 10 ditur.
76. harvm vnam hinam' pro *alteram\ de duobus scilicet et chorum alterum' et chorum unum' possumus dicere: nam artigraphi hoc tantum vefcant, ne de duobus calium' dicamus; quod de multis proprie dicitur. sane figurate dixit cvestem induit', ut <II 275> 15 exuvias indutus Achillis, cum in usu sit cinduit illa re'? ut <83> indutosque iubet truncos hostilibus armis, id est truncos in- dutos iubet offerri. sane hoc videtur secundum caerimonias flaminum subtiliter dixisse. flamini enim nisi unum mortuum non licet tangere, sed Aeneas plurimos postea occidit. sed aliud est in bello occidere, 20 aliud mortuum tangere. sciendum est tamen, Aeneae omne genus sacer- dotii tribui.
77. arsvrasqve comas obnvbit amictv harum unam? id est de duabus vestibus7 induit iuveni, altera ,caput eius velavit: nam supra duas vestes dixit esse prolatas. cobnubh? autem velavit? trans- 25 latio a nubibus quibus tegitur caelum: unde et nuptiae dicuntur7 quod nubentum capita obnubantur7 id est velantur.
78. lavrentis praemia pvgnae mittit praemia, quae de praeda
12 de duobus . . . dicitur] cf. Isid. diff. verb. 30 |] 25 translatio . . . velan- tur] exscr. Isid. or. IX 7, 10. cf. Donat. ad Ter. Hec. IV 4, 34
1 eorotae F || Oebali Commelinus (cf. Ovid. metam. X 196): hybabili F || quae ad seu mollis violae Masvicius edidit subaudi florem in libris non inve- niuntur \\ 6 laeta bovm F || 7 labore] ut indutusque iuuat truncos hostibus add. F. cf. lin. 16 || laetus ingenio om. HF || 8 didiues F didues G || ad svis qvondam s. v. sicut heroides solebant T \\ 10 et om. ASM\\ mentis 2?|| 12 ad vnam s. v. alteram T \\ alternam F (| 13 alternum F || unum] omnium F, om. jff|| ortographi R || 14 uetunt dicere ne . . . dicamus F || 16 indutus] in- duit M || achilli F || illas res B illa res R \\ ut] et RH, om. F || 17 iube F || ad v. 76 in marg. secundum cerimonias flaminum uidetur hoc dixisse . . . tan- gere. et omne genus sacerdotii tribuitur aeneae T || 19 non nisi T || non om. T \\ 20 aeneas autem postea plurimos T || 21 aliud ante mortuum om. G || sane sciendum est tamen F || sacerdotio F || 23 ad amictv s. v. scilicet alterius uestis T\\ 24 duobus F \\ 25 autem] autem est ASM aut F\\ 26 nupte B || 27 uelen- tuf M || 28 mittit] multi F
32*
486 SERVII
Laurentis pugnae sustulerat: nam praeda est quae eripitur, prae- mium quod offertur.
80. EQVOS ET TELA QVIBVS SPOLIAVERAT HOSTEM vel Pallas,
vel Aeneas: nam ambigue positum est. spolia autem cum proprie 5 ea tantum sint quibus hostis spoliari potest, ut lorica vel vestis, abusive iam spolium dicitur quicquid hostibus tollitur: unde est <TI 168> postquam illum vita victor spoliavit Achilles. alii *equo$ et tela, quibus spoliaverat hostem' ad Pallantem volunt tan- tum pertinere, quia in antiquis diseiplinis relatum est, quae quisque 10 virtute omamenta consecutus esset, ut ea mortuum eum condecorarent : Sallustius exuant armis equisque.
81. vmbeis inferias proprie: nam inferiae sunt sacra nior- tuorum.
82. caeso sangtvine pro 'eaesoruni9, ut supra <X 520> capti- 15 voque rogi perfundat sanguine flammas: nec enim sanguis
caeditur.
84. ipsos ferre twces suos scilicet, qui illis mille praeerant. melius tamen est? iubei truncos ferre ipsos duces, id est ducum spolia; ut tropaea duces ipsos dixerit: sic supra <(16> rnanibus-
20 que meis Mezentius hic est de tropaeo. *duces' autem, ut Halae- sum et eiusmodi7 quos occiderat Pallas7 duces ipsi portarent; nam ducum fuerat tropaea portare: ut habeat pater solacium de victoria filii et honor funeri accedat inimicaqve nomina figi pro cinimi- coruin'. dicit autem adfixos tropaeis titulos cum nominibus occisorum.
25 85. dvcitvr infelix acoetes quasi qui consternatus nimio
dolore ire non poterat. et bene ex rerum permutatione expressit doloris magnitudinem? dicens ita doluisse Acoeten, ut paene carens humano sensu per se ire non posset? et equum ita sensisse interitum domini, ut in humanum migraret adfectum: nam et lacrimabat et
11 Sallustius] hist. inc. 22 D., hist. III 68 Kr. || 14 pro . . . caeditur] cf. Macrob. Sat. Yl 6, 3 || 26 et bene . . . cadaver] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. IX 207
7 uictus B || 8 quidam equos et tela . . . equisque hdb. T || uolunt referri quia T \\ 9 qua T || 10 esses F || ea mortuum F || eum om T || condecoraret F || 11 exuit T || 12 proprie enim F || 15 nec enim sanguis caeditur om. HF || 16 caeditur] dicitur B || 17 suos] sua B. an eos ? || 18 melius tamen est truncos iuuet pro ducum spoliis ferre ipsos duces F \\ 19 dixerint F \\ sicut F || 20 de tropaeo. duces halesum accipiamus et huiusmodi quos occidit pallas ut ipsos portarent ipsi duces nam ducum . . . accedat T || alesum F || 22 uictoris F \\ 23 onor fueri G || 24 occisorum] duci add. B \\ 27 acoete A acoethaeno H, ut omiUens || 28 posset H\ posse F possit reliqui || et om. ASF \\ uita B \\ 29 mi- graret] negaret F || lacrimat F
COMM. IN YERG. AEN. XI 80-92. 487
sponte sequebatur cadaver. et bene cum hominis sit *ire% equi *duci% de homine ait *ducitur% de equo Ht lacrimans\
86. foedans vel cruentans, vel lacerans.
87. terrae id est in terram. et fyurate *sternitur terrae% ut <(XII 382)> truncumque reliquit harenae. 5
88. perfvsos sangvine cvrrvs aut captivos, aut ijpsius Pallantis.
89. post bellator eqvvs militoris enim disciplinae fuit, ut equus usque ad sepulchrum duceretur, armiger perversa arma gestaret: unde hanc consuetudinem videtur poeta servasse. positis insignibvs sine faleris. quod autem equum dicit lacrimare non mirum est, cum 10 Homerus etiam divinantem induxerit. PUnius solum equum praeter hominem lacrimare et doloris adfectum sentire dicit. aethon nomen equi; quo etiam Aurorae equus vocatur. quod autem equus bellator dicitur et phalanx comitatur, iuxta morem Bomanum ait, ut dignitas
in regii adulescentis servetur exequiis, quia apud Bomanos quod erat 15 vivo concessum, mortuo non adimebatur.
90. gvttis grandibvs bene *grandibus'} quia de equo.
91. NAM CETERA TVRNVS VICTOR habet %a%a TO 6lG)7tci[ieV0V et alia eum sustulisse intellegimus, non tantum balteuni, ut legimus supra <(X 496)>: nam sola hasta et galea ostenditur remansisse. 20
92. phalanx phalanx lingua Macedonum legio. quod autem ait cmaesta?; Arcadas intellegimus: unde infert cTeucrique seqauntur Tyrrhenique duces\ et hoc est quod ait supra <(6(T> et toto lectos ex agmine mittit mille viros.
11 Plinius] nat. hist. VIII § 157. cf. Isid. or. XII 1, 43 || 21 lingua Ma- cedonum legio] cf. Isid. or. IX 3, 46
1 equi cduci' de homine ait rducitur' scripsi: equi duce homine autem ducitur F equi ducere hominem autem duci ait Daniel \\ 2 de eo quo F, corr. Daniel || id F || 4 in terra MF || 6 ad cvrrvs s. v. aut captiuos currus aut ipsius pallantis T || captiuus F captivorum Daniel || 8 gestiret F || 9 schol. ad positis 1. om. H IJ 10 quod autem . . . mirum est om. F || equum] eum B || cum horus et diuinitatem induxerit F || 11 induxerit] Xanthum equum Achillis mortem ( II. XIX 408) ncti Xirjv g' $%i vvv ... [iolqcc kqoltcciti et paulo post (416) ullcc aol avxcp . . . dafifjvaL. equos autem Achillis inducit Patroclum lugentes (II. XVII 426) innoi d' Alccaidao . . . vcp3 "EKtOQog (xvdqocpovoio add. D || 12 dbton AS II nomen om. F || 13 vocatur] uocatus H. vel a splendore nam ai&a) ardeo dicitur, vel a cursus celeritate quasi aiei &ssi (dsi ftscov vulgo) id est perpetuo currens indefessus add. D \\ ad v. 89 in marg. quod equus bellator dicitur . . . adimebatur. militaris autem disciplinae erat ut equus ad sepulcrum usque duceretur armiger arma gestaret unde hanc consuetudinem uidetur poeta j3e_niass£ T \\ 14 falanx comitatur T: pallanx omittatur F \\ 15 regni adulescen- tis F || exequiis conseruetur T\\ 16 adimabatur F. militaris autem disciplinae erat non debuit e Turonensi addere Daniel; pertinent enim haec verba ad ea quae in illo codice sequuntur. cf. lin. 7 || 17 ad vmectat <*randibvs o. s. v. bene dicit grandibus quia de equo loquebatur. plinius dicit solum animal praeter hominem equum lacrimare et doloris affectum sentire T \\ 19 ut legis supra H \\ 22 inferius ASM || teucrique secuntur quasi tyrrhenique omnes F
488 SERVII
93. versis arcades armis lugentum more mucronem hastae, non cuspidem contra terram tenentes: quoniam antiqui nostri omnia contraria in funere faciebant: scuta etiam invertentes propter numina illic depieta, ne eorum simulacra cadaveris polluerentur aspectu,
5 sicut hdbuisse Arcades JBacchylides in dithyrambis dicit: et hoc7 ut non nullis frustra placet: nam lugentum mos est prioris habitus inmutatio. alii *versis armis9 in oblicum versis scutis, ne splenderent insignia: arma autem scuta dici ipse declarat, ut <(X 841^> Lausum socii exanimem super arma ferebant. sed potest hoc de armis
10 versis non ad Arcadas solum, sed ad omnes pertinere. an ^versis^ ar- mis9 quod interempto Pallante victos iam se Arcades arbitrabantur. alii dicunt hunc morem fuisse, ut de suo duce numquam voce quereretur exercituSj ne seditio paulatim insurgeret, verum armorum ordinem mu- tantes scuta supina portarent. ergo vel Aeneas ab Arcadibus arguitur
15 quod Pallas non sit vindicatus, vel Euander quod novi hospitis gratia adulescentem temere in bella proiecerat.
94. comitvm potest pro ccomitantum' accipi.
95. gemitvqve deest ccum',
96. nos alias hinc ad LACEIMAS ad aliam sepulturam; id est 20 ad ceteros sepeliendos, qui eodem proelio ceciderunt.
97. salve aeteenvm mihi maxime palla aeternvmqve vale Varro in libris logistoricis dicit; ideo mortuis csalve* et cvale5 dici, non quod aut valere aut salvi esse possunt, sed quod ab his rece- dimus, eos numquam visuri. hinc ortum est ut etiam maledicti
25 significationem interdum Vale5 obtineat, ut Terentius valeant qui inter nos discidium volunt, hoc est ita a nobis discedant; ut numquam ad nostrum revertantur aspectum. ergo cum mortuo di- citur cvale'; non etymologia consideranda est; sed consuetudo; quod nullis cvale? dicimus nisi a quibus recedimus.
30 100. ORATORES legati, a perorando pro republica nominati:
5 Bacchylides in dithyrambis] p. 1231 ap. Bergkium poet. lyr. Gr. ed. III || 22 Varro in libr. logist.] p. 258 Ries. || 25 Terentius] Andr. 1Y 2, 13. cf. Don. ad hunc v. || 30 legati . . . nominati] exscr. Isid. or. X 195.
1 lugentium BF\\ mucronem hastae] nam hastam J.#||hastam M || 3 fa- ciem G || numina] omnia F || 4 aspectu sicut habuisse aspectu sicut habuisse e. q. s. F || 5 bachilides F || 7 quidam uersis accipiunt in obliquum uersis scu- tis . . . adulescentem temere produxerat in bella hdb. T || oblicum] est add. Gr || 8 autem arma T || declarat locus ille T || 10 ad ante Arcadas om. F || an] siue T || 11 interfecto T\\ arcades se uictos arbitrabantur T \\ 12 duce] ducere G || 16 aduliscentem F (adulescentem G) || tenere F \\ 17 comitatum F comitan- tium Daniel || 19 id est . . . ceciderunt hab. T || 22 historicis B locistoricis H || 23 possint M\\ 24 nusquam F \\ est om. AS \\ 25 ualeat If|| 26 recedant F \\ 29 nisi a om. H || 30 a perorando] o porando B
COMM. IN VERG. AEN. XI 93-108. 489
quod *orabant9, id est agebant: unde et actores causarum *oratores9 ap- pellantur. vrbe latina pro cLatini*; id est [de] Laurolavinio.
101. velati ramis oleae non coronati: nec enim lugentes de- cebat, ut qui pro mortuis precabantur: sed instructi et ornati; id est in manibus olivae ramos ferentes: sic Homerus ete^ar iycov iv 5 %8Q<5iv. cvelari' autem ornari et illo loco significat <T 366> victori velatum auro vittisque iuvencum, cum vittis non aut velentur aut coronentur victimae, sed ornentur: aut certe *velati9 ab omni in- iuria tecti iure gentium. veniamqve rogantes beneficium. et iuxta antiquum modum dictum est, hoc est sepulturam suis petentes* 10
102. ferro qvae fvsa cfusa5 modo interempta; alias fugata; sed discernuntur epithetis; ut sudieas cferro fusus?; vel cmetu fusus'.
103. redderet ostendit iam campos in Troianorum esse po- testate.
104. nvllvm gvm victis certamen deest *esse oportere9. et 15 aethere cassis id est luce vacuis: unde et retia *casses? dicimus,
et vestimenta araneorum casses dicuntur. hoc autem bene addidit; quod victi possunt innovare certamen.
106. bonvs aeneas ideo , quia ab eo facile impetratur. havd aspernanda iusta; non contemnenda: sepulturae enim beneficium 20 generaliter debetur universis.
107. venia quam petebant: aut ^venia9 humanitate. insvper addit accumulat verbis beneficium; dicens pacem se etiam vivis velle praestare. cpacem* autem ideo defunctis; quia ait supra <(104^> nullum cum victis certamen; et mortuorum pax sepultura est. 25 unde elegit verbum quod utrisque; tam vivis quam mortuis aptum esset.
108. qvaenam quanta et qualis: nam mirantis est; nec enim
5 Homerus] II. I 14
1 ad oratores s. v. orare est agere mde actores causarum oratores dicun» tur T || quod orabant] qui adorabant G || auctores G || 2 de om. BH \\ 3 nam coronati F || 4 ut quia F || 5 sicut F || cteaaaaa €xon 6n xepin M CTeaaaaT. exo- nen xepui H CTeaaaaT exonen xepcin M creMMaT cxon xcpoin F || 6 velari autem] uel amauit M || 7 non ut uelentur A S non haud uelentur F \\ 8 ad v. 101 in marg. quidam uelati accipiunt tecti scilicet ab iniuria iure gentium T || 9 ve- niam precantes AS veniam p. HM || ad veniam r. s. v. beneficium et iuxta . . . petentes T || et om. F \\ 10 modum] morem T || est post dictum om. F || peten- tibus F\\ 11 fusa] quae fusa JRHM\\ 12 ferro fusus est ASMF \\ metu fusus est A S || 15 ad certamen s. v. scilicet esse oportere T \\ esse] et se F \\ oportet Daniel || 16 ad aethere c. s. v. luce uacuis T\\ priuatis uacuis A S priuati ua- cuis M || 17 et . . . dicuntur om. HMF. cf. ad georg. IV 246 et Aen. II 85 II et B: sed S, om. A || 18 quod] quoniam ASF\\ 19 quia . 1 . impetratur hab. F \\ 22 ad venia s. v. aut uenia quam petebant aut etiam bumanitate T \\ pate- bant F \\ 24 pacem om. AS \\ autem] aut AS || ait supra om. R, supra om. H || 26 legitur BH\\ quod tam vivis q. m. utrisque a. e. F utrisque om. Daniel
490 SERVII
dubitat, cum ipse dicat cindigna'. ergo potest iits^riyrjtfLg esse: quaenam vos fortuna inplicuit, quae est indigna bello. et mira est oratio conciliantis se hostibus suis.
109. inplicvit id est involvit invitos. *bello' autem incertum 5 dativus an ablativus.
110. martis sorte peremptis ad illud <(104)> nullum cum victis certamen.
112. nec veni pro cnec venisseni': tempus est pro tempore. et vitavit 6{ioioT8&£vtov. io 113. nec bellvm cvm gente gero subaudiendum csed cum
Turno': per quod populariter eorum captat favorem, aut seditionem eorum adversum regem invocat.
114. hospitia hoc verbum duo significat: (et quo ab alio recipimur,) et quo aliquem recipimus. 15 115. hvic moeti deMZMcos, quasi ostendit iacentes.
116. si bellvm finire manv hoc est internecione: potest enim et pace finiri.
117. his megvm degvit goncvrrere telis aut quibus Teucros parat pellere, aut tela sua ostendit, ut armatus in concilio fuerit.
20 118. vixet pro cvixisset\- et est syncope. devs avt sva
dextra dedisset victoria enim, vel vita duplici ratione consistit, aut virtute aut voluntate Fortunae.
119. miseris civibvs quasi aliena culpa pereuntibus. et bene commendatur dicentis bonitas, quasi et ipse eorum misereatur. 25 120. obstipvere silentes id est obstupefacti sunt et silere
coeperunt.
122. tvm senior cui ab aetate praestabatur auctoritas. odiis
ET CRIMINE DRANCES INPENSVS IVVENI TVRNO aut qui eum odio
semper et criminationibus persequebatur : aut propter suum crinien, id 13 hoc verbum . . . recipimus] cf, Isid. diff. verb. 160
1 s. v. 108 potest bic esse efexegesis quaenam uos fortuna implicuit ab- solute. et quaenam fortuna tanto bello implicuit T \\ efexegis F \\ 6 ad martis s. p. ad illud respicit . . . certamen T || 8 pro om. BHF || 9 oemoeteleuton F || 11 ad v. 113 in marg. quasi seditionem eorum aduersum regem uocat T || aut] aut ut F || 13 et quo ab alio recipimur inseruit Masvicius. cf. Serv. ad Aen. VIII 532 || 15 hvic .tvrnvm id est morti dicticos e. q. s. F || dicticos libri \\ ad se opponere m. in marg. quidam hic morti periculum accipiunt ex posterioribus intellegentes quod prius est T || 16 internicione AS internetione M inter- nitione F || 18 ad his m. d. c. t. s. v. aut . . . ostendit quibus armatus in con- cilio fuerat T || mevm F || quibus T: qui se F || 21 uictoriam uel uitam (uictoria uel uita M) quia duplici ratione consistit uictoria aut e. q, s. ASM \\ consi- stunt BF consistant H^ 23 bene commendatur . . . misereatur liab. T || 24 mi- seratur F || 26 coeperunt] uotum tantae beniuolentiae et uirtutis mirantes add. ASM, nisi quod mirantes om. AS \\ 27 praestolabatur F || 29 persequebantur F
COMM. IN VERG. AEN. XI 109—133. 491
est inertiam; quani semper virtuti constat esse eontrariam: aut Turni crimine, qui tot viris causa mortis exstiterat.
124. orsa refert coepta verba. o fama ingens ingentior armis frustra ait Donatus, hoc nomen de his esse quae non reci- piunt comparationem: nam quia augmentum recipit, et comparatur. 5 alia illa sunt nomina; in quibus est dubitatio utrum comparentur, ut est cperfectus*: quod si velis coniparare, incipit cperfectus' non esse *perfectus?.
125. caelo te lavdibvs aeqvem pro his qui in caelo sunt;
id est diis, ut <TIII 64> caeruleus Thybris caelo gratissimus 10 amnis. et est oratorium, non invenire paria verba virtutibus. ^caelo' autem dativus, Haudibus' ablativus.
126. IVSTITIAENE PRIVS MIRER BELLINE LABORVM figura Graeca
cmiror illius rei5 et cregno illius rei?? ut Tsvsdoco %s l<pi avddGsig: inde Horatius ait et qua pauper aquae Daunus agrestium 15 regnavit populorum pro *agrestibus populis9. ita et hic Hustitiae' Haborum' genetivum pro ablativo posuit. si autem Hustitiae9 legeris, sub- audiendum Hustitiae laudibus'; si *iustitia% subaudiendum *praeditum\
128. si QVA viam dederit fortvna Viam5 rationem. et bene cum exceptione pollicetur dicens; si voluntatem nostram fortuna 20 comitetur. #
129. poedera tvrnvs vel coniugii vel amicitiarum. et potest videri deesse *alia\
130. fatales moles quia audierat <112)> nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent. 25
131. saxa troiana ambitiose ait; quasi Troianis fataliter de~ bita. vel ^Troiana? in usum Troianorum.
133. pepigere dies pacti sunt: nam ab eo quod est cpaciscor'
7 ut est perfectus e. q. s.] exscr. Isid. or. X 202 || 14 Tsvsdoto] II. I 38 15 Horatius] carm. III 30, 11
3 orsa . . . verba om. F || 7 quod] quia M || 11 ad qvibvs et lavdibvs s. v. ablatiuus, ad caelo s. v. datiuus, ad aeqvem s. v. oratorium est . . . uirtutibus ut hoc loco T || patria F || 14 ut] ^av^ci^oa skslvov %al aQ%(Q 1-abIvov add. Ste- phanus || teneaoio t€ ei<j>iaNaccic A tenoaioycicxi anaccic JR teno . aio . techian . accic H tenoAoio Teichi anaccic M tcncaoio tc icf>i aNaccic F \\ 15 inde] ideo R || paupere H pauperi M\\ aquae om. AM\\ 16 id est pro ASM\\ pro agrestibus populis om. 11 j| iustiae (iustitiae G) laboribus F || 17 si autem . . . laudibus om. G || iustitia egeris F, corr. Daniel || ad ivstitiaene p. s. v. si per ablatiuum legerimus iustitiane subaudiendum est praeditum T || 18 perditum G || ad grati r. a. v. (v. 127) id est gratiam seruantes . et gratus tantum animo, gratissimus et animo et corpore T || 19 viam . . . et om. MHF || 22 ad eoedera s. v. id est alia T || 26 ambitiose] uitiose F || 27 ad troiana i. s. v. praeter hoc quod ser- uius dicit saxa troiana possumus intellegere in usum troianorum T
492 SERVII
et *pepigi? et cpactus sum? facit, sicut ab eo quod est cpareo? et cparsf et cpeperci' facit. pace seqvestra media; n&mque sequester est aut medius inter duos altercantes, aut apud quem aliquid ad tempus seponitur: dictum autem a sequendo, quod eius qui electus sit, 5 utraque pars fidem sequitur. cpacem' ergo csequestram? indutias dieit, id est pacem temporalem et mediam inter bellum praeteritum et futurum.
134. mixtiqve inpvne latini apud maiores enim magna erat cura fidei, adeo ut indutiis factis conloqui soliti essent duces populi
io Bomani cum hostium ducibus, summaque severitate vindicaretary si in- iuriam se passos quererentur: denique obsessa urbe a Tarquiniis inter Porsennam et Romanos factis indutiis, cum ludi circenses in urbe eelebrarentur, ingressi hostium duces curuli certamine contenderent et victores coronarentur. *inpune9 autem Jioc loco sine periculo.
15 135. ferro bipenni ad epitheton transtulit nomen proprium:
nam bipennis per se plenum est et securim significat, ut <(II 627> crebrisque bipennibus instant.
137. robora modo genus ligni: nam est inter specialia no- minatum.
20 138. plavstris gementibvs sub pondere sonantibus.
* 141. QVAE MODO VICTOREM LATIO PALLANTA FEREBAT *Latio'
pro Hn Latio\ bene cmodo'; uno enim eodemque die et fortiter fecit et periit, ut <X 508> haee te prima dies bello dedit, haec eadem aufert. alii *modo9 paido ante accipiunt, sed *modo9 ait cum 25 adfectu, ut acerbior luctus de tanta mutatione nasceretur: alii *modo' paene accipiunt.
2 seqvestra media e. q. s.] cf. Gell. XX 11; Suet. verb. diff. p. 276 Eeif- fersch.; Luct. Plac. ad Stat. Theb. II 425 et VII 542; Isid. or. X 260 et diff. verb. 195. vid. praef. p. XLI
1 et parsi.et persi et peperci H\\ 2 media] ac (et B) temporali add. ASB || 3 apud] ad F || 5 indutias Fi inducias reliqui -|| ad pace s. in marg. sequestrum est proprie quicquid ad breue tempus apud aliquem deponitur certa sponsione T || S ad v. 134 in marg. praeter hoc quod seruius dicit de cura fidei (apud maiores) etiam hoc adicere possumus (quod indutiis factis) soliti erant duces populi romani (cum ducibus) hostium colloqui summaque seueritate uindicaba- tur si iniuriam se (passos qu)ererentur T. quae uncis inclusi in codice evanue- runt. || 9 indutus G || conloquiis F || 10 hostiam F || seueritatem F || uindicatum F, correxi \\ 11 Tarquinio Daniel || cum inter F || 12 et Romanos om. F || 13 hostium duces] quidam hostium JR || curruli EH eurili F || certamine] certe manice F || 14 ad inpvne s. v. sine periculo T \\ 15 ad erraveke s. v. libere discurrerunt, ad ivais s. vr hic quidam distingunt et sequentibus applicant ciugis', hoc est cin iugis f. s. a,? quia cerrauere per siluas iugis5 male iungi pu- tant T || 21 ad domvs (sic) e. m. r. (v. 140) per domos et moenia publica et pri- uata aedificia comprehendit T || 22 enim om. AS || 24 s, v, 141 quidam modo paulo ante accipiunt sed commouet affectum ut . . . accipiunt T || ait scripsi: haud F aut G \\ 25 adfecto G \\ ut] et G \\ tanto F \\ 26 pene FT poene G
COMM. IN VERG. AEN. XI 134—143. 493
142. arcades ad portas rvere eos nunc Arcadas dicit qui intra civitatern sunt. multa tamen exemplaria *Arcades at portis ruere' habuerunt, ut coniunctio sit, non praepositio, ut <TV 404)> it nigrum campis agmen pro *per campos9 et <IV 130> it portis iubare *per portas\ ^ruere9 autem, id est magna velocitate ferri, ut <(III 676^> e%- 5 citum ruit ad portus et ruuntque effusi carcere currus. et *ruere' pro *ruebant', infinitum pro pronuntiativo. de more vetvsto quia antea per noctem cadavera funerabantur cum faculis.
143. eapvere faces *rapuere' raptim et festinanter tulerunt. sed apud Bomanos moris fuit ut noctis tempore efferrentur ad funalia 10 — unde etiam funus dictum est — quia in religiosa civitate cavebant, ne aut magistratibus occurrerent aut sacerdotibus , quorum oculos nole- bant alieno. funere violari. inde etiam qui funeri praeerant a vespera primum vesperones, deinde vespillones dicti videntur. et magis moris Bomani ut inpuberes noctu efferrentur ad faces, ne funere inmaturae 15 subolis domus funestaretur : quod praecipue accidebat in eorum qui in magistratu erant filiis. ideo Vergilius Pallantis corpus facit excipi facibus, quia acerbum funus. funera autem alii a funalibus candelis, sebo vel cera circumdatis, dicta (tradunt), quod his praelucentibus noctu efferrentur mortui: alii a fungendo, quod eo supremo in eo qui decessit, 20 officio fungimur, vel quod M qui mortui sunt *vita funcW dicuntur. alii tradunt, de filiis qui in potestate patris sint, non putari ius esse funus vocari fierique, quia servi loco sint parenti, et si id-fiat, familia funestata sit. ergo hic merito Fallamtis funus facibus celebratur, ut filii. alii, sicut Varro et Verrius Flaccus, dicunt: si filius familias 25 extra urbem decessit, liberti amicique obviam procedunt, et sub noctem
6 ruuntque] georg. III 104 || 10 sed apud Romanos . . . Tiolari] cf. Don. ad Ter. Andr. I 1, 81 et 88
2 infra HH \\ ad v. 142 mnlta exemplaria at portis habuerunt . . . pro ruebat T || arcadas ut portis ruere habuerunt ut e coniunctio sit e. q. s. F, inde et portis interpretem legisse JRibbecJcius coniecit. || 3 sit nigrum F || 4 agmen campis T || it] ait G || 5 excitum . . . et om. T || 6 ruunt T || 7 pro nuntiatiuo G || 8 funerabantur ASB: pel. pro funera ferebatur (ferebantur h) H perfere- bantur M proferebaritur F pro funere ferebantur Stephanus || 10 moris fuit apud romanos ut . . . nemo rogabatur hab. T || noctis tempore T: noctites F noctibus Kirchmannus de fun. JRom. II 2 noctu Commelinus \\ efferentur F \\ 11 quia om. T || relegiosa F || cauebatur T || 13 hi qui T \\ 14 uesperones pri- mum T || uispillones FT \\ et magis . . . faces] maxime autem impuberes noctu efferebantur ad faces T || 15 effereotur F \\ 16 in eorum filiis qui magistratui praeerant. ideo uirgilius corpus pallantis excipi facibus facit quia acerbum funus praemonstrat T \\ 17 uergilius F \\ 18 aceruum F \\ alii] alia F, om. T || a funalibus cera uel sebo circumdatis candelis T || 19 quod . . . a fungendo om. F || 20 supremo T: praesumo F || 22 sunt T \\ 23 quia . . . sit] serui loco ne familia funestata dicatur T \\ 24 ergo et pallantis T || 25 aHi sicut om. T \\ 26 suo noctem F
494 SERVII
in urbem infertur cereis facibusqae praelucentibus , ad cuius exsequias nemo rogabatur. sane haec corpora sive proici iubebantur, a cadendo, sive quod sepultura carebant *cadavera9 dicta.
144. discriminat id est dividit: unde et discrirnen capitis mu- 5 liebris dicitur, ex eo quod caput auro discernat.
146. succedere ut <103> tumulo sineret succedere terrae. s 147. incendvnt implent, ut <(X 895)> clamore incendunt
caelum Troesque Latinique.
148. vis vlla nec aetatis inbecillitas, nec severitas regia. io 149. feretro pallante reposto id est posito Pallantis fere-
tro: nam antiptosis est.
152. NON HAEC O PALLA DEDERAS PROMISSA PARENTI CAVTIVS
v. s. v. T. c. m. duplex expositio est. aut enim lioc dicit: non mihi talia promittebas, ut crederem cautius te dinricaturum; ut intelle-
15 gamus proficiscentem Pallantem promisisse patri victoriam, caedem hostium, plurima spolia; qui enim haec cogitat, cautelae obliviscitur aviditate vincendi. aut certe cnon* pro cnempe? accipiamus, ut in Terentio non tu hunc rus produxisse aiebas? id est cnonne5, cnempe^, ut nunc sit sensus: nempe haec mihi dederas promissa
20 discedens, quia cautius fueras dimicaturus. alii non *parenti% sed *petenti' legunt, ut non iure adfectionis quam filius patri debebat7 sed humanitatis eum convenire videatur: petenti mihi, o Palla, fidem dederas te cautius quam fortius dimicaturum: et adfirmant, si *parenti* legendum esset, potuisse dici *non haec, o fili, dederas promissa parenti\
25 alii haec %axa xh 6iG)7t(6{ievov dicta accipi volunt.
154. in armis apud armatum; cuius consilium cupiditas victo- riae plerumque conturbat.
2 sane . . . cadavera dicta] cf. Isid. or. XI 2, 35 et diff. verb. 522 || 4 di- vidit . . . discernat] cf. Isid. or. XIX 31, 8 || 17 in Terentio] Adelph. IV 2, 21
1 infertur in cereis F i. curn cereis Masvicius || facibusque T: facibus quoniam F \\ 2 rogatur Lucius || 4 mulierum R mulieribus H mulieris M \\ 5 capud F || 9 nec aetatis nec inbecillitatis F || 10 posito om. AS || 17 pro nonne et nempe Fdbricius || nempe] nomen H || 18 non tu hunc rus produxisse aiebas AS non tu rus hinc produxisse aiebas M non tu hunc rus produxisse et aiebas F non tu hinc rus hunc prodiisse aiebas B non huc rus hinc pro- disse aiebas H non tu eum rus hinc modo produxe aibas Terentius. non tu rus eum prodiisse aiebas JDonati ed. pr. in lemmate exhibere testatur Vmpfen- bachius || nonne] om. ASF, non pro M \\ 19 mihi haec AS \\ dederis F || 20 fue- ris B || pugnaturus F || ad v. 152 quidam legunt petenti ut non ex affectione sed ex humanitate eum conuenire uideatur . . . dederas promissa parenti T || 21 petenti] patenti F parenti G \\ debebat Masvicius: ducebat F || 22 eum uenire F || 24 potuisset FT || filii F || 25 cata to siopomenon F || 26 armatos JR || cuius] cum BH || consilio B || cupido BH cupidos F || ad havd ignarvs e. (v. 154) ex eo quod sperauit mouit pathos T. cf. Macrob. Sat. IV 6, 8
COMM. IN VERG. AEN. XI 144-161. 495
155. praedvlce decvs aut valde dulce, aut quasi inmaturum.
156. primitiae rudimenta, quasi Troiani. belliqve propinqvi vel quod ante maturam aetatem Pallantis venerit: aut *propinqui' ni- mium vicini, quo Pallas mitti posset. sane hoc bellum ^antarium' vocari solitum, quod sit ante urbem, quasi ante aras. 5
157. dvra misefa et infelicia.
158. vota precesqve meae supra <50> fors et vota fecit. tvqve o sanctissima conivnx *sanctum* non semper sacrum, neque religio- sum est, ut hic, ubi *sanctissima9 incorruptae castitatis significat: unde
et sanctae leges appellantur quae neque corruptae sunt, neque corrumpi io possunt
159. felix mokte tva ea re felix, qua ceteri dolent. et bene Hua9, ne, ut ipse, filii morte fieret infelix.
160. vivendo vici mea fata diu vivendo; ut in bucolicis <(IX 2> o Lycida; vivi pervenimus. cvicf auteni cmea fata'; id 15 est naturalem ordinem vita longiore superavi, in hoc tantum, ut superstes essem filio meo: namque hic ordo naturalis est; ut sint parentibus superstites liberi. fata ergo eius generalia dixit; referens
se ad naturalem ordinem, non ad fatum proprium; nam fata supe- rare nemo hominum potest. unde multi sic distinguunt ccontra ego 20 vivendo vici' vitam scilicet filii: nam lioc est csuperstes restarem ut genitor': ut cmea fata' per exclamationem dictum sit. sciendum tamen; etiam inrationabilia dolentibus dari. vivendo vici\ *id est supervixi: veteres enim *vivendo vincere9 dicebant supervivere, ut multa virum volvens vivendo saecula vincit: nam et in togatis *victri~ 25 ces9 appellantur, quae viros extulerunt: Plautus in Epidico <1I 1, 8> quia tibi licuit eum vivendo vincere*.
161. restarem essem.
4 sane . . . aras] cf. Fest. Paul. s. v. antarium || 8 sanctum . . . possunt] cf. Macrob. Sat. III 3, 6 et Don. ad Ter. Adelph. V 7, 1 || 24 multa] georg. II 295
1 aut . . . immaturum hab. T || 2 quasi Troiani quid sibi velit non intellego. fort. quasi tironis || 3 aut quod ante . . . ante aras hab. T || ante naturam aeta- tem et pallantis F || 4 sane om. T \\ antarium uocabatur quod esset ante urbem id est ante aras T || 6 ad dvra s. v. infelicia T || 7 ad tvqve o s. c. s. v. in- corruptae castitatis, in marg. frequenter sanctum religiosum significat. inde etiam sanctae leges dicuntur quae . . . possunt T || 8 relegiosum F || 10 cor- rupti sunt F || 12 re] sorte ASF || dolent M a: dolentur reliqui || ad v. 159 bene tua dicit ne ut ipse morte filii fieret infelix uiuendo T || 13 ipsa G || fierit F \\ 15 vici . . . fata om. B \\ 16 in G: an F \\ ut] et G || 18 liberi] filii M\\ ergo eius B: eius ergo H, eius om. reliqui || generaliter AS \\ 21 scilicet filii id est superuixi . . . eum uiuendo uincere nam hoc est . . . dolentibus dari F || est om. B || superstite starem BH^ 23 dari om. H\\ ad vivendo vici s. v. hoc dicit uixi supra ueteres enim uincere uiuendo superuiuere dicebant nam in togatis uictrices appellabantur quae uiros extulerant T \\ 25 vivendo] durando Vergilius
496 SERVII
162. obrverent rvtvli telis id est *m£ . et bene etiam sibi irasci- tur: sie enim natura maerentis exprimitur. dedissem reddidissem.
163. pompa exequialis sciticet. me vehementius pronuntiandum. et bene *Pallanta9 ipsum nomen.
5 164. nec VOS argverim t. exonerat eorum pudorem, ne vi-
deantur ei causa orbitatis fuisse, dicens sibi hoc fataliter debitum. *arguerim' autem alias indicaverim, ut <1V 13> degeneres animos timor arguit, alias accusaverim, ut nunc: Cicero arguis fatentem.
165. senectae deest aetati; nam senecta aetas dicitur: Sal- 10 lustius senecta iam aetate. per se autem plenum est si ^senectus5
dicamus, quod metri causa minus dixit: nam si *senecta% aut adden- dum *aetas% aut intellegendum.
166. qvod si inmatvra manebat magnifi.ce servat decorum, quod se revocat ad Jieroicam consolationem.
15 168. dvcentem in lativm tevcros cecidisse ivvabit lucrum
quodammodo putat; inpendisse pro amicorum felicitate filium, qui morti fuerat acerbo funere fataliter debitus. et est a qualitate bene- ficii solacium.
169. non alio digner te fvnere palla latenter hie Aeneae
20 ostenditur pietas, qui in amici funus tanta contulit, ut pater amplius praestare non possit. Alii *dignem9 legunt iuxta veteres ab eo quod est *digno': Calvus hunc tanto munere digna, Pacuvius in Her- mione cum neque me inspicere aequales dignarent meae, ipse Vergilius <III 475)> coniugio Anchisa Veneris dignate superbo.
25 170. qvam pivs aeneas deest *quo% ut sit *quam quo\
173. tv qvoqve nvnc stares inmanis trvncvs in armis id est in trunco armatus, sicut isti duees, de quibus haec sunfc tropaea: nam supra ait <(83)> indutosque iubet truncos hostilibus ar- mis ipsos ferre duces.
30 174. esset par aetas vel mea; vel filii; nam ad utrumque
potest referri.
8 Cicero] pro Ligario IV 10 || 9 Sallustius] hist. inc. 115 D., 86 Kr. || 22 Calvus] fragm. 15 ap. Lachmannum || in Hermione] fragm. IV ap. Bibb. p. 97 ed. II
1 dd v. 162 bene irascitur sibi T\\ etiam JDaniel: et in F || 2 natura me- rentis F natura immoerentis Daniel || redissem B reddissem H || 4 hmen F omen Daniel nominavit Heinsius nomen posuit Masvicius || 7 ad argverim s. v. accusauerim alias indicauerim ut . . . arguit T || 8 accusat F || fatantem F || 9 aetatis BHM || 10 tam M || 11 quod . . . dixit om. HF || 13 magnifice . . . consolationem hab. T \\ magnifici F \\ 17 et est . . . solacium om. H\\ ea qua- litate AS aequalitate B || 18 solatium libri || 21 posset ASM\\ 22 digna F || buic t. m. magna F, corr. Daniel [| pacauius in hermone F || 23 meae] me F$ om. Daniel || hinc ipse Daniel || 24 uergilius F || 25 ad qvam s. v. scilicet quo T \\ 26 ad in armts s. v. inter arma et inter tropea T || 28 iuductosque F
COMM. IN VERO. AEN. XI 162-186. 497
175. tevceos QVID demokor armis cab arinis5. et lioc videtur dieere: dirnittendi sunt Troiani, ut morte Turni satis fiat doloribus meis: quod etiam posteriora significant.
179. MERITIS VACAT HIC TIBI SOLVS FORTVNAEQVE LOCVS nihil
est aliud quod possit vel virtus tua, vel fortuna praestare — nam 5 his rebus victoria contingit — nisi ut occiso Turno et vindices filium et patrem consoleris orbatnm.
181. SED gnato manes PERFERRE SVB imos ac si diceret hanc solam esse causam, quae eum cogat ad vitae patientiam, ut filio Turni nuntietur interitus. 10
183. extvlerat lvcem Asinius Pollio dicit, ubique Vergiliuni in diei descriptione sermonem aliquem ponere aptum praesentibus rebus, ut hoc loco, quia funerum et sepulturarum res agitur, dicit cextulerat': item in quarto, quia est navigaturus Aeneas et relicturus
*Didonem, dicit <(585> Tithoni croceum linquens Aurora cubile. 15 quod licet superfluum sit; in multis tamen locis invenitur necessarium. miseris mortalibvs qui sunt subiecti tot casibus: Homerus SevXoldL ^QOtoiijLj id est miseris mortalibus, non timidis.
184. opera atqve labores choc opus? et chaec opera' tunc dieimus, quando negotium ipsum quod geritur significamus ; si autem 20 feminino genere dixerimus coperas', ipsas personas quae aliquid fa- ciunt significamus ; sicut ccustodia? dicitur quae custodit, ut <VI 574)> cernis custodia qualis vestibulo sedeat: nam ut hi qui custo- diuntur ccustodiae' dieantur, usurpatum est. unde male est in usu ccustodiae audiuntur'. 25
185. constitvere pyras cpyra' est lignorum congeries; crogus? cum iam ardere coeperit dicitur; cbustum? vero iam exustum vocatur. quem ordinem servat poeta, dicens cconstituere pyras'? item <(186)> csubiectisque ignibus atris ter circum accensos decurrere rogos9? item postea <(200y csemustaque servant busta'. 30
186. more tvlere patrvm quia apud varias gentes diversa fuerunt genera sepulturae, inde est quod alii obruuntur? alii exurun-
11 Asinius Pollio] cf. Bergk Zeitschr. f. Alterthumsw. 1845 p. 119 || 17 Ho-# merus] II. XXII 31 || 26 pyra e. q. s.] exscr. Isid. or. XX 10, 9 diff. verb. 444* cf. comm. Luc. VIII 778 et p. 288 ed. Usener. || 31 quia apud varias gentes . . . resolvi] exscr. mythogr. III 6, 29
3 etiam om. R \\ 8 solam om. AS\\$ cogit B || 10 territus H \\ 11 pallio F || uergilium F || 12 discriptionem AS discriptione F || 13 agetur BH || dicit] om. ASy dicet H \\ 14 extulerat] nam et efferre est ad sepulturam ferre. Te- rentius (Andr. I 1, 90) reffertur imus' add. D \ 17 qui sunt . . . non timidis om. F || 18 aiayci bpotyci B aiaYCi bpotyci HM || timidis] cum dsilog et mise- rum et timidum significet add. D \\ 23 uetiuolo F || 24 dicuntur HF || 27 iam. exustum . . . inde est (Un. 32) om. F || extinctum AS \\ 32 exuruntur alii om. B
498 SERVII
tur? alii proprias remittuntur ad patrias; alii per diem, ut nunc isti? alii per noctem; ut supra Pallas. et perite has varietates Vergilius posuit: namque Heraclitus qui omnia vult ex igne constare, dicit debere corpora in ignem resolvi. Thales vero qui confirmat omnia 5 ex umore ereari? dicit obruenda corpora, ut possint in umorem re- solvi. ignibvs atris atqui ignes atri non sunt; sed epitheton traxit de negotio, ut catris? diceret, hoc est funebribus? ut paulo post <(189)> maestum funeris ignem? id est funebrem: nam maestus esse non potest ignis. atris cum coneipiunkir.
10 187. CONDITVR IN TENEBRAS ALTVM CALIGINE CAELVM id est
aer fumi obscuritate completur.
188. cincti fvlgentibvs armis id est incincti et instructi. frustra hoc epitheton notant eritici, quasi circumeuntes rogos alia arma habere debuerint. cincti instructi.
15 189. decvreere rogos pro ^circum rogos cucurrere'. bene-
autem ait cdecurrere'? non cdecucurrere? : namque verba quae in prae- terito perfecto primam syllabam geminant, ut ccurro cucurri'? ^tondeo totondi^ cum composita fuerint? geminare non possunt: nam cde- currf et *detondi' dicimus? non ^decucurrr* neque Metotondi' : ex-
20 ceptis tantum duobus.
191. spargitvr et tellvs lagrimis hysterologia est: nam prius est ut arma spargantur lacrimis, quae corpori adhaerent, qiiam terra.
192. it gaelo pro Hn caelum\ clangorqve tvbarvm ante enim mortui ad tubam deducebantur: unde Persius <TII 103)> hinc
25 tuba; candelae? tandemque beatulus alto conpositus lecto.
193. HIC ALII SPOLIA OCCISIS DEREPTA LATINIS secundum
suae gentis ritum alii hostilia arma? alii peremptorum cremabant.
195. ferventesqve rotas nimio scilicet cursu: alibi volat
vi fervidus axis? Horatius metaque fervidis evitata rotis.
30 et ^ferventes* non^modo ferventes% sed quae soleant fervere, ut <1V 135^>
spumantia frena.
23 ante enim . . . lecto] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. VI 121 || 28 volat] georg. III 107 || 29 Horatius] carm. I 1, 4
2 superius 2? || uergilius F \\ 3 igni AS || 4 debere om. B || tlialesius M || 5 ex umore . . . resolvi om.F || umore unus JEL || procreari M || umorem unus H || 7 funeribus ASM (corr. am) || 10 schol. ad v. 187 om. A || 12 ad cincti s. v. incincti instructi parati T || 13 alia . . . kogos om. H || 14 cincti instructi om. F || id est instructi vulgo || 15 noaos . . . cucurrere om. B \\ currere H\\ 16 non de- currere BHF \\ nam F \\ 17 ut curro curri toideo tondi H || tondo tondi M (totondi m) || 18 geminari MF || 19 decondi H || totondi H detondi F || 20 duo- bus] do et sto add. MD || 21 s. v. 191 ysterologia prius est enim . . . terra T |[ 22 lacrimas F || 23 gd caelo s. v. ad caelum T || 25 canendae lae AS \\ 28 sci- licet om.H\\ 29 evitata] euictita BH euectita M \\ 30 ad ^erventesqve r. s. v. non modo feruentes sed quae soleant feruere nimio scilicet cursu T \\ ferventes post modo om. F || sed om. G \\ 31 ad nota (v. 195) aut cara aut re uera nota T
COMM. IN VERG. AEN. XI 187-206. 499
196. NON felicia tela quibus se defendere nequiverunt.
197. mactantvr CORPORA morti aut cin mortem': aut 'Mortf ipsi deae: Statius in scopulis Mors saeva sedet, Lucanus <(VI 600)> ipsamque vocatam quem petat e nobis Mortem tibi coge fateri. cmcA autem ideo; quia; ut Homerus dicit; in morte 5 Patrocli circa corpus extincti tam homines; quam pecora immola- bantur; ut uno igni cremarentur: unde est in sexto <228)> ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno.
198. raptas raptim advectas; nam post indutias rapere non poterant: aut certe ante *raptas'; belli scilicet tempore. 10
199. m flammam id est in rogum.
201. bvsta bustum dicitur in quo mortnus conbustus est, ossaque eius ibi iuxta sunt sepulta. alii dicunt, ubi homo combustus est7 nisi ibidem humatus fuerit7 non esse ibi bustum, sed ustrinum.
202. invertit gaelvm f pater illud guod in promptu est Hnvertit 15 caelum% ut ea pars quae noctem haberet, sub terra esset. stellis aptvm coniunetum, ccrtb tov amsG&ai.
204. innvmeras stevxere pyras hoc loco multis rebus ostendit inmensam caedem factam esse Rutulorum.
206. finitimos tollvnt in agros qui enim e longinquo ve- 20 nerant; referri non poterant. vebiqve remittvnt deest cunicui- que*. et meminit antiquae consuetudinis: nam ante etiam in civitati- bus sepeliebantur; quod postea Duellio consule senatus prohibuit et lege cavit; ne quis in urbe sepeliretur: unde imperatores et virgines
3 Statius] Theb. IV 528 || 12 bustum dicitur . . . ustrinum] cf. Fest. Paul. s. v. bustum
3 deae] quae dea est JR dea est H \\ speluncis AS scopolis II speculis Statii libri || lumus H || 4 quem BHMF: quos AS || petat e HM: pietate B petat a ASF\\ 5 cogis BH\\ 7 et uno igne cremabantur F \\ 8 aeno] Homerus sv r<p i() (170) ad patrocli pyram sv 8' sri^si . . . dvo dsiQOTo^ijaag add. D || 9 post] per ASF\ inducias libri || 10 belli om. F || 11 ad flammam s. v. id est rogum T || 12 s. v. 201 bustum est quod mortuo soluitur ossaque eius ibi usta sunt. alii dicunt . . . sed ustrinum T || in quo . . . sunt sepulta KircJimannus de fun. Bom. III 1: id quo mortuos conbusta e ossa quae eius sibi iusta sunt sepulta F id quo mortuus conbustus * ossaque eius ibi usta, sunt sepulta Com- melinus id quo mortui combusta ossa sunt sepulta Lucius id quo mortui com- busta erant ossa, quod eius ibi ossa usta sint sepulta Heinsius || 13 nisi huma- tus ibi fuerit T \\ 14 ibi Haniel: ubi F, om. T || astrinum F || 15 s. v. 202 illud scilicet quod in promptu est ut ea pars . . . esset T || pater] patet Daniel. mihi interpretis nomen latere videtur. fortasse Hater. id est- Haterianus , in archetypo fuit. cf. schol. Ver. ad X 397. possis et de Aspri nomine cogitare. || prumptu F promtu G || 17 anTOY drreeceai A airo toy aatgcbat B aao toy aatecbat H ano toy anTecBai1 M || ad nec minvs (v . 203) similifcer T, etiam D || 20 a longin- quo AS\\ 22 ciuitates H ciuitate M\\ 23 duellio BH: a duellio AS duellino M a diulio F. cf. Mommsenus C. I. L. I p. 39 adnot. || 24 lege cavit ASF: le- gauit BHM \\ unde et imperatores AS
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 33
500 SERVIl
Vestae _quia legibus non tenentur; in civitate habent sepulchra. denique etiam nocentes virgines Vestae; quia legibus non tenentur, licet vivae, tamen intra urbem in campo scelerato obruebantur. 208. nec honore ideo *nec honore9, quia cnec numero', quod 5 in numero et ordine honos spectatur: nam aliud verbum pendet ex altero. alii *nec' pro *sine9 accipiunt. tvng pro Hum% id est post- quam cremare coeperunt
210. tertia lvx mos enim erat tertia die ossa crematorum legi.
211. maerentes hoc et ad Latinos et ad Troianos potest referri. 10 sane *maerere9 est cum silentio dolere, *flere9 ubertim lacrimas demittere,
*plorare9 cum voce flere, *plangere9 cum aliquibus dictis miserabilibus pectus et faciem tundere, Hugere9 etiam cum habitus mutatione. altvm oinerem quia dixerat <(204> *innumeras struxere pyras9. con- fvsa rvebant ossa focis aut quia dixit simul multos crematos: 15 aut si ad honoratoruni cadavera referas; ut supra <(197)> diximus, cconfusa? propter simul animalia concremata. *ruebant9 autem de cineribus eruebant. adnotandum sane quod *focos9 dixerit pyras, cum focus ara sit deorum penatium. an quod focum dicat ubicumque ignis est et fovetur: unde et Varro focum dici vult..
20 212. TEPIDOQVE ONERABANT AGGEKE TERRAE hypallage; hoc
est cossa tepida'.
213. praedivitis more Graeco epitheton incongruum loco posuit.
214. longe pars maxima lvctvs valde: et hoc est melius; quam quod legatur cet longi'.
25 215. Hic matres quia scit ad aliquid haec nomina pertinere;
non addidit cdefiebant filios aut maritos aut fratres*. gara pectora
10 sane maerere . . . inutatione] exscr. Isid. diif. verb. 227 || 16 rvebant eruebant] cf. ISTon. p. 380, 8 M. || 18 an quod . . . vult] cf. Isid. or. XX 10, 1 et diff. verb. 307
1 quia legibus . . . virgines Vestae om. B \\ 5 onus F honus G \\ verbum om. AS \\ ex alio AS \\ ad nec n. n. h. s. v. aliud pendet ex altero. quidam nec pro sine accipiunt T \\ 6 ad tvnc s. v. pro . . . coeperunt T \\ 8 ad v. 210 mos erat . . . legi. hoc tangit nunc T || 9 ad v. 211 hoc et ad latinos . . . mu- tatione. altum cinerem . . . pyras. notandum hoc loco quod focos . . . uarro focum dictum putat (sic) T \\ 10 sane] et T || dolore F \\ flere] ferre Gr || uber- tim om.G \\ 11 miserabilis F \\ 12 faciem et pectus tundere T pecus aut faciem condere F pectus aut f. tondere Daniel \\ lugere etiam om. T || 13 dixerat T: dixerit F \\ 14 simul om. F || 16 autem om. BHM || 17 cinibus H\\ adnotan- tum F || focus F \\ cum . . . ubicumque] cum focus sit deorum tantum penatium nisi forte focum dicat ubicumque T || 19 fouebar F || 20 schol. ad v. 212 om. F \\ 22 incongruum loco H: incongruum (congruum AS) huic loco ASM incon- gruo loco B F || 23 longo AS longi F || et om. F || 24 quam quod] quamquam AS, quod om. F \ 25 ad aliqua ea nomina pertinere F || 26 addit B \ deflebant] et efflebant M || ad cara s. s. v. fratres desiderantia T
COMM. IN VERG. AEN. XI 208—230. 501
id est [caros] fratres desiderantium, ut <(I 646> cari stat cura pa~ rentis: et est periphrasis.
218. ipsvm armis bene repetitum Hpsum\ ivbent volunt, ex- poscunt.
220. ingravat maiorem invidiam concitat, id est graviora facit 5 et onerat. vocari provocari.
221. testatvr testificatur etiam legatorum fidem; qui cum eo fuerunt. solvm et hic bene repetitum *solum\
222. simvl contra variis scilicet ut illi paci faverent, dlii Turno.
223. obvmbrat subaudis cTurnum?: tuetur, defendit. et est 10 translatio ab arboribus facta, quia nomm nobilium tamquam umbra est pro aliis. hoc autem dicit: amor reginae ad favorem popularem plurimum proderat Turno.
224. meritis svstentat fama tropaeis vel quia multos occi- derat; ut etiam ipse dicturus est: vel secundum illud <XH 22)> sunt 15 oppida multa capta manu.
226. ecce svper insuper; hoc est ad cumulationem malorum. maesti hoc sermone eos nihil egisse significat. magna dio-
medis ab vrbe legitur et cmagnf . et tanto asperius videtur, quod, cum *magnus* sit ^Diomedes', non audet adversus Aenean pugnare. 20
227. niiiil omnibvs agtvm breviter et laborem et studium compre- hendit.
228. nil dona nec avrvm ordinem legationis exsequitur di- cens; inaniter perfecta esse omnia; quae possent efficaces legati per- ficere auro; precibus; promissione. 25
230. pacem troiano ab rege petendvm sicut etiam supra <(X 628)> diximus; cum per gerundi modum aliquid dicimus; per accusativum elocutionem formemus necesse est, ut cpetendum mihi est equum?: Lucretius <(I 111)> aeternas quoniam poenas in morte tiniendum, item Sallustius castra sine vulnere introi- 30
30 Sallustius] hist. IV 45 D.; 3 Kr.
1 caros seclusi \\ desideratum Daniel desiderarunt Commelinus || stat] eon- stat F || 5 conficit F || ad ingravat s„ v. grauiora facit T || id est] ideo G \\ 6 onerauit F honerauit G || ad solvmqve v. s. v. turnum in bella T || 8 repe- titum soluto F, corr. Daniel || 9 ad mvlta simvl c. v. s. v. ut alii scilicet faue- rent turno alii paci T || ad dictis s. v. illorum scilicet qui aderant pro turno T || 10 ad obvmbbat s. v. tuetur et est translatio ab arboribus. nomen enim nobi- lium quasi umbra est pro aliis T \\ et est om. F || 12 dicit om. F \\ 14 vel quia . . . capta multa manu Jiab. T || 17 hoc est insuper hoc est ad e. q. s. F \\ 19 tanto asperius . . . pugnare hab. T || 21 breviter . . . comprehendit hab. T \\ 25 auro precibus promissione om. HMF {add. m) || 27 gerendi AS \\ 28 firme- mus B H || ut . . . equum om. HM || 29 aeternas . . . Sallustius om. H \\ 30 item om. F
33*
502 SERVII
tum: nam ccastra' aceusativus pluralis est; qui multis errorem facit, ut videatur esse noniinativus, quia neutra triptota sunt et similis est nominativus accusativo.
231. rex ipse latinvs qui aut consolari debuit, aut defen- 5 dendae reipublicae aliud inire consilium.
232. FATALEM AENEAN MANIFESTO NVMINE FEKRI modo *fata-
lem9 perniciosum omnibus Aenean; vel exitio futurum omnibus. cma- nifesto numine' autem, id est manifesto deorum iudicio; ad Italiam venisse; numinum ira testatur; quam cognoscimus tantorum caede 10 sociorum. et est ordo: fatalem Aenean ferri manifesto numine ad- monet ira deum.
235. alta intra limina cogit quaeritur cur ad privatam do- mum convocetur senatus; qui non nisi ad publica et augurato con- dita loca convenire consuevit. sed scimus domum Latini augurato
15 conditam et eandem tam templum fuisse; quam curiam: namque in superioribus legimus <VII 170> tectum augustum; id est augurio conditum, item paulo post <173)> hinc sceptra accipere et pri- mos attollere fasces regibus omen erat; hoc illis curia templum. merito ergo ad domum regis; quasi ad locum gentibus
20 publicum; convoeatur senatus: nam ait in septimo <^192)> tali intus templo divum patriaque Latinus sede sedens. idcirco etiam in Palatii atrio; quod augurato conditum est; apud maiores consule- batur senatus: ubi etiam aries immolabatur; quod; ut in septimo <(175)> diximus, Vergilius ad Latini transtulit domum. multi dicunt
25 perite Vergilium nec templi nec curiae hoc loco fecisse commemo- rationem, sed tantum dixisse ctecta regia?; ut ostenderet, consilium quod initur; non esse complendum; quia nec rite est inchoatum: ea enim quae dicit Latinus; effectu carebunt.
236. olli cillf secundum Ennium. et intellegendum %a%a xh 30 (5im7tcc>{L8vov7 Tumum quogue venisse, qui in superiore libro a Iunone
subtraetus pugnae Ardeam pervenerat flvvnt festinanter incedunt.
238. et peimvs sceptris primus inter sceptriferos. namque
apud maiores omnes duces cum sceptris ingrediebantur curiam;
4 aut om. F || consulari F || aut] et E et aut H \\ defendendae rei p. M: defendere ip. AS defendere B defende rei p. HF aut defendere reni publi- cam aut aliud inire consilium Lion || 7 ad fatalem s. v> perniciosum et exitio futurum omnibus T || 9 iram B \\ agnoscimus H || 10 falem F || nomine F || ad ante ora e. (v. 233) ante faciem prospicientium scilicet admonent T \\ 13 con- dita . . . augurato om. B || 14 consaeuerit A8 consuerit M || 20 nam ait . . . consulebatur senatus om. B || 22 atrio] traio H \\ ditum (de conditum) est . . . Cumarum adlabitur oris (v. 239) om. H || 26 dixisse intra tecta AS || 27 rite] rectum F || est om. AS || 28 ea enim] et ea F \\ 29 ad v. 236 hic intellegitur cata to siopumenon etiam turnum uenisse qui in superioribus a iunone . . . peruenerat T || 31 schol. ad plvvnt om. F || rvvnt AS
COMM. IN VERG. AEN. XI 231—243. 503
postea coeperunt tantum ex eonsulibus sceptra gestare, et signum erat eos consutes fuisse. aut quia et alii eiusdem partis reges erant, ut Turnus. sic Agamemnon dux (fuii) totius exercitus, diversae civi- tates proprios reges habuerunt.
239. aetola ex vebe remissos quam condiderunt hi qui de 5 Aetolia venerunt, Graeciae provincia; unde Diomedes habuit socios de tribus eius civitatibus, quas habet Aetolia, Pleurona; 01enon; Ca- lydona. sic ergo dixit "Aetola ex urbe'; ut <VI 2> et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris. ideo autem Diomedem Aeto- lum dicit, quia pater eius Tydeus Aetolus fuit, qni ad Argos fugit, quo- 10 niam fratrem pairis sui occiderat.
240. et responsa reposcit mire ait creposcit?: ante enim rex solet a legatis universa cognoscere et sic eos praesente populo iterum omnia iubere narrare. unde est ordine cvncta svo: nam nihil licet praetermittere: unde et superflua narrare consuerunt. 15
243. vidimvs o cives diomedem rhetorice protinus a re coepit; neque enim opus erat principio aliquo legationem referenti et hic figura est Jiysteroproteron: natura enim hoc fuit prius dicendum "atque iter emensi casus superavimus omnis' et tunc *vidimus JDiomedem Argivaque castra\ sed habet consuetudo ut qui tdle aliquid nuntiant, protinus ad- 20 moneant, ut puta %idi illum, erat illic, faciebat illud': ideo adiecit *ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis" et reliqua. illud etiam ordine congruo subiunxit ad perliciendum animum priusquam quicquam diceret 'munera praeferimus' . inde ordine 'nomen patriamque docemus, qui bellum intulerinf, hoc est qui, unde, contra quos, qua causa. deinde 25 ponitur oratio Diomedis, cuius sunt partes duae: una, qua se excusat; alia, qua etiam illis suadet ut bellum deponant: nam hoc in fine ora-
2 consules fuisse AS: consulares fuisse BMF consulares esse JDaniel. cf. de hoc scholio Mommsenus Boem. Staatsr. P p. 341 adnot. 6 || partes F || 3 sicut Masvicius \\ fuit addidi || civitates Masvicius: ciuitatis F \\ 4 regis F I habuerint F, correxi \\ 6 uenerant M \\ diomedis AS \\ sotios et de tribus Jf 7 oleon M oleum F \\ calcedonia B || 9 adlabimur AS (| ad v. 239 diomedem ideo dicit aetolum quoniam pater . . . occiderat T || diomeden F || 10 aeolus T || 14 iubere] uiuere F (| narrari M || 15 licet om. HF \\ praetermittunt F || nar- rari M \\ consuerat R consueuerunt F || 16 diomede AS \\ rhetoriee primo a re coepit neque enim principio opus fuerat legationem referenti. et est hic ystero- proteron. natura enim hoc prius dicendum fuerat . . . sicut ad singula inuenies dictum hab. T || rethoricae (rethorice G) protinus are cepit F rhetorica pro- tinus arte coepit Daniel || 17 aliquid G || 18 atque iterum casus F \\ 21 ut puta vidi T: ut putauit F || addidit T \\ 22 argiripam F agriripam G \\ et reliqua om. F || 23 ordines G || congruo om. F || subiuncxit G || perliciendum T: per- licendum G proliciendum F || priusquam quicquam diceret om. T || 24 inde con- grue T || unde F \\ 25 intulerat F || hoc est om. F || quia causa F \\ 26 ponitur om. F || partes sunt duae T || una quasi F quasi una G || 27 alia qua] aliaque F altera qua T || illi et deponat T || finem G
504 SERVII
tionis Venulus addit *et responsa simul quae sint, rex optime regum, audisti\ excusatio JDiomedis duplex est: fortes sunt Troiani et felices. fortes breviter ostendit per intermissionem *mitto ea quae9 et reliqua: frigidus enim locus erat, si virtutem eorum timere diceret quos vicit. 5 Secundus locus multa continet: tam felices esse, ut de omnibus vindi- carentur, et singula de singulis mire augendo exsequitur. novissimo loco de se dixit, ne ei obiceretur: quid te ista movent, si tu nihil passus es? et auxit quod amisit, et socios adiecit cum exclamatione *haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt tempore9. ideo se contra Veneris
10 filium excusat pugnare; nam sequitur *ne vero, ne me ad tales impel- lite pugnas\ supererat ut pacem suaderet; ait enim *munera quae pa- triis ad me portastis ab orii et cetera. inde laudem Aeneae ita ad- didit? ut suam laudem servaret: ibi enim ubi se excusat, non hoc ait, quia fortis est non adero, sed illud *quicumque Iliacos ferro violavimus
15 agros% quasi hoc fatum fuerit omnium; hic tibi suadet pacem, aperte dicit, pares mihi non estis, et ait *experto credite, quantus in clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam\ id est ego fatum timeo, vos virtutem timere debetis. nam quod adiecit *si duo praeterea talis Idaea tulissef, non fuit contentus illum Hectori comparare, nisi adiunxisset
20 *hic pietate prior: coeant in foedera dextrae9, id est quia pius est, bonus amicus erit. statim conclusit, sicut ad singula invinies dictum. quod autem ait *vidimus, o cives, Diomedem9, quasi res magna ei contigerit, qui talem virum viderit. sane aut cDiomedem? legendum, ut sit La- tinus accusativus: et admittitur ecthlipsis, ut <T 3> multum ille
23 aut Diomedem e. q. s.] cf. Macrob. Sat. V 17, 19
1 addit dicens T || simul et reliqua G} quae . . . audisti omittens [| 2 audi- sti] et cetera add. T \\ item excusatio diomedis duplex inducitur T |[ sunt inquit troiani T \\ 3 per intermissionem] dicendo T [| 4 frigidus . . . vicit] turpe enim erat dicere eorum uirtutem timere quos uicerat T || uirtute G || an timere se ? || 5 tam] scilicet ita T || ut de T: unde F || 7 dicit T || ne] tamquam T || nihil tu T || 8 omisit T j| socios om. T \\ adiacit F || 9 lnihi] et reliqua add. G, iam . . . tempore omittens || se post excusat Tiab. T. excusat fort. pro ex- cusans negat posuit interpres: quamquam suspicari possis ideo c. V. f. recusat pugnare || 11 ut] et G || ait enim] dicit ergo T || numera F || quae et reliqua G, patriis . . . oris omiitens || 12 et cetera om. F || laudem addit aeneae ita T \\ 13 laudem om. T \\ seruet T \\ ubi enim se excusat T || ait] aut F || 14 non adero scripsi: non adeo F, om. T, non audeo coni. JBurmannus. || illud om. T || 15 fue- rit T: fuit F \\ omnium om. T \\ perte G || aperte . . . ait] aperte sibi diceret pares esse nisi adiunxisset T || 16 ait] ut G \\ 17 adsurgat om. F j| id est] ueluti diceret T || 18 ad ea tulisset F adtulisset G \\ 19 non fuit . . . nisi acliunxisset] i. e. non putavit Hectore comparato satis laudatum esse Aenean, nisi adiunxisset || hector F \\ 20 hic] hoc G \\ hoc est T \\ qua F \\ plus F T, corr. Baniel \\ 21 fort. et satis multa conclusit || 22 ad vidimvs o c. d. s. v. sic dicit quasi res magna ei contigerit . . . uiderit, ad argivaqve c. s. v. quia milites argiuos Imbuit qui eum secuti sunt T \\ res] rex G \\ 23 sane hic JDaniel || 24 et] om. BH, aut F \\ eclypsis AS eclipsis BF etclipsis HM, correxi
COMM. IN VERG. AEN. XI 244-246. 505
et terris iactatus et alto: aut si Graecum aceusativuui facere voluerinms, cDioinede? legamus; ut possit fieri synalipha; sicut <(IX 388)> Euryale infelix; qua te regione reliqui? si autem cDio- meden5 dixerimus; nec Latinum est; nec Graecum; nec versus ratio consistit: numquam enim ecthlipsis fit per'cn' litteram. tamen me- 5 lius est ut cDiomede' legamus; ut sit Graecus accusativus. nomina enim Graeca in *rjg9 exeuntia; quae genetivum in *sog9 mittunt per plenam elocutionem; cum eundem casum per synaeresin in *ovg9 miserint, accusativum in *rf mittant necesse est; ideo quia cum na- turam suam servant, accusativum in vocalem mittunt; non in con- 10 sonantem; et debet synaeresis plenitudinis servare rationem: ut ecce ^fto^drjg plena declinatio est rov ^dio^r]8sog t<p Aio\jLr\8si tbv Aio- {irjdsu, per syuaeresin autem facit tov zfioprjdovg t(p zlco^irjdsi tbv /iio\ir]8r\. ergo hic accusativus ideo in *rf exit; non in V; quia cum integrum est hoc nomen; in *sog9 exit et crescit eius genetivus: 15 si enim isosyllabus sit nominativo; accusativum in V mittit nec habet V in genetivo; ut Oovxvdidrjg, tov (dovnvdidov, tbv Sovkv- didrjv: nam 4co{irjdrjg ideo in genetivo V habet; quia et cum in- tegrum est et zft,o[irjdsog facit; habet V consonantem.
244. casvs s. omnes itineris scilicet. et bene vilitatem singu- 20 larum rerum generalitate vitavit; ne diceret flumina, latrones et cetera. mire autem multa congesta, ne possit de legatorum desidia queri.
245. contigimvsqve manvm hene, guasi divinam: sic <(243)> *vidi- mus7 o cives, Diomedem9. qva concidit ilia tellvs i[i(pcctix(5g dixit pro curbs Ilia?: nam terra non concidit; sed civitas; Ilium. 25
246. akgyeipam Diomedes fuit de civitate quae Argos Hippion
dicitur; de qua Homerus "Aqysog iitito^otoio^ Horatius aptum dicet
#
27 Homerus] 11. II 287 || Horatius] carm. I 7, 9
1 iactatur F || 2 legatus H legatur M || ut] et -4.^ || 3 diomedem F || 4 la- tinus AS || ratio om. HM || 5 constitit AS || ecthlipsis F eclypsis ASM ecli- psis BH || 6legatur HM || 7 rjg\ graeca qiiae in hoc scholio inveniuntur in libris moneo latinis litteris scripta esse. librariorum errores omnes in hunc commen- tarium transcribere inutile visum est. [ 9 miserunt H || 10 suam om. M\ 11 et iam debet F || ut ecce . . . facit om. B || 12 plena declinatio est] plena elocu- tionem H || 13 per synaeresin seruare facit F || 14 v\ en AS \\ 15 cum] om. B, non H || 16 sit] om. BH} sit in F || nominatiuus AS || v\ en AS\Yl in gene- tiuum F || %ov ®ov%vdidov\ thoYCYdidoY A twy tuchididu B totu chididu H totuehydidu M huc udiditon F || 18 a\ es B us F || habet] et habet M \\ 20 uilitate AS utilitatem F || 21 generalitatem AS generalitas F || 23 ad manvm s. v. scilicet diuinam T || fort. bene fcontigimus' || 24 diomeden G || em- phaticos A enfaticos reliqui || 25 terra non concidit M: terrena (terra as) non cecidit AS terra noncidit BH terrena non concidit F || 26 AnaYRippAM ASM argirippam BH aroiripam F || argosippon AS argeripion B argorippion H argosippion MF || 27 de qua] quia AS || aproic ittttobotoio AS Argos yppo- botyo B argos ipsobotyo H argos ippobotyo M argos ippobotio F || dicit B F dic A
506 SERVII
equis Argos. hic in Apulia condidit civitatem, quam patriae suae nomine appellavit et Argos Hippion dixit: quod nomen postea ve- tustate corruptum est; et factum est ut civitas Argyrippa diceretur: quod rursus corruptum Arpos fecit. sane Diomedes multas condidisse
5 per Apuliam dicitur civitates, ut Venusiam, quam in satisfactionem Veneris, quod eius ira sedes patrias invenire non poterat, condidit, quae Aphrodisias dicta est. item Ganusium Cynegeticon, quod in eo loco venari solitus erat: nam et Garganum a Phrygiae monte Gargara vo- cavit. et Beneventum et Venafrum ab eo condita esse dicuntur.
10 247. gakgani condebat iapygis arvis Iapygia pars est Apuliae,
in qua est mons Garganus, inminens Sipontinae civitati7 qui per Cala- "briam usque in Adriaticum tenditur pelagus: Lucanus <V 380> Apulus Adriacas exit Garganus in undas. cGargani' autem cIapygis' figura est pro cGargani lapygii'. et haec est Iapygia
15 Apuliae, a qua et lapyx ventus est nominatus? ad quam Iapyx de- latus, unde sic nominatus est: nam Iapydia Venetiae regio est; ab oppido dicta, unde est tunc sciat aerias Alpes et Norica si quis castella in tumulis et Iapydis arva Timavi. sed inGar- gani summitate duo sepulchra esse dicuntur fratrum duorum, quorum
20 cum maior virginem quandam (sibi) despondisset et eam minor frater conaretur auferre, armis inter se decertati sunt ibique ad memoriam, invicem se occidentes, sepulti: quae res admirationem habet illam, qua si qui duo inter ipsam silvam agentes iter, uno impetu vel eodem mo- mento saxa adversum sepulchra iecerint, vi nescio qua saxa ipsa sepa-
25 rata ad sepulchra singula decidunt.
17 tunc] georg. IH 474
1 argos equis AS \\ 2 et om. F || argosippon ASBMH argosippion F || 3 agrippa BH argiripa F || 5 i satisfactionem F || 7 aphrodisias F: astro- disias G Afrodisia Daniel || - item . . . Cynegeticon] ne canussii cine zetic G \\ cynezeticon F, corr. Daniel || 8 solitos F || frigia F strigia G , corr. Daniel || 9 Venafrum CommeUnus: beneafru F beneafur G Beneafrum Daniel || ad victor (y. 247) uel ex troia uel uoti compos T || victor distingue B et Vossianus Bur- manni || 10 garganii HMF || akvis om. A |( 11 mons] apuliae memores B apu- lia mens H || Garganus om. H || inmineris F || 12 in om. A S (add. a) (| adriacum B |( 13 exiit F || garganus S gargarii H gargania F || 14 pro garganii iapygis AS pro gargani igypi M pro garganii autem iapigii F || 15 apulia AS || a qua et om. AS \\ iapys F \\ 16 an nominata || apiadia F iapidia reliqui || 18 ia- pigis B (I ad v. 247 in gargani summitate . . . singula decidunt T || 19 sepul- ehre F sepulcra T || dicuntur esse duorum fratrum T || 20 maior T: nor F || quondam F || sibi addidi \\ dispondisset F desponsasset T \\ et hanc ei cona- retur minor auferre T \\ fratres F \\ 21 decertati sunt F (cf. Neue Formenl II2 p. 277): decertantes T decertarunt Masvicius || 22 se occidentes inuicem sepulti sunt T\\ illum F illa T \\ qua si Daniel: quosi F ut si T\ 23 siluamipsam T || iter om. F || 24 sepulcra T \\ iacerint F || ui nescio T: umescio F
COMM. m VERG. AEN. XI 247—257. 507
249. mvnera praeferimvs ut illa ante orationem auxilium im- petrent.
'250. qvi bellvm intvlerint quasi nominatis Troianis, quos vicerat, pronior futurus esset ad ferendum auxilium.
251. placido sic reddidit ore ut solet, habitum futurae orationis 5 ostendit.
252. o fortvnatae gentes qui habitatis regna Saturnia, id est o viri semper pace gaudentes! nam leginius <(VIII 324)> aurea quae perhibent, illo sub rege fuere saeeula; sic placida populos in pace regebat. et bene hoc laudat, quod eis per- 10 suadere desiderat.
253. antiqvi avsonii quia; qui primi Italiam tenuerunt; Auso- nes dicti sunt. qvietos quibus est amor pacis a maioribus tra- ditus propter regnum Saturni.
254. ignota lacesseke bella scilicet Troianorum, non omnia 15 generaliter bella: nam legimus <(VII 184> captivi pendent cur- rus curvaeque secures: aut Hgnota' quae ignoraverint , quasi non suscepturi, si scissent. svadet autem Vobis' subaudis: nam cvos?
a superioribus non potest subaudiri; quia non cte'; sed ctibi suadeo' dicimus. l 20
255. violavimvs quasi sacros: nam violare de religionibus dicimus. et ingenti arte agit, ne aut victoriam suam sileat; aut non procedendo contra eos quos vicit; confiteatur ignaviam7 dicens non esse contra eos pugnandum; quos vincere perniciosissimum est.
256. mitto ea oratorie, ut etiam sine illis, quae memoraturus est, 25 quae omittit graviora videantur.
257. qvos simois peemat ille viros id est toto orbe celebris: et *prematf quasi hostes: alibi <T 100)> ubitot Simois correpta sub undis scuta virum galeasque et fortia corpora volvit. alii *quos' pro ^quantos1 accipiunt, ut sit pronomen pro nomine. Hlle* 30 autem mire exsecratur.
1 ad mvneka p. s. v. ut illa scilicet ante orationem anxilium praestarent T 3 quasi . . . auxilium hdb. T || 5 ad placido s. r. o. s. v. habitum . . . ostendit T 7 habitatis om. II \\ 8 aureaque BHF || 12 quia om. BH \\ 13 amor pacis om. B 17 ad iaNOTA l. b. quasi quae ignorauerint non suscepturi T || aut ignota . . . si scissent huc transposuit Daniel j| 18 autem] om. AS, aut F || nam vos . . . dicimus M: nam non potest dici suadeo te sed tibi AS nam uos a superio- ribus non potest dici B nam uos a superioribus non potest H nam uos a superioribus pendet aut ignota . . . suscepturis scissent (sic) F || 20 dicimus suadeo M || 21 de (om. H) religionibus (relegionibus F) dicimus HF: de reli- giosis (religionis S) dicimus rebus AS de religiosis dicimus B de relionibus dicimus rebus M\\ 22 agit] ait B dicit HM\\ 24 perniciosum AS\\ 25 s. v. 256 oratorie dicit ut etiam illis quae memoraturus est grauiora uideantur quae omi- serat T || memoratus F \\ 27 celeris H celebres F \\ 28 ad pkemat s. v. quasi bostes T || 29 undas HM \\ 30 ad ille s. v. ille dicendo mire execratur T
508 SERVII
258. SCELERVM POENAS EXPENDIMVS OMNES id est luimus
omnes poenas, quae sunt statutae sceleribus. alii csceleris omnis' legunt: nam comnes' non potest ad Graecos referri, quia non omnes pertulere supplicia. sed si *omnes% mire, ne putes forte factum. et 5 adiuvandum pronuntiatione.^
259. vel priamo miseeanda manvs etiam Priarno, ut car- mina vel caelo possunt deducere lunam. est autem Pacuvii qui ait si Priamus adesset, et ipse eius commiseresceret: id est ut calamitas eorum qui vicerunt, gravior crederetur miserantibus
10 victis. SGIT triste minervae sidvs fabula hoc habet: propter Cassandrae stuprum Graecis iratam Minervam; vel quod ei victores per superbiam sacrificare noluerunt: unde eos redeuntes gravissima tempestate fatigatos per diversa dispersit: Horatius cum Pallas usto vertit iram ab Ilio. re vera autem constat Graecos tem-
15 pestate laborasse aequinoctio vernali, quando manubiae Minervales, id est fulmina, tempestates gravissimas commovent. unde perite dicendo ^sidus' utrumque complexus est: nam sidus et tempestatem significat et re vera sidus. haec autem numina quae inter sidera non videmus, licet sua signa propria non habeant, cum aliis potestate
20 sunt permixta. ut ophiuchus ipse est Aesculapius, gemini Apollinis et Herculis esse dicuntur, sic Minervae aries esse dinoscitur.
260. vltorqve capherevs t6 ccvto est, id ist cautes Euboi- cae: nam Euboea insula est in qua mons Caphereus; circa quem Graeci periere naufragio. cultor? autem ideo dixit, quia Nauplius;
25 Palamedis pater; dolens filium suum factione interemptum; ut in secundo <[81^> memoravimus; cum videret Graecos tempestate labo- rare; montem Caphereum ascendit et elata facula signum dedit vicini portus; qua re decepti sunt Graeci et inter asperrimos sco- pulos naufragium pertulerunt.
6 etiam Priamo] cf. Don. ad Ter. Andr. III 2, 9; Hec. I 1, 8 || carmina] Imc. VIII 69 || 7 Pacuvii] ex inc. fab. XXVIII Ribb. p. 129 ed. II || 10 fabula hoc habet . . . dinoscitur] exscr. mythogr. I 181 et III 10, 6 || 13 Horatius] epod. X 13 || 23 Euboea insula est . . . pertulerunt] exscr. mythogr. I 144; II 201; Luct. Plac. ad Stat. Ach. I 93
2 sceleris omnis] sceleribus omnes JR sceleris omnes H \\ 4 factum Gom- inus: fructum F || 7 pacunii H \\ 8 conmiserescet H conmiseresceret M || 10 schol. ad scit t. m. s. et ad v. 260 om. F \\ 11 iratam esse mineruam B || uictores saperbia H uictores superbia mythographi \\ 15 manibiae H \\ 16 unde et perite E || 19 habent ASHM || 20 sunt om.ASRM || 22 ad evboicae c. s. v. iidem necessario et rebus et locis adhibet T \\ to auto AHM tu auto S \\ est] esin B e in JET|| 23 mons] mons est BM \\ 26 cum videret . . . adulteri mani- bus interiit (v. 268) desunt in Hamburgensi cuius margines tanti ambitus scho- lia non capiebant \\ cum videret] eos uidere B || 27 cafareum B \\ 28 et] et eos ASy om. M || 29 pertulere naufragia AS
COMM, IN VERG. AEN. XI 258-262. 509
262. atrides protei menelavs Agameninon et Menelaus uno quidem fataliter fuerant supplicio destinati. namque Atreus et Thyestes fratres fuerunt in se invicem saevi, adeo ut Thyestes cum Aerope; fratris uxore; concumberet: quod dolens Atreus liberos ei epulandos adposuit. sed cum Thyestes post cognitum facinus requi- 5 reret ultionem, ei Apollo respondit; posse alio scelere illius facinoris vindicem nasci, scilicet si cum Pelopia; jilia sua; concumberet. quo facto natus est Aegisthus, fatalis in Atrei geminam subolem. sed Iuppiter Menelai fata miseratus est propter Helenae iugale consor- tium; et eum per diversa errare maluit; quam Aegisthi manibus 10 interire. hic errans ad Aegyptum usque pervenit; ubi Proteus; deus marinus, regnaverat, cui aliquando rapta a Theseo Helena dicitur commendata: unde quidam dicunt quod ad eam petendam Menelaus ad Aegyptum profectus sit post bella Troiana. sunt qui volunt nec raptam esse a Paride Helenam, sed aliam causam belli fuisse Troiani; 15 illam scilicet; quod Herculem, quaerentem Hylam; suscipere nolue- runt. qui autem volunt eam raptam a Paride; hoc dicunt, quod recepta a Proteo per Theseum ad Menelaum transitum fecerit et sic eam Paris rapuerit: secundum quod; ut supra diximus; Menelaus ad Aegyptum Iovis voluntate pervenit; scilicet ne ab Aegisfcho posset 20 interimi. quod autem ait Trotei columnas' ratione non vacat: nam columnas Herculis legimus et in Ponto et in Hispania. hunc autem Proteum fortissimum et invictissimum constat fuisse. novimus autem quod omnes fortes Hercules dicebantur: unde videtur hoc adfectasse Vergilius; ut pro finibus cProtei columnas* diceret; quas habuit 25 Hercules; ut ostenderet eum etiam Herculem clictum. advsqve COLVmnas protei usque ad fines Aegypti, hoc est usque ad Pharon; ante insulam; nunc partem Alexandriae: Lucanus (X. 509)> nunc claustrum pelagi cepit Pharon: insula quondam in medio stetit illa mari sub tempore vatis Proteos, at nunc Pel- 30 laeis est proxima muris. Trotef autem Latinus est genetivus, constrictus per synaeresin. cadusque? autem sic est dictum quem- admodum <(VII289)> Siculo prospexit abusque Pachyno: nam
2 fuerunt AS \\ 3 fuerunt et in se B || in se] ense F \\ cum maeropa AS cum merope BM cum europe F || 4 liberos eius ei M \\ 7 ui inuicem nasci AS uim ulcisci M, in quo supra alio . . . ulcisci man. rec. haec scr. alium sceleris illius uindicem nasci || 9 facta F || 11 hie] is ergo menelaus F || protheus, ut et infra, ASBM || 14 post om. B || quidam uolunt raptam esse F || 16 ylam BF yliam M \\ 18 per] apro B || 20 peruenerit AS \\ ne ab aegypto potuisset inte- rim F [| possit AS || 22 calumnias herculis F || 23 inuictum F || constat om.BM || 24 hoc om. F || 25 uergilius F || ut om. AS (add. a) || 26 herculis F || 29 plau- strum A laustrum F || coepit AMF coepti B || 30 proteus F || peleis AM palleis B pellacis F || 32 constrictus om. AS || 33 Pachyno] protei F \\ nam cum praepositioni numquam cohaereat praepositio AS
0 SERVII
cum praepositio praepositioni numquam coliaereat; cabusque' et *ad- usque' licenter admissum est.
263. exvlat proprie: nam exulare dicuntur qui extra solum eunt. sane sciendum quia quo tempore Menelaus iit ad Aegypturu,
5 perdidit Canobum gubernatorem; a qiio vicina civitas nomen accepit; quae hodieque mutata littera Canopos nominatur. vidit mire ad- didit, ut <(III 431^> quam semel informem vasto vidisse sub antro Scyllam. cyclopas Graecae declinationis accusativus est. unde Graecum habebit accentum: nam latine ccyclopes' dieeret; sed 10 sic versus stare non poterat.
264. eegna neoptolemi refekam subaudis ceversa'; quod ex posterioribus intellegitur. Pyrrbo autem quid contigerit manifestum est: nam; ut in tertio legimus; cum vellet ducere Hermionen; Oresti ante desponsatam; ab eo est inter aras Apollinis interemptus: unde
15 est <(III331> scelerum furiis agitatus Orestes excipit incau- tum patriasque obtruncat ad aras. versosqve penates
idomenei Idomeneus rex Cretensium fuit: qui cum tempestate labo- raret; vovit se sacrificaturum Neptuno de ea re quae ei primum occurrisset. casu ei primus filius occurrit: quem cum; ut alii dicunt;
20 immolasset; ut alii; immolare vellet; ob crudelitatem regno a civibus pulsus est: unde est <(III 121^> fama volat pulsum regnis ces- sisse' paternis Idomenea ducem. alii dicunt quod abscedens cuidam suum commendaverat regnum; qui per eius absentiam occu- pavit imperium et reversum pepulit. ergo cversos penates' aut
25 eversos et funditus dirutos accipiendum: aut certe in aliena iura conversos.
265. libycone habitantes litore locros ut etiam in tertio <399)> diximus, Locri; socii Aiacis Oilei; fuerunt Epizephyrii etOzolae; sed lii tempestate divisi sunt adeo; ut Epizephyrii tenerent Brut-
3 exulare . . . eunt] exscr. Isid. or. X 84 || 17 Idomeneus e. q. s.] cf. Serv. ad Aen. III 121
1 cohaeret BM\\S exvlis B \\ 4 eunt] sunt AS || quia om. F || iit] om. AS, ut jP|| 6 hodie F \\ canobs F \\ 7 vidisse] llidisse F \\ 9 inde F \\ dicimus AS, sed omittentes || 12 superioribus A (posterioribus a) \\ 13 ermionen B hermio- nem ASF ermionem M. Menelai et Helenae filiam add. Fabricius || 14 despon- satam Mas: depositam AS dispositam B disponsam F \\ in aras AS (inter aras a) || 18 uoluit F || primo M || 19 occurrisset] si reuersus fuisset sed add. Fabricius || casu ei cum primus filius occurrisset BM \\ primum F || quem] mox Iovi add. Lion || ut om. AS \\ 20 immolari F \\ uoluisset MF || 23 cuidam] iauidam F || commendauerit B || 24 et reuersum populi tergo F \\ 25 accipien- dum est B j| iura om. B || 28 epizephirii Am epizefiri BF epizeferii M || ozoloi AS ozolei B ozoli M ozolo F || 29 hi] in AS || adeo] ab eo adeo B || brit- tios ASBM obryttios F
COMM. IN VERG. AEN. XI 263-268. 511
tios; de quibus ait in tertio <399> hic et Narycii posuerunt moenia Locri; Ozolae vero deferrentur Pentapolim, de quibus nunc queritur dicens ^Libycone habitantes litore Locros5? quamvis qui- dam dicant, etiam in ipsis JBruttiis litus Libycum dici. alii Jios circa Syrtes posttisse sedes: alii in Lihya insulas quasdam inhaerentes occu- 5 passe, eosque initio Mesammones, postea corrupte Nasamones appellatos: alii amissa in Syrtibus classe, per mediterranea arietis fortuito ductu iter facientes ad Ammonem pervenisse et oppidum fAucela inter Na~ samones condidisse: alii Africae insulam tenuisse, quae nunc Gercina dicitur. et pronuntiandum, ut longinquitas doceatur exilii. 10
268. devicta asia svbsedit advlter quidam *suV pro *postf accipiunt, ut sit pro *post possedif. legitur et cdevietam Asiam*: quod si est, ita intellegimus ut csubsedit? sit dolo possedit — Lucanus (V 226)> subsidere regnum Chalcidos Euboicae magna spe rapte pardbas: unde et subsessores dicuntur; qui in insidiis tauros 15 interiniunt, et hostium dolos subsessas vocamus — ut sit sensus: ab Agamemnone devictam Asiam adulter Aegisthus insidiis et fac- tione possedit. melius tamen est ut cdevicta Asia' legamus; secun- dum quod ^subsedit' erit remansit; ut <T 498> extremus galea- que ima subsedit Acestes; ut sit sensus: Asia propter adulterium 20 pertulit bella; quae remanente adultero finita esse nihil profuit; ut cum indignatione sit dictum; dum primum vindicatur adulterium; aliud rursus emersit. sane Glytemestram Orestes filius postea in vin- dictam patris necavit. quidam dicunt Glytemestram non manu filii, sed iudicum sententia peremptam. alii hunc Orestem filium Menelai 25 et Helenae tradunt; quidam inventam fingeniam aboetiam uxorem ei volunt fuisse.
267. prima intra limina in ipso limine imperii, id est in
1 hic et inaricii M hic azia F || 2 ozoloi A8 ozolei M zoloi F ozoli M || deferrentur BM: tenuerunt AS delati F || pentapolin A8 || 3 quaeritur AS querit B || 4 brutiis F britus G || hos] hoc F oc G || 5 sirtes F || quas G || inhaerens F, corr. Daniel || 6 Mesammones ego (cf. Plin. nat. hist. V 33 *JSfasa- mones quos antea Mesammones Grai appellavere ab argumento loci, medios inter harenas sitos'): nisammones F nifDammones G || nasammones F || 7 ammissam F || classem G || mediterrena F, correxi || ductu Masvicius: docunt F ducunt G dicunt Daniel || 8 iter om. G || Aurela Daniel. Augyla vel Augila vel Augilam coni. Burmannus. fort. Yzalin (cf. Serv. ad Aen. III 399) aut Tauchira (cf. Herod.
gini
I? 171 Flin. nat. hist V 32) || 9 aricae G || 10 longinquitatis F lonqtatis G, corr. Daniel || 11 devictam asiam F \\ 13 ut et sit om. F || possedit] psedit F \ 14 subsedere F \\ calchidos ASMF calchides B || 15 in om. A8M\ turos F \ 17 ab om. F || 19 subsedit] contigerit B || 21 protulit F || adulterio M \\ nil ASM non F || 22 dum] non F || 23 clymestram F || 24 clymestram F \\ 25 sen- tena F || perempta F \\ 26 abetiam G. Iphigeniam abortiam Daniel Iphigeniam abortiam Daniel Iphigeniam abortivam Masvicius. mihi in mentem venit in- ventam Iphigeniam ab eo etiam uxorem e. q. s. \\ 28 inter M
512 SERVII
litore; quia secunduni Homerum Clyteinestra Agameninoni oceurrit ad litus et illic eum susceptum cum adultero inter epulas interemit: quod et Iuvenalis tangit dicens <TIII 216^> quippe ille deis auctoribus ultor patris erat caesi media inter pocula. alii 5 autem dicunt [Clytemestram dolore pellicatus, quod conperisset Cassan- dram a marito electam^\ quod in ipso regressu; id est prima die qua domus suae limen ingressus est; [blande suscepisse, cumque ille diis penatibus se 'sacrificare velle dixisset,] consilio Aegisthi ab uxore vestem accepit clauso capite [et manicis,'] qua inplicatus adulteri 10 manibus interiit.
269. invidisse DEOS Stheneli filius Cyllarabus Aegialiam; Dio- medis uxorem; cognovit adulterio: quo comperto Dioinedes reverti noluit et in Apuliae partibus sibi condidit sedes. quod Veneris dolo dicitur esse perfectum; quam in bello Troiano vulneraverat: unde
15 ait cinvidisse deos*.
270. pvlchram calydona viderem unam de supra dictis civi- tatibus; quibus imperavit.
271. nvnc etiam HORRIBILI visv p. s. hoc loco nullus dubitat fabulae huius ordinem a Vergilio esse conversum: nam Diomedis
20 socios constat in aves esse conversos post ducis sui interitum; quem extinctum inpatienter dolebant. hae aves hodieque Latine Diome- deae vocantur; Graeci eas SQaSiovg dicunt. habitant autem in in- sula quae est haud longe a Calabria; in conspectu Tarentinae civi- tatis. quinetiam de his avibus dicitur quod Graecis navibus laetae
25 occurrant; alienas vehementer fugiant; memores et originis suae et
19 nam Diomedis e. q. s.] exscr. mythogr. I 143. cf. Plin. nat. hist. X § 126 sq.; August. de civ. dei XVIII 16 et 18; Isid. or. XI 4, 2 et XII 7, 29
2 submisso - adultero Stephanus || adulterio M || interernit] interimit M. (Od. XI 409) dlXd jtxofc Afytc&og . . . fiovv snl cpccTVT/ add. D || 3 deis] de his AS dihis B || 4 ultor om. M || 6 ingressu Fabricius \\ 7 suscepisset Daniel || 9 adul= teri in manibus M || 10 interutus F. ceterum quae huic scholio in Floriacensi addita sunt secludenda esse significavi? quia orationi Servianae nullo modo ~<ad- commodari possunt. || 11 cyllarabus ASB: cillarabus M, om. H.F , Cometes Masvicius. cf. ad VIII 9 || aegei aliam A egi aliam H M aegialam F \\ 16 una BMF || 17 in quibus regnauit B || quibus om. H || imperabat F \\ 19 uergilio F || 21 hae] hinc B hanc H || latina H || 22 eas om. F \\ erodios Serviani libri ,hero*dius F || dicunt] cuius generis auem auspicio dixit homerus diomedi et ulixi speculatoribus apparuisse (II. X 274) xoigi ds ds&ov r\%sv iowdcov syyvg odoco IJaXldg 'A$r\vcdy\ add. D || in insula BHF: insulam febram siue electri- dem AS insulam electridem siue febram M et myihographus. Febra insula hoc uno loco commemoratur. Plinius nat. hist, III 151 alteram Diomediam insulam ^Teutriaw? a quibusdam appellatam esse narrat, § 152 Flectridas insulas com- memorat || 23 quae] tot annos add. F || aut F || 24 laete F || 25 alienas] roma (roma B) uenientibus latinas ASB romanas latinas H romanas id est lati- nas M romanas et latinas F. cum mythographus ex his nihil nisi latinas habeat, Roma uenientibus vel Romanas ut interpretationis causa adscriptum abiecL sed
COMM. IN VERG. AEN. XI 269—280. 513
quod Dioinedes ab Illyriis interemptus est. portenta S. re vera etrini portentusn est homines in aves esse eonversos.
272. et socn AMISSI legunt non nulli et cadmissis pennis'; sed melius est camissi\
274. laceimosis vocibvs dolentes vel suam mutationem; vel 5 regis interitum: namque hoc tangit latenter.
275. speranda pro ctimenda'; ut <IV 419> liunc ego si potui tantum sperare dolorem.
276. caelestia CORPORA Martis et Veneris; quae numina vul- neravit in bello. 10
277. veneris violavi vvlnere dextram artificiose agit: nam sciens ea quae dicuntur in fine? animis inhaerere, suos casus ultimos memorat. perite etiam Venerem tantum vulrieratam a se esse dicit; Martis supprimens nomen? quod ei poterat esse glorio- sius: ut videatur omnia quae pertulit, odio Veneris pertulisse; contra 15 cuius filium nunc vocatur ad pugnain; ut negans etiam nunc paria formidare videatur. cdextram? autem secundum Homerum dicit; qui ait iiti xccqtcg).
278. tales inpellite pvgnas quarum est periculosa victoria.
279. NEC MIHI CVM TEVCRIS VLLVM POST ERVTA BELLVM PER- 20
GAMA ne ei obiciatur illa coniuratio quam apud Aulidem Graeci inierunt; dicit in Troiae excidio sacramentum coniurationis esse con- pletum; namque in Troiam; non in Troianos coniuraverant Graeci: huc enim spectat quod dicit; nullum se cum Troianis habere bellum post dirutam Troiam. 25
280. NEC vetervm memini laetorve malorvm nec meminisse volo victoriarum mearum quarum nullus oblivisci consuevit; nec laetor Troianorum malorum pro *Troianis malis' quae nobis bel- lantibus pertulerunt: non enim potest de suis malis dicere; cum et mala sua nullus obliviscatur; et ea ipse paulo ante memoraverit. 30 claetor? autem cmalorum? figura Graeca est; sicut Horatius agre- stium regnavit populorum pro cagrestibus popuhV.
17 sec. Homerum] II. V 883 || 31 Horatius] carm. III 30, 11
ne latinas quidem verum est nam propter memoriam Diomedis ab Illyriis inter- empti non apte dicuntur aves illae latinas naves fugere. itaque alienas scripsi. cf. PUn. et Isidorus. || 1 illoriis RJBL illiricis M || 2 enim om. AS \\ 3 pinnis BM || 4 sed om. ASB \\ admissi B || 5 vocibvs] vlvls B || 8 dolorem] et est axipoAoriA add. AS et est aeyroloya add. M || 12 nam] nunc H \\ 13 memo- rasse F \\ 14 numen F || gloriosus B || 16 nunc] nunc cum B nuncu H || 17 ui- deatur formidare F \\ dicit] om. AS, dixit F || 18 €tti KdPiTuu A em kaptiui B erri KAPncn H in .n. KdPTiui M eniKauo F || 22 excidium AS\\ 23 Troiam non in om. BH\\ 24 secum nullum AS \\ 28 malis] dicere add. B. quae nobis . . . de suis malis om. H \\ 29 non enim] nihil F || 30 memorarit F
514 SERVII
281, MVNERA QVAE PATRIIS AD ME PORTASTIS AB ORIS hinc
iam suasio est et consiliuni; nam finita est auxiliorum negatio: unde et paulo post Venulus ita dividit dicens <294)> cet responsa simul quae sint7 rex optime, regis audisti et quae sit magno sententia 5 bello', scilicet audisti et quemadmodum negarit auxilia, et quod nobis dederit de pace consilium.
282. STETIMVS TELA ASPERA CONTRA CONTVLIMVSQVE MANVS
id est et comminus, et e longinquo inter nos bella tractavimus. 284. qvantvs in clipevm adsvrgat aut *quantus' est quo-
10 tiens in hostem pergens erigit scutum: aut pugnandi exsecutus est genus. qui enim scripserunt de arte militari dicunt summum genus esse dimicandij quotiens calcato umbone adversarii se in hostilem clipeum erigit miles et ita contra stantis vulnerat terga. vel *quantus adsurgaf, [vel] quanto sit maior.
15 285. si dvo praeterea hoc est alios duos.
287. dardanvs pro cDardanius populus5. et posuit principale pro derivatio: sic Homerus tbv d' soctavs <daQdavog avr\Q lvgeret morem lugendi quidam dieunt Aegyptios invenisse: eos enim primos Liberum, quem Osirim appellant7 a fratre Typhone per insidias inter-
20 emptum atra veste luxisse : inde ceteris gentibus traditum ut post inter- itum proximorum suorum veste mutata lugerent, ita tamen, ut intra annum finiretur luctus.
288. cessatvm est tardaturn est: et mire quia non habet quos inputet Troianis triumphos, vult eis excidii tarditatem pro victoria
25 cedere.
290. haesit retardaia est. vestigia rettvlit retro acta est et repulsa; ut <1I 169> ac retro sublapsa referri.
292. Hic pietate prior id in Aenea plus laudat quod Latinis, sicut suadet, pacem petituris est utile, ut eum se credant posse fa- 30 cilius exorare. cprior? autem praestantior, melior.
17 Homerus] II. II 701
2 iam om. M \\ 4 sunt BF || 5 et quemadmodum ASM: ufc quemadmodum B ut H et quod F (| 8 e om. A S |J 9 quantus est secludenda videntur || 1 0 malim erigat || 11 qui autem AS \\ 13 miles] milites H bellum F || contra instantis F. vereor ut Servius haec quae ab artis militaris scriptoribus petita esse dicit, ipse intellexerit. || quantos adsurgit F, corr. Masvicius || 14 vel seclusi || quanto sit Masvicius: quanti sit F quantis sit Baniel || 16 darnius AS || populus om. F || 17 deriuato H diriuatiuo reliqui || sic om. AS || d9 om. libri || schol. ad lvgeeet Jiab. T || 18 tradunt T || eos enim primos enim liberum JF7 || 19 osyrim T || a om. T || interemptus F perempto T || 20 atra ueste indutos dicunt luxisse T || 21 ueste uitata F\ lugerent JDaniel: lugeret F unusquisque lugeret T || 26 ad haesit s. v. retardata est T || haesit tarda est edidit Stephanus h. tardata est Baniel. om. hoc schol. F || retvlit A M— et retro AS || 27 ut] aut F || 28 id in aenea F: id aenea H id in aenean M ideo aenean ASB || 29 petiturus ASB (corr. s)
COMM. IN VERG. AEN. XI 281-305. 515
293. qva datvk qua potest? quaciimque ratione permittitur. 296. per ora tvrbata pro cper ora turbatorum*.
298. clavso gvrgite saxoruni obiectione praecluso.
299. fremvnt ripae antiqui aquae sonitus ^fremitus' dicebant: JEnnius ratibusque fremebat imber Neptuni. 5
301. peaefatvs divos more antiquo : nam maiores nullam orationem nisi invocatis numinibus inchoabant, sicut sunt omnes orationes Catonis et Gracchi; nam generale caput in omnibus legi- mus. unde Cicero per inrisionem ait si quid ex vetere aliqua oratione cIovem ego optimum maximum', 10
302. ANTE EQVIDEM SVMMA DE EE STATVISSE LATINI latenter
arguit Turnum, quod sibi non obtemperaverit, ut foedus fieret, in septimo scilicet ubi dixit <(596> te, Turne, nefas, te triste ma- nebit supplicium: nam modo hoc tempus revolvit. vellem
STATVISSE olim est quod volui his malis terminum dare. cvellem? 15 autem cstatuisse5 sic dixit ut cvellem fecisse': et est conpendiosa eloeutio, cum querimur non esse factum quod fieri debuit.
303. non tempore TALi adiuvandum pronuntiatione: id est post tanta quae pertulimus mala. et oportune deliberandi quidem de foac re existimat intervdllum esse, hostili exercitu inminente7 et per hoc magis 20 suadet, dum tam infestos probatj ut sibi nec pacem petere permittatur.
305. bellvm inpoetvnvm concepit gravem iracundiam, et sic in haec verba prorupit. cinportunum? autem est ubi nullum refu- gium est, quod caret portu; id est quiete, ubi nullus portus est. nam hoc quodammodo dicit; in naufragium fertur ista contentio; 25 quia supra audierat periculum esse etiam superare Troianos. et enarrat cur * inportunum' , dicens *cum gente deorum invictisque viris
5 Ennius] ann., v. 489 Vahl. || 9 Cicero] divin. in Caec. XIII 43. cf. Pseudo- Ascon. p. 116, 7 Or. || 23 inportunum autem . . . portus est] cf. Isid. or. X 136 et XIV 8, 39
1 permittitur] sicut supra (I 18) csiqua fata sinant' add. D || 2 pro per oratorum JR || pro pe ora F || 3 praeclauso ASM \\ 4 ad fremvnt k. s. v. antiqui aequae (sic) sonitum fremitum uocabant T || antiquae F || 6 nam] n (i. e. nori) A || 7 nisi M F: si H sine ASB \\ inuocatiuis M || 8 cantonis S catatonis H ca- tones F || gracchi BHM: greci ASF || 9 quis F \\ sex jH"J| 10 maximum] et Demosthenes in oratione contra Aeschinem tzqcotov {iev, o3 avdQsg 'A&rjvciLoi, rolg freoig ev%o{ioci nuci ntd 7ta6cag add. D || 12 arguunt F || abtemsperauerit F \\ 13 scilicet et ubi BH \\ 14 reuoluunt F || 15 volui] uellem B || 18 ad v. 303 hoc adiuuanduni est pronuntiatione id est post tanta quae pertulimus mala T || 20 existimet F || 22 concepit BHF: coepit AS, om. M || grandem AS || 24 quieto F ]| portus est] sicut contra opportunum cui commoditas et occasio obnenit ut portus add. D || 25 nam hoc dicit in naufragium quodammodo fertur AS \\ illa F || 26 quia] quasi M\\ 27 enarat Q \ gente] igne F
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 34
516 SERVII
gerimus\ gives EKcpcivri^tg. cvm gente deorvm qui a diis
originem ducunt.
306. invictisqve vieis gerimvs atqui supra legimus <IX 596>
bis capti Phryges. sed* invictos ideo dieit, quia sequetur *nee 5 victi possunt absistere ferro9. 'possunt' auteni *absistere' mire ait;
ac si diceret: etiam si velint, eos a bellis discedere natura non pa-
titur. Ennius qui vincit non est victor, nisi victus fatetur.
Varro et ceteri invictos dicunt Troianos, quia per insidias oppressi sunt:
illos enim ^vinci' adfirmant qui se dedunt hostibus. 10 308. adscitis evocatis; adiunctis. ergo et gradatim accedit ad
desperationem, quae cogit pacem esse poscendam. aetolvm in armis
fa patri usque adde id Diomedis mentionem intulit.
309. ponite deponite. spes sibi qvisqve subaudis esit*. et late
patet ista sententia, vel quod alienis egere auxiliis non oporteat, vel 15 quod meminisse singuli spei suae deheant, ut ea sperent tantum, quibus
possunt potiri. sed haec qvam angvsta videtis ut unusquisque
in se tantum spem habeat quam sit angustum; videtis. cetera
absolute dixit? id est exercitus; auxilia; vires imperii: quae quia sic
videtis adflicta; quid restah, nisi ut. pacem petamus?
20 311. ANTE OCVLOS INTERQVE MANVS SVNT OMNIA VESTRAS ac
si diceret? non egent narratione. cinter manus9 autem, quod Graeci
TtQO %SIQCQV.
312. nec qvemqvam INCVSO excusatio haec ostendit et obli- quam esse in Turnum orationem Latini.
7 Ennius] ann. v. 485 Vahl.
1 fefonesis F\\ qui] quia M\\ dis H\ 2 dicunt BHF\\ 3 autqui B \\ 4 bes F || uictos R inuictis F || sequitur BM sequeretur F \\ 5 ferro BM: bello ASF, om. H || ferro] et sicut supra dictum est, latenter occurrit illi forsitan vincemus, ergo hic si vincamus proficiemus add. Baniel: quae nescio unde pe- tita sint. simile est Tib. Donati ad h. v. scholium. || 6 uellent B uellint H || eos om. AS \\ 7 ad v. 307 qui uincit non est uictor nisi uictus fateatur. Varro et ceteri dicunt ideo inuictos fuisse troianos quia per insidias oppressi sunt. illos enim uinci affirmant qui se dedunt hostibus T || uicit F \\ 8 auarro G. ceterum Varronis auctoritatem , qua ^vinci^ quid esset firmatum inveniebat, plen. comm. auct. ad illa quoque transtulisse videtur quibus exponitur cur Jioc loco invictl dicantur Troiani. || 9 sedunt Q || hostibus om. F || 10 ascitis B || adiun- gitis F || accedit unde sperationem G || 12 a patria usque Diomedis mentionem intulit Masvicius Aetolum a patria, et ideo Diomedis m. i. coni. Burmannus. fortasse a patris patria quae Aetolia fuit vel qui Aetolus fuit Diomedis m. i. * cf. ad v. 239 || 13 subaudis csit' id est unusquisque^ in se ipso tantum spem habeat. cetera e. q. s. Stephanus || s. v. 309 haec sententia late patet . . . po- tiri T || 14 alienis auxiliis egere T \\ 15 tantum om. F \\ 17 sint angusta B sit angusta HM\\ 18 exercitum BH\\ uires auxilia imperii F \\ quae quia sic ui- detis ASB: quasi uidetis H quia sic uidetis M quae si uideatis F \\ adflictas H || 21 narrationem HF \\ 22 tipoxloc BMH ttpoxipujc F 7CQ0%stQCQg vu~ 23 abliquam M obliqum F || 24 in om. B
COMM. IN YERG. AEN. XI 306-317. 517
313. fvit exhausta et consnmpta est. toto ceetatvm est corpore regni id est imperii omnibus viribus bellamus.
314. dvbiae menti raeae? scilieet cogitanti.
315. PAVCIS ANIMOS ADHIBETE DOGEBO CLllt *pautis doCebo% UUt *afli-
mos paucis adhibete\ 5
316. EST ANTIQVVS AGER TVSCO MIHI PROXIMVS AMNI hoc loCO
Donatus erravit dicens, agrum quem Latinus donare disponit, esse in Campania iuxta Vfentem fluvium, quod etiam Clanarius ait, cuius terras vicinas Tusci aliquando tenuerunt, ut inde dictum sit eTusco mihi proximus amni\ agit etiam hoc argumento, quod illic est locus 10 qui hodieque pinetum vocatur. sed constat omnia illa loca esse campestria, nec procedit quod dicitur ccelsi plaga pinea montis'. unde sequenda est potius Livii, Sisennae et Oatonis auctoritas: nam paene omnes antiquae historiae scriptores in hoc consentiunt. Cato enim in originibus dicit Troianos a Latino accepisse agrum, qui est 15 inter Laurentum et castra Troiana. hic etiam modum agri com- memorat et dicit, eum habuisse iugera iidcc. sane *antiqnus9 potest et nobilis accipi: vel secundum Trebatium qui de religionibus libro sep- timo ait luci qui sunt in agris qui concilio capti sunt, hos lucos eadem caerimonia moreque conquiri haberique oportet, 20 ut ceteros lucos qui in antiquo agro sunt. *antiquum agrum9 Bomanum cogii intellegi. tvsco mihi proximvs amni Tiberino.
317. LONGVS in OCCASVM ea parte? qua in occidentem tenditur, longior: potuit ergo usque ad Laurentum et ad Hostiam tendi. fines svper vsqve sicanos usque ad fines Sicanos, quos Siculi ali- 25
13 Livii] I 1 || Sisennae] fragm. 2 ap. Pet. p. 277 || 14 Cato in originibus] I 9 Iord., 8 Pet. p. 53
2 bellavimus Masvieius || 4 ad et pavcis a. a. d. s. v. aut paueis docebo i. e. breuiter aut paucis adhibete T || decebo et decebo F \\ 7 danare disponit F donat et disponit M donatur et disponit H donaturum se disponit M donare debuit A-S \\ 8 iuxta ufentem fluuium B: iuxta ///// v. flontem fluuium A (quin- que fere litterae deletae sunt, metra fuisse visum est) iuxta ,v. flontem fluuium S i. uferentem f. H i. uflentem f. M i. ufentem fluentem F || danarius G. Cla- ranus coni. Osannus syrrib. litt. II 329. cf. Iahnius mus. rhen. IX p. 626, Bib- beckius prol. p. 181 || 9 dictum ex ductum H ( sit] est F || 10 atigit M || illi F \\ 11 binetum AS || sed om. F || 13 cantonis S catanos jET|| nam paene] nempe B nam pae jBT|| 15 accipisse F || 17 hdcc BF: ii. Da. n. du A .n. dcc. ii. dii S ii. d. cc. H dcc. M nda G || ad antiqvvs s. v. antiquus potest nobilis accipi siue antiquum romanum uult accipi T || sane . . . intellegi post Tiberino hab. F \\ 18 relegionibus F \\ 19 concilio] novitio Salmasius Plin. exerc. p. 412 quon- dam bello MuschJcius || 20 cadem G \\ cerimonia F || conquiri] coinqui Salmasius I. I. p. 412 (coinquiri p. 61): sed cf. Iordan krit* Beitr. p. 28&sqq. \\ 21 locos G || 23 ea . . . qua] et aperte quia F \\ qua M: quae AS quia BH\\ 24 s. v. 317 qui tendebatur usque ad laurentum et hostiam ab ea parte qua uergebatur in occasum T \\ 25 id est usque ad ad fines sicanos loquitur quos F
34*
518 SERVII
quando tenuerunt, id est usque ad ea loca in quibus nune Roma est: haec enim Siculi habitaverunt; unde est <(VIII 328)> et gentes venere Sicanae saepius. qui a Liguribus pulsi sunt, Ligures a Sacranis, Sacrani ab Aboriginibus. 5 318. avkvnci rvtvliqve servnt subaudis a superioribus
cmihi\- nam et supra ait cest mihi antiquus ager\ ergo suum agrum pollicetur; aut quem tamquam stipendiarium habebant Rutuli et Aurunei, aut ad quem colendum quasi regi operas dabant: unde superfluum est quod ait Donatus, non potuisse fieri ut praesente
10 Turno ager Rutulorum a Latino donaretur Aeneae.
319. dvros exercent colles extenuat agri meritum, quo vile videatur esse quod donat: vel ne grave videatur hisP quibus aufe- rendus est hinc etiam illud est *atque horum asperrima pascunt9, et supra cAurunci Rutulique serunf? id est nec operis suis exco-
15 litur. asperrima autem pascvnt quidam pro zasperrimas partes% vel ^asperrima pascunt loca' accipi volunt
321. CEDAT amicitiae id est in pretium concedat arnieitiarum. et bono verbo usus est ^amicitiae', non pro hostibus, hoc est ne quasi victi demus.
20 322. aeqvas dicamvs legeS ut pari inter nos societate ver-
semur? id est ut sit neuter inferior. sociosqve in regna vo- CEMVS non stipendiarios7 ut in quarto <(213> cuique loci leges dedimus.
325. possvntqve solo decedere nostro scit eos fataliter
25 ad Italiam venisse: nam audiit et a Fauno <(VII 98^> externi ve- nient generi et ab Ilioneo <(VII 239^ sed nos fata deum vestras exquirere terras imperiis egere suis. tamen propter Turnum simulat ignorantiam; ut se etiam circa eum aequum prae- stare videatur. multum est autem quod ait cpossunt*.
30 326. bis denas italo texamvs robore naves quaeritur unde scierit
Latinus, viginti naves habuisse Aenean; sed ita absolvitur: potuit
1 in quibus om. B \\ 2 singuli A || 3 saepius] prius M || qui] illi autem Da- niel || 4 sacranii F || 6 nani ait supra M || 8 ad om. F || regi] rei B || dabunt F || 9 quod om. B || potuisset B \\ ut om. F || 12 vile] utile M || ad v. 319 in marg. extenuat meritum agri ne graue uideatur his quibus auferendus est T || 13 illud om. IIMF || 14 nec] non F || operibus HM || 15 ad asperrima s. v. quidam asperrimas partes accipiunt. alii asperrima loca subaudiunt T || ad haec o. r. (v. 320) hoc dicendo latitudinem agri ostendit T || 18 ad amicitiae s. v. et bono uerbo usus est amicitiae non pro hostibus ne quasi uicti dare uiderentur T II usus est om. F || an non hostibus i. e. ccedat' ? || 19 uictas F || 21 neutrum F || 28 aequam F || 29 uidetur F || 30 ad. v. 326 quaeritur unde sciuerit latinus aeneam xx naues habuisse. sed potuit aut rumore aut speculatione cognoscere postremo aestimatione. solet enim complecti anrpiius quani numerus habeat. texam^s quidam hic proprie dictum accipiunt quia loca in quibus naues fiunt textrina dicuntur T
COMM. IN VERG. AEN. XI 318-334. 519
speculatione, potuit rumore cognoscere. postremo aestimatione dixit, quae amplius solet conpleeti: quia de mginti navibus unam periisse cum Oronte, quattuor in Sicilia concrematas. texamvs quidam Heocamus' proprie dictum tradunt, quia loca in quibus naves fiunt, graece vuv- %iqyia7 latine textrina dici: Ennius dicit idem campus habet tex- 5 trinum navibus longis: navalia enim non esse vccvTtrjyia, sed vswqicc.
327. complere valent proprie verbum nauticum: nam graece TtXriQm^a dicitur. iacet omnis ad vndam materies hic *omnis' pro ea quae sufficit. iterum extenuat, ut sine magno negotio posse fieri videatur. matebies antique dictum: nam materiam dici debere 10' multi adserunt.
328. nvmervmqve modvmqve eleganter quot et quantae magnitu- dinis sint.
329. manvs artifices. navalia demvs hoc loco ipsae res na- vales sunt, id est pix, ceray funes, vela el alia huius modi. cnavalia? 15 dicimus loca ubi naves sunt; sed niodo de Graeco transtulit et cna- valia' posuit pro trabibus de quibus naves fiunt: nam Homerus viqiov dicit navale lignum.
331. prima de gente et ex numero et ex nobilitate legato- rum intellegitur negotii magnitudo. 20
333. avriqve eborisqve talenta ad aurum refertur: an et ad ebur? quia et ebur ad pondus venditur.
334. et sellam regni trabeamqve insignia nostri bene cnostri'. Romanorum enim imperatorum insigne fuit sella curulis
et trabea: nam diadema, ut aliarum gentium reges, non habebant. 25
4 quia loca e. q. s.] cf. Isid. or. XIV 8, 38 || 5 Ennius] ann. v. 468 Vahl. 14 manvs artifices] cf. Isid. or. XI 1, 66 || 17 Homerus] II. III 62
1 speculationem F \\ romore F \\ aestimatione T: extimatione F extenua- tione Masvicius || 2 conpleti G || navibus Daniel: manibus F || 3 orante jP|| con- crematus F. ceterum legimus vel tale quid audiendum || 4 naupegia F || item F || 5 extrinum F || 6 naupegia sed neoria _Z^ || T ad complere s. v. proprie nauticum uerbum. graece enim tta€puma dicitur T || naucicum G || 8 plerima F || ad v. 327 omnis id est ea quae sufficiat. et iterum extenuat ut sine magno negotio posse fieri uideatur T || 9 propea F, corr. Daniel || iterurn] cf. ad v. 319 || extenuat] est autem materies et materia lignum, unde Cicero in officiis (III 13, 54) cdomus male materiata' add. Fdbricius || ut om. F || posse om. F || 10 ad materies s. v. antique. nam materiam dici debere multi testantur T || materia G || 13 sit F9 corr. Daniel || 14 ad manvs s. v. artifices T |) ad navalia d. s. v. et in marg. hoc loco ut quorundam est sententia ipsae res nauales dici possunt id est pix cera
V
fines et alia huius modi T || 15 nauilia AS\\ 16 sunt . . . naves om. B || 18 nnion AS neion B umu H union M mhion F \\ nouale F || 21 ad talenta s. v. hoc quod dicit talenta et ad aurum et ad ebur respicit quia et ebur dipondiis uen- ditur T || 22 pontus G \\ 24 enim om. AS \\ currulis B culuris F \\ 25 ut aliarum] italarum AS, ut om. F || non om. B
520 SERYII
et sciendurn. sellani curulem a curru dictarn, quod hi tantum ea
utebantur qui triumphali curru invecti fuissent: sicut etiam palmata
dicitur toga quam merebantur hi qui reportassent de hostibus palmam.
335. m medivm in cominune, ut in medium quaerebant.
5 336. tvm drances idem videlieet qui supra apud Aenean egerat.
337. obliqva invidia hoc est qui non ex aperto inpugnabat Turnum, sed eum reipublicae simulata defensione lacerabat.
338. largvs opvm abundans opibus, dives, non qui multa do- naret. lingvae melior ut (I 441)> laetissimus umbrae, Sallustius
10 frugum pabulique laetus ager.
339. ^OK fvttilis avctor non inanis: nam futtile vas quod- dam est lato ore, fundo angusto; quo utebantur in sacris Vestae, quia aqua ad sacra Vestae hausta in terra non ponitur, quod si fiat, piaculum est: unde excogitatum vas est; quod stare non posset, sed
15 positum statim effunderetur. inde et homo; commissa non retinens; futtilis dicitur; contra cnon futtilis5 bonus in consiliis, non inanis.
340. seditione potens praepotens in movenda; non in eon- primenda seditione. svperbvm pro *nobile\
341. incektvm de patre FEREBAT non ignobile; sed penitus 20 ignoratum signifieat. alii Sneertum' aut ipsum patrem, aut genus tra-
dunt. et bene segni homini patemam non dedit nobilitatem.
2 palmata . . . palmam] exscr. Isid. or. XIX 24, 5 || 4 in medium] georg.
1 127 || 9 Sallustius] hist. II 91 D., 92 Kr. || 11 nam futile e. q. s.] cf. Don. ad Ter. Andr. III 5, 3 et Phorm. V 1, 19; Luct. Plac. ad Stat. Theb. VIII 298; Isid. or. X 109; mythogr. III 2, 5
1 cerulem F || hi tantum ea] intantum ea M ea tantum F, hi omittens ||
2 inuenti AS^ (inuecti as) \\ 3 toga] tunica F \\ hi om. F \\ palmam] cumque a curru dicta sit cuius prima syllaba producitur tamen curulis sedes primam cor- ripit: lucanus (III 107) cuacuaeque loco sedere curules' add. D || ad v. 334 per- tinet scholium trium versuum in summo margine Turonensis scriptum. de primo versu qui folio circumciso imminutus est haec legi diadema id est ornamentum matronarum in capite contextum auro et gemmis, v.2 et 3 haec habent trabea togae species ex purpura et cocco qua operti reges in initio procedebant. in- uentor autem dicitur fuisse romulus istius uestis ad discretionem principum et regum. et a transbeando i. e. in maiorem gloriam deducendo hominem et dignitatem uocata trabea. is interpres qui Tironianis notis uteoatur ad v. 334 haec adscripsit trabea est imperialis toga dicta a transbeando. || 5 ad idem i. s. v. scilicet qui . . . egerat T || 6 non experto M || 7 dissimulata B || 8 opibus om. AS || diuitiis AS || qui] quod M || 9 lin&va F, sed lingvae legisse interpretem suo iure monuit MibbecJcius \\ umbre F umbra JDaniel || 10 frugum Serv. ad Aen. I 441 et Arusianus p. 490, 4 K.: fructum F fructuum Daniel || 11 ev^tilis A pvttvlis F fvtilis reliqui || futile SM futtit A, tuentur Donatus et Luct. Flac: futilis U futtulis F futis H et mythographus || condam H || 12 quo] anguste add. F\\ utebatur RH\\ 13 terram F || 14 possit F \\ 15 unde ASF\\ 16 futti- \i$ AS futulis EF futiles H futilis M \\ non futulis E non fuit illis H non futilis M\ 17 praep. non in m. sed in c. s. M || mouendam E H || conprimen- dam BH § 18 seditionem B || ad svperbvm s. v. nobile T || 19 ignobilem F II 20 ad incertvm d. p. p. s. v. ignoratum. quidam incertum . . . nobilitatem T parentem T \\ 21 signi G || non dedit paternam T
COMM. IN VERG. AEN. XI 335—345. 521
342. svrgit hic reddidit sensum Hum Drances surgif. onerat dictis hoe sernione ostendit, eum etiam exhortatione gravatum Latini. ibas Tumi, an omnium qui bellum detestabantur?
343. rem nvlli obscveam callide et oratorie agit et in omni- bus adulatorie respondet dictis Latini: supra enim ille dixerat <(311> 5 ante oculos interque manus sunt omnia vestras. sane quasi praedictum oratorem exprimit; quia supra de eo dixit cet lingua rnelior3. et *rem consulis' pro *de re consulis' : Plautus consulere quiddam est quod tecum volo. sed Drances, sicut dictum est, rhe~ torice suadet de pace. nam et pacem faciendam foortatur, et accusatio- 10 nem in Tumum dirigit, et quae a Latino indubitanter universa dicta sunt, quae pacem fieri suadeant, Drances eadem omnia respondens, ad- dit etiam de filia danda Aeneae, quod Latinus ante reticuerat, <(355)> quin natam egregio genero: quasi non aliter firma erit paxf quam fieri vis: quia sciebat Jioc Tumum graviter esse*laturum, in invidiam 15 personam eius adducens <^348^> dicam equidem, licet arma mifoi mortemque minetur. et ne mirum esset7 qui sic libere responderet, ante eius et mores et causam praedixit *lingua melior', *seditione po- tens\ Hdem infensus, quem gloria' et reliqua. duae tamen hic faciendae pacis praecipue causae sunt, quod victi sunt, et Turnus singulari cer- 20 tamine congredi debeat. vocis egentem genetivo iunxit, ut <(IX 87)> cum classis egeret
344. o bone rex bene addidit cbone?, et auxit epitheto digni- tatem: crex? enim medium est; nam et bonus esse et pessimus potest. alii *bone rex9 exprobratione accipiunt, ut quidam volunt f se bonum dici. 25
345. mvssant modo cverentur' vel Himentf significat; alias cdu- bitant^ ut <XII 657> mussat rex ipse Latinus quos generos vocet; interdum csusurrant'; ut de apibus dicit. et proprie cmus-
8 Plautus] Mostell. V 1, 53 || 26 mvssant modo verentur e. q. s.] cf. Non. p. 427, 17 M.; Don. ad Ter. Adelph. II 1, 53; Luct. Plac. ad Stat. Theb. III 92
2 eum Serviani libri, turnum F. malim concilium. cf. v. 234 fergo con- cilium magnum . . . cogitf \\ exhortatione B exortatione H: ex oratione reliqui || 5 respondit HMF \\ 6 quasi praedictum displicet. fort. quasi perfectum || 8 ad kem n. o. s. v. rem consulis id est de re consulis, ad v. 343 in marg. rhetorice sicut supra de pace. et pacem enim ostendit faciendam et accusationes et omnia quae a latino sunt dicta addit. nec non et de filia danda aeneae unde latinus reticuit T || 9 quidam F || 11 dirigi et quem latino F diri et que la- tino G dirigi et quae in latino Daniel (dirigit Commelinus a Latino Masvicius) || 12 suadent G || ad eadem Masvicius || 13 silia F || retierat F || 14 qui G || na- tum F\\ 15 latorum F \\ in invidiam Baniel: in om. F\ 17 liberi F || 20 tur- nos F || 21 iuncxit F || 23 bone om. F || 25 alibi F, corr. Daniel || an exprobra- tionem ? || se vuin bonum (sic) Masvicius servum bonum Burmannus. fort. qui- dam nolunt se bonos dici aut q. v. saepe nax' avxicpQa6iv vel slQcovmag bonum dici. cf. Don. et FJugrapli. ad Ter. Andr. III 5, 10 || 26 significant F || 28 susur- rat ASM \\ dicit] mussant oras et 1. add. AS || sed proprie AS || obmussare F
522 SERVII
sare? est obnrurmurare et queribundum tectius velut muto esse vici- num. alias *tacent'} alias *quiescunt\
346. flatvsqve remittat aut ponat superbiam: aut 'nostros flatus reniittat', id est nobis respirare coneedat. *remittatf autem
5 nunc pro laxef, ut *remissis arhibus' pro Haxatis\
347. cvivs ob avspicivm invidiose Turni auspiciis inputat quod tantus periit exercitus, ac si diceret: si malis et infaustis tuis omi- nibus non egrederentur, possent forsitan superare virtute. sane scien- dum hunc exprimere quicquid verecunde celavit Latinus. MORES-
10 qve sinisteos contrarios; quia in principio Latino obtemperare noluit.
348. licet arma mihi Hicetf pro *quamvis\ et est parenihesis.
349. lvmina dvcvm id est proceres, ut <II 281> o lux Dar- daniae.
350. consedisse vrbem lvctv in luctum esse demersarn. 15 temptat mire Hemptat1, non pugnat.
351. fvgae fidens illud respicit quod bella deseruit, lunone faciente: vel quia eius exercitus fugit. cfugae' autem figurate dixit pro cfuga fidens'. caelvm territat aemis dictum quidem Ver- gilii gravitati non congruit, sed perite Dranci baec data sunt verba;
20 qui tumida uti oratione inducitur: unde ei paulo post Turnus obicit, <381)> quae tuto tibi magna volant, item <383> proinde tona eloquio, item <390> ventosa in lingua. deinde diximus Dran- cem librare se ad orationem Latini: unde nunc dicit cet caelum territat arnnV, quia audierat cbellum inportunum, cives; cum gente
25 deorum'? id est contra eos pugnat, qui favore (deorum) nituntur. caelvm t. a.] * quasi vanus et qui ventis minetur*
352. etiam hoc loco ^etiam? pro *adhiic% ut*Terentius hunc ego
27 Terentins] Eun. V 7, 6 et V 8, 54
1 tectius scripsi: letius F let*ius Daniel || 2 ad mvssant s. v. trepidant uerentur interdum tacent interdum quiescunt T || 3 flatvsqve tumores AS, kemittat omittentes \\ 4 ad eemittat s. v. relaxet, cui alia manus adiecit super- biam T || 5 artabus FJ 7 periuit HF (qui add. H) || ominibus M: omnibus reliqui || 9 hunc] drancis add. F (Drancem Masvicius) || supprimere F || quid- quid HF\\ celauerit F celaverat Masvicius || 10 latino morigerari nolunt F || 1% s. v. 348 in inuidiam adducit eius personam quod sciebat grauiter esse la- turum, in marg. licet pro quamuis et est parenthesis T || pro quamvis et om. F || 14 lvctvm F II 15 ad temptat s. v. mire ait temptat non pugnat, quibus alius interpres adiecit id est exagitat siue aggreditur insidiose T || 16 illuc ASE \\ deserit HMF \\ 18 pro BM: quod non AS non HF \\ fugat fidens B \\ uergi- lii F uirgiliique H\\ 19 conuenit ASF || data] dicta M || 20 uti om. JRF || ora- tionem JR || ei et paulo M || turnus obicit B obicit turnus AS: turnus dicit reliqui || 21 tota F || 22 iter uentosa AS \\ 23 librare se M: librare sed AS librasse R librante librarem sed H liberare se F || 24 armis aut quasi . . . monetur quia audierat F \\ 25 pugnet F || deorum add. Masvicius || 26 ad cae- lvm t. a. s. v. quasi uanus et qui uentis minetur T || qui uentus minetur F qumentus monetur Daniel cum ventis movetur Masvicius I! 27 ad vnvm e. s. v.
OOMM. IN VERG. AEN. XI 346—360. 523
numquam videram etiam et mox unum etiam vos oro, ut me in vestrum recipiatis gregem. mitti dardanidis diciqve i. *niitti? aurum; ebur; sellam et cetera, cdici' de navibus vel agro. et hene *Dardanidis' quasi cognatis et ab origine generis propinquis.
354. adicias pro *adice': Terentius abeas si sapis: quia in- 5 decens erat imperative ad regem loquL et bene hic quod honeste La- tinus reticuerat dicit, Laviniam quoque ei offerendam.
355. EGREGIO GENERO DIGNISQVE HYMENAEIS ergO TumuS VI-
detur indignus.
356. aeterno foedere firmes natae scilicet coniunctione: 10 nam munera et contemni poterant, generis vero coniunctione in aeternum pacis foedera firmabantur. hoc autem dicto latenter etiam Latini pudorem exonerat, qui Turno etiam suam promiserat filiam, dicens causam reipublicae praeponderare debere et propter pacem civium Turno Aenean esse praeferendum. 15
357. terror cterror' est proprie qui aliis infertur, ut si dicas cille mihi habet terrorern*; id est timendus est: unde et terribilis dicitur. cmetus5 autem est quem habent timentes. sed nunc usur- pative terrorem pro metu posuit; nam hoc dicit: quod si tantum Turnum timemus. et bene involvit quod turpe esset audiente Latino 20 dicere, ut Turnum timeat.
358. ipsvm invidiose repetitum pronomen. veniamqve oremvs ab ipso cedat Asper hic distinguit7 id est hanc veniam oremus, ut cedat: aut si coniuncte legeris *cedat ius proprium regi% nova erit elo- cutio accusativo iunctum *cedatf. et *cedat ius proprium (regi'), id est 25 quod proprium regum est, aut *cedat' Aeneae. quod autem hic dixit *cedatf, mox *pone animos et pulsus dbi/
360. QVID miseros totiens in aperta pericvla cives proicis quasi viles et abiciendos. et ingenti pondere universa verba sunt posita. 30
5 Terentius] Heautqntim. II 3, 138
etiam adhuc T || terrentius F \\ 2 regem F \\ 3 mitti dardanidis et cetera F \\ ebur sellam om. H || sella ASM || 4 s. v. 353 bene dicit dardanidis quasi cogna- tis et origine generis propinquis T || orige G || 5 s. v. 354 adice et hoc bene dixit quia indecens erat ad regem imperatiue loqui T || 6 imperatione F \\ 7 offerendum F (| ad qvin s. v. ut non T \\ 11 nam . . . coniunctione om. ASBH\\ genero F \\ in om. ASM || 12 aeternae ASM || firmantur M || 15 esse] necesse BH. necesse esse Burmannus || 19 dicitur AS || 20 ad v. 357 bene uoluit quod . . . timeat T \\ et bene involvit scripsi: aliene uoluit F aliene loqui uoluit Masvicius. possis et A. (*. e. Asper) bene involvit || audiente T: audienti F || 21 dicere scilicet ut T \\ 22 ad ipsvm s. v. invidiose . . . pronomen T || 23 hasper F || 24 s. v. 358 si coniunctim legeris . . . pulsus abi T || 25 regi addidi || id est quod] quod scilicet T || 26 quod autem dicit cedat hoc est quod mox dicit T || 27 pulsos F || 28 ad proicis s. v. demittis siue cogis T
524 SERVII
361. latio non uni civitatL capvt principium. et est an- tiquum: qtiia qui auctor et princeps rei gestae fuerat, *caputf a vete- rihus dicebatur: Terentius nam si hic mali est quicquam; illic huic rei est caput; Plautus in Asinaria <1II 3; 138> ego caput
5 huic fui argento inveniendo.
362. nvlla salvs bello plus est, quam si cspes? diceret *nulla\ ^bello' autem per bellum. pacem te poscimvs omnes cte poscimus?? qui solus es causa bellorum: nam Aeneas iam pacem promisit. *omnes' invidiose, ut et Latinus hoc poscere videatur.
10 363. solvm inviolabile pignvs id est Laviniam. et hoe est
quod ait supra <(356)> cpacem hanc aeterno foedere firrues'.
364. invisvm qvem tv tibi fingis id est inimicum: et bene cquem tu tibi fingis'; ne ei tamquam inimico minime credatur. et hoc dicit: non sum quidem inimicus; sed si velis esse; non recuso:
15 nam hoc est cet esse nil moror5.
366. fvsi fugati.
367. desolavimvs ageos vel dum occiduntur agri cultores, vel dum coguntur ad militiam: nam legimus <(VIII 8> et latos va- stant cultoribus agros.
20 369. dotalis regia coedi est hoc est regnuni Latini: sic
alibi <(IX 734)> non haec dotalis regia Amatae.
371. SCILICET VT TVRNO CONTINGAT REGIA CONIVNX haec CUm
quadam inrisione dicuntur. et ostendit hoc nec iitile nec honestum esse.
372. inhvmata infletaqve tvrba atqui sepulti sunt omnes 25 qui in bello perierant; ut legimus supra <(142)>. sed hoc factum est
Aeneae beneficio; qui sepulturae eorum reddidit socios. ergo quan- tum ad Turnum pertinet? insepulti sunt: nam campos in sua po- testate retinebat Aeneas.
373. etiam tv heia: nam hortantis adverbium e.st hoc loco: 30 Terentius etiam responde. alias cadhue? significat et est temporis
adverbiumy ut <TI 485)> etiam currus; etiam arma tenentem.
3 Terentius] Andr. II 6, 27. cf. Don. ad h. v. || 30 Terentius] Andr. V 2, 8
1 ad capvt s. v. principium . . . dicebatur T || 2 quia quivis auctor Baniel || aput F || 3 quidquam F \\ illic est rei caput AS \\ 4 asinoria F || 7 omnes te poscimus om. AS || 8 iam om. HF || 9 omnes . . . uideatur ~hao. T\ inuidiose dicit ut hoc Latinus jT|| 12 bene . . . fingis om. H \\ 15 nihil BHM || 17 agii cultures F || ad concipis (v. 369) in ius iurandum uerba accipere est proprie concipere secundum quendam modum T || 23 hoc ne utile ne (ne hoc G) hone- stum F, corr. JDaniel || 25 perierunt ASM \\ 26 qui in sepulturae F || 27 per- tinent F || in om. H || 29 heia . . . loco] nunc etiam hortantis aduerbium est ut eia F II eia J^
COMM. m YERG. AEN. XI 361—378. 525
alibi pro coniunctione, ut <(X 39 (f> vos etiam gemini. ponittir etiam pro *nondum' : Afranius etiam quidquam egisti. apud rnaiores ^etiani5 consentientis fuerat, quod tanien in his recentibus idoneis non invenitur. non nulli *etiam tu' pro *quin tu9 tradunt. vis virtus.
374. si patrii qvijd martis habes id est si quid bellicae virtutis 5 habes; neque enim a Marte oriundus est. nam *patrii' et a patre, et et a patria potest dici.
377. imo pectore voces ut qui diu tacuerit, dum audit inimicum. dicendo autem *imo pectore vocei more suo habitum futurae orationis ostendit. 10
378. LARGA QVIDEM SEMPER DRANCE TIBI COPIA FANDI TVM
CVM bella manvs poscvnt sunt multa sua vi optima, quae quo- niam per se non possunt vituperari, ab accidentibus vituperantur, ut hoc loco quoniam eloquentia per se est optima, eam culpat ex tempore, dicens: tunc incumbis eloquentiae, cum manus bella de- 15 poscunt. et ostendere vult omnem illam orationem JDrancis non con- silio, sed timiditate prolatam. sane rhetorice responsurus Turnus bene coepit a Drance: ante enim se defendit, tunc de bello sententiam dicit. et primum hoc dicit, quod eloquens et infirmus sententias de bello audeat ferre, dicendo Harga quidem semper Drance9 et cetera, et *dum distinet 20 hostem' et reliqua. inde pro se agit, per enumerationem ostendens id falsum esse, quod dicatur victus ^lliaco tumidum qui sanguine Thybrim? et cetera. sed obicitur: in futurum spes nulla est. execratur omen *capiti cane talia demens Dardanio' \ et ex adversariorum persona rem adtenuat dicendo *extollere vires gentis bis victae9. etiam illi rei re- 25
2 Afranius] v. 424 p. 186 Ribb. || apud maiores . . . invenitur] cf. Don. ad Ter. Hec. V 3, 13
1 ad etiam s. v. eta (sic) hoc loco pro coniunctione ut uos etiam gemini. ponitur et pro n ut afranius etiam quicquam egisti. non nulli etiam pro quin tu T || 3 idoneis] auctoribus add. D || 4 pro quinto F \\ vis uirtus] Vir iustus H, om. F\h si quid . . . dici hab. T || 6 habens F [| neque enim est a. M. o. T || morte F || patrii] patri F || 7 possunt T || 8 ad has imo p. v. s. v. quasi qui . . . inimicum T \\ tacuerat T || 9 more suo post ostendit Jiab. ASF\\ 11 tvno BHM || 12 sunt om. B || sua uis B suauia F \\ 13 uituperare non possunt F \\ 14 est om. F || eam] etiam H || 15 incumbes B incumbens HF || 16 in marg. sup. Larga quidem. ostendere uult orationem drancis non consilio sed timiditate prolatam. et rhetoriee . . . quasi aliam orationem inchoat nunc ad te T || 17 prolatim sane F prolati insane G \\ responsurum F \\ Turnus om. T || 18 drante F || ante enim se defendere debuit et turtc d. b. s. ferre T || bella F || 19 dicit T: uicit F || quod infirmus et eloquens timide audeat de bello senten- tiam proferre larga inquiens quidem T || infirmas F || 20 destinet hostis F || 21 agit pro se T || id om. T || 22 iliaco] iliaco inquit T illia c G || tybrum F || 23 spes nulla in futurum est T [| execratur . . . Dardanio] nulla f. b; (lege nulla scilicet tibi) capiti cane inquit t. d. d. T || umen F \\ 25 adtenuit F extenuat T || his G || etiam illi rei ego: etiam ille rege F etiam et illi parti T etiam ille regem Daniel etiam ille ad rem Masvicius || respondet T: respondit F
526 SERVII
spondet quam dixerat Drances, vim se timere *vel cum se pavidum9 et reliqua, et Siumquam animam talem' et reliqua. dilata autem de sin- gulari certamine quaestione quasi aliam orationem inchoat *nuric ad te et tud? et reliqua. sed haec in sequentitus singulatim tractanda sunt. 5 379. patribvsqve vocatis primvs ades bella penitus ignorans
atque formidans; prinaus es inter senes ad danda consilia.
380. replenda est cvria verbis emphasis loquacitatis.
381. tvto dativuSj an adverbium, ut *falsoy? magna volant Homerus Hitea TttBQoswa TtQotiiqvda distinet arcet; repellit; nam
10 *distinef est proprie extra tenet. nam cdis' separantis est; unde et cdiduco' et cdistraho? dicimus.
383. proinde *pro' syllaba metri causa excluditur. tona eloqvio non strepitu armorum. meqve timoeis argve tv deance ut in bucolicis <(III 25> cantando tu illum? carguo' autem genetivum
15 regit; ut carguo te caedis; insidiarum5. et est de Graeco: nam ita di- cunt %arr}yoQ<5 6s (povov.
384. qvando siquidem. et per inrisionem in illum suas con- fert laudes. stragis tevororvm duo genetivi.
386. insignis campos *nobilitas; clarificas: nam verbum est 20 cinsignio insignis'. et dicit exauctorari eius debere sententiam; quod de bello iudicat virtutis ignarus. qvid vivida virtvs id est tua,
vel certe mea.
389. imvs in adversos contra illud <(374)> illum aspice contra, qui vocat.
25 390. ISTIS dsLKTLKCOg.
392. pvlsvs ego quia ille dixerat <366> pone animos et pulsus abi. et agit coniectura: nam lioc vult intellegi; non posse
9 Homerus] II. II 201
1 pauidum inquit et cetera T || 2 singulare F || 3 alium F || nuxic a te F 5 ignoratus F || 6 primus es om. F || est H \\ ad] et HF et ad M || 7 enfasis F ad keplenda e. c. v. s. v. enfasis est loquacitatis T || 8 an] in G || falso] uolant add. F \\ $ enea nTepoeNTa npocneYAa A enea Ticepene ApoeYCAe B etieati ce- pena apo€ycao H eTTea TirepoeNa upoeYcae M eNea nepeoNTa rrpoceYaa F || Ttoog- rjvda] id est pennata et uolatilia uerba add. D \\ destinet BF (corr. f.) \\ 10 de- stinet F || diis enim reparantis est F || 12 tola F || ad tona e. s. v. quasi diceret non strepitu armorum T|| 13 akovito B argveto H \\ tv om. 2T || drance om. BHM || 15 argue te caedes F \\ 16 KaiNTOPtu ce cj>€noy A kathgoplu ce <|)Onou H KaTHropow €<|)Onoc F || cpovov~\ Sley%co as cpovov r) %%07triQ add. D || 17 suas in illum F \\ suas om. BH\\ ofFert BHM conferefc F \\ 19 agkos F ||
20 insignis om. BHF. pro insignio autem insignios H inutsigni F || et HF: nam ASM nam se B || dicitur AS \\ dicit et exauctori eiu debere fama quod F ||
21 iudicat] cogitat BHM || ad v 386 insignio proprie est insigne facio siue signum impono translatum ab animalibus quae signis notantur T || ad virtvs s. v. tua uel mea T \\ 23 ad imvs i. a. contra . . . uenit (sic\ ad an tibi m. s. v. ad illud respondit si patrii q. m. h. T || 25 dicticos libri \\ 27 agit om. F || con- iecturam BM
COMM. IN VERG. AEN. XI 379-403. 527
dici merito pulsum eum; qui insequendo hostem bella deseruit. aperte autem hoe dicit: potest merito credi quod pulsus sit is; cuius tot extant tropaea? et rerum commemoratione falsum probat.
394. cvm stirpe occiso enim Pallante interiit eius cuncta po- steritas. 5
395. exvtos argadas armis aut suis, aut sui ducis: unde per *Ar- cadas' etiam Pallantem intellegi quidam volunt.
396. bitias subaudis cingens' a consequentibus. mille fini- tus numerus pro infinito.
398. inglvsvs mvris quem pulsum ille iactdbat. aggere saep- io tvs sicut supra <(IX 780> vestris, o cives; undique saeptus aggeribus.
399. NVLLA SALVS BELLO CAPITI CANE TALIA DEMENS DAR-
danio quotiens argumentum non possumus solvere; aut contraria obiectione aut risu aut maledicto? ut hoc loco; adversario respon- 15 demus. ccane* autem pro cdivina?. et bene hic mdle ominantem ca- nere dicit, ut vatem. quibusdam videtur vulgare convicium, ut est Hibi et capiti tuo% sed Jionestatem dicto additam per varietatem. dardanio rebvsqve tvis simul eum Aeneae iungendo vult latenter ostendere pro- ditorem. 20
400. proinde itaque. et est ordo Vuila salus bello; proinde omnia magno ne cessa turbare metu': cetera per parenthesin dicta sunt; Jioc est *capiti cane talia demens Dardanio' et cetera.
401. EXTOLLERE VIRES GENTIS BIS VICTAE CONTRA PREMERE
arma latini haec est virtus eloquentiae. *bis' autem *victae3 ab 25 Hercule et ab Argivis. carina' autem cLatinP invidiose dixit: nam debuit cmea' dicere. et hoc ad illud quod ille dixerat <(359> ius pro- prium regi patriaeque remittat.
403. myrmidonvm proceres Graecorum principes. dicit autem Patroclum et Achillem: nam licet ipsi aliunde fuerint; tamen Myr- 30 midonibus imperarunt. haec autem ponit inter inpossibilia. et uti-
1 sequendo H || deserunt F || 2 dicitur A || potest] pro F || 3 ad v. 392 rerum commemoratione falsum probat esse quod drances dixerat T || 6 ad armis s. v. aut suis aut sui ducis T || sui om. F [| 8 bis subaudis ASM \\ 10 ad inclvsvs m. s. v. quem pulsum iactabat T || 11 sicut supra F: supra et AS ut HM, om. B || 16 canet prae diuinat TL || pro divina] praediuina S || ad cane t. d. s. v. prae- diuina. et bene hic male ominantem canere dicit. ut autem (sic) quibusdam uidetur uulgare est conuicium. et dicendo dardanio rebusque tuis uult latenter ostendere proditorem T || omini ante F homini ante G \\ 17 conuicinum F || 18 dictu F || dardano F || 19 iungendi F || 26 arguus F \\ dixit] ut drancem la- tino reddat inuisum add. D || 28 patriaeque] proprieque G || 30 nam dicit ipse aliunde fuerunt F || licet et ipsi E || 31 et utitur] adutitur AS
528 SERVII
tur Graeco proverbio ccvco Ttotapor. sic Horatius et ante Padus Matina laverit cacumina. et sic est ruodo dictum; ut in quarto <(377)> nunc Lyciae sortes; nunc et Iove missus ab ipso.
405. eetro fvgit avfedvs vndas quod est contrarium. Aufidus 5 autem Apuliae fluvius est; iuxta Canusium civitatem cadens in Adria-
ticuni pelagus.
406. VEL CVM SE PAVIDVM CONTRA MEA IVBGIA FINGIT COntra
illud quod ait <(346> det libertatem fandi flatusque remittat. nam hoc dicit:"timorem suum naturalem invidiose in meam causam 10 retorquet; ut meae praesentiae; non illius naturae, quod timet esse videatur. hoc est enim quod planius infert, dicens cet formidine crimen acerbat'; id est quam simulat.
407. artificis scelvs nam sceleratorum est simulare formi- dinem. agerbat nomen sine verbi origine: non enim facit *acerbo\
15 409. habitet tecvm et sit pectore in isto id est pessima
et vilis anima habitet in membris congruis: nam ^talem' vilem et pessimam accipimus; quam nefas est perire ea dextera; quae non inertes, sed quae viros fortes tantum consuevit occidere. et hoc ad illud <(348> licet arma mihi et cetera.
20 410. consvlta revertor cconsultor9 est qui consulit, ccon-
sultus' qui consulitur; cconsultum9 vero res ipsa de qua quis con- sulitur. bene ergo *consulta' de quibus consulis.
411. SI NVLLAM NOSTRIS VLTRA SPEM PONIS IN ARMIS insinua-
tione utitur; id est callido et subtili aditu ad persuadendum: vult 25 enim dicere melius esse interire; quam pacem . rogare. quod quia aperte non audet; latenter et paulatim ad hoc serpit. namque inter principium et insinuationem hoc interest; quod principium est aperta rei enuntiatio, insinuatio autem; ut diximus; est callida et subtilis oratio. *in armis5 autem aut meis; aut Latinorum omnium 30 generaliter. vltra modo tempus significat, alias locum.
1 Horatius] epod. XVI 27 || 23 insinuatione utitur e. q. s.] cf. Fortunat. art. rhet. II 14 sq. et Don. ad Ter. Eun. V 8, 41
1 d,NLU OC TTOTaMOI A 8 dNU) AOTdMOI R H dTXO TTOTaCOO F ttVCO TCOTUfiaV
lsqwv Qsovoi TtrjyccL Fabncius \\ et om. F \\ 2 inatina AS matutina M niatini F || et et est om. A S || sie est] sicut et F \\ ad v. 404 in marg. totum istud per contrarium dicitur et mire inter haec quae uera non sunt sententiam diomedis abscondit. uiderat enim grauari causam quod ille negauerat auxilium. quodque dissimulari non potest commemorat et falsis uera miscendo extenuat T || 5 can- sium F || 8 quo F \\ 11 est om. F \\ plenius F \[ infert ASB: iterat HMF ' 14 ad acerbat s. v. acerbius facit T [j 16 et vilis om. F || vilem et om. F 17 accipiamus F || ea] mea F \< 18 inertis F || uires F || 20 consultare F 25 esse] est B (| 26 audet] dicere add. ASM \\ et om. M \\ 28 ut diximus om. B est] et B post H
COMM. IN VERO. AEN. XI 405—418. 529
412. si tam deserti svmvs si ita, si valde. et hoc propter Diomedem, qui solus negavit auxilia. ergo 'deserti9 ab auxiliis acci- piendum.
413. neqve habet foktvna eegressvm omnia quae sibi pos- sunt obici; ponit, sed eum solutionibus suis; nam et fortuna non 5 est inrnutabilis, et qui semel pellitur, iterum in proelium potest reverti. et ab auxiliis non sunt penitus destituti, et in ipsorum exercitu est adhuc plurimum spei. est autem syllogismus.
414. oremvs pagem argumentum ab honesto. dextras tendamvs inertis felicitatem rei verbis expressit. 10
415. QVAMQVAM O SI SOLITAE QVIDQVAM VIRTVTIS ADESSET
non se inertiae arguit, sed queritur de virtute omissa per neglegen- tiam. et videtur voluisse dicere: si solitae quicquam virtutis adesset, numquam ad hoc cogeremur; sed reliquit. V autem dolentis est ex- elamatio, et intellegimus inmoratam esse illic eius orationem: nam 15 exarsit dolore? quia aperte non potuit dicere moriendum potius esse7 quam hostes rogandos: quod tamen dixit, conferens se ad alias per- sonas et laudans eos quibus contigit perire, ne ista conspicerent. et servavit viri fortis personam, ut paenituerit eum dixisse *oremus pacem\
416. ille mihi ante alios utrum generaliter *ille> pro ^quicumque 20 occubuif accipiendum est, an Mezentius? ante alios nielior, omni- bus praeferendus. fortvnatvsqve laborvm sicut <73> laeta laborum: et est Graecum.
417. egregivs animi figurate dixit. tale videret vel hostes rogari: vel; quod latenter insinuat, tradi alteri sibi ante despon- 25 satam. ideo et medie dicto, quoniam res eius agebatur, *ne quid tale videref posuit: quis enim eum ferret dicentem moriendum potius, quam de nuptiis eius mutandum?
418. semel ore momordit *semeV eito, confestim, id est qui
14 o autem e. q. s.] cf. Macr. Sat. IV 6, 20 sq.
1 si hoc F || 2 diomeden H || ad deserti s. s. v. ab auxiliis T || 7 suorum 8 ipso B || 9 scholia ad v. 414 hab. T || 10 hoc dicendo felieitatem T || felita- tem F. ceterum haec scholia non ad ea quae praescripta sunt verba, sed prius ad v. 415 sqq., alterum ad v. 419 sqq. pertinere videntur. || 13 ad v. 415 uidetur hoc dicere . . . reliquit. et seruauit . . . oremus pacem T || uirtutis quicquam T || 14 ad om. T || o om. JBjH"|| est autem dolentis B || 15 immolatam £T inmo- deratam M || ei S || nam] nunc A || 16 uicere] om. F \\ 17 dicit ASM\\ 20 ad ille m. a. a. s. v. aut generaliter quicumque aut specialiter mezentius T || 21 schol. ad ante a. om: F || 22 laeta laborum ASM: letorue malorum B laeta borum H laetatus laborum F \\ 23 ^rraecum] 8vtv%tiq tg*v tcovcov add. Faoriciup || 24 te laudare uel hostes rogare Fabricius || 25 rogari ex rogare H rogare F \\ ante^ om. B || desponsa ex desponsu H desponsum F || 26 ad ne qvid t. v. s. v. medie hoc dicit quia res eius agebatur T || medie dicto F: media dicto Baniel media dicta Masvicius II 29 simvl F
530 SEKVII
tota mortis celeritate eonsumptus est, quasi niJiil ultra passurus. vulnerati autem solent vel terram vel arma raordere, ne dolorem eorum indicet gemitus: Lucanus de Pompeio <VIII 616)> timuit, ne quas effundere voces vellet et aeternam fletu corrum- 5 pere famam.
419. adhvg intacta ivventvs non quae non pugnavit, sed de qua adhuc delectus habendus est.
420. vrbes italae quia Diomedes peregrinus fuerat. nam hoc dicit: habemus robur Italum, non Graecum niilitem, inertem et dis-
10 solutum. svpersvnt superabundant, adsunt ultra quam bella de- poscunt.
421. SIN ET TEOIANIS CVM MVLTO GLOKIA VENIT SANGVINE
mire agit, post confirmatas partes suas Troianorum integras vires inminuens. quid euim proderat dixisse, quod superessent Latinis
15 auxilia, si etiam Troianorum integrae vires esse probarentur? cvm mvlto gloria venit sangvine ac si diceret: non est iudi- canda victoria quae per inmensa detrimenta contingit. et hoc est unde laudat Sallustius duces; qui victoriam incruento exercitu reportaverunt.
20 422. svnt illis sva fvnera id est Troianis. legitur et cilli';
et aut cAeneae5 intellegimus; aut adverbium loci est pro cillic'; ut in secundo <(661)> patet isti ianua leto pro cistic?. paeqve per omnes tempestas sic alibi <VII 222> quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis tempestas ierit campos: nam bello
25 crebro comparat tempestatem.
423. indecores cdecor' decoris facit; sicut cauctor' auctoris: cdecus5 decoris, sicut cpecus? pecoris. similiter facit in compositione cindecor' indecoris; cindecus' indecoris. ergo in neutro cco' brevis est; in masculino producitur: unde apparet systolen fecisse Vergi-
30 lium. nam cindecores? nominativus est pluralis a masculino; ab eo quod est cindecor?: nam non potest chic indecus9 facere: neutrum
2 vulnerati autem e. q. s.] cf. comm. Luc. VIII 616 || 10 svpersvnt super- abundant] cf. Gell. I 22, 3 sq. || 18 Sallustius] hist. III 16 D. et Kr. |) 26 decor decoris facit e. q. s.] cf. Serv. ad Aen. VII 231
4 ne quas] nefas AS \\ vellet] tuel F || et om. HF\\ fleti F\\ 5 famam] et est homeri hemistichium (II II 418) odag la^olaxo yaiav add. D || 6 ad adhvc i. i. s. v. non quae non pugnauerat sed de qua delectus est habendus T || 8 ita- ltae HM || 9 italium A || inermem AS \\ 13 agitur S || post om. F || 14 dixisset jPj| 15 etiam et BF\\ 16 cvm . . . confcingit] ergo cum multa gloria uenit san- guine acsita (acquisita JDaniel) conuenit F\ 17 contigit AS\\ 18 quia F || in- cruentato MJS. ef. Dietschii adnotatio || 21 aut aduerbium] ut (et a) aut uer- bum AS || 23 sic om. F || 27 in] efc in AS || conpositionem F || 28 in utro II F || co] o F || 29 uergilium F || 31 quod est] quidem F
COMM. IN VERG. AEN. XI 419—432. 531
enini cus* terniinatum, masculinuin ex se non facit. aut certe dica- nius cindeeores5 declinationeni esse; cuius nominativus singularis non invenitur. in limine primo quasi in ipso initio et aditu infeli- citatis: et ad illud respexit quod supra dixerat <(412^> et semel agmine verso funditus occidimus. 5
425. mvlta dies illi rei vehementer mcumbit, quia dixerat <413> neque habet Fortuna regressum? dicens Fortunam tam labores, quam felicitatem pro temporum qualitate mutare, cdies? autem tempus. quidam sane non *dies multa9 accipiunt, sed *multa retulit in melitis9 : et *varii aevV non ut ipsum varium sit, sed ut for- 10 tuna eius.
427. lvsit decepit? ut <I 407) quid natum totiens, cru- delis tu quoque, falsis ludis imaginibus? et in solido rvrsvs fortvna locavit subaudis cmultos'. et est sensus: in so- lidum revocavit oppressos et paulo ante derelictos, lusit vero et de- 15 cepit felices.
428. non erit avxilio nobis aetolvs et arpi redit ad rem? quia occurrebat: sed negantur auxilia. Aetolum autem dicendo eius vires ex Graecae gentis commemoratione debilitat, ut ostendat plus esse in Messapo ac Tolumnio, si Diomedes, et infelix et alienus fini- 20 huSj commemoraretur.
429. at messapvs erit felixqve tolvmnivs bene duo iunxit quae quaeruntur in bello, fortitudinem et felicitatem: nam de Mes- sapo iam legimus <TII 692)> quem neque fas igni cuiquam, nec sternere ferro. utrumque autem contra Diomedem dixit; 25 quem dicendo Graecum; inertem significavit. infelicitatem vero eius supra dicta legatorum verba testantur. oportune ergo foic *felix% quod Biomedi nec post victoriam contingit.
430. nec tarda seqvetvr gloria litotes figura: minus enim dixit quam voluit. nam hoc significat: Latina pubes celerrime victo- 30 riam adipiseetur, quam vix Graeci post decennium sunt adepti.
432. EST ET VOLSCORVM EGREGIA DE GENTE CAMILLA ut in
septimo7 segregem eam a virorum efficit multitudine: et quoniam a
1 non om. F^ 6 quia] quam B || 8 felicitates ABM \\ temporis F \\ 9 ad mvlta d. s. v. tempus. et quidam non multa dies sed multa rettulit accipiunt T || 10 varii aevi ego: uaria eui F varia cui Daniel || ad alterna eevisens (v. 426) repetens recognoscens. alterna quasi quae huc et illuc mutet et uariet T || 14 subaudis . . . in solidum ASM: subaudis et multos nam in solidum BHF\\ et om. ASM \\ 15 derelictos ante BH\\ 18 quia] quae B qui F || 19 plus essem messapo ae tolumnio F, corr. Daniel || 20 diomedis F \\ 22 duo om. H || 25 con- tra om. F || diomeden B || 27 oportuna F, corr. Commelinus || 29 tarda HM pakva reliqui || seqvitvr F || 31 adipiscetur B: adipiscitur religui || quamuis ASH || Graeci vix StepJianus || 33 segregat B segreget F || a virorum om. F
Servii comm. Vol. II. ITasc. II. 35
532 SERVII
sexu non potest; laudat ex gente. et vidt ostendere de viris amplius sperandum, si et femina dimicaret: aut ut Dranci exprobraret, pueilam non metuere Troianos, quos Diomedes timeret et Drances.
434. qvod si e. q. s.] quasi falsum sit quod Drances dixerat: 5 sapra enim ait <(374> illum aspice contra. qvod si me solvm tevcri in certamina poscvnt quia audiit <374)> illum aspice contra qui vocat. etiam utitur ductu: nam oblique promittit se singulari certamine dimicare velle, cum nolit. similiter etiam in duodecimo agit; dicens inrisorie <(15^> sedeant spectentque Latini.
10 435. idqve placet Mnc apparet eum nolle pugnare: si placet, in-
quit, vobis hoc fieri quod hostis postulat. tantvmqve bonis com- mvnibvs OBSTO et in tantum obsum commodis publicis, ut nisi so- lus dimicavero, concidat universa res publica. et imputat tamquam fhoc faciat, quod pro omnihus facturus est.
15 436. non adeo non multum: nam verecunde dicit adsuetam
manibus suis esse victoriam. et hene manvs per quas f%t ipsa vic~ toria. et contra *manus dare' dicuntur qui dedunt se victi.
437. tanta pbo spe ut solus dicar servasse rempublicam: vel spe matrimonii.
20 438. ibo animis contra ac si diceret, si desunt corporis vires.
commendat autem gratiam certaminis, ne invitus videatur adduci. vel etiam. magnvm pkaestet achillem et *praesto illum*, id est melior illo sum; et cpraesto illi5 dicimus: Cicero in Caesarianis tanto ille superiores vicerat gloria; quanto tu omnibus
25 praestitisti.
439. vvlcani manibvs paeia indvat arma bene addidit cparia?; nam etiam Aeneas habuit arma Vulcania : licet possimus dicere quod
23 Cicero in Caesarianis] pro Deiot. IV 12
1 ex sexu B || ad v. 432 uult ostendere amplius de uiris sperandum . . , diomedes et drances timebant T || 2 separandum G || sic F || demicaret F de- nicaret G || aut] siue T || dransi exprobaret G || 3 non] nom G, om. T \\ metue- ret F meturet G || quod F || ad aere (v. 433) pro ferro posuit antique T \\ 4 poscvnt quodsi (sic) falsum . . . contra quia audiit F (quodsi . . . contra non edidit DanieT) \\ quasi scripsi || 5 ait scripsi: aut F \\ 7 dictu F \\ 8 uellet HF || 9 inrisores M inrisoris HF || 10 s. v. 435 hic ostenditur nolle eum pugnare singulari certamine. si placet inquit hoc quod hostis postulat T || 13 dimica- ueris F || res publica om. F || 14 hoc] fortasse hosti. praeterea et imputat . . . facturus est cum scholio ad idqve p. adscripto coniungenda videntur || 16 ad manvs v. f. s. v. bene dicit manus . . . qui uicti dedunt se hostibus T || ria- nus F || fit T: sit F \\ 17 sicut econtra T \\ 18 dicar BJSa: dicat A8M di- cam F dicatur Stephanus || servasse rem p.] pro spe publica F || uel spem trimonii G \\ 20 si ante desnnt om. ASHM (add. s) \\ derunt G || 21 commen- dat gratiam . . . adduci hab. T \\ 24 superioris AS \\ gloria uicerat M || quantu F? tu omittens || 26 addit M || "27 etiam om. B.\\ ad paria i. a. s. v. quia et aeneas habuit arma uulcania T || uulcani (sic) et mire . . . uulcani licet . . . conprobatur F \\ possumus F \\ quod hoc Turnus] coturnus AS (quod coturnus a)
COMM. IN VERG. AEH. XI 434-453. 533
hoe Turnus ignoret; quod tamen non valde idoneum comprobatur. vvlcani e. q. s.] *ntire, quasi falsum sit Aenean habere arma Vulcani*.
440. vobis animam hanc soceroqve latino bene sibi et fa- vorem conciliat populi, et a soceri nominis praeiudicio Latini in- plicat voluntatem. 5
441. tvrnvs ego quem Drances contemnit. vlli vetervm SECVNDVS dicimus et 'secundus illi' et *secundus ab illo\
442. solvm aeneas vocAT contra illud <374^> illum aspice con- tra qui vocat.
443. NEC DRANCES POTIVS SIVE EST HAEC IRA DEORVM MORTE 10
lvat sive est virtvs et gloria tollat sensus obscure quidem dictus, sed facilis et qui de usu numqaam recedat: nam ita irati de inimico dicere consuevimus cabeat; nec bonis meis nec malis re- bus intersit: nolo sit aut meae particeps gloriae; aut in me invi- diam ex infelicitatis communione commoveat9: sicut nunc de Drance 15 dicit csive est haec ira deorum; morte luat?; id est; si periturus sum iracundia deorum; nolo invidiam sustinere; si Drances forte pariter moriatur; si vero me virtus et gloria comitabuntur; nolo ignavus felicitatis alienae sit particeps, si; dum meis pugnat auspiciis; forte superarit. alii sic accipiunt: *sive est Jiaec ira deorum> uter, inquit, 20. eventus ex hac pugna sequetur: vel ira deorum, si vincar, vel gloria, si vicero: mihi potius quam JDranci adscribatur. alii sic: nec Drances potius, si pereundum est, ira deorum pereat; aut, si vincendum est, gloriam consequatur.
445. illi haec inter se aut communiter Latini, aut Drances et 25 Turnus. castra aeneas aciemqve movebat id est ducebat exer- citum; ut <(III 519)> nos castra movemus: Lucanus <Y 374> Brundisium decimis iubet hanc attingere castris; decima. deductione.
453. arma manv nam praeter vocem, gestum etiam flagitantis ex- 30
1 quod . . . non] non tamen hoc M || 4 impnblicat JR inpublicat H || 6 con- tempnit F \\ 7 ulli HF \\ ullo F || 8 ad solvm a. v. s. v. ad illud respicit illum respice contra qui uenit T \\ solvs F \\ 11 quidem obscure F \\ 12 ita irati] stau- rati F || 13 de inimico om. BH\\ dicimus F || abeat] tamen add. ASB || bonum eis F || 14 me ASH (meae a) mene F \\ participi groriae F || in me] mihi AS \\ 15 ex om. BHM \\ 16 dici F || si perenndum est AS \\ 17 iracundia deorum om. BHF\ pariter forte AS\\ pariter om. HF \\ 20 superarit B: superari AS superaret HMF || ad v. 443 quidam sic ^ accipiunt . . . consequatur T || uter . . . eventus] id est ut euentus T || iter G \\ inquid F || 22 ascribatur T adscribra- tur F || alii ita T || nec om. T || 24 gloria F || 25 ad illi h. i. s. s. v. aut latini communiter inter se aut turnus aut (sic) drances T || autem communiter G \\ aut dranses turnus G || 27 ut] quod AS in F || 28 brondisium B brundisum J2"|| iuuet F || adtingere F || id est decima vulgo || 29 ad ecce rvit (v. 448) ruit signi- ficat cadit irruit festinat siue dissipat T || 30 abma m. t. p. s. v. festini uel me- tuentes. et praeter uocem gestum etiam flagitantium expressit T
35*
534 SERVII
pressit, nec est superfluum *manu\ ut quidam volunt. fremit arma ivventvs expetit: et absolute, id est hoc freniebant carnia arma5. et militaris vox est.
454. mvssant modo cqueruntur\ 5 455. dissensv vario alii enim Turni dicta, alii Drancis pro-
babant.
457. piscosove amne padvsae Padusa pars est Padi: nam Padus licet unus sit fluvius? habet tamen fluenta plurima, e quibus est Padusa, quae quibusdam locis facit paludem; quae plena est
io cycnoruin. alii Padum tribus fontibus nasci dicunt, ex quibus uni sit vocabulum Padusa: qui diffusus in modum stagni in amnem digeritur; nam ideo *per stagna loquacia9 alii partem fluminis Padi, in quam descenditur fossa: Valgius in elegis et placidam fossae qua iun- gttnt ora Padusam navigat Alpini flumina magna Padi. ce-
15 terum illud incongruum est Padusam feminino genere iuxta veteres Padttm dictum: Titinius in Setina vidistin Tiberim? vidi: qui illam derivety beaverit agrum Setinum.
458. stagna loqvacia hypallage: in quibus habitant cycni loquaces. crauci' autem twv {letfmv est: nam modo canoros signi-
20 ficat, alias vocis pessimae: Iuvenalis <I2)> rauci Theseide Cordi: sicut Venenuni* et de bono et de malo dicitur^ ut *odor? et bonus et malus vocatur.
459. arrepto tempore hic inventa oportunitate? id est occasione.
460. gogite concilivm Drancis vitium omnibus exprobrat, quod 25^belli tempore in curiam conveniant, ut <378)> larga quidem semper
Drance tibi copia fandi tum cum bella manus poscunt. SEDENTES pigri, ut inmunisque sedens aliena ad pabula fucus: vel *sedentes9 invidiose, ut <(XII 15)> sedeani spectentqne Latini.
10 alii Padum . . . digeritur] cf. Isid. or. XIII 21, 26 |) 13 Valgius in ele- gis] cf. Teuifel G. d. r. L. § 241, 2 || 16 Titinius in Setina] fragm. XI Ribb. p. 129 || 27 inmunisque] georg. IV 244
2 hoc om. AS || fremebat A8 (fremebant a) || arma arma HM: alterum arma om. reliqui. cf. Burmanni adnot. || 5 turni et alii drancis dicta M || Turni dicta] tumidi H || probant H || 7 padvs F \\ Padi] dicta B || 8 unius F || plurime quibus quae est R || 9 quae quibusdam F: et quibusdam R, quae om. reliqui. possis et e quibus quae est Padusa quibusdam e. q. s. || qua F || 10 cygnorum ASF escarum BH cignerum M || ad v. 457 quidam dicunt padum tribus fontibus nasci e quibus unus habet uocabulum padusa qui . . . loquacia T || uni sit F: sumpsit JDaniel || 11 in amnem digeritur] amnem sinu dirigit Isidorus || 12 nam ideo dicit T || alii . . . Padi] scil. volunt esse Padusam || discenditur F \\ 13 forsa G || uulgius F, corr. Daniel || 14 padusama uigat Gr || 15 padusan F || 16 sen- tina F || uidistiin tiberini F \ 17 diriuet F || sentinum F || 18 YuaAAarH AS ypallage B: om. reliqui || 20 uoces pessimas MF || rauci] et rauci AS reuici F || teretde H || codri M || 21 ut om. HM || 24 ad v. 460 Drancis . . . conuenerint (sic) T || exprobat T || 27 ad sedentes s. v. pigri uel inuidiose dicit ut . . . latini T
COMM. IN VERG. AEN. XI 454—467. 535
463. armari edice flgura est7 dic ut armentur: verhim verbo iunxit, ut <J 79)> tu das epulis accumbere divum. cedice' autem plenus est iruperativus ; nam ab omnium coniugationum infinito de- tracta cre* ultima syllaba fit imperativus, ut camare ama'; cdocere doce^ clegere lege'? caudire audi\ cum autem cfac? vel cdic' dicinius, 5 apocopen verba patiuntur ex *face' *dice\ conposuit *edice\ expressa autem festinantis oratio, q%tia Turnum non praedixit locuturum. ma- niplis ars quidem exigebat ut cma? haberet accentum: cni' enim longa quidem est? sed ex muta et liquida: quod quotiens fit, tertia syllaba a fine sortitur accentum, ut clatebrae? ctenebrae?. tamen in 10 hoc sermone ut secunda a fme accentum habeat usus obtinuit. maniplis signiferis, qui secundum antiquum morem in legione erant triginta: legio autem habebat decem cohortes, sexaginta centurias, licet in his rebus accessu temporis ducum varietas semper muta- verit militiae disciplinam. 15
464. EQVITEM MESSAPVS IN ARMIS ET CVM FRATRE CORAS LA-
Tis diffvndite CAMPis 'equitero. in armis', id est armatum; nam figura est. cMessapus? autem ut diceret, vitavit 6[ioiotsXsvtov: nam vitiosum erat cVoluse? cedice' cMessape\ ergo cMessapus? aut anti- quus vocativus est, ut <TIII 77^ Hesperidum fluvius regnator 20 aquarum, item <(XII 192^> socer arma Latinus habeto: aut certe nominativus est pro vocativo. quamquam possit etiam nomi- nativus esse, ut sit cMessapus et Coras equitem diffundite' pro cdif- fundant': melior tamen est sensus superior.
465. cvm fratre coras scilicet Catillo, nam legimus <T1I 25 672> Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus.
467. qva ivsso pro cqua iussero': et est antiquum.
2 edice autem . . . patiuntnr] cf. Don. ad Ter. Adelph. III 4, 36 || 27 qva . . . antiquum] cf. Sen. ep. VI 6, 4
1 figurate dicit ut armentur B \\ dic] dicta H edic F edicere G || armen- tum F || 3 nam in omnium coniugationum uerbis infinito modo detrahe ultimam syllabam et facit imperatiuus F || 4 cre? ultima] om. HM || 6 ex] et G || con- posuit F nonposuit G cum posuit JDaniel. fort. conpositum est || expressa] expressit expresso F expressit expressa Daniel (expressit del. Masvicius) || 7 autem om. Masvicius || quia scripsi: qua F \\ 8 exiebat HF || ni] nos F || enim om.BHM\\ 9 sit AS \\ 12 maniplis . . . disciplinam om. F \\ 13 habebat om.B || cohortes decem AS (duodecim a) septem cohortes BM vnr cohortes H || sexa- ginta] uel quadraginta superscr. a \\ centuria A S {corr. a) || 18 Messapus . . . d{ioioz£l8VTov~\ fortasse inter diceret et vitavit quaedam interciderunt , veluti metri necessitas fecit et, ut scribatur M. a. u. d. metri necessitas fecit. et v. 6. possis et rMessapus' autem dicendo vitavit || 19 uolupe F || 22 uocatiuo ut quam- quam F || 23 diflundite pro om. F || 24 sensus est ASF || 25 cum catillo ASR || catilo H catoli F || 26 catilusque H catiluque F || 27 pro om. ASF
536 SERVII
468. ilicet confestirn, ilico: quod ne diceret; metri necessitas fecit; nam cilico' dicimus.
469. magna incepta quia de pace cogitabat; quae inpleri non potuit.
5 471. mvltaQve se incvsat pro cinultum?. et est Graeca figura.
472. genervmqve adsciverit vrbi id est propter urbem, quan-
tum de praesentibus rebus eolligebatur : Lucanus de Catone <II 388)>
urbi pater est; urbique maritus. gener autem ideo dicitur; quia
ad augendum genus adhibetur. 10 473. praefodivnt alii poetas id est ante portas fossas fa-
ciunt: hoe enim est quod supra dixit <(466)> pars aditus urbis fir-
ment: quae res nimiam indicat desperationem.
474. BELLO DAT SIGNVM RAVCA CRVENTVM BVCINA bene cbello
dat'; nam bucina insonans sollicitudinem ad bella denuntiat: sic in 15 septimo <(519)> qua bucina signum dira declit. proelium autem tubae indicant; ut <TX 501> at tuba terribilem sonitum pro- cul aere canoro increpuit.
476. matronae nunc feminae. quidam sane arbitranUir inter ma- tronam et matremfamilias hoe interesse, quod matrona dieatur primi 20 pueri mater, materfamilias quae plures peperit. alii hoc putant rectius, matronam dici quae in matrimonium cum viro convenerit et in eo ma- trimonio manserit, etiam si liberi nondum fuerint: dictam matris no- mine, spe atque omine, unde et matrimonmm dictum. matrem vero fa- milias eam esse, quae in mariti manu manicipioque, aut in cuius 25 maritus manu mancipioque esset, quoniam in familiam quoque mariti et sui heredis locum venisset? alii matronas virgines nobiles dicunt, matresfamilias vero illas quae in matrimonium per coemptionem convene- runt: nam per quandam iuris solemnitatem in familiam migrant mariti.
1 ilicet . . . dicimus] cf. Charis p. 200, 27 K. || 14 nam bucina . . . incre- puit] exscr. Isid. or. XVIII 4, 4. cf. diff. verb. 77 || 18 quidam sane arbitran- tur e. q. s.] cf. Gell. XVIII 6, Isid. diff. verb. 373, or. IX 5, 8 et 7, 13
1 quod indiceret F \\ 3 implere B inpeliri F \\ 6 asciverit H assciverit M || urbi propter urbem B || 11 dixerit F\\ urbis] uobis F [] 12 indicabat F \\ 13 bene addidit bello F || 14 dat om. AS || nam et propter hoc bucina F || sonans AS || ad bella A S B F Isidorus : ac bella H M || 18 nunc feminae . . . in familiam migrant mariti hab. T || sane om. T \\ 19 dicitur T || primi T: prima F || 20 rectius putant T || retius Gr || 22 permanserit T || matri G || 23 omne F (| 24 esse eam T || mancipioque] est add. Isidorus diff. || aut . . . mancipioque qm. G || aut in eius in cuius maritus e G-ellio Masvicius || 25 maritus . . . esset] manus maritus mancipiumque esset T || quoniam in mariti quoque familia T \\ quoniam] quomodo F || familia F || 26 heredis T et Isidorus: heredes F, locum e GeTiio addidit Masvicius || matrimonias G || nubiles Isidorus || dici T || 27 vero illas om. T || coepcionem G || uenerunt T || 28 migant F mignat G || mariti] inter matrem uero et matrem familias hoc interest (quod mater est add. Mas- vicius) praeter illam significationem quae est ad aliquid quae tantum conuenit
COMM. IN VERGL AEN. XI 468—484. 537
vocat labor vltimvs omnes oinnes acl laboreni ultiina necessitas convocat. alii ^ultimus9 hypallagen volunt esse pro ^ultimis9.
477. nec non ad templvm secundum Homerum; qui inducit in summa desperatione matres ad templa concurrere, ut victoria, quae non potest viribus; possit deorum favore conquiri. 5
478. svbvehitvr proprie: matronae enim pilentis vehebantur ad templa pergentes; ut <(VIII 666)> pilentis matres in mol- libus. magna matrvm deest *cum% non enim caterva subvehitur.
479. dona ferens peplum scilicet; sicut dixit in primo <480>; unde id omisit hoc loco. 10
480. mali tanti pro *malorum tantorum9. ocvlos deiecta decoros deorsum habens. et sic ait *deiecta oeulos% sicut <(I 22)> oculos suffusa nitentes.
481. svggedvnt matres pro Sntrantf. et est ordo: succedunt ma- tres templum ture vaporant. 15
482. de limine ad preces festinantium mulierum ostenditur desiderium.
483. ARMIPOTENS PRAESES BELLI TRITONIA VIRGO antonoma-
siva sunt pro proprio. haec autem omnis oratio verbum ad verbum de Homero translata est. cpraeses' autem cbelli% id est quae praeest 20 omnibus bellis; cuius nutu semper bella tractantur. sane qui *prae- sens9 leguntj quasi praestans in bellis intellegunt; qui ^praesei sine n litteray quasi quae praesideat rei. sic praesides dii urbis appellantur. cuius genetivus *praesidis9 facit.
484. frange manv telvm aut tua manu; aut in eius manu 25 tela confringe: Homerus a%ov 8r\ £y%og ^dto^iridsog.
26 Homerus] II. VI 306
in matrimonium quod alii matrifamilias sicut hoc loco dictum est applica- uerunt add. F, quibus Masvicius haec adiecit materfamilias vero quae convenit, ut iam diximus, per coemptionem: quae additamenta non recepi quia e Serviano ad v. 581 scholio exscripta sunt || 2 ultimas ypallagem F\\ ultimos Masvicius || 5 conquiri] sic enim monet helenus (II. VI 86) "Ektoq . . . iitl yovvuoiv r\v%6- [ioio add. 2> || 7 ut pilentis om. F || pilentis] uehebantur add. HM || 8 ad magna s. v. scilicet cum T || 9 diximus B || 10 unde id] ideo M || dimisit HM || loco] nam homeri locus est hecuba peplum ferente (II. VI 287) rccl d' ccq' dollioav . . . . sqyec yvvcciKmv et paulo post (293) toSv sv' ccsiqccilsvtj . . . rjdh [isyLOtog add. D || 12 ad deiecta s. v. deorsum habens T || 13 effusa B suffossa F || 14 ad svccedvnt s. v. intrant T || intrantes est ordo F, corr. Masvicius || 15 et tem- plum Commelinus |j 16 ostendit F || 18 duo antonomasiua B \ 19 pro om. BHF || proprie H || uero ad uerbo F \\ 20 translata est] (17. VI 305) itotvi 'Afty\vccir\, zQvolnxQli, uloc vsccojv add. D jj praesens n j| praees M potest F \\ 21 ad v. 483 praeses quasi praesideat rei unde et praesides urbis appellantur T || 22 prae- stans] praesens-com. Bibbeckius || praeses sine n Masvicius: pessint. u. F prae- sens .u. G praeses sine nouN Daniel \\ 23 rei] bellicae addendum esse coni. BibbecJcius II 24 facti G
538 SERVII
485. pronvm sterne solo Hoinerus TCQTjvSa dbg 7C£<5eeiv.
PORTISQVE EFFVNDE SVB ALTIS HomerUS Zl%caC3V 7tQ07tCCQOl&8 7tV-
XdcDV. bene autem sub ipsis portis, quasi ad quas festinabat Aeneas: unde est et illud <(473> praefodiunt alii portas.
5 486. CINGITVR IPSE FVEENS CERTATIM IN PROELIA TVRNVS Oeco-
nomia omnis haec est: nam Turnus ideo cum mora armatur et in- tecto capite circa arcem incedens admonet singulos; ut et a Lavinia possit videri, et ut sit maior causa diniicandi, dum sponsae placere contendit. alii *cingitur' propere armatur accipiunt: nam ait et *su-
10 rasque incluserat auro% et *certatim' pro festinanter. *cingitur' ergo accingitur: nam et Terentius de futura contentione ait accingere, et *procinctus' appellatur. cfurens5 amore Laviniae, quam videbat: quod etiam sequens indicat comparatio; nam dicturus est <(494)> aut ille in pastus armentaque tendit equarum. ^cingitur in proelia'
15 id est ut proeliari posset, ut si dicas clegor in advoeationem^ id est ut advocatus esse possim.
487. iamqve adeo aut vacat cadeo': aut certe csic3 significat, ut sit sensus: cadeo'; sic praeparatur in proelia, ut iam universa praeter galeam arma portaret. thoeaca indvtvs omnia quae in
20 cax' exeunt Graeca masculina in obliquis casibus ca9 producunt, ut Hhorax thoracis', cpinax pinacis': nam feminina corripiunt; ut ccli- max climacis'; sed ad Latinum non transeunt. phalanx vero et aliter exit; et peregrinum est etiam apud Graecos.
489. tempora nvdvs adhvc quod sine galea. ^prooeconomia est, quia 25 mox Camillam adloquitur, et ut hortans et incendens ceteros facilius
nosceretur.
490. alta decveeens aveevs aece illic enim et Amata fuerat; et Lavinia.
491. spe iam peaecipit hostem mente praeoccupat hostis 30 adventura; ut <(VI 105> omnia praecepi.
11 Terentius] Phorm. II 2, 4 || 29 praecipit mente praeoccupat] cf. Non.
p. 372, 12 M.
4 illud om. F \\ 6 intecto] integro F || 7 aram B arce H || amouet H \\ 9 s. v. 486 quidam cingitur propere armatur intellegunt siue accingitur cer- tatim id est festinanter uelociter T || suras F || 11 derentius F || contentione G || 12 procintus G \\ 15 possit MF \\,b,g si AS \\lego libri, correxi \\ 17 aut certe] certe adeo AS || sic ante significat om. HM || 18 adeo fortasse secludendum \\ ut etiam M \\ 19 quae del s\\in x AS , eieunt omittentes |) in ax] ita F || 20 ut om. HM || 22 in latinum F || non om. BH || 23 etiam] ut etiam B || 24 ad tem- pora n. a. s. v. sine galea. et est prooeconomia quia . . . nosceretur T || prae- conomia F || 25 hortans T: ortans F orans Daniel || intendens T (| 28 Lavinia] homerus (II. XIX 369) Kvrjfiidag psv TtQcota . . . rjvxs {irjvrjg add. D
COMM. IN VERG. AEN. XI 485-502. 539
492. QVALIS VBI ABBVPTIS FVGIT PRAESEPIA VINCLIS etiam
haec comparatio Homeri est, verbum ad verbuni translata.
493. potitvs venit ab eo quod est cpotior potiris*: nam <^IV 21iy subnixus rapto potitur, venit ab eo quod est cpotior po- teris': nam? ut etiam supra <(III 56> diximus, verbum lioc modo 5 tertiae, modo quartae invenitur esse coniugationis.
495. avt adsvetvs aqvae figurate *aquae adsuetutf : aut *aquae flumine perfundi , adsuetus'.
496. arrectisqve fremit cervicibvs alte calte arrectis cer- vicibus fremit'; non calte fremit', aut ealte luxurians'. quidam sane 10 ^cervicibus' plurali numero secundum veteres dictum volunt, et Horten- sium primum singulari numero *cervicem9} unde Ciceronem cervicu- lam illum iactaturum tradunt dixisse.
500. desilvit hoc ad Turni honorem refertur: quattuor namque erant apud Bomanos quae ad honorificentiam pertinebant: equo desilire, 15 caput aperire, via decedere, adsurgere. hoc etiam praecones praeeuntes magistratus clamare dicebantur. gohors pro Hurma9 : nam equitum turmae, peditum cohortes appellantur.
501. ad terram deflvxit dicendo Mefluxit' uno verbo absolvit desilientem equis multitudinem : et vel celeritatem, vel artem et quan- 20 dam moderationem ac facilitatem descendendi significavit, quae est etiam in ascendendo apud huius rei peritos.
502. svi merito si qva est fidvcia forti si uiiusquisque fortis habet aliquam confidentiam ex conscientia fortitudihis suae,
et ego audere non dubito. cforti? autem bene dixit: nam cfortis' 25 communis est generis. haec autem hoc vult dicere, non sexum con-
10 quidam sane . . . dixisse] cf. Isid. or. XI 1, 61 || 12 Ciceronem] in Verr. act. II 3, 19, 49
1 et haec F || 2 uerburn ad uerba F || translata] (II. VI 506) wg d' oxe tiq OTccrog Litnog . . . %ccl vopov pTtntov add. D || 3 nam . . . poteris om. HM \\ 4 subnixos F \\ potiris F || ad tandem (v. 493) uix siue cum labore T || 7 ad aqvae p. f. n. s. v. aut figurate assuetus aquae aut aquae perfundi flumine noto assuetu3 T || figurata eaquae F || aut om. F. fuisse videntur qui eadsuetus aquae9 ab insequentibus separarent, cperfundi flumine noto' ad *emicaV referrent. || 9 arrectvsqve A S \\ 10 non] haud A 8 \\ fremit aut alte om. A S || luxuriat JR luxurias H || 12 singuli G || ceruiculum F || ad lvdvntqve (v. 497) aut ludunt id est mouentur aut lusum quendam imitantur T || 14 hoc ad Turni . . . diceban- tur hab. T \\ 15 apud romanos erant T \\ erunt F || ad] ab F || pertinebat G || 16 capud F |[ decidere F || hoc] bo G || 17 magistraturus G || ad v. 500 cohors id est turma . . . appellantur. turma autem xxxvi equites antiquitus diceban- tur T || num F || 19 adfluxit H defulxit M || ad deflvxit s. v. hoc uerbo cele- ritatem expressit uel quandam artem descendendi T || 20 disilientem etquis F || 21 felicitatem F, corr. Haniel \\ deseendi ASB (corr. s) decendentibus H descen- dens F \\ 22 in om. F || rei om. F || 23 unus quis AS\\2± fortis om. F || 26 haec] hic M, fortasse recte
540 SERVII
siderandum esse; sed robur. et est ordo co Tume, audeo occurrere turmae*.
503. OCCVKRERE tvrmae equitatui: nam partem pro toto po- suit. Varro turmam triginta sex equites posuit. 5 506. tv pedes ad mvros svbsiste bene Camillae gloria augetur,
ut, cum eam faciat adversum hostes cuncta promittere quae faciunt viri fortes, etiam Turno murorum custodiam inducat mandantem.
507. ogvlos horrenda in virgine fixvs figurate: vel oculos figens, vel fxos habens. *horrenda' autem pro *admirabilis* ; alioqui hostibus
10 horrenda.
508. qvas dicere grates pro *qacmtas9, pronomen pro nomine. et secundum rhetoricani disciplinam dicit se verba invenire non posse? quibus eius exprimat laudes, cum dixerit co decus Italiae, virgo9: sic alibi <(125)> quibus caelo te laudibus aequem? cum prae-
15 miserit o fama ingens, ingentior armis vir Troiane.
509. sed nvnc ordo est csed nunc mecum partire laborenr9: nam per parenthesin dictum est cquando iste animus est supra omnia'; id est siquidem es magnanima, aut supra omnes grates et supra omne praemium quod referri potest. cpartire? autem ideo, quia
20 illa dixerat csolaque Tyrrhenos equites ire obvia eontra'.
511. aeneas vt fama fidem oeconomia: educuntur hinc duces, ut servata eorum honestate fortitudo virginis possit induci; alioqui indecens fuerat praesentibus Turno et Aenea.
513. qvaterent CAMPOS ad camporum perturbationem. 25 515. fvrta paro belli insidias: Sallustius gens ad furta
belli peridonea.
516. bivias favces fauces dicuntur itinera inter duos montes locata, angusta et pervia: dicta a faucium similitudine.
517. conlatis excipe signis coniunctis ducibus quos comme-
25 Sallustius] hist. I 86 D. et Kr. (| 27 fauces dicuntur . . . similitudine] exscr. Isid. or. XIV 8, 26
1 robore testorio turne F, corr. Daniel || 4 turnam F. ceterum cf. guae ex Turonensi ad v. 500 exscripsi \\ 5 Camillae scripsi: ex mille F ex muliere Da- niel || 6 qua F || 8 ad ocvlos h. i. v. f. s. v. figurate . . . habens. horrenda ad- mirabili alioqui horrenda scilicet hostibus terribili T \\ 11 ad qvas s. v. quantas, ad diceke s. v. dicere pro praesentibus beneficiis T || pro pronomine F, corr. Burmannus || 12 se om. AS \\ 13 exprimit M || 18 omnia] praemium add. F, delevit Masvicius \\ magnanima] magna BH\\ aut ego: ut F \\ grates] gentes G || ad KEPEimE s. v. referre pro praeteritis, ad qvando s. v. siquidem, ad v. 510 supra omnia id est magnanima es. siue super omnes grates siue supra . . . potest T || 20 ille HF || 21 s. v. 511 bona oeconomia educuntur . . . aenea T || educuntur hinc] i. e. a ceteris seiunguntur || 22 induci] agnosci T || alioquin G || 25 gens] agens BH\\ futura H || 28 locata] loca B locata et H || 29 ad con- latis e. s. s. v. sic dicebatur . . . esset T
COMM. IN VERG. AEN. XI 503-528. 541
moraturus est. sic autem dicebatur a Bomanis, quotiens acie dimica- tum esset.
518. tecvm acer messapvs erit ingenti Jionore *tecum' dixit, hoc est non tu illi adiuncta eris, sed ille- tibi.
519. tibvrniqve manvs Catillus et Coras. dvcis et tv 5 concipe cvram sicut ego: narn rion dicit, sicut Messapus aut alii, ne ei facere videatur iniuriam. cconcipe' autem vel simul cum illis sume; vel mecum cape, quia ille dixerat *mecum partire laborem' : *con' enim coniunctiva particula est: unde et cconvocari' de pluri- bus dicimus. 10
522. valles metri necessitate conpellimur ut cvalhV dicamus: Statius vallis in amplexu nemorum sedet: nam plenum est cvalles'; sicut nunc Vergilius posuit. quod ita esse diminutio in- dicat: nam Valleeula' dicitur; sicut cturrim5 dici debere cturricula? indicat, cvulpes' cvulpecula' facit: Horatius moveat vulpecula ri- 15 sum. ergo in ces* vel in cis' quando usurpative, quando natura- liter exeant nomina; sola diminutio indicat. ea autem quae in ces' exeunt, longa sunt omnia, si in genetivo non crescant; ut clabes' cvalles' cvulpes': nam si crescant; brevia sunt; ut cmiles militis'.
523. densis frondibvs atrvm utrum *densis frondibus urgetf, an 20 *densis frontibus atrum'?
524. QVO semita dvcit legitur et cqua'.
525. aditvsqve maligni proprie cobscuri'; ut <VI 270> sub luce maligna.
527. ignota vel infrequentata; vel Hgnota', scilicet Aeneae: nam 25 de Turno dicturus est chuc iuvenis nota fertur regione viarum'. tvtiqve receptvs. male quidam crecessus' legunt: nam creceptus' dicitur; quo se tuto exercitus recipit: unde et signa creceptui ca- nere' dicuntur.
528. SEV DEXTEA LAEVAQVE VELIS OCCVRRERE PVGNAE sive 30
12 Statius] Theb. YI 256 || 15 Horatius] ep. I 3, 19. cf. I 7, 29 || 27 re- ceptus dicitur . . . dicuntur] exscr. Isid. or. XVIII 4? 4
1 dimicandum T || 3 schol. ad v. 518 hab. T |) dicit tecum id est T || 4 con- iuncta T || 5 tibvrniqve MF tybvrniqve ASH tibvktiqve M. cf. ad VII 670 || catilus HF || Coras] ceteras F \\ 8 sume om. BH || 9 nam con B nam (sine con) A8 || coniunctiva] continua H \\ 12 nam . . . ita esse om. AS || 14 ualli- cula F || sicut . . . indicat om. HM, fortasse recte \\ turriculam F \\ 15 ut uul- pes M\\ ueilpicula E || 16 usurpatione F \\ 17 es om. F \\ 18 crescunt F \\ 20 ad densis f. a. s. v. utrumque potest accipi siue densis frondibus atrum siue den- sis frondibus urget T || 22 qva et quo AS \\ 25 ad ignota s. v. ignorata infre- quentata scilicet aeneae, in marg. iacet id est porrigitur dilatatur T || 27 male . . . recipit om. H || quidem M || legunt] non receptus add. AS \\ 28 tuto E: tutus AS cito M cuto F
542 SERVII
per valles, sive per montis radices: incertum est enim qua sit ven- turus Aeneas. *velis' autem pro *si quis velitf.
529. instare ivgis ut <TIII 693)> turritis puppibus instant.
531. arripvitqve locvm raptiin tenuit. insedit proprie: 5 nam cinsidere' est dolose aliquem exspectare: unde et insidiae no-
minatae sunt. iniqvis intellegendum ^foosti' : vel inaequalibus.
532. velocem interea licet cinterea? particula negotia semper praeteritis futura coniungat, tamen abruptus est et vituperabilis transitus. habet autem tales transitus et in superioribus libris et
10 in sequenti praecipue; ubi luppiter appellat lunonem. opim cOpim? quando dicimus; nympham significamus; si autem dicamus copem5, auxilium intellegimus : Terentius lunoLucina feropem; servame, obsecro; copes' vero numero plurali censum accipimus: nam c0ps9 Terra est? uxor Safcurni, quam Graeci Rheam vocant. sane hoc no~
15 men ipsius Dianae fuisse, ab JEpfoesiis dedicato templo ei inpositum, Alexander Aetolus, poeta, in libro qui inscribitur Musac, refert: quod fooc loco peritissimus antiquitatis poeta sociae eius inposuit. quidam dicunt Opim et Hecaergen primas ex Hyperboreis sacra in insulam Delum occultata in fascibus mergitum pertulisse. alii putant Opim et
20 Hecaergon nutritores Apollinis et Dianae fuisse: foinc itaque Opim ipsam Dianam cognominatam , quod supra dictum est, Apollinem vero Hecaergon; vel quod fproxima luna quae Diana terris facile conspi- ciat quoniam uita i uocali ecaergas sola TO TOT K&eNII€CTI M€KPOM€N
5 nam insidere . . . nominatae sunt] exscr. Isid. or. X 151 (| 12 Terentius] Andr. III 1, 15 || 14 sane hoc nomen e. q. s.] cf. Macrob. Sat. V 22, 2 sqq.
2 acl velis s. v. pro uelit quis T || 3 turriti F \\ 5 nam sedere est dolere F || 6 ad iniqvis s. v. uel hosti iniquis uel inequalibus T || 7 malim negotiis || 8 ab- ruptus] abusus H || 9 habet . . . transitus om. F || 10 opin H \\ 11 si ... opem om. H || dicimus B \\ 12 auxilium om. M || intellegamus F || fert F || serva me obsecro om. ASF\\ 13 census BHM || accepimus AS \\ 14 geam B ream M reim JP|| ad v. 532 hoc nomen . . . imposuit T || 15 ab] abest F \\ dedicata F || 17 hic loco F, om. T || socia F || 18 Opim et Hecaergen primas Salmasius Plin. exercit. p. 147: metica ergen primos F opimetica ergea primos Daniel || hyber- boreis F || 19 Delum ego: delbi F Deli Salmasius || opimetaca ergon F opi- meteca ergo Daniel || 20 hinc itaque hinc opim - F, alterum hinc del. Daniel || 21 cognominatum F \\ 22 ecaergon F || uel quod . . . adducatus] dedi quod F exhibet. vel quod Luna, quae Diana, proxima terris conspiciat omnia: ita uocatur Hecaergos Sol oltco tov svsqysiv (octso zov enag SLQysiv xovxsgxi ijlomqo- &sv Masvicius) hoc est e longinquo Salmasius ad inscript. Herodis Attici p. 17, vel quod proxima luna quae est Diana e terris facile conspiciatur Opim anu zov oipsG&ai vocari Hecaergon Solem aitb xov vicdsiv in tov sna&sv hoc est e longinquo coni. Hagenus. fortasse vel quod Luna, quae Diana, proxima terris facile conspiciat hominum uitam, vocatam Opim dito xr\q oitidog icf. Welcker Griech. Gotterl. II p. 394) contra vocatur Hecaergos Sol anb xov sua&sv id est (tanQo&sv hoc est e longinquo. pro iis quae sequuntur Masvicius haec edidit alii dicunt a Latona conceptos non educatos. malim a. d. a Latona Hecaergon et Opim aduocatas.
COMM. IN VERG. AEN. XI 529—543. 543
hoc e longinquo. alii a latone caeptos non adducatus: et ideo poetam Triviae custodem Opim induxisse.
534. teistes voges habitum futurae orationis ostendit.
535. ore dabat pleonasmos. bellvm ad crvdele camilla uno verbo exitum rei docuit. 5
536. o virgo quidam ad Camillam referunt, quia ineptum putant praesenti Opi dicere co virgo\ co' autem interiectio est. nostris neqviqvam CINOITVR armis 'nostris' quibus utraque gaudemus: ut etiam ipsa habeat causam doloris et maioris iracundiae. et *cingi- tur9 nolunt quidam esse passivum: neque enim ab alio cingitur: sed ita, 10 quemadmodum dictum est (II 722)> fulvique insternor pelle leonis.
537. cara mihi ante alias ante omnes caray omnium carissima, ut <(III 321> o felix una ante alias. neqve enim novvs iste dianae venit amor firmiores enim sunt antiquiores amicitiae: Te- rentius per amicitiam, quae coepta a parvulis cum aetate 15 adcrevit simul, Iuvenalis <(VI 214> ille excludatur amicus iani senior, cuius barbam tua ianua vidit.
539. pvlsvs ob invidiam scilicet crudelitatis; nam sequitur <(568> neque ipse manus feritate dedisset. viresqve svperbas quibus superbe [viribus] utebatur. 20
540. antiqva nobili urbe; nam choc Privernum' dicitur. metabvs nomen sumptum de historia: Metabus enim fuit dux Graeci agminiSj qui iuxta Hadriaticum mare urbem Metapontum condidit.
543. nomine gasmillae Statius TuTUanus de vocabulis rerum libro primo ait dixisse Gallimachum apud Tuscos Gamillum appellari Mer- 25 curium, quo vocabulo signiftcant deorum praeministrum, unde Vergilius
14 Terentius] Andr. III 3, 6 || 24 Statius Tullianus e. q. s.l cf. Macrob. Sat. III 8, 5 sqq.; Varro d. 1. 1. VII 34
2 Triviae Daniel: triuia F || 6 s. v. 536 quidam uirgo ad camillam refe- runt . . . interiectio est T \\ 7 dicere T: duceret F \\ o virgo om. T || o ante autem omisit Baniel || autem] in loco hoc add. jT|| 8 nostris om. A S || utraque HM: utrumque AS utrique B utreque F || ut] uel F || 9 etiam] iam AS etiam et F || ipsa JR ipse F || habea R || ad v. 536 in marg. quidam cingitur nolunt . . . leonis T \\ 10 enim om. T \\ ll quemadmodum dictum est om. F || felle F |) 12 ad ante a. s. v. id est ante omnes et omnium carissima T || 15 coep- ta BM: tuepta H incepti AS incepta F || 16 accreuit A acreuit S decre- uit H || simul ASF: similiter BHM (adcrevit. similiter Iuvenalis distinxit Stephanus) || amicum HM || 17 barba F || 19 neque] enim add. F \\ ad vires- qve s. s. v. quibus superbe utebatur T || 22 ad metabvs s. v. nomen . . . con- didit T || sumptum] tractum T || Metabus] bic T || fuit] fant F || 23 urbem om. T || 24 Statius Tullianus . . . praeministros liab. T || uocabilis G || ait libro primo T || in libro 6r || 25 ait] aut G || ca///llamaclium (m videtur radendo deletum, alterum a in i mutavit ead. man.) T callimadium F \\ apud tuscos T: apud dios quos F apudios quos G. Tuscos om. JDaniel || camillam appelJaii F appellari camil- lam T, emendavit Commelinus || mercuriuf 67 || 26 significant Maerobius: signi- ficatur FT\\ ideorum F || priministrum 67 ministrum Daniel || uergilius F
544 SERYII
hene ait Metabum Gamillam appellasse filiam, scilicet Dianae mini- stram: nam et Pacuvius in Medea cum de Medea loqueretur caelitum camilla exspectata advenis, salve hospita. Pomani quoque pueros et puellas nohiles et investes camillos et camillas appellahant, flamini- 5 carum et flaminum praeministros.
544. ivga longa id est longe posita, remotiora: Sallustius et Metello procul agente, longa spes auxiliorum, id est longe posita.
545. soloevm nemorvm desertorum: Terentius venit medi- 10 tatus aliunde ex solo loco; item ipse nonne hunc abici opor-
tet in solas terras?
547. fvgae medio dum fugit; inter fugam: nam figuratum est? ut <(VII 59^> laurus erat tecti medio.
548. imber rvperat impetum pluviae ostendit.
15 550. caroqve oneri timet Anacreon cpoQtov "Eqcjrog^ id est
onus amoris; et (TL 729)> pariter comitique onerique timentem.
551. vix haec sententia sedit ideo cvix'? quia naturale est;
ut; quotiens simul multa cogitamus; vix aliquid conprobemus: unde
- vera distinctio est comnia secum versanti subito'.
20 553. ET roboee COCTO aut antiquam hastam fuisse significat:
nam multi temporis aliquid coctum vocatur: Horatius plerumque recoctus scriba ex quinqueviro corvum deludet hiantem, item Persius <I 97)> ut ramale vetus vegrandi subere coctum: aut re vera ccocto robore^: hastae enim igni plerumque durari con-
25 suerunt, ut facilius corticem demittant.
554. hvic *huic9 scilicet telo *natam inplicat'. Prohus de hoc
2 Pacuvius in Medea] fragin. XIII ap. Ribbeckium p. 105 ed. II || 6 Sal- lustius] hist. inc. 3 D., I 24 Kr. || 9 Tereutius] Andr. II 4, 3 |) 10 item ipse] Phorm. V 8, 85 || 15 Anacreon] vide Bergk poet. lyr. Gr. p. 1044 ed. III || 21 nam . . . vocatur] exscr. Isid. or. XX 1, 21 || Horatius] sat. II 5, 55
1 camilam F \\ 2 nam . . . hospita om. T || pauciuias F || cum de media F\\ 3 saue F || hopita G || pueros ex puellas F \\ 7 procul] pericula F || 9 schol. ad v. 545 om. F \\ 10 aliunde ASHM abunde B || Non hoc publicitus scelus hinc asportarier in solas terras Terentius || 14 ad rvpekat i. i. p. s. v. hoc dicendo impetum pluuiae ostendit T || 15 Anacreon] anakp€lon ASM annacreon JEf, co- mitique onerique timentem add. F || forton erotos M fortum erotos H 4>optuj- ton gplotoc F onkon gplotoc ASB. cpoQtov "ILqcotoq commendat BergMus || 16 honus AS || 18 simul] si H, om. M || 19 subito] haec sententia sedit add. Ste- phanus || 20 aut om. AS \\ 21 recoctum M || plerumque Horatius: plenumque libri, nisi quod plenum A || 22 recoctu BH \\ quinquiuiro M || cornuum S cor- num F\\ deludet M: deludit ASB delud H diludet F \\ hiautem F \\ 23 item om. ASF || uitnsue grandis ubere AS uetusus uaegrandi subere BH, nisi qaod subire H uetus ac grandi subere M uentus uaegrandis ubere F \\ 24 at AS (aut a) || durari] om. AS, dari F et s. v. a || 25 demittat F, corr. Gommelinus
COMM. IN VERG. AEN. XI 544—566. 545
loco aitC&avov itkd^iia. libro liber dicitur interior corticis pars? quae ligno cohaeret: alibi alta liber aret in ulnio. unde et liber dicitur in quo scribimus, quia ante usuni chartae vel menibranae de libris arborum volumina fiebant, id est conpaginabantur.
557. alma tibi hang nemorvm antomasia: nam tria epitheta sine 5 nomine posita sunt.
558. ipse pater famvlam voveo bene cipse pater', quia aueto- ramenti potestatem nisi patres non habent. cvoveo' autem conseero in tuum ministerium: unde et Camilla dicta est; licet supra <542> eam a matre dixerit esse nominatam. sed illud poetice dictum est: 10 nam cCaniilla* quasi ministra dicta est, quod superius expositum est: ministros enim et ministras inpuberes camillos et camillas in sacris vocabant, unde et Mercurius Etrusca lingua Camillus dicitur, quasi minister deorum. in sacris tamen legitur posse etiam opera consecrari ex servis, usque dum solvatur caput hominis, id est liberetur sacrationis 15 nexu -faut enim numen famulae, quam servi significatio condicionis.
559. tela tenens ordo est Hua supplex tela tenens% quibus in- ligata est. et ingeniose Henens% cum inligata sit.
562. sonvere vnbae distinguendum.
56>3. infelix camilla mire *fugit\ Hnfelix> autem *Camilla9 20 non eo tempore quo evasit, sed nunc infelix: plerumque enim epi- theta praesentis temporis sunt; licet in peractis negotiis, ut in se- cundo <455> infelix qua se; dum regna manebant, saepius Andromache ferre incomitata solebat.
565. vigtor propositi sui et intentionis effectu, ut <(VIII 61> mihi 25 victor honorem persolves.
566. donvm triviae mire *Triviae% cum ipsa loquatur. et bene
1 liber . . . conpaginabantur] exscr. Isid. or. VI 13, 3 || 2 alta] buc. X 67
1 ttTtt&uvov TtXda^ia Dorvillius: arpitanplasma F || infcerior om. HM\\ inte- rior tunica corticis Isidorus || 4 libris] lignis ASJR || fiebant et compaginaban- tur Masvicius || ad svbere (v. 554) genus arboris quae totam materiem expendit in corticem T \ 5 ad alma t. h. n. s. v. antonomasia quia tria epiteta posuit sine nomine T \ antonomisia F || tri F \\ 7 auctoramanti H || 9 dicta est] unde est H, om. M\ 10 eam] et HM\\ esse om. AS \\ dictum est om. F\ 11 est] sunt F || 12 ministros enim . . . quasi minister deorum post inligata sit (lin. 18) hab. F || 13 millus F || 14 ligitur G || 15 scluatur F || capud G \\ sacra nationis F, corr. Daniel || 16 fortasse quid enim nomen famulae aliud quam servi signi- ficatio condicionis ? || 19 schol. ad v. 562 om. F j| 20 ad fvgit s. v. mire posuit fugit T " || mira efugit F (mire fugit G). mira effingit Daniel || 22 temporis scilicet sunt F, licet in omittens || licet in peractis negotiis ASMi licet pe- ractis negotiis B licet et peractis negotiis H || in om. F || 23 manibunt H manebunt F || 25 ad victor s. v. propositi sui^ effector T || 26 honore F || 27 ad dohvm t. s. v. mire dicit donum triuiae cum ipsa loquebatur T || et scripsi: ut F, at Masvicius
546 SERVII
^donum9 ait, quoniam pater Dianae servaverit. caespite Prohis -faut cespite aut *caespitey pro campo, scilicet quod caespes gleba sit.
567. NON ILLVM TECTIS VLLAE NON MOENIBVS VRBES ACCE-
pere non Hiirum a nulla hunc civitate suseeptum: nam licet Pri- 5 vernas esset, tamen quia in Tuscorum iure paene omnis Italia fuerat, generaliter in Metabum omnium odia ferebantur. nam pulsus fuerat a gente Volscorum, quae etiam ipsa Etruscorum potestate regeba- tur: quod Cato plenissime exsecutus est. liinc est <(581)> multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres optavere nurum:
10 quod non procederet, nisi inter eos essent iura conubii. NON
moenibvs vrbes accepere non tectis,, non moenibus, hoc est nec in civitatem nec in privatam admissus est domum. et sic ista etiam in primo libro separavit <600)> urbe domo socias. sciendum autem cmoenia5 abusive dici omnia publica aedificia, ut <1I 234)> dividi-
15 mus muros et moenia pandimus urbis: nam proprie cmoemV sun-t tantum muri? dicta quasi cmunia9 a munitione civitatis.
568. manvs dedisset consensisset. et hoc dicit: etiam si qui eum voluissent suseipere, ille tamen eorum consortia morum feritate fugisset. ^feritati autem figurate pro ^feritati' : an ob feritatem?
20 569. PASTORVM ET SOLIS EXEGIT MONTIBVS AEVVM et pasto-
rum aevum exegit in montibus solis, icl est pastorali usus est vita.
571. armentalis eqvae indomitae, scilicet, quae inter armenta
feturae causa pascatur: unde sequitur cet lacte ferino9. veteres enim
omnes prope quadrupedes feras vocabant, <(II 51^> in latus inque cur-
8 Cato] or. II fragm. 14 Iord., fragm. 62 Pet.
1 ait scripsi: aut F, del. Masvicius || quoniam] qn G || servaverit] malim consecraverat || ad caespite s. v. campo T || aut cespito Daniel aut cortice coni. Bibbeckius prol. p. 141. cf. Steupius de Probis p. 102. scribendum videtur Probus ait: ccaespite' pro campo, ut alterum aut caespite tamquam errore li- brarii iteratum abiciatur. ideo autem Probus illud adnotasse videtur, quod nove poeta caespitem dixit locum graminosum , cum caespes dici soleret Herra cum herbis caesa', ut ait Festus Pauli s. v. caespes. cf. Serv. ad buc. I 69. idem ostenditur verbis quae sunt scilicet quod caespes gleba sit, quae non puto ipsius Probi esse, sed interpretis alicuius, qui adnotationem illam in suum commen- tarium receperat. || 2 cepes F || 4 suspectum -4 $ || priuerno B, priuerna H || 6 omnia F \\ odia . . . etiam om. H || ferebant M ||, 7 uolscorum B: uulscorum reliqui || regebantur F || 8 exequutus F || multa BRM \\ 9 tyrrenae BHM 10 procederent F || essent om. F || conuiuii AS \\ 11 vrbes . . . moenibus om. AS necj non F ]| 12 ciuitates BHM ciuitate F j| nec] non F || domum om. F 17 si qui] sequi ASM || 19 ad feritate d. s. v. siue feritati siue propter feri- tatem T || feritate] feritate G || ferritatem G || 22 inter armenta scripsi: in ar- menta F || 23 fetura F fecura G, corr. Daniel \\ parcatur F, corr. Masvicius || ad v. 571 ueteres omnes fere quadrupedes feras uocabant. equae autem mam- mis et lacte ferino €N Aia aiin est T || 24 quadrupedas F || in . . . curvam] latinaeque fere ceruam F
COMM. IN VERG. AEN. XI 567—584. 547
vam compagibus alvum. eqvae autem mammis et lagte ferino sv dia Svotv.
572. nvtribat quidam nove dictum accipiunt.
573. vestigia plantis institerat signa peduni primis plantis expresserat: nam haec sunt vestigia, imagines peduni, ut <(III 244)> 5 semesam praedam et vestigia foeda relinquunt.
574. palmas oneravit onus enim est quicquid teneris inpo- nitur manibus.
576. grinali avro quo crines inligantur. pro longae teg- mine pallae palla proprie est muliebris vestis deducta usque ad 10 vestigia, unde ait *longae\* sic supra (I 648> pallam signis auroque rigentem.
577. a vertige pendent tempora variavit: nam de praeterito dicit.
580. strymoniamqve grvem Thraciam. a fluvio Strymone. sane sciendum posse dici et *hic? et chaec grus?; et chic' et chaec gruis'. 15
olorem latine ita dicimus: nam cycni graece dicuntur.
581. mvltae illam frvstra antequam rem diceret, praeiudi- cavit; sic Sallustius falso queritur de natura sua genus hu~ manum; nam antequam diceret cqueritur', dixit cfalso3. matres inter matrem et matremfamilias hoc interest, quod mater est prae- 20 ter illam significationem quae est ad aliquid, quae tantum convenit
in matrimonium; materfamilias vero illa dicitur quae in matrimo- nium convenit per coemptionem: nam per quandam iuris sollemni- tatem in familiam migrat mariti. et hic ostendit dicendo *Tyrrhena per oppidob quod etiam Volsci in Tuscorum fuerint potestate. 25
583. aeternvm id est aeterue: nam nomen est pro adverbio.
584. intemerata colit inviolata, incorrupta: ^temeratai enim qui- bus vis allata est.
4 signa pedum . . . pedura] cf. Isicl. or. XV 16, 13 || 10 palla . . . vestigia] cf. Isid. or. XIX 25, 2 || 16 latine . . . dicuntur] cf. Isid. or. XII 7, 18 || 18 Sal- lustius] Iug. I 1
2 hendiadyn F hendyadin G || 4 ad institerat s. v. expresserat siue stare fecerat T || 5 haec] ec H eo F || nam vestigia sunt imagines pedum Daniel \\ 6 se mensam F || 7 quidquid JELF || 9 ad fro c. a. s. v. crinale aurum dicitur quo crines illigantur T \\ 11 sicut j^ || 14 Strymone] strimoniae M styitmonae JEL || 15 grus] gruis H graum F || et hic et haec gruis] om. HM? et hic et hae grues F. cf. Neue Formenl. II2 p. 180 || 16 olorem .s. A oloros B oleres H olores M\\ cigni ASE cicni H cygni MF\\ graece om. F \\ 17 praeiudicavit] prius enim (eius DanieT) ostendit euentum F || 18 sic om. AS || 20 inter matrem et matrem familiarum quid intersit superius (476) plenissime narratum est. et hic ostendit . . . potestate. inter matrem et matremfamilias hoc interest e. q. s. F. Serviana non edidit Daniel. cf. ad v. 476 || quod] quia F || praeter] propter F \\ 22 matremfamilias uero illa quae dicitur e. q. s. F || 24 ad tyrrhena p.^ o. m. s. v. quod dicit tyrrhena per oppida ostendit quod . . . potestate fuerunt T || 25 uulsci F || 26 aeterno F, sed consulto, ut videtur, Servius aeterne scripsit || 27 ad
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 36
548 SERVII
585. conata cum conaretur, ut <II 441> obsessumque acta testudine limen et <TIII 218> Gaci spem custodita fefellit. hac autem ratione ostendit, quare non suscenseat Troianis.
587. fatis vrgetvr aceebis ostendit etiam desideria ex fati 5 necessitate descendere.
589. committitvr omine pvgna pro ccommittetur?.
590. haec CAPE generaliter dixit arcum, pharetram? ut sequen- tia indicant: nam dicit cet ultricem pharetra deprome sagittam'. et neotericum putatur ipsum *sagittam ultricem\ vltricem nomina
10 omnia in cx? littera terminata ablativum singularem in V mittunt? genetivum vero pluralem in cum'? exceptis his quae omnis sunt generis, ut cfelix?; nam et cab hoc felici5 et chorum felicium' facit: Lucanus <IV 663)> felici non fausta loco tentoria ponens. quod receptum est ideo? quia genetivus pluralis a nominativo plu-
15 rali minor esse non debet, sed aut par7 aut maior una syllaba. et quia a neutro facit cfelicia97 felicum5 dicere non debemus, ne propter alia genera huic praeiudicemus. namque ab eo quod est cfelices? ut cfelicium? dicanms, ratio patitur: una enim crescit syllaba: ab eo quod est cfelicia? ut cfelicum? dicamus non procedit, ne minor sit
20 genetivus a nominativo plurali, similiter et cultricium? et cvictri- cium' dicimus; licet in his neutrum genus in numero singulari non inveniatur.
591. violarit vvlnere corpvs lene *violarit% quia dixerat csacrum?. et superius <558^> dictum est operam sollemni more conse-
25 crari} usque dum solvatur caput hominis, id est liberetur sacrationis nexu: quod facilius accidet, si mors intercedat hic ergo totius rei et praecipue sacrationis aliud agens poeta mentionem inseruit? dicens *hac quicumque sacrum violarit vulnere corpus, Tros Italusve, mihi pariter det sanguine poenas\ bene ergo, sicut dictum est, *violarit% quia dixerat
30 *sacrum\
intemerata s. v. inuiolata, in marg. db alia manu temeratae dicuntur quibus est uis allata proprie T || temerata F || 1 dum conatur F cum conatur a || obsessam G || actaque F || 2 lumen F || spe F || 3 suscenseat Troianis scripsi : suscensa a troianis F \\ 4 ex fati non necessitate F || 6 mittitvr A 8 conmita- tvr H || committeretur A S (corr. a) conmitur H committatur M || 9 neoteri- cum Masvicius: neuteritum F || ipsam F, correxi \\ 10 x] ix HM \\ in em mit- tunt F || mittunt] non in i add. ASE || 12 ab om. M\\ 16 a neutro AS: neutro BH neutra M in neutro F || felicium F \\ 17 huic] rei add. M felices add. F || iudicemus F || 19 felicium F \\ 2Q uictricia H || 23 dixerant F || 24 ad v. 591 in marg. superius dictum est capita sollemni more consecrari et usque dum caput hominis liberetur id est soluatur consecratione non posse interire. quod facile accidit interuentu mortis. bic. ergo commemorationem facit uirgilius ipsius rei. hac quicumque inquit sacrum u. u. c. peritissime autem adiecit pariter mihi d. s. fp. quia expiatio est diis acceptior si sanguine placatio expediatur T || sollempni F || 26 totius] fcius (i. e. Hercius') G || 27 praecipuae F \\ haec F || 28 uiolaret F || 29 uiolauit F || 30 sacrum] pariter aut (fort. autem) dat san-
COMM. IN VERG-. AEN. XI 585-598. 549
592. TROS italvsve mihi si siinpliciter accipiamus, ita in- tellegamus: sive eam Troianus interemerit, sive aliquis de Aeneae auxiliis: namque alii volunt Arruntem de Turni esse partibus et indignatum; femineum sexum plus in bello potuisse, quam viros. quam rem hic dicunt praestruxisse Vergilium: et re vera sic ubique 5 loquitur, ut incertum sit Arruns de cuius partibus fuerit: unde est et illud <(789)> da, pater, lioc nostris aboleri dedecus armis.
pariter similiter? uno modo. et est antiquum.
593. miserandae CORPVS haec in oeconomia praeiudicia no- minantur, quotiens negotii futuri exitus tollitur: vult enim nos de 10 Camillae cadavere nihil ulterius expectare: sicut fecit in primo <(683)> tu faciem illius noctem non amplius unam falle dolo; quod praemissum sustulit commemorationem, quando vel Cupido discesserit vel Ascanius sit reversus.
594. arma inspoliata aut mdetracta, aut ipsius inspoliatae. 15 patriaeqve reponam hoc est in patriam.
596. nigro circvmdata tvrbine corpvs hoc ideo, quia ad maerorem luctumque descendit. contra in octavo <(608)>; ubi ad laetitiam descendit Venus; claro eam nimbo circumdatam dicit, ut at Venus aetherios inter dea candida nimbos. 20
597. at manvs interea in tota Jiac descriptione historicitm charac- terem poetico miscet
598. etrvsciqve dvces Etruria dicta est; quod eius fines ten- debantur usque ad ripam Tiberis; quasi irsQovQta^ nam stsqqv est alterum; oQog finis vocatur. Roma enim antea unam tantum Tiberis 25
8 paeiter similiter] cf. Don. ad Ter. Eun. I 2, 12 || 23 Etruria . . . tenebat] exscr. Isid. or. XIV 4, 22
guine poenas add. F: unde ea quoque quae Turonensis post u. u. c. exhibet peritissime . . . expediatur in Floriacensis archetypo fuisse conicias || 1 italvsqve JRM || si om. HM || similiter HM\\ accipiemus M accipimus H \\ ita intellega- mus . . . abo]eri dedecus armis om. F || 2 aliqui M || 3 esse] fuisse ASB II 5 praestrucsisse AH praestrinxisse a perstrinxisse vulgo || 6 inde est illud AS\\ 8 et est antiquum . . . aut ipsius inspoliatae Camillae om. F || antiquum] Plau- tus in aulularia ffilium pariter moratum' add. I) || 9 in om. M || nominatur M \\ 14 discesserat H discessera M || 15 inspoliatae] spoliatae H, Camillae add. JDaniel e Turonensi , qui ad inspoliata f. haec habet indetracta aut ipsius spo- liatae camillae || ad illa levis c. d. p. a. (v. 595) aut leuis ipsa id est non gra- uata pondere corporis aut leuis auras leues accipiamus T || 17 quia] quoniam F \\ 18 contra] contra quae B contra quem H nam inuenimus F || 19 laetitiam] latinum AS \\ claro . . . at Venus om. AS || 21 s. v. 597 in tota . . . miscet T \\ cdaracterem F || 23 tenebantur HM || 24 ripam] primam H primam ripam JR || Tiberis] et per syncopam ezqovqicc add. D || quasi steqovqicc . . . vocatur M: quasi €t€poypoi nam etepoN est alcerum tuopoc (in opoc S) finis uocatur AS quasi eterooras nam eteron est alterum oros finis uocatur M quasi 6taipoyapoic NAMGTPoiconoic significat oron e quasi alterum orus fines uocatur F , om. H II 25 ante HF
36*
550 SERVII
ripam tenebat: Iuvenalis <TIII 264> et quae imperii fines Ti- berinum virgo natavit. quidam sane *Etiniri9 legunt, ab*Etruria?: trans Tiberim enim Etruriam dicebant, homines Etruros, quos nunc Eiruseos. 5 599. compositi nvmero id est aequati numero rationabiliter,
unde et csaepenumero? dicimus, id est frequenter et rationabiliter. hinc est tum vero in numerum; id est in rationem, in rhythmum: unde et metra cnumeros? dicimus; ut numeros memini; si verba tenerem. sane modo generalis est descriptio equestris certaminis; 10 paulo post descendit ad specialem; sicut fecit in quinto et de cur- soribus et de navali certamine.
600. pressis cum habenis premeretur. pvgnat autem pro *re- pugnat\
601. ferrevs hastis quaeritur quid sit ^ferreus'? utrum *ferreus 15 ager horret hastis% an Yerreus hastis ager horref. horret aoer
terribilis est: est autem versus Ennianus; vituperatus a Lucilio di- cente per inrisionem; debuisse eum dicere horret et alget: unde Horatius de Lueilio non ridet versus Enni gravitate minores?
602. campiqve armis svblimibvs ardent -id est resplendent. 20 603. celeresqve latini adludit ad militiam Romanam: nam-
que et equites habuit Romulus; ut illo diximus loco <IX 368> ter- centum; scutati omnes; Volscente magistro: quos celeres appellavit vel a celeritate; vel a duce Celere; qui dicitur Remum occidisse; in cuius gratiae vicem a Romulo fieri tribunus equitum 25 meruit. alii hos celeres ideo appellatos dicunt, quod explorationes ob- irent et q%iae usus exigeret, velocius facerent. alii a Graeco dictum pu- tant quod esi xeArjg.
7 tum vero] buc. VI 27 || 8 numeros] buc. IX 45 || 16 vers. Ennianus] sat. v. 15 p. 156 Vahl. || a Lucilio] III 61 ap. Muell. p. 18 || 18 Horatius] sat. I 10, 54
1 quae imperii] quem peris F || 2 notauit H\\ ad v 598 quidam etruri ab etruria dictum accipiunt. trans tiberim autem etruriam dicebant et homines etruros quos nunc etruscos T || iquidam F || et ruri F Etrurique Masvicius \ ab eturie trus F ab Etrurus Commelinus || 5 ad compositi s. v. aequati T \ rationabiliter] onorabiliter F honorabiliter Daniel || 7 rhythmum] edmum F, i. e. addens || 12 ad pkessis s. v. id est cum premeretur T || promeretur F || 14 ad v. 601 siue ferreus hastis horret ager siue ferreus ager horret hastis. ferreus dicit propter multitudinem telorum quae apparebant T || 15 ferreis hastis Masvicius; sed quaeritur liastis' utrum ad fhorref an ad ^ferreus'' refe- rendum sit || 16 est autem] et est F || 18 ridet] dicens add. F || enni H : ennii ASM enin B enim F || minoris BHM || 19 resplendent] et Euripides in Phoe- nissis ncczcc %al%6v ccnav nsdiov aCTQUTtTSL add. D || 21 equitem H || 22 celeres] scelere F || 24 uice F [| 25 meruit] et Tribunus Celerum appellatus est add. Fabricius || ad v. 603 quidam celeres dictos uolunt ab eo quod explorationes obirent . . . nslrjg T || hos sceleres F os sceleres G || appellatas F || 26 usu G || celerius T || faceret G || e graeco G || dictum putant dm. T || 27 quod est %ilr\q om. G || k€anc F
COMM. IN VERG. AEN. XI 599—627. 551
604. ala camillae equitatus. calae5 autem dieuntur equites, quod alarum viee pedestrem exercitum tegunt.
605. hastasqve redvgtis ante oculos posita descriptio.
608. intra iactvm teli unde possit hasta emissa in hosteni venire. hinc traxit Statius ut diceret quale quater iaculo spa- 5 tium ter harundine vincas. et Enniana est omnis haec anibi- tiosa descriptio.
609. svbito adverbium est: an *subito clamori? et est versus hy~ permetros.
612. continvo adversis hic specialis pugna est. 10
615. PERFRACTAQVE PECTORA PECTORIBVS RVMPVNT pW *TtimpUnt pme-
fraetaque faciunf.
617. praecipitat pro cpraecipitatur9.
619. REICIVNT PARMAS ET EQVOS AD MOENIA VERTVNT 'reiciunt'
retro agunt, vel retrorsum ferunt, ut cedentium terga munita. sint, ut 15 ipse <(630> bis reieeti armis respectant terga tegentes. sane nunc fugiunt, non timore, sed lege proeliandi: Sallustius more equestris proelii sumptis tergis ac redditis. *parma' autem est equestre scutum.
622. mollia domita; domitorum scilicet equonim. 20
625. svperiacit vndam super scopulos undam iacit: nam more suo dedit verbo detractam nomini praepositionem.
626. extremamqve quantum ad mare pertinet: nam terrae prima est. sinv curvatione et flexu undarum. cextremani* autem ad illud pertinet quod ait supra <(623> penitusque datis referun- 25 tur habenis.
627. aestv revolvta resorbens saxa fvgit aestus proprie est maris incerta commotio.
1 alae . . . tegunt] cf. Gell. XVI 4, 6 || 5 Statius] Theb. VI 354 || 18 Sal- lustius] hist. inc. 55 D., 21 Kr.
4 teli] Homericuni est 1'tfeo fielovg add. D\\ 5 ut diceret om. F || spatium iaculo ASF || 6 arundine uindicas AS hajundine metas B harundinem eas HM || et enniana est ista omnis haec tam discriptio breuis F et E. e. i. o. tam brevis descriptio Daniel || 8 ad svbito s. v. aut aduerbium est aut subito clamore T || est om. G || ypermetos F || 10 ad continvo s. v. specialis pugna T || adversi F || 11 ad rvmpvnt s. v. id est praefracta faciunt T || pkaepractaqve Daniel || pro om, Daniel || perfractaquae Daniet || 14 ad keicivnt s. v. retro agunt ut cedentium terga munita sint T || 15 edentium F || terga . . . respectant terga om. G || sunt F || 16 tergentes G || 19 equestra scutam F || 20 domina domi- norum B || dominatorum F \\ scilicet om. F || scilicet] qui facile flectuntur add. D || 22 detractum uerbo.jn^mi^i^ ^ ju- — ^emamqve s. v quantum ad mare pertinet quia prima wu teriue 1 \\ externamqve G || 24 extremum BH\\ 28 com- motio] crescentis et decrescentis unde aestaaria dicta: plautus in aulularia rquo magis te in altum capessis aestus te in portum refert3 add. D
552 SERVII
628. vado labente hypallage pro clabens ipse per vadum litus reliquit?
633. gemitvs morientvm aliquanti *morientum' genetivum corrup- tum pro integro accipiunt: facit enim *morientium\ et sangvine
5 in alto iiicpaTMws caedis ostenditur magnitudo.
634. armaqve corporaqve versus TtoXvGvvdEtog. et bene belli fa- ciem demonstravit multa enumerando quae in alto sanguine velut natarent.
636. qvanbo ipsvm horrebat adire parenthesis. et qiiaeritur quid sit *horrebatf.
10 637. hastam intoesit eqvo figurate: nam 'intorqueo in equum'
dicimus, ut <TI 51> in latus inque feri curvam conpagibus alvum contorsit. svb avre reliqvit ex vulneris genere fu- gientem eum intellegimus esse percussum.
640. volvitvr ille excvssvs hvmi chumi volvitur': nam cex-
15 cussus' per se plenum est.
642. deicit herminivm nomen hoc de historia Romana est: namque cum Goclite contra Tuscos Larcius et Herminius steterunt et pugnaverunt eo tempore, quo pons sublicius rumpebatur; unde et eum plurimum laudat, ac si diceret: talis hic est, qualis ille fuit.
20 644. tantvs in arma patet id est tantum patebat in vulnera,
id est in hostilia tela totus patebat. alii Hn arma' pro *armis' fvel satis tradunt. per armos abusive: nam proprie armi quadrupe- dum sunt.
648. exvltat amazon suspendendum cexultat% ut 'Arnazon'
25 intellegas quasi Amazon; nam Camilla Volsca fuerat: sic in primo <(319> dederatque comam diffundere ventis, venatrix, id est quasi venatrix.
16 nomen hoc e. q. s.] cf. Liv. II 10, 6 || 22 nam . . . sunt] exscr. Isid. or. XI 1, 62. cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. VII 633
2 ad legitqve v. v. (v. 632) siue eligit aut accedit ad uirum uir T || 3 mo- rientivm F || aliqui Commelinus || 4 faciunt F, corr. Daniel \\ 6 polysimdetos F \\ ad v. 633 (sanguine largo) in marg. in alto id est in profundo et bene . . natarent T || 8 ad qv&ndo i. s. v. parenthesis, ad horrebat s. v. pauebat T || 12 contorsit] contussit H intorsit F. equo ergo pro in equum add. D || 13 per- cussum] prensum H peruersum F || 16 erminivm H hermenivm F || est om. A8\\ 17 cum om. F || iarcius HMi largius A8 lartius B latius F (| hermenius ASH armenius F || 18 subicius ASH subliciu F || 20 uulnera M (idem coni. Rib- oeckius): uulnere reliqui || 21 in hostili tutela AS (corr. a) in hostiliut tela H || ad v. 644 quidam in arma pro in armis accipiunt * pro satis T (in arma lectio non est satis certa , ante pro satis octo fere litterae evanuerunt) || vel scutis Da- niel. fortasse et ctantus' pro csatis' vel et ctantus' pro ctalis' || 22 proprie] primos F \\ quadripedum F || 25 intellegamus M\\ amazo A8H\\ uulsca BMF uulca JET || fuit AS || sic in primo] sicut in principio dixerat II || 26 uestis F
COMM. IN VERG. AEN. XI 628-657. 553
649. pharetrata participium a feminino genere derivatum. vnvm autem exserta latvs pro *exsertum latus habens'.
650. denset id est dense, sparse iacit. sane densentur plures res in unum, ut (XII 264> vos unanimes densete catervas. et decli- natur *denseo denses densef. 5
651. indefessa infatigabilis. et omnia ei arnia Amazonum tradit, quas Titianus unimammas vocat: nam hoc est Amazon, quasi avsv fia&v, sine mamma. ^bipennis' autem dicitur, quod ex utraque parte habeat aciem, quasi duas pennas quas veteres dicebant.
654. spicvla fvgientia pro cipsa fugiens'. 10
655. at circvm lectae COMITES subaudis cdimicant'? quod etiam sequens Amazonum indicat comparatio, quae inducuntur circa reginam bella tractantes: ne culpetur poeta, quod nullam earum pu- gnantem induxerit. laeinaqve virgo nomina liaec nobilissimarum sunt Italiae feminarum. et ^aerataw? pro *ferream% ut <VII 743> micat 15 aereus ensis.
657. italides ut *Sicelides' * Atlantides' . fanque saeiamm du- cem amazonam dicit velut amazonidas, ut <(I 490)> ducit Amazoni- dum. et est pulcbra derivatio, non famen vera: nam verum est cIta- lae?: cItalis' autem? unde est cItalides?? magis patronjmicon est; 20 quam derivativum; sicut cBelis5, unde est cBelides': et est Graecum.
QVAS ipsa decvs et ad delectas, et ad ipsam potest referri. cde- cus' autem si ad Camillani, nobilitas; pulchritudo; si ad delectas, ornamentum; quas sibi elegit ornamentam, id est ad ornamentum.
dia CAMILLA generosa; svysvrjg] nam Graecum est. cuius nominis 25 etymologiam plerique volunt venire a%o %ov Aiog\ quod si est; di- cemus dissentire derivationem a principalitate : nam cdia' cdi' pro-
7 quas Titianus . . . sine mamma] exscr. Isid. or. IX 2, 64 || 8 bipennis . pennas] exscr. Isid. or. XIX 19, 11. cf. XI 1, 46
1 ad vnvm e. l. s. v. unum latus habens exertum, ad pharetrata s. v. par- ticipium sine uerbi origine T || pharetra F || 2 vnam F || latum F \\ 3 ad denset s. v. dense spargit T || sparse] an sparsim ? || iacet F || 4 unianimes F || 6 ei] om. B, et H \\ arraa om. F \\ amazona F \\ 7 tradidit B || ticianus HM || unia- nimas F || amazon] amazon tradit AS amazonum tradit BHM || quase eneY mazon A (quasi anev a) quasi aeNCY mazon S quasi anes nazos BHM, nisi quod natos B quasi dNer MdzoY F \\ 8 pinnas F, correxi. cf. Serv. ad Aen. II 479 || 11 dimicat HF \\ quia F \\ 12 qua B || 14 nouissimarum HF || 15 ad aeratam s. v. ferream T|| 17 anque saciarum Daniel atque sociarum Masvicius. fortasse atque supra earum ducem Amazonem dicit hic ipsas inducit velut Amazonidas || 19 tamen] tantum Daniel || italae MSa: italiae reliqui || 21 unde est hae belides B unde est heelides H || 22 decvs] decus add. ASH || ad electas ASHM || 23 electas H || 25 diva BH qvia M\\ eugenos B eugenes reliqui \\
26 cltio . . . est post principalitate hdb. AS || apotu dios AS arroTOY aioco BM aao toy aoco H ctTro toy aoic F || si sic est HM || dicendum HM dicimus F ||
27 diua BHM
554 SERVII
ducit, cum zfiog corripiat: sicut e contra cum clux' *lu9 producat; clueerna? clu? corripit.
658. PACISQVE BONAE BELLIQVE MINISTEAS COngruum paci
epitheton dedit, ut eam bonam diceret, cum bellum e contra sit
5 pessimum: nam sine dubio et cbelli saevi' diceret, si ratio versus admitteret. quidam *bonunf interdum pro grandi accipiunt belli- qve ministras non nulli ^ministras* modo ad bellum tantum referri vo~ lunt, ideoque coniunctionem incongrue positam, et ordinem esse *decus pacis et ministras belli\ poterit et ita 'quas sibi decus delegit ministras
10 bonae paeis et belli\
j 659. qvales threiciae Tauais fluvius est; qui separat Asiam
ab Europa, circa quem antea Amazones habitaverunt; unde se postea ad Thermodonta, fluvium Thraeiae, transtulerunt: quod etiam Sal- lustius testatur, dicens dein campi Themiscyrei; quos habuere
15 Amazones, ab Tanai flumine, incertum quam ob causam; digressae. has quidam dicunt stato die solitas cum Scythis coire. flvmina pro flumine, autfluenta. thermodontis plenum est cTher- modoon'; sed per synaeresin cThermodon' fecit: unde cdon* circum- flexum habebit accentum. Graeca enim nomina necesse est ut cir-
20 cumflectantur; quotiens fit synaeresis exigente metri necessitate. ergo si sit cThermodoon'; cdo? acutum habebit accentum: quod si cThermodon9 fecerit; et in finalem transfertur; et mutatur accentus: nam circumflexus fit.
660. pvlsant Ennius ad musas quae pedibus pulsatis
25 Olympum. bellantvr pro cbellant': nam solent verba pro verbis poni: unde nunc passivam declinationem sub activa posuit significatione; sicut in georgicis <(II 425> et placidam paci nu- tritor olivam futurum tempus a passivo posuit pro praesenti ab
11 Tanais . . . transtulerunt] cf. Ammian. Marc. XXII 8, 17 sqq. || 13 Sal- lustius] hist. III 49 D., 46 Kr. cf. Isid. or. XIV 3, 27 || 24 Ennius] ann. v. 1 Vabl. || 25 bellantvr pro bellant] cf. Non. p. 472, 9 M.
1 dios A8F iaoc H dioc M \\ 5 et belli saeuiret s. r. u. diceret F || 6 ad v. 658 quidam bonum interdum pro grandi accipiunt et hoc loco ita intelle- gunt. non nulli ministras . . . et belli T. non nulli . . . et belli ex hoc codice edidit Daniel, om. F |[ 12 ante ASB || 13 hermodonta AS M ermotonta H \\ etiam] et F || 14 capi B campo F \\ themescyrei AS themescirei B Trenis- cyrei H threisci M thenis cyrrei F || 15 Tanai] iana H || 16 digresse B di- gressi HF || cum Scythis scripsi: cum scinthiis G scinthiis F Sinthiis Masvi- cius. cf. Strabo XI p. 504 || 17 ad flvmina s. v. fluenta T || thermodoontis BM || 18 facit HF || 19 graeca enim . . . habebit accentum om. B || 23 circumflexus om. H || 24 ad musas] musae AS || quae] eq. B || pedibus om. AS || 25 olypu A olimpi B olipi H || nam . . . caelo praecipitat om. F
COMM. IN YERG. AEN. XI 658-672. 555
activo: nam cnutritor? pro cnutri5 posuit. inde est e contra <(II 8> nox umida caelo praecipitat.
661. hippolyten haec Amazonum fuit regina, cui victae Her- cules balteum sustulit. huius filia fuit Antiopa, quam Theseus ra~ puit, unde Hippolytus. martia aut bellicosa, aut Martis filia. quae 5 ab Achille occisa ac mortua adamata est: ut non nulli vero adserunt, cum Achille concubuit, et ex eo Caystrum filium edidit, ex quo flumen Lydiae ita appellatur. refert autem aut addita est praepositio *re% id est *fert\ aut mutata pro Hnferf.
662. vlvlante tvmvltv ululatum veteres etiam vocem, quae red- 10 ditur initio proelii, dicebant, quam Graeci ololvyriv vocabant.
664. qvem telo primvm deicis Homericum est interrogatio- nem ad ipsum referre, qui describitur? cum semper sic musae inter- rogari consueverint, ut <(IX 523)> vos; o Calliope, precor? ad- spirate canenti. aspera virgo epitheton ad officium belli 15
respiciens, alias incongrue virginem asperam dicimus.
666. evnevm quia Latina est declinatio, ideo cne' accipit ac- centum: nam Statius quia graece declinavit, graecum accentum po- suit dicens Euneos ante et nunc ante Thoas et Euneon audit.
667. longa abiete hasta abietali: nam arborem pro hasta posuit. 20
671. svffvso casuro: nam csuffusr' equi dicuntur quos vulgo incespitatores vocant. alii csuffosso? legunt, id est praecipiti et iam cadenti.
672. dvm svbit scilicet, dum se ad sustentationem ruentis in-
18 Statius] Theb. VI 433 et 464
1 posuit] sic apud Cicercmem in officiis (I 25, 88) fneque ad eius qui pu- nitur aliquem aut uerbis castigat sed ad rei publicae utilitatem referri' puni- tur pro, punit add. Fabricius || unde B M || e om. AS || 2 umida] timida AS || praecipitat] pro praecipitatur activum pro passivo add. Fabricius || 3 fuerat B || cui om. F || uicta F \\ 4 suscipit F || huius . . . yppolitus (sic) hab. T || fuit. om. F || anthyopa T || 5 ippolitnr F || s. v. 662 haec ab achille occisa . . . ita est appellatum T \\ 6 ut uero non nulli asserunt T || 7 achillea F || et exinde filium caystrum nomine T || 8 lydia et ita F \\ re] rei F || 10 ad v. 662 in marg. refert aut uacat re aut infert significat et ululatum ueteres dicebant q initio belli redditur T || ululare F || reddat G \\ 11 uitio F \\ quem G || oAOArHN F || 12 deicit AS || 13 describitur] (II. XVI 692) ev&cc xiva nqmxov . . . %dle66av add. Fabricius || sit F || interrogare AS\\ 17 evnaevm F || ne] nec H non F || 19 euneon adit ante thos AS eunea audiente thoas JR euneuna audit ante thas H euneon audit ante thoas M eNNeon audit anthe thoas F. duos Statii versus VI 433 et 464 a Servio laudatos esse vidit F. Schoellius de acc. I l. p. 210 || 20 hasta . . . arborem] longa hasta longa abiete arborem enim F || abetata A (corr. a) abiectali H || 21 sofposo B svpfosa H || suffusi ASHM: suffosi BF \\ 22 ineespitatores BM: incespitores AS intercespitateres H in- cepitatores F cespitatores Fabricius \\ suffosso F: suffo B suffuso reliqui. cf. Wagneri et Bibbeckii adnot. crit. \\ iam om. F\ 24 dum se scilicet AS \\ dum se om. HF || inclinat om. HF
556 SERVII
clinat. et vult utrumque tanta celeritate esse percussum7 ut unum ictum putares: inde est enim cpraecipitcs pariterque ruunt'. in~
ertem nudam. an nihil proficientem?
673. his adbit amastrvm adiungii 5 674. seqvitvr pro *persequitur\
678. armis ignotis novis, ineonsuetis: vel ignobilibus, id est non conspicuis. iapyge Apulo.
679. pellis erepta ivvenco id est lorica: nam proprie lorica est tegimen de corio, tamquam de loro factura, quo maiores in bello
10 uti consueverant.
680. capvt ingens oris hiatvs amphibolon^ sed melius est Hngens hiatus\
682. agrestisqve manvs armat sparvs bene cagrestis': nam sparus est rusticum telum, in modum pedi recurvum: Sallustius
15 sparos aut lanceas, alii praeacutas sudes portare. Varro ait sparum telum missile, a piscibus ducta similitudine, qui spari vocantur. alii *sparus' a spargendo dici putant.
683. vertitvr in mediis id est agit: nam graece dixit ava- GTQsystai. toto vertice svpra est sic Statius de Capaneo et
20 totum transcendit corpore bellum.
684. hvnc illa exceptvm fraude circuinventuni, ut <VI 173> aemulus exceptum Triton. agmine verso aut converso impetu suo: aut adversariorum conlato agmine.
685. traicit vis iactus ostenditur.
25 686. silvis pro cin silvis': et est archaismos.
8 nam . . . factum] cf. Varro ch 1. 1. V 116 || 13 nam . . . telum] cf. Non. p. 555, 19 M. Isid. or. XII 6, 31 || 14 Sallustius] Cat. 56, 3 || 19 Statius] Theb. IV 165. cf. Serv. ad Aen. VII 784
2 ictum] interemptum F || ad > ineemem (sic) s. v. nudam nihil proficientem T || 4 schol. ad v. 673 om. AF \\ adiungit M, om. reliqui || 6 ignotvs F \\ novis inconsuetis] nouiter assiitis B \\ nobis AS \\ inconsuetus F || ad ignotis s. v. nouis inconsuetis uel ignobilibus non conspicuis T || ignobili F ignobilis Daniel igoo- tis Masvicius || 7 conspicuus F || Apulo] equo add. Fabricius \\ 9 tegmen AS \\ tamquam . . . factum] tamquam de loro tamquam factum F || in bello vulgo: dolo RIIM, 077i. ASF. fortasse olim || 10 consueuerant MF: consueuerat H consueuerunt ASB || 11 ad capvt i. o. h. s. v. amfibolon est sed melius est in- gens hiatus et hoc ad terrorem hostium fiebat T || okas F || amfibolon id est hiatus F a. id est h. ingeos Masvicius || 14 rusticulum A (corr. a) || in medium pedis F || 15 aut F: et Serviani libri || lanceis M laceas H || praeacutis B prae- accutes F \\ sedes F || ad v. 682 in marg. Varro sparum taelum missile dicit ducta similitudine a piscibus qui spari uocantur et sunt in modum lanceae. alii sparos a spargendo dictos uolunt T || 18 agitur F (| aNacTPHTai F || 19 sta- tis F || canapeo RH || et ... bellum RRMF, nisi quod toto F: et toto de- spectans uertice bellum AS || 22 schol. ad agmine v. hab. T || aut conuersu inpetu suo F || 25 arcasmos R arcaimos H ariaismos F sarcasmos AM sar- camos S || archaismos] casus pro casu add. D
COMM. m YERG. AEN. XI 673-703. 557
687. mvliebribvs aemis usus obtinuit; ut innuptas cvirgines'; nuptas cniulieres? vocemus: nam apud maiores indiscrete virgo dice- batur et mulier. utrumque enim sexum tantum signifieabat, ut ecce hoc loco dicit carmis muliebribus% cum Camil-lam innuptam fuisse manifestum sit. item in bucolicis legimus <TI 47)> a; virgo in- 5 felix; cum Pasiphaen constat ex Minoe ante amorem tauri liberos suscepisse: Terentius etiam mulierem post partum virginem vocat.
688. NOMEN TAMEN HAVD LEVE PATEVM MANIBVS HOC REFERES
telo cecidisse camillae inrisio est amaritadinis plena: nam si voluerimus simpliciter accipere, ut ita sit dictum quemadmodum 10 supra <(X 830)> Aeneae magni dextra cadis, incipit contrarium esse superioribus. unde melius est; ut perseveremus in sensu et ita sit dictum: magnam re vera gloriam laturus est ad manes paren- tum; quem feminea tela superarunt.
692. sedentis equitis. sane eum ex vicino intellegimus esse. 15 695. interior sinisterior, breviore scilicet circulo.
698. congeminat hic distinguendum: nam nemo dicit csecurim vulnus congeminat5; secl ^securis'.
699. incidit hvic figurate pro cin hanc incidit': Terentius ego in eum incidi infelix locum; ut neque mihi amittendi; 20 neque retinendi sit copia.
700. appenninicolae bellator filivs avni quia Liguria maiore parte sui in Appennino est constituta. Ligures autem omnes fallaces sunt; sicut ait Cato in secundo originum libro. filivs avni Aunus scilicet: nam; ut supra <IX 360> diximus? cum dictis 25 parentibus filiorum nomina supprimuntur; eos patri cognomines in- tellegimus; ut <JX 358> Tiburti Remulo ditissimus olim.
703. reginam avertere proprio verbo usus est, ut est mos eque- stris, id est non sperat fore ut illam averteret.
7 Terentius] Hec. III 3, 23. ef. Don. ad Adelph. IV 5, 16 || 19 Terentius] Phorm. I 3, 23. cf. Luct. Plac. in Stat. Theb. VIII 1
1 scholia ad v. 687—695 om. F || 2 dicebatur] cingebatur H \\ 3 utrumque] unum AS || signiucat AS\\ 6 pasiphen AM passiphen B phasiphen H \\ libe- ros] filios H |) 7 Terentius] in Hecyra add. vulgo || vocat] cnam uitium est ob- latum uirgini olim ab nescio quo inprobo' add. JD || ad mvliebribvs a. s. v. et in.marg. maluit muliebribus quam uirginalibus dicere, ut, quia perpetuae ca- stitatis uigorem uiuidum proximum esse uiris constat, nomine mollioris sexus usa^sit, quo troiani turpius uincerentur T || 13 es M || 14 superabunt BH || 15 ex vicino] ex uicina manu B || esse] percussum add. D. sed hoc voluit, ni fallor, Servius: equitem fuisse JButen non aperte dici, sed ex iis quae praecedant et sequantur intellegendum esse. fortasse igitur equitem post esse addendum || 17 securium B securum M || 20 eum] illum AS || ut om. BHM \\ mihi om. ASF || 25 ut] et B in H \\ 26 patris BHF || cognominis H cognomine F || 28 ad avertere c. s. v. proprio . . . averteret T || mos] an moris ? || 29 fore om. F || auertere F
558 SERVII
704 versare dolos ingressvs tractare ut <II 62> seu ver- sare dolos, seu certae occunibere morti. astv malitia: nam proprie castutos' malitiosos vocamus: unde in Terentio postquam de domino dixit servus astute; ille iratus ait carnifex quae loqui- 5 tur? Cicero ita fit ut tua ista ratio existimetur astuta, meum hoc consilium necessarium.
706. dimitte fvgam id est equi celeritatem, cui fidis; relinque.
708. ventosa ferat cvi gloria fravdem haec est vera et
.antiqua lectio, ut *fraudem' non Haudem' legas, ut si *fraudem' legeris,
10 sit sensus: pedes congredere, iam agnosces cui inanis iactantia ad-
ferat poenam: nam cfraudem? veteres poenam vocabant; ab eo quod
praecedit, id quod sequitur, ut <(II 229> et scelus expendisse me-
rentem Laocoonta ferunt, Cicero in Cornelianis ne fraudi sit ei
qui populum ad contentionem vocarit; ut etiam in antiquo
15 cognoscitur iure. si autem ^laudem' legerimus; erit sensus: agnosces
cui inanis gloria adferat laudem. cventosa' autem cgloria* est quam
Graeci Ksvodo%oav vocant.
710. paribvsqve resistit in ARMis pedes; sicut etiam illum congressurum putabat. 20 711. pvra parma tunc eniin primum in bella descenderat.
713. fvgax fugiens; nam nomen est pro participio: non enim fugacem possumus accipere quem supra <(700)> legimus bellatorem.
714. ferrata calce *calc(? genere feminino.
715. vane ligvs aut fallax; aut inaniter iactans: nam cvanos? 25 stultos posteriores dicere coeperunt. inde tractum est etiam in neo-
tericis: Iuvenalis <1II 159)> sic libitum vano; qui nos distinxit,
3 in Terentio] Andr. I 2, 12 || 5 Cicero] in Verr. I 11, 34 || 13 Cicero in Cornelianis] p. 939, 34 Or. || 23 calce gen. fem.] cf. Non. p. 199, 18 M. || 24 nam vanos . . . coeperunt] cf. Gell. XVIII 4, 10
2 astvm alii iana H\\ malitia nam] alii ianam F || malicia AM || 4 quae om. B || 5 ita . . . tua om. H, fit . . . tua om. B || fiet Cicero || 6 meum] eum AS, hoc omittentes || necessarium] necessarum M non esse seruam F \\ 7 relin- que] Fuga id est celeritas ut Iuuenalis etiam indicat illo uersu (VIII 60) fcuius clara fuga ante alios et primus in aequore puluis' add. D || 9 legas G, om. F || 10 cognosces BH\ 11 ad fravdem s. v. poenam uel dampnum T || 12 et ut G || 13 lacoonta fuerunt F || cornelialis F \\ fraude F \\ 14 uocari F \\ 15 iure] Sal- lustius in Catilinario (36, 2) cdiem statuit ante quam sine fraude liceret ab armis discedere add. D. his haec add. Fabricius est autem hypallage pro cui fraus ferat gloriam. || legimus H \\ 17 kanaaoziam B KeiNOAozaN H keinoao- ziaN M KeNoaoHiaN F || 18 id est pedes B \\ etiam] et F \\ 20 scholia ad v. 711 et 713 om. F || in bella] in parma AS (camilla in bella a) || descenderat] cum tirones pictas minime gestarent parmas add. Fabricius \\ 21 iam U|| 23 calcem F, correxi \\ feminino] usurpat add. Masvicius || 25 inde tractum B: intraturum AS intratum H hinc tractum M et rarum F \\ neotericis] neutris AS eote- ricis H || 26 vano] iuno B
COMM. DSr VERG. AEN. XI 704—722. 559
Othoni. quid autem hoe loco cvane' signifieet, sequentia demon- strant cfrustraque aniniis elate superbis9. possumus tamen Ifhic et men- dacem verius accipere, quia ait <701> dum fallere fata sinebant et <^iny nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno: Nigi- dius de terris nam et Ligures, qui Appenninum tenuerunt, la- 5 trones, insidiosi, fallaces, mendaces, Cato originum cum de Li- guribus loqueretur sed ipsi, unde oriundi sunt, exacta memoria inliterati mendacesque sunt et vera minus meminere. sane subito, ut solet, ad characterem dramaticum transit: neque enim osten- dit Camillam loqui coepisse. 10
716. lvbricvs mobilis, fallax.
718. pernicibvs ignea plantis modo velocibus, alias perse- verantibus: nam cpernix* interdum velox, interdum perseverans significat, ut ipse in georgicis <(III 229^> et inter dura iacet per- nix instrato saxa cubili. 15
719. transit eqvvm CVRSV nunc hoc incredibile esse videre- tur7 nisi praemisisset in septimo <808> illa vel intactae segetis per summa volaret gramina nec teneras cursu laesisset aristas. adversa opposita.
721. qvam similitudinis adverbium est; est et pronomen tam siib- 20 iunctivum, quam praepositivum ; est et coniunctio, ut cum dicimus Ham hoc, quam illud\ accipiter saxo sacer ales ab alto csacer' ideo, quia Marti est consecratus accipiter: aut ^sacer' avibus execra- bilis? ut <(III 57> auri sacra fames: aut, quod verius est, Grae- cum nomen expressit: nam [s(>a% dicitur, hoc est sacer: isQsvg enim 25 graece, latine sacerdos vocatur. cur autem graece ita dictus sit, ra- tione non caret, quae nota est sacrorunl peritis.
. 722. conseqvitvr pennis nova laus Camillae, siquidem acci-
6 Cato originum] II 1 Iord.? 31 Pet. || 12 modo velocibus e. q. s.] cf. Isid. or. X 211
1 othini F || 2 animi A animus F || ad v. 715 in marg. sin. subito ut solet . . . coepisse. uauum possumus hoc loco mendacem accipere quia ait supra dum fallere fata sinebant, in marg. dextro siue quia fallaces ligures sunt siue quia fallaci dauno (sic) filius es. ideo dicit patrias artes T || 3 verius Daniel: aerius F || qui G || 4 perferret G || nigius F, corr. Daniel || 5~ de terris] cf. J. Klein de vita Nigidii p. 25: de terras F de erra Daniel de Sphaera Masvicius || ligueres F \\ apenninum F apennium G || 6 originum II Daniel || 7 sed ipsi Daniel: sed ipse F sed ipsae G sedis coni. Mommsenus ap. Iordanum \\ for- tasse unde unde oriundi sunt || exacta memoria i. e. eis temporibus quorum ex- acta i. e. satis certa memoria est || 8 rninus Daniel: nimus F \\ 9 caractherem dramatricum F || 10 illam loqui primo cepisse T || 11 schol. ad v. 716 om. F || 15 instra H instaurato F || 19 adversa opposita om. JRF. ad adversa s. v. ex aduerso ueniens T || 20 ad qvam f. a. s. v. similitudinis aduerbium quam T \\ alterum est om. G || 24 quodj quia F || 25 ieras F || gereus H iereus reliqui || 26 dictum F || 27 quae] quia F
560 SERVII
piter colurnbam sequitur, ista hostem praecedit. ipsa etiam avium comparatio sumpta ex contrario est: nam aequius vir accipitri, Ca- milla compararetur columbae.
723. evisgerat ne vulgari verbo ex Graeco uteretur dicens *exen- 5 teraf, ait ^pedibusque evisceraf.
724. TVM CKVOR ET VVLSAE LABVNTVR AB AETHERE PLVMAE
ecbasis poetica, id est excessus.
725. non nvllis id est non neglegentibus: nam litotes figura est. vult enim dicere: non leviter luppiter intuebatur ista certa-
10 mina. ideo et adiecit ^observans oculis9, id est intente aspiciens: Plautus observato, quam blande suppalpatur mulieri.
730. instigat vocibvs alas incitat et inritat ad reditum: primum enim est; ut fugere desinant, post ut in hostes impetum faciant.
15 731. nomine qvemqve vocans per hoc extrema necessitas in-
- dicatur. reficitqve id est restituit.
732. qvis metvs dolentis, non interrogantis: id est qualis, quan- tus; qui viros etiam feminam timere compellit? unde paulo post cquae tanta animis ignavia venit? femina palantes agit*. o NVM-
20 qvam dolitvri id est stulti: stultus enim est quisquis iniuria non movetur. et bene cnumquam'; siquidem antea saevitiam Mezentii pertulerunt nec se ulti sunt; nunc praebent terga mulieri et ne hinc quidem commoventur dolore. non nulli tamen ^dolorem' studii ali- cuius ardorem et promptam gloriae cupiditatem veterum more dictum
25 tradunt, ut Graeci itovov appellant. -
734. atqve haec agmina deLKTMCjg, id est multitudinem tan- tam; hoc est magnam.
735. inrita id est inertia? quae nos ulcisci minime valent.
736. at non in venerem segnes latenter hoc dicit: fugitis 30 mulierem; quia armata est; alias primi ad huiic curritis sexum.
noctvrnaqve bella coitum: alibi et siquando ad proelia ven- tum est.
10 Plautus] Amphitr. I 3, 9 || 31 et siquando] georg. III 98
1 etiam] autem F || 2 est e contrario F \\ 3 comparetur AS \\ 4 ad evisce- rat v. s. v. dissicit extrahit uiscera. et ne uulgari uerbo uteretur dicens exen- terat ideo ait euiscerat T \\ et graeco Daniel || 7 etbasis AS ecbassis M || ex- cursus B excDSsus II cursus M \\ 8 littores AS (littotes s) || 9 ista] haec B || 10 ad observans s. v. intente aspiciens T || obscurans F || 16 ad reficitqve s. v: restituit T || 17 ad qvis m, s. v. qualis quantus. et est dolentis non interrogan- tis T\\ non om. F \\ 18 qui] quod F \\ 21 ante F \\ 22 hic AS (hinc a) || 23 ad o nvmqvam d. s. v. non nulli dolorem hoc loco studii alicuius ardorem more ueterum dictum accipiunt T || dolore F \ 25 ponon F || appellant om. Daniel || 26 dicticos libri \\ 29 sionem F || 30 primum AS || adhuc BH || 31 coitum BHM: coitus AS quibus coitus F
COMM. IN VERG. AEN. XI 723-745. 561
737. cvrva tibia symphoniacorum. bacchi autem ideo, quia apucl veteres ludi theatrales non erant, nisi in honorem Liberi patris. hanc tibiam Graeci Ttkayiavlov vocant, Latini vascam tibiam: et est Dionysia, cum maxime ea saturi utantur.
738. expectate pro cexpectatis?; modum pro modo posuit. 5
739. hic amor hoc stvdivm per parenthesin dictum est; nam ordo est ^pocula mensae dum sacra secundus aruspex nuntief. secvndvs harvspex pro csecunda sacra?; id est prospera: sicut e contrario Homerus \Lavxi Kauwv ? id est malorum diviue.
740. in ALTOS lvcos illic enim epulabantur sacris diebus. 10 mire autem vocet hostia pro *ut ad hostiam conveniatis\
741. moritvrvs et ipse moriturus animo: nam moriturus non est. quod autem ait cet ipse?; aut ad Camillam, aut ad Venulum respicit.
742. tvrbidvs id est terribilis. 15
743. DEREPTVMQVE AB EQVO DEXTRA COMPLECTITVR HOSTEM
hoc de historia tractum est: namque Gaius Iulius Caesar, cum di- micaret in Gallia et ab hoste raptus equo eius portaretur armatus; occurrit quidam ex hostibus, qui eum nosset; et insultans ait ccae- sar? caesar', quod Gallorum lingua cdimitte? significat: et itafactum 20 est ut dimitteretur. hoc autem ipse Caesar in ephemeride sua dicit; ubi propriam commemorat felicitatem. est et alia huius rei historia: Varro enim cum de suo cognomine disputaret, ait eum qui primus Varro sit appellatus, in Illyrico hostem, Varronem nomine, quod ra- puerat et ad suos portaverat, ex insigni facto vocdbulum meruisse. 25
745. tollitvr in caelvm clamor rei scilicct admiratione.
9 Homerus] II. I 106 || 15 tvrbidvs terribilis] exscr. Isid. or. X 270
1 cvrva] cantv B II symphonia chorum AS symphonia eorum HM sym- phonia quorum F || 2 honore B || 3 hanc Daniel: huic F || plagiaulon F || 4 dio- nisia F || Satyri Daniel || utuntur F, correxi j| 5 exspectat F || 6 ad hic a. h. s. s. «?. parentesis quia ordo est plene pocula m. d. s, s. a. n. T || 7 potula G ||
8 HARVSPEX F: ARVSPEX ASH AVRVSPEX HM || 9 MdNTI KU)N A MdNTI KdCUJN H M ||
diuina AS diuinae H || 10 enim om. F \\ 11 ad hostia s. v. pro ad hostiam pinguem T || vocem F || 12 moritur AS morituris H || 13 ipse om. HMF || 16 direptvmqve libri || 17 tractatum HM \\ iaius F, Iulius omittens || 18 arreptus B || 19 nosset] non est H || caesar caesar BF caesar ASM cecos ac cesar H \\ 21 ipsa A || epimeride B emptemeride F \\ dicitur AS || 22 ad v. 743 in marg. praeter historiam illam quam de caesare hoc loco memorat seruius aliam etiam inuenimus ex qua similitudinem sumpsit uirgilius. Varro cum de suo cogno- mine disputaret ait eum qui sit primus uarro appellatus in illirico hostem uarronem nomine quod rapuerat et ad hostes portauerat ex insigni facto uoca- bulum meruisse T || uius G \\ 23 de om. F || dis.putare F || 24 uero F || appel- ]atur G || ilyrico F hybrico G || 25 ad suos Commelinus: ad uos F || facto] ficato G || vocabulum om. F meruisse nomen coni. Mazvicius , fortasse rectius, quam voc. mer. Turonensis interpres || 26 ad toixLitvr s, v. rei scilicet admira- tione T
562 SERVII
748. rimatvr inquirit, ut <(VII 508)> rimanti telum ira facit
750. exit evitat, ut atque oculis vigilantibus exit in quinto <438>.
751. vtqve volans alte raptvm Horaerica comparatio. et 5 utrum *alte volans9, an *alte raptum% an *alte fert'?
756. lvctantem rostro magna Irevitate rem descrijosit.
758. dvcis exemplvm eventvmqve secvti et virtutem, et felicitafcem: ( °exemplum\ quod coepit; *eventum% qyiod prospere.
759. maeonidae Lydii, ut <VIII 499> o Maeoniae delecta 10 iuventus.
760. a^te dolo, ut <II 152> arte Pelasga.
762. qva se cvmqve evrens medio tvlit agmine vlrgo, hac arrvns svbit ut etiam supra <592)> diximus, ita poeta loquitur, ut aliquibus locis det suspicionem; quod Arruns de Turni partibus
15 fuerit: namque et in Camillam impetum facit, et eum ipsa rursus recedit: quod nisi de socio non procedit. Donatus etiam dicit, esse manifestum signum socium ei fuisse? quod Apollinem Soractis in- vocat montis, de quo Turno auxilia constat venisse: licet possit fieri? ut alterius loci homo alterius loci invocet numen. item ad
20 argumentum vocat <793)> patrias remeabo inglorius urbes: quod etiam de hoste procedit, nam superare feminam nullain constat esse virtutem: aut quia nec gloriari poterat, si Camillam earundem partium occidisset, ut, quod supra dictum est, videatur eam invidia peremisse, quod viris praeripiat gloriam et sola nobiliter pugnet Camilla.
25 763. tacitvs hoc est latens.
767. circvitvm proprie: nam circumire insidiantum est: unde est nec gregibus nocturnus obambulat. certam hastam
1 kimatvr inquirit] cf. Non. p. 382, 5 M. || 2 exit evitat] cf. Non. p. 296, 17 sqq. M. || 27 nec gregibus] georg. III 538
1 ad rimatvr s. v. inquirit T || inquiritur F, ut omittens || frimanti F || 2 et uitat E || ut om. F || in quinto Jti in v. ASM, om. HF || 4 coinparatio] (II. XII 200) OQVig yccQ 6cpiv snrjX^s . . . Ttvotfjg avspoio add. D \\ s. v. 751 homerica comparatio. potest et alte uolans et alte raptum et alte fert accipi T || 5 alto uolens F || an] nam G || 6 describit G || 9 lidi B || ut] et AS || o Maeoniae] amoeonii AS meoniae B amaeoniae H at maeoniae M maeoniae F \\ 11 arte . . . Pelasga post virtutem Jiab. Serviani libri, om. F || ad v. 760 is interpres qui Tironianis notis utebatur in Turonensi haee adscripsit Prior erat arte id est dolo et fraude, non fortitudine aut agilitate. || 12 hanc H \\ 14 det] et AS (corr. a) || 15 nam quod et in camillam F || ipsa] ea .<4.#.F|| 16 Donatus dicit . . . iuvocet numen hab. T || 18 posset AS || 19 homo alterins loci om. AS ||
21 non procedit B || procedit nam] procedit . inglorius autem ideo quia F ||
22 earunden parcium G || 24 pugnae F, corr. Daniel \\ 25 ad tacitvs s. v. la- tens T || 26 circvit B || insidiantium F || 27 nocturnis F
COMM. IN VERG. AEN. XI 748—773. 563
inevitabilein : uncle est e contra <(II 224)> et incertam excussit cervice securini, id est infirmam, evitabilem.
768. sacer cybelo nam montem pro numine, quod in eo co- litur, posuit. et bona occasio ad mortem Camillae, ut sacerdotem maioris numinis conetur occidere: per quod quasi exauctoratur Dia- 5 nae favor, interveniente maioris numinis iracundia. olimqve sager- dos aut quia vetus sacerdos: aut cuius etiam maiores saeerdotes fuis- sent, quibus apud veteres in sacra quoque succedebatur.
769. longe fvlgebat vel Honge fulgebaf, vel Honge insignis\
770. QVEM PELLIS AENIS IN PLVMAM SQVAMIS AVRO CONSERTA 10
tegebat catafractuni eum fuisse significat. catafracti autem equites dicuntur, qui et ipsi ferro muniti sunt, et equos similiter munitos habent: de quibus Sallustius equis paria operimenta erant, fquae linteo ferreis laminis in modum plumae adnexue- rant; nunc autem pro linteo cpellem? posuit, et caeneas squamas' 15 aereas laminas intellegimus. cin plumam' vero est in similitudinem plumae; ut <(VI 42)> excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum; id est in antri similitudinem. sane sciendum quod ipsos equites catafractos dicimus: Sallustius et sequebantur equites catafracti. in plvmam *pluma est in armatura ubi lamina in 20
laminam se indit*.
772. peregrina ferrvgine ut Hibera, id est Hispana: nam ipse hoc alibi exposuit <(IX 579^> et ferrugine clarus Hibera. quidam purpuram accipiunt, quod eius prima tinctura ferrugineo colore sit.
773. spicvla torqvebat lycio gortynia cornv Cretenses 25
11 catafractam e. q. s.] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. IV 268 et XI 543 13 Sallustius] hist. IV 59 D., 17 Kr. || 19 Sallustius] hist. IV 58 D., 16 Kr. 23 quidam . . . sit] cf. Isid. or. XIX 28, 6
1 e contrario F || et] ut B || 3 cybela H \\ nam] nunc F || eo] caelo H || 5 numinis] iracundia add. AS \\ 6 favor vulgo: fauore ASBM fauoe H fa- bore F \\ iracundia om. AS || 7 aut . . . succedebatur hab. T || quia om. T \\ etiam om. T \\ 8 quoque in sacris T || succedebantur F || 9 vel . . . insignis Jiab. T |) longe id est ualde insignis T \\ 11 autem om. B || 12 ipsi om. BH \\ uniti AS (corr. as) \\ 13 equi BH || paria] simila A similia Sa patria B || 14 quae] q: B || linteo ASMF lina B linco H lintea vulgo || lamineis A (la- minis a). fortasse namque linteo ferreas laminas in modum plumae adnexue- rant. Kritzius vulgatam scripturam ita defendit, ut Sallustium insolenter cope- rimenta adnectere laminis' pro roperimentis adnectere laminas* posuisse diceret; Dietschius *ferreis laminis i. m. p.' ablativum, quem qudlitatis vocant gramma- tici, esse, lintea autem ipsis equis adnexa dici sibi persuasit. || adnexuerant] pluma . . . scindit add. F, quae a Servianis separavi || 15 pelle F \\ aenis F || 16 est om. F \\ 17 eubois AS\\ 19 et om. AS || sequebatur H\\ equites vulgo: equi libri , nisi quod aequi AS. fort. equi catafractos || 20 lamina Daniel: lamen F \\ 21 se indit JDaniel: scindit F || 22 ad pereghrina p. s. v. hispana pur- pura T || ispania F || ipso F || 24 purpuram Masvicius: purpura F. possis et cferrugine' purpura || tuntura F, corr. Daniel
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 37
564 SERVII
sagittas Lycio arcu dirigebat: quod etiam; ut supra diximus, ad ornatum poni consuevit.
774. vati hic vatern, supra <(768)> sacerdotem, ut de Heleno utrumque.
775. CASSIDA pro ccassis': nam accusativum posuit pro nomi- 5 nativo.
777. PICTVS ACV TVNICAS ET BAEBARA TEGMINA CRVRVM 'pictus
tunicas, pictus crurum barbara tegmina5, id est habebat vestem phrygionis arte perfectam. sane armorum longa descriptio illuc spec- tat; ut in eorum cupiditatem merito Camilla videatur esse succensa. 10 782. femineo inpatienti, inrationabili, ut <(VII 345)> femineae
ardentem iraeque curaeque coquebant.
785. svmme devm ex affectu colentis dicitur: nam luppiter summus est. sancti cvstos soractis apollo Soractis mons est Hirpinorum in Flaminia conlocatus. in lioc autem monte cum ali-
15 quando Diti patri sacrum persolveretur — nam diis manibus consecra- tus est — subito venientes lupi exta de igni rapuerunt. quos cum diu pastores sequerentur, delati sunt ad quandam speluncam, halitum ex se pestiferum emittentem, adeo ut iuxta stantes necaret: et exinde est orta pestilentia, quia fuerant lupos secuti. de qua responsum
20 est, posse eam sedari, si lupos imitarenfcur, id est rapto viverent. quod postquam factum est, dicti sunt ipsi populi Hirpi Sorani: nam lupi Sabinorum lingua vocantur hirpi. Sorani vero a Dite: nam Ditis pater Soranus vocatur: quasi lupi Ditis patris. unde memor rei Vergilius Arruntem paulo post comparat lupo, quasi Hirpinum
25 Soranum.
786. pinevs aedob. ignis TteQicpQaGig. acervo pyra, coacer- vatione lignorum.
787. freti pietate iste quidem hoc dicit; sed Varro, ubique expugnator religionis? ait? cum quoddam medicamentum describeret;
30 ut soient Hirpini7 qui ambulaturi per ignes, medicamento plantas tingunt.
3 hic . . . sacerdotem] cf. Isid. or. VII 12, 15 et diff. verb. 451
1 dirigebant BH\\ ut etiam HM\\ 3 ad vatt s. v. sacerdoti T || 7 frigia a || 8 spectatur HF || 9 cupiditate BF captiuitatem H || Camilla om. F || ad caeca (v. 781) quia nesciebat quid ei accideret T || 10 ut om. F || ad cvm tandem (v. 783) cum labore, ad tempore c. s. v. oportunitate nacta T || 12 scliol. ad svmme n. om. F || uolentis AS (corr. a) \\ 13 est om. AS (add. a) || soracte AS \\ 14 hyrpinorum ASBH arpinorum F || 17 alitum ABH \\ 18 etinde B \\ 19 fuerunt AS \\ 20 uiuere F \\ 21 hyrpisarani AS hyrpi sorani BM hirpini sorani F || 22 hirpri uocantur H hirpi uocantur MF \\ sarani AS || 23 saranus AS || 24 rei] et AS || uergilius F || hyrpinum ASBM \\ 25 saranum A sarranum S \\ 29 cum] eum AS || describere AS describeretur H \\ 30 ut] et ut F, inde eo uti Sal- masius Plin. exercit. p. 60 || hyrpini ASBH Hirpi Varronis esse coni. Salmasius || ignem F \\ medicantentes H
COMM. IN VERG. AEN. XI 774-805. 565
788. mvlta prvna in pruna. cpruna? autem quamdiu ardet dicitur: Horatius praetextam et latum clavum prunaeque ba- tillum: cum autem extincta fuerit; carbo nominatur: Terentius tam excoctam atque atram reddam; quam carbo est: nam -pruna5 a perurendo dicta est. 5
790. exvvias pvlsaeve tropaevm exuvias occisae; pulsae tro- paeum. et proprie: nam? ut supra <^X 775^ diximus; de occisis hostibus triumphabant; de pulsis figebant tropaea.
795. PARTEM MENTE DEDIT PARTEM VOLVCRES DISPERSIT IN
avras bona moderatio Apollinis inter sacerdotis preces et volunta- 10 tem sororis.
801. nihil non. neqve avras nec sonitvs memor haec est antiqua lectio; namque apud maiores trahebatur interdum a Graeco genetivus singularis. hinc est et ^paterfaniilias* et cmater- familias?; quae duo tantum nomina remauserunt: nam nec chuius 15 auras' dicimus; nec 'huius custodias' secundum Sallustium; qui ait castella custodias thesaurorum pro ^custodiae': ita enim etiam Asper intellegit; licet alii ccustodias? accusativum velint. sane cpa- terfamilias' et Unaterfamilias' quanclo dicimus, cfamilias' indeclinabile est. si autem cpater familiae' dicere voluerimus; iam non erit no- 20 men; sed locutio, et cfamiliae? erit dativus; nam cpater mihi est' dicimus: Terentius natura tu illi pater es; consiliis ego. multi tamen volunt in numero plurali nomen utrumque declinari; ut di- camus chi patres familiae, horum patrum familiarum'.
803. papillam exertam nuclam. sane cmamilla' est omnis 25 eminentia uberis; cpapilla9 vero breve illud, unde lac trahitur.
805. dominam reginam; ut <VI 397> hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.
1 pruna . . . dicta est] exscr. Isid. or. XIX 6, 7 || 2 Horatius] sat. I 5, 36 || 3 Terentius] Adelph. V 3, 63 || 16 secunduin Sallustium] hist. III 35 D., 42 Kr. cf. Charis. p. 107, 9 sqq. K. || 21 Terentius] Adelph. I 2, 46 || 25 mamilla . . . trahitur] exscr. Isid. or. XI l, 75. cf. diff. verb. 372
1 inter pruna AS inter prunam M, et carbonem hoc interest addens || 2 praetexta HF || et om. H |) uatillum ASB batilum HMF |) 3 tam] quam H nam F || 4 exactam F \\ atque] tam ASM || ad dedecvs (v. 789) quod femina persequeretur uiros T || 6 exuvias . . . tropaeum om. A S || 7 et proprie] et im- proprie B, om. F |j de om. HM || 8 de pulsis] defeesis H (sed alterum e man. rec. in ras.) defugatis Guelferb. 1 1| 11 sororis] est autem homeri orante patroclo achille (II. XVI 249) a>g scpav' svxofisvog . . . ftap^ s£ aTtovesGftai add JD || JL2 nihil non post patrum familiarum (lin. 24) hab. F \\ 13 est om. F || antiqua] uera B || nam AS || 17 custodiae F || 18 pro custodia H |) 19 quando . . . fami- lias om. AS \\ 20 dicimus iam F \\ eloquutio AS elocutio MF || 22 tui F || 23 dicas B || 26 breue] unde H, om. M \\ 27 ad trepidae s. v. festinae aut me- tuentes T \\ reginam] ruentem M || domini F
37*
566 SERVII
808. virginis avdet sic fuerat consternatus, ut etiam vulne- ratam timeret.
811. occiso pastore lvpvs bene pastori reginam comparat nam reges ipsi pastores vocantur: Homerus noi^iva la&v. 5 812. cavdam pavitantem quae timorem indicat: pro eipse pa-
vitans'.
814. tvrbidvs modo timiclus, supra terribilis, ut <(742> Ve nulo adversum se turbidus infert.
817. mvcro hine apparet mucronem esse cuiuslibet teli acumen. 10 81*8. frigida leto alii ctelo' legunt et intellegunt cvulnere\
et quidam labvntvr leto non Heto frigida% sed *leto labuntur\ alii *frigida leto9 accipiunt, quia sequitur post *captum leto posuit capuf. non nulli *frigida lumina' tradunt, scilicet igni caloris extincto, ut e contrario <II 405> ad caelum tendens ardentia lumina. 15 822. partiri cvras subaudis cconsueverat\ haec ita fatvr
unum abundat: nani supra ait cadloquitur\
823. potvi absolute, vel pugnare vel vivere: necessaria enim eclipsis in defectione, quae ex arte non semel posita est.
826. svccedat pvgnae animus bellatricis ostenditur; quae non 20 se dolet lucem, sed bella deserere, in tantum, ut nihil aliud fmo- riens, quam de re publica tuenda, et bellum mandaret, et solum putaret idoneum Tiwnum qui in eius vicem succederet.
828. non sponte flvens non ut supra <499> portisque ab equo regina sub ipsis desiluit; quam tota cohors imitata
25 relictis ad terram defluxit equis.
829. pavlatim exsolvit se corpore sic in quarto <703> teque isto corpore solvo.
830. et captvm leto posvit capvt cum dicit *caputf ostendit ope- ram consecratam, usque dum solvatur caput hominis, id est liberetur;
4 Homerus] II. I 263 || 9 hinc apparet . . . acumenl exscr. Isid. or XVIII 6, 2; diff. verb. 198
8 instat BHM\\ 10 alii te leguntur H \\ 11 ad loeto s. v. loeto labuntur non leto frigida, s. v. 819 non nulli . . . ardentia lumina T || frigido F, cor- rexi || 13 scilicet om. T || extincto igne caloris T || ignis calore JDaniel || e con- tra T || 15 schol. ad partiri c. om. F || consuerat AS \\ 17 vel ante pugnare om. F || ad potvi s. v. scilicet uel uiuere uel pugnare. et est necessaria ellipsis quia interrumpebatur uox morientis T \\ 20 sed] sub F \\ s. v. 825 in tantum animus bellatricis ostenditur ut uihil aliud quam de re publica tuenda moriens et bellum mandaret et solum idoneum putaret turnum qui in eius locum suc- cederet T \\ moriens] fortasse moliens aut nihil aliud cogitans q. d. r. p. t., moriens et e. q. s. \\ 21 putarent F || 22 qui om. F || succiderit F || 23 non] sua sponte add. M || 24 dissiluit BF || 26 schol. ad v. 829 om..HM\\ 28 ad exsolvit s. v. liberat T \\ opera consecrationis qui dum F operam consecrari '(consecra- tam ego) usque dum Daniel
COMM. IN VERG. AEN. XI 808-842. 567
quod facilius potest morte contingere, sicut supra <(591)> dictum est. arma relinqvens alU *arma relinquunf legunt. Probus hypallagen vult esse vel contrarium} ut ipsa relinquat. alii *arma relinquunf cum laude dictum accipiunt, id est illa decidebant e manibus Camillae ex- animis. 5
831. VITAQVE CVM GEMITV FVGIT INDIGNATA SVB VMBRAS ser-
vat hoc ubique, ut iuvenum animas a corporibus dicat cum dolore discedere, quod adhuc esse superstites poterant: quod etiam de Turno dicturus est.
832. clamor Troianorum scilicet; qui exultabant, et quorum 10 animi aucti sunt Camilla moriente.
833. crvdescit crudelior fit caede multorum.
834. omnis gopia pro Hotus exercitus% ut <JI 564) et quae sit me circum copia, lustro.
836. at triviae cvstos vel ministra, vel observatrix. potest et lp pro comite accipi: vel *custos' mandatorum Triviae, ne inulta Camilla moriatur.
839. mvlcatam affectam: *mulcari' enim proprie verberibus dicimus.
842. conata lacessere tevcros propter illud <305> bellum inportunum cives cum gente deorum. hev autem doloris 20
exclamatio est. crvdele lvisti svpplicivm iuris verbo usus est. Huere' enim debere dicitur qui pecuniam solvit: quod hic usurpatum est in capitis poenam. quidam huius lcci longam expositionem tradunt: Volscos a Volscatibus Hylinis originem ducere, -fexclytas autem, inter quos Ama- zones sunt, regionem lllyricam incolere. luisse ergo supplicium Camil- 25 lam dicunt, quae adversum Troianos arma tulerit, quibus maiores eius auxilium constat tulisse, id est Penthesileam.
15 vel ministra e. q. s.] cf. Macrob. Sat. III 6, 15 et V 22, 2
2 ad v. 830#ilii arma relinquunt legunt. probus hypallagen uult esse ut, ipsa relinquat. alii cum laude dictum accipiunt id est illa decidebant e mani- bus cum illa iam esset exanimis T || 3 esse om. F || relinquit F || cum ... id est] laudant dictum est F || 4 cumille F || exanimi F, corr. Masvicius || 6 ser- vat hoc ubique] ferunt hoc alii quae F || 8 potuerunt F \\ 9 dicturus est] idem cicero in catone maiore (XX 72) ciam omnis conglutinatio recens aegre, inuete- rata facillime diuellitur7. et est homeri (II. XVI 856) add. D || 11 aucti Da- niel: uicti F || 12 multorum] nam crudus et crudelis a cruore dicitur add. D \\ 14 lustrum F || 15 s. v. 836 ministra uel obseruans (sic) . . . moriatur camilla (sic) T || obseruatris F || ad mvltatam s. v. adfectam T \\ mvltatam debilitatam Fabricias M. debilitatam damnatam Stephanus \\ uerberirnus F \\ 20 ad hev nimivm s. v. doloris exclamatio est hoc loco heu T || ad lvisti in marg. soluisti et iuris uerbo usus est . . . ut pentesiiea T || 22 debere om. T \\ 23 huius . . . expositionem om. T || uulcos F T \\ 24 a uulcatibus ylinis F ab illiriis T cf. Hauptius op. III p. 331 ,. qui Hylleis pro Hylinis proposuit. \\ exclytas F ex- cithis T || sunt amazones T \\ amagones F || 25 religionem F \\ illiricum F
r
yllirioii T \\ 26 dicunt om. F || 27 pontesilea F, corr. Masvicius
568 SERVII
843. desertae in dvmis *in silvis coluisse* \ aut *in dumis desertae', id est soli et sine nobis. colvisse dianam peopvit non deam in- cusat, sed fatorum necessitatem, contra quae nec numinis opitulatur auxiliuni. 5 846. sine nomine sine gloria, sine farna, quod fortiter fecit:
vel quia dea vindicat.
847. avt famam patieris invltae id est nec invindicatae igno- miniam sustinebis: quod etiam Dido dolet, dicens <1V 659)> mo- riemur inultae? sed moriamur ait. 10 849. monte svb alto ut <TI 234> monte sub aerio. apud
maiores nobiles aut sub montibus dltis, aut in ipsis montibus se- peliebantur; unde natum est ut super cadavera aut pyramides fierent, aut ingentes collocarentur columnae.
850. regis dercenni quidam fdestercenii, rege Aboriginum, hoc no- 15 men fictum putant. bvstvm hoc loco sepulchrum.
854. vana tvmentem plenum falsae gloriae, quam Graeci %svo- do&av dicunt. *vana' autem Humentem% ut <(VIII 489)> infanda furentem.
855. cvr inqvit diversvs abis non quasi audienti dicat, ut (IX 20 638)> macte nova virtute, puer. ^diversus' autem a pugna diversus:
vel *diversus% quod fugit quam occidit.
856. digna camillae praemia pro poena: sic in secundo <537)> persolvant grates dignas et praemia reddant debita, item alibi <X 881> et haec tibi porto dona prius.
25 857. tvne etiam telis moriere dianae cum ingenti amari-
tudine dictum est: nam ei etiam genus invidet mortis. *quod autem ait Hune etianr5 ad Niobes numerosam pertinet subolem.
1 ad desertae s. v. id est soli sine nobis T || in dumis desertae egoi dubiis deserti F dumis deserti Daniel \\ 3 conteque F \\ 5 sine fama om. HM || sine gloria . . . uindicabit (sic) hab. T || 6 uel quia fortiter fecit f || 7 nec inuindi- catae sustinebis iniuriam AS \\ 9 multae F \\ 11 in montibus] in domibus M \\ 12 supra A || paranides AS (piramides s) || 13 columnae] lucanus (VIII 695) cet regum cineres exstructo monte quiescant, cum ptolemaeorum manes seriem- que pudendam pyramides claudant' add. D || 14 ad v. 850 quidam aboriginum regis nomen fictum putant hoc loco T || detennii G || derircenu G de Stercenii Daniel de Sterce Masvicius, fortasse ex August. de civit. dei XVIII 15. mihi ipsuni Dercennii nomen restituendum esse videtur, ut is interpres cuius scholium fquidam putantf formula Servianis adiunctum est haec fere scripserit dercenni.i regis Aboriginum. hoc nomen fictum est. || rege F regem Daniel || oboriginem F (ob ori evanuerunt in G) || 15 ad bvstvm s. v. modo sepulcrum T || 16 nsvo- do^tav Daniel: nsvodo^ioc Serviani libri (nisi quod nsvoXoo^Lcc H), om. F || 17 ad vana .s. v. nomen pro aduerbio T , ad v. 854 in marg. KeNODOxia inanis gloria T \\ 19 habes F || 20 ad diversvs a. h. d. g. s. v. uel diuersus a pugna uel diuersus quia fugit quam occiderat T \\ diuer F || 22 praemia om. AF \\ pro poena non edidit Daniel \\ 24 alibi] in decimo F \\ 27 Niobes Stephanus: iouis ASBM iuues H mobis F || sobolem ASBH
COMM. m VERG. AEN. XI 843—866. 569
858. volvcrem sagittam proprie: quia sagittis pennae adglutinan- tttr. threissa propter Amazonas. et hanc Vergilius non ita finxit, ut Tarpeiam et ceteras, sed proprio nomine videtur induxisse: Graeci enim tradunt a^ia^og^ogovg ex Hyperboreis, qui et ipsi sunt Thraces, ad Latonam venisse: Jianc et Hecaergon Apollinem et Dianam educasse, 5 ut etiam ex cognominibus deorum? cum, illa Opis et hic Hecaergos ap- pellatur, agnoscitur: quod supra <(532)> plenius dictum est.
859. cornvqve infensa tetendit ccornu? accusativus singu- laris est; ac si diceret carcurnque infensa tetendit9: nam horum du- biorum nominum casus ex similibus vel synonymis conprobantur. 10
860. coirent inter se capita Homerica est ista descriptio.
861. manibvs aeqvis pro aequaliter ; vel aequantibus. et licitum poetae, nomen pro adverbiis aut participiis ponere.
863. teli stridorem Homerus snXccy&v d' <xp' oajtog.
864 avdiit vna arrvns haesitqve in corpore ferrvm cele- 15 ritas iaculantis exprimitur: sic Statius cum iam percussum dixisset extinctum; ait necdum certi tacet arcus Amyntae. multi no- lunt in medio distingui propter exprimendam celeritatem.
866. obliti non nulli Vergilium secundum vetustatem hoc verbo usum tradunt, ut *obliti* aiisXrjtfavtsg, hoc est neglegentes et contemnen- 20 tes, putent: viderant enim peremptum, sed neglexerunt, ergo scientes liquerunty ut <V 174> oblitus decorisque sui et <(V 703) oblitus fatorum. alii ^obliti' ubi reliquerant nescientes: et est sensus *obliti illum\ ignoto camporvm in pvlvere linqvvnt bene Arruns,
1 proprie , . . adglutinantur] cf. Isid. diff. verb. 47 || 14 Homerus] II. I 46 16 Statius] Theb. VIII 440
1 ad v. 858 propter amazones dicit. et hoc uirgilius nomen non ita finxit ut tarpeiam et citheram sed proprio nomine uidetur induxisse. graeci enim tradunt ex hyperboreis qui et ipsi sunt thraces latonam uenisse et hanc cum latona educasse. et uolucrem sagittam proprie dixit quia . . . agglutinantur T II pinnae F || 2 amazonias F || uergilius F \\ 3 terpeiam F || grecae eum tradunt F \\
4 uyialloyoQovQ ego (cf. Welcker Goetterl. II p. 350): amilloforos F anulloforos Daniel ouloforos Salmasius ad inscript. Herodis Attici p. 19 Opin et Hecaergon ovlocpoQovg Masvicius [| hyperuoreis F || Thraces] trudi F Threci Salmasius \\
5 ad Latonam ego: et latitonam F in Latitonam Daniel in insulam Delum Salmasius || hanc et Hecaergon Apollinem et Dianam Salmasius: hanc et aegon hoc est dianam F hunc Hecaergon Commelinus || 6 cum Salmasius: et cum F || Hecaergos Salmasius: et aergos F || 11 descriptio] pandaro foedera iussu pal- ladis confundente (II. IV 122) %1%b $' 6[iov . . . t6£w ds 6Cdr\Qov add. D || 12 ad aeqvis s. v. aut aequaliter aut aequantibus T || 14 EnXccy^av d' ccq3 oloxoC Homerus || oigxol] an co{icqv et (II. IV 125) XCy^s fiiog, vbvqtj dh [isy3 ia%zv add. D || 15 ferrvm] t. A vvlnvs H || 17 amindae M aminde H amyndae M |[
19 ad v. 866 quidam obliti inteliegunt id est scientes reliquerunt uiderant enim eum sed neglexerant. alii intellegunt ubi reliquerant nescientes T ||
20 aM€A€HcaNTec F aMeacHcaNTec G || contempnentes F || 21 uiderat F || sien- tes G || 22 decoresque F
570 SERVII
qui quasi sacrilegus peremptus est, faciente numinis iracundia est relictus, ut nec sepulturam posset mereri.
868. levis ala levis armatura scilicet.
869. tvrbati fvgivnt rvtvli hoc ad Camillae pertinet lau- 5 dem; qua amissa turbati fuerunt Rutuli, et inmutantur fata bellorum.
acer atinas licet acer; fugit tamen.
870. desolatiqve manipli deserti signiferi: quod est nimii discriminis; namque hoc ubique dux praecipit, ut frequentes circa se sint milites? sicut in Sallustio legimus. manipli autem dicti sunt
10 signiferi, quia sub Romulo pauper adhuc Romanus exercitus hastis faeni manipulos inligabant, et hos pro signis gerebant; unde hoc nomen remansit.
872. letvmqvje ferentis pro Hnferentis\ 874. laxos arcvs non intentos, sed iam solutos. 15 877. pvlvis hic" corripuit, alibi produxit <I 478> versa pulvis
inscribitur hasta.
878. feminevm clamorem inpatientem: nam iam dixerat cma- tres?; per quod muliebrem clamorem poteramus accipere.
879. qvi gvrsv portas fpotanda elocutio, quia consequatur *hos\ 20 sed intellegendum *eos qui\
880. inimica pro *hostilis\
881. miseram mortem quia sequitur climine in ipso'.
882. moenibvs in patriis scilicet ubi se iam tutos esse credebant.
883. pars clavdere portas pars eorum qui cursu inrupere portas. 25 884. aperire viam id est dare aditum. et bono locutus est
ambitu; nam cum portis via et aperitur et clauditur.
885. oritvrqve miserrima caedes quoniam defensores moenium dum hostes petunt, suos feriebant: sic in secundo <411>; ubi intulit armorum facie et Graiarum errore iubarum. 30 886. defendentvm ideo 'defendentum' et cruentum'; quia ad
9 manipli . . . remansit] cf. Don. ad Ter. Eun. IV 7, 6 et Isid. or. XVIII 3, 5
1 facientis F || 2 possit ASF || 3 ad levis a. s. v. id est leuis armatura T arma matura F\ 5 mutantur M mittanter F \\ 6 atinvs AS a. M, om. H licet acer ASBF: armis scilicet H armis scilicet acer M |) 7 est om. F mmis F || 8 praecepit HF || frequenter F || 9 se] om. HM signa Daniel || sunfc AS \\ 10 hastas faeni manipulis F \\ 11 inligabat F \\ generabant F || 12 reman- sit] ouidius in fastis (III 115) cilla quidem foeno . . . nomina miles habet' add. D || 13 inferentis hab. T || 14 schol. ad v. 874 om. F || 15 atibi F || 19 cvr- svm F || potanda F portanda Daniel, quod quid sibi velit non intellego. fortasse rotunda. cf. Fortunat. art rhet. III 10 p. 127, 10 H. \\ quia Masvicius: qui F || 20 sed] malim et || 21 ad inimica s. v. liosJlis T || 23 iam se F || 24 ad pars c. p. s. v. id est illorum qui cursu irruperunt portas petentes T || 26 cum om. AS || et ante aperitur om. F || 27 ad oritvrqve m. c. s. v quoniam . . . suos feriunt (sic) T || 28 petunt T: pati ut F || 29 graiorum MF (corr. m)
COMM. 1N VERG. AEN. XI 868-896. 571
masculinum retulit; et chi defendentes' facit; quod et de feminino dicimus: si autem de neutro loquamur, Mefendentiurn' dicamus ne- cesse est; quia chaec defendentia' facit et; ut supra <(590)> dixi; gene- tivus pluralis a nominativo plurali minor esse non debet. quod si forte minorem eum aliquando invenerimus; metri necessitate fit; et 5 incipit iam pathos esse; non declinatio. non nulli ergo in Tiis no- minibus genetivum corruptum pro integro accipiunt.
887. lacrimantvm quidam *lacrimantum' genetivum corruptum pro integro accipktnt, quia facit Hacrimantium\
888. praecipites FOSSAS in quas quid potest praecipitari. 10
889. CAECA inrationabilis; quae in clusas portas more arietis ruebat; id est bellici machinamenti.
891. svmmo certamine in extremo discrimine; ut supra <476)> vocat labor ultimus omnes.
892. monstrat amor vervs qui apparet in adversis. videre ga- 15 millam scilicet quae pro dliena patria cecidisse videbahtr. sane \tt vi- dere' non relatam ex pugna, sed ut exemphtm virtutis eius viderunt.
et quidam *ut videre' quasi quemadmodum videre; *utf enim coniunctio modo, non ddverbium temporis est. aut 'ut videre^ quemadmodum illam dimicare (viderunt; non enim eam) viderant quando interiit. 20
893. trepidae licet trepidae; tamen oblitae sexus tela iacula- bantur.
895. praecipites aut festinae, aut in mortem ruentes. pri- maeqve mori pro moenibvs avdent nimii doloris est; ut <IX 492) me primam absumite ferro. * 25
896. saevissimvs implet nvntivs ut etiam supra <VI 456> diximus, cnuntius? est qui nuntiat; cnuntium' quod nuntiatur; secun- dum quod nunc nec de femina; nec de re quae nuntiatur; proceclit cnuntius': unde multi volunt alium nuntium intellegi; Accam vero postea venisse. sed melius est; ut cnuntius? de Acca dictum intel- 30
27 irantius est e. q. s.] ef. Isid. or. X 189
1 de om. ASH || 3 dixi ASB: ait II diximus M F \\ 4 a om. B || 5 neces- sitas facit BM necessitas fit B|| 6 iam] etiam HM\\ pathos] emfato^ B || in his . . . pro integro om. G || numioibus F || 8 quidam a lacrimantum F || 9 quia facit lacrimantium post accipiunt (Un. 7) hab. F || 10 fossas] decliues add. D || quis ASM\\ possit A || 15 scholia ad v. 892 iiab. T || 16 uidebatur T: uidea- tur F videtur Daniel || sane om. T \\ uideret F uiderunt T \\ 17 non relatam] scilicet add. T || 18 et quidam . . . quaudo interiit] ut autem coniunctio hic est non aduerbium temporis. siue ut uiderunt quemadmodum illa dimicauit. con enim eam priiro uiderunt quando interiit T || quemadmodum] ut add. F \\ enim scripsi: eum F cum Daniel || 19 aduerbiumj modo add. F \\ 20 viderunt . . . eam addidi || 28 nec de ante femina] potest AS, nec om. B de om. H\ 29 aliud F || 30 postea] pro ea F || uenisset F || est om. ASB || ut om. F
572 SERVII
legamus. novimus enim poni aliqua in subauditione quae ex aperto dieere non debemus, ut <VII 498> nec dextrae erranti deus afuit; cum necesse sit ut aut Iunonem, aut Allecto intellegamus: item Sallustius prima quae forte venientes exciperet, cum de 5 insidiis loqueretur; quas numeri tantum pluralis esse plus quam manifestum est.
897. tvmvltvm perite Humultum9 ; ita enim dicitur bellum, quod differri non potest.
898. deletas vvlscorvm acies falsum est; tantum enim fu- 10 gerant; sed vim exprimit nuntii; cuius mos est plus quam habet
veritas nuntiare.
899. ingrvere impetum facere, ut <XII 628> ingruit Aeneas armis.
901. ille fvrens et saeva iovis sic nvmina poscvnt du- 15 plici ratione eum insidias reliquisse coniinemorat, dolore nimio et
numinum voluntate; quod utrumque id egit; ne capi posset Aeneas. *saeva' autem *Iovis numina? per parenthesin dictum est. saeva IOVIS SIC nvmina POSCVNT Homerus ^Jibg d' itEksisro flovZtf.
902. obsessos colles quos ipse obsederat, ne ad urbem transitum 20 hdberet Aeneas.
904. apertos paulo ante praecedens tempus a Turno relictos, id est vacantes insidiis.
906. ambo ad mvros ut tueretur et repugnaret Turnus; ut ob- sideret Aeneas. 25 908. fvmantes pvlvere campos veluti fumantes caligine pul-
veris: ita enim nebulam excitat pulvis, ut fumus.
910. saevvm fortem; ut <I 99> saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector; item <(XII 107)> nec minus interea maternis saevus in armis. an iratum? ut <(I 458> et saevum ambobus 30 Achillem.
4 Sallustius] hist. II 15 D.; 22 Kr. || 18 Homerus] II. I 5
2 ne HF \\ dextra errantis F \\ 3 affuit B M || ut om. F || 4 primaq; ASBHM primoq; F prima qui exemplaria impressa pleraque, prima quae ego || forte] fonte forte F sonte forte Haniel fronte Masvicius || exciperent BH \\ 7 ad tvmvltvm in marg. bene dicit tumultum quia ita uocatur bellum quod differri non potest T ||- 8 diferri F || 9 fugerunt ASF || 13 armis] om. F, Italis Ver- gilius || 16 numinum] nimium F \\ quod] quae F || id JRHF:\ideo ASM || pos- sit AS || 17 nomina F || pareuthesis F || saeva . . . $ovlr\ post vacantes insidiis hab. Serviani libri praeter Hamburgensem qui schol. ad v. 904 et 906 omittit || 18 Aioq . . . fiovlrj] ho aciete F || 19 ad obsessos c. s. v. quos ipse obsederat ne transitum haberet ad urbem aeneas T || 21 relictus F || 22 uacantis F || 26 fumus est F , est del. Masvicius. possis et ut fumus esse videatur || 29 ar- mis] fugit add. BH surgit add. M. utrumque ortum ex gvrgite (v. 913) || ad saevvm s. v. fortem siue iratum T || saeuus ambubus F (ambobus G)
COMM. IN VERG. AEN. XI 897-915. 573
912. ineant pvgnas pro Hnissenf et Hemptassent\
913. gvrgite hibero oceano occiduo, id ist Hispano. Hispa- niani autem Hiberiam ab Hibero flumine constat esse nominatam.
914. tingvat eqvos quidam Hinguaf humiliter dictum accipiunt.
915. considvnt castris hoc est in sua quisque castra digressi. 5 ergo aut castra posuerunt: aut ad morem castrorum fecerunt. moe- nia vallant hinc probatur quia et qui tuentur; et qui obsident vallare dicuntur.
2 Hispaniam . . . nominatam] cf. Isid. or. XIV 4, 28
1 ad ineant s. v. inissent, ad temptent s. v. pro temptassent T || 2 hispa- nio F || paniam H || 4 ad tingvat s. v. pro tingueret T || 6 aut castra . . . fece- runt hab. T || adj in T || uiorem F || fecerunt om. F. fort. consederunt || explicit
LIBER VNDECIMVS INCIPIT LIBER DVODECIMVS A M EXPLICIT DE LIBRO VNDECIMO E
SERVII GRAMMATICI
IN VERGILII ABNBIDOS LIBRVM DVODEOIMVM COMMENTARIVS.
1. tvrnvs vt infractos postquam Turnus bello defecisse videt Latinos, antea semper infractos: narnque ita maior est sensus, quam si cinfractos' valde fractos acceperis.
2. sva nvnc promissa reposci quia dixerat <XI 438) ibo 5 animis contra, vel magnum praestet Achillem. *nunc* autem
pro *tunc\
3. se signari ocvlis propter illud quod post dicturus est <656)> in te ora Latini, in te oculos referunt. modo autem (*signari') significari est, ut quod esset silentio ambiguum oculis confirmaretur,
10 sine dubio eorum a quibus coactus promiserat. vltro aut cinsuper'? aut cantequam aliquis exposcat'. et bene ducis dignitatem servavit, ut non ideo faceret, quia quidam reposcebant, sed sua sponte accende- retur in proelium.
5. savcivs ille %a%i i£>o%rjv cille leo?? id est princeps ferarum:
15 vel certe veteri more ad magnitudinem pertinet, ut <(X 707)> ac velut ille canum morsu; interdum nobilitatem signiftcat, ut <(I 3)> mul- tum ille et terris iactatus; aut similem designat: Lucilius velut ollim auceps ille facit cum inproviso insidiisque: quamvis quidam Hlle9 pro se *superfluum hoc loco pronomen tradunt. csaucius5
17 Lucilius] ex libr. inc. v. 153 p. 154 Muell.
1 schol. ad v. 1 om. F \\ postquaui . . . videt om. M\ postquam] quam AS \\ in bello Stephanus || 3 acciperis A H || 4 dixit F || 7 ad v. 3 in marg. ut quod esset . . . a quibus coactus fuerat (sic) T \\ 8 signari significari est scripsi: signi- ficat id est F || 9 ambiguam F || 10 autem insuper H aut super F \\ 11 ex- poscat] sponte sua se in certamen offert add. Fabricius || bene seruat ducis dignitatem ut non ideo faceret quod ipsi reposcebant sed sua sponte accederet ad proelium T || duci F || 14 catexochen libri || 15 ueteri more . . . tradunt hab. T|| 16 morsum F morsus Masvicius \\ significat om. T \\ 11 et terris iacta- tus om. T || similem] insignem Baehrensius || designet F \\ Lucilius . . . insidiis- que om. T || 18 ollim Muellerus: olli F \\ cum] eum G || quamvis . . . tradunt] quamuis quidam boc loco superfluum uelint T || pro] per Daniel
COMM. m VERGK AEN. XII 1-7. 575
autem *pectus? saucium pectus habens, ut <T 135^> nudatosque umeros oleo perfusa nitescit. et bene alia verba interposuit; quia csaucius pectus' et sonabat asperrinie; et inperitis poterat so- loecismus videri. et *saucius pectus' congrue, in quo Tumi dolor est.
GRAVI vvlnere * gravi' id est forti, ut <(458)> ferit ense gra- 5 vem Thymbraeus Osirim. *venantum9 autem *vulnere' quod ve- nantes fecerunt.
6. tvm demvm novissime, id est postquam fuerit vulnere la- cessitus: liaec enim leonum natura est; nt nisi lacessiti irasci ne- queant. movet autem arma vires suas experitur: nam arma sunt 10 uniuscuiusque rei possibilitas, unde est <II 99> et quaerere con- scius arma, id est dolos. est autem *movet armd? etiam translatio ab hominibus, qui cum hostem petunt, arma movere dicuntur: sic alibi de tauro signa movet praecepsque oblitum fertur in hostem. gavbetqve spe ultionis. et dicendo *gaudet9 alacritatem volait leonis 15 exprimere gaudii verbo. ceterum nulli ferarum vel pecudum iste sen- sus adponitur.
7. excvtiens cervice toros cervice excutiens: an quos in cervice habet? latronis insidiatoris , a latendo; sed modo venatoris. et est Graecum: nam Xcctqsveiv dicunt obsequi et servire mercede; 20 unde latrones vocantur conducti milites. moris autem erat ut hos imperator et circa se haberet et eos primos mitteret ad omne dis- crimen: unde nunc dicit latronis telo fixum leonem; quia etiam venatores operas suas locare consuerunt. sic etiam dicti qui circa vias suntj quod ut milites sunt cum ferro, aut quod latent ad insidias 25
9 haec . . . nequeant] cf. Isid. or. XII 2, 6 || 14 signa] georg. III 236 || 19 latronis insidiatoris e. q. s.] cf. Paul. Fest. s. v. latrones, Isid. or. X 159 et diff. verb. 340
1 pectus id est saucium M || saucium pectus om. F || 3 solycismus F || 5 gravi] grauidi F \\ 6 thymbraeus M: thymbreus AM hymbreus H tymbre- sus F || osirim B: osirin ASHM, om. F || ad venantum s. v. quod uenantes fecerunt T || 8 vulnere lacessitus] uulneratus F || 9 lac.essiti] laesi ASF\\ ne- queant] id est irritati et provocati add. Stephanus || 12 translatio est ab homi- nibus . . . iste sensus apponitur hab. T || 13 hoste F || dicuntur arma mouere T [| dicuntur] dns F || 14 praeceps . . . hostem om. T || 15 gavdetqve] gaudet autem T || leones F \\ 16 ceteram F || 18 ad toros s. v. eminentia cuiuslibet rei tori dicuntur T \\ 19 ad latronis s. v. et in marg. uenatoris. et a latendo insidia- toris accipe proprie dictum. dicebantur etiam latrones qui circa caueas specta- bant quod ut milites cum ferro essent latentes aut quod laterent ad insidias faciendas T \\ 20 Xcctqsvslv dicunt] latrone (latronem S) ueindicunt AS aaoacg- bim dicunt B, lathase uidicunt H latronoue dicunt M latereuein dicunt^ F || obsequii F \\ mercedem ASH || 21 autem] enim AB || 23 dicitur B || 24 locari M || consueuerant F || etiam om. F, e Turonensi add. Daniel || qui circa caueas sunt dicti JP; dicti transposuit Daniel, circa vias scr. Masvicius. cf. Fest. Taul. s. v. latrones et Isid. or. X 159 || 25 sunt (ante cum) ego: stent Daniel, om. F \\ lateant Daniel || snsidias F
576 SERVII
faciendas. ergo ex eadem similitudine Hatronem* hic venatorem acci- piendum, quia et obsidet saltus, et cum ferro est. sane ^latronew? ve- natorem quis ante hunc? Varro tamen dicit, hoc nomen posse habere etiam Latinam etymologiam, ut latrones dieti sint quasi laterones; 5 quod circa latera regum sunt; quos nunc satellites vocant: una ta- men est significatio, licet in diversa etyrnologia. Plautus in Pyr- gopolinice aperte ostendit quid sint latrones; dicens rex me Se- leucus misit ad condueendos latrones. idem in JBacchidibus (20y exsecutus est, militem latronem dicens, suam qui auro vitam 10 venditat.
8. inpavidvs frangit telvm Lucanus <T 212> per ferrum tanti securus vulneris exit. fremit ore crvento fremit; licet os habeat suo cruore perfusum. sane ipsa comparatio exitum ostendit futurum: nam etiam Turnus ruet in mortem; ferocitate con-
15 pulsus: sic in quarto <(69> indieat futurum reginae exitum, dicens qualis coniecta cerva sagitta.
9. gliscit crescit; et latenter : unde et glires dicti sunt; quos pingues efficit somnus. veteres *gliscit* incremento ignis ponebant: bene ergo hoc verbo utitur, de quo ait <(3)> ultro inplacabilis ardet.
20 10. tvrbidvs plenus terroris et perturbationis. sane notan-
dum cadfatur' atque cinfiT: nam iteratio est; qua frequenter estusus: licet non nulli dicant; temperare hoc interpositam coniunctionem. et hic hdbitum futurae orationis ostendit.
11. nvlla mora in tvrno plus est Hn Turno% quam si Hn me9 25 dixisset, ut <T 48)> et quisquam numen Iunonis adoret prae-
terea. et bonum principium eius, qui (in) suspicionem timiditatis in- ciderat. retractent repetant et revolvant.
12. ignavi aeneadae aiit * Aeneadatf pro *Aeneas\ aliud per aliud significavit : aut ^Aeneadae* non Aeneas; quasi -contra omnes pugnaturus.
3 Varro] cf. d. 1. 1. VII 52 || 6 Plautus in Pyrgopolinice] mil. gl. I 1, 75 || 17 gliscit crescit e. q. s.] cf. Non. p. 22, 20 M.; Luct. Piac. in Stat. Theb. III 73 et VIII 755; Isid. or. XII 3, 6 || 24 plus est . . . dixisset] cf. Don. ad Ter. Andr. III 2, 29
2 obsidet Daniel: hocsidet F || latronum F || 3 hoc nomen et latinum posse habere etymologiam _F || 6 est om. F || in om. M || plautis F || piscopolinice B piscopolynicae H pyrgopolynice M F || 7 rex . . . latronesl om. H, nam rex me seleucus me opere orauit maxime ut ei adconducerem latrones et conscri- berem F || 8 baccidibus F || 12 os] hos F \\ 13 suo] proprio F || 14 ruit F || 15 reginae om. F \\ exitium B || 18 pinguis F\\ efFecit H \\ fort. in incremento || 19 fort. utitur de eo, de quo ait || 21 itera.tio] ternaute F \\ 22 temperare BF: temptare AS temptrare H discrepare M || 23 ad tvrbidvs i. s. v. plenus ter- roris. et habitum futurae orationis ostendit T || 24 ad in t. s. v. plus est quam si dixisset in me . et bonum principium illius qni suspicionem timiditatis in- ciderat T || in Turno ego: in om. F || 26 in add. Masvicius || 28 ionavia F \\ alius Gr || per Masvicius: pro F
COMM. IN VERG. AEN. XII 8-15. 577
13. CONGREDIOR hypocrisis est, (ut) exprimatur : id est qiiod fla- gitatis. sic Statius, ubi Polynicen oblique indueit loquentem non me ullius domus anxia culpet expectentve truces obliquo lumine nati: unde etiam supra <(3)> ait poeta se signari oculis. quidam sane a *nulla mora in Turno3 usque ad *pepigere recusent' 5 iungunt, ne7 si distinctio intercesserit , languescat sentcniiae color. concipe foedvs id est conceptis exple verbis. concepta autem verba di- cuntur iurandi formida, quam nobis transgredi non licet: nam et sar- cinatores concipere dicuntur vestimenta, cum e diverso coniungunt et adsuunt. • 10
15. desertorem asiae ut <VII 359> exulibusne datur du- cenda Lavinia Teucris? unde est praemissa illa excusatio et in tota secundi oeconomia, et in quarto, ubi dicit <34(X> me si fata meis paterentur ducere vitam auspiciis et sponte mea com- ponere curas, urbem Troianam primum dulcesque meorum 15 reliquias colereni. sane *aut hac Dardanium dexira sub Tartara mittam> ponenda est mora, ut postea inferatur *desertorem Asiae' ; po- test enim videri non ita instituisse Turnus orationem praedicto *Dar- danium\ ut inferret *desertorem% sed *regem'; verum ubi propius accessit, intellexisse hunc honorem nomini eius non dandum, itaque coni- 20 mutasse et contumeliose ^desertorem* dixisse. sedeant spectentqve latini ductus est, ut diximus supra <(XI 434) : pollicetur enim se singulari certamine dimicare velle; cum nolit: nam clicens csedeant spectentque' latenter eos ignaviae arguit; quod solus; omnibus qui- escentibus, dimicet: quam rem plenius sequens indicat versus cet 25 solus ferro crimen commune refellam?; id est commune fugae ac
2 Statius] Theb. III 376 || 23 nam . . . arguit] cf. Don. ad Ter. Ad. IV 5, 38
1 ypocrisis F \\ ut add. Masvicius || est om. JDaniel || 2 statius sub yppoli- nicen R statius suby polycen H statius ubi pollycen F || 3 ullus AS || ansia F || expectentque M expectenue H expetentue M || 4 limine R || nati] matres AS || 5 a om. G || 6 distinatio F || languescat Commelinus: et languescit F || ad fer s s. v. quibus completur foedus T || 7 ad concipe f. s. v. et in marg. scilicet con- ceptis exple uerbis. concepta autem uerba sunt iurandi formula composita quam nobis transgredi non licet. unde concipere sarcinatores dicuntur cum ediuerso uestimenta coniungunt et assuunt T || exple om. F || 10 adsunt F II 11 AsrAE] exulem add. M || 13 quarti B || 16 ad mittam in marg. hic ponenda est distinctio. non enim ita instituit orationem ut post dardaniom intulerit desertorem sed regem. uerum ubi propius accessit intellexisse nomine tamen regis indignum T \\ 17 postea Daniel: possunt F || 18 praedictor F || 20 nomini ego: nominis F \\ 21 contumeliase F contumelia G || 22 ductus . . . supra] in- uidiose nam sensus est ductus est ut diximus supra aliis F ex his invidiose ad sedeant maxime pertinere videtar. cf. acl Aen. XI 460. nam sensus est alius (sic enim scribendum puto) ut ductus est quid sibi velit intellegatur adscripta esse suspicor. invidiose dictum est ut diximus supra Masvicius \\ ductus] dictus H || 23 dicens] cum dicit F || 25 planius EF pius H sepius h \\ 26 commu- nem fugam JR,
578 SERVII
timoris dedeeus solus meis virtutibus conpriniam. alii
mune% id est omnium Latinorum. et *crimen[ ait quod Troiani in
Italia consederunt.
17. avt habeat vigtos Ditavit propter omen pessimum verbum de 5 se, quod de Aenea dixerat 'ille me in Tartara mittatf ; sed ait *victos\
cedat lavinia conivnx ut <XI 321> cedat amicitiae Teucrorum, id est in praemium victoriae concedat.
18. sedato corde' quia de Turno ait <10> atque ita tur- bidus infit. et qualitatem orationis praedixit.
10 19. O praestans animi .et 'praestans virium', et 'praestans
viribus5 dicimus. sane magnae moderationis est haec oratio: nam et laudat Turnum quasi virum fortem; et tamen eum a singulari certamine dehortatur: dicens enim cpraestans aninir5 latenter osten- dit; eum inferiorem esse virtute.
15 21. expendere casvs ne ex abrupto de eius virtute desperare
videatur; casuum varietatem se timere commemorat.
22. svnt tibi regna patris davni svnt oppida argute negat illi sua regna} dicens ei esse alia, ut haec malit Turnus quae sua vir- tute quaesivit. sensus ergo est: si propter regnum dimicare disponis,
20 habes patemum; si propter gloriam; multos virtute superasti. quod autem dicit cnec non aurumque animusque Latino est' varie expo- nitur. namque alii dicunt: habes regnum paternum; habes oppida; etiam a me habes aurum et promptum animum ad danda omnia praeter filiam: ut de se Latinus dixisse videatur de auro, propter illud
25 <XI 213> praedivitis urbe Latini. alii vero sic intellegunt: si propter opes et uxorem dimicaturus es; haec non solus habeo; cui- cumque enim Latino est et aurum et animus promptus in generum; ut cLatino9 non de se dicat; sed ccuicumque cle Latio*.
24. latio et lavrentibvs arvis et in civitate; et in omni
30 regno Latinorum.
1 dedecus] deductus H cedecui F \\ solis B || 2 troiam F || 4 ad avt h. v. s. v. noluit uerbum dicere propter omen pessimum de se quod . . . mittat sed habeat uictos T || 6 ad cedat l. c. s. v. in praemium uictoriae concedat T || 9 infit] pro decoro aetatis inducitur sermo. hoc est quod praecipit Horatius in arte poetica (114) fintererit multum Davusne loquatur an heros, maturusne senex an adhuc florente iuventa fervidus' add. Fabricius || 10 animo B || vinum et praestans om. ASH || virium] uiribus F \\ 11 viribus] uirium F \\ 13 praestans] praecantis F || 14 uirtutem HF || ad v. 19 cum haec dicit ostenxiit sollicitudi- nem suam et beniuolentiam circa jllum. et laudando uirtutem eius ad audien- dum eum reddit aequiorem. ideo mollioribus principiis incipit suadere. ciuuenis' autem exquisito uerbo usus est id est inconsultae aetatis. et hoc attendendum quia non dixit ferocia sed feroci uirtute. nam et dixit quod uoluit et senten- tiam molliuit T \\ 17 argute negat . . . quaesivit hab. T || 18 alia esse T \\ 22 regnum . . . habes om. F \\ 24 praeter] propter F |) 25 praediuicns F || sicj sicut F || 26 dimicaturus es] dimicare uis B dimicaturus II || 28 cuique H || 29 agris M || in om. F || ciuitatibus ASB || in om. B
COMM. IN VERGL AEN. XII 17—33. 579
25. nec g-envs indecores quia iste regis filiani petebat. est autem elocutio figurata de Graeco, ev6%ri[ioveg to yevog. SINE me haec lioc loco intelleginius, Turnuin clolore voluisse in aliqua verba prorumpere. havd mollia fatv id est vera: nam aspera sunt quae cum verjtate dicuntur; falsa enim plena solent esse blanditiis. 5
26. animo havri omni intentione percipe.
27. nvlli vetervm sociare procorvm generaliter dicit pro- hibitum esse dari Laviniam cuilibet Latino, ut Turnus solacium aliquod habere possit doloris*.
28. diviqve hominesqve propter Faunum et vates. 10
29. victvs amore tvi hoe est propter te? propter tuum amo- rem. sane inter ctui causa feei? et ctua causa feci' haec discretio est? ut *tui causa' tunc dicamus, si aliquid ipsi ad quem loquimur, praestiterinius, ut puta ctui causa te defendi'; ctua' vero ccausa5 tunc; cum alteri aliquid alterius contemplatione praestamus, ut puta 15 ctua causa hominem tuum defendi'. COGNATO SANGVINE quia Venilia, mater Turni, soror est Amatae.
30. vincla omnia rvpi et religionis et foederis.
31. promissam eripvi genero verum est: nam Aeneae per legatos promiserat filiam; cui postea intulit bellum. licet multi di- 20 cant; ante eam Turno fuisse promissam: quod falsum est. nam Latinus numquam eam est Turno pollicitus: nam nec Faunum con- suleret; si eam Turno ante promisisset: sed tantum eum esse gene- rum Amata cupiebat; quod etiam legimus <TII 56)> quem regia coniunx adiungi generum miro properabat amore. 25
32. QVi me casvs excusat Turnum; ut non ipsius esse videatur quod victus est; sed suum; qui ausus fuerat contra generum bella suscipere.
33. primvs praecipuus, ante omnes.
3 hoc loco . . . prorumpere] cf. Don. ad Ter. Hec. V, 1, 18
1 nec solvs indecorvs H II petebat filiaxn regis F \\ 2 cc6%rj(iovsg Daniel, xb yevog Masvicius: €xymongc mc^ton F || 3 dolore] solere H dolorem F \\ 4 fata JR || nam . . . dicuntur] non aspera sed quae cum ueritate dicitur F. ad havd m. s. v. id est uera aspera quia illa uera sunt interdum quae cum asperitate di- cas T || blanditiis] haec enim libenter audiuntur, illa uero grauiter: hinc Te- rentius (Andr. I 1, 41) cobs§quium amicos, veritas odium parit' add. Fabricius || 8 dare F || solatium libri || 9 posset AS || doloris] quando Latinum neminem praeferri sibi videat add. Fabricius || 11 te propter om. F \\ 12 tui] tua F \\ et tua causa feci om. H || tua] tui M || hoc interest F || 13 tui] cui B | causa] cu. F || tune F || dicamus] tui causam fecimus add. F \\ si aliquid] si ali om. F || ipse adque loquitur H || 14 causa te] cum me F \\ 15 cumplatione H\\ 16 tui causam M tua cu F \\ 20 filiam om. F \\ 22 eam om. F \\ Turno . . . si eam om. H || 23 sed . . . esse om. H, sed om. F || 26 uideatur esse F || 27 fuerat] est F, om. H || contra om. F
Servii comm. Vol. H. Fasc. II. 38
580 SERVII
34. bis magna victi pvgna semel, cum est occisus Mezentius; iterum, cum interiit Camilla.
35. regalent pro *calenf : Ve' enim superflua conpositio est verbi. aut *recalenf iterum calent, quia dixerat *bis magna victi pugna? : Ve?
5 enim iterationis obtinet vicem. et bene necessarium cum actu refert.
36. albent usurpavit verbum calbeo albes'.
37. insania mvtat insania enim est illuc reverti, unde vix evaseris.
38. soaos svm adscire paratvs bene non adiecit quos, ut levaret 10 invidiam.
39. tollo finio, removeo? ut <(VIII439)> tollite cuncta, inquit.
41. fors dicta refvtet parenthesis, quasi dissimulatio vel re- motio, plena abominationis0
42. natam et convbia nostra petentem iniquissimum enim 15 est eum morti opponere, qui tuam adfinitatem exoptat.
43. respice RES bello varias ne eum ignaviae videatur ar- guere, admonet eum casuum; ut supra <21)> atque omnes me- tuentem expendere casus.
44. maestvm patria ardea longe dividit clonge maestum', 20 id est valde maestum: nam clonge dividit' non procedit; non enim
Ardea a Laurento longo valde dissidet spatio.
45. havdqvaqvam neqaaquam, quia supra <(3> dixerat ultro in- placabilis.
46. aegrescitqve medendo inde magis eius aegritudo' cresce- 25 bat? unde se ei Latinus remedium sperabat adferre. cmedendo?
autem dum ei medetur: nam gerundi modus est a passiva signi- ficatione.
47. VT primvm fari potvit nimius enim dolor et iracundia
1 bis in agmina B || semel occiso niezentio F \\ 3 ad kecalent s. v. aut re uacat aut iterum calent quia dixerat bis magna uicti pugna T || 4 quia . . . vicem] dixerat quamuis magnae uictae pugnare enim iterationes optinet uicem F dixerat magna quod victi pugna re enim i. o. v. JDaniel\\ 5 cum actum refert coni. Barthius ad Stat. Theb. IV 671, addens Hd est denuo eundem actum pro- ponit. dixerat enim ^bis magna victi pugna'\ || 6 schol. ad albent om. F || 7 s. v. 37 hoc dicit quasi ad uoluntatem eius bellum.redintegretur aut certe non facio quod dii uolunt T || insania est enim unde uix euaseris illuc reuerti F || 9 bene . . . invidiam hab. T || 11 remotio Masvicius: remo F || 15 opponere B: ponere HM prodere ASF tradere cxemplaria pleraque || infirmitatem F || exoptat] supportat H exoptet MF || 20 id est valde maestum om. B || nam om. F || 21 longe BMF \\ 22 havdqvamqvam F \\ quia dixerat supra ultro inpla- cabilis ardet T || 24 gis (de magis) . . . Amatae gratia (v. 57) om. F || 26 mede- tur] et medicina affertur add. Fabricius || gerendi AS gerundiui M \\ 28 nimis AS (nimius s) himinus H \\ enirn om. H \\ et M: uel ASB, om. H || iracundiae B, ei omittens
COMM. IN VERG. AEN. XII 34—66. 581
ei intercluserant vocern: sic de Euandro <(XI 151> et via vix tan- dem laxata dolori est.
48. QVAM PRO ME CVRAM GERIS HANC PRECOR OPTIME PRO ME
deponas bis quideni ait *pro me'; sed diversa adfectione: namque hoc dicit: quam pro salute mea sollicitudinem geris, hanc pro mea 5 fama et gloria quaeso derelinquas; vir fortis enim gloriosam mor- tem praeponit saluti.
50. debile ferrvm sic in secundo <544> telumque inbelle sine ictu coniecit.
51. NOSTRO de vvlnere quod nos inferimus: et dubie est locutus. 10
52. LONCE illi dea mater erit contra illud csed matris auxilio utitur\
54. NOVA SORTE id est magna: nam novum non est quod fuerat ante promissum. magnam autem sortem vocavit singulare certamen.
57. PER SI QVIS AMATAE TANGIT HONOS ANIMVM si, quia te 15
regina rogat; tuam commovet mentem: sic in septimo <(401)> siqua piis animis manet infelicis Amatae gratia.
59. in te omnis domvs inclinata recvmbit totum digessit ante per species; et sic se contulit ad generalitatem. et est a ruina translatio.
60. manvm committere tevcris ab omni eum bello; non tan- 20 tum a singulari certamine dehortatur.
62. et me tvrne manent mire agit: nam quia scit virum fortem suam mortem facile posse conteninere, deterret eum; dicens se simul esse morituram: ut qui periculuui non timet; formidet invidiam.
63. NEG GENERVM AENEAN CAPTIVA VIDEBO Whire et fidem SUCMl et 25
studium circa Turnum expressit.
64. accepit vocem ordo est: accepit vocem matris Lavinia; flagrantes genas lacrimis perfusa, id est lacrimis genas perfusas habens: Statius et gemitu maestos imitata parentes.
66. ignem SVBIECIT rvbor hypallage est pro ccui ignis animi 30
29 Statius] Theb. III 200
1 sic de Euandro om. B || tandem] uoci add. AS || 2 laxati M\\ dolore B \\ 7 saluti] Lucanus (IX 275) ccur non maiora mereri quam uitam ueniamque libet' et Cicero cantiquiorem mortem turpitudine haberi' add. Masvicins || ad pacisct (v. 49) adipisci. et hic turnus agit per statum compensatiuum T || 9 iactu B || 10 ad de vvlnere s. v. sicut et de uulnere aeneae T || 11 erat B || 12 utitur] unde est (107) fmaternis saevus in armis add. Fabricius || 15 si qui ante AS (si quia te a) si quod te M \\ 16 regna S || commonet B || mentem] et si quem honorem habes amatae add. M || 18 tantum B \\ 19 et] haec S || ruina] roma B \\ et . . . translatio om. F \\ 22 ait B \\ 23 suam uirum fortem F, mortem omittens || contempnere BM \\ 25 mire . . . exprimit (sic) hao. T || 28 fla- grantes . . . habens] flagrantes perfusa genas lacrimis perfusas F || perfusas] sparsas AS \\ 29 Statius om. H \\ gemituque meos aequasse parentes Stathts || 30 robvr B || cui om-r-F
38*
582 SERVII
subiecit ruborem'. movebatur autem; intellegens se esse tantorum causam maloruni, simt supra ipse <(XI 48CT> causa mali tanti, oculos deiecta decoros.
67. violaverit ostro si QVIS ebvr Homeri comparatid, unde 5 et cviolaverit' transtulit: ille enim ait ^vrj.
68. MIXTA RVBENT VBI LILIA MVLTA ALBA ROSA aut ubi multa
alba lilia permixta rubent rosa? id est rosae coniunctione: natura- liter enim omnis candor vicinum in se trahit ruborem.
70. illvm tvrbat amor invenit occasionem; qua Turnus magis 10 moveretur in bellum.
74. NEQVE ENIM TVRNO MORA LIBERA MORTIS duplex llOC loco
est expositio. aut enim ordo est: ne; quaeso, mater, ne me lacri- mis? id est tanto mortis omine, prosequaris, ad duri Martis certa- mina proficiscentem : neque enim Turno mora libera est non eundi
15 post iam promissum singulare certamen. aut certe hoc dicit: noli me; mater? ad bellum euntem ominosis lacrimis prosequi: cneque enim Turno mora libera mortis', id est neque enim in potestate mea est moram inferre venientibus fatis, ac si diceret: si inminet, periturus sum, etiam si minime ad bella proficiscar. sciendum ta-
20 men est? locum hunc unum esse de insolubilibus xni. quae habent obscuritatem, licet a multis pro captu resolvantur ingenii.
76. CVM PRIMVM CRASTINA CAELO PVNICEIS INVECTA ROTIS hoc
loco aviditas pugnaturi exprimitur. sane nunc non dicit oriri diem? sed designat tenrpus, quo vult ut uterque ad certamen singulare 25 procedat.
79. nostro dirimamvs sangvine bellvm bene se omnibus commendat hoc dicto; siquidem suum sanguinem pro omni bello dicit posse sufficere.
82. POSCIT EQVOS GAVDETQVE TVENS ANTE ORA FREMENTES
30 solent enim ex equorum vel maestitia; vel alacritate eventum futu- rum dimicaturi colligere.
4 Homeri] II. IV 141 || 30 solent . . . colligere] exscr. Isid. or. XII 1, 44
2 tanti] atque add. vulgo || 3 decoros] nam quo se (ea Fabricius) formosior inducitur eo magis turnus ardet ut sequentia indicant add. D || 5 mihain A
MIHNH S MINEI JZ H MIN6T M M€N€ F 6>g d' OXB %lg %' il£CpCiVtU yVVTJ CpQLVlKL
\x>iif]vri D. cf. Macrdh. Sat. V 12, 4 || 6 vbi . . . rubent om. H || aut] at AS \\ 7 nam naturaliter B || 8 enim om. A || 9 qua] quam H, om. F [\ 13 dura B \\ 14 Turno] libera mortis add. H \\ 16 ominosis] omnino sic F \\ 17 turno est mora B || in . . . est] potestatis meae F || 18 inminet] imminent fata D || 19 sim F || 20 est om. F || de om. F || xn Bs || habent inter obscuritatem B || 21 a om. H || ingenio H || 23 non om. H || diem oriri AS orri diem H ora diem F || 24 signare H designaret M || qui H || ut uterque om. H || uterque om. M || 25 ut ... procedat] ad singulare certamen uterque procedat F || 28 dicit om. F
COMM. IN VERG. AEN. XII 67-88. 583
83. pilvmno qvos ipsa decvs dedit orithyia ait Horatius in arte poetica <(339> nec quodcumque velit poscat sibi fa- bula credi. unde critici culpant hoc loco Vergilium, dicentes in- congruum esse figmentum. namque Orithyia cum Atheniensis fuerit, filia terrigenae, et a Borea in Thraciam rapta sit; quemadmodum 5 potuit Pilumno^ qui erat in Italia, equos dare? decvs dedit ad omamentum; ut <(XI 657)> quas ipsa decus sibi dia Oamilla delegit. sane hic versus spondiazon est: nam cthyi? diphthongus est Graeca.
84. QVI CANDORE NIVES ANTEIRENT CVRSIBVS AVRAS Homeri 10
versus; verbum ad verbum.
85. properi avrigae festini? veloces: et erit nominativus chic properus5. aurigas autem pro agasonibus posuit: nam aurigae pro- prie sunt currus regentes.
87. alboqve orichalco apud maiores orichalcum pretiosius 15 metallis omnibus fuit: namque sicut Lucretius dicit <(V 1241)>; cum primum homines silvas incendissent, nullarum adhuc rerum periti, terra casu ferfilis omnium; ex incendii calore desudavit metalla, inter quae orichalcum pretiosius visum est; quod et splendorem auri et aeris duritiam possideret. namque primum de auro securis 20 facta displicuit causa mollitiae; simili ratione et argenti contemptus est usus, mox aeris; orichalcum placuit, donec veniretur ad ferrum: unde etiam saecula ita dicuntur fuisse divisa. orichalcum autem fuisse pretiosum etiam Plautus docet; , qui ait in milite glorioso ^III
1; 69)> ego istos mores orichalco contra conparem. albo- 25 qve orichalco auri scilicet comparatione: nam album non est.
88. circvmdat loricam vmeris non armatur hoc loco Tumus,
19 quod . . . possideret] cf. Isid. or. XVi 20, 3
2 volet Horatius || 3 cretici libri || uergilium F || 4 figmentum] futurum B || neque H \\ 5 terriginae H thesei regis M. fort. Erechthei terrigenae || tra- cia A tratia S || quomodo F || 7 ut om. F || 8 thiy A thyy. 8 || 9 graeca est F || ad v. 83 in marg. Orithyia regis ericthei atheniensium filia fuit et a borea adamata filios habuit pennatos zetum et calain qui inter argonautas fuerunt et cum fineo arpyias fugauerunt. sed cum contentio orta fuisset inter erictheum
a et egresseum pilumnus affinitatis causa qua argiui atheniensibus confoederati sunt auxilium tulit erictheo. hinc ergo honoris causa equi thraces pilumno dati sunt quos postea <turnus habuit T || 11 verbum] (II. X 437) XevnoxsQoi %iovog &8L8LV d' dv&yuoiciv byLOioi add. D || 12 propere F || veloces om. F || 13 proprie] prope R pospit H \\ 15 oricalcum H M ut et infra, oriohalcum F || 17 incidissent AS \ 20 duriciem H duritiem F\ de auro primum F\ 22 inde orichalcum Masvicius || 23 autem] etiam F \\ 24 etiam om. F || Plautus] pastus H || 25 ergo H || stos H \\ contra om. F \\ parem JR || cedo tris mi homines auri- chalco contra cum istis moribus Plautus || 26 nam per se album n. e. Masvi- cius || 27 vmebis H hvmeeis reliqui || non] nam H
584 SERVII
sed explorat utrum arma apte et congrue eius membris inhaereant. aptat habendo ad habendum; ut congrue possit inhaerere.
89. COENVA ceistae id est comas; quas Graeci KSQaxa nomi- nabant: unde et kslqbiv dicunt tonderi. cornua autem sunt proprie
5 cincinni.
90. devs ipse paeenti feceeat ac si diceret; non per mini- stros: Statius sed plurimus ipsi sudor ibi. et notandum quod adfectate variaverit, ut Aeneae uno loco arma describeret; Turni vero hic hastam? gladium et Ioricam; in septimo <(785)> autem scutum
10 et galeam.
91. stygia vnda quasi inmortalem fecerat.
92. exim deinde: nam ordinis est adverbium. ingenti ad- nixa colvmnae hastae per columnam exprimitur magnitudo; sicut in septimo <(275> equorum; ut stabant ter centum nitidi in
15 praesepibus altis.
93. vi virtute.
94. ACTOEIS avevnci spolivm vel quod Actori detraxerat Tur- nus? vel quod Actor cuidam alteri: nam ambigue posuit. qvas- satqve teementem quassat et tremere facit.
20 95. VOCIFEEANS haec scilicet quae dicturus est: plerumque enim
ita clamor ostenditur; ut statim ipsius clamoris verba subdantur: sic supra <TIX 399)> torvumque repente clamat cio matres*. sane nunc ita ad hastam; quasi ad aliquam personam; loquitur et ei intellectum et auditum dat; sicut Cicero verba reipublicae. sed
25 ille ait csi patriam loqui posset fieri^ Turnus vero quasi ad vere sentientem loquitur: nec inmerito; nam eum inducit furentem, ut <(101> his agitur furiis; totoque ardentis ab ore scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis. vocatvs hasta meos invocationes et preces: nam appellatio est a verbo; quae semper
7 Statius] Theb. II 275 || 22 sane nunc e. q. s.] cf. Macrob. Sat. IV 6, 10 || 23 Cicero] cf. in Catil. I 7, 18
2 schol. ad aptat h. om. F || possit ABHM (e Sangallensi, qui cum Da- nielis exemplari possint exhibente conlatus est, nihil enotavit Hagenus): possint vulgo || 3 cerata ASBHM kgptcl F \\ nominabant] a secando nominabant M nominant F || 4 et cirin HM et k€P€in F occirin B iacirin S ////cirin A (et cyrin a) || tondere M || 5 cicinni A S concinni H || 7 sed om. B M \\ sudoribus BH sudor ibat exemplaria pleraque || quod] quia F || 8 uariauerat B || 9 in septimo ego: in vim. AS- in vm. religui \\ 11 schol. ad v. 91 post schol. ad^v. 92 liab. libri || inmortale F || 12 exim AS: exin reliqui || ingenti . . . Terontianus de hoc rarum concedam fieri (v. 144) om. M\ 14 ter om. B || 15 praesentibus H \\ 16 vi om. F || 17 arvnci AS avrinci H || auctori et auctor F || 18 posuit] est positum F || 20 enim om. F || 24 sic B \\ verba reipublicae sed] uerbo ciuitate inuectuisset F. voluisse videtur interpres verba civitatis innexuit. sed || 25 pos- set] pos AS possi B || ad vere sentientem] aduerbium F \\ vere] uirum BH || 28 acribus] auribus as caribus H, om. B || 29 et] meae F || appetitio F
COMM. IN VERG. AEN. XII 89—106. 585
aut in cio? exit; aut in cus*; si in cio5 exeant, tertiae sunt formae; si in cus5; quartae; ut ab eo quod est clego9 aut *leetio? aut clectus5 facit. sed hoc nos dicinius, quod svcpcovotsQov fuerit: sicut nunc ab eo quod est cvoco5 cvocatus' fecit; non cvocationes?. te maxi- mvs actor siibaudimus antea gerere consueverat. 5
97. tvrni nvnc dextra gerit eius scilicet, qui est supra maxirnuni quasi Actorem. da sternere figura Graeca/ ut (Y 262> donat habere viro item <T 248^> dat ferre talentum.
98. lacerare revvlsam ut laceratam revellam. laceratam autem propter illud <XI 9> et bis sex thoraca petitum per- 10 fossumque locis.
100. vibratos calido ferro crispatos calamistro: nam cala- mistrum est acus maior? quae calefacta et adhibita intorquet ca- pillos. unde etiam Cicero calamistratam comam appellat fre- quenter, quae etiam vituperationi est: unde e contra ad laudem est 15 positum ab Horatio hunc et incomptis Curium capillis. mvrra autem madentes unguentatos.
102. ocvlis micat acribvs ignis ut supra <95> dictum est, furoris inmanitate. Homeri est.
104. terrificos ciet hinc apparet; mugitus non tantum do- 20 lentum esse; sed etiam irascentum. cciet' autem modo dat; sicut in tertio legimus lacrimasque ciebant: nam proprie cciere' est alteri aut dolorem aut lacrimas commovere.
106. ad pvgnam prolvdit praemeditatur. Cicero si mecum in hac prolusione nihil fueris; id est praemeditatione certa- 25 minis; quem te in ipsa pugna cum acerrimo adversario fore putemus?
12 nara calamistrum . . . frequenter] exscr. IsicL or. XX 13, 4. cf. or. X 57 || 14 Cicero] pro Sestio VIII 18 || 16 ab Horatio] carm. I 12, 41 II 24 Cicero] div. in Q. Caec. XIV 47
1 io . . . in om. H || io] tio bis B |J_si in tom H si in u F || formae est F || sunt] eunt H || 3 eufonoteron AS eufonteron B eufononteron H eufonoten F || 4 fecit] potest F || uocationis AS uocatio F || 5 avctor H || gerere] gere B agere F || 6 qui quasi est snpra maximus e actorum F \\ 9 ut . . . revellam om. AS || ut] aut F \\ 10 autem] aut AS || pitetum F || 13 et om. BH || 14 ca- mistratam F \\ 15 econtra] et contra F \\ 16 hinc BH hic vulgo \\ capillis] et Ovidio (fast VI 264) 'intonsi regia magna Numae' add. Fabricius \\ 17 mvrra . . . unguentatos post Homeri est hab. ASH \\ myrra B mvrram H || ad absi- stvnt (v. 17) procedunt euolant T || 18 ignem F || 19 Homeri est om. F. (II. I 104) 066S ds ov tcvqI laiL7t£TQ(ovxi U"Axr\v add. I) || 20 ciet] nomen et add. F. nomine et coni. Daniel. milii nomen ad mvgitvs adscriptum fuisse videtur. \\ 21 in tertio BHF in nn. AS. cf. Aen. III 344 et VI 468 || 22 legimus om.AS ||sciebant A ciebat F \\ alteri om. F\ 24 sin Gicero || 25 fuerit B || praemida- tione H praemeditationis F || 26 cum acerrimo et aduersario pore putemus F
586 SERVII
107. saevvs fortis: inore suo; vel magnus. et ingentem mo- derationem dat Aeneae, quippe queni inducit laborantem, ut possit in iram moveri, eum Turnum ita dicat furere, ut nec Latini con- siliis, nec Amatae precibus possit oboedire. 5 108. acvIt martem inritat se ad futura certamina.
109. compcwi foedere bellvm finiri, ut <I 374> ante diem clauso componet vesper Olympo: aut ^componi bellum' ad pac- tionem singularis certaminis bellum deduci. *foedus9 autem, sicut supra <I 62; VIII 64 1> dictum est, ab hostia, quae foede interimi solet, ap~
10 pellatum est. *oblato* autem *gaudens' intellegendum nuntium Aeneae venisse de bello. -
110. tvm socios maestiqve metvm solatvr ivli intellegimus hos spe singularis certaminis pro ducis salute esse turbatos. bene autem separavit Ascanium a sociis: de illis enim *socios* dixit, non
15 addidit ^metum9, quia proprium erat et filii et pueri timere pro patre.
111. fata dogens monens quibus condenda urbs sit, propter quod futurum, ut vincat. latino certa referre viros xata xb 6md- tcgj^isvov etiam Latinum ad Aenean legatos misisse intellegimus : nam supra <75> Turnus tantum dixerat nuntius haec Idmon
20 Phrygio mea dicta tyranno. ^certa? autem pro *firma et vera\ aut certe hos legatos Idmoni adiunctos potest intellegi.
112. pacis dicere leges id est quas paulo post in ipso foe- dere est dicturu^ Aeneas.
113. postera vix svmmo descriptio temporis, quod Turnus praefinierat. 25 114. gvm primvm alto quia res perturbatae secutarae sunt, diem
quoque cum fervore oriri fecit.
115. lvcemqve elatis naribvs efflant Bnnianus versus est ordine commutato: ille enim ait funduntque elatis naribus lu- cem. et sciendum; nusquam diem sic potenter descripsisse Vergi- 30 lium: sicut in quarto <(522)> noctem, ubi Dido pervigilans deliberat.
27 Ennianus versus] ann. v. 588 Vabl.
1 ad saevvs s. v. fortis et magnus T \\ 2 ut om. F || 3 in iram] intra F || turnus ita dicatur E || 5 schol. ad v. 108 om. F || 7 componit F || ad componi f. b. s. v. finiri siue componi bellum ad petitionem singularis certaminis bellum deduci, ad v. 109 in marg. hic intellegimus nuntium aeneae uenisse de bello T || 10 ablato F || 13 ad v. 110 bene separat ascanium a sociis proprium enim erat filii timere pro patre T || 14 Ascanium] et cum add. F (| illos F || 16 ad fata d. s. v. monens . . . vincat T || facta F || propter om. F || quid Daniel\\ 18 intelle- gamus F \\ 20 ad cekta s. v. firma et uera, ad viros s. v. potest intellegi hos legatos idmoni adiunctos T \\ 24 ad v. 113 descriptio . . . praefinierat. ostendit autem res turbatas sequi diem quem cum feruore oriri facit T || 25 altos F \\ 28 funduntque] suntque H \\ 29 sciendum] cata to siopumenon add. H || num- quam F \\ putentur F patenter exemplaria pleraque || descripsisse] sed scripsit se H esse F || uergilium F || 30 ad elatis s. v. erectis: siue patulis , ad efflant s. v. effundunt T
COMM. IN VERGL AEN. XII 107—119. 587
116. campvm ad certamen totus hic de foederibus locus de Homero translatus est, ubi Alexander Paris cum Menelao singulari est certamine dimicaturus.
117. dimensi rvtvliqve viei inter se per certa spatia divi- dentes, quae quisque loca purgaret. et hoc loco Pauni lucum ever- 5 tere Troiani: unde est paulo post <(770)> sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum sustulerant; puro ut possent concurrere campo.
118. FOCOS quidquid ignem fovet cfocus? vocatur, sive ara sit; sive quid aliud in quo ignis fovetur, sicut in tertio <134)> dictum est. 10 tamen et hic in publico sacrificio ostendit cum aris etiam focos sacratos; nam ait %n medioque focos et dis communibus aras' et post <285> subtexuit craterasque focosque ferunt: ^crateras'* scilicet quibus libaverant, *focos* vero a$> °LU0S legitimum sacrificium perfecerant.
et dis commvnibvs aras di communes sunt; ut alii dicunt, Mars 15 Bellona Victoria; quod hi in bello utrique parti possunt favere. ut autem altioris scientiae hominibus placet; di communes sunt qui a%G)voi dicuntur, id est qui caeli certas non habent partes; sed generaliter a cunctis coluntur: ubique enim eos esse manifestum est: ut mater deurn, cuius potestas in omnibus zonis est; nam ideo 20 et mater deum dicitur; quod cum omnibus eius est communis po- testas. alii communes deos volunt Solem; Lunam; Plutonem; Mar- tem: hi enim apud omnes homines inveniuntur et sunt in omnibus terris. prior tamen sensus et simplex est et magis aptus negotio.
119. aras geamineas Komani enim moris fuerat caespitem arae 25 superimponere et ita sacrificare. cgramineas' autem ideo, quia et de bello res agitur et Marti sacrificatur; cui gramen est consecratum; quod secundum Plinium in naturali historia ex humano cruore procreatur. gramen autem herbae species est; licet omnis herba gramen vocetur;
9 quidquid . . . fovetur] exscr. Isid. or. XX 10, 1 || 15 dii communes sunt e. q. s.] exscr. mythogr. III 13, 8 || 29 gramen autem . . . cum sit et species] cf. Isid. or. XVII 9, 104
4 kvtvli viriqve A tevcri viRiQVE S tevcriqve viri H \\ cepta JR ([ 5 quis- que om. H \\ loco] sciendum add. F \\ fauniculum BH\\ euerteret F \\ 6 sed] si AS || scripem JEZ" || nullo certamine F \\ 7 possent] sint F \\ 10 quod ASF\\ ad v. 118 ostendit hic in publico sacrificio etiam cum aris focos sacratos namque ait . . . perficerent T || 12 post subtexuit] paulo post T || 14 libaverant ego: liberat F libarent T libaverat Daniel || vero om. T \\ ad quos] quibus T \\ per- fecerant ego: perfecerat F perficerent T || 16 quia F || 17 quia zonoi A quia izonoi S qui zoe H (azonoi superscr. ead. man.) qui azome H azonas F \\ 18 quia AS (qui s) \\ 20 ut om. B \\ 'deum] dicitur quod cum eius est omnis add. F || 21 est om. H\ 24 ad dis commvnibvs a. s. v. communes dii praeter hoc quod seruius intellegit possunt accipi quos communiter inuocaturi erant . aut communibus amicitiae et foederis T || 26 superponere F || 28 plenium F || 29 uocatur F
- 588 SERVII
sicut robur omne lignuim cuni sit et species. fontemqve ignem- qve ferebant cfontem5 pro aqua posuit; a toto partem. sane ad facienda foedera semper aqua et ignis adhibentur; unde econtra quos arcere volumus a nostro consortio; eis aqua et igni interdicimus; id 5 est rebus; quibus consortia copulantur. ad haec autem foedera aqua de certis fontibus peti solet.
120. velati lino atqui fetiales et pater patratus; per quos bella vel foedera confirmabantur; numquam utebantur vestibus lineis. adeo autem a Bomano ritu alienum est7 ut, cum flaminica esset inventa
io tunicam laneam lino hahuisse consutam, constitisset 6b eam causam pia- culum esse commissum. unde dicemus errore factum; ut linea vestis contra morem adhiberetur ad foedera; quae firma futura non erant. scimus enim hoc ubique servare Vergilium? ut rebus; quibus dene- gaturus est exituim det etiam infirma principia. sic in Thracia civi-
15 tatem condens Aeneas <III 16>; quam mox fuerat relicturus, contra morem lovi de tauro sacrificavit. sic senatum ad privata Latinus convocat tecta <(XI 234>; quando eius non erunt firma consilia. sic paulo post <XII 247> in augurio liberatus cyenus in fluvium concidit; quia Turnum Rutuli; licet rupto foedere; liberare non po-
20 terunt. Caper tamen et Hyginus hoc loco dicunt lectionem esse corruptam: nam Vergilium ita reliquisse confirmant cvelati linio\ limu_s autem est vestis; qua ab umbilico usque ad pedes prope te- guntur pudenda poparum. haec autem vestis habet in extremo sui
2 sane . . . copulantur] cf. Isid. or. XIII 12, 2 || 22 limus autem . . . obli- quum dicimus] exscr. Isid. or. XIX 22, 26
1 robor ASBF rubor H \\ 3 aqua] et aqua B || econtra B: contra AS haeccontra H et F || 4 a nostra consortia F || eius H \\ aquam BH \\ ignem B || 5 res B trebus H || consortio F \\ ad alii f. i. f. s. v. ad haec foedera facienda de certis fontibus aqua petebatur T || foedera om. F || 6 ceteris F \\ solent F || 9 ad v. 120 in tantum erat a romanorum ritibus alienum lino non (del. non) uti fetialibus ut cum flaminica esset inuenta tunicam laneam habuisse Jino consutam ob eam causam dicatur piaculum esse commissum . alii autem ideo lineis uolunt (i. e. falii volunt ideo Vergilium lineis usos esse dixisse illos qui fontem ignemque ferebantf), quia purior est uestis linea quam lanea quae sine iniuria animalium conficitur. unde aegyptii sacerdotes lineis utuntur. quantum autem uestis linea apta sacris sit binc docetur quod ea luctuosis uti non licet quae squalori tollendo apta putatur. alii fuelati lino' caput operti li//xeo (lege opertum linteo) habentes tradunt T \\ adeo Commelinus: ideo F \\ 10 constituis- set F, corr. Commelinus || 11 dicimus ASF\\ 13 servare om. F \\ uergilium F \\ negaturus BH denagaturus F \\ 14 est om. H \\ exitus H || in tracie ciuitate considens B in thrahia ciuitate consedens H \\ 15 Aeneas om. F \\ 16 tauro , . . quando om. F \\ 17 erunt H: err A erit S (erat s) erant BF \\ 18 auguria F || 19 concidit *et quia F \\ poterant B potuerunt F \\ 20 yginus ASF higinus H || 21 nam] et F \\ uergilium F \\ ita] it B itali H \\ lino B (corr. ead. man.), limo om. F || 22 libus H || cfui B (corr, ead. man.) quae F || peduntur H tegebantur F || 23 pudenda poparum om. F \\ pomparum AS || uestes habent F
COMM. IN VERG. AEN. XII 120—121. 589
purpuram limam; id est flexuosam, unde et nomen accepit: nam climum' obliquum dicimus; unde et Terentius limis oeulis dicit; id est obliquis. verbena tempora vincti verbena proprie est herba sacra, ros marinus, ut multi volunt, id est h^avmtig f sicutagonis, sumpta de loco sacro Capitolii; qua coronabantur fetiales et pater patratus; 5 foedera facturi vel bella indicturi. abusive tamen iam verbenas vocamus omnes frondes sacratas; ut est laurus, oliva vel myrtus: Terentius ex ara hinc verbenas sume: nam myrtum fuisse Me- nancler testatur, de quo Terentius transtulit. quidam sane veris proximi herbas verbenas dicunt. alii certa ligamenta verbenas volunt vocari. 10
121. legio avsonidvm pro cAusonidaruin?; quod venit ab eo quocl est chic Ausonida% sicut chic auriga'; nam cAusonis' generis feminini est; unde cAusonidum? facit: quod ut diceret; metri est ne- cessitate conpulsus. pilataqve plenis hoc est pilis armata. quidam hoc loco ^pilata agmina' non a genere hastarum positum adserunt: nam 15 paulo post <130> dictum inferunt defigunt tellure hastas: sed *pi- lata' densa, spissa, ut implere portas potuerint et postea se in loca apertiora diffundere. alii *pilatum agmen' dicunt quod in longitudine directum est, quale solet esse cum portis procedit. vel certe ^pilata? fixa et stabilia, vel a pilo, quod figit, vel a pila structili, quae fixa est et 20 manet: nam et Graeci res densas et artas TtiXcotd dicunt. Ennius sa- turarum n. contemplor inde loci liquidas pilatasque aetheris oras, cum firmas et stabiles significaret et quasi pilis fultas. Hostius belli Histrici primo percutit atque hastam pilans prae pondere frangit ^pilans" id est figens, idem sententia praesto pectore pi- 25 lata, id est fixa, stabilis. Asellio historiarum triarium quartum
2 Terentius] Eun. III 5, 53. cf. Don. ad h. v. || 8 Terentius] Andr. IV 3, 11. cf. Don. ad h. v. || 21 Ennius sat. II] p. 155 Vahl. || 26.Asellio hist.] p. 184 Pet.
1 fluxuosam AS plexuosum F || 2 hpum F || oblicom H oblicum F \\ limis] luminis F || 3 ueruena ASHF || propria ABH \\ 4 aiBdNoic F, corr. Baniel, lificLvcoToq Liofi || Licutagonis Daniel, ut ex Xi^avooztg corruptum del. G. Vossius etymol. ling. lat. p. 547. cf. Steudener Jcrit. Streifz. p. 56. fortasse plantae nomen, velut cunilaginis, Jatet. cf. Plin. nat. hist. XX § 171 sqq. || 8 hara AS area H ora F || sume hinc ueruenas et rlq. atque F \\ ueruenas AS uerbena B || menender AS (corr. s) minander H || 9 veris Commelinus: uenis F || 10 ueruenas F \\ ligamenta Daniel: legitamen F || uerbenam F || 11 schol. ad lbgio a. om. F || 12 auguriga B || 14 pilatoqve F \\ quidam . . . transmittatur hab. T || 15 hastu- rum F || asserunt T || 16 dictum inferuntj dicturus est T || tellura F || sed . . . spissa] ergo pilata conferta i. e. dense spissa T || 17 densas F || possent T \\ 18 dicunt om. T || 19 vel . . . nam et om. T || 20 structili Daniel: structi F jj 21 Graeci] propterea add. T || et] ex F || tiiIcqxu ego: maujia F niAoia T m- lcoia Daniel || Ennius . . . in bella dolones om. T || 22 inde . . . oras contemplor Vahlenus || 23 et ante quasi om. F || hostium F || 25 pilato F, corr. Daniel || 26 fixa stabilis scripsi: fixabilis F fixa Masvicius || triarium Woelfflinus Phitot. XXXIII p. 66: triarum F. historiarum tritarum Daniel historiarum III. Com- melinus historiarum quarto signum Vossius de hist. lat. I 8 historiarum vin. triariorum Masvicius historiarum tritarum quarto signum Burmannus
590 SERVII
signum accedebat, sive pilatim, sive passim iter facere vole-
bat Scaurus de vita sua in agrum hostium veni, pilatim exer-
citum duxi, id est strictim et dense. nam ubi proprie de genere hastae
loquitur, ait <TII 664> pila manu saevosque gerunt in bella do-
5 lones. Varro rerum humanarum duo genera agminum dicit, qua-
dratum, quod inmixtis etiam iumentis incedit, ut ubivis pos-
sit considere; pilatum alterum, quod sine iumentis incedit,
sed inter se denmm est, quo facilius per iniquiora loca trans-
mittatur.
10 123. rvit cum impetu venit: quod apud Graecos est cQQiirjGev.
variis quia alius Troicus, alius Tyrrhenus: aut ipse Tyrrhenus va-
rius, quia de variis gentibus Tuscorum.
124. instevcti ferro bona prooeconomia et rei futurae prae- paratio: ruptis enim foederibus in bella descendent: quia necesse non 15 erat armari omnes, solis ducibus pugnantibus. 127. asilas Etruscum nomen.
131. WLGVS inermvm senum scilicet ac matrum, sicut ipse memoravit: et quidam volunt ideo hic matrum factam mentionem, ut etiam Amata inter ceteras ad spectandum venisse videatur, quo possit, 20 ducta errore, se perimere.
134. nvng albanvs habetvr Catonem sequitur, qui AJbanum mon- tem ab ATba longa putat dictum.
135. tvng neqve nomen erat hoc ideo ait, quia in Albano res di- vina a iure triumphantibus fieri solebat, scilicet quod Alba patria populi
25 Bomani habetur, unde omnis origo Bomana: propter quod (I 7)> Al- banique patres: et luppiter Latiaris antiquissimus est. ergo montis huiusce ^glorid9, quod patria populi Bomani esse dicatur; *honos* vero
2 Scaurus d. v. s.] p. 185 Pet. [| 21 Catonem] or. I 14 lord. et Pet.
2 aagrum F \\ pilatum F, corr. Daniel || erercitum F || 3 strictum F, corr, Daniel (| 5 uarro etiam T, rerum humanarum omittens || 6 immixtis T [| inmen- tis F || ut . . . incedit om. F || 8 quod F || tramittatur F || 10 u,'pmac€n AS opm€C€n B opmhccn H €(f)0PMeceN F || 11 ad v. 123 Variis armis quia alius tro- ianus alius tyrrhenus erat exercitus . aut ipse . . . gentibus erat tuscorum T \\ qui F || tyrrenus F \\ 14 enim] autem F || in] ad F \\ descendunt H discedent F || 16 asilias F || ad stvdio s. v. scilicet uidendi T || 17 inervvm F || 18 ad v. 131 quidam uolunt . . . perimere T || hic om. T || mentionem matrum esse factam T || matrem F || 19 inter ceteras ad spectandum egoi inter cetera sed spectandum F inter cetetras spectandum T i. c. spectatum Masvicius || 20 se om. F || 21 Albanum Masvicius: albonem F \\ 22 ab Commelinus : alii F \\ putant Daniel || 23 quia . . . et iupiter latiaris antiquissimus dictus est huius montis gloria T \\ 24 a om. T || triumphantibus iure T || 25 habeatur T || unde . . . R,o- mana] unde profecto omnis origo romana per ascanium processerit T || quod et albani T || 27 ad honos a. g. m. s. v. res diuina quae a roinanis ibi fieri consueuerat T
COMM. IN VERG, AEN. XII 123—139. 591
res divina, qiiae ibi a Eomanis fieri consueverat; *nowien9 quis ignorat a longa Alba ftractaturi?
136. aspectabat amat usurpare antiqidtatem : nam potuit *specta- baf dicere.
139. diva DEAM aut hypallage est pro cdea divain': nam deos 5 aeternos dicirnus, divos vero qui ex hominibus fiunt. aut bene dixit de Iunone divani, respiciens etymologiam: nam in Horatio legimus sub divo moreris victima nil miserantis Orci; id est sub aere, quem constat esse Iunonem. deus autem vel dea generale nomen est omnibus: nam quod graece deog, latine timor vocatur? inde deus 10 dictus est, quod omnis religio sit timoris. Varro ad Ciceronem tertio ita respondeant cur dicant deos, cum (de) omnibus antiqui dixerint divos. stagnis qvae flvminibvsqve sonoeis prae- SIDET luturna fons est in Italia saluberrimus iuxta Numicum flu- vium; cui nomen a iuvando est inditum. cum enim naturaliter omnis 15 aqua noxia sit extraneorum corporibus, hic omnibus saluberrimus fons est. de hoc autem fonte Romam ad omnia sacrificia aqua ad- ferri consueverat. bene ergo Vergilius Turno fingit sororem, quae la- borantes iuvare consuevit. huic fonti propter aquarum inopiam sacri- ficari solet: cui Lutatius Gatulus primus templum in campo Martis 20 fecit; nam et luturnas ferias celebrant qui artificium aqua exercent, quem diem festum luturnalia dicunt. Varro rerum divinarum quarto decimo ait luturna inter proprios deos nymphasque ponitur. et quia *stagna9 dixerat, ideo *sonora flumina9 addidit: est enim stagno- rum avTi&stov. 25
7 in Horatio] carm. II 3, 23 || 10 nam quod graece ... sit timoris] cf. Isid. or. VII 1, 5 || 11 Varro ad Cic. III.] p. 150 WilmannP. || 22 Varro rer. div. XIV.] fragm. 15 ap. Merkelium praef. ad Ov. Fast. p. CLXXXVIII
1 rei diuinae F || 2 tractum oeri JDaniel, tractum oriri Heinsius tractum ex re Burmannus. tractum Masvicius. a porca alba tractum Schoellius || 3 ad aspecta- bat s. v. amat antiquitatem usurpare nam spectabat potuit dicere T || 5 diuinam H || 7 diua F || 8 divo] duo H dio F || nihil HF \\ oro H || 9 vel dea om. F || 10 nam . . . timoris] nam deus graece dicitur <j>opoc id est timor unde factum est deus quia omnis religio timori F \\ dsog] deus est AS oeoc JR deos H II 12 deus F , corr. JDaniel || de inserui. omnis Commelinus omnes Masvicius || 14 flumen ASJR || 16 extraneorum] aegrotorum Masvicius. cf. Varro d. I. I. V 71 || 17 romani JR, || 18 ad v. 139 bene iuturnam uirgilius iingit turni sororem quae . . . addidit T. quae post addidit scripta fuerunt hodie legi non possunt || uergilius F \\ 19 consueuerat T || propter aquarum inopiam T: per aqua mirum inopium F per aquaminum inopum JDaniel. fort. per aquarum inopiam i. e. dum a. inopia est. ceterum huic fonti per Aquarum Pontificem sacrificari solet coni. Barthius ad Stat. silv. IV 5, 35 || 20 solebant T || Martio Barthius I. I. || 21 Iuturnias Barthius Iuturnae Masvicius || celebrabant T || aquae Barthius l. I. \\ exercebant T || 22 quem . . . dicunt] et iuturnalia ipsum diem festum uocabant T || XIIII. T quarta decima F || 25 dvzi&srov scripsi: dNnoeTON F siti^srov Daniel
592 SERVII
142. nympha decvs flvviorvm sic supra <VIII 71> nym- phae? Laurentes nymphae, genus amnibus unde est. animo
GRATISSIMA NQSTRO HomerUS £{l(X) K8%UQL<5lieVS &V{l(p.
143. cvnctis praetvlerim litotes figura per contrarium; plus 5 enim dicit et minus signiiicat. namque alias omnes est persecuta,
huic vero libenter indulsit: et dicit se hanc omnibus praetulisse, quasi etiarn alias in honore habuerit. ergo ideo hoc dicit, ut tollat causam, quam potuit luturna habere suspectam. sane tale est et illud Sallustianum mare Ponticum dulcius quam cetera, cum nullum 10 dulce sit. sane sciendum non inmerito finxisse Vergilium, nymphae, id est parti suae? indulsisse lunonem. qvaecvmqve latinae quae
sint Latinae, cum quibus luppiter concubuerit, incertum est.
144. ingratvm cvbile aut *ingratum\ de quo paelici nulla gra- tia; hoc enim convenit personae dicentis: aut quod grafciam eam castae
15 non praesentat uxori luppiter. ergo sibi dicit Hngratum% non illis quae ascenderunt; nam luturna dea facta est, neque propter lovem dictum est, qui inmortalitatis praemium persolvit. ergo bene sibi Hn- gratum9: Iuppiter enim multas vitiasse narratur, cum nihil umquam tale de lunone legerimus. animadvertendum autem versum hunc sine
20 caesura esse: nam hephthemimeres quam habere creditur, in syna- lipham cadit, ut ^magnanimi Iovis ingratum ascendere cubile\ Te- rentianus <(1707)> de hoc rarum concedam; fieri non pbsse negabo,
145. caeli in parte in parte divinitatis: nam locum numiuum 25 pro honore posuit.
147. qva visa est fortvna pati quatenus, in quantum per- misit: et sic ait cqua visa est'; ut supra (XI 292)> coeant in foe- dera dextrae? qua datur. sane latenter ostendit; favorem numi- num sine concessione fatorum non posse procedere. et quidam putant
3 Homerus] II. V 243 || 9 Sallustianum] hist. III 45 D., 51 Kr.
1 sic] ut F || 3 gratissime JR gratissimo H \\ Homerus . . . &v{i(p'] home- rus meo donate animo F \\ KxapieM€N€ AS kxcIpicmcn H || 4»ymu) B \\ 4 scholia ad v. 143 sq. om. H \\ 8 suspectum F || sane talis haec figura est et (ut Com- melinus) illud F \\ et om. AS || 10 sane sciendum autem F || uergilium F || 13 paelici] paulici F pellici Commelinus || 14 gracia AS || eam om. F§ casta AS\\ 15 repraesentat AS \\ Iuppiter] om. F. nam cum Iuppiter multas vitiasse diceretur, nihil tamen a Iunone de Iuturna detractum est, sed potius auctum est add. Stephanus et Fabricius || ad ingratvm a. c. s. v. sibi dicit ingratum non illis quae ascenderant T || 18 multas] multi sunt F || 19 autem om. AS || 20 cessura AB || eptime meres AS eptimemeris JRFs || 22 raro H || non] nam J^ || 24 locum om. F || pro honore nominum F || 26 qvoad visa est F. cf. Arus. p. 505, 1 K. || 28 ostenditur JRH \\ 29 concessione BHi confessione ASM consensione F confensione a || fatorum om. JRH\\ s. v. 147 quatenus quo usque in quantum quidam enim putant quoad uirgilium reliquisse T
COMM. IN VERG. AEN. XII 142—158. 593
Vergilium *quoad visa est Fortuna' reliquisse, ut sit *quoad visa esf usque quo.
148. cedere res latio feliciter cuncta procedere.
149. video concvrrere pro cconcursurum esse?: licet, quasi dea; bene praesenti usa sit tenipore, quae etiani futura cernebat. 5
151. NON pvgnam aspicere hanc OCVLis quoniam numina, quotiens morituros viderint eos quibus favent; ab his seceduDt: sic Statius Apollinem inducit Amphiaraum deserentem; ubi eum vicinun] morti esse cognovit.
152. praesentivs efficacius, vehementius: nam decet germa- 10 nam inlicita etiam pro fratris salute temptare.
153. forsan miseros meliora seqventvr ne forte possit fa- torum ordo mutari.
154. gvm lagrimas ogvlis ivtvrna profvdit totum iungendum *cum lacrimas oculis luturna profudit terque quaterque manu pectus percussitf , 15 ne videatur diverso tempore et lacrimare et pectus percutere, cum utrum- que simul fiat. terqve qvaterqve m. p. p. h. quia solam doloris audiverat causam, nihil, quemadmodum fratri posset mederi: nam paulo post audiet caut tu bella cie conceptumque excute foedus'. honestvm aut divinum, aut quod lovi placere potuerit. 20
156. non lacrimis HOC tempvs ait non flendi; sed subveniendi tempus est: Statius in matrum consolatione accenso flebitis igne. *non lacrimis^ autem aut deest *agendum% vel quid tale. figuratum est pro Hacrimarum\
157. et fratrem si qvis modvs wm ditit: aut eripe, aut bella cie; 25 sed eripe fratrem7 aut bello concitato, aut rupto foedere.
158. conceptvmqve excvte FOEDVS placitu in; animo prae- destinatum; ut fiat.
22 Statius] Theb. XII 408
1 uergilium F \\ visa] usa F \\ quod aduisa est F \\ 4 concursum ASJRH concursu M concurum F || 6 quoniam] quia F \\ 7 ab his] albis F || secedunt il||8 desertum AS deferentem M || 9 cognovit] (Slat. Theb. VII 789) fdesiliit maerens lacrimasque avertit Apolio'. et homerus cum lanx hectoris expendente ioue inclinaretur (II. XXII 213) ICtcs ds s ^ol^og 'Anolloiv add. D || 10 prae- stantivs F\ efficatius AMMF\\ licet BF\\ 11-etiam] enim F \\ ad perge s. v. aut perseuera temptare aut reuera perge temptare T || 14 ad v. 154 totum iun- gendum ccum lacrimas o. i. p. t. q. qq. m. pph.' ne uideatur diuerso tempore et lacrimasse et pectus percussisse cum utrumque simul fecerit T \\ lacrimts F || intvrna praefvndit F \\ 15 intuma prefundit F || 16 cum utramque simul flat et hoc ideo quia e. q. s. F || 18 audierat ASR || quemadmodum om. F \ 19 coeptum- que AS conceptum F\ excutere F || 20 ad honestvm in marg. quidam hone- stum accipiunt aut diuinum aut quod ioui placere potuerat T || 21 non] nam M || 22 matrum] Menaetis coni. Burmannus || accensos flebitis ignes M || 25 eripi F |) 26 autem bella F || foerere F || 27 praedistinato F
594 SERVII
159. avctor ego avdendi nomina in ctor? exeuntia feminina ex se faciunt; quae ctrix' terminantur, si tamen a verbo veniant, ut ab eo quod est clego' et clector' et 'leetrix' facit, 'doceo' cdoctor' et cdoctrix5. si autem a verbo non venerint, communia sunt: nam
5 similiter et masculina et feminina in ctor? exeunt, ut ^hic' et chaec senator', chic? et chaec balneator^: licet Petronius usurpaverit bal- neatricem dieens. tale est et chic5 et "haec auctor', sed tunc cum ab auctoritate descendit; ut hoc loco: cum autem venit ab eo quod est caugeo'? et cauctor? et cauctrix' facit; ut si dicas cauctor divi- 10 tiarum5 vel cauetrix patrimonif .
160. reliqvit inceetam quia; licet dederit ei consilium; di- cendo cforsan? eam reliquit incertam.
161. interea reges longum hyperbaton; id est pendens sensas qui postea redditur: nam ordo est cinterea reges procedunt castris';
15 cetera enim per parenthesin dicta sunt: nec est eclipsis; \id est con- ceptio~\7 cum sermo in omnibus congruat. ingenti mole pompa; ambitu: nam modo hoc significat.
162. gircvm absolute *ex omni parte% ut si dicas Hempora radiis cingitur\
20 164. SOLIS avi specimen ut etiam in septimo <47> diximus;
Latinus secundum Hesiodum in atiTtidoitoua Ulixis et Circae filius fuit; quam multi etiam Maricam dicunt: secundum quem nunc dicit cSolis avi specimen'; nam Circe Solis est filia. sane sciendum Ver- gilium in varietate historiae sua etiam dicta variare. sed de Ulixe;
$5 ut etiam supra <VII 47> diximus; temporum nos ratio credere non sinit. bigis it tvrnvs quotiens utimur nominibus tantum plu- ralis numeri et unum volumus significare; ita dicimus cunas bigas; unas quadrigas, unas scalas": Sallustius hi postquam in una moenia convenere.
30 165. bina pro duobus.
1 nomina e. q. s.] cf. Probi cath. p. 12, 27 sqq. K. || 6 Petronius] fragm. 2 p. 206 Buech. || 13 longum hyperbaton e. q. s.l cf. Macrob. Sat. VI 6, 10 II 28 Sallustius] Cat. 6, 2 ' "
2 trix] mox T || ueniunt H || 4 et hab. M || sint F \\ nam om. F \\ 6 seiiator ut hic F I petroni F || 7 et (ante hic) F: ut RHM, om. A || cum] quando F \\ 9 a,ugor et augtrix F \\ augtor F \\ 10 augtrix HF \\ 11 dicendo tamen forsan M \\ 15 id est conceptio seclusi. qui haee addidit eclipsin et cvllr^iv figuras confudisse videtur \\ 16 cum] con F \\ 18 ad circvm s. v. in circuitu T \\ 21 esiodum AH eusiodnm M || haspido peia AS aspidopya BH aspidotiria M aspidopyia F. immo in theogonia (v. 1011 sqq.) || circes B \\ 22 nunc] non F || 23 uergilium F \\ 24 sua B: suae reliqui || 25 credere uos (sic) temporum non sinit ratio F || ad solis a. s. s. v. quidam auum pro genere maiorum accipiunt quia picum auum latini circe solis filia adamauit T || 28 hi] hic H || 29 conuenire AS
COMM. IN VERG. AEN. XII 159—170. 595
166. eomanae stiepis oeigo hoc ad laudeni Augusti respicii
167. sidereo flagrans glipeo Latino tantum imaginem Solis de- dit, Aenean autem cum sidereo clipeo ipsi quodammodo conparat Soli.
1 68. magnae spes alteea eomae ideo, quia Aeneas una. niale autem quidam cmagna' legimt. sane Ascanii habitum omisit, quia 5 puer est. '
169. pveaqve m veste saceedos inpolluta et pura dicitur vestis, qua festis diebus uti eonsueverant sacra celebraturi: ut neque funesta sit, neque fulgurata, neque maculam habeat ex homine mortuo. est autem linea et purpurea. purpura maris vicem ad piandum prae- 10 bet, linum vero fluminis, quia, cum vere primo in oricnte fl^imen in- undasset, sponte sua linum natum Plinius Secundus dicit. ideo magi- stratus et sacrificaturi togam praetextam habent et manus ablutas detergere lineis mantelibus curant quod ipse de Aristaeo ait Oceano libemus et manibus liquidos dant ordine fontes germanae 15 tonsisque ferunt mantelia villis, ecce mentionem de lino: rursum de purpura <1II 405)> purpureo velare comas adopertus amictu, item <120> velati lino. ergo *pura' lintea vel purpurea bene potest intellegi.
170. saetigeei fetvm svis more Roniano, ut <VIII 641> et 20 caesa iungebant foedera porca: nam Homerus aliud genus sacrificii commemoravit. non nulli autem porcum} non porcam in foederibus adserunt solere mactari, sed poetam periphrasi usum propter nominis humilitatem\ Hntonsam* vero *bidentem' dixisse, quam pontifices altilaneam vocant. sane non praeter rationem est quod ait cfetum 25
7 et pura e. q. s.] cf. Fest. Paul. s. v. pura vestimenta || 12 Plinius Secun- dus] cf. nat. hist. XIX § 7 sqq. || 14 Oceano] georg. IV 381 || 15 manibus] georg. IV 376
2 ad v. 167 bona distinctio. latino tantuni . . . soli T || 3 ipse F, correxi, om. T || quodadmodo F || 4 ad spes a. r. s. v. quia una erat aeneas T || 5 habi- tum] batum F habitum vel ornatum Commelinus. pro batum vel habitum vel ornatum proposuisse videtur Salmasius, cf. praef. p. XCIV adnot. || 7 dicitur MF: dicit usu ASH dicit usum B || 8 quia F || ad v. 169 haec uestis talis debet esse ut neque . . . intellegi T \\ 9 fulgorata F fulgurita T || ex T: gk F ab Masvicius \\ 10 purpura . . . praebet] purpurea ad expiandum maris uicem praebet T || purpura JDaniel: purpurea F \\ 11 uero F || primo T.-.primum F || 12 natum T: nationis F natum esse Commelinus \\ 13 togam . . . manus] cu ia caput ptectum habent //// manus T || cogam F, corr. Daniel || ablatus F \\ 14 ipse] idem uirgilius T || Oceano . . . villis] oceano libemus et cetera usque ferunt mantelia uiilis T || 15 manibus ex manebimus F || 16 rursum] item T || 17 de ante purpura om. F || 18 item velati lino om. T || lino] no F || lintea] uel lin- tea jf|| bene om. T \\ 20 saetigera H || 21 porca . non nulli . . . uocant . nam homerus . . . commemoravit. sane non e. q. s. F \\ genus om. M || 22 sacrifi- cium F || memoravit] dicens (II. III 245) %t\qv%£<s d' dva aazv . . . ^ds %QV6sia KvitsXlct add. T) || ad v. 170 quidam porcum non porcam . . . intonsam autem bidentem pontifices antilaneam uocabant T || 23 sed] malim et || 25 non] nam B || est om. AS \\ fetum] om. E, fetus H
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 39
596 SERVII
suis'; item cintonsaroque bidentein', id est brevem adhuc: nam in rebus; quas volebant finiri celerius; senilibus et iam decrescentibus animalibus sacrificabant; in rebus vero; quas augeri et confirmari volebant; de minoribus et adhuc crescentibus inmolabant. sane ovem 5 Graeco more foederi adhibuit.
171. adtvlit admovitqve pecvs primo adtulit, inde admovit pecus, id est hostias.
172; illi ad svrgentem non utique nunc solem surgentem dixit: iamdudum enim dies erat: sed disciplinam caerimoniarum secutus est, 10 ut orientem spectare diceret eum qui esset precaturus.
173. dant frvges manibvs salsas far et sal: quibus rebus et cultri aspergebantur et victimae. erant autem istae probationes; utrum aptum esset animal sacrificio. obliquum etiam cultrum a fronte usque ad caudam ante inmolationem ducere consueverant:
15 nam hoc est quod dicit cet tempora ferro summa notant pecudum5.
174. paterisqve altaria libant Probus *altaria' id est Hn altaria' dicit, et *pateris9 pro *e% pateris\ aut vinum ^altaria? intellegamus : ea enim quae in altaria funduntur *altaria' dici voluit. alii *altaria? species ararum tradunt.
20 175. TVM PIVS AENEAS STRIGTO SIO ENSE PRECATVR Jlic pHor prCCatur,
quia hic mavult fieri foedus. *stricto9 autem *ense' iuxta quendam iuris
iurandi morem ait.
176. ESTO NVNC SOL testis bene eum primum invocat deum;
quem orientem intuens vidit: nam ait <(172^> illi ad^surgentem 25 conversi lumina solem. cesto? autem inulti volunt tertiam esse
personam; id est csit mihi Sol testis'; quia sequitur cet haec Terra?;
ut elocutionem per nominativum factam intellegamus. sed hoc non
procedit, quia sequentia vocativum habent, ut *et tu Saturnia luno5
item ctuque inclite Mavors': unde per vocativum eum omnia dixisse 30 accipiamus; in hoc vero tantum ad nominativum fecisse transitum
2 celerius om. AS || senibus F || 4 crescentibus] animalibus add. ASBM || inmolabant] sacrificabant ASB, || 5 foedere adhibunt F, corr. Daniel || 6 ad attvlit s. v. ordo . primo enim attulit postea admouit T || admonvitqve F || admonuit F || 7 hostias ego: hostis F hostiam Daniel || 8 s. v. 172 contra. et disciplinam cerimoniarum hoc loco exequitur ut orientem spectaret solem qui precaturus erat. nam iandudum dies erat T \\ 11 far et sal] sal et far B fru- ges salsas et ferro F \\ 13 oblique AS oblicum F || 15 timpora B. tergora Servium apud Vergilium legisse suspicatur Dorvillius \\ pecodum ASH\\ 16 ad altaria l. s. v. ea quae in altaria funduntur ut uinum altaria appellantur. quidam speciem ararum intellegunt T \\ 17 aut BibbecJcius prol. p. 145 adnot.: ut F || 19 noluit F, voluit Daniel. an volunt ? || alia F \\ 20 ad tvm p. a. s. v. hic prior . . . fieri foedus, ad stricto s. e. p. s. v. iuxta . . . morem T \\ 23 pri- nio B || 24 assurgentem B insurgentem F \\ 25 limina F \\ 26 id est om. F || 27 fictam B || 28 tu om. AB || 29 item tuque] itemque F || eum] om. AS, enim M cum F
COMM. IN VERG. AEN. XII 171—180. 597
cet haec mihi Terra precanti': licet etiam hic possit esse vocativus; nam dei^tixcjg est dictum chaec Terra esto mihi testis', ac si diceret co Italica terra, testis mihi esto\ sane ktxta Homericum foedus hic inducit fieri: nam ut ibi Priamus, ita hic Latinus; ut hic Aeneas, ita ibi Agamemnon. et priores precantur qui servaturi sunt foedus, quod 5 ruperunt qui posteriores iuraturi erant, ibi per Pandarum Troiani, hic per Tolumnium Latini. et hoc per speciem augurii, quae precatio maxima appellatur, dicit. precatio autem maxima est, cum plures deos, quam in ceteris partibus auguriorum, precantur, eventusque rei bonae poscitur, ut in melius iuvent, quod his versibus ostenditur *esto nunc Sol testis 10 et haec mihi Terra precanti\ ceterum, quod in precatione dici solet, ut melius iuvent, melius fortunent, subiecit his versibus <187> si nostrum adnuerit nobis victoria Martem. ,
177. QVAM propter *ter' habet accentum, quia est postposita praepositio: id est propter quam tantos. 15
179. iam melior iam diva precor ac si diceret, non Saturnia, id est iam minime nocens, sed Troianis propitia: aut *melior* non optantis, sed adfirmantis accipiamus: potuit enim intellegere minus se inpugnari a Iunone qui vicerat bis.
180. torqves sustines; regis. torqves hoc loco *regis, frenas' ; 20 alibi fprotenus ut (VII 666)> tegimen torquens inmani leonis; alibi sustines, %tt <TV 48 2)> axem umero torquet. inclyte mavors bene induxit Martem poeta, quem scit Eomanae stirpis auctorem.
14 fter' habet accentum . . . praepositio] cf. Sciioell de acc. 1. 1. p. 185
1 posset et AS posset esse M || 2 dicticus F dicticos reliqui || est] esse AS est nam F \\ mi sol testis F || 3 italia ASM (italica m) || esto] et huic est homeri simile iuramentum (II. III 276) Zsv naxsQ . . . opvlccGasxs d3 0Q%ia itwxcc add. D || ad v. 176 hoc iuxta homericum foedus dicit . nam ut ibi priamns . . . sin nostrum a. nobis et reliqua T || hic] ut hic F. fort. hoc (| 4 ita (ante ibi) om. F || 5 quod . . . Latini] posteriores qui rupturi . et quod ibi per pandarum fecere troiani hoc per tolumnium latini actnri sunt T || quod] quae F || 8 no- minatur T || dicit om. T || maxima autem precatio est T || maximio F \\ deos F: di T || 9 precantur T: precatur F || bonae rei T || 10 iubet F || quod hic osten- ditur his uersibus T \\ 11 ceterum . . . Martem post tantos hab. F \\ dici solet] dicitur T \\ 12 iuuet F \\ 14 ter e. q. s.] propter habet accentum cum praeponi- tur, ut si dicas propter quam. at nunc penultima habet accentum, quia ejt postposita praepositio, ut graece tcsqi fiaoilsLccg, cum contra dicatur fiaailsfaq nsQL, quia est postposita praepositio Fabricius || 15 quem F \\ 16 non Saturnia . . . sustines regis om. H \\ non] iam non AS || 17 iam om. AS || docens F || sed] et B F \\ propicia AS \\ ad iam m. s. v. quidam non optantis sed affirman- tis accipiunt T || aut meliorum optantis F || 18 intellegelegere F || 19 a om. F \\ 20 Servianum scholium om. F \\ legis F, ,corr. Daniel || frenas alibi scripsi. cf. ad Aen^I 108: frenalis alibi F freno sic alibi Danicl || 21 alibi . . . leonis haud scio an secludenda sit, ut alibi pro ctenes5 ut ctegimen . . . leonis in marg. adscripta fuisse putentur. ipse pedes pro protenus .ut edidit Daniel || regimen F || 22 ad inclite m. s. v. bene inuocat martem quia scit eum romanae stirpis auctorem T \\ 23 scit] yit F || styrpis F
39*
598 SERVII
181. fontesqve flvviosqve voco congruenter, cum a Tiberino flu- mine sit admonitus, quae agere deberet. qvaeqve aetheris alti eeligio post specialia intulit generalitatem. sane religio dicta, quod ea homines religantur ad cnltum divinum. 5 182. ponto id est in ponto. et quidam hoc loco a filio Veneris
iure iurando velut matris volunt inditam mentionem.
183. cesserit avsonio si FORS victoria tvrno si forte: et
bene dubitat de hoc. contra curn aS suurn venerit nomen, dicet
<(188> ut potius reor et potius di numine firment. sane ra-
10 tione non caret quod primo de victoria Turni loquitur; post descendit
ad suam: scit enim in auguriis prima posterioribus cedere.
185. rebelles honio crebellis? dicitur, res ipsa crebellio'; non crebellatio?: sic Suetonius.
187. adnverit nobis victoria martem hypallage pro csin 15 nosterMars adnuerit nobis victoriam' : nam Martem Victoria comitatur.
191. invictae quasi invictae. et bene sibi conciliat populum: nam sine dubio una cum rege vincetur.
192. SACRA deosqve dabo captat gratiam populi. magna enim fuit apud maiores sacrorum eura, sicut diximus supra ^III 104)>:
20 unde nunc Aeneas id agit ne pereant. et re vera eonstat; sacra Phrygia; nunc Latinis tradita, coluisse Romanos. latinvs ha- beto aut antiquus vocativus est: aut chabeto' tertia persona sit. sane sciendum quia crebra soceri commemoratione sibi favorem Latini conciliat; item dicendo emihi moenia Teucri constituent' po-
25 pularem gratiam captat; quia^ supra dixerat Drances <^XI 131> saxa- que subvectare umeris Troiana iuvabit.
197. terram mare sidera ivro et ornatior elocutio et crebra apud maiores; quam si velis addere praepositionem; ut dicas ciuro per maria? per terras'. ceadem' autem bene dixit: nam pro mari
30 ille fontes et fluvios posuit; pro sideribus solem.
3 sane religio . . . divinum] cf. Isid. or. VIII 2, 2 et diff. verb. 486 || 13 Suetonius] p. 148, 4 Reiffersch.
1 s. v. 181 congrue quia a tiberino fiumine est admonitus quid agere de- beret T || 3 religio] et add. AS, est add. EHM\\ specialia MF: specialiter AS specialitatem B specialia est H \\ s. v. 182 religio dicitur quod ea homi- nes regantur siue religentur ad cultum diuinum T || 4 religantur Masvicius: rigantur F regantur Baniel || 7 forte] foret M || 8 contra om. F\ dicit AS \\ 10 Turni om. AS || 11 cedere] contingere AS\\ ad convenit v. 184 oportet sive placet, ad cedet v. 185 aut locum dabit aut discedet T || 13 sitonius H sico- minus F || 14 annverit BM advenerit H advenerint F || nobis om. AHM || victoriam .ffH sin noster F: si noster ASM sin B sinerent H \\ 15 annuerit M aduenerit H || uictoriam H || 16 et bene . . . populum om. F || 18 magna enim] et magna F quia magna Daniel || 20 sacra Phrygia] sacrificia M || 21 nunc] necF tunc JDaniel || 22.fit B est exemplaria pleraque \\ 27 tornatior H\\ 28 ut . . . ter- ras om. F
COMM. IN VERG. AEN. XII 181-206. 599
198. latonaeqve genvs dvplex ac si diceret; utruinque sexum prolis Latonae vel subolis. et bene in foederibus duplicia invocat numina; quia in unum duo coituri sunt populi. ianvm quoque rite invocat, quia ipse faciendis foederibus praeest: namque postquam Eomulus et Titus Tatius in foedera convenerunt; Iano 5 simulacrum duplicis frontis effectum est; quasi ad imaginem duo- rum populorum. legimus tamen Ianum etiam quadrifrontem fuisse: * unde Martialis ait <VIII 2; 5> et lingua pariter locutus omni: nam comnis? de duobus non dicimus.
199. vim duritiem, inexorabilitatem. sackaria ditis sacra- 10 rium proprie est locus in templo; in quo sacra reponuntur, sicut donarium est; ubi ponuntur oblata; sicut lectisternia dicuntur, ubi homines in templo sedere consueverunt.
200. qvi foedeea fvlmine sancit confirinat; sancta esse facit, quia cum fiunt foedera; si coruscatio fuerit; confirmantur: vel certe; 15 quia apud maiores arae non incendebantur; sed ignem divinum pre- cibus eliciebant, qui incendebat altaria. csaneire' autem proprie est sanctum aliquid; id est consecratum; facere fuso sanguine hostiae:
et dictum csanctum'; quasi sanguine consecratum.
204. si tellvrem effvndat in vndas hypallage pro csi un- 20 das effundat in terras'.
205. dilvvio miscens id est aquae superfusione universa per- turbans.
206. vt SCEPTRVM hoc Homeri locus; verbum ad verbum. dextra sceptrvm nam forte gerebat per parenthesin dictum est. 25 ut autem sceptrum adhibeatur ad foeclera; haec ratio est; quia ma- iores semper simulacrum lovis adhibebant: quod cum taediosum esset; praecipue quando fiebant foedera cum longe positis gentibus; inventum est, ut sceptrum tenentes quasi imaginem simulacri red- derent lovis; sceptrum enim ipsius est proprium. unde nunc tenet 30 sceptrum Latinus; non quasi rex; secl quasi pater patratus.
10 sacrarium ... consueverunt] exscr. Isid. or. XV 5, 1 || 17 sancire . . . consecratum] cf. Isid. or. XV 4, 2 *
2 prolu F, corr. Baniel || sobolis ASJR || 3 indicat AS || ianvmqve bifkontem rite invocat vulgo, nisi quod i. b. rite hunc quoque invocat Masvicius \\ 6 quasi . . . populorum om. F \\ 7 tamen] tunc AS\\ etiam genum F \\ fuisse om. B || 8 unde etiam martialis B \\ pariter] qualiter H, om. F || omnis] om A omnes HH. || 9 non om. F || 10 duritiam BH \\ 12 ubi collocantur F ]) lectisternia] lectisternia uel stemedia B lectistemedia H || 13 consueuerant A S consuerunt F || 15 fiunt] finiuntur BH fiant F \\ vel certe . . . incendebantur om. H \\ 16 precibus] faucibus F \\ 17 incendebant F \\ 20 si] ut BH\\ mundas H\\ 24 ver- bum] (U. I 234) vccl fia tode G^ryitxqov . . . o ds tol fieyag saaszai ogv.oq add. D || 25 est] om. AS \\ 26 sceptra adhibeantur F || 27 simulacra F || 29 imaginem sacri AS \\ 30 proprium] imperium F
600 SERVII
208. imo de stirpe ideo genere rnasculino usus est; quia de arboribus loquitur: nam de honiinibus genere feminino dicinius; ut <(VII 293> heu stirpem invisam; dixit tamen, sed usurpative, Horatius etiam de arboribus; ut stirpesque raptas et pecus
5 et domos.
209. matre caret vel terra; ut <III 96> antiquam exqui- * rite matrem: vel arbore, ut parva sub ingenti matris se
subicit umbra.
210. aere DECORO id est orichalco.
10 211. dedit gestake ut <V 248> dat ferre.
212. TALIBVS INTER SE FIRMABANT FOEDERA DICTIS Latinus
et Aeneas. Turnum autem non inducit iurantem; quia dux est; qui praesente rege non habet potestatem. et imitatus est Homerum, qui post ius iurandum Menelai Alexandrum quasi fervidum et ad- 15 ulescentem inducit exclusum et Priamum adhibitum ad foederis con- firmationem.
213. rite sacratas rite exploratas sollemnitate, quam dixi- mus supra <(173>.
216. videri et misceri infiniti sunt pro indicativis. 20 218. propivs diligentius; ut <T 526> et propius res aspice
nostras. non viribvs aeqvis eos congressuros subaudis. 219. incessv tacito pro cipse tacitus': hypallage est. 225. cvi genvs A proavis ingens cuius auctoritatem com- mendabat et origo maiorum et paterna virtus et propria fortitudo. 25 229. pro cvnctis talibvs qualis etiam Turnus est: et adtendit
sensuni superiorem; ubi ait Turnus dblique <16> et solus ferro crimen commune refellam.
230. an viribvs aeqvi non svmvs bene addidit cviribus?: nam legimus in Sallustio memorare possum; quibus in locis po-
30 pulus Romanus ingentes hostium copias parva manu fude- rit; Vergilius <T 754> exigui numero; sed bello vivida virtus.
231. en omnes ne occurreret: sed est in castris alter exercitus.
232. fatalisqve manvs Troianorum; qui fataliter ad Italiam
4 Horatius] carm. III 29, 37 || 7 parva] georg. II 19 || 29 in Sallustio] Cat. 7, 7
7 paruas ab F || 8 umbra] sic enim melius carmini respondet homerico (11. I 235) xo[i?]v iv oq86ol leloiTtsv add. D || 14 ius om. AS ||-17 exploratas F: explorata AS expurgatas BHM || qua B || 18 supra om. F || 19 infinitiui B infinitus F \\ sunt om. F || 22 hypallage est om. F\ 23 cui F \\ 25 est om. BHM || 27 refelliam B refellat H \\ ad animam (v. 230) hominem a parte totum T || 28 additur JBT || 29 possumus AS possem libri Sallustiani || populus Eomanus] par F\\ 30 capias F \\ federit H\\ 31 uergilius F || 32 ne] nc H nec F\\ oc- curre H |] 33 Troianorum scilicet vulgo
COMM. IN VERG. AEN. XII 208-257. 601
venerant, ut sit iteratio. cEtruria' autem cinfensa5 pro cEtrusei?; qui etiam Turno inimiei sunt eausa Mezentii.
234. devovet aris quia ait supra <219> et aram suppli- citer venerans, item supra (XI 440> vobis animam hanc so- ceroque Latino devovi: nam ipsa iterat verba. 5
235. vivvsqve per ora feretvr tamquam de vivo omnes loquentur.
237. lenti otiosi, ut nos patriam fugimus, tu, Tityre, lentus in umbra.
242. foedvsqve precantvr infectvm rogant; ut pro non 10 facto sit, ne piaculum videantur admittere.
245. et alto dat signvm caelo ut religio alia religione sol- vatur. praesentivs efficacius.
246. monstroqve fefellit bene cfefellit?: namque hoc augu- rium nec oblativum est nec inpetrativum; sed inmissum factione 15 luturnae, quod carere fide inclicat sedes negata: nam ubicumque fir- mum introducit augurium; dat ei firmissimam sedem; ut <VI 191> ipsa sub ora viri caelo venere volantes et viridi sedere solo, item ante sinistra cava monuisset ab ilice cornix. in lioc autem augurio liberatum cycnum cecidisse in aquam dicit; 20 quam instabilem esse et infirmam manifestum est.
248. litoreas agitabat aves palustres: nam litus dicitur omnis terra aquis vicina; ut ^VJII 83)> viridique in litore con^ spicitur sus.
250. excellentem magnum; sicut in exercitu magnus est Turnus. 25
252. convertvnt clamore fvgam redeunt cum clamore; sicut exercitus solet.
257. avgvrivm salvtant venerantur. et proprie: nam salu-
8 nos patriam] buc. I 4 || 19 ante] buc. IX 15
1 ut sit om. H || etruscis B \\ 2 causa] accusat H \\ mentienti F propter Mezentium Stephanus || 3 devocet F || supra uobis animam II supra de Turno Fabricius \\ et . . . supra om. M || 4 uenerant F || supra vobis animam om. H || supra] sed F \\ 5 deuoui latino AS \\ deioui M || ipse B \\ 6 vovisqve H \\ deuino A (corr. a) diuino S \\ 7 loquentur] locuntur F. uel nominis inmortalitate uiuet et laudibus add. D \\ 13 regant F \\ 11 factum M || piacula B piaculo F \\ uideatur F\\ amittere AS \\ 13 efficatius libri praeter AS \\ efficacius] et alibi (buc. I 41) cuec tam praesentes alibi cognoscere diuos' add. D \\ 15 nec] neque B non F \\ ablatiuum H oblatum F || imperatiuum BH inpetritum F \\ immis- siuum B 1] 16 tuturno B inturnae F || fidei H \\ nam ubicumque] manu ambi- cuumque H || 17 inducit F \\ 20 occidisse F \\ ducit F || 21 quam] aquam autem F || instabile B \\ esse om. F || non dubium est F || 22 dicitur . . . vicina] circa omnem aquam est F \\ 26 redeunt] reuertuntur ASB \\ sicut in exercitu (exer- citum H) solet BHM s. in e. s. fieri vulgo
602 SERVII
tari dicimus deos: Terentius at ego hinc deos domum saluta- tum pergam.
258. expedivntqve manvs dimicare se velle significant: haec enim est consensio militaris: Lucanus <T 387)> elatasque alte,
5 quaecumque ad bella vocaret, promisere nianus.
259. QVOD SAEPE petivi quasi inpetrativum hoc augurium vult videri. agcipio agnoscoqve deos modo quasi de oblativo loqui- tur: nam in oblativis auguriis in potestate videntis est; utrum id ad se pertinere velit, an refutet et abominetur. ergo nunc dicit se
10 augurium libenter amplecti et agnoscere circa se favorem deorum.
261. QVOS inprobvs advena interpretatur augurium: et con- firmat id ad praesens negotium pertinere.
262. litora vestra bona iteratio: nam supra ait <(248)> lito- reas agitabat aves.
15 263. vi popvlat antique: nam veteres et cpopulo5 et *populor'
dicebant? nunc tantum cpopulor? dicimus; illud penitus de usu re- cessit. penitvsqve profvndo vela dabit ut supra de aquila <(256)> penitusque in nubila fugit.
264. densete catervas sicuti cycni <(253> hostemque per
20 auras facta nube premunt.
266. ET ADVERSOS TELVM CONTORSIT IN HOSTES hoc lofcO ab
Homeri oeconomia recessit: ille enim inducit Minervam persuaden- tem Pandaro, ut iacto in Menelaum telo dissipet foedera; hic vero dicit ipsum augurem telum sponte Itorsisse et occidisse unum de 25 novem fratribus. quod pertinet ad oeconomiam: necesse enim erat; ut fratres; dolore ex unius morte commoti; bellum moverent. si enim vilis aliquis interiret; poterat eius mors ob foederis religionem forte contemni.
267. sonitvm dat id est facit. certa inevitabilis: unde 30 cincerta? est infirma et vitabilis.
1 Terentius] Phorm. II 1, 81
1 binc] immo B || domum] domus H domo M, om. F. ego deos penates hinc salutatum domum deuertar Terentius \\ 2 pergam] et plautus in curculione (III 1, 19) fquis est qui operto capite salutat aesculapium' add. JD \\ 3 signifi- cat HM || 5 ad bellum H abella M || uocarent F \\ promiscere -A S admisere B admisere et H || ad expedivntqve m. s. v. proferunt ut consensio militaris habet T || 6 inpetritum H inpetratum F \\ 7 ablatiuo H || 8 ablatiuis H F \\ 9 ad om. AB (add. a) || 13 bona . . . aves om. F \\ 15 ad vi p. s. v. sua uirtute de- praedatur T || 16 penitus . . . de aquila om. H \\ 17 penitvsqve . . . dabit] petet ille fvoam B \\ ut om> A S F \\ supra de aquila] illud B || 19 sicut HM\\ cycni] ignem add. B || hostem M \\ 21 adversvs HF adverso M \\ hostem HF || 22 enim] autem F || 23 foedera] (II. IV 92) dy%ov d' iata^ievrj . . . 'AU^avdqcp puailrii add. D || 25 ad om. H\ 26 fratris F || committi F \ 29 idest om. F || facit] ut supra (I 79) ftu das epulis accumbere diuum' et plautus in aulularia (IV 5, 1)
COMM. IN VERG. AEN. XII 258-284. 603
268. simvl hog simvl antique, ut <XII 758> ille simul fugiens Butulos simul increpat omnes et <(I 631)> simul Aenean in regia ducit tecta, simul divum templis indicit honorem.
270. hasta volans ininus est cnamque\ sane reliquit hastam poeta, dum vult simul multa describere, et rem inperfectam omisit; 5 deinde rediit ad descriptionem, ut supra in augurii narratione.
273. horvm vnvm ordo est: transadigit costas. et figurate dixit pro cunius\ teritvr qva svtilis ALVO baltevs rem physicam dixit: omnia enim quibus utimur, non nos terunt, sed ea iios teri- mus; ut anulurn, vestem, balteum. zad medium' autem absolute, id 10 est ubi alvo teritur balteus.
275. egregivm forma ivvenem bene Mc *egregium% quippe qui esset de fratrum grege.
277. at fratres pro *at fratrum pars\ animosa phalank quasi phalanx, id est legio. et bene a numero, a germanitate, a no- 15 bilitate, a forma7 db aetate, ab vulneris genere, ab ipsius laude, a ge- nere mortis incitatio nata.
279. caeci salutis inprovidi. et bene iam non pars} sed universi.
280. invndant more undae fiuunt.
281. agtlliniqve pro Etruscis : hi enim contra Mezentium auctores 20 coniurationis fuerunt pictis arcades armis bene *pictis% ut in un- decimo <(93)> et versis Arcades armis, ut ornatus picturae lateret in luctu.
282. sic omnes amor vnvs habet csic' id est dum paulatim suis invicem subveniunt, omnes in bellum coacti sunt. sic Sallustius. 25
283. diripvere aras deiecerunt; dissipaverunt. sane cum prae- sens tempus belli loquitur, bene praeteritum intulit *diripuere\ et more suo interiecit aliud: nam ordo erat *diripuere aras craterasque focos- que ferunt\
284. ferrevs imber permansit in translatione; quia dixerat 30 ctempestas telorum'.
cemortuum ego mauelim leto malo quam illi hodie seni dem insidias add. D || 2 et] ut F || 4 reliquid F || 5 discribere F || 7 transadigit unum costas D || dixit] unum add. D || 8 aliyo JR abbo H albvm F \\ baltevm F \\ 10 annulum H anullum F || s. v. 273 ad medium absolute posuit id est ubi aluo teritur balteus. quidam uero medio legunt quasi ad medium aluum . sutulis (sic) intextus T || ut medium F || ad latervm i. (v. 274) in quibus iunguntur aluo T || 12 ad egre- givm f. i. s. v. qui erat electus ex grege fratrum T || 14 ad at f. s. v. id est fratrum pars T || 15 ad animosa ph. s. v. aut plena animis aut iracunda propter fratris interitum. et bene . . . a genere mortis accensio animorum nata T || 16 a forma a nobilitate T || 17 morte F || incitatio Masvicius: incite sio F || 21 ad et p. a. a. s. v. scuta picta babentes T || 22 picturas F || 25 subveniunt] obediunt H || 26 decerunt F || s. v. 283 deiecerunt . et bene cum praesens belli tempus ostendat infert praeteritum . et more suo aliud interiecit nam ordo est diripuere . . . focosque T || 27 malim loquatur || praeteritam F
604 SERVII
285. fervnt auferunt: nani aphaeresis est; ut ctenmere? pro ccontemnere': alibi omnia fert aetas.
286. pvlsatos bivos id est violatos; laesos fractis foederibus.
287. infrenant alii CVREVS id est equos; qui sub curribus 5 sunt: sic 'dlibifertur equis auriga neque audit currus habenas.
288. svbicivnt in eqvos super equos iaciunt; sed proprie non est locutus, magisque contrarie: nam csubieere? est subter aliquid iacere.
289. regisqve insigne gerentem id est diadema habentem. 10 et decenter regem cum insignibus suis dixit.
290. avidvs confvndere foedvs legitur et 'avidunr9; sed melius cavidus?; quia Messapus Turno favebat; qui erat inpar ad singulare certamen: nam et postea ait <292> et miser oppositis a tergo involvitur aris. sic enim facilius foedus dissiparet, si arae
15 humano cruore polluerentur: nam et Messapi voluntas ita expressa est, qui ait <296)> haec melior magnis data victima divis. *confun- dere foedus' autem pro ut confunderet.
291. proterret mire dictum. 293. hasta cum hasta.
20 294. teloqve orantem mvlta trabali Ennius teloque trabali.
295. altvs eqvo equi magnitudinem latenter ostendit.
296. hoc habet id est letali percussus est vulnere. apud anti- quos enim id erat *hoc habet\ quod nunc *peractum esf : sic Terentius certe captus est; habet. sane sarcasmos est; carnificina quasi,
25 de loci qualitate inventus: nam quia super aras cecidit; ait chaec melior magnis data victima divis'.
298. obvivs bene obvius corripuit. ambvstvm torrem quidam
^ambustum1 proprie circumustum accipiunt; sed poetae indifferenter pro conbusto utuntur. torrem autem erit nominativus chic torris^ et
2 alibi] buc. IX 51 || 5 alibij georg. I 514 || 6 super . . . iacere] cf. Non. p. 387, 9 sqq. M. || 20 Ermius] ann. v. 589 Vahl. || 23 Terentius] Andr. I 1, 55. cf. Don. ad. h. v. et Non. p. 317, 21
4 ad infkenant c. s. v. id est frena aptant equis et equos qui erant sub curribus T || 5 fertor F \\ audet F || 7 aliquid om. F || 9 habentem om. F || 13 ad avidvs c. .p, in marg. cupidus. et hoc de messapo melius accipitur quia ipse paulo post dicturus est et miser . . . uictima diuis T || 14 foedus facilius dissi- paretur T\\ 15 humanae F ]| uoluntas messapi T || 16 qui ait om. T || hoc habet haec e. q. s. T || ad conpvndere s. v. ut confunderet T || 17 pro ut confunderet scripsi: prodiit confundere F || 20 enius F |j trabalim F || 22 ad v. 296 apud antiquos id clicebatur hoc habet quod nunc significat peractum est. siue hoc habet significat satis est T || 24 raptus AS || sarcosmos B, sacrasmos F || 25 ce- ciderat F || 27 ad ambvstvm t. s. v. ambustum proprie quidam circumustum accipiunt sed poetae indeferenter pro conbustum accipiunt T
COMM. IN VERG. AEN. XII 285—312. 605
ita nunc dicirnus: nam illud Ennii et Pacuvii penitus de usu re- cessit, ut chic torrus, huius torri' dicamus.
299. ferenti pro *inferenti\
300. relvxit bene ad brevitatem ignis retulit, qui tantum fulgo- rem brevi ediderat. 5
301. nidorem modo putorem. svper quidam pro *praeterea% alii pro *supra\ ut <(306)> ense sequens nudo super inminet.
302. tvrbati hostis quia phis trepidationis in illa flamma fuit, quam periculi.
304. sic rigido quidam *sic9 pro *aeque' accipiunt, alii simpliciter, 10 ut eum inpresso genu terrae adplicuerat, ut est illud (1 224)> despi- ciens mare velivolum terrasque iacentes sie vertice caeli. *rigido' autem quidam *duro et acuto' volunt, non *recto% ut et curvae rigidum falces formantur in ensem.
305. frimaqve agie hic *qu£ coniunctio dbundat rventem non 15 cadentem, sed magno impetu se inferentem.
309. ferrevs somnvs Homerus %al%eog vTtvog.
312. nvdato capite scilicet deposita galea, ut possit agnosci. sane quaeritur, quemadmodum cnudato? dixerit, cum supra eum nus- quam tecto induxerit capite: nam ^nudatum' est quicquid fuit ante 20 coopertum, cnudum5 vero dicitur quod tectum ante non fuerat. ergo aut cnudato* pro cnudo' accipiamus, ut sit pro nomine participium: aut dicamus tectum eum habuisse caput, cum descendit ad campum: nam legimus <(167)> sidereo flagrans clipeo et caelestibus ar- mis. svos clamore vocabat utrumque exercitum iam suum 25 vocabat, ut talis fuerit eius clamor ccur in vos invicem ruitis mei?? * autem et adverbium potest esse et nomen.
1 Ennii] ex libr. incert. fragm. XXXV p. 179 Vahl. || Pacuvii] ex inc. fab. fragm. LVI p. 135 ed. sec. Ribb. || 13 et curvae] georg. I 508 || 15 rventem . . . inferentem] cf. Don. ad Ter. Ad. III 2, 21 || 17 Homerus] II. XI 241 || 20 nam nudatum . . . fuerat] cf. Isid. diff. verb. 385
1 nam . . . dicamus om. H || 3 ferenti inferenti hab. T || & ad relvxit s. v. flammauit . et bene ad breuitatem ignis qui tantum fulgorem breui ediderit posuit reluxit T || 6 pudorem ASF (putorem as) || ad svper i. s. s. v. super quidam pro praeterea alii pro supra accipiunt T || pro praeterea] propterea F || 7 ansse F \\ 8 ad v. 302 perturbati quia . . . periculi T \\ fuit in flamma T || 10 ad v. 304 quidam sic pro aeque accipiunt alii simpliciter, ad sic r. s. v. id est taliter prostrato T \\ 11 inpressu F \\ 12 terrase F \\ 13 et ut F || 14 formantur] conflantur Vergilius || 15 ad qve s. v. uacat T || habnndat F |j non . . . inferentem hab. T \\ 17 xaAKetuc yanoc R xaAKeo yanoc H xaaKeoc yttnoc M aeneus somnus F \\ ad inermem (v. 311) qnia deposuerat arma cum ad foedus faciendum accessit T || 18 ad nvdato c. s. v. sine galea T || 19 quomodo F || 20 in- duxerat F \\ quicquid] quod F \\ fuit om. B'\\ 21 conpertum F \\ antea ASB || 23 discendit F \\ campos B eampus H \\ 26 fuerat AS || mei ruitis F \\ 27 qvo autem JDaniel, sed non dubito quin ad repens pertineat scholium
606 SERVII
313. repens aut subito, ut sit adverbiuni, id est repente, ut sole recens orto: aut crepens discorchV pro repentina.
316. me sinite subaudiendum *concurrere9: et est zeugma. faxo id est faciam, confirmabo: et est archaismos. 5 319. alis adlapsa sagitta est utrum *alis stridens% an *alis ad-
lapsa9?
320. incertvm qva pvlsa manv hoc loco adhuc quideru quasi dubitat; tamen intelleginius a luturna inmissum quendam, qui vul- neraret Aenean: quod autem paulo post Iuno dictura est de luturna 10 qtiod movitj <(815) non ut tela tamen, non ut contenderet ar- cuni, minime est mirandum: nam scimus unicuique inputari quod alter in eius fecerit gratiain, sicut est <(X 83)> et potes in toti- dem classes convertere nymphas. Aenean autem ab homine vulneratum indicat luppiter, paulo post dicens <(797> mortalin de- 15 cuit violari vulnere divuin. tvrbine quod inprovisa, alii quod vehementer venerit, accipiunt
322. pressa est insignis *pressa' pro suppressa\ et non Hnsignis gloria9, sed Hnsignis facti', ut genetivus casus magis sit.
323. aeneae vvlnere hic proprie: est enim huic contrarium <(51)> 20 et nostro sequitur de vulnere sanguis. iagtavit autem aut
adeo fortis Aeneas et metuendus; aut adeo impium nefas visum est.
327. molitvr regit. et est acyrologia: nam proprie cmolitur5 est parat. alii *molitur> movet intellegunt, vel arripit, vel aptat. v 331. hebri fluvii Thraciae; iuxta Gypsela oppidum. 25 332. sangvinevs mavors gaudens sanguine, at^o%aQ^g. m-
crepat sonat; alibi arguit; ut <(X 830)> increpat ultro cunctan- tes socios.
2 sole] georg. III 156
3 ad me s. s. v. scilicet concurrere et est zeuma; ad faxo s. v. faciam con- firmabo T || zeuma F || ad tvrnvm d. h. i. m. s. v. 317 ego placaui deos et sacra redclidi quibus uictoriam caperem de turno T \\ 5 ad stridens a. a. s. e. s. v. siue stridens alis siue alis allapsa T || alh sed lapsa F \\ 8 ab EM\\ 9 autem om. F || iunooi dictum est B iuno dictum est H \\ 10 movet Daniel \\ conderet F || 12 potest AS || in om. 11 || 13 classem AB || hominibns F || 14 inducat AS || mortali indecuit AR mortali d. B mortali n d. M || 15 ad tvrbine a. i. m. aut emissa aut infixa. turbine quod ioprouisa alii quod uehementer uenerit T || 16 venerit om. F \\ 17 suppresaa et non . . . facti liab. T || 20 nostro] non F \\ ad iactavit v. q. s. v. aut quia aeneas fortis et metuendus erat aut quia nefas et impium uidebatur T || 21 metuendos F || 22 regitur B || 23 ad molitvr h. s. v. quidam molitur . . . aptat T || ad volitans (v. 328) celeriter discurrens T \\ 24 ad v. 331 haec comparatio hoc ostendit quodin parte septentrionali quam de- scribit bellicosiores sunt populi T || ebri HM. hebrus autem fiuuius thraciae F || ad hebri s. v. hebrus fluuius thraciae . . . oppidum T || cypsala libri || 25 gmo- xapHc F} sanguine gaudens iterans || incbepat . . . ultro om. F \\ 26 ultro om. M || emantes socios F. hinc ortum Emantellocios illud, quod post cci[jLo%ciQrig edidit
COMM. IN VERG. AEN. XII 313—347. 607
334. ante notos zephtrvmqve volant id est ventos praevertantur. vltima hoc est tota: si enim gemit ultima; omnis sine dubio.
335. thraca autem id est Thracia: Cicero in de republica <II 4; 9)> coloniarum vero quae est deducta a Graecis in Asiam, Thra- cam, Italiam, et non dixit *Thraciam\ 5
336. iraeqve insidiaeqve dei (comitatvs) figurata elocutio , vario significatu idem ostendens. et non tam virtute, sed insidiis -fcomitatus.
337. alager quidam ^alacer* gestiens et rei novitate turbatus vo- lunt, *alacris' vero laetus.
338. qvatit exagitat. miseeabile CAESIS h. i. miserabiliter: 10 nomen pro adverbio, ut <X 273> sanguinei lugubre rubent.
340. mixtaqve crvor hypallage est pro *mixto cruore'.
341. sthenelvmqve dedit thamyrvmqve plura b^iOiOtsXsvta.
342. ambo antiquo more *ambo\' Terentius ambo oportune vos volo, sicut superius dicium est, cum hodie rambos' dicamus. 15
343. ipse nvteierat solent enim plerumque filios suos aliis dare nutriendos parentes. dicendo autem Hpse9 ignotae personae hoc pronomine addit dignitatem.
344. ^lycia autem pro %n Lycia% ut <IV 36)> non Lybiae, non ante Tyro despectus Iarbas. paribvsqve ornaverat armis scilicet 20 ut aequaliter dimicarent, aequaliter currerent.
347. antiqvi pro *nobilis et magni% ut (1 12> urbs antiqua
8 quidani . . . laetus] exscr. Isid. or. X 6. cf. Don. ad Ter. Eun. II 3, 12 14 Terentius] Andr. II 2, 8 || 15 superius] cf. ad buc. V 68; VI 18
Daniel || s. v. 332 quasi uideatur in ipsis deus mars esse. neque enim ipse deus uidetur sed in ipsis apparet T || ad aeqvore a. (v. 333) campo patenti ab- latiuus pro accusatiuo T || 1 zefirvmqve F || pro uertuntur F. inde a. n. z. id est uentos. volant pro uertuntur Daniel || ad ante n. z. s. v. id est uentos et species pro genere , ad volant uentos praeuertuntur T || 2 gemit om. F || omnes B || 3 thraca thracia hab. T || 4 coloniarum F colonia Daniel || Grais Gkero \\ ad pedvm s. v. equorum scilicet, ad circvm in marg. in circuitu ante faciem T || 6 s. v. 336 ipse comitatus ipsius dei sunt irae et insidiae. irae propter impe- tum bellantium et insidiae propter fraudem bellicam. aguntur feruntur T \\ insiaeqve F || figurat F, corr. Daniel. ceterum cf. ad IX 85 || 7 idem] id est Daniel. cdei comitatus' adpositis interpres idem ostendi dicit, quod ccircum agun- tur' verbis || post comitatus lacunam indicavit Daniel. fortasse et non tam vir- tute, sed insidiis deus comitatur vel, quod Schoellius coniecit, et non tam vir- tute, sed insidiis consistit comitatus, ut Turnus insidiis, non virtute Aenean impugnat. || ad talis s. v. sic sanguineus, ad ea quae sequuntur alacer quidam . . . laetus T || 8 rein F || volunt] intellegunt T || 10 qvatit exagitat liab. T || mirabiliter F || 12 ad mixtaqve c. c. h. s. v. hypallage id est mixto cruore cal- catur harena T || 13 thamirVmqve F || 14 ad ambo s. v. pro ambos antique T || modore F \\ 15 dicimus F, corr. Daniel || 17 parentes om. H, post plerumque hab. F || ad ipse s. v. hoc pronomine ignotae personae addidit dignitatem T || ignota persona F || 19 libiae F || 20 oonaverat F oneraverat Daniel || ad paribvsqve o. a.s.^v. scilicet . . . currerent jT|| 21 dimicarent et aequaliter T || 22 ad antiqvi s. v. nobilis aut re uera antiqui si referas ad tempora scribentis T
608 SERVII
fuit: aut proprie *antiqui% si referamus ad tempora scribentis. do- lonis cum Troiani exploratorem, quem ad castra Graecorum mitterent, quaererent, hic Dolon exploratum se ire obtulit, si sibi equi Achillis pro praemio darentur. qui cum isset, obvios habuit Diomeden et Vlixen, 5 similiter exploratores missos ad castra Troiana, captusque ab eis tor- mentis coactus est confiteri consilia Troianorum, JRhesi etiam adventum, qui in auxilium Troianorum equos fatales adduxerat. quem Diomedes et Vlixes vinctum ad arborem relinquentes profecti ad castra Troiana, occiso Bheso abductisque equis, redeuntes occiderunt. huius flium nunc 10 inter Troianos a Turno dicit occisum.
350. AVSVS PELIDAE PRETIVM SIBI POSCERE CVRRVS difficilis
hypallage: nanihoc vult dicere: qui ut Achillis equos posset acci- pere, ire ausus est ad castra Graeeorum. ordo enim non procedit: qui ut iret? ausus est petere. *currusv vero pro *curruum' ac per hoc 15 *equorum' dixit.
351. pro talibvs avsis quaeritur , quis ante hunc *ausis9 dixerit.
352. adpecit pretio modo poenam signifcat: nam pretium tg5v {istiwv est: Terentius ergo pretium ob stultitiam fero. NEC EQViiS adspirat achillis cadspirat* apud maiores accedit signi-
20 ficat: Cicero numquam adspiravit ad curiam. sed hic figurate dixit cadspirat equis' pro cad equos^ id est occisus est nec ad equos Achillis accessit. melius tamen est ut de Diomede intellegamus, ut ut sit sensus: Diomedes occidit Dolonem, qui equos Achillis ausus . est petere; quos nec ille qui eum vicit, poposcit. sane *adspiraf
25 est tractum ab his, qui insequentes spiritu suo proximos adflant
18 Terentius] Andr. III 5, 4. cf. Don. ad h. v. || 20 Cicero] in Verr. act. II 2, 3-1, 76. cf. Pseudo-Ascon. ad div. in Q. Caec. V extr.
2 cum troiani . . . occisum hab. T || exploratorem quaererent quem . . . mitterent T || mitteret F \\ 3 optulit T || adullis F \\ 4 obuius F || diomede et ulixe T || 5 similiter post habuit hab. T || captusque . . . adduxerat T: captusque abscis et tormentis constiterat (constituerat Daniel) adactus tam consilia tro- ianorum tyrresi aduentum qui equos falcatos adduxerat ad (in Daniel) auxilium troianorum F captusque ab iis (sic iam Commelinus) et tormentis adactus ex- posuerat tam c. T. quam R. a. q. e. fatales a. i. a.- T. Masvicius || 6 rhessi T \\ 8 uictum F || relinquentes ad arborem T \\ 9 occiso rhesso T: occisores F || abductis equis F \\ huius . . . occisum] et istum dolonem cuius nunc uirgilius filium dicit a turno inter reliquos troianos occisum T || 12 qui ut] quia JR \\ possit HF || 14 ad cvkrvs s. v equos T || curruum Daniel: currum F. fort. recte, ut ac per hoc equos scribatur. cf. ad v. 374 || hac F \\ 17 poena ASM || 18 fero] unde et graeci TLficogiav poenam uocant &716 xr\g tLjjbrjg quod est pre- tium add. D || 19 accedat HM || 20 Cicero] in pissionem add. A in pusionem add. S in pisonem add. Bs, ciceronem H \\ numquam] nu H \\ curiam] id est accessit add. ASB || 22 ut diomeden intellegimus F || 24 vicit] occidit F \\ ad adspirat s. v. hoc uerbum tractum est ab his qui insequentes proximos quosque suo spiritu efflant (sic) T
COMM. m VERG. AEN. XII 350—366. 609
354. longvm per inane hoc est per longum spatium. secvtvs iacvlo pro Hnsecutus' : vel certe, e longinquo eum ante iaculo vulneravit
356. elapsoqve pro Hapso9.
357. dextrae mvcronem extorqvet quasi prooeconomia est ut iioii eum suo interimat gladio; ne agnoscat quod Metisci est; et 5 iam nunc suum requirat: quo facto perire poterat sequens fracti gladii oeconomia.
358. tingvit ivgvlo hic non significat *inficit\ ut tingue novo mecum direptis crura cothumis, sed *demersit in iugulum9, ut ibi <91> et Stygia candentem tinxerat unda Hnbuerat, duraraf 10 significat.
359. en agros subauditur, quos victore Aenea te accipere posse eredebas, corpore tuo ^metire9 ; metiuntur autem agros qui colonis ad- signant: inde enim sarcasmos factus est. nam consuetudo erat ut victores imperatores agros militibus suis darent; ut in historiis legi- 15 mus; item in Lucano <1 346^> an melius fient piratae; inagne, coloni. et hoc est, quod supra ait <(339)> hostibus insultans.
364. sternacis eqvi ferocis; qui facile sternit sedentem. qui- dam pro *pavidi9 accipiunt: *consternati9 enim *equi9 dicuntur.
365. edoni boreae *Edoni9 Thracii. nam Edon mons est 20 Thraciae. sane sciendum hoc loco errasse Donatura, qui dicit cEdonii? legendum; ut cdo? brevis sit; secundum Lucanum, qui dicit (I 675)> Edonis Ogygio decurrit plena Lyaeo: namque certum est systolen fecisse Lucanum: unde cEdonf legendum est, ut sit chic Edonus; huius Edoni\ Statius et Vergilium et artem secutus ait 25 tristius Edonas hiemes Hebrumque nivalem; non cEdonias\
366. Aegaeo mari scilicet; sicut sequentia indicant csequiturque
8 tingue] georg. II 8 || 25 Statius] Theb. V 78
1 s. v. 354 id est per longum spatinm secutus est uel certe eura e longin- quo iaculo uulnerauit T || 3 ad elapsoqve s. v. iam ad terram proiecto T \\ 4 praeconomia H peroeconomion F || 5 ne] nec HM. cf. v. 735 sqg. || quod metiscie et suum requirat F || 6 sequenti F || fracti gladii M : fracti gladi H fracti gladio A8JRF fracto gladio a || 8 significat ut inficit ut et tingue F || 9 coturnis F || at F || 10 tincxerat F || 11 significarat F || 13 metisrem etiun- tur F || 14 sarcosmos BF \\ 16 pyratae A pyrratae B || magnae AF magna SH\\ 17 colonis A8 ecolonia H \\ coloni] et alibi (344) fquae sedes erit eme- ritis ? quae rura dabuntur quae noster ueteranus arat (sic) add. D \\ 18 ad ster- nacis s. v. id est ferocis quidam pauidi accipiunt unde consternati equi dicun- tur, in marg. sternaces equi dicuntur cespitatores qui crebro cadunt sua sponte a sternendo sic dicti T \\ 19 forte consternari || sequi F \\ 20 edoni M hodonii F aedoni reliqui || edonii F || 21 dicit om. H \\ aedonl B aedonii M tedonit H 22 qui dicit . . . certum est om. F || 23 ogyo A || luceo B || 24 Lucanum om. F aedon M aedoni ex aedonis F || hic edon huius edonis B || 25 uergilium F 26 rareicius B triscius H dulcius Statius \\ aedonas libri \\ biemas H \\ ebrum- que AM hiebrumque H. arctonque frementem Statius |) aedonis F \\ 27 matri M
610 SERVII
ad litora fluctus9: nam male ait Donatus montem esse, unde flat Boreas, cum certum sit eum de Hyperboreis montibus flare. quidam *fluctus' melius numero singulari accipiendum putant.
367. qva venti incvbvere pro *qua ventus' : JBoream enim solum 5 dixit. fvgam dant pro *fugiunt\ ut alibi <(437)> defensum dabit.
370. qvatit volantem ut oblimat inermes.
371. instantem phegevs aut sibi; aut omnibus.
372. ad cvrrvm pro ccurrui se obiecif. citatorvm aphae- resis pro cconcitatorum'.
10 374. pendetqve ivais pro *iugo\ ut <(350> austts Pelidae pre-
tium sibi poscere currus.
375. lancea raro lectum: et est telum missile. bilicem lo-
ricam clf longa est-et accentum habet, sicut cbifilunr> cfi^ produci-
tur? quia et cfila? et clicia' dicimus. 15 376. degvstat vvlnere corpvs id est leviter tangit, id est
stringit, propter exiguitatem sanguinis: unde econtra de alto vulnere
ait <(XI 804)> virgineumque alte bibit acta cruorem.
378. dvcto mvcrone id est educto.
379. procvrsv impetu. et est una pars orationis cprocursus'. 20 387. saevit scilicet, quia non potest in bella procedere: vel
quod abstractus a bellis sit. et bene viro forti servat dignitqtem, qui nihil molliter facit in tam aspero vulnere: nam ideo ait Hnfracta luc- tatur harundine\
389. ense secent lato vvlnvs quidam Hato' ita dictum acci-
25 piunt, ut, quasi ipso iubente, ne scalpello aut aliquo ferramento minore,
sed ense, et hoc lato, aperiretur, quamquam cum maiore dolore, dum-
modo extracta sagitta remittant eum quamprimum ad pugnam. alii
6 oblimat] georg. III 136 || 18 dvcto id est educto] cf. Non. p. 283, 3
M.
4 ad qva v. i. s. v. plur-alem ponit pro siugulari quia de solo borea dicit T || ad viam s. (t?.-368) id e'st uiam facit secando id est interficiendo T || ad adverso (v. 370) contra uentum posito T \\ 6 oblimet inertis Vergilius || 7 ad instantem s. v imniinentem sibi aut omnibus T || 8 currui subiecit B \\ aferesis id est ablatio F || ad detorsit s. v. in alteram partem flexit T || 10 ad ivgis s. v. id est in iugo in altitudine currus T || auusus F \\ 12 ad lancea s. v. telum missile T || cokonam H \\ 13 bifilium SB (corr. s) bififum H. fort. trifilem. cf. Mart. VI 74, 2 || 14 filia H || dicia B lycia II \\ 15 ad degvstat leuiter tangit propter exiguitatem sanguinis T \\ 16 contra BH || alio H \\ 17 altu F || aucta B \\ 18 ad dvcto s. v. euaginato T || educte F || 19 schol. ad v. 379 om. AS || et est procursus u. p. o. F \\ ad alternos (v. 386) mutuos quia pede post pedem incedimus T || 20 producere B || ad saevit s. v. quia bello est protractus, in marg. bene . . . arundine T || 21 abtractus F || ad viam q. p. p. s. v. quae pro- xima est uelocitati . exprimit enim eum ad pugnam festinantem T || 24 late B alto H || ad v. 389 quidam lato accipiunt quasi ipso iubente . . . pro late T || 25 ne] malim non || aliqua F || 26 aperiretur om. F || quamquam T: quod F \\ 27 extracta agitata F || alii] quidam F
COMM. IN VERG. AEN. XII 367—397. 611
*lato9 pro Hate' tradunt: ubique tamen animum viri fortis ex- pressit.
391. iapix aptuni nomen medico: nam ia<5&ai Graeci dicunt ccurare5.
394. avgvrivm citharamqve dabat vera lectio est cdabat\- 5 nam non dedit. sane per citharam scientiam indicat harmoniae, id est musicae. sed et cithara et sagittae artes sunt, augurium vero munus: non enim sola arte, verum etiam indulta divinitate colligitur.
395. vt depositi id est desperati: nam apud veteres consuetudo erat ut desperati anfce ianuas suas eollocarentur, vel ut extremum 10 spiritum redderent terrae, vel ut possent a transeuntibus forte eu- rari? qui aliquando simili laboraverant morbo: Cicero aegram et prope depositam reipublicae partem suscepisse.
396. potestates herbakvm vim? possibilitatem, *quae dvva^g dicitur*. nam in herbarum cura nulla ratio est: unde etiam ait 15 emutas artes': licet alii mutam artem tactum venae velint, alii cmutas artes' musicae comparatione. alii *mutas% quia apud veteres manibus magis medicina tractata est: unde et chirurgia dicta; nam ipse ait <402> multa manu medica Phoebique potentibus herbis. ergo *mutas% quia, ubi manu res agebatur, cessabat oratio. vsvmqve 20 medendi i{i7teiQi%rjv scientiam; hoc est medicinam, in usu? non in ratione constantem: nam quaedam artes usu discuntur, sicut ipsa maxima parte medicina, quae ante Hippocratem fuit.
397. inglorivs comparatione sagittarum, harmoniae, id est mu- sicae, divinitatis. malvit quoniam heroicis temporibus etiam medicina 25 valde fuerat in honore.
9 depositi desperati . . . morbo] exscr. Isid. or. X 72. cf. Non. p. 279, 17 sqq. M. || 12 Cicero] in Verr. act. II lib. I 2, 5. cf. Pseudo-Ascon. ad h. 1.
1 animi H \\ nir M \\ fortis uiri B || 3 japyx F \\ iaa AM iace RHFa || Graeci hab. a || 4 curare] unde latQog dicitur medicus add. I) || ad dabat s. v. id est dare uoluerat T || dabat JRHMs: dadat S dedit AF || dabant F \ 6 sane sciendum per F || armoniae libri, nisiquod armoeniae A || 7 s. v. 394 cithara et sagittae . . . colligitur T || cythara F || 12 qui] quia M\\ dissimili H || 13 par- tem] et seneca (Statius vulgo) in theb. (Oedip. v. 1079 P. et. B.) fite ferte de- positis opem' add. D || 14 potestas AS \\ 15 nam in herbarum cura (natura Commelinus) uis est quae dinamis dicitur (cuius add. Commelinus) nulla ratio est F || in om. AS\ 16%licet alii . . . mutas artes om. F\\ 17 alii mutas quia e. q. s.] cf. ad v. 397 || 18 tracta F \\ 21 enpericen ABh enperices H enpnice M empiricen id est pericia empiros peritus F (id est . . . peritus in cod. se- clusit Daniel, in marg. gl. = glosa, adscribens) \\ non ratione AS ||'22 constante F || 23 maxima Daniel: proxima F. an pro maxima ? || fuit] fuit mutata F, muta fuit Daniel. mutata delevi, ut ex mvtas a. ortum: nam quia apud vete- res . . . cessabat oratio olim ad mvtas a. i. a. adscripta fuisse Turonensis docet \\ 25 ad malvit in marg. maluit propterea dicit quia heroicis temporibus in magno honore fuit medicina T || italvit F || ad mvtas a. i. a. s. v. quia manibus medi- cina apud ueteres tractabatur unde et cyrurgia dicta. nam ipse paulo post ait multa manu m. ergo muta ubi cessabat oratio res agebatur T
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 40
612 SERVII
398. agerba fremens pro *acerbe' : adverbium qualitatis in nomen derivatum.
400. lagrimisqve inmobilis non suis, sed illorum.
401. paeonivm in morem niedicinalem, a Paeone: nam Doricae 5 linguae est Taean'; naturale enim est Taeon?.
402. mvlta pro *multum\ trepidat pro Hrepidanter facif. 404. forcipe ferrvm hic forcipem dixit quod Graeci ardiotheran
dicunt, qua solent spicula vulneribus evelli: ardia enim spicula sagit- tarum appellantur. alibi forcipes, quod formum, id est calidumj capiant.
10 405. nvlla viam FORTVNA regit nuljus eventus rationem
praestat. nihil AVCTOR apollo medicinae inventor: nam Aescu- lapius praeest medicinae, quam Apollo invenit, qui in Ovidio de se ait inventum medicina meum est.
407. propivsqve malvm ex fuga scilicet Troianorum.
15 408. stare v. plenum esse. dlii *stare' constare intellegunt, ttt
significet ^pulvere caelum constat\ id est in pulverem versum est et quasi totum ex pulvere est. alii diutinum pulverem et continuum \et~\ significatum volunt inumbrationemque ex eo solis et caeli factam, id est non moveri caelum, sed consistere, eundemque manere habitum aeris
20 ex continua caligine pulveris, obducto semel caelo et quasi ab oculis intercluso.
411. mc venvs genetrix. indigno dolore qui fuerat natus ex vulnere indigne inlato, scilicet per insidias.
412. dictamnvm haec herba licet ubique nascatur, melior in 25 Creta est, quae Dicta dicitur, unde proprium herbae nomen. haec ad-
mota vulneri, in quo ferrum est, extrahit ferrum in tantum, ut ani- malia apud Cretam,xcum fuerint vulnerata, ad hanc herbam currant
9 alibi . . . capiunt] cf, Isid. or. XX 13, 3 et X 99 || 11 medicinae . . . in- venit] cf. Isid. or. IV 3, 1 || 12 in Ovidio] met. I 521 || 24 haec herba . . . exi- gere dicitur] cf. Isid. or. XVII 9, 29 et XII 1, 18
1 ad acekba s. v. pro acerbe nomen pro aduerbio T || 3 non suis sed illo- rum hdb. T || 5 est enim AS autem est F \\ 6 ad mvlta s. v. multum, ad tre- pidat s. v. trepidanter facit siue accelerat T || 7 schol. ad v. 404 hab. T || for- cipen T || agdto^Qav Daniel || 8 quae F || aqdia Daniel\ 9 alibi forceps dicitur T || forcipem F, corr. Schoellius || forbum F || capiant Schoellius: capiunt F capiat T || 11 nec scolapius H nam aescolapius B || 12 qui . . . ait] ipse in obidi metamorfoseos F || 13 inuentum de re ait H || inuenta B \\ 15 plenum esse] om. H, id est p. e. M. ut alibi rstat puluere caelum' et [{buc. VII 53) cstant et iuniperi5 add. D \\ 17 puluere Daniel || et seclusi || 24 ad dictamnvm s. v. vuizuarz homo saec. X adscripsit in S || nascatur om. HM || melior] tamen add. D || 25 ad v. 412 creta dicitur dicta unde proprium est nomen herbae inditum haec admota . . . etiam uenena dicitur a corpore exigere . et figurate dixit dictamnum caulem pro dictamni T \\ 26 extrahat F \\ ferrum om. T || ut muta animalia T || 27 cum fue- rit uulnera F || curantia quae F
COMM. IN VERG. AEN. XII 398-422. 613
eaque depasta tela corpore dicantur excutere. haec herba Jiausta etiam venena corpore exigere dicitur.
413. pvberibvs cavlem foliis hoc est adultis: sic in quarto <Dl4)> pubentes herbae. et est reciproca inter herbas et homi- nes translatio: nam et pubertatem herbarum et florem iuventutis 5 vocamus. ^caulem? autem medium fruticem, qui vulgo ihyrsus dicitur. de 1/iac herba in iv. <(72)> ait de vulnerata cerva illa fuga silvass saltusque peragrat Dictaeos.
415. gramina hic pro herba: nam est hoc nomine alia herba, quae in inmensum excrescit. 10
416. faciem CIRCVmdata a parte totum corpus accipimus. et putatur sic dictum, ut <(I 658)> faciem mutatus et ora Cupido.
417. fvsvm amnem pro caquam?; a toto partem: sic supra <119> fontemque ignemque ferebant.
419. ambrosiae svcos ambrosia est cibus deorum: nam nectar 15 potant. alibi ambrosia unguentum deorum legitur <I 403> ambro- siaeque comae divinum vertice odorem. panaceam genus her- bae est. sciendum tamen Lucretium panaceam ubique salem dicere. unde possumus et hoc loco salem intellegere; nam omnem pellit dolorem. sed melius herbam, quia ait codoriferam\ alii panaceam 20 medicamentum dicunt ex conpluribus herbis conpositum, quod ad omne vulnus faeit. hanc herbam Hercules contra vim venenorum Thessalis dicitur praestitisse. sane nomen mire conpositum.
422. qvippe dolor quasi dolor, cuius natura haec est; ut ad- hibito remedio statim recedat. nam dolor consequens res est, non 25 principalis: unde sublata causa etiam ipse statim recedit. hinc ait cquippe?; nam infusa aqua inhaerens laxare coeperat telum; quod antea inferebat dolorem.
6 caulem . . . dicitur] cf. Isid. or. XVII 10, 3
1 tela dicantur corpore excutere T || 3 cavlen B [| sicut F || 5 et ante puber- tatem om. F || 6 ad cavlem s. v. medium fruticem dicit qui uulgo tyrsus dici- tur T || frutice F fruticae Daniel fruticis Masvicius || tyrsos F\\ 7 ait ubi de Daniel \\ 8 peragra dictatos F || 9 ad gkamina s. v. pro herba posuit. scilicet sunt T || 11 accipiamus AS accepimus H \\ ad circvmdata s. v. nota figura T || 12 sic dictum est ut F \\ faciam F || ad labris (v. 417) s. v. in uasis, in marg. labrum proprie appellatur uas in quo lauatio solet fieri infantum quod et al- ueum alio nomine appellatur T || 16 potant] potus F. ambrosia ab immortali- tate dicta, a enim sine et ^Qorog mortalis add. D || ad v. 419 alibi ambrosiam unguentum deorum uirgilius intellegit ut ambrosiaeque . . . uertice 0. s. T \\ 17 panacevm B || 18 Lucretium] Lucilium coni. Bapt. Pius ad Lucr. IV 123. cf. BecJcer Philol. I p. 48 et L. Mueller Lucil. p. 159 || panaceum B \\ 19 unde] nam M \\ 20 dolorem] unde et nomen accepit quasi TtQog navxcc ccnog, id est ad omnia remedium add. Masvicius || ad panaceam s. v. quidam medicamentum dicunt . . . praestitisse T || 21 conpluralibus T || 22 facit] idoneum comprobatur T || contra] propter T || thessales F || 25 recidat R || 26 causa] cu F \\ hic F \\ 28 ante H inte F || inserebat F
40*
614 SERVII
423. iamqve secvta manvm leniter temptantis secuta est.
424. in pristina in usum priorem, hoc est qxiales fuerunt pri- stinae. vel ^novai magnae aut mirae.
425. arma giti properate viro suo more ostendit festinationem : 5 ante induxit loquentem, quam significaret qui loqueretur. fqui sicut
nos *properare, festinare' dicimus, ita antiqui pro *dare9 dicebant: Sal- lustius soleas festinate.
427. non haeg hvmanis opibvs potest subaudiri et *arte humana'.
429. maior agit devs Apollo scilicet, inventor medicinae: hoc io est haec agit maior.
432. habilis lateri glipevs et hic expressa festinatio est. lori- caqve tergo est quare tergo tantum, cum totum ambiat corpus? at quia latus clipeo dixerat tectum, supererat ut tergum loriea muniret.
434. svmmaqve per galeam decenter galeam quoque eum induisse 15 significat.
435. vervmqve laborem quem per me ipse suscipio, non qui ex aliorum virtute imperatoribus adscribi consuevit.
436. portvnam ex aliis subaudimus copta': nec enim fortuna discitur. et est zeugma non integrum. quidam autem defectionem
20 putant et deesse volunt ^pete* aut *accipe\ alii figuram volunt pro *quid fortuna sit ex aliis disce': cum et bona et mala sit fortuna, quid valeat dea haec, ex aliis disce: vult enim intellegi, se adversa usum.
437. defensvm dabit pro *defendet'. inter praemia Hnter' mteres pro *ad' ponebant: id est ad praemia: Cicero dico te priore
25 nocte venisse inter falcarios, id est ad falcarios.
6 Sallustius] hist. inc. 105 D., 74 Kr. || 24 Cicero] in Catil. I 4, 8
1 manv F || 2 pnisTiNA HM || s. v. 424 id est quales fuerunt pristinae. aut nouae mirae et magnae T \\ 4 ad v. 425 in marg. suo more . . . significaret loqui incipientem T \\ ostendens T || 5 qui ex eis quae praecedunt perperam videtur repetitum esse, atqui edidit JDaniel. || 6 ad properate s. v. propere et festinanter date T || sicut . . . dicebant] sicut nos properare dicimus ita antiqui festinare pro dare dicebant coni. Dietschius ad Sall. I. I. p. 141. sicut nos cpro- perare' cfestinare' pro cfestinanter ire' dicimus, ita antiqui pro fdare' dicebant Schoellius. cf. ad IV 575 et IX 399 || 7 soleas Masvicius: solas F || festinare Mas~ vicius || 8 arte Masvicius: ante F. dicere voluit interpres ad arte ex eis quae praecedunt humana intellegendum esse || 9 inuentor Apollo scilicet medicinae F. Apollo inuentor scilicet m. Stephanus \\ 11 ad svkas i. a. s. v. id est tibialia induerat. et est expressa festinatio T || ad loeicaqve t. e. s. v. quia latus clipeo dixerat tectum supererat ut tergum lorica muniret . alioqui lorica totum ambit corpus T || 12 aut F, correxi || 13 tergo F || 14 ad delibans o. f. (v. 434) pro- pinans et decenter hoc loco galeam induisse significat T \\ eum ego: cum F tum Baniel || 17 consueuit adscribi ASE || 18 nec] nam M neque F || 19 et est . . . integrum om. F || zeuma libri plerique || ad fortvnam in marg. scilicet opta . et quidam defectionem putant . . . se aduersa ausurum (sic) T || 21 cum bona F || 22 dea hac F haec dea T || an usurum ? || 23 ad defensvm d. s. v. id est defendet a bello T || defendit F || ad inter s. v. pro ad T || 24 priora F \\ 25 id est ad falcarios om. F
COMM. IN VERG. AEN. XII 423-452. 615
438. matvra adoleverit aetas adulescendo matura esse coeperit. '
439. sis memor subaudiendum *meorum factorum\
443. anthevsqve mnesthevsqve servavit xb 7tQ£7tov] necesse enim erat ut; vulnerato duce, multi cum eo in castra remearent.
445. miscetvr modo cconfunditur': alibi cperturbatur', ut <I191> 5 miscet agens telis nemora inter frondea turbam.
446. aggere tvrnvs hic^ ^aggere* pro eminentia posuit; de via autem aggerem non possumus dicere, nisi si viae aggerem dicere voluerimus, id est viae coacervationem, quam historici viam mili- tarem dicunt, ut <V 273> qualis saepe viae deprensus in ag- 10 gere serpens. quidam ambiguitatem volunt, utrum ipse Turnus in aggere, an venientes ex aggere?
448. prima ante omnes ut <(II 40> primus ibi ante omnes. et ante omnes Latinos sonum audit.
449. tremefaota refvgit quaeritur, cur Iuturna, cum hic acie ex- 15 cedat tremefacta, mox tamen inducitur revertens.
450. atrvm rapit agmen pulveris nube coopertum. quidam autem *agmen9 iter accipiunt, *rapif autem festinat, ut sit: ille campo aperto iter festinat pulveris plenum et ipsa festinatione excitat. et ita dicunt, quoniam, si *agmen' exercitum dicit, apertus campus esse non 20 potuit bellatorum densitate conpletus.
451. abrvpto sidere vel inmensa, vel magna tempestate: per sidus enim tempestas significatur: ut <(III 422)> sorbet in abruptum fluctus, item <(XI 259)> scit triste Minervae sidus. interdum ipsum sidus, hoc est astrum. *abruptum' vero ad hominum opinionem 25 retulit; videtur enim praecipitari.
452. IT MARE PER MEDIVM MISERIS H. P. L. H. C. A. Statius
planius de hoc sensu deflent sua damna coloni et tamen
27 Statius] Theb. XI 117
2 ad sis m. s. v. scilicet meorum factorum T \\ 3 schol. ad v. 443 om. AS || ton protton B tropepon id est quod decet F || 6 misceret M || 7 via] tua S ea F || 8 si om. AH || 9 viae om. EF || stroici F || 10 depressus ASB || in] ab F || ud v. 446 potest esse ambiguum utrum scilicet turnus in aggere positus uenientes uiderit an ex ipso aggere uenientes T || 11 ipsi F || 12 ad oelidvsqve p. i. c. (vt 447) non nulli intellegunt similiter ut ausonios conterritum ipsum tur- num T|| 14 sonum F: solum Daniel\\ 16 tremefacta Masvieius: tempestas F9 om. Gommelinws, fortasse recte \\ 17 ad v. 450 quidam hoc loco agmen iter acci- piunt et rapit festinat ut sit secundum illorum sensum ille campo aperto festi- nat iter pulueris plenum et ipsa festinatione excitat, quoniam si agmen exer- citum dixit campus bellatorum densitate repletus apertus esse non potuit T || 23 ut] alibi ASB\\ 24 interdum . . . praecipitari non edidit JDaniel. interdum . . . astrum non videntur veteris esse interpretis || ad abrvpto s. in marg. ab- ruptum ad hominum . . . praecipitari T || 28 colent H
" 616 SERVII
oppressos miserantur in aequore nautas. sane * aut Honge hor- rescunf. *heu9 autem, ut solet, interiectionem ex sua persona interposuit.
453. dabit ille rvinas *dabitf pro faciet: Terentius quas turbas dedit et ipse <1I 482)> et ingentem lato dedit ore fenestram. 5 rvet eruet, evertet: Terentius ceteros agerem ruerem: nam aliter dictum est <(II 290)> ruit alto a culmine Troia.
456. talis taliter, simili modo: sic paulo post <(477> similis medios luturna per hostes. bhoeteivs Troianus, a promun- turio Troiae.
10 457. CVNEIS SE QVISQVE COACTIS ADGLOMERANT densentur, ut
cuneatim dimicent; scilicet in cuneorum modum conipositi, ut hostem facilius invaderent.
458. gravem fortem: Sallustius Lusitaniae gravem civitatem. 460. gadit ipse tolvmnivs avqvr Homerice: ut primus violator 15 foederis poenas luat.
462. tollitvr isr caelvm clamor occiso eo; qui auctor dis- rumpendi foederis fuerat, exortus est clamor^ et statim secuta fuga Rutulorum7 ut Versique vicissim pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros'. et bene vicissim, quia Troianos in fugam versos fuisse,
20 exinde apparet, quod supra dixit <408)> subeunt equites et spicula castris densa cadunt mediis.
463. pvlvervlenta plena pulveris: nam apud veteres ^pulverulentd? dicebantur, sicut vinolentum dicimus qui vino plenus est, et temulentum qui temeto plenus est.
25 465. nec pede congressos aeqvo pedestres : quae est pugna aequa.
3 Terentius] Eun. IV 3, 11 || 6 Terentius] Ad. III 2, 21 || 13 gravem forfcem] cf. Non. p. 315, 14 M. || Sallustius] hist. inc. 68 D.? 34 Kr. || 22 pvlvervebnta plena pulveris] cf. Isid. diff. verb. 468 || 23 sicut . . . plenus est] cf. Don. ad Ter. Andr. I 4, 2 et Eun. IV 3, 13; Isid. or. X 271
1 obpraessos H \\ aequere M || sane * aut] aut clonge praescia' intercidisse videntur \\ 2 ad hev s. v. interiectio ex persona poetae T || 3 ad dabit s. v. faciet T || 5 rvit eruit euertit F || evertet] et auertet A8 et euertet B \\ agge- rem F || 6 ruit] ut B, om. F || troiae F j| 8 schol. ad rhoeteivs om. F || koe- theivs libri || promontorio AS promunctorio M promuntorio TIM\\ 10 adglome- rat SMF adolomekad jff II 11 modo BH\\ ad cvneis s. q. c. a. s. v. densantur in cuneorum moduin ut hostem facilius inuaderent T || 14 ad cadit i. t. a. s. v. homerice dicit ut princeps uiolati foederis poenas luat T || homericae F Home- rus Daniel || uiolatur F || 15 iucet F || 16 auctorum pendi F || dirrumpendi AH derumpendi M \\ 18 ut om. F \\ aduersique F (| pulverulenta . . . agros om. HMF \\ 19 ad vicissim in marg. bene dicit uicissim quia et troianos uersos esse in fugam exinde apparet quod supra dixit subeunt equites . . . mediis T || troianam F || uersus F || 22 ad pvlvervlenta s. v. plena pulueris T || plenalenta F || 25 con- (jressvs eqvo F congressos nec eqvo Dcmiel || s. v. 465 idest ex aequo stantes aut pedestres aut equestres; in marg. aequa pugna est quando pedes cum pe- dite eques cum equite congreditur T || pedestres: quae est pugna aequa scripsi: pedestris quae est pugnae quo F pedestres et equestres pugnas vocat ubi inter e. q. i *"
COMM. IN VERG. AEN. XII 453-492. 617
at ubi inter equitem et peditem pugna est, (ait) <X 889)> et urguetur pugna congressus iniqua. nec tela ferentes inseqvitvr id est nec fugientes, nec contra stantes dignatur occidere. et magna Aeneae ostenditur pietas, qui nec vulneratus irascitur, ut velit contra legem foederis in bellum moveri. 5
468. vibago virago dicitur niulier, quae virile implet officium, id est mulier, quae viri animum Jiabet: has antiqui viras dicebant.
471. vndantes quia in motu undarum modo flectuntur.
474. pervolat per magnas aedes volat: nam more suo verbo dedit detractam nomini praepositionem. 10
475. nidisqve loqvagibvs escas ordo est *escasque (nidis loquacibus legens').
476. vacvis magnis, ut<(II528)> vacua atria lustrat saucius.
477. similis pro *similiter\
480. nec conperre manvm cum Aenea: nam alios persequitur. 15 avia ab ea scilicet parte, qua veniebat Aeneas.
481. tortos okbes obliquas et inplicitas vias.
482. vestioatqve virvm inquirit: translatio a canibus. disiecta PER AGMINA dissipata adventu Aeneae.
485. aversos retorsit pro *retorsit et avertif. 20
486. hev qvid agat omne adverbium verbo cohaeret: unde cheu? *en9 et cattat' et similia; quia verbo cohaerere non possunt, separata fecerunt aliam partem orationis, scilicet interiectionem? quam sola Latiuitas possidet. sane hoc poeta dedit rerum miseratio- nem movens. dlii ab Aeneae persona dictum accipiunt, ut diceret *heu 25 quid agam'?
488. hvic pro cin hunc\ et est ordo chuic dirigit'.
491. collegit in arma ita se texit; ut nulla parte posset feriri.
492. apicem tamen incita svmmvm galeae* eminentiam, quam Graeci conum vocant; in qua eminent cristae. potest hoc tamen no- 30
6 virago . . . dicebant] cf. Isid. or. XI 2, 22 sq., diff. verb. 590 || 29 galeae . . . cristae] exscr. Isid. or. XVIII 14, 2
1 ait inserui || 6 virago om. A F || 7 ad vikago s, v. quae uiri animum habet quas antiqui uiras dicebant T \\ 8 ad vndantes s. v. ideo dicit undantes quia . . . flectuntur T || undarum] in undarum F ipsarum undarum T || 9 nam . . . praepositionem om. F || 10 nomine B || 11 nidis loquacibus legens add. Daniel || 14 pro simiiiter hab. T || 15 nam] nec F || 16 quia M || 17 implacitas E || 18 tractatio F || a canibus] qui per uestigia et pedum signa feram indagant add. D || 21 verbo] uel uerbo F || cohaeret . . . verbo om. H \\ unde quia heu F || 22 en] hem Masvicius, fort. recte || et tactat A et//actat 8 || 23 separatam F separa- tim Masvicius || 24 possidet] cum graeci sub aduerbio comprehendunt (sic) tales uoces add. D || s. v. 486 hoc poeta miserationem rei intendens posuit . alii ab enea dictum uolunt ut diceret heu quid agam T || miserationum F || 27 in om. H || 28 schol. ad v. 491 om. F \\ 29 galeae id est eminentia F \\ 30 conon JR
618 SERVII
meia et de sacerdote flamine accipi, qui apice utuntur: quod in quarto plenius dictum est: nam subiunxit *vertice cristae9. ingita id est cum impetu veniens.
495. referri id est retro ferri.
5 496. MVLTA IOVEM ET LAESI TESTATVS FOEDEEIS ARAS *multd?
pro *multum\ licet haberet iustam eausam iracundiae, quod et fu- giebat Turnus, et ipse adpetebatur insidiis, non tamen ante prorupit in bellum? quam Iovis fidem et laesa foedera testaretur.
497. medios qui inter ipsum sequentem et fugientem Turnum medii 10 de hostibus erant marte secvndo terribilis potest et *Marte secundo'
distingui, ut sequatur *terribilis saevam? et cetera; potest et iungi, ut sit *Marte secundo terribilis.'
498. nvllo discrimine caedem svscitat indiscrete obtruncat universos, quibus ante pari pepercerat modo.
15 499. irakvm habenas potestatein, facultatem, id est irae per-
mittit saeviendi liberam potestatem, ut <T 63)> et premere et laxas sciret dare iussus habenas. et hic moderate locutus est: nam Ennius effundit irarum quadrigas dixit.
500. qvis mihi nvnc tot acerba devs ac si diceret: nec musa
20 nec Apollo sufficiunt. Statius maior ab Aoniis sumenda de- mentia lucis: mecum omnes audete deae.
502. inqve vicem in vicem: nam *que? vacat. alii *que9 ex~ pletivam coniunctionem accipiunt
503. tanton7 placvit CONCVRRERE m. i. apostropha cum ex- 25 clamatione ad lovem. sane Hantoii' cton? circumflectitur: nam cam
per apostrophum apocopen verba patiuntur, is qui in integra parte fuerat, perseverat accentus.
505. aeneas rvtvlvm svcronem descripUo per alterna divisa, ut
18 Ennius] ann. v. 464 Vahl. j| 20 Statius] Theb. X 830
1 de] da F || 2 ad incita s. v. uiolenter incitata iactata T || 4 retro ferri hab. T || 5 testatvs] t. libri || ad mvlta s. v. multum iouem T \\ 6 quod effu- giebat BHM \\ 7 prorumpit in H prorupit ille in M || 9 ad invadit m. s. v. cum impetu aggreditur medios qui inter ipsum . . . erant T || 13 indiscreto F || 14 conuersos B \\ antea F || pari et modo om. B || 15 habenas] modo irarum habenas add. B || ad iharvm h. s. v. id est . . . potestatem T \\ 17 nam ennius ait irarum effunde quadrigas F || 19 schol. ad v. 500 om. F || 20 appello A || sufficient B || ab onus B ab aoiis M || dementia libri: audacia Statius || s. v. 500 non nulli acerba mala accipiunt siue acerbas caedes . plerique absolute T || 22 ad inqve vicem s. v. que uacat quamuis multi expletiuam hoc loco acci- piant T || 24 ad tanton s. v. apostropha ad iouem cum exclamatione T || 25 ton] on BHM, om. F \\ 26 apostropham vel apostrofam libri, corr. F. Schoellius d. a. I. I. p. 140 || is] unde his II \\ in om. BHF\\ 27 perseverat accentus] ac- centus mutatur F || accentus] ut ctantone', inde fit ctanton' ut et (Aen. X 668) ctanton' me crimine dignum' add. D || 28 ad v. 505 descriptio est per alternam diuisionem facta ut solent historici T || ut om. F
COMM. m VERGL AEN. XII 495—514. 619
solent historici. rventes tevckos modo fugientes, quos inse<fue- batur Sucro.
506. havd mvlta moratvm id est non diu moratum: vim Aeneae diutius sustinere non potuit.
507. excipit in latvs figurata elocutio. crvdvm ensem modo 5 cdurum', alias ^crudelem'. et crates pectokis Douatus super- fluam vult esse coniunctionem , ut cet? sit epexegesis: adigit ensem per costas ? id est pectoris crates, ubi celerius fata complentur. et hoc est; quod ait supra chaud multa moratus'.
509. amycvm fratremqve diorem hi duo duces sunt etiam 10 supra memorati, ut <(I 221^> nunc Amyci casum gemit, item <(V 339)> et nunc tertia palma Diores: unde ad terrorem populi eorum capita religantur in curru.
511. cvrrv autem aut septimus est, aut dativus casus anti- - quus, secundum regulam, ne sit maior a nominativo plurali. 15
dvorvm pro *amborum\
514. maestvm oniten naturaliter tristeni, severum, ayslatitov : aut imaginatus est exspirantem. mittit autem socium supra me- moratis. sane ^Oniten5 Donatus dicit aut gentile esse; aut patro- nymicon, ut nomen eius proprium sit cEchionius5. sed hoc non pro- 20 cedit, quia neque patronymicon in ctes? exit; neque cOnytes' a qua gente veniat; usquam lectum est. proprium ergo est; et sequens versus erit cnomen Echionium'; id est Thebana gloria; per peri- phrasin: nam Echionii sunt Thebani a rege Echione: unde male qui- dam legunt cnomine Chionium5. alii ^nomen Echionhim9 , hoc est 25
17 maestvm naturaliter tristem] cf. Isid. or. X 174
1 ad rventes s. v. fugientes . . . Sucro T\\ fugientis F || quas AS || 2 sucro integebatur F. quos Turnus insequebatur mucrone Stephanus \\ ad loco statvit Ifioc schol. edidit Faoricius stabiles reddidit, ut cstabilitque fugam trepidantis Orestis'. || 3 ad havd mvlta morantem (sic) s. v. non diutius sustinentem uim aeneae T || vim] quod scilicet vim Daniel \\ 5 modo durum] modorum H modo nudum M \\ 6 cratis F \\ 1 ut et AS: et ut BM, et om. HF || 8 facta ASF (corr. a) || 9 moratus Serviani libri: morantem F \ 11 ut . . . gemit om. H || 14 anticus HF\\ 17 oniten AS onyten BF onyton H onytem M \\ severum] quem graeci 6Y,v^Qcon6v dicunt add. D \\ areAacTdN A aYGAacroN B area acton H areacton M areaacTON F || 19 oniten AS onyten BHF onitem M \\ 20 ut om. F \\ chionius ASHF [| 21 oiiites AS onyten BH onitem M onytes F \\ 22 ueniet AS || proprium] primus F \\ 23 nomine chionium F \\ aechionium AS ethionium H \\ id est . . . periphrasin] ut sit perifrasin figuratio thebana glo- ria F \\ 24 nam echio thebani F \\ oechionii B ethionii et ethione H \\ Echione] ouidius de sociis cadmi loquens thebarum aedificatoris ait (met. III 126) cquin- que superstitibus quorum fuit unus echion' add. D || quidam male F \\ 25 chio- num H echionium M || ad v. 514 quidam nomen genus accipiunt quemadmodum de matre dixit genus ut ostendatur et perhydiae filium et genus ducentem ab echione T II echonium F
620 SERVII
gemis,' quemadmodum de matre *genus9 dixit, accipiunt, ut osjtendatur eum JEchionis esse et Peridiae filium, vel ab Echione genus ducentem. 515. mateisqve genvs peridiae periphrasis est, hoc est filiuni Peridiae. 5 516. lycia missos et apollinis agris vacat cet': nam per
epexegesin Lyciam arva Apollinis dixit, ut <(IV 377)> nunc Lyciae sortes. appellata autem Lycia est a Lyce nympha, ex qua habuit Apollo filium nomine Lycadium. *missos' autem profectos, ut <(VI 812)> missus in imperium magnum.
io 517. exosvm neqviqvam bella sic supra <X 419> iniecere
manum parcae: nam per transitum ostendit, urguentibus fatis eum ad bella deductum, quae nequiquam semper vitare cupiebat. hunc autem Menoeten oriundo Arcada fuisse intellegimus ? sed habitasse circa Argos: nam Lerna palus est Argivorum, in qua eum dicit
15 solitum fuisse piscari: nam hoc significat cpiscosae cui circum flu- mina Lernae ars fuerat'. et vetuste *flumina' pro fluore dixit: neque enim Lerna fluvius est. et sic *flumina Lernae\ quomodo <(VIII 23 Y) Aventini montem. quaeritur sane quis primus *exosum' pro peroso dixerit.
20 519. pavperqve domvs chic' et chaec pauper' dicimus: nam
cpaupera? usurpatum est. sic Plautus paupera est haec mulier. sed hoc hodie non utimur. ea enim nomina, quae ablativo singulari in V exeunt, si feminina ex se faciunt; similia faciunt; neque enim
s heteroclita, alterius declinationis esse possunt: ut puta; quia cab hoc
25 hospite' facit, chic' et chaec hospes9 dicamus necesse est: Lucanus <(V 11> hospes in externis audivit curia tectis: cab hoc leone' chic' et chaec leo?; cab hoc latrone' chic5 et chaec latro'; cab hoc fullone' chic' et chaec fullo'; cab hoc nepote5 chic? et chaec ne- pos*: nam ut cneptis? dicamus in iure propter successionis discre-
30 tionem admissum est. sciendum tamen chospita? cpaupera5 cleaena? clea5 usurpata a poetis esse.
20 hic et haec pauper e. q. s.] cf. Serv. ad Aen. III 539
1 quaeadmoduni F || 2 echonis F || 4 peride H peridae M || 5 agros F || 6 licyam AS liciam B licia M lycia F || apollonis duxit F || 7 ad v. 516 licia a licae nimpha est appellata ex qua . . . lieadium, ad missos s. v. pro- fectos T || appellata ego: appellant F appellat Daniel || lycia est F: Lyciam Daniel || 16 ad flvmina l. in vnarg. flumina pro fluore posuit uetuste nam lerna non est fluuius . et sic dixit flumina lernae quomodo auentini montem T || uetusta F || 18 auentiu F || 20 nam pauper usurpatiuum F || 21 sic] nam F || pauper M (paupera man. rec.) || 22 utimur] dicimus F || nomina F: omnia Servidni libri || 23 si] etsi H || faciant HF || 24 heteroclita] iterum nomina add. F || esse non possunt H \\ 26 extermis H extremis F || nam ab hoc leone F || 29 est propter discretionem successionis admissus F || 30 tamen] autem F || leena AB lena HM
COMM. IN VERG. AEN. XII 515-530. 621
520. potentvm mvnera <tmunera> dicit obsequia, id est officia, quae pauperes divitibus loco muneruin solvunt. sane ^munera' et quae *mimia9 dicimus. pater ipse pater, an pater eius?
522. arentem in silvam pro caridam\ virgvlta sonantia
lavro quaeritur quid sit *virgulta sonantia lauro'? scilicet ipsa vir- 5 gulta lauri. *sonantia' autem cam crepitu ardentia.
524. dant sonitvm spvmosi amnes bellum semper incendio et fluminibus comparat: sic in secundo <(304)> in segetem veluti cum flamma furentibus austris incidit aut rapidus mon- tano flumine torrens. 10
525. non segnivs ambo aeneas tvrnvsqve rvvnt bene comparatio- nibus diversis singula reddidit ad similitudinem veram, quia ambos ignibus aut fluminibus comparaverat. ergo *non segnius' ad ignem re- tulit, quia segnis quasi sine igne sit *fluctuatf autem ad amnes eum retulisse nulla dubitatio est. 15
527. rvmpvntvr pro *fatigantur\ et *fluctuat' et *rumpuntur% quia *nescia vinci pectora\ nescia vinci pectoka Horatius Pe- lidae stomachum cedere nescii.
529. MVRRANVM HIC ATAVOS ET AVORVM ANTIQVA SONANTEM
nomina hoc est cuius maiores omnes Murrani sunt dicti et reges 20 fuerunt; ut cper regesque actum genus omne Latinos'. scimus enim solere plerumque fieri ut primi regis reliqui nomen etiam possideant, ut apud Romanos Augusti vocantur, apud Albanos Silvii, apud Per- sas Arsacidae; apud Aegyptios Ptolomaei, apud Athenienses Cecro- pidae. unde superfluum est quod ait Donatus, debere nos accipere 25 interemptum esse Murranum, dum avos et atavos Turni comme- morat et effert laudibus maximis; propVer illud <(638)> vidi oculos ante ipse meos me voce vocantem Murranum.
530. PER REGESQVE ACTVM GENVS OMNE LATINOS Horatius et
nepotum per memores genus omne fastos de Lamo. 30
1 obsequia . . . solvunt] exscr. Isid. or. VI 19, 27 || 17 Horatius] carm. I 6, 6 || 21 scinius enim . . . Cecropidae] exscr. Isid. or. IX 3, 15. cf. Serv. ad Aen. VI 760 || 29 Horatius] carm. III 17, 3
1 ad mvnera s. v. obsequia officia T || 2 divitibus] ducibus B || in locum AS \\ et quae] aeque SchoelUus quae et ego || 4 ad sonantia s. v. cum crepitu ardentia T || 8 comparant F || secundo] v. F || 9 flamina F || austris] x. AS \\ aut] ast F || 10 flumine torrensj g. i. c. AS g. t. HM || torques F || 14 segnis Daniel: segnius F || fluctua F || 16 acl v. 527 rumpuntur et fluctuat ad hoe per- tinet ut ostendat uerum esse nescia pectora uinci T j| 17 uincit F \\ pelide BMF pelida H\\ 18 edere F \\ nescit ASB \\ 20 murmurani B murrationi H murram F \\ 21 ut] et F \\ latinus HF || 22 nomen reliqui F \\ 23 persos B per- sidas F || 24 arsaciadae ASH\\ ptholomaei ABHM ptolemaei F \\ 26 inter- emptum] occisum F \\ murmuranum B \\ 27 propter Schoellius: pro F per Da- niel || 29 horatius et lemo et nepotum F || 30 de Lamo] de latino B, om. F
622 SERVII
534. NEC DOMINI MEMOEVM PROCVLCAT EQVOEVM id CSt equo-
rum domini inmemorum.
538. DEXTERA NEC TVA TE GRAIVM FORTISSIME CRETHEV ERI-
pvit tvrno nec Di texere cvpencvm ita Aenean comparat Turno, 5 ut eum superiorem esse significet: nam quem Turnus interimit, for- titudo sua liberare non potuit; ei vero quem occidit Aeneas, ne sua quidem numina prodesse potuerunt. Terentius memini relinqui me deo irato meo. sic alibi <(IV 610)> nee di morientis JElissae. singuli enim deos proprios habemus genios. sane sciendum cupencum
10 Sabinorum lingua sacerdotem vocari? ut apud JRomanos flaminem et pontificem, sacerdotem. sunt autem cupenci Herculis sacerdotes. ergo quia huic proprium nomen de sacerdote finxit, bene dixit *nec dii texere sui\ et quidam reprehendunt poetam hoc loco, quod in nominum in- ventione deficitur: iam enim in ix. (11 V} Crethea a Tumo occisum
15 induxit, ut Crethea, musarum comitem; sed et Homerus et Pylae- menem et Adrastum bis ponit et alios conplures.
543. late terram consternere aliud ex alio ostenditur: nam per lioc corporis exprimitur magnitudo, ut <(VII 275)> stabant ter centum nitidi in praesepibus altis.
20 545. eversor achilles bene separat Achillem a Graecis? ut
<T 30)> reliquias Danaum atque inmitis Achilli.
546. mortis metae id est mors; quae meta est et finis: nam metam et fines vitae dicimus, non mortis: mors enim infinita est. sciendum tamen; ita hoc de Homero esse translatum; qui ait tehog
25 ftuvatoio, hoc est finis mortis : nam in ipsa morte finis est.
547. lyrnesi domvs alta Ljrnesos civitas est Phrygiae; unde
7 Terentius] Phorm. I 2? 24. cf. Don. ad h. v. || 24 de Homero] II. III 309
2 immemores F || 5 nam quem] namque BH \\ Turnus om. JR || interimit quem fortitudo B \\ fortitudo] uirtus F || 6 sua] eum add. Masvicius || 7 reliqui F || 8 nec] et Vergilius, || 10 s. v. 538 uariat narrationem propter fastidium et apostropham facit ad unum illorum qui periit, in marg. apud romanos flarai- num et pontificum sacerdotes cupenci dicuntur . sunt autem herculis^ proprie sacerdotes . ergo quia hic nomen proprium . . . sui T || ut . -. . sacerdotem Mas- viciusi et apud romanos flaminum et pontificum sacerdotum F (sacerdotem DanieT). fortasse in archetypo adscripserat aliquis ut apud Romanos flaminum et pontificum sacerdotium: nam non videntur haec verba antiqui esse interpretis ||
11 hercules F || 12 quia] quae F quod Daniel || 14 in ix. Daniel: in x°i. F \\ 15 cretea F \\ sed et Homerus ego: sed et apud homerum F\ pylaemonem F, correxi. cf. II. V 576 et XIII 658 || 16 adrascum his F, corr. JDaniel || 20 achil- lis ASH || separauit F || Achillem a Graecis om. F || 23 metam et fines B: metas et finis S meta est et finis H metam finem M metas F ', nam metam et fines om. A (nam metas add. a) || 24 Teaoc oantoio A tgaoc eaNaToio B teAoc eanataio H Teaoc eanocToio M TdiAoc oaNaTOio F || 26 lyrneros H lyrnesas F
COMM. IN VERG. AEN. XII 534-566. 623
fuit Briseis. et per transitum docet, neminein posse statuta vitare: quando enim hic crederet, ibi se natum tam longe esse periturum?
548. conversae acies in bellum coactae, vel inter se conversae.
552. pro se qvisqve viri pro qualitate virium suarum: sic in quinto <(501)> pro se quisque viri et depromunt tela phare- 5 tris. svmma nitvntvr opvm vi kemistichium est Ennianum.
553. tenbvnt pro *contendunt\
554. mentem aeneae genetrix pvlcherrima misit ^mentew? consilium, ut <(I 676)> qua facere id possis nostram nunc ac- cipe mentem. misit autem pro *inmisit\ et pvlcherrima 10 perpetuum est epitheton, nec ad negotium pertinens. sane bona usus est oeconomia? ut diceret instinctu numinis profectum esse Aenean ad civitatis excidium: nam incongruum fuerat, occupatum bello per se tale cepisse consilium.
555. vrbiqve adverteret agmen id esi contra urbem. 15
558. acies circvmtvlit vel exercitum suum huc atque illuc cir- cumduxitj vel acies oculorum scilicet. et bona occasione pervenit ad id, ut Aeneas civitatem posset aspicere.
559. inmvnem tanti belli sine officio dimicandi. et vult in- dbsessam intellegi, quae sine periculo sit oppugnationis : nam inmunis 20 est qui nihil praestat, quasi sine muniis; hoc est qui non facit munia. inpvne qvietam quae specialiter debuit poenas luere propter foedus abruptum.
560. pvgnae accendit maioris imago subaudis ceuni\
563. NEC SCVTA AVT SPICVLA DENSI DEPONVNT ex eo quod 25
non est factum; quid fieri soleat indicavit; ut supra <130> defigunt telluri hastas et scuta reclinant.
565, neqva pro *nulla9. esto sit. ivppiter hac stat pro nobis religio est, quam laeserunt Rutuli ruptis foederibus. novi- rnus autem interfuisse foederi et deos alios; et Iovis imaginem 30 sceptri praesentia redditam.
566. NEV QVIS OB INCEPTVM SVBITVM MIHI SEGNIOR ITO tertia
6 hemistichinm Ennianum] ann. v. 168 Vahl. cf. Macrob. Sat. VI 1, 17 || 7 tendvnt pro contendunt] cf. Don. ad Ter. Eun. IV 1, 12
1 breseis vel braeseis libri || statuta] fatorum statuta Fabricius || 3 ad con- versae a. s. v. uel in bellum . . . conuersae T \\ 4 sicut F \\ 5 et om. B, || de- ponunt AH\\ 6 nititvr F \\ Ennianum om. F \\ 10 ad misit s. v. in T \\ 14 coe- pisse libri, nisi quod coepisset F cepisse a \\ 17 et om. F || 20 quae F: quasi Daniel || 21 munus ASF (muniis a) munere M [| 22 qvietem AS qvietiam H \\ 27 telluribus F \\ declinant ASH (d del. a) || 28 ad neqva s. v. nulla T\ esto sit om. F || 28 ad hac stat s. v. in nostra parte T || 30 et deos Fa: ut deos reliqui |) 32 incoeptvm M im derivm A impekivm H. e JReginensi et Floriacensi nihil enotavi, e Sangallensi , quem cum Danielis exemplari inceptvm exhibente contulit, nihil Hagenus. haud scio an Servius impertvm legerit
624 SERVII
persona est (cito'; id est) eat. et hortatur eos; ut ita in bellum eant; quasi res fuerit ante disposita. nam hoc dicit: repentinum imperium nullam vobis adferat moram: unde est illud paulo post <(576)> csea- lae inproviso subitusque apparuit ignis. 5 567. cavsam belli quia illic erat Lavinia.
568. frenvm singtdari numero raro lectum est. et quidam hunc versum per figuram Graecam dictum tradunt, b^oloyov^tv ^jlsXXblv XafieZv.
569. ervam confdenter, quasi iam non hellum sit7 sed expugnatio.
572. hoc capvt o cives sic superius Drances de Turno, ut 10 <(XI 361)> o Latio caput horum et causa malorum, id est
principium. (hoc capvt o. c. &. b. s. n.) potuistis enim quieti esse} si Latini foedus servassent. et ad Latinos transfert crimen Turni.
573. foedvsqve reposcite flammis gravitate sermonum de- clamationi pondus inposuit. nam hoc dicit: flammas foederis urbis
15 innovemus incendio: nam crepo&eite' est revocate, innovate.
575. dant cvnevm quotiens in similitudinem cunei milites dispo- nuntur. densa mole densi cum impetu.
576. inproviso deest *ex% ut sit *ex inproviso*. apparvit ignis pro *apparuerunf: et est geugma, ut in primo <(144)> Cymothoe simul
20 et Triton adnixus pro ^adnixV : non enim soltts Triton adnitebatur.
577. DISCVRKVNT ALII AD PORTAS PRIMOSQVE TRVCIDANT Sub-
audis cinproviso?: et haec simul pronuntianda sunt, ut simul facta videantur, quo vehementer vis bellica possit agnosci. *primosque tru- cidanf autem, id est qui primi ad portas erant obvii, scilicet stationem 25 agentes.
579. inter primos inter duces? inter principes.
581. testatvrqve deos id est foederis. haec altera foedera
rvmpi bis rumpi foedera, bis hostes Italos fieri; bis se in proelia
saeva conpelli: nam varie eandem rem iterat. bis autem foedera
30 facta sunt; semel per Ilioneum, quando Latinus ait <TII 263> ipse
1 ito id est e JD recepi, reliqui libri omittunt || eant] ruant F || 2 fuerat ASH\\ 3 scalae] caelo JR cale H \\ 6 ad frenvm s v. dominatum imperium T || frenvm frenum Daniel || 7 oMOAoroYcciN mcmin AaBeiN F o^ioloyovacv [isllsv lcc- fistv Daniel 6 ybsllsw X. Masvicius \\ 8 ad ervam s. v. euertam. et confidenter dicit quasi non . . . expugnatio T \\ 9 de Masvicius: a F || 11 ad o cives h. b. s. n. s. v. possetis enim esse quieti si latini foedus seruassent T || 13 graui- tatem A || sermonem F [| 14 nam] nam hic D || 15 reposita A || inuocate H || 16 ad v. 575 in marg. cuneus est collecta militum multitudo a coeundo dictus, ad dant £. v. faciunt, ad cvnevm d. a. m.m. f. s. v. in similitudinem cunei dispo- nuntur milites, tum densa mole id est densi cum impetu T || 19 ,zeuma F \\ premo F (| cynotheo F [| ad apparvit s. v. syllemsis zeuma T || 23 vehemens Stephanus \\ ad primosqve t. s. v. id est . . . agentes T || primusque F \\ 24 aut F, corr. Daniel || erant] uenerant T || scilicet om. T || 25 egentes F || 27 ad deos s. v. scilicet foederis T || 28 fieri] dicit et add. Lion
COMM. IN VERG. AEN. XII 567-591. 625
modo Aeneas, nostri si tanta cupido est, si iungi hospitio properat sociusque vocari, adveniat, et <(285> suilimes in equis redeunt pacemque reportant, et iterum paulo ante propter sin- gulare certamen.
583. trepidos/ inter lioc est inter trepidos. 5
. 584. reseraee ivbent id est volunt, ut Terentius iubeo Chre- metem.
585. trahvnt AD moenia BEGEM trahere volunt: nam animi est, non facti. ctrahunt? autem scilicet ut possit inminens videre discrimen. Donatus dicit ctrahunt in moenia' pro cdilacerant in 10 moenibus rumoribus suis'. ergo *regem' de Latino dixit, *moenia' autem hic muros dixit.
587. inclvsas vt cvm LATEBROSO in pvmice pastor paene omnia comparationis istius verba ad supra dictum pertinent bellum: nam ita apes inclusae sunt? ut homines qui obsidentur: ita civita- 15 tem timentium latebras dicimus, sicut apum sunt alvearia: item pastor est et re vera pastor et ductor exercitus, ut Homerus %oi- {isvcc Xaov. cin pumice5 autem iste masculino genere posuit; et hunc sequimur: nam et Plautns ita dixit: licet Catullus dixerit feminino.
588. fvmo amaro quod elicit lacrimas. 20
589. trepidae rervm nescientes quid agant, ignarae auxilii, hoc est trepidae de suis rebus: Terentius sat agit rerum suarum.
gerea gastra oportune hic ^castra' de his rebus quae nunc aguntur: in georgicis <(IV 202)> aulasque et cerea regna.
591. ater odor nove: nam in odore quis color est? sed hoc 25 dicit: odor atrae rei; fumi scilicet *ater odor?; id est pessimus; ut cfumoque implevit amaro'.
6 Terentius] Andr. III 3, 1 || 17 Homerus] cf. II. I 263 || 19 Catullus] cf. adnot. crit. || 22 Terentius] Heautontim. II 1, 13
1 si iungi] singuli F \\ 2 sociosque F || 3 propter om. F \\ 6 ut om. HF || iuueodire mete F || cremetem ASBH crementem M Cremetem salvere Ste- phanus \\ 8 ad] in F || nam animi est non facti B Burmanni ut videtur nam animem non facti F: nuncius (nam ius a) animi est non facti ^L$ nam motus a. e. n. f. B nam motus a. e. n. factum L Vos. Burmanni nam tius a. e. n. facit H nam uoluntas a. e. n. facti M, quod impressa exemplaria occupavit. fortasse nam tantum animi est, non facti vel notatio a. e. n. f. || 9 trahunt auteni om. F\ 11 rumoribus suis om. F\ 13 inclvsas autem latebroso F\ 15 inclau- sae ^.$11 17 pastor est] rex add. M, ut rex add. D || et re uera pastor om. B \\ pastor] pastor est F || exercituum ASM || hoiM€NAXAU AS NOMENaxAv BH HOTMGNaaau M TroiM€AawN F \\ 18 in pumicem H pumicen F || et] ut AS || 19 sequitur ASH || catulus F || feminino] om. ASBH. carida modo pumice expoiitum' (Cat. 1, 2) add. Fabricius \\ 21 ad trepidae rervm s. v. nescientes quid agant id est trepidae de suis rebus T || 24 aulas quiriatus regna F || 25 est om. AS || 26 odoratae rei A odor ataer ei S odor ater BM odor aterei H odor atreae rei F \\ fumus BH \\ id est fumi F || 27 inpiicuit F
626 SERVII
593. fessis pro *adflictis\ etiam foktvna casus : nani omnis casus in potestate Fortunae est.
595. TECTIS VENIENTEM PROSPICIT HOSTEM aut e tectis pro-
spicit: aut contra tecta venientem. 5 596. incessi mvros invadi.
598. infelix pvgnae ivvenem quia non putabat, Turnum civita- tem oppugnari passurum fuisse, si viveret.
599. mentem tvrbata figurate, ut <I 228> oculos suffusa.
600. gapvtqve sicut supra <(592> dictum est, *capuf dicebatur qui 10 auctor et princeps alicuius rei gestae fuisset, ut <XI 361)> o Latio
caput horum.
601. demens effata fvrorem verba noluit ponere, unde videtur di- ras significare.
602. pvrpvreos moritvra manv rem quae flaminicae conpetit, trans- 15 tulit ad reginam. flaminica enim venenato operiri debet: nam cum
*amictus' dicit, opertam dicit, quae res ad pallium refertur..
603. et nodvm informis leti alii dicunt, quod Amata in- edia se interemerit. sane sciendum quia cautum fuerat in ponti- ficalibus libr?s; ut qui laqueo vitam finisset, insepultus abiceretur:
20 unde bene ait cinformis leti?; quasi mortis infamissimae. ergo cum nihil sit Jiac morte deformius, poetam etiam pro reginae dignitate dixisse accipiamus. Cassius autem Hemina ait, Tarquinium, Superbum, cum cloacas populum facere coegisset, et ob hanc iniuriam multi se suspendio necarenty iussisse corpora eorum cruci
25 affigi. tunc primum turpe habitum est mortem sibi consci- scere. et Varro ait, suspendiosisy quibus iusta fieri ius non sit, suspensis oscillis, veluti per imitationem mortis paren- tari. docet ergo Vergilius secundum Varronqm et Cassium, quia se laqueo induerat, leto perisse informi.
30 605. FLAVOS LAVINIA CRINES antiqua lectio cfloros5 habuit, id
9 eaput . . . fuisset] cf. Don. ad Ter. Andr. II 6, 27 || 22 Cassius Hemina] fragiu. 15 p. 100 Pet.
1 ad fessis s. v. afilictis T || 3 hostem] a. HM || 5 schol. ad v. 596 om. F \\ incessi] incendia B || 8 ad mentem t. s. v. nota figura T || 10 auctor et Daniel: auctore F || alicuius rei Daniel: alii cumspei F \\ 12 ad demens e. f. s. v. uerba noluit ponere unde uidetur dira uoluisse significare T || 14 schol. ad v. 602 hab. T || 15 flamica F || ueneto T || 16 ostendit opertam T \\ opertum F || 17 schol ad v. 603 hab. T || alii dicunt] fabios pictor dicit F. cf. Peter vet. hist Bom rel. p. 109, 1 || media HF || 18 mterimit M \\ quod caute fuerat F \\ 21 sit om. F || ac F \\ 22 autem om. F || emina F \\ 23 cloapas F || 24 se om. F || eorum] aegrum T || cruci . . . sibi om. F \\ 25 consciscere] sistere F \\ 27 paren- tum F || 28 uergilius F || 29 lato F || perisee dixit informi F || 30 Flauos flo-
VOS A FLAVIS H || CRINIS F . ' '
COMM. IN VERG. AEN. XII 593-616. 627
est florulentos, pulchros: et est sermo Ennianus. Probus sic adno- tavit: neotericum erat *flavos% ergo bene *floros' : nam sequi- tur *et roseas laniata genas9 : Accius in Bacchis *nam flori crines, video, ei propessi iacent\ in iisdem *et lanugo flora nunc demum inrigat% Pacuvius Antiopa *cervicum floros 5 dispergite crines'.
606. et roseas laniata genas nioris fuit apud veteres ut ante rogos regum humanus sanguis effuncleretur, vel eaptivorum vel gia- diatorum: quorum si forte copia non fuisset, laniantes genas suum effundebant cruorem, ut rogis illa imago restitueretur. tamen scien- 10 dum, cautum lege duodecim tabularum, ne mulieres carperent fa- ciem; his verbis mulier faciem ne carpito.
608. hinc totam id est de domo regia. infelix fama re- rum infelicium nuntia, ut <(III 246)> infelix vates.
609. demittvnt mentes desperant, sicut e contra sperantes 15 aliquid cerigunt mentes'.
610. CONIVGIS ATTONITVS FATIS VRBISQVE RVINA et privatis
et publicis luctibus.
611. canitiem ex aetate pathos movit: non enim tam miserum est7 regem in miseriis esse, quam senem. inmvndo pvlvere bene cin- 20 mundo5 addidit: sic in georgicis monitionibus (1 81 > et cinerem inmundum iactare per agros; quia etiam pulvis ille quo utuntur puellae; cinis vocatur; unde etiam ciniflones dicti sunt: Horatius custodes; lectica, ciniflones, parasitae.
614. bellator epitheton peracti temporis. 25
616. minvs svccessv laetvs eqvorvm infirmitas animi ex
1 sermo Ennianus] incert. libror. XXIII p. 177 Vahl. || 3 Accius in Bacchis] fragm. XIII p. 169 Eibb. || 4 in iisdem] fragm. VIII p. 168 Ribb. || 5 Pacuvius Antiopa] fragm. XII p. 79 Eibb. || 10 fcamen sciendum . . . carpifco] cf. R. Schoell leg. XII fcab. rel. p. 154 || 23 Horafcius] sat. I 2, 98
1 florulenfculos ASH\\ enmanus sermo F || 2 flavos Daniel: fluuium F. an flavos crinis ? || flores F, corr. Daniel || 3 rosaeos F || Accius Daniel: acciui F || Bacchis Commelinus: bacchidibus F || 4 uideo et processuacent F video efc processi iacenfc Daniel video ufc et propexi iacent Commelinus. quod dedi JRib- beckii est. viden ut Vsenerus ap. Mibb. coroll. p. LIV || hisdem F || et] ei Mib- beckius (| laguna F, corr. Daniel \\ floro F florea Masvicius flora Scriverius \\ 6 disperdite F dispergite Delrio dispendite BibbecJcius || 7 laniata genas . . . rogos om. ASH, moris . . . rogos om. M\ ante rogos F: in rogis B || 8 fun- deretur B || 10 constitueretur F \\ 11 carperent faciem] carpenta facerent AS carpent facere H \\ 12 in his uerbis BH\\ 14 infelicia AS (corr. a) [| 15 despe- rati B desperanti H\ 16 aliquid] ad quid A || 19 caniciem F || ex aetate mouit j>athos . . . senem hab. T [] 20 rege F || in modvm dvlveee A (corr. a) ]| 21 mu- nicionibus AS munitionibus H, om. F || et om. F || 22 ille puluis F \ 23 etiam] etiam et F, apud Plautum de mundo mulierum add. Fabricius || 24 cinifens A ciniferens S ciniflens BH || 26 ex quorum F
Servii comm. Vol. II. Fasc. II. 41
628 SERVII
equorum etiani tarditate veniebat, quia minus successus Jiabebant equi iam fatigati.
617. ATTVLIT HVNC ILLI CAECIS TERRORIBVS AVRA naturale
enim est; ut a qua parte ventus flat; inde maximus audiatur clamor. 5 et mire *caecis terroribus', quos nemo videret.
618. commixtvm clamorem ex inpugnatione, et morte reginae. arrectas avres ad audiendum sollicitas: Terentius arrige aures
Pamphile.
619. inlaetabile mvrmvr quaeritur quis *irilaetabile> dixerit? ideo 10 autem *murmur\ quia ferre solent quasi praesagium murmura, sive
bona sintj sive mala intellegenda.
621. diversa glamor hypallage (pro) *diversus clamor\- aut ex variis partibus civitatisv
622. amens consilii egens, nescius rei gerendae.
15 625. occvrrit dictis orationi eius verbis obviam venit.
626. prima victoria id est primum.
627. svnt alii qvi tegta manv ideo quia scit Turnum pro urbe maxime esse sollicitum.
630. NEC NVMERO INFERIOR PVGNAE NEC HONORE R. id est nec
20 pauciores interimis, nec minor te, quam Aenean; comitabitur gldria: nam occisorum multitudo conpensat hoc? quod tu fugientes interi- mis. sane sciendum; in hac omni oratione Iuturnam occurrere quae- stionibus tacitis
632. prima per artem eoedera tvrbasti *prinia? aut in-
25 choantia: aut ctu prima5: nam post datum augurium quo animi
omnium perturbati sunt, et post eius orationem Tolumnius tela con-
torsit. *per artem' autem per fraudem, ut <(II 125)> artificis scelus.
634. neqviqvam fallis pro *non fallis\
7 Terentius] Andr. V- 4, 30
1 ueniebant F || s. v. 616 quia minores suceessus . . . fatigati T \\ 4 ut a qua parte fuerit uentus F || audiatur maximus clamor F \\ 5 ad caecis t. s. v. quos nemo uideret T \\ 7 aurigo F \\ S panpile A (panphile a) pampile S pan- file H pampilae F \\ 9 an quis ante hunc inl. dix. ? || 10 quia Masvicius || 11 sint om. Daniel \\ intellegenda scripsi: intellegi F, del. Masvicius. de eis quae in Turonensi ad inlaetabile m. adscripta fuerunt hodie haec legi possunt semper triste. et murmura solent intellegi siue 1* quia fer*: quae haud scio an sic supplenda sint siue bona siue mala quia ferunt quasi praesagium || ad diveksa c. a. v. s. v. hypallage id est diuersus clamor siue ex diuersis partibus ueniens ciuitatis T \\ 12 ypallage F || diuersas F || 14 gerendae] nam mentem et con- silium significare diximus ut (v. 554) fmentem Aeneae genetrix pulcherrima misit' add. D || 15 eius orationis F orationis eius a \\ 17 s. v. 627 ideo hoc dicebat quia sciebat turnum maxime pro urbe esse sollicitum T \\ pro om. F, de Daniel || 18 maxima F || 21 conpensat MFa: complexat AS conflat \R con- flexat H || 22 ratione M || 26 perturbata F, corr. Daniel ||, oratione F || 27 ad per artem s. v. per fraudem T || ut initio II. Aen. Daniel || artificus solus F
COMM. IN VERG. AEN. XII 617-646. 629
636. an fratris miseri letvm liumile est si ex persona Turni ac- cipias: ergo *miseri* ad animum sororis referendum est. et quod ait *sed quis Olympo% intulit *an ut videres% subaudiendum *ergo tua sponte\
637. nam qvid ago argnmentuin a necessario. iam non est temporis, aut erit absurdum. 5
638. me voce vocantem atqui hoc nusquam legimus; sed aut ocara %b 6ia)7tc6[ievov intellegimus, aut mortis est omen audire quod non dicitur, videre quod minime occurrit: sic in quarto <460> hinc exaudiri gemitus et verba vocantis visa viri.
639. svperat vivit, ut <III 339> superatne et vescitur aura? 10
641. NE NOSTRVM DEDECVS VFENS ASPICERET SW est flOC, ac si
diceret, fortasse viveret, nisi ideo voluisset occumbere; ne nos victos videret. et est quale in xi. <(416> ille mihi ante alios fortuna- tusque laborum egregiusque animi, qui, ne quid tale videret, procubuit moriens. *infelix' autem in Jioc bello, contra illud <TII 745^> 15 insignem fama et felicibus armis. et est argumentum ab honesto.
642. tevcri potivntvr corpore et armis id est etiam se- pultura caret: nam ut in Homero legimus, de virorum fortium ca- daveribus erat inter hostes grande certamen.
644. DEXTRA NEC DRANCIS DICTA REFELLAM id est virtute: 20
nam pro rei officio ipsam rem posuit, dexteram pro virtute; hoc est fortiter faciendo.
645. tvrnvm fvgientem i{icpati%aig Turnum.
646. vsqve adeone mori miservm est tacitae quaestioni oc- currit. et quidam hoc verbum reprehendunt *usque adeone' ' ; melius dici 25 *usque eo\m Lucilius septimo usque adeo studio atque odio illius efferor ira. quidam sic accipiunt *usque adeone mori miserum esf, ut non quasi confirmet, sed quasi interroget, quare dea sic de illo la- boret ut vivat, cum satius sit honeste mori, quam turpiter vivere. ergo
25 Lucilius septimo] lib. IV v. 24 p. 23 Muell.
1 ad an f. m. s. v. oratio est misericordiam commouens, in marg. humile est . . . est referendum, ad videres s. v„ bic subaudiendum est ergo tua uolun- tate T || 3 olyppo F || 6 numquam R || 7 6Lconc6[isvov~\ id est secundum taci- tum add. F \\ nomen F || audire] se a mortuo uocari aut audire e coniectura, ut videtur, add. Daniel \\ 8 quam minime F \\ 9 gemitur F, et . . . viri omittens \ 10 schol. ad v. 639 om. F || aura] a. add. All, ae. add. M. cf. Aen. I 546 | 12 fortasse inueniret ne ideo F \\ 13 forturantusque F \\ 16 ad occidit i. s. v. argumentum ab honesto T || ab honestum F || 17 etiam om. AS \\ sepulturae aruit F || 19 certamen] quod maxime apparet de cadauere Patrocli add. D \\ ad rebvs (v. 643) scilicet nostris, ad depvit s. v. pro deest T|| 21 dexteram scilicet pro v. F || ad tvrnvm f. s. v. enfaticos dixit turnum quasi in nomine constaret T \\ 26 usque eo F: usque adeo Daniel || septimo] quarto Muellerus || 27 efferor ira] efferoris F \\ ad v. 646 in marg. quidam sic accipiunt . . . uiuere T || mori miserum est om. T || 28 quare . . . laboret] cur dea sic laboret pro illo T || illa laborat F
41*
630. SERVII
*usque adeone% ut tamen tanta turpitudo ferenda sit. vos o mihi manes quasi per fantasiam relinquens superos, ad manes eonvertit ora- tionem.
647. svpekis aversa volvntas quia, ut supra <I 387> dixi- 5 mus? donec vivinius, curae sumus dis superis, post mortem ad in-
feros pertinerous, quibus se modo commendat.
648. sangta ad vos anima quae differentia sancti sit, superius <(XI 158> dietum est: Jiic *sanck? incorrupta accipiendum est: neque enim sacro aut religioso eius anima tenebatur. istivs inscia cvlpae
10 vel fugae, quia fuga grande crimen est apud virum fortem: vel rupti foederis et laesae religionis, a qua re se esse dicit alienum propter futura supplicia.
649. indignvs avorvm Graeca figura: nam nos cindignus illa re' dicimus; contra Graeci avd&og Grsyavov, id est indignus coronae.
15 651. vegtvs eqvo spvmante saces pro *cum veheretur\ ut <T 121)>
et qua vectus Abas.
652. inplorans nomine tvrnvm ex multis rebus indicat per- turbationem : quod festinans venit, quod per hostes; quod vulneratus; quod Turnum nomine appellat; nam contumelia est nomine suo su-
20 periorem vocare: sic in georgicis <TV 321> mater; Cjrene mater; cum praemisisset <(356)> et te crudelem nomine dicit.
653. tvene in te svprema salvs omnia quae supra luturna dixerat; oratio ista dissolvit.
654. fvlmmat aeneas A. exaggeratio est: sic paulo post <700> 25 horrendumque intonat armis. minatvr deiectvrvm arces
quia dixerat <569> et aequa solo fumantia culmina ponam.
656. ia3iqve fages ut sit quare Turnus subvenire festinet.
657. mvssat modo dubitat. et cunctatur rex ipse, in quo summa rerum est. veteres *mtissaf pro timet, JEnnius *mussare' pro Hacere'
30 posuit. Clodius Tuscus mussare est ex Graeco, conprimere ocu- los: Graeci pvtiai dicunt
7 quae differentia . . . tenebatur] cf. Macrctb. Sat. III 3, 6 || 28 modo dubi- tat e. q. s.] cf. Don. ad Ter. Ad. II 1, 53 || 29 Ennius] cf. ann. v. 426 Vahl.
2 horationem F || 6 quibus . . . commendat om. F || 7 ad sancta a. v. a. s. v. hic incorrupta accipienda est neque enim sacro aut relig T , reliqua eva^ nuerunt \\ 8 sancta] insancta F j| 14 auaf-ioc crcf>aNOY M aNa|oic Tcecf^aNov F || dignus F \ 15 ad vectvs s. v. cum neheretur T || 19 sua F \\ 21 dicit] sicut econtra aeolus ad iunonem ait (I 76) ctuus o regina quid optes explorare labor' add. D || 24 ad fvlminat s. v. ln morem fulminis dirigit tela T || 26 quod F || 27 ad iamqve f. s. v. dicit quare subueniri (sic) uelit turnum T || 28 ad mvssat s. v. dubitat cunctatur. ueteres autem mussat pro timet dicebant ennius pro tacet. sed mussare a peritis uiris dicitur ex greco uenire et proprie significare oculos comprimere quod graeci micai dicunt T || 29 mossat F || musare F || 31 iivgui Daniel: myrae F
COMM. IN VERG-. AEN. XII 647—666. 631
658. qvos generos voget pro *utros' ; pluraliter autem *generos9 de exercitibus, quorum duces sunt Aeneas et Turnus. avt qvae sese ad foedera flectat aut nupUarum foedera7 ut <(IV 338)> nec con- iugis umquam praetendi taedas, aut haec in foedera veni: aut propter violatum foedus, ut ideo dixerit *quae sese flectat ad foedera', 5 quasi nec hoc remedium supersit, cum illa iam bello corrupta sint.
659. praeterea kegina tvi quia oceurrebat, Aniatam, si La- tinus dubitat, reginam pro eius partibus niti. tvi fidissima tui amantissima. dextra occidit ipsa sva ut. laquei dbsconderet dedecus.
660. lvcemqjve exterrita fvgit augmentum mali. 10
661. soli pro portis contra illud <627> sunt alii qui tecta inanu defendere possint. *pro portis' autem *ante portas' : Sallustius et parte cohortium -fpraecipere instructa et statio- nes locatae pro castris. bene autem cum dicit *pro portis sustentant acies' spem adhuc subveniendi dedit. et dicendo *soli9 addidit etiam 15 necessitatem. ♦
• 664. deserto in gramine versas huc-atque illuc agis, ut Aethio- pum versemus oves. Homerus 6rQC3(pav. et bene *deserto in gra- mine9 contra illud <^629)> et nos saeva mittamus funera Teucris.
665. varia confvs vs imagine rervm multiplici nuntio : quod "20 regina periit, quod urbs oppugnatur, quod omnes Latini in illum oculos referunt, quod dubitat Latinus quos generos vocet.
666. et obtvtv tacito stetit vultu: et obtutus est proprie TtgocicoTiov, id est fvultum dicunt.
13 Sallustius] hist. inc. 43 D., 9 Kr. || 17 Aethiopum] buc. X 68
1 ad generos s. v. generos pluraliter dicit pro exercitibus quorum duces sunt turnus et aeneas T || 2 ad v. 658 in rnarg. aut nuptiarum foedera dicit . aut propter uiolatum . . . corrupta sint T || 5 sese a. f. f. T || 6 supersit] sit T \\ illa] haec T || bella corrupti sunt F \\ 8 ad fidissima s. v. amantissima T || 9 ad occidit i s. s. v. dextera sua dicit ut laquei absconderet dedecus T || ostenderet F || 10 augmentum mali hab. T || 12 ad v. 661 in marg. sallustius et parte cohor- tium pro . pere instructa et stationes . . catae pro castris T. (puncta locis litte- rarwn quae evanuerunt posui. praeterea haec non db eo qui cetera scholia plera- que adscripsit scripta esse moneo.) || 13 et] ex F || cohortum F || praecipere F. pro tempore coni. Dietscliius. fort. pro opere || et del. Dietschius. possit et ita Sallustio tribui ut scribatur et pars c. pro opere vel propere instructa et sta- tiones e. q. s. \\ 14 ad pko p. s. v. ante portas. bene cum dicit pro portis spem adhuc subueniendi dedit et dicendo soli addit necessitatem T || 15 acies et spem F || 17 ad deserto i. g. v. s. v. id est in extrema parte campi et contra illud quocl iuturna dixerat et nos , . . teucris T || 18 €ttp€v|)A/\on F atQcocpav Schoellius || 20 multiplici . . . uocet hab. T || 21 perit F [| obpugnatur F || 22 dubi- tet T || generes F || 23 obtvtv tacito stetit M obtvta cito stetit R optvtv vario stetit reliqui. et obtvtv vario stetit vultu exempl. impressa || et obtutus est proprie uultus quem proprie graeci nQoqaitov dicunt D et o. e. p. vultus quem Graeci dicunt nQogcoTcov Stephanus et o. e. p. quem Graeci itQogconov id est vultum dicunt Daniel \\ 24 apotujaon B apocujaon H upocwiton M uoclouon F \\ id est intuitus Schoellius. cf. Serv. ad VII 250
632 SERVII
667. pvdor propter illud <(664)> tu currurn deserto jn gra- mine versas: vel *pudor% quia in illum oculi referuntur. insania qua in hostes ferebatur: vel qyiia urhs oppugnabatur. mixto lvctv propter Aniatae cognitam mortem. 5 668, amor quia mussat Latinus. conscia virtvs quia fugere
putatur qui *currum deserto in gramine versat\
66.9. discvssae vmbrae postquam mentis caligo discessit: quod sequentia indicant *et lux reddita menti est'.
671. tvrbidvs plenus perturbationis. 10 672. ecce avtem flammis alia persuasio ex aspectu.
673. vndabat vertex dbundabat. et bene in translatione permansit, ut verticem undare diceret: vertex enim undarum dicitur, ut <VII 31> verticibus rapidis et <I 117> vorat aequore vertex.
674. qvam edvxerat ipse scilicet quod ei maiorem creabat 15 dolorem. graviter enim dolemus si perire videamus illa quae fecimus.
*edtixeratf autem in altum fabricando sustiderat, ut c&ibi <VI 630> Cyclopum educta caminis.
675. svbdideratqve rotas quo posset trahi ad ea loca, qui- bus hostis instabat.
20 676. iam iam fata Sallustianum iam iam frater animo meo
carissime.
678. stat conferre manvm aeneae placet, ut <(II 75(T> stat casus
renovare omnis: vel *statf certum est. qvicqvid acerbvmest morte
pati aut quicquid morte acerbum est placet pati; hoc est inferna 25 supplicia: vel quae potest superbus hostis inferre, sicut de Hectore
legimus: aut certe positivus sit pro comparativo: placet pati si quid
etiam morte acerbius invenitur.
680. evrere antb fvrorem figura antiqua, ut cservitutem ser-
vit?? cdolet dolorem'. et est sensus: sine me furorem bellicum ante
20 Sallustianuiii] lug. 14, 22
2 qua] quia F \\ 3 hoste BH || ferebatur] fremebat F \\ ad mixtoqve i. l. s. v. id est quia in hostem ferebatur. mixto autem luctu uel propter amatae cognitam mortem uel quia urbs capiebatur T || 5 musat F || ad conscia v. s. v. quia fugere putabatur T || 7 quod] quae F || 8 indicant ut et vulgo || menti est] mentiae F \\ 11 exhabundabat F abundabat Schoellius exundabat Commelinus \\ ad vertex t. t. s. v. bene permansit in translatione ut . . . rapidis T \\ 12 ut om. F || vertex . . . dicitur] uertex autem proprie undarum est T || 13 rapidus F || uorax aequora F \\ 15 perirem F || ille F \\ 16. ad edvxerat s. v. in altum fabricando sustulerat T || dixerat F || sustelerat F || 18 possit F || 20 fata] fka- ter F || 23 qvicqvid . . . pati] qvicqvid acervvm est placet pati A S (aut q. in morte acerbum e. p. p. a) || qvidqvid H || acerbi M F || 24 quidquid HF || in morte Fa || 25 quae] quid F || superbus] aceruus F \\ 26 legimus] (II. XXII 108) e/not ds rox' av itolv %sodiov sl'r} add. Fabricius || 27 aceruus H aceruius F || 29 sine me . . . veniam] s. m. f. b. autem (ante a) furere (furorem S) scilicet quam
COMM. IN VERG. AEN. XII 667—694. 633
furere, scilicet quam, ad eum veniam, ut pugnam mente coneipiam et instructus furore in bella prorumpam.
684. saxvm de vertice praeceps cvm rvit comparatio ipsa futurum ostendit eventum. simul notandum quod; sicut supra in proelio, ita nunc etiam in comparatione praefertur Aeneas: nam 5 Turnum parti comparat montis, montibus exaequat Aenean.
685. avvlsvm vento proprie: nam et Turnus ad bellum in- vitus adtrahitur.
686. annis solvit svblapsa pro * multorum annorum sublapsum saxum\ et quidam Hapsa' quasi non passiva specie, sed activa dictum 10 volunt.
687. mons inprobvs pars montis: et s^icpari%wg dictum est; sicut supra <(X 128)> haud partem exiguam montis. magno actv magno inpulsu, magno impetu.
688. exvltatqve solo mire: saepe exilit, dum volvitur. 15
690. VBI PLVRIMA EVSO SANGVINE TERRA MADET hypallage:
ubi plurimo sanguine terra maduerat: sic supra (XI 633)> sangnine in alto: vel certe, ubi plurimum fuso sanguine.
691. stridvntqve hastilibvs avrae Homerus 6VQ%0V6ccf [laxsaov LGitttars ^6y%r]. 20
692. magno ore pro *voce magna\
693. tela inhibete cohibete, suspendite: et est translatio a nautis.
694. me verivs vnvm pro vobis f. l. 'verius5 iustius. et sen- sus hic est: iustius est, me unum pro omnibus rupti foederis poenas 25
19 Homerus] epic. graec. fragm. coll. Kinkel vol. I p. 74 || 22 cohibete nautis] cf. comm. Luc. III 659
a. e.u.AS s. m. f. b. aut furorem s. quo a. e. u. B s. m. f. b. autem furorem s. quam a. e. u. JEL s. m. furere furorem bellicum furorem scilicet ante quam a. e. u. M s. m. b. f. ante furere s. priusquam a. e. u. F || 2 ad bella F || 3 ipsa] ista Stephanus || 5 etiam om. F \\ 6 comparat] commemorat F || Aenean] et est com- paratio de homero sumpta qui ait (II. XIII 137) uvtlkqv fis^cccog . . . s66v^isv6g TtsQ add. _Z3> || 7 ventis ASF\\ et] ut F \\ acl] in AS || 9 ad annis s. v. id est multorum annorum , ad svblapsa s. v. retro lapsa T || solvte F || 10 quasi Mas- vicius: quoniam F \\ 16 ad plvrima f. s. v. bypallage pro ubi plurimo sanguine fuso terra madet uel certe plurima pro plurimum T || 17 terra . . . sanguine Servii sunt || maduerat] madet Masvicius |) 18 sanguine] madet terra add. Da- niel || 19 schol. ad v. 691 om. Fabricius || cypizoyca makcaon icititate aonxh AS, nisi quod makcaon et aonxh S cypizoca MAKeaoN icititate aonxh JR, cypizoica
MAKEAOH ICITITATE AONXN H CYPIZOYCa aKCaOM CITlTaTG aONXH M CYPIZOlCa AONXH
F. Graeca om. Stephanus. 6vql£ov6cc l6y%rj id est stridor lanceae Daniel, qui latinam interpretationem ipse addidisse videtur. 6vqi£ov6cc ficc%rjtcccov iftv nxdxo ^6y%r\ (cf. II. XX 99) vel 6vql£ov6cc {iccl' sv divccig sl6S71tccto i6y%r\ coni. Hugo Stadtmueller 6vqi£ov6cc [lansdvi] 'A^id^ovog r\itxsxo loy%r\ Schoellius || 22 conhi- bite AS conibit R conhibete M || est om. F§ 25 pro hominibus ruptis AS
634 SEEVII
exsolvere. alii veteri more dickim accipiunt: *verum' enim quod rec- tum et bonum esset, appellabant: Terentius idne vst verum modo? id est pessimum genus, et item quod si astu rem tractavit, di vestram fidem! quantam et quam veram laudem capit Par- 5 meno! Sallustias in primo ea paucis, quibus peritia et verum ingenium est, abnuentibus, idem fper pennatam paucis pro pectus vera est aestimanda.
695. degernere ferro decertare , dimicare: aliter ^decemere' sta- tuere, ut decemere senatum dicimus.
10 701. qvantvs athon haec est vera lectio: nam si cAthos'
legeris, cos' brevis est et versus non stat. cAthon? autern dici ac- cusativus indicat: nani chunc Athona' facit, sicut cApollon? cApollona?. quod autern Herodotus chunc Athon' et chunc Apollo' dieit, Atticae declinationis est. Athon autem mons est adiacens Thraciae, circa
15 Lemnum insulam, in promunturio Macedoniae. avt qvantvs eryx Siciliae mons supra Drepanum oppidum.
702. NIVALI VEETICE SE ATTOLLENS PATER APPENNINVS Ap-
penninus mons Italiae: de hoc Lucanus <(II 397> nulloque a ver- tice tellus altius intumuit propiorque accessit Olympo. 20 704. troes et omnes graece declinavit; unde brevis est ces?;
sic supra <(XI 620> Troes agunt.
707. armaqve deposvere vel spectaturi, vel fessi, vel iussi, ne quis possit iterum foedus turbare.
709. inter se coisse viros et cernere ferro vera et anti- 25 qua haec est lectio: nam Ennium secutus est qui ait olli cerne-
2 Terentius] Andr. IV 1, 5. cf. Don. ad h. v. || 3 et item] Eun. V 4, 2 5 Sallustius in primo] 111 D., 102 Kr. || 6 idem] hist. inc. 5 D., hist. I 41 K*r. 13 Herodotus] veluti VII 21 || 25 Ennium] ann. v. 544 Vahl.
1 ad veeivs v. in marg. pro iustius aequius. quidam ueteri more dictum accipiunt e. q. s. T, sed ita ut a dextera parte haud pauca membranae putredine perierint \\ 3 dii F || 6 est] erat coni. Dietschius. ceterum de Sallustii verbis priore loco laudatis haec hodie in Turonensi legi possunt ea paucis quibus peri- tia et ue et entibus || per . . . aestimanda] dedi quae F exhibet. perpen et uera est ae in Turonensi servata sunt. Perpenna tam paucis prospectis vera est aestimanda Masvicius poena tam paucis proscriptis vera (vel profecto yera) est aestimanda Wagnerus act. gymn.YK. p. 195 pro poena tam paucis proscriptis vindicta vera est existimanda Dietschius Perpeanae casu paucis perspecta Ser- torii virtus vera est aestimanda Schoellius || 9 ut Daniel: uel F || 10 athos F || haec] hoc AS || legeris athos F\\ 11 hos F \\ 12 Apollona . . . Apollo om. F \\ 13 autem om. AS \\ erodotus BRM \\ athon B: athoen HM atho AS || 14 Athon autem . . . insulam edidit Stephanus || athona F || cirta F || 15 promun- torio F || eeix F || 16 drepanem F || 18 Italiae] est italiae B italiae est F \\ a om. H || 19 tellus] terra tellus F || altius] salustius BH latius F || propiorque] proprior A (propior a) propriora BH propriorque F \\ olimpho B || 20 es| om. H, ut es F \\ 22 vel . . . fessi] uel spectantur indefessi F || defessi M || 24 coiisse H || 25 obli F || cernebant magnabant magnis A (magnabant del. a)
COMM. IN VERG. AEN. XII 695-725. 635
bant magnis de rebus agentes. posteritas coepit legere cet de- eernere ferro': secundum quam lectionem synalipha opus est, sed excluso V, ut sit *viro et decernere ferro\
710. vacvo patvervnt potest intellegi, ut patnerunt corporis magni- tudine. 5
711. procvrsv una pars orationis est.
713. DAT GrEMITVM TELLVS jOUlSU pedufH.
714. FORS ET VIRTVS MISCENTVR IN VNVM *fors% td est CaSUS
in Turno; virtus in Aenea; nam in bello etiam casus plurimum valet: Cicero in Miloniana <(21; 56)> adde casus, adde incertos 10 exitus Martemque communem.
715. AC VELVT INGENTI SILA SVMMOVE TABVRNO Sila mODS
silva est Lueaniae, Taburnus mons Campaniae: Sallustius de fugi- tivis in silva Sila fuerunt: unde pessime quidam csilva? legunt; quia proprium appellativo non potest exaequari. unde bene proprium 15 proprio iunxit.
717. pavidi CESSERE magistri proprie magistri sunt milituim pastores pecorum; sed reciprocae sunt inter se istae translationes: nam et ductor militum pastor vocatur, ut diximus supra <(587)>? et magistros pecorum dicimus: Cicero quem magistrum pecoris 20 esse dicebat.
718. mvssantqve ivvencae dubitant, sicut <657> mussat rex ipse Latinus.
719. nemori imperitet lioc est qui sunt in nemore, ut est sed tota aestiva repente. 25
725. IVPPITER IPSE DVAS AEQVATO EXAMINE LANCES aut poe-
tice dictum est et ratione caret: nam Iuppiter ignorare nihil poterat:
1 posteritas . . . ferro] cf. Sen. ep. VI 6, 3 || 1& Sallustius] hist. IV 7 D., IV 28 Kr. |1 20 Cicero] in Verr. act. II lib. V 7, 17 || 24 sed tota] georg. III 472 || 26 aut poetice e. q. s ] cf. Macrob. Sat. V 13, 39
1 agentes M: egentis AS agentibus MH agentis F. et item (ann. v.202 Valil.) fferro non auro uitam cernamus utrique' add. D. e Giceronis de off. lib.
1 12, 38 hunc vers. sumpserunt Itali. || et om. B || discernere AS (corr. a) ||
2 secundum ... decernere ferro om. HHF\\ 3 s] os D || viro et decernere ego: re (ret m) decernere M et decernere ASD vir et decernere Stephanus inter se coisse vir et decernere Fabricius et Daniel || 4 ad vacvo p. s. v. potest in- tellegi corporis magnitudine T || 7 pulsu pedum hab. T || 10 meloniana Serviani libri || 11 exitus pugnarum Martemque Cicero || 13 silva] evanuit in M, om. F \\ mons est campaniae M || 14 Sila] silua H || fuerunt] fugerunt E ficerunt H. in silvam Silam fugerunt coni. Dietschius || inde M || pessima F || 15 exaequari BF: exesequariJBT iungi exaequari AS iungi M \\ 16 proprio Masvicius: pro proprio F || iunxit] dixit M iuncxit F || 18 pecodum A pecudum a || 20 magi- strum AS || pecodum AS (pecudum a) \\ 21 dicebant MF || 24 ad kemoki i. s. v. metonimicos pro his qui sunt in nemore T || 26 aeqvae AB aeqve HM \\ ex- agmine F || 27 ignorarent F , nihil omittens
636 SERVII
aut certe illud quaerit, quis ibi de Turno et Aenea niortis adferat causam. nam dicunt philosophi, mortem ad eum minime pertinere: nam bona tantum praestat, nec ad eum quae mala sunt, pertinent: nam ideo et aequas lances stistinet. vel ideo a Iove hoc fit, ut Iunoni 5 aliisque deis necessitatis violentiam probet. an inquirit, utrum tempus sit? tamen sciendum, locum hunc a Vergilio ita esse translatum, ut in Homero lectus est. examine examen proprie est filum, quo trutina regitur.
727. damnet labor liberet, id est quem voto liberet labor proe-
10 liandi, parta scilicet victoria, quoniam unusquisque ob incolumitatem recuperatam votis exsolvitur, id est liberatur explicitis sacrificiis, ut est damnabis tu quoque votis. non nulli sic tradunt: quem labor snus liberet, quem mors urgeat: nam in iure cum dicitur *damnas esto% hoc est *damnatus esto ut des% hoc est damno te ut des, neque alias
15 liber eris. quidam Habor9 pro militia intellegunt. vergat pon- dere letvm bene cvergat\- nam morientes inferos petunt.
730. trepidi latini atqui laeti esse debuerunt. sed nimia Aeneae ostenditur virtus: namque naturale est, ut sociis timori sit inferioris audacia: unde nunc Latini sunt territi ex eo quod supe-
20 riorem ferire ausus est Turnus.
731. acies aut exercitus, aut oculi.
734. VT CAPVLVM ignotvm dextramqve aspexit inermem locus hic totus ad gloriam Aeneae pertinet: namque id agit, ne videatur Turnus armorum vilitate superatus. unde ei redditur gla- 25 dius, quo etiam cum divinis armis ab Aenea possit extingui. *as- pexitf autem quasi mirabundus, quod fractus esset, cum putaret se gla- dium ferre Vulcanium.
7 examen . . . regitur] ef. Isid. or. XVI 25, 5 [| 9 damnet liberet] cf. Non. p. 277, 2 sqq. M. || 12 damnabis] buc. V 80
1 quaeritur F || quis ibi EHF: quae sibi AS (qui sibi a) quae lanx sibi M quis sibi Fahricius recte, ut videtur \\ 2 ad deum MF || minime . . . ad eum om. HHF\\ 3 bona om. A8 || ad deum A || pertinent] unde Cicero in offi- ciis ait rsed quia nocere deos non putant, his exceptis homines honiinibus obesse plurimum arbitrantur' add. Fabricius || 4 de scholio ad v. 725 in marg. Turonensis adscripto haec legere potui a ioue ut iunoni ceterisque et uiolentia probetur et utrum iam tempus sit || iunone alisque deis F || 6 uergilio F || 7 lectum est F. nccl xoxs Srj %Qvaeia . . . Xitiev ds s <f?oi$og 'AtioIIcqv (II. XXII 209) add. D || 8 rutina H turtina M truncina F || ligatur B legitur H \\ 9 ad v. 727 in marg. quem uoto liberet . . . explicitis sacrificiis ut damnabis tu quo- que uotis . alii sic tradunt quem labor suus liberet id est quem mors urgeat sicut in iure dicitur damnatus esto T || liberauit F || 11 reciperatam T || 13 ur- guet F || 14 damnatus es JDaniel |j 15 pro militia intellegunt Masvicius: pro- maluit intelleguntnr F \\ 16 bene] apte posuit F \\ 18 namque] nam quod F || timoris sit MF\\ 21 aut . . . oculi hab. T \\ haut oculi F || 23 Aeneae om. F \\ 25 ab . . . extingui] possit ab eo extingui B ab ea possit extingui H \\ 26 quasi , . . Yulcanium hab. T || se] sed F
COMM. 1N VERG. AEN. XII 727-717. 637
736. patrio mvcrone KELICTO quo tempore vulneratum vidit Aenean <(324)>. sed supra de Tumo <88)> simul aptat habendo ensemque elipeumque, ensem quem Dauno ignipotens cleus ipse parenti fecerat. modo ergo Metisci usus est ferro: et liaec ratio est, quocl, qvtamvis armatus suo gladio descendisset ad canipum, 5 tamen causa foederis deposuisset arma. nam et de Aenea hoc dixit <311> dextram tendebat inermem, qui utique ad foedus non in- ermis advenerat: nam dictum est <166)> hinc pater Aeneas, sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis. sane cpatrio9 moclo cpa- terno' significat: nam Dauni fuerat gladius? ut <89> ensemio quem Dauno ignipotens deus ipse parenti fecerat. alias cpatrium' a patria est derivativum. ^mucrone9 autem pro *gladio9, a parte totum.
737. dvm trepidat dum tnrbatur, festinat, quod Graeci ev ayco- via i<jti (dicunt), scilicet, quando rupto foedere, subita spe furibundus 15 ardet. ferrvm materiam pro opere (posnit, ut) solet, ut <T 817> iungit equos auro genitor.
739. arma dei ad vvLGANiA liypallage pro *dei Vulcani arma9.
740. MORTALIS MVCRO mortali manu factus. glacies cev fvt- tilis hoc loco fragilis. 20
744. VNDIQVE ENIM DENSA TEVCRI INCLVSERE CORONA strate-
gema est: nam postquam Turnum fugere videre Troiani, clausere loca? per quae evadere poterat: aut non dedita opera inclusere Tro- iani, sed quod ita consederant.
745. atqve hinc vasta palvs quae nunc non apparet. 25 747. cvrsvmqve recvsant scilicet genua, quae inpediebat vul-
nus inlatum sagitta. sane perite facit, ut gladio non utatur Aeneas,
1 patrio mvckone quo (est quo M) fuerat gladius ut ensem quem dauno (quendam uno S) tempore uulneratum uidit aeneam sane patrio (patri H) modo paterno (paternos H) significat nam dauni ignipotens deus igne (ignis M) ipse parenti fecerat alias . . . diriuatiuum (deriuatiuum M) ASHM patrio mvcrone quo fuerat ante usus pater eius daunus . sane patrio modo paterno significat . nam dauno ignipotens deus ipse parenti fecerat. alias patrium a patria est diriuatum B patrio mvcrone quo tempore uulneratum uidit aeneam. sed supra . . . caelestibus armis, sane hic dictum est patrio modo paterno significat nam dauni fuerat gladius ut ensem qaem dauno rtq. alias patrinm a patria est diriuatiuum F || 5 discendisset F \\ 8 hunc F \\ sedere F \\ 12 a om. F || 14 ena- pionictns F, corr. Daniel q)Qevcc vel cpqsvag mosio&ai coni. Schoellius , conferri iubens ea quae Stallbaumius ad Plat. Phaed. p. 68 G. de 7zzoei6&ai, verbo dis- putavit. sed cf. schol. ad Aen. IX 231 'ergo per metalepsin cupidos dixit dyco- vimvxa^ || 15 dicunt addidi || rupto Baniel: capto F || 16 posuit ut add. Masvi- cius || 17 auro] curru Daniel || 19 naortalis F || ad fvttilis s. v. hoc loco fragilis jT|| 22 clauserunt F || 23 potuerat ^L# || debita F, corr. Daniel || 24 consederant Commelinus : confiderant F \\ 26 recvsant] retardant add. D\ impediebant AS (corr. s) inpediebant F || 27 sagitta sane F: sane sagittas A S H sane sagittis M sagitta B, sane omittens || fecit B
638 SERVII
sed hasta eminus dimicare contendat, quia inpediente vulnere nec sequi poterat nec in ictum consurgere: unde est <^789)> hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta.
749. inclvsvm flvmine coniparatio Apollonii. alterutro Hn- 5 clusum% aut flumine aut formidine: aut duobus inclusum; infra enim
ait Hnsidiis et rijpa territus alta% ut insidias pro formidine, ripam pro flumine posuerit
750. gervvm avt pvniceae utrum figiirate ^cervum instat': an po- tius cervum nanctus alioquin instat? pvniceae saeptvM formi-
10 dine pennae Lucanus <IV 438)> claudit odoratae metuentis aera pennae.
751. venator canis pro cvenatieus'.
752. insidiis pennarum scilicet.
753. vividvs vmber acerrimus Tuscus: nam Vmbria pars 15 Tusciae est. sane Vmbros Gallorum veterum propaginem esse Marcus
Antonius refert: hos eosdem, quod tempore aquosae cladis imbribus superfuerunt, 'O^Qiovg cognominatos. fvgitqve vias figura} ut *cam- pum currit, mare navigaf.
754. iam iamqve tenet ita ut videtur intuentibus: et hi duo 20 versus verbum ad verbum sunt translati de Apollonio. sane summa
brevitate rem elocutus est.
755. tvm vero exoritvr clamor quidam quaerunt, an iam reces- sum sit his versibus a comparatione. sed non d^ibie videtur.
758. increpat obiurgat; incusat, ut aestatem increpitans 25 seram.
759. efflagitat ensem cum clamore deposcit.
15 sane Umbros . . . cognominatos] cf. Plin. nat. hist. III § 112, Isid. or. IX 2, 87 et XIV 4, 21 || 20 de Apollonio] Arg. 11 278 sqq. || 24 aestatem] georg. IV 138
1 nec] non F || 2 j>otuerat A S || 4 inclvsvm velvti si qvando JB1 1| ad v. 749 in marg. alterutro . . . posuerit T || 5 aut formidine aut flumine T || aut duobus inclusum om. T \\ 6 ait] aut F || ripa F || 8 ad instat s: v. siue figurate ceruum instat siue ceru* (reliqua evanuerunt) || 9 ceruam F \\ 10 claudit] diuidit F || 11 pin- nae HF || 13 pennarum] pinnarum HMF. argumentum quoddam in fune ad terrendas bestias add. M instrumentum quoddam in fune ad terrendas bestias factum add. D, edidit Stephanus \\ 14 paras H par F || 15 ad vmber s. v. fuscus canis species pro genere T. in marg. Vmbros e. q. s. quattuor versibus adscripta fuerunt, de quibus haec hodie legi possunt umbros gallorum uete | nius refert eosque qu | dis superfuerunt umbri j hi dicuntur apenninum mont || 16 Antoni- nius Gommelinus Antoninus Masvicius || aquosea F || 17 ambrosios gnominatus F Vmbros cognominatos Daniel 'O^qiovg graece nominatos Tsidorus \\ figura campum curri F, correxi. figurate campum cum Daniel || 18 ad haeret h. s. v. id est acriter et uehementer incumbit cum nimia apertione oris T || 19 tenens JR tenenti F || uideatur F || 21 elocus F, corr, Daniel || 22 quaerunt Daniel: quaeritur F || 23 ad responsant (v. 757) resonant imitando uocem clamantium T \\ 26 ad notvmqve s. v. carum aut re uera notum T
COMM. 1N YEUG. AEN. XII 749-772. 639
761. terretqve trementes quis enim saucium non timeret instantem, cum eum integer fugeret? et bene terret eos, apnd quos terror eius.habetur: et dlibi <(875)> ne me terrete timentem.
764. lvdicra praemia vilia; digna ludo. Jiaec apud antiquos ludibria dicebantur, non, ut nunc, in mala significatione. ddbatur autem 5 victori pro praemio aut pellis, aut vinum, esca, hordeum; unde hordea- riae quadrigae dicuntur.
766. sacer oleaster fere omnia Latina arborurn nomina ge- neris feminini sunt, exceptis paueis, ut chic oleaster' et choc siler': Vergilius ut molle siler lentaeque genistae. item choc buxum', 10 licet et chaec buxus' dicatur: nam superfluam qaidani volunt facere discretionem; ut chaec buxus' de arbore dicamus; ?buxum' vero de ligno conposito: legimus enim in Vergilio de tibiis <(IX616)> buxus- que vocat Berecyntia matris Idaeae. item cum de arboribus loqueretur, ait et torno rasile buxum. 15
767. venerabile lignvm antiquam arborem voluit exprimere: seu truncus fuerit iam et aridus ob vetustatem. et ideo Hignum' hu- militer dictum accipiunt, ornavit tamen *venerabile> dicendo.
768. vbi figere dona solebant proprie, ut ait <IX 406> sacra ad fastigia fixi. et quaeritur, cur terreno deo nautae dona 20 suspenderent? quia constat omnes in periculis suis deos patrios invo- care et ideo illis vota solvere, quorum familiarius numen opitulari sibi credant.
770. nvllo discrimine sine aliquo intuitu religionis. et deest *habito\ ut sit *nullo discrimine habito\ intellegendum antem, eatenus 25 stirpem excisum, quatenus supra terram fuit; ergo ^stirpem' pro *ar- borem' accipiendum, quia et subolem *stirpem' appellant.
772. fixam et lenta RADICE tenebat plenum est: quam ra-
8 fere onmia . . . de ligno composito] exscr. Isid. or. XVII 7, 74 || 10 Ver- gilius] georg. II 12 || 15 et torno] georg. II 449
1 trementis A SH \\ qui M || 2 ad terretqve t. s. v. bene terret eos apud quos terror eiu * T || 3 habetu F || ne mittere timentem F \\ 4 digna ludo] lai uersus de homero sunt translati (17. XXII 159) stzbI ov% ieqtiiov . . . "Emoqos iTtno 8 ayuo io add. D || 5 dabitur F, corr. JDaniel || 6 pellis GommeJinus : pellius F pelvis Masvicius || vinum Masvicius: unius F mnus Daniel || aesca F || hordia- riae F \\ 8 latini F, arborum nomina omittens || 9 hic siler B (corr. Daniel) \\ 10 Vergilius] ipse F || item . . . licet om. F || 11 dicatur . . . haec buxus om. BH || dicitur F |j 12 de ligno aliquid compositum F || 13 in Vergilio om. F || 14 ma- tres F || idae Serviani libri \\ 15 loqueretur] diceret F, ait omittens || 16 anti- quum M || 17 humiliter Masvicius: uiriliter F \\ 19 ait om. BH\\ 20 et quae- ritur . . . credant] de his in Turonensi Jiaec extant periculis maxime deos patrios inuocare et illis uota soluere quorum farailiarius numen opitulatur II terrendo F || nautde F || 22 nomen epitulare F \\ 24 nvllo . . . religionis om. B \ religionis intuitu F \ "11 sobolem F || 28 fixam . . . tenebat om. B
640 SERVII
dix fixam tenebat. et bene Henebaf : quasi propter piaculum remotae arboris hoc videtur passus Aeneas. et ideo dixit *tenebat% quod adeo veri simile est, ut Faunus Turnum audiat et hastam moretur.
775. prendere cvrsv quidam humiliter *prendere' dietum accipiunt. 5 778. ferrvm terra tene ^ferrum' pro telo; Herra' autem pro
cTellus', elementum pro clea posuit.
779. bello fegere profanos c profanum9 proprie dicitur quod ex religiosa re in hominum usum convertitur, ut hic plenissime ostenditur: dicens enim Turnus *colui vestros si semper honores, quos contra Aenea-
10 dae bello fecere profanos* (ostendit) et sibi religiosam fuisse arborem, et a Troianis in usum communem fuisse praesumptam: nam ex sua persona poeta ait <764)> ^forte sacer Fauno foliis oleaster amaris hic steterat nautis olim9 et subiunxit *sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum sf at postea dicendo *bello fecere profanos9 docuit *profanum9
15 esse quod a religione in usum hominum transiit. sacro profanum con- trarium, ut festo profestum, fasto nefastum. ergo non omne quod sacrum non sit, profanum, sed quod sacrum fuerit et esse desierit.
780. non cassa in vota non ad inania vota poposeit auxilium.
781. lvctans moratvs cluctatus? et *nioratus? erat integrum, 20 quod vitavit propter 6{ioioreA£VTov. *in stirpe9 autem hic radicem dixit.
784. RVRSVS IN AVRIGAE FACIEM MVTATA METISCI KCCTCC TO (jLCO-
7tG){isvov intellegimus Iuturnam in numen reversam; postquam Tur- nus currus reliquit.
786. avdaci nymphae ut supra <IX 3> diximus? ubicumque 25 inducit nitentem aliquem sine effectu, audacem dicit. praecipue autem hoc de Butidis servavit dicens. licere pro *quod liceret9.
788. armis animisqve refecti sicut armis; ita et animis: nam armorum inopia animi ante utriusque torpebant.
789. hic acer et ardvvs hasta potest et *hic hasta fidens9 sub- 30 audiri.
5 pro Tellus . . . posuit] cf. Macrob. Sat. IV 6, 10 || 7 profanum e. q. s.] cf. Macrob. Sat. III 3, 4
1 fixa F || 4 perdere F || prendere] cursu add. Daniel || 5 pro Tellus om. F \\ ad v. 778 in marg. pathos est quotiens dirigitur sermo uel ad inanimalia uel ad muta T || 9 vestros] uos F || 10 ostendit inserui || relegiosam F || 11 con- sumptam Daniel || 12 poeta] supra poeta Daniel \\ 13 subiuncxit F || 14 facere profanas F || 15 transierit T , in quo exiguae tanlum huius scholii reliquiae extant \\ 16 fasta F \\ 17 sed quod sacrum esse desierit T || deserit F. esse addidi, om. F II 18 uocata R || poscit F || 20 quod . . . metisci om. B, tavit (de vitavit) . . . cata to sio om. H || propter om. AS \\ ad lentoqve s. v. uiscido, ad in stirpe s. v. hoc loeo in radice T || 22 in numine uersam B || Turnus om. B || 23 cur- rum M || 24 supra om. F || 26 dicens] fnec curant caeco contendere Marte amplius audaces Rutuli' etc. (IX 516) add. Daniel || 27 refecit B repicit H \\ 28 ante om. BF \\ 29 ad hasta s. v. potest et hasta fidens subaudiri T
COMM. m VERG. AEN. XII 775—800. 641
790. CERTAMINA martis anheli alii 'certainine' legunt, ut sit sensus: adsistunt contra se in Martis anheli certamine.
792. fvlva de nvbe de aere? de elemento suo.
793. qvae iam finis erit CONIVNX ciam' denique. verba ista quasi iam taediantis sunt ad longam Iunonis iracundiain, unde et 5 paulo post <800> desine iam tandem precibusque inflectere nostris.
794. indigetem aenean scis ipsa et scire fateris subaudis cfore?. et indigetes dii duplici ratione dicuntur: vel secundum Lu- cretium; quod nullius rei egeant; qui ait (II 650> ipse sitis pollens 10 opibus nihil indiga curae: vel qnod nos deorum indigeamus, unde quidam omnes deos indigetes appellari volunt alii patrios deos indigetes dici debere tradunt, alii ab invocatione indigetes dictos volunt, quod Hn- digeto' est precor et invoco: vel certe indigetes sunt dii ex hominibus facti; et dicti indigetes quasi in diis agentes. sane de Aenea fabula 15 talis est: cum Turno occiso et accepta Lavinia, condita civitate in Nu- micum fluvium, ut alii volunt, sacriftcans, ut alii, Mezentium, ut alii, Messapum fugiens, cecidisset, nec eius esset cadaver inventum, Ascanius, ftlius eius, victo Mezentio cum ceteris Troianis credens et iactitans inter numina receptum, sive patrem volens consecrare ; templum ei constituit, 20 quod indigetis appellari iussit.
797. mortalin decvit violari vvlnere divvm *mortali vul- nertf dixit, non *letali'; sed; aut quo mortales laborant; aut a mor- tali inlato. aut ^mortali vulnere', id est mortem facienti: ergo non quasi luturna mortalis sit. Mivum' autem subaudis cfuturum\ 25
798. qvid enim sine te ivtvrna valeret parenthesis: poterat enim excusare se Iuno; nihil fecisse commemorans, unde eam aucto- rem fuisse Iuppiter dicit propter illud <159)> auctor ego audendi.
800. desine iam tandem singula pronuntianda sunt. dicendo autem Handem' odium perseverantis ostendit. 30
9 et indigetes dii e. q. s.-] cf. mythogr. III 2, 1 et 2
1 anheli . . . Martis om. ASBH\\ 2 in om. Stephamis et Fabricius || 4 iam] qnid BF || 5 quasi] qua AS \\ 6 post] ait add. AS\\9 dii] di H, om. J^ || IX in- dica H || curae ASF: cura BH \\ 12 indigentes F \\ 14 sunt . . . indigetes om. AS || di H || 15 dicti] di F || quasi indisegetes AS (q. in dis egentes a q. in dis agentes s) || dis HF || egentes B (corr. Daniel) || sane . . . iussit] de his cadaver . . . credens et is appellari iussit in Turonensi extant || 20 ei con- stituit Commelinus: et constituit F circonstituit Haniel \\ 21 appellare F \\ 22 moetaliin ABH mortali F\\ 23 letales F || aut . . . inlato] aut mortalibus congruo aut a mortalibus facto B || quo om. H || mortalis ASH (corr. a) \\ labant ASH (corr. a) || aut inmortaii ASH (corr. a) || 24 inalto H \\ 25 sub- audimus BF \\ 27 iuno se F, se om. AS || eum F || 30 ad tandem s. v. dicendo . . . ostenditur (sic) T \\ ad precibvsqve i. n. s. v. addidit precibus quod est prope inuidiosum T
642 SERVIl
801. nec te tantvs edat tacitam dolor f scilicet sidereis odiis urgere Troianos. sane cedo edis edit' integrum verbuni est, ut lego7 legis? legit: nam cedo es est9 esse anomaluni constat.
803. ventvm ad svpremvm est per infinikim modum verbi dictum.
5 804. troianos potvisti id est iam non potes: ideo enim
praeterito usus est tempore. et bene *potuisti\ quia ipsa dixerat <l4ff)
atque ipsos potuit submergere ponto et iterum <VII 304> Mars
perdere gentem inmanem Lapithum valuit.
805. deformare domvm deformem reddere per luctum. 10 807. svbmisso vvltv habitum futurae orationis ostendit.
808. QVIA NOTA MIHI TVA MAGNE VOLVNTAS IVPPITER JlOC ideo
luno, quia Iuppiter necessitatern obiecerat fati, dicens <803> cven- tum ad supremum es.t5. sed Iuno; sciens fatum esse quicquid lup- piter dixerit, dicit se cedere eius voluntati: nam id agit; ut conciliet
15 sibi eius favorem ad petitionem futuram.
810. aeria sede nubem dixit, quia supra dixerat <792> fulva pugnas de nube tuentem: nam et hoc accusaverat luppiter. ergo argumento verisimili utiktr, quasi dicat, non facerem solum ut specta- trix essem, sed ipsam rem gererem.
20 811. digna indigna pati id est omnia. et proverbialiter
dictum est.
813. svggvrrere fratri bene *fratri\ ne7 si diceret *Tumo% ca- reret adfectu.
814. PRO vita ac si diceret: pro re nobis data; id est superis. 25 et bene figuravit *audere probavi9.
815. NON VT TELA TAMEN NON VT CONTENDERET ARCVM hoc
loco quasi luturnam sagittam iecisse significat; sed, ut supra <(320> diximus, possumus accipere, quod alter in eius gratiam in Aenean
1 scilicet sydereis (sidere H sidereis M) odiis ASHM scilicet ut uelis superis odiis B scilicet desideriis F scilicet ut uelis sidereis odiis L Burmanni. scilicet desine odiis Fabricius. fortasse si non licet sempiternis o. vel scilicet si prohiberis o. vel si frustni desideras o. nam si et .s. , 'sciliceV vocis compen- dium, facile inter se confundi p.oterant. \\ 2 urguere A urgueret 8 || edet R || 3 est om. F \ 5 s. v. 804 iarn non potes ideo praeterito usus est . et bene potuisti quia ipsa dixerat quae ipsas potui sub * T || non om. BH (add. r) || potest BR\\ enim om. F\ 6 ipse F\ 7 atque] que F\ ipsas F\ 8 perfodere F 1| uoluit F || 9 deformem . . . lactum hab. T \ ad orsvs (v. 806) fiuem faciens sermonis T \\ 13 Iuppiter om. BH\\ 14 dixerit iuppiter F\\ dicit] om. AS, dixit B || 16 ad aeria s. v. s. v. nube quia . . . euntem (sic) ad v, 810 inmarg. uti- tur uerisimili argumento quasi diceret non facerem solum ut spectatrix adessem sed ipsam rem coinplerem T \\ 17 pugnans F [| euntem F || 18 uerisimile F \\ facere F faceres Commelinus || 19 ipsum F ipsa Commelinus || 22 de scholio ad v. 813 haec in Turonensi extant bene dicit fratri quia || Turno add. Masvicius " caroret F || 24 pro vita . . . superis post contorsit hab. libri Serviani || superis superius F a superis vulgo \\ 28 quod] quia F || aliter M
COMM. IN VERG. AEN. XII 801-830. 643
tela contorsit. ipsi adscribendum ergo *contenderet arcum\ alii *osten- deretf, id est adiuvaret tendentem in Aenean telum: non enim certus auctor vulneris fuerat.
816. ADIVRO STYGII CAPVT INPLACABILE FONTIS pro 'iuro';
nam prothesis est. quidam tamen volunt ciuro? tunc dfci debere, 5 cum confirmamus aliquid aut promittimus; ut ciuro me facturuni'; cadiuro? vero; cum neganius; ut cadiuro me non posse'; cadiuro me non fecisse': Terentius adiurat; se non posse apud vos; Pam- philo absente; perdurare. potest tamen et cad' valde signifieare, ut sit ^adiurd* valde iuro. *inplacabile> autem periurantibus inplaca- 10 bile. et bene respondit ad illud guod luppiter iuraverat in decimo <(113>; ne quis deorum Troianis vel Butulis ferret auxilium.
817. vna svperstitio id est "sola* vel *summa\ ut (1 15> unam posthabita coluisse. *superstitio' autem religio; metus; eo quod superstet capiti omnis religio. reddita hoc est data: nam 15 prothesis est.
818. exosa relwqvo ^exosus' et *perosus' de eo tantum qui odit, dicitur.
819. nvlla fati qvod lege tenetvr bene cfati': nam victo- riae lex est; ut victi cedant in habitum nomenque victorum. 20
820. pro maiestate tvorvm respexit ad Saturnum, qui in Italia aliquando regnaverat: inde ait ctuorum'. nam et Latinus inde originem ducit; ut <(VII 48> Fauno Picus pater; isque paren- tem te; Saturne; refert; tu sanguinis ultimus auctor.
821. esto component consentit; sed invita. '25 827. sit romana potens itala. virtvte propago hoc videtur
dicere: si fataliter inminet ut a Troianis origo Romana descendat; Troiani Italorum nomen accipiant; ut Romani de Italis; non de Troianis videantur esse progeniti.
830. es germana iovis satvrniqve altera proles locus de 30 obscuris; de quo quidam hoc sentiunt: petis paene inlicita; sed con- cedenda sunt; quoniam soror lovis es; id est Saturni filia. quod si
4 pro iuro e. q. s.] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. VII 130 || 8 Terentius] Hec. II 2, 26. cf. Don. ad h. v.
1 ad json v. c. a. s. v. id est non iuuaret tendentem in aeneani telum in- certus enim * T || 5 prosthesis F || tum B \\ 8 aput A || 10 periurantibus Baniel : perrimantibus F \\ 11 in decimo ne Daniel: in decimon F \\ 12 quis Masvicius: qui F || 13 vana B, || ad vna s. s. v. uel sola subaudiendum uel summa acci- piendum T || id est JDaniel: deest F || 15 omnis religio om. F || religio] et est homeri locus (II. XV 37) %ocl ro naxBi^o^vov . . . ^anccQS66L &E0L61 add. D \\ 16 prosthesis F \\ 17 exusus F || 20 victi] uictores F || nomineque B \\ victorum] in hac voce desinit Floriacensis codex || 27 humana BH (romana r) || 28 acci- piant] om. BH, ut accipiant M sortiantur s. v. r || 29 videantur om. AS (add. a)
Servii comni. Vol. II. Fasc. II. 42
644 SERVII
volueriraus admittere; erit sequens versus incongruus; ut *irarum tantos volvis sub pectore fiuctus'. unde melius est ut ita intelle- gamus: soror Iovis es; id est Saturni filia: uncle non mirum est tantam te iraeundiam retinere sub pectore. nam scimus unumquem- 5 que pro generis qualitate in iram moveri: nobiles enim etsi ad prae- sens videntur ignoscere; tamen in posterum iram reservant. quod nunc lunoni videtur obicere: nam cum se concedere diceret, petiit tamen quod graviter posset obesse Troianis. sic Homerus inducit Calchantem dicentem de Agamemirone : regum irae ita se habent,
10 ut; etiam si ad praesens indulgere videantur; stimulos iracundiae ad futurum reservent.
833. do QVOD vis bene praesenti usus est tempore: nam pro- missio numinis pro facto est.
836. svbsident remanebunt; latebunt; in Latinorum scilicet
15 multitudine, ut (V 498) galeaque ima subsedit Acestes. kitvsqve saceorvm adiciam verum est: nam sacra matris deum Romani Phrygio more coluerunt. ' * q et patritae leges appellatum est dixit q morem sacrorum ritusque continehant quod licet in vn. dixerit plenius tamen declarat * ri. q. t nihil est enim sermo patrius Auso-
20 nkisque nisi awitus, quippe cum Ausonii antiqui Italiae populi fuisse referantur: nam patri * quod ait ^morem ritusque. s. adiciarvC ipso tikdo legis Papiriae usus est, quam sciehat de ritu sacrorum publica- tam. et quod iunxit ^faciamque omnii * sic enim dictae sunt leges avitae et patritae et utramque legem sacrorum complexus est. nam
25 ritus est comprobata in administrandis sacri * q. civitas ex alieno ascivit sibi; cum receptum est, mos appellatur. alii ita definiunt, ritum esse,
1 nt irarurn . . . Saturni filia om. AS \\ 2 uoluens M \\ 4 in pectore B || 8 obesse posset B posse H obesse omittens || 9 calchantam HM || rerum ABH (regum r) || 11 reservent] kqbioccov yaQ $acilev<s . . . oopqa relsaGTj {II. I 80) add. B [| 17 q et patritae . . . compitorum in superiore fol. 218b Turonensis mar- gine sex versibus scripta sunt . a dextris partibus versuum pauca, plura a sini- stris perierunt, sed quantum de singulis versibus interierit non audeo definire, cum non iam possit dignosci, utrum ab extrema sinistra membranae ora ad dexteram extremam scripserit interpres, an utrimque spatium reliquerit . illud tamen suadere licet, si quis quae interciderint coniectando supplere velit, ut is minimum quadragenis litteris singulas lacunas quas indicavi explendas esse putet. || q om. Haniel || appellatum est dixit quae morem sacrorum Daniel appellatu e dix q more sacroru hodie T, nam notae supra u e x q e u olim ^ adpictae circumcisa membrana perierunt. et patrias leges appellatas esse dixit quae morem sacrorum ritusque continebant Masvicius || 18 in vii.] cf. Serv. ad Aen. VII 601 || 19 declarat . . . i. q. t. Daniel declarat csermonem Ausonii patrium moresque tenebunt Masvicius \\ 21 nam patrium quod ait Masvicius || 22 papy- riae T || 23 omnis in ob . . . eri sic enim Daniel comnes uno ore Latinos' sic enim Masvicius || 24 nam ritus est e. q. s.\ cf. Festus s. v. ritus et receptus, Macrob. Sat. IIL8, 8 sqq. \\ 25 in administrandis sacrificiis . . . q. Daniel in administrandis sacrificiis consuetudo quam Masvicius
COMM. IN VERG. AEN. XII 833-847. 645
quo sacrificium uti fiat * tis aut institutus religiosus aut cerimoniis consecratus, isque privatus aut puNicus est, publicus ut curiarum^ com- pitorum *
841. MENTEM laetata RETORSIT iste quideni hoc dicit; sed constat bello Punico seeundo exoratam Iunonem, tertio vero bello 5 a Scipione sacris quibusdam etiam Romam esse translatam.
843. HIS actis remoto a Turno auxilio.
844. dimitteee ab armis per transitum historiae usus est ver- bis; nam qui ab exercitu relaxantur? ab arniis dicuntur dimitti: Sallustius de Oppio, ubi eum Cotta in contione ab exercitu cogit io abscedere, dicit, se eius opera non usurum, eumque ab armis dimittit.
845. pestes cognomine dirae proprie cpestes' vocantur, Mi- rae' vero cognomine. et dictae cdirae*; quod non nisi ante iratum Iovem videntur, ut <(849> saevique in limine regis apparent. 15
846. tartaream megaeram bene ^Tartaream5 addidit, ut osten- dat esse et terrenam et aeriam Megaeram: nam; ut etiam in tertio
. <(209)> diximus, volunt periti quandam triplicem potestatem esse et in terris et apud superos, sicut est furiarum apud inferos. ideo autem dicit has ex Nocte progenitas, ut ostendat et latenter oriri 20 et intolerabilem esse iram deorum. nox intempesta perpetuum est noctis epitheton. alio modo dicimus intempestam, partem noctis signi- ficantes.
847. vno eodemqve tvlit partv dispositio haee poetae, quae dicit has et similes esse furiis, et cum his esse procreatas, hoc agit? 25 ut ostendat illam prudentium opinionem? esse tam apud superos quam in terris, sicut apud inferos furias.
9 nam . . . dimitti] cf. Don. ad Ter. Enn. IV 7, 44 II 10 Sallustius] hisi III 38 D., 40 Kr.
1 quo sacrificium uti fiat statutum est aut institutus Masvicius || aut ante cerimoniis om. Daniel || 2 compitorum] in hac voce desinitnt quae de sexto versu legi possunt. de iis quae quartam fere insequentis versus partem olim occupave- runt nihil nisi ~orii hodie extat \\ 5 exortam H || 6 etiam romanam esset trans- latam H \\ ad excedit c. (v. 842) duplex est sensus: aut excedit de aere aut in caelum iit, ad nvbem (v. 842) in qua sedit T || 7 auxilio] iunonis auxilio B \\ 8 historiae] in hac voce desinit Monacensis fol. 193a; de insequenti pagina, quae codicis extrema est , plurima evanuerunt || 10 Oppio H et M, ut videtur: uppio AS apio B || Cotta B: cocta ASH\\ contione B: concione AS contentione H || 11 operi AS \\ 12 dimittit] Cicero ad Appium Pulchrum csi intellexeram per- multos a te milites tunc dimissos' add. Masvicius \\ 14 vero] suo B || et dictae irae H \\ 15 ad limina B et limina H \\ 17 et aeriam] esse et aeriam A esse et aeriem H || 21 est om. T \\ 26 ut om. H || ostendit B || prudentiam B || oppi- nionem AS M opitionem H opinione vulgo || apud superos inferos H (superos del. ft)~|| 27 furias om. BH\\ ad spiris (v. 848) nodis uolubilitatibus, ad ventosas (v. 848) stridentes uento T
42*
646 SERVII
849. saevi regis epitheton est accommodatum , id est cum saevit; neqtie enim est luppiter semper saevus.
850. apparent videntur, praesto sunt ad obsequium: < unde etiani apparitores constat esse nominatos.
5 851. letvm horripicvm volunt Tovem non esse mortis aucto-
rem; sed posse mortis genere vel prodesse vel obesse mortalibus.
854. INQVE OMEN IVTVRNAE OCCVRRERE IVSSIT llt luturnae
omen fraternae mortis efficeret.
856. NON SECVS AC NERVO PER NVBEM INPVLSA SAGITTA sic
10 illa descendit, ut solet sagitta conscendere. hinc Statius traxit ut diceret de disco iacto similisque cadenti . crescit in ad- versos. cinpulsa' autem proprie; sicut supra <(320)> incertum qua pulsa manu.
857. pelle veneni amaritudine veneni, suco noxio: aut certe 15 periphrasticos dixit venenuni, ut (5lt] HQaxlrjeir}.
858. telvm inmedigabile Hnmedicabile' est, cuius vulneri mederi non possit.
859. celeres Jiypallage est pro *celeriter': et ita celeriter, ut tran- siliat priusquam exeat. transilit vmbras hyperbole est; namque
20 umbra semper tela comitatur, hic ait? transit umbras sagitta: male enim quidem cauras' legunt.
860. talis se taliter.
862. collecta ex nimia scilicet furiae magnitudine.
863. CVLMINIBVS desertis noctuam dicit; non bubonem; nam 25 ait calitis in parvae': bubo autem maior est.
864. servm canit triste; diuturnum, ut <V 524> seraque terrifici cecinerunt omina vates: Sallustius serum bellum in angustiis futurum.
866. clipevmqve everberat alis signa sunt ista plangentium. 30 869. striborem vocis scilicet sonum: nam utrumque tangit
augurium; et oscinum et praepetum; quod graviter posset obesse Troianis: sic Homerus inducit Calchanta.
3 videntur . . . nominatos] exscr. Isid. or. X 18 || 10 Statius] Theb. VI 662 I 27 Sallustius] hist. inc. 15 D., III 13 Kr.
1 •/• (i. e. id est) T: enim Daniel ei Masvicius || 15 §ir\ ^HQanlrjsir} (II. V 638) ego: bibNPAKAEiN A inbnpAKAeiN S bin hparein B binnpak€in H biHHPa- neiN M §Ca 'HQccnlovg Lion. Parthi enim sagittas ueneno oblinunt . Lucanus (VIII 303) cspicula nec solo . spargunt fidutia (sic) ferro' add. D || 19 exeat Da- niel: ex;ea hodie T || 20 hinc agit transilit B || 23 eximia H || 26 tristem S \\ diuturnum BH: ad turnum AS ad iuturnum M9 ut videtur. ac tardum Schoel- lius. cf. Aen. II 374 || ad tokpoe (v. 867) nouus torpor aut inprouisus * T [| 31 quod . . . Troianis om. AS || 32 Calchanta] duorum versuum spatium relictum in D3 \x>i\%r\Q d' a^cpsnoxaxo . . . a\iq>ia%viav (II. II 315) add. Faoricim
COMM. IN YERG. AEN. XII 849—897. 647
870. crines scindit solvtos aut solvit et scindit: aut *solutos' non propter fratris exitium sed *
872. qvid nvnc decenter inducit loqui coepisse.
873. DVRAE inmiti, quae possum fratrein cernere tot laboribus subclitum. 5
874. monstro augurio ex Iovis voluntate venienti. 876. obscenae volvcres invidiose dixit; narn una est.
879. qvo vitam dedit aeternam quia occurrebat, sed prae- stitit inrnortalitatem, dicit lianc aeternam esse causam doloris.
882. inmortalis per indignationem dictum est Hnmortalis ego% io quam maxime scilicet con *
885. glavco amictv quasi nyrnpha; propter undarum simili- tudinem.
888. IN&ENS arborevm quidam pro ligneo accipiunt, ut hoc * ingens arborevm non sunt duo epitheta; sed Aeneas ingens telum 15 coruscat arboreum.
890. saevis certandvm comminvs armis Jioc ideo dicit, quia vulnere tardus magis comminus pugnare desiderat
891. tete in facies te ipsum. et est proverbialiter dictum. CONTRAHE collige; est autem hostilis iracundia. 20
892. animis id est virihus: aut enim animo, aut corpore, aut pre- cibus et voce possumus quidquid possumus: et hoc ideo, quia saeptus erat undique et non habebat effugium.
894. capvt qvassans concutiens, ut <VII 292> tunc quas- sans caput. 25
895. %et ivppiter hostis ordo est cferox hostis\
896. saxvm circvmspicit Homeri totus hic locus est.
897. campo qvod forte iacebat limes agro positvs secun- dum artem propiori respondit; sicut est in carcere locus, quod Tullianum appellatur. 30
10 per indignationem e. q. s.] cf. Macrob. Sat. IV 4, 25 || 29 est in car- cere] Sall. Cat. 55, 3 .
2 sed q . . . * Daniel: quantum perierit non potest definiri \\ 3 cepisse T || 4 misbkab svpekat durae imnaiti superest Daniel || 7 qd obscenab v. s. v. quia malum omen ore canunt T || ad haec p. v. k. (v. 878) hyronice id est haec mihi praemia dat ui *, ad condicio (v. 880) facultas siue sors T|| 11 c T c...* Daniel. quam maxime scilicet constat miseram esse ego quam maxime scili- cet concupiscit mortem SchoeUius || 14 ut ho . . . * Non sunt duo e. q. s. Da- niel ut hoc loco non sint duo e. a. s. Masvicius || 17 sed hoc T , sed delevi \\ 26 o ferox hostis AS \\ 27 hic locns est] (II. VJI 264) ccll' dvcL%ccocd[isvog . . . rgrjxvv ts psyav rs et alibi (II. XII 445) "Ekzgjq d' ccQTcd^ag . . . o ds \hiv Qsa Tcdlls -accl olog add. D || 29 propiori Masvicius: proprio AH proprie SB priori M. cf. Serv. ad. Aen. I 159 [| sicut] non sicut M sic Sallustius vel sicut Sallustius vulgo
648 SERVII
901. manv raptvm trepida aut festina: aut re vera 'trepidV, quia sequitur csed neque currentem se nec cognoscit euntem'. torqvebat bene inperfecto usus est tempore, quia non est per- fectum quod voluit, ut <(90T} nec spatium. evasit totum neque 5 pertulit ictum.
906. viri mire *viri' addidit, quasi propter rationem eius, qui languide iecerat, ut ipse lapis sine effectu fuerit: ut si dixisset, talis est vir qualem descripsi.
907. nec spativm evasit hic distinguendum est, ut sit ctotum 10 neque pertulit ietum',! id est evacuatus est impetus ipsius spatio
longiore.
908. ac velvt in somnis Homeri comparatio.
917. nec qvo $e eripiat totum enim Troiani clauserant. 920. sortitvs fortvnam ocvlis hune locum oculis ad ferien- 15 dum elegit Aeneas? quem fortuna destinaverat vulneri.
922. nec fvlmine pro ctonitru'; sine quo numquam fulmen emittitur.
923. atri tvrbinis instar multis utitur comparationibus ad exprimendum nimium impetum. et cinstar'? ut supra <(II 15)> dixi-
20 mus; per se plenum est nec recipit praepositionem; licet Serenus ad instar dixerit, quod in idoneis non invenitur auctoribus.
926. ictvs percussus: nam participium est; ac si diceret cce- cidit elisus'.
931. eqvidem mervi secundum artem agit rhetoricam: nam 25 quotiens personae in invidia sunt; aliae pro his opponuntur. unde
ita agit: ego quidem occidi mereor, sed tu debes ignoscere parentis intuitu. NEC deprecor non refuto; non recuso.
932. vtere sorte tva interfice hostem tuum.
933. FVIT et tibi talis anchises hic distinguendum; ut duo 30 dicat: et habuisti patreni, et pater es.
27 non refuto non recuso] cf. Gell. VII 16, 5 sqq. et Luct. Piac. ad Sfcat. Theb. VIII 116
2 se nec] sed nec AS nec se B sese H sese nec M, ut videtur || 3 in- fecto H\\ 4 totum euasit BHM\\ nec B || 7 ut scripsi: et T || 9 est om. SH || sic H || 12 cornparatio] (II. XXII 199) a>g d9 sv ovslqco . . . ovd' og dlv^ca add. D || 13 clauserunt H || 15 fortuna . . . sine om. H || 16 fulrnine mittitur B numine inmittitur H || 22 cecidit om. B || 24 ait H || nam] non B \\ 25 quoties B || ipsae personae Lion || in om. B || aliae per insinuationem , ut Cicero ait, hominem pro liomine his adponuntur Masvieius || 26 ait B \\ sed tu bene igno- scere parentibus intuitu H \\ 27 non ante recuso om. H || 28 hostem tuum] in Ms vocibus desinit Monacensis || 29 distinguendum est AS || ut] ad H || 30 dicat] ordo est add. Lion
COMM. IN VERG. AEN. XII 901-952. 649
935. ET ME ordo est 'redde rneis'; sed ne ex aperto rem viro forti pudendam peteret, interpositione usus est; dicens cseu corpus spoliatum lumine mavis'.
936. tendeee palmas avsonii videee ad gloriam Aeneae per- tinet; quod se Turnus cunctis praesentibus victum fatetur. 5
937. tva est lavinia conivnx quae fuerat causa certaminis.
938. vlterivs ne tende odiis noli velle crudelitatem tuam ultra fata protendere, sed redde corpus sepulchro. ACER IN armis non tantum ad praesens refertur; sed quia semper in armis acer esse consuevit. 10
940. cvnctantem flectere sermo coeperat omnis intentio ad Aeneae pertinet gloriam: nam et ex eo quod hosti cogitat parcere; pius ostenditur; et ex eo quod eum interimit; pietatis gestat insigne: nam Euandri intuitu Pallantis ulciscitur mortem.
941. infelix baltevs nulli domino felix. et sic est dictum 15 cinfelix balteus'; sicut <III 328)> Lacedaemoniosque hymenaeos.
et sciendum, balteum habuisse Turnum ad insultationem et iactan- tiam; non ad utilitatem; unde est <944> atque umeris inimicum insigne gerebat.
945. monvmenta doloris proprie; nam et monumentum ab 20 eo quod mentem moneat; dictum est.
946. havsit vidit; ut <^IV 661)> hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto Dardanus.
949. pallas inmolat et ad suae mortis et ad rupti foederis ultionem; te tamquam hostiam inmolat Pallas. 25
951. frigore morte; ut <(VI 219)> corpusque lavant fri- gentis et ungunt.
952. VITAQVE CVM GEMITV FVGIT INDIONATA SVB VMBRAS *in-
dignata'; vel quia post preces veniam non meruerat; vel quia Lavi- niam fore sciebat Aeneae; vel quia; ut supra (XI 831> de Camilla 30 diximus, discedebat a iuvene. nam volunt philosophi invitam ani-
20 nam . . . moneat] cf. Isid. or. XV 11, 1
1 me] kedde meis additur vulgo || redde me meis Masvicius || uiri AS \\ 2 forti om. H || pateret E || 8 facta A8 || 9 quia] qui BH \\ 11 intentia B || 13 interemit BH \\ 18 non] nam H \\ humeris libri \\ 20 monimenta B \\ 24 et ante ad suae om. H || ad rupti AS: abrupti BH \\ 26 corpusque] in hac voce de- sinit Caroliruliensis || primentis et iuDgunt H || 29 post] mox H et Steplianus || merueat H meruerant Stephanus || 30 forte H \\ 31 descendebat H || ab S || physici vulyo
650
SERVII COMM. IN VERG. AEN. XII 952.
uiani discedere a corpore cuin quo adhuc habitare naturae legibus
poterat: sic Honierus
il)V%rj d' i% §£&sg)v itxa^Eviq "Ac86§8e fisfiiqKSi
ov 7tQT{JLOv yo6co6tt, XiTtova7 avdQOzrjta %ccl rjfirjv.
2 Homerus] 11. XVI 856
2 Graeca om. RH, in M add. Daniel \\ 4 ov izoxyLov] toottotmon S \\ bx-
PLICIT LIB XII FELICITER S
■•>' 0F AaEfiiCA r
LIBRARY
SS^filNGTOtJj-
This preservation copy
was created, printed, and bound
at Bridgeport National Bindery, Inc,
in compliance with U.S. copyright law.
The paper used meets the requirements
of ANSI/NISO Z39.48-1992
(Permanence of Paper).
P A
2008
(60)