\v

e^/; *

fi5

K K.

S. AVRELII

A V G V S T I N I

HIPPONENSIS EPISCOPI

DE

CI VI T A TE DEI

LIBRI XXII.

TOMVS I.

CONTINET LIBB. I XIII.

LIPSIAE

SVMTIBVS ET TYPIS CAROLl TAVCHNITir 18 2 5.

AUG2 6 1971

D I V I AVRELII AVGVSTINI

IN LIBROS

D E G I V I T A T E DEI

EX IPSIVS AVTORIS

RETRACTATIONVM LIBRO SECVNDO

ARGVMENTVM.

Intcrca Roma Gothorum irruptione , agentium sub rege Ala- rico, atque impetu magnae cladis eversa est: cuius eversio- nem deorum falsorum multorumque cultores , quos usitato nomine Paganos vocamus , in Christianam religionem referre conantes, solito acerbius ct amarius Deum verum blasphe- mare coeperunt. Vnde ego exardescens zelo domus DEI ad- versus eorum blasphemias, vel errores, libros de Civitate Dei scribere institui. Quod opus per aliquot annos mc tenuit, eo quod alia multa intercurrcbant, quae differre non oporte- ret, et mc prius ad solvendum occupabant. Hoc autem de Civitate Dei grande opus tandem viginti duobus libris est terminatum. Quorum quinque primi eos refellunt, qui res humanas ita prosperari volunt, ut ad hoc multorum deorum cultum, quos Pagani colere consueverunt, neccssarium esse arbitrentur; et quia prohibetur, mala ista exoriri atque abun- dare contendunt. Sequentes autem quinque adversus eos lo- quuntur, qui fatentur haec mala , nec defuissc unquam, nec defutura mortalibus ; et ea nunc magna, nunc parva, locis, temporibus, personisque variari: sed deorum multorum cul- tum, quo eis sacrilicatur , propter vitam post mortem futu- ram, esse utilem disputant. His ergo decem libris duae istae vanae opiniones Christianae religionis adversariae refelluntur. Sed ne quisquam nos aliena tantum redarguisse, non au- temnostra asseruisse, reprehenderet, id agit pars altera operis huius, quac duodecim libris continetur. Quanquam, ubi opus est, et in prioribus decem quae nostra sunt asseramus, et

A

in duodeciin posterioribus redarguamus adversa. Duodccim crgo libroruin sequentium primi quatuor contincnt cxortum duarum Civitatum, quarum est una Dei, altera huius mundi. Secundi quatuor excursum carum sive procursum. Tcrtii vero qui et postremi, debitos fines. Ita omnes viginti ct duo libri, cuin sint de utraque Civitate conscripti, titulum tanien a meliore acceperunt, ut de Civitate Dei potius voca- rentur. In quorum decimo libro non debuit pro miracuio poni in Abrahae sacrificio flammam caclitus factam inter di- visas victimas cucurrisse: quoniam hoc illi in visione mon- stratum est. In decimo scptimo libro quod dictum cst de Sa- muele, Non erat de filiis Aaron: dicendum potius fuit, Non erat filius sacerdotis. Filios quippe sacerdotum defunctis sacerdotibus succedere, magis legitimi moris fuit. Nam in filiis Aaron reperitur pater Samuelis, sed sacerdos non fuit; nec ita in filiis, ut euin ipse genuerit Aaron ; sed sicut omncs illius populi dicuntur filii Isracl. Hoc opus sic incipit: Glo- riosissimam civitatem Dei^ etc.

D 1 V I A V K E L 1 | A V G V S T 1 N 1

HIPPONENSIS EPJSCOPl AD MARCELLINVM,

DE C I V I T A T E DEI,

CONTRA PAGANOS LIBER PRIMVS.

PRAEFATIO De suscepli operis consilio et argumento.

Gloriosissimam civitatem Dci , sive in hoc temporum cursu, cum inter impios peregrinatur cx Me vivens , sive in illa sta- bihtate sedis aeternae, quam nunc exspectat per patientiam, quoad usque iustitia convertatur in iudicium, deinceps adeptu- ra per excellentiam victoria ultima et pace perfecta, hoc opere a te mstituto , ct mea promissione debito , defendere adver- sus eos, qui Conditori eius deos suos praeferunt, fili caris- sime Marcelline, suscepi. Magnum opus ct arduum: sed Deus adiutor noster cst. Nam scio , quibus viribus opus sit, ut persuadcatur superbis quanta sit virtus humilitatis, qua fit ut omnia tcrrena cacumina tcmporali mobilitate nutantia, non humanousurpatafastu, sed divina gratia donata celsi- tudo transcendat. Rex enim et Conditor Civitatis huius, de qua loqui instituimus , in Scriptura populis suis scntentiam divmae legis apcruit, qua dictum est, Deus superbis resistit, humihbus autem dat gratiam. Hoc vero quod Dei est, su- perbae quoquc animac spiritus inflatus affectat, amatque sibi ln laudibus dici,

Parcere subiectis, et debellare superbos. Vnde etiam dc terrena Civitate , quae cum dominari appetit, etsi popuh serviant, ipsa ci dominandi libido dominatur, non est praetcrcundum silentio, quicquid dicere suscepti huius operis ratio postulat , et facultas datur.

A 2

4 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P V T I.

De adversariis nominis Christi, quibus, invastalione Vrbis propler Ckristum Barbari pepercerunt.

Ex hac namquc existunt inimici, adversus quos defendcnda cstDei Civitas, quorumtamen multi, correctoimpictatiserrorc, civesiu eafiuntsatisidonei : multi vero in eamtantis exardcscunt ignibus odiorum tamque manifestis beneficiis Redemptoris eius ingrati sunt, ut hodie contra cam linguas non movercnt , nisi ferrum hostile fugientes , in sacratis cius locis vitam , de qua superbiunt, invenirent. An non etiam illi Romani Christi nomini infesti sunt, quibus propter Christum Barbari peper- ccrunt? Testantur hoc Martyrum loca et basilicae Apostolo- rum, quae in illa vastationeVrbis adse confugientes suos alie- nosque receperunt. Huc usque cruentus saeviebat inimicus; ibi accipiebat limitem trucidatoris furor; illo ducebantur a mi- serantibus hostibus, quibus etiam extra ipsa loca pcpercerant; ne in eos incurrerent, qui similem misericordiam non habe- bant. Qui tamen etiam ipsi alibi truces atque hostili more saevientes, posteaquam ad loca illa veniebant, ubi fuerat in- terdictum, quod alibi iure belli licuisset, tota feriendi refrc- nabatur immanitas, et captivandi cupiditas frangebatur. Sic evascrunt multi, qui nunc Christianis temporibus detrahunt, et mala quae illa civitas pertulit, Christo imputant; bona vero quae in eos, ut viverent, propter Christi honorem facta sunt, non imputant Christo nostro ; sed fato suo : cum potius debercnt , si quid recti saperent, illa quae ab hostibus aspera et dura perpessi sunt, illi divinae providentiae tribuere, quae solet corruptos hominum mores bellis emendare atque contc- rerc ; itemque vitam mortaliUm iustam atque laudabilem tali- bus afflictionibus exercere, probatamque vel in mcliora trans- ferre , vel in his adhuc terris propter usus alios detinere ; il- lud vero quod eis vcl ubicunque, propter Christi nomen , vel in locis Christi nomini dcdicatissimis et amplissimis, ac pro largiore misericordia adcapacitatem multitudinis clcctis, prae- ter bellorum morem truculenti Barbari peperccrunt , hoc tri- buere temporibus Christianis; hinc Deo gratias agere, hinc ad cius nomen veraciter currere, ut effugiant pocnas ignis aeter- ni, quod nomcn multi eorum mendaciter usurparunt, ut cf- fugcrent poenas praesentis exitii. Nam quos vides petulanter et procaciter insultare servis Christi, sunt in eis plurimi qui illum intcritum clademquc non evasissent, nisi servos Christi se essc finxisscnt. Et nunc ingrata supcrbia atque impiissima

DE CIVITATE DEI LIB. I. 5

insania, eius nomini resistunt cordc perverso , ut sempitcrnis tenebris puniantur; ad quod nomcn ore vcl subdolo confuge- runt, ut temporali luce fruercntur.

C A P. II.

Quod nulla unquam bella ita gesta sunt, ut victorcs, propter deos eo- rum quos vicerant, parcerent victis.

Tot bclla gesta conscripta sunt, vcl ante conditam Ro- mam, vcl ab eius exortu et impcrio, legant, et proferant sic ab alicnigcnis aliquam captam esse civitatem, ut hostes qui cepcrant, parcerent eis, quos ad dcorum suorum templa con- fugissc compererant; aut aliqucm ducem Barbarorum praece- pisse, ut irrupto oppido* nullus fcriretur, qui in illo vel illo templo fuisset inventus. Nonnevidit Aeneas Priamum per aras

Sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignes? Nonne Diomedcs et Vlysses ;

— cacsis summae custodibus arcis,

Corripuere sacram effigiem, manibusque cruentis

Virgineas ausi divac contingere vittas? Ncc tamen quod sequitur vcrum est:

Ex illo fluere, ac rctro sublapsa referri

Spe"s Danaum. Postea quippe vicerunt, postea Troiam ferro ignibusque de- lerunt, postea confugientem ad aras Priamum obtruncave- runt. Nec ideo Troia periit, quia Minervam perdidit. Quid enim prius ipsa Minerva perdiderat, utperiret? an forte cu- stodes suos? Hoc sane verum est: illis quippe interemptis potuitauferri. Nequeenimhominesasimulacro, sedsimulacrum ab hominibus servabatur. Quomodo ergo colebatur, ut patriam custodiret et cives, quae suos non valuit custodire custodcs?

C A P. III.

Quam imprudenter Romani deos penates , qui Troiam custodire non potuerant , sibi crediderunt profuturos.

Ecce qualibus diis urbem Romani servandam se commen- dasse gaudebant. O nimium miserabilem errorem! Et nobis succensent, cum de diis eorum talia dicimus: nec succensent auctoribussuis, quosutediscerent, mercedemdederunt; docto- resque ipsos insuper, et salario publico, et honoribus dignis- simos habucrunt. Nempc apud Virgilium, qucm propterea parvuli legunt, ut videlicet poeta magnus omniumque praecla- rissimus atque optimus tcneris ebibitus annis non facile oblivionc possit aboleri, secundum illud Horatii:

Quo semel cst imbuta rccens servabit odorem

Testa diu.

(i DIVI AVRELII AVGVSTIM

Apud hunc crgo Virgilium ncmpe luno inducitur infesta Troianis, Acolo ventorum regi adversus eos irritando diccre: Gens inimica mihi Tyrrhcnum navigat aequor, Ilium in Italiam portans , victosque penates. Itane istis penatibus victis, Romam, ne vincerctur, pruden- tes commendare debuerunt? Scd hacc luno dicebat, velut irata mulier, quid loqueretur ignorans. Quid Acneas ipse pius to- ties appcllatus, nonnc ita narrat?

Panthus Otriadcs, arcis Phocbique sacerdos, Sacramanu, victosque dcos, parvumque nepotem Ipse trahit, cursuque amens ad limina tendit. Nonne deos ipsos, quos victos non dubitat dicere, sibi potius quam se illis perhibet commendatos , cum ci dicitur:

Sacra suosque tibi commendat Troia pcnates. Si igitur Virgilius tales deos , et victos dicit, ct ut vel victi quoquo modo evadcrent homini commendatos , quae dementia est , existimare his tutoribus Romam sapienter fuisse com- missam, ct nisi eos amisisset, non potuisse vastari? lmo vero victos deos tanquam praesides ac defensorcs colere, quid est aliud quam tenere non numina bona, scd oninjia ma- la? Quanto enim sapientius creditur, nonRomam ad istamcla- dem non fuisse venturam, nisi prius illi pcrissent, sed iilos potius olim fuisse perituros, nisi eos, quantum potuisset, Ro- ma servasset? Nam quis non, cum adverterit, videat, quanta sit vanitate praesumtum, non possc yinci sub defensoribus victis, et ideo perisse, quia custodes perdidit deos; cum vel sola potuerit esse causa pcreundi, custodes habere vo- luisse perituros? Non itaque, cum de diis victis illa conscri- berentur , atque cancrentur, poctas libebat mentiri, sed cor- datos homines cogebat veritas conliteri. Vcrum ista opportu- nius alio loco diligenter oopioseque tractanda sunt: nunc quod institucram de ingratis hominibus dicere , parumper explicem, ut possum: qui ea mala quae pro suorum morum perversitate merito patiuntur, blasphcmantes Christo impu- tant: quod autem illis etiam talibus proptcr Christum parci- tur , ncc dignantur attendere, et eas linguas adversus cius no- men dementia sacrilcgae protervitatis exerccnt, quibus lin- guis usurpaverunt mendaciter ipsum nomen, utviverent; vel quas linguas in locis ei sacratis metuendo presserunt, ut illic tuti atque muniti, ubi proptcr eum illaesi ab hostibus fuerunt, iude in cum maledictis hostilibus prosilirent.

DE CIVITATE DEI LIB. I. 7

CAP.JV. De asylo Iunonisin Troia,quodneminemIiberavit a Graecis, etbasificis Apostolorum, quae omnes ad se confugientes a Barbaris defenderunt. Ipsa, ut dixi , Troia, mater Romani populi, sacratis in locis dcorum suorum munirc non potuit cives suos ab ignibus ferroque Graecorum , eosdem ipsos deos colcntium: quin etiamlunonis asylo

Custodes lecti, Phoenix, et dirus Vlysses, Praedam asservabant, huc undique Troia gaza Incensis erepta adytis, mensaeque deorum, Cratcresque auro solidi, captivaque vestis Congeritur. Pueri et pavidae longo ordine matres Stant circum. Electus est videlicet locus tantae deae sacratus ; non unde captivos non liceret educere, sed ubi captivos liberet inclu- dere. Compara nunc asylum illud, non cuiuslibet dei gregalis, vel de turba plebis, sed lovis ipsius sororis et coniugis et re- ginae omnium deorum, cum memoriis nostrorum Apostolo- rum. Illuc incensis templis et diis erepta spolia portabantur, non reddenda victis, sed dividenda victoribus: huc autem, et quod alibi ad ea loca compertum est pertinere , cum ho- nore et obscquio religiosissimo reportatum est. Ibi amissa, hic servata libertas : ibi clausa, hic interdicta captivitas: ibi possidendi a dominantibus hostibus premebantur, huc libe- randi a miserantibus hostibus ducebantur. Postremo illud Iu- nonis templum sibi elegerat avaritia et superbia levium Grae- corum, istas Christi basilicas misericordia et humilitas etiam immanium Barbarorum. * Nisi forte Graeci quidem in illa sua victoria templis deorum communium pepercerunt, atque illo confugientes miseros victosque Troianos ferire velv captivarc non ausi sunt ; sed Virgilius poetarum more, illa mentitus est. Imo vero morem hostium civitates evertentium ille de- scripsit. (* CAPVT V. hic incipit in MSS.)

C A P. V.

De generali consuetudine hostium victas civitates evertentium , quid

Caesar senserit. Quem morem etiam Caesar (sicut scribit Salustius, nobi- litate veritatis historicus) sententia sua, quam de coniu- ratis in senatu habuit, commemorare non praetermittit : Rapi virgines , pueros ; divelli liberos a parentum complexu, matres familiarum pati quae victoribus collibuisset, fana atque do- mos spoiiari, caedem, incendia fieri; postremo armis, ca- daveribus, cruore atque luctu omnia repleri. Hic si fana

8 DIVI AVRELII AVGVSTINI

tacuissct, deorum scdibus solerc hostes parccre putarcmus. Et haec non ab alienigenis hostibus, sed a Catilina et sociis cius nobilissimis scnatoribus ct Romanis civibus Romana tcmpla mctuebant. Sed hi vidclicet perditi et patriae pai- ricidae.

C A P. VI.

Quod nec Romani quidem ita ullas ceperint civitates, ut in templis ea~

rum parcerent victis.

Quid ergo per multas gentes, quae intcrsebella gesserunt, et nusquam victis in dcorum suorum scdibus pepercerunt, noster sermo discurrat? Romanos ipsos videamus: ipsos, in- quam, recolamus respiciamusque Romanos, de quorum prae- cipua laudc dictum cst.

Parcere subiectis , et debellare superbos : et quod accepta iniuria ignosccrc, quam persequi malebant. quando tot tantasquc urbes , ut late dominarentur, cxpugna- tas captasque evertcrunt , legatur nobis quae templa ex- cipere solebant , ut ad ea quisquis confugisset liberaretur? An illi faciebant, et scriptores earundem rerum gestarum ista reticebant? Itane vcro , qui ca quae laudarent maxime re- quirebant, ista praeclarissima sccundum ipsos pietatis indicia praeterirent? Egregius Romani nominis Marcus Marcellus, qui Syracusas urbcm ornatissimam cepit, refertur eam prius flevisse ruituram, et ante eius sanguinem suas illi lacrymas effudisse. Gessit et curam pudicitiae, etiam in hoste servan- dae. Nam priusquam oppidum victor iussissct invadi, con- stituit edicto, ne quis corpus liberum violaret. Eversa est tamen civitas morc bellorum , nec uspiam legitur ab impera- tore tam casto atque clementi fuisse praeceptum, ut quisquis ad illud vel illud tcmplum fugisset, abiret illaesus. Quod utiquc nullo modo praeteriretur, quando nec cius fletus, nec quod edixcrat pro pudicitia minime violanda potuit taccri. Fabius Tarentinae urbis eversor, a simulacrorum depraeda- tione se abstinuisse laudatur. Nam cum ci scriba suggcssis- sct quid de signis deorum, quae multa capta fuerant, fieri iuberet, continentiam suam etiam iocando condivit. Quae- sivitenim, cuiusmodi essent: et cum ei non solummulta gran- dia, verum etiam renunciarentur armata; Relinquamus, in- quit, Tarentinis dcos iratos. Cum igitur nec illius flcturn, nec huius risum, nec illius castain misericordiam , nec huius facetam continentiam , Romanarum rerum gestarum scripto- rcs tacere potuerint; quando practermitteretur, si aliquibus liominibus in honorem cuiuspiam dcorum suorum sic pcpcr-

DE CIVITATE DEI LIB. 1. 9

risscnt, ut in quoquam tcinplo caedem vel captivitatcm ficri prohiberent?

CAP. VII. Quod in eversione Vrbis quae aspere gesta sunt, de consuctudinc acci- derint belli ; quae vero clementer, de potcnfia provcncrinf nominis

C/tristi. Quicquid igitur vastationis, trucidationis, dcpraedationis, concrcmationis, afflictionis, in ista recentissima Romana cla- de commissum cst, fecit hoc consuetudo bellorum. Quod autcm morc novo factum cst, quod inusitata rerum facie im- manitas barbara tam mitis apparuit , ut amplissimae basilicae^ implendae populo cui parceretur, eligerentur et decerneren- tur, ubi nemo ferirctur, unde nemo raperetur, quo liberandi multi a miserantibus hostibus duccrentur , unde captivandi ulli nec a crudelibus hostibus abducerentur ; hoc Christi no- mini, hoc Christiano tcmpori tribuendum quisquis non videt, coecus; quisquis videt, nec laudat, ingratus; quisquis lau- danti rcluctatur, insanus est. Absit, ut prudens quisquam hoc feritati imputet Barbarorum. Truculentissimas et sae- vissimas mentes ille terruit, ille fraenavit, ille mirabiliter temperavit, qui per Prophetam tanto ante praedixit: Visita- bn in virga iniquitates eorum, et in flagellis peccata eorum; misericordiam autem meam non dispergam ab eis.

C A P. VIII.

De commodis atque incommodis , quae bonis ac malis plerumque com-

munia sunt. Dicet aliquis: Cur crgo ista divina misericordia etiam ad • impios ingratosque pervcnit? Cur putamus, nisi quia eam ille praebuit, qui quotidie facit oriri solemsuum superbonos etma- los, et pluit super iuttos et iniustos? Quamvis enim quidamco- rum ista cogitantes, pocnitendo ab impietate se corrigant; quidam vcro (sicut Apostolus dicit) divitias bonitatis et lon- ganimitatis Dei contemnentes9 secundum duritiam cordis sui et cor impoenitens thesaurizent sibi iram in die irae et reve- lationis iusti iudicii Dei> qui reddet unicuique secundum opcra eius: Tamcn paticntia Dei ad poenitentiaro invitat malos, sicut flagellum Dei ad patientiam erudit bonos. Itcmquc misericor- dia Dei fovendos amplectitur bonos, sicut severitas Dei pu- niendos corripit malos. Placuit quippe divinae providentiae praeparare in postcrum bona iustis, quibus non fruentur in- iusti; et mala impiis , quibus non excruciabuntur boni. Ista vcro temporalia bona et mala utrisque voluit esse communia : ut nec bona cupidius appetantur, quae mali quoque habera

10 DIVI AVRELII AVGVSTIM

ccrnuntur; ncc mala turpiter cvitentur, quibus et boni plc- rumquc afliciuntur.

Intercst autem plurimum, qualis sit usus, vel earum re- rum quac prosperae, vel earum quae dicuntur adversae. Nam bonus temporalibus ncc bonis extollitur , nec malis frangitur : malus autem ideo huiuscemodi infelicitate punitur, quia felicitate corrumpitur. Ostendit tamen Deus saepe ctiam in his distribuendis evidentius operationem suam. Nam si nunc omne peccatum manifesta plecteret poena, nihil ulti- mo iudicio reservari putaretur: rursus si nullum peccatum •nunc puniret aperte Divinitas, nulla csse providentia divina crederetur. Similiter in rebus secundis, si non eas Deus quibusdam petcntibus evidentissima Iargitate concederet, non ad eum ista pertinere diceremus : itemque si omnibus eas pe- tentibus daret, nonnisi propter talia praemia serviendum illi esse arbitrarcmur ; nec pios nos faceret talis servitus, sed po- tius cupidos et et avaros. Hacc quum ita sint, quicunque bo- ni et mali pariter afflicti sunt, non ideo ipsi distincti non sunt, quia distinctum non est quod utrique perpessi sunt. Manet enim dissimilitudo passorum etiam in similitudine passionum ; et licet sub eodem tormento , non est idem virtus et vitium. Nam sicut sub uno igne aurum rutilat, palea fumat, et sub eadem tribula stipulae comminuuntur, frumenta purgantur; nec ideo cum oleo amurca confundi- tur , quia eodem preli pondere exprimitur : ita una ea- demque vis irruens bonos probat, purificat, eliquat; malos damnat , vastat , exterminat. Vnde in eadem afflictione mali Deum detestantur atque blasphcmant ; boni autem precantur et laudant. Tantum interest, non qualia, sed qua- lis quisque patiatur. Nam pari motu exagitatum et exhalat horribiliter coenum , et suaviter fragrat unguentum.

C A P. IX. De causis correptionum , propter quas et boni et mali pariter Jla-

gellantur.

Quid igitur in illa rerum vastitate Christiani passi sunt, quod non cis magis fideliter ista considerantibus ad profectum valcret? Primo, quod ipsa peccata, quibus Deus indignatus implevit tantis calamitatibus munduni, humiliter cogitantcs, quamvis longe absint a facinorosis, flagitiosis atque impiis, tamen non usque adeo se a delictis deputant alicnos , ut nec temporalia pro cis mala perpeti se iudiccnt indignos. Ex- cepto enim quod unusquisque, quamlibet laudabiliter vivens, cedit in quibusdam carnali concupiscentiac , etsi non ad fa-

DE CIVITATE DEI LIB. I. • 11

cinorum immanitatem et gurgitem flagitiorum atquc impie- tatis abominationem, ad aliqua tamen peccata vel rara vcl tanto crebriora, quanto minora: hoc crgo excepto , quis tandem facilc reperitur , qui eosdem ipsos , propter quorum horrendam superbiam, luxuriam ct avaritiam, atque exsecra- biles iniquitates et impictatcs, Deus, sicut minando prac- dixit, contcrit terras , sic habeat, j|jt habendi sunt? sic cum eis vivat, ut cum talibus est vivcndum? Plcrumque cnim ab eis docendis, admonendis, aliquando ctiam obiurgandis et corripicndis male dissimulatur; vel cum laboris piget, vcl cum corum os verecundamur offendcre ; vel cum coram inimicitias devitamus, ne impediant et noceant in istis temporaiibus re- bus, sive quas adipisci adhuc appetit nostra cupiditas, sive quas amittere formidat infirmitas : ita ut, quamvis bonis vita malorum displiceat , et ideo cum eis non incidant in illam damnationem , quae post hanc vitam talibus praeparatur, tamen quia propterea peccatis eorum damnabilibus parcunt, dum eos in suis licet levibus et venialibus metuunt iure cum eis temporaliter flagcllentur, quamvis in acternum minime pu- niantur. Iure istam vitani, quando divinitus aflliguntur curti eisv amaram sentiunt, cuius amando dulcedinem peccantibus eis amari esse noluerunt.

Nam si propterea quisque obiurgandis et corripiendis male agentibus parcit, quia opportunius tempus inquirit, vel eis- dem ipsis mttuit, nc deteriorcs ex hoc efliciantur, vcl ad bo- nam vitam et piam erudiendos impcdiant alios iniirmos , ct premant atque avertant a fide; non videtur csse cupiditatis occasio, sed consilium caritatis. Illud cst culpabile, quod hi, qui dissimiliter vivunt, ct a malorum factis abhorrent, parcunt tamcn peccatis alienis, quae dedocere aut obiurgare deberent, dum eorum offensiones cavent, ne sibi noccant in his rebus, quibusliciteboniatque innocentes utuntur ; sed cupidius, quam oportebat cos, qui in hoc mundo peregrinantur, et spem supernae patriae prae se gerunt. Non solum quippe infirmio- res vitam ducentes coniugalem, filios habentes vel habcre quaerentes, domos ac familias possidentes, (quos Apostolus in Ecclesiis alloquitur , docens et monens quemadmodum vi- vere debeant et uxores cum maritis, et mariti cum uxoribus, et filii cum parentibus , ct parentes cum filiis , et servi cum dominis, et domini cum servis,) multa tcmporalia, multa tcr- rena libenter adipiscuntur, et moleste amittunt; propter quae non audent offendere homines, quorum sibi vita contamina- tissima et conscclcratissima displicet: verum etium hi, qui

12 DIVI AVRELII AVGVSTINI

superiorem vitae gradum tenent, nec coniugalibus vinculis irrctiti sunt, ct victu parvo ac tcguinento utuntur, plerumque suac famac ac saluti consulcntcs, dum insidias atquc impetus malorum timcnt, ab corum reprehensionc sesc abstinent. Et quamvis non in tantum cos mctuant, ut ad similia pcrpetran- da quibuslibet eorum terroribus atquc improbitatibus ccdant: ea ipsa tam.cn, quae cum^eis non pcrpetrant, nolunt plerum- quc corripere, cum fortassc possint aliquos corripiendo cor- rigere; ne, si non potucrint, sua salus ac fama in peri- culum exitiumque perveniat : nec ea consideratione, qua suaiu famam ac salutem vident esse neccssariam utilitati eru- diendorum hominum; sed ea potius infirmitate, qua delectat Iingua blandiens et humanus dies , et conformidatur vulgi iudicium et carnis cxcruciatio vel pcremtio ; hoc est, pro- pter quaedam cupiditatis vincula , non propter oflicia ca- ritatis

Non mihi itaque videtur haec parva esse causa, quare cum malis flagellentur et boni, quando Deo placet perditos mores etiam temporalium poenarum amictione punire. Flagellantur enim simul, non quia simul agunt malam vitam, sed quia si- mul amant temporalem vitam; non quidem acqualiter, scd ta- men simul : quam boni contemnere dcberent , ut illi correpti atque correcti conscquerentur aeternam: ad quam consequen- dam si nollent esse socii, ferrentur et diligerentur inimici: quia donec vivunt, semper inccrtum est, utrum voluntatem sint in melius mutaturi. Qua in rc non utique parem , sed longe graviorem habent causam , quibus pcr Prophetam dicitur: Ille quidem in suo peccato morietur, sanguinem au- tem eius de manu speculatoris requiram. Ad hoc enim spe- culatores, hoc est, populorum praepositi constituti sunt inEc- clesiis , ut non parcant obiurgando peccata. Nec ideo tamen ab huiuscemodi culpa penitus alienus est, qui licet praepositus non sit, in eis tamen quibus vitae huius necessitate coniun- gitur, multa monenda vel arguenda novit, etncgligit, de- vitans eorum offensioncs , propter illa quibus in hac vita non indebitis utitur, sed plus quam debuit delectatur. Deinde ha- bent aliam causam boni, quare temporalibus affligantur malis ; qualem habuit Iob: ut sibi ipse humanus animus sit pro- batus et cognitus , quanta virtute pietatis gratis Deum di- ligat

DE CIVITATE DEI LIB. I. 13

C A P. X.

Quod sanctis in amissione rerum temporalium nihilpereat. Quibus recte consideratis atque perspectis , attende utrum aliquid mali acciderit iidelibus ct piis, quod eis non in bonum verteretur : nisi forte putandum est, Apostolicam illam va- care scntentiam , ubi ait : Scimus quia diligentibus Deum omnia cooperatur in bonum. * Amiserunt omnia quac ha- bebant? Numquid fidem ? numquid pietatem? numquid in- terioris hominis bona, qui est ante Deum dives? Hae sunt opes Christianorum, quibus opulentus dicebat Apostolus: Est autem quaestus magnus pietas cum sufficientia. Nihil enim mtulimus in hunc mundum, sed nec auferre aliquid possu- mus: habentes autem victum et tegumentum, his contenti si- mus. Nam qui volunt divites fieri, incidunt in tentationem et laqueum, et desideria multa stulta et noxia, quae mergunt homines in interitum et perditionem. Radix est enim omnium malorum avaritia, quam quidam appetentes a fide pererraverunt , et inseruerunt se doloribus multis.

(*al. CAPVTX.) Quibus ergo terrenae divitiae illa vastatione perierunt, si eas sic habebant, quemadmodum ab isto foris paupere, intus divite audierant ; id est, si mundo utebantur tanquam non utcntes, potuerunt dicere, quod ille graviter tentatus et mi- nime superatus: Nudus exii de utero matris meae, nudus in terram revertar. Dominus dedit , Dominus abstulit; sicut Domino placuit, ita factum est: sit nomen Domini benedictum : ut bonus servus magnas facultates haberet ipsam sui domini voluntatem, cui pedissequus mente ditesceret, nec contrista- retur eis rebus vivens relictus , quas cito fuerat moriens reli- cturus. Illi autem infirmiores , qui terrenis his bonis, quam- vis ea non praeponerent Christo , aliquantula tamen cupiditate cohaerebant, quantum haec amando peccaverint, perdendo scnserunt. Tantum quippe doluerunt, quantum se dolori- bus inserverant: sicut Apostolum dixisse supra commemoravi. Oportebat enim, ut eis adderetur etiam experimentorum disci- plina, a quibus fuerat tamdiu neglecta verborum. Nam cum dixit Apostolus, Qui volunt divites fieri, incidunt in tentatio- nem, etc. profecto in divitiis cupiditatem reprehendit, non fa- cultatem: qui praecepit alibi, dicens, Praecipe divitibus hu- ius mundi, non superbe sapere, neque sperare in incerto di- vitiarum, sed in Deo vivo, qui praestat nobis omnia abundan- ter ad fruendum: bene faciant , divites sint in operibus bo- nis , facile tribuant, communicent, thesaurizent sibi funda-

11 DIVI AVRELII AVGVSTIM

menturn bonum in futurum, ut apprehendant veram vitam. Haec qui dc suis faciebant divitiis, magnis sunt lucris levia damna solati; plusque laetati ex his , quac facile tribucndo tutius servaverunt, quam contristati ex his quae timide re- tinendo faciiius amiscrunt. Hoc enim potuit in tcrra perire, quod piguit inde transferrc. Nam qui receperunt consilium Domini sui, dicentis , Nolite condere vobis in terra thexauros, ubi tinea et rubigo exterminant , et ubi fures*effodiunt et fu- rantur; sed thesaurizate vobis thesauros in coelo, quofur non accedit, neque tinea corrumpit : ubi enim est thesaurus tuus, et ibi erit et cor tuum: tribulationis temporc probaverunt, quam recte sapuerint, non contemnendo veracissimum prae- ceptorem, et thesauri sui lidelissimum invictissimumque cu- stodem. Nam si multi sunt gavisi, ibi se habuisse divitias suas, quo contigit, ut hostis non accederet; quanto certius et securius gaudere potuerunt, qui monitu Dei sui illuc mi- graverant, quo accedere omnino non posset.? Vnde Paulinus noster, Nolensis Episcopus, ex opulentissimo divite volun- tate pauperrimus, et copiosissime sanctus, quando et ipsam Nolam Barbari vastaverunt, cum ab eis teneretur, sic in cor- de suo, utab eoposteacognovimus, precabatur: Domine, *„non ,,excrucier propter aurum et argentum ; ubi enim sint omnia ,,mea, tu scis." Ibi enim habebat omnia sua, ubi eum condere ct thesaurizare ille monstraverat, qui et haec mala mundo ven- turapraedixerat. Acperhoc quidominosuo monentiobedierant, ubi et quomodo thesaurizare deberent, nec ipsas terrenas di- vitias Barbaris incursantibus amiserunt. Quos autem non obedisse poenituit, quid de talibus rebus faciendum esset, si non praecedente sapientia , certe conscquente experientia didiccrunt.

At enim quidam boni etiam Christiani tormentis excruciati sunt, ut bona sua hostibus proderent. IUi vero nec prodere, nec perdere potuerunt bonum, quo ct ipsi boni crant. Si au- tem torqueri, quam mammona iniquitatis prodcre maluerunt, boni non erant. Admonendi autem fuerant, qui tanta patie- bantur pro auro , quanta essent sustinenda pro Christo : ut eum potius diligere disccrent, qui pro sc passos aetcrna feli- citate ditaret; non aurum et argentum, pro quo pati miscr- rimum fuit, seu mentiendo occultarctur, seu verum diccndo proderetur. Namquc inter tormenta nemo Christum confiten- do amisit; nemo aurum, nisi negando servavit. Quocirca uti- liora erant fortasse tormenta , quae bonum incorruptibile amandum docebant, quam illa bona , quae sine nllo utili

DE ClViTATE DEI LIB. I. 15

fructu dominos sui amore torquebant. Scd quidain etiam non habentcs quod proderent, dum non creduntur, torti sunt. Et hi forte habere cupiebant, ncc sancta voluntate panperes erant: quibus demonstrandum fuit, non facultatcs, sed ipsas cupiditatcs talibus csse dignas cruciatibus. Si vero mclioris vitac proposito reconditum aurum argcntumquc non habe- bant, ncscio quidem, utrum cuiquam talium accidcrit, ut duni habere crcditur, torqueretur: verumtamcn ctiam si accidit, profccto qui intcr illa tormcnta paupcrtatem sanctam confitc- batur, Christum confitebatur. Quapropter etsi non meruit ab hostibus credi, non potuit tamen sanctae paupertatis confes- sor sine coelesti mercede torqueri.

* Multos, inquiunt, eti.am Christianos famcs diuturna va- stavit. Hoc quoque in usus suos boni fideles pie tolerando verterunt. Quos enim fames necavit, malis vitae huius, sicut corporis morbus eripuit: quos autem non necavit, docuit parcius viverc , docuit. productius ieiunare.

(* al. CAPVT XI.) C A P. XI. De fine temporalis vitae, sive longioris , sive brevioris.

Sed enim multi etiam Christiani interfecti sunt, multi multarum mortium foeda varietate consumti. Hoc si aegre fercndum est , omnibus qui in hanc vitam procreati sunt, utique commune est. Hoc scio, neminem fuisse mortuum, qui non fuerat aliquando moriturus. Finis autem vitae, tam longam quam brevem vitam, hoc idcm facit. Neque enim aliud melius, et aliuddeterius; aut aliudmaius, et aliudbrevius est, quod iam pariter non est. Quid autem interest, quo mortis gencre vita ista finiatur , quando ille cui finitur, iterum mori non cogitur? Cum autem unicuique mortalium sub quotidianis vitae huius casibus , innumerabiles mortes quodammodo comminentur , quamdiu incertum cst, quaenam carum ventura sit ; quaero utrum satius sit, unam perpeti moriendo , an omnes timere vivendo? Nec ignoro quam inertius eligatur, diu vivere sub timore tot mortium, quam semel moriendo nullani deinceps formidare. Sed aliud est quod carnis scnsus infirmiter pavidus refugit, aliud quod mentis ratio diligentcr enucleata convicit. Mala mors pu- tanda non est, quam bona vita praecesserit. Neque enim fa- cit malam mortem, nisi quod sequitur mortem. Non itaque multum curandum est eis, qui necessario morituri sunt, quid accidat ut inoriantur ; sed moriendo quo ire cogantur. Cum igitur Christiani noverint, longe meliorcm fuisse religiosi

16 DIVl AVRELII AVGVSTINl

p&uperis mortem inter linguentium canuni linguas, quam im- pii divitis in purpura ct bysso ; horrcnda illa genera mortium quid mortuis obfucrunt, qui benc vixcrunt?

C A P. XII.

De sepultura humanorum corporum, quae Chrntianu etiamsi <v.e- rit negata, nil adimit.

At cnim in tanta stragc cadaverum, ncc sepcliri potuc- runt? Nequc istud pia fides nimium reformidat, tcnens prae- dictum, nec absumentcs bcstias rcsurrecturis corporibus ob- futuras , quorum capillus capitis non peribit. Nullo modo diceret Veritas : Nolite timere eos qui corpus occidunt9 ani- mam autem non possunt occidere', si quicquam obcsset futurac vitae, quicquid inimici dc corporibus occisorum facere vo- Luisscnt. Nisi forte quispiam sic absurdus cst, ut contcndat eos qui corpus accidunt, non debere timeri ante mortem, nc corpus occidant, et timeri debere post mortem, ne corpus oc- cisum scpeliri non sinant. Falsum est crgo quod a»it Chri- stus, qui corpus occidunt , et postea non habent quid fa- ciant; si habent tanta, quae de cadaveribus faciant. Absit, ut faisum sit quod Veritas dixit. Dictum est cnim, aliquid cos facere cum occidunt , quia in corpore sensus est occidendo; postea vero nihil habere quodfaciant, quia nuilus sensus est in corpore occiso. Multa itaquc corpora Christianorum tcrra non tcxit: sed nullum eorum quisquam a coelo et tcrra sepa- ravit , quam totam implct praesentia sui, qui novit unde re- suscitet quod crcavit. Dicitur quidcm in Psalmo : Posue- runt mortalia servorum tuorum escam volatilibus coeli, car- ?ies sanctorum tuorum bestiis terrae : effuderunt sanguinem eorum, sicut aquam, in circuitu Hierusalem , et non erat qui sepeliret: sed magis ad cxaggerandam crudelitatem corum, qui ista fecerunt , non ad eorum infelicitatem qui ista per- pessi sunt. Quamvis enim haec in conspcctu hominum dura et dira videantur: scd preciosa in conspectu Doviini mors sanctorum eius. Proinde omnia ista, id est, curatio funeris, conditio sepulturae, pompa excquiarum magis sunt vivorum solatia, quam subsidia mortuorum. Si aliquid prodest impio sepultura prcciosa, oberit pio vilis aut nuha. Praeclaras exc- quias in conspectu hominum exhibuit purpurato illi diviti tur- bafamulorum: sed multo clariores in conspcctu Domini ul- ccroso illi paupcri ministerium praebuit Angclorum, qui cum non extulerunt in marmoreum tumulum, sed in Abrahac grc- mium sustulerunt.

DE CIVITATE DEI LIB. I. J7

Rident hacc illi, contra quos defendendam suscepimus Civitatcm Dei. Verumtamen sepulturae curam ctiam eorum philosophi contcmserunt: et saepc univcrsi exercitus, dum pro terrena patria morercntur, ubi postea iacerent, vel qui- bus bestiis csca ficrent, non curavcrunt. Licuitque de hac re poetis plausibiliter diccre:

Coelo tegitur, qui non habet urnam. Quanto minus debent de corporibus insepultis insultare Chri- stianis , quibus et ipsius carnis et membrorum omnium refor- matio non solum ex terra, verum etiam ex aliorum elemento- rum sccretissimo sinu , quo dilapsa cadavera recesserunt, in temporis puncto reddenda et redintegranda promittitur?

C A P. XIII.

Quae sit ratio sanctorum corpora sepeliendi. Nec idco tamen contemnenda et abiicienda sunt corpora defunctorum, maximeque iustorum atque fidelium, quibus tanquam organis et vasis ad omnia bona opera sanctus usus est Spiritus. Si enim paterna vestis et annulus, ac si quid huiusmodi, tanto carius est posteris, quanto erga parentes maior affectus ; nullo modo ipsa spcrnenda sunt corpora, quae utique multo familiarius atque coniunctius , quam quaelibet indumenta gestamus. Haec enim non ad ornatum vel adiutorium, quod adhibetur extrinsecus, sed ad ipsam na- turam hominis pertinent. Vnde et antiquorum iustorum fu- nera officiosa pietate curata sunt, et exequiae celebratac, efc sepultura provisa: ipsiquc dum viverent, dc sepeliendis, vel etiam transferendis suis corporibus filiis mandavcrunt, et To- oias sepeliendo mortuos Deum promeruisse , teste Angelo commcndatur. Ipse quoque Dominus die tertio resurrectu- rus, religiosae mulieris bonum opus praedicat, praedican- dumque commendat, quod ungucntum preciosum super mem- bra eius effuderit, atque hoc ad eum sepcliendum fecerit. Et laudabiliter commemorantur in Evangelio , qui corpus cius de cruce acccptum diligenter atque honorifice tegendum sepe- liendumque curarunt. Verum istae auctoritates non hoc ad- monent, quod insit ullus cadaveribus scnsus; scd ad Dci pro videntiam, cui placcnt etiam talia pietatis oflicia, corpora quoque mortuorum pertinere significant, propter fidem re- surrectionis adstruendam. Vbi et illud salubriter discitur, quanta possit esse remuneratio pro clecmosynis, quas vivcn- tibus ct scntientibus exhibcmus, si neque hoc apud Deum pc- rit, quod exanimis hominum membris oflicii diligentiaequc

B

18 DIVI AVRELII AVGVSTINI

persolvitur. Sunt quidem et alia , quae sancti Patriarchae de corporibus suis vel condendis vel transferendis prophetico spiritu dicta intelligi voluerunt. Non autem hic locus cst, ut ea pertractemus , quum sufficiant ista quae diximus. Sed si ea quae sustentandis viventibus sunt necessaria , sicut victus et amictus, quamvis cum gravi aftlictione desint, non frangunt in bonis perferendi tolcrandique virtutem, nec era- dicant ex animo pietatem , sed exercitatam faciunt fecundio- rem ; quanto magis, quum desunt ea, quae curandis funcribus condendisque corporibus defunctorum adhiberi solent, non ef- ficiunt miseros in occultis piorum sedibus iam quietos ? Ac per hoc, quando ista cadaveribus Christianorum in illa magnae urbis, vel etiam aliorum oppidorum vastatione defuerunt, nec vivorum culpa est, qui non potuerunt ista praebcre, nec poc- na mortuorum, qui non possunt ista scntire.

C A P. X l V.

De captivitate sanctorum, quibus nunquam divina solatia defuerunt.

Sedmulti, inquiunt, Christiani etiam captivi ducti sunt.

Hoc sane miserrimum est, si aliquo duci potuerunt, ubi De-

um suum non invenerunt. Sunt in Scripturis sanctis huius

etiam cladis magna solatia. Fuerunt in captivitate tres pueri ;

fuit Daniel, fuerunt alii Prophetae: nec Deus defuit consola-

tor. Sic ergo non deseruit fideles suos sub dominatione gen-

eis, licet barbarae, tamen humanae, qui Prophetam non de-

seruit nec in visceribus belluae. Haec quoque illi cum quibus

agimus malunt irridere, quam credere: qui tamen in suis lit-

teris credunt Arionem Methymnaeum nobilissimum cithari-

stam, cum esset eiectus e navi, exccptum Delphini dorso,

etad terras esse pervectum. Verum illudnostrum de Iona pro-

pheta incredibilius est? Plane incrcdibilius, quia mirabilius ;

et mirabilius, quia potentius.

C A P. XV. De Re«ulo, in quo captivitatis , ob religionem etiam sponte toleran- dae, extat exemplum: quod tamen illi deos colentiprodesse nonpotuit. Habent tamen isti dc captivitate religionis causa etiam sponte toleranda et in suis praeclaris viris nobiiissimum cxemplum. Marcus Attilius Regulus, imperator populi Roma- ni captivus apud Carthaginienses fuit. Qui cum sibi malient a Romanis suos reddi, quam eorum tencre captivos, ad hoc impetrandum etiam istum praecipue Regulum cum legatis suis Romam miserunt, prius iuratione constrictum, si quod volebant minime peregisset, rcditurum esse Carthaginem. Pcr- rexit ille , atque in scnatu contraria persuasit : quia non

DE CIVITATE DEI LIB. I. 19

arbitrabatur utile esse Romanae reipublicae mutarc captivos Nec post hanc persuasionem a suis ad hostes redire compul- sus est: sed quod iuravcrat, id sponte implevit. At illi eum excogitatis atque horrcndis cruciatibus necavcrunt. Inclusum quippe angusto ligno, ubi stare cogeretur, clavisquc acutissi- mis undique contixo, ut se in nullam eius partem sine poenis atrocissimis inclinaret, etiam vigilando peremerunt. Merito ccrte laudant virtutem tam magna infelicitate maiorem. Et per deos ille iuravcrat, quorum pro cultu prohibito, has ge- neri humano clades isti opinantur infligi. Qui ergo propterea colebantur, ut istam vitam prosperam redderent, si vcrum iu- ranti has irrogari poenas seu volucrunt, seupermiserunt, quid periuro gravius irati facere potuerunt? Sed cur non ratioci- nationem meam potius ad utrumque concludam? Deos certe si ille coluit, ut propter iurisiurandi iidcm nec remaneret in patria, nec inde quolibet ire , sed ad suos acerrimos inimicos rcdire minime dubitaret. Hoc si huic vitae utile existimabat, cuius tam horrendum exitum meruit, procul dubio fallebatur. Suo quippe docuit exemplo, nihil deos ad istam temporalem felicitatem suis prodesse cultoribus : quando quidem ille eo- rum dcditus cultui, et victus et captivus abductus , et quia noluit aliter quam per eos iuraverat facere, novo ac prius in- audito nimiumque horribili supplicii genere cruciatus exstin- ctus est. Si autem deorum cultus post hanc vitam velut mer- cedem reddit felicitatem , calumniantur temporibus Chri- stianis, ideo dicentes Vrbi accidisse illam calamitatem, quia deos suos colere destitit , cum potuerit etiam illos diligentis- sime colens tam infelixfieri, quam ille Regulus fuit ? Nisi forte contra clarissimam veritatem tanta quisquam dementia mirae coecitatis obnititur, ut contendere audeat, universam civitatem deos colentem infelicem esse non posse, unum vero hominem posse; quod videlicet potentia deorum suorum mul- tos potius sit idonea conservare , quam singulos ; cum multi- tudo constet ex singulis.

Si autem dicunt, M. Regulum etiam in illa captivitate il- lisque cruciatibus corporis , animi virtute beatum esse potuis- sc; virtus potius vera quaeratur, qua beata possit esse et ci- vitas. Neque enim aliunde beata civitas, aliunde homo: cum aliud civitas non sit, quam concors hominum multitudo, Quamobrem nondum interim disputo , qualis in Regulo virtus fucrit. Suflicit nunc, quod isto nobilissimo exemplo coguntui fateri , non propter corporis bona , vel earum rerum quac extrinsecus homini accidunt, colendos deos: quandoquidem

B 2

20 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ille carere his omnibus maluit, quam deos per quos iuravit offendere. Scd quid faciamus hominibus , qui gloriantur, t&- lem se habuisse civem, qualem timcnt haberc civitatem? Quod si non timent, tale ergo aliquid quale accidit llegulo, etiam civitati tam diligenter, quam ille, deos colcnti accidere po- tuisse fateantur, et Christianis tcmporibus non calumnientur. Vcrum quia de illis Christianis orta quaestio est, qui etiam captivi ducti sunt; hoc intucantur et taccant, qui saluberri- mac rcligioni hinc impudentcr atque imprudenter illudunt. quia si diis eorum probro non fuit, quod attentissimus cultor illorum, dumcis iurisiurandi iidcm servaret, patria caruit, cum aliamnon haberet, captivusque apudhostes perlongam mortem supplicio novae crudelitatis occisus est; multo minus no- mcn criminandum est Christianum, in captivitate sacratorum suorum, qui supernam patriam veraci iide exspcctantes, etiam in suis sedibus peregrinos se csse noverunt.

C A P. XVI.

Anstupris, quae etiam sanctarum forte virginum est passa captivi- tas, contaminari potuerit virtus animi sine voluntatis assensu.

Magnum sane crimen se putant obiicere Christianis, cum eorum exaggerantes captivitatem , addunt etiam stupra com- missa, non solum in alicna matrimonia virginesque nupturas, sed etiam in quasdam sanctimoniales. Hic vero non fidcs, non pietas, non ipsa virtus quae castitas dicitur, sed nostra po- tius disputatio intcr pudorem atque rationem quibusdam co- arctatur angustiis. Nec tantum curamus hic alienis respon- sionem reddere, quantum ipsis nostris consolationcm. Sit igitur in primis positum atquc tirmatum, virtutem qua recte vivitur, ab animi scde membris corporis imperare, sanctumquc corpus usu fieri sanctae voluntatis : qua inconcussa ac stabili permanente , quicquid alius dc corpore, vel in corpore fece- rit, quod sine peccato proprio non valeat evitari , praeter cul- pam csse patientis. Sed quia non solum quod ad dolorem, verum etiam quod ad libidinem pertinet, in corpore alieno perpetrari potest; quicquid tale factum fuerit, etsi reten- tam constantissimo animo pudicitiam non excutit, pudorem tamen incutit; ne crcdatur factum cum mentis etiam volunta- te, quod fieri fortasse sine carnis aliqua voluptatc non potuit.

C A P. XVII.

De morte voluntaria ob metum poenae sive dedecoris. Ac per hoc et quae se occiderunt, ne quicquam huiusmodi paterentur, quis humanus affectus eis nolit ignosci? Et quae

DE CIVITATE DEI LIB. I. 21

sc ocidere noluerunt, ne suo facinore alienum flagitium devi- tarent, quisquis eis hoc crimini dederit, ipse crimine insipien- tiae non carebit. * Nam utique si non licet privata potestate hominem occidere vel noccntem , cuius occidendi liccn- tiam lex nulla concedit, profecto etiam qui se ipsum occidit, homicida est: et tanto fit nocentior, cum se occiderit, quanto innocentior in ea causa fuit, qua sc occidendum putavit. Nam si ludae factum mcrito detestamur , eumque vcritas iu- dicat, cum se laqueo suspendit , sceleratae illius traditionis auxisse potius, quam expiasse commissum; quoniam Dei mi- sericordiam desperando cxitiabiliter poenitens, nullum sibi salubris poenitentiae locum reliquit : quanto magis a sua nece se abstinere debet, qui tali supplicio quod in se puniat, non habet? Iudas cnim cum se occidit, sceleratum hominem occi- dit: et tamen non solum Christi, verum etiam suae mortis reus finivit hanc vitam; quia licct proptcr suum scelus, alio suo scelcre occisus est. (* al CAPVT XVII.)

* Cur autcm homo qui mali nihil fccit, sibi malefaciat, ct sc ipsum interficiendo hominem interficiat innoccntcm , ne alium patiatur nocentcm; atque in seperpetret peccatum pro- prium, ne in eo perpetretur alienum?

(*«/. CAPVT XVIII.)

C A P. XVIII.

De aliena violentiarum libidine, quam in oppresso corpore rnens in

vita perpetitur.

At enim, ne vel aliena polluat libido, metuitur? Non pol- luet, si aliena erit: si autcm polluct, aliena non erit. Sed cum pudicitia virtus sit animi, comitemque habeat fortitudi- nem, qua potius quaelibct mala tolerarc, quam malo conscn- tire decernit; nullus autem magnanimus et pudicus in pote- state habcat, quid de sua carne fiat, sed tantum quid annuat mcntc, vcl rcnuat; quis cadem sana mente putaverit se per- derc pudicitiam, si forte in apprehensa et oppressa carne sua exerceatur ct explcatur libido non sua % Si enim hoc modo pudicitia pcrit, profccto pudicitia virtus animi non erit; nec pertinebit ad ea bona, quibus bene vivitur, sed in bonis cor- poris numerabitur: qualia sunt, vires, pulcritudo, sana in- tegraque valetudo, ac si quid huiusmodi est: quae bona, etiam si minuantur , bonam iustamque vitam omnino non mi- nuunt. Quod si tale aliquid est pudicitia, ut quid pro illa, nc amittatur, etiam cum pcriculo corporis laboratur? Si au- tcm animi bonum cst , ctiam oppresso corpore non amittitur. Quin ctiam sanctac contincntiae bonum , cum immunditiae

22 DIVl AVRELII AVGVSTINI

carnalium concupisccntiarum non cedit, ct ipsum corpus san- ctificatur: et idco cum cis non cedere inconcussa intentione pcrsistit, nec de ipso corpore perit sanctitas, quia co sancte utendi pcrseverat voluntas, et quantum in ipso est, ctiam facultas.

Ncque cnim co corpus sanctum est, quod eius mcmbra sunt integra , aut eo quod nullo contrectantur attactu ; cum possint diversis ctiam casibus vulnerata vim perpeti, et me- dici aliquando saluti opitulantcs haec ibi faciant, quae horret adspectus. Obstetrix virginis cuiusdam integritatem manu vc- lut cxplorans, sivc malevolentia , sivc inscitia, sivs casu, dum inspicit, perdidit. Non opinor quemquam tam stultc sa- perc , ut huic periisse aliquid existimet, etiam de ipsius cor- poris sanctitate, quamvis membri illius integritate iam per- dita. Quocirca proposito animi permanente , per quod etiam corpus sanctificari meruit, nec ipsi corpori aufert sanctita- tem violcntia libidinis alienae, quam servat perscverantia con- tinentiae suae. An vcro si aliqua fcmina mente corrupta, vio- latoque proposito quod Deo vovcrat, pcrgat vitianda ad de- ceptorem suum, adhuc cam pergentem sanctam vel corpore dicimus, ea sanctitate animi, per quam corpus sanctificaba- tur, arnissa atquc destructa? Absit hic error : et hinc potius admoncamur, ita non amitti corporis sanctitatem, manente animi sanctitate, etiam corpore oppresso, sicut amittitur cor- poris sanctitas violata animi sanctitatc, etiam corpore intacto. Quamobrem non habct quod in sc morte spontJinca pu- niat femina, sine ulla sua consensione violenter oppressa, et alieno compressa peccato : quanto minus antequam hoc fiat? ne admittatur homicidium certum , cum ipsum flagitium, quamvis alienum, adhuc pendet incertum

C A P. XIX.

De Lucretia , quae se ob illatum sibi stuprum peremit. An forte huic perspicuae rationi, qua dicimus corpore op- presso, nequaquam proposito castitatis ulla in malum consen- sionc mutato, illius tantum esse flagitium qui opprimens con- cubuerit, non illius quae oppressa concumbenti nulla volun- tate consenserit, contradicere audebunt hi , contra quos fe- minarum Christianarum in captivitate opprcssarum non tan- tum mentes, verum etiam corpora sancta defendimus ? * Lu- cretiam certe matronam nobilcm veteremquc Romanam pu- dicitiac magnis eflerunt laudibus. Huius corpore cum violen- ter oppiesso Tarquinii rcgis lilius iibidinose potitus esset, illa

DE CIVITATE DEI LIB. I. 23

scclusimprobissimi iuvenis marito Collatino et propinquo Bru- to, viris clarissimis et fortissimis indicavit, eosque ad vin- dictam constrinxit. Deinde foedi in se commissi scelcris aegra atque impatiens se peremit. Quid dicemus? adultera haec, an casta iudicanda est? Quis in hac controversia laborandum putaverit? Egregie quidam ex hoc veraciterque declamans, ait: Mirabile dictu, duo fucrunt, et adulterium unus admi- sit. Splcndide atquc vcrissime. Intuens enim in duorum corporum commixtione unius inquinatissimam cupiditatem, alterius castissimam voluntatem; et non quid coniunctione membrorum , sed quid animorum diversitate agcrctur, attcn- dens: Duo, inquit, fuefunt, ct adulterium unus admisit.

(al CAPVTXIX.)

Sed quid est hoc, quod in eam gravius vindicatur, quac adulterium non admisit? Nam ille patria cum patrepulsus est: haec summo cst mactata supplicio. Si non est illa impudicitia, qua invita opprimitur; non est hacc iustitia , qua casta pu- nitur. Vos appello , leges iudicesque Romani. Ncmpe post perpetrata facinora, nec quemquam scelestum indemnatum im- pune voluistis occidi. Si ergo ad vestrum iudicium quisquam deferret hoc crimen, vobisque probaretur , non solum indem- natam, verum etiam castam et innocentem intcrfectam esse mulierem ; nonne eum, qui id fecisset, severitate congrua plecte- retis? Hoc fecit illa Luerctia, illa sic praedicata Lucretiainno- centem, castam, vim perpessam Lucretiam insuper interemit. Proferte sententiam. Quod si propterea non potestis, quia non adstat quampunirepossitis, cur interfectriceminnocentisetca- stae tanta praedicatione laudatis? Quam certe apud infernos iu- dices, etiam tales, quales poetarum vestrorum carminibus can- titantur, nulla ratione defenditis, constitutamscilicetinterillos. Qui sibi letum

Insontes peperere manu lueemque perosi,

Proiecere animas. Cui ad superna redire cupienti

Fata obstant, tristique palus innabilis unda

Alligat. An forte ideo ibi non est, quia non insontem, sed male sibi consciam se peremit? Quid si cnim, (quod ipsa tantummodo nosse poterat, ) quamvis iuveni violenter irruenti, etiam sua libidine illecta consensit, idque in se puniens ita doluit, ut morte putarct expiandum? quamquamnec sic quidem occidere sc debuit, si fructuosam posset apud deos falsos agere poeni- tcntiam : Verumtamen si forte ita est , falsumque est iilud,

24 DlVl AVRELII AVGVSTINI

quod duo fuerunt, ct adulterium unus admisit, sed potius ain- bo adulterium commiscrunt, unus manifesta invasionc, al- tera latente consensione, non se occidit insontem: et ideo potest a litteratis eius defensoribus dici non essc apud inferos inter illos , qui sibi letum insontes peperere manu. Sed ita haec causa ex utroque latere coartatur, ut si extenuatur ho- micidium, adulterium confirmetur; si purgatur adulterium, homicidium cumuletur: nec omnino invenitur exitus , ubi di- citur, Si adulterata, cur laudata? si pudica, cur occisa? Nobis tamen in hoc tam nohili feminae huius exemplo ad istos refutandos , qui Christianis feminis in captivitate com- prcssis, alieni ab omni cogitatione sanctitatis insultant, suf- ficit quod in praeclaris cius laudibus dictum est: Duo fuerunt, et adulterium unus admisit. Talis cnim ab eis Lucretia magis credita est , quae se nullo adulterino potuerit macularc con- sensu. Quod ergo se ipsam, quoniam adulterum pertulit, etiam non adulterata occidit, non est pudicitiae caritas, sed pudoris infirmitas. Puduit cnim cam turpitudinis alienae in se commissae, etsi non sccum: et Romana mulier laudis avi- da nimium verita est, ne putaretur, quod violentcr est passa cum viveret, libcnter passa si viveret. Vnde ad oculos ho- minum mentis suae tcstem illam poenam adhibendam putavit, quibus conscientiam dcmonstrare non potuit. Sociam quippe facti se credi erubuit, si quod alius in ea fccerat turpiter, fer- ret ipsa paticnter. Non hoc feccrunt feminae Christianae, quae passae similia vivunt. Tamen nec in se ultae sunt cri- men alienum, ne aliorum sccleribus adderent sua; si, quoniam hostcs in eis concupiscendo stupra commiscrant , illae in se ipsis homicidia erubescendo committerent. Habent quippe in- tus gloriam castitatis, testimonium conscientiac: habent au- tem coram oculis Dci sui; nec rcquirunt amplius , ubi quid rcctc faciant, non amplius habent, ne devient ab auctoritate legis divinae, cum male devitant offensionem suspicionis humanae.

C A P. X X.

Nullam esse auctoritatem, quae Christianis in qualibet causa ius vo- luntariae necis tribuat.

Nequc enim frustra in sanctis canonicis libris nusquam nobis divinitus praeceptum permissumve reperiri potcst, ut vcl ipsius adipisccndae immortalitatis , vcl ullius carendi ca- vendivc mali causa, nobismetipsis necem inferamus. Nam et prohibitos nos esse intelligcndum est, ubi lex ait: Non occi- des. Praesertim quia non addidit, proximum tuum : sicut

DE CIVITATE DEI LIB. I. 25

falsum tcstimonium cuin vetaret; Fahum , inquit, testimo- nium non dices adversus proximum tuum. Nec ideo tamen si advcrsus se ipsum quisquam falsum testimonium dixerit, ab hoe crimine se putaverit alienum. Quoniam regulam diligen- di proximuin a semetipso dilcctor acccpit: quandoquidem scriptum est : Diliges proximum tuum tanquam te ipsum. Porro si falsi testimonii non minus reus est, qui de se ipso falsum fatetur, quam si adversus proximum hoc faceret; cum in eo praeccpto, quo falsum testimonium prohibetur, adversus proximum prohibeatur, possitque non recte intclligentibus vi- deri non esse prohibitum, ut adversus se ipsum quisque falsus tcstis adsistat: quanto magis intelligcndum est, nou licere ho- mini sc ipsum occidere, cum in eo quod scriptum cst: Non occides, nihilo deinde addito, nullus, nec ipse utique cui prae- cipitur, intelligatur exceptus? Vnde quidam hoc praeceptum etiam in bestias ac pecora conantur extendere, ut ex hoc nul- lum ctiam illorum liceat oeeidere. Cur non ergo et herbas, et quicquid humo radicitus alitur ac ligitur? Nam et hoc genus rerum, quamvis non sentiat, dicitur tamen vivere: ac per hoc potest et mori; proinde etiam cum vis adhibetur, occidi. Vnde et Apostolus, cum de huiuscemodi seminibus loqueretur, Tu , inquit , quod seminas non vivificatur , nisi moriatur. Et in Psalmo scriptum est, Occidit vites eorum in grandine. Nuni igitur ob hoc , cum audimus , Non occides, virgultum vcllere nefas ducimus, et Manichacorum errori insanissime acquiescimus? His igitur deliramentis remotis, cum legimus, Non occides: si propterea non accipimus hoc dictum esse de frutectis, quia nullus est eis sensus; nec dc animantibus ir- rationalibus, volatilibus, natatilibus, ambulatilibus, reptili- bus, quia nulla nobis ratione sociantur, quam non eis datum est nobiscum habere communcm; unde iustissima ordinatione Creatoris et vita etmors eorum nostris usibus subditur: restat ut de homine intciligamus , quod dictum est, Non occides : nec alterum ergo, nec te. Neque cnim qui se occidit, aliud quam hominem occidit.

CAP. XXI. De interfectionibus hominum, quae ab homicidii crimine exci-

piuntur.

Quasdam vero exceptiones eadem ipsa divina fecit auctori- tas, ut non liceat hominem occidi. Sed his exceptis, quos Deus occidi iubet, sive data lege, sive ad personam pro tem- pore expressa iussione: (Non autem ipse occidit, qui mini- sterium debet iubenti, sicut adminiculum gladius utenti. Et

26 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ideo ncquaquam contra hoc pracceptum fccerunt, quo dictum est, Non occides, qui Deo auctore bella gesserunt, aut per- sonam gerentes publicac potestatis secundum eius leges, hoc est, iustissimae rationis imperium, sceleratos morte punie- runt. Et Abraham non solum non est culpatus crudelitatis crimine, verum etiam laudatus est nomine pietatis , quod vo- luit filium, nequaquam scelerate, sed obedienter occidere. Et merito quacritur, utrum pro iussu Dci sit habendum, quod Iephte filiam, quae patri occurrit, oceidit, cum se immola- turum Deo id vovisset, quod ei redeunti de proclio victori primitus occurrisset. Nec Samson aliter excusatur, quod se ipsum cum hostibus ruina domus oppressit, nisi quia spiritus latenter hoc iusserat, qui per illum miracula faciebat. ) His igitur exceptis, quos vel lex iusta generaliter, vel ipse fons iustitiac Deus specialiter oceidi iubet, quisquis hominem vel se ipsum , vel quemlibet occiderit , homicidii crimine in- nectitur.

C A P. XXII.

Quod nunquam possit mors voluntaria ad magnitudinem animi per-

tinere.

Et quicunque hoc in se ipsis perpetraverunt, animi ma- gnitudine fortasse mirandi, non sapientiae sanitate laudandi sunt. Quanquam si rationem diligentius consulas, ne ipsa quidem animi magnitudo rccte nominatur , ubi quisque non valendo tolerare, vel quaeque aspera, vel aliena peccata, se ipse interemerit. Magis enim mens infirma deprehenditur, quae ferrc non potest, vel duram sui corporis servitutcm, vel stultam vulgi opinionem: maiorque animus merito dicendus est, qui vitam aerumnosam magis potest ferre, quam fugere; et humanum iudicium maxime vulgare , quod plerumque cali- gine erroris involvitur, prae conscientiae luce ac puritate contemnere. Quamobrem si magno animo fieri putandum est, cum sibi homo ingerit mortem, ille potius Cleombrotus in hac animi magnitudine reperitur; quem ferunt lectoPlatonis libro, ubi dc immortalitate animae disputavit , se praecipitem dedis~ se de muro, atquc ita ex hac vita migrasse ad cam, quam credidit esse meliorem. Nil enim urgebat aut calamitatis, aut criminis, seu verum , seu falsum, quod non valendo fer- rc se auferret: sed ad capessendam mortem, atque ad huius vitae suavia vincula rumpenda sola adfuit animi magnitudo. Quod tamcn magnc potius factum csse quam bene, testis ei potuit essc Plato ipse, qucm legerat: qui profecto id praeci- pue potissimumque fecisset, vel etiam praeccpisset , nisi ea

DE CIVITATE DEI LIB. I. 27

mente qua immortalitatem animae vidit, nequaquam facien- dum, quin etiam prohibendum csse iudicasset.

* Ad enim multi se interemerunt , ne in manus hostium pcrvenirent. Non modo quacrimus utrum sit factum, sed utrum fuerit facicndum. Sana quippe ratio etiam exemplis anteponenda est, cui quidem ct exempla concordant, sed illa quae tanto digniora sunt imitatione, quanto exccilentiora pietate. Non fecerunt Patriarchae , non Prophctae , non Apostoli: quia et ipse Dominus Christus, quando eos, si per- secutioncm paterentur, fugere admonuit de civitate in civi- tatem, potuit admonere ut sibi manus inferrent, ne in ma- nus persequentium pcrvenirent. Porro si hoc ille non iussit, aut monuit, ut eo modo sui ex hac vita migrarent, quibus migrantibus mansioncs aeternas se pracparaturum esse pro- misit , quaelibct cxempla opponant gentes quae ignorant Deum, manifestum est hoc non licere colcntibus unum ve- ram Dcum. (* al. CAPVT XXIII. )

C A P. XXIII.

Quale exemplum sit Catonis, qui victoriam Caesaris nonferens, se

interemit.

Sed tamen illi etiam praetcr Lucretiam, de qua supra sa- tis quod videbatur diximus, non facile reperiunt de cuius auctoritate praescribant, nisi illum Catonem, qui se Vticae occidit: non quia solus id fecit, sed quia vir doctus ct probus habebatur, ut mcrito putetur recte etiam lieri potuisse vel posse quod fccit. De cuius facto quid potissimum dicam, nisi quod amici eius etiam docti quidam viri, qui hoc fieri prudcntius dissuadebant, imbecillioris quam fortioris animi facinus csse ccnsuerunt, quo demonstraretur non honestas turpia praccavcns, sed infirmitas adversa non sustinens ? Hoc et ipsc Cato in suo carissimo filio indicavit. Nam si turpe erat sub victoria Caesaris vivere, cur auctor huius turpitudinis pater filio fuit , quem de Caesaris bcnignitatc omnia sperare praecepit1? Cur non et illum secum coegit ad mortem? Nam si cum filium, qui contra imperium in hostem pugnaverat, etiam victorem laudabiliter Torquatus occidit; cur victus vi- cto filio pepercit Cato, qui non pepercit sibi? An turpius erat, contra impcrium esse victorem, quam contra decus ferre vi- ctorcm? Nullo modo igitur Cato turpe esse iudicavit, sub vi- ctore Caesarc vivcre : alioquin ab hac turpitudine paterno fer- 10 filium liberaret. Quid est ergo, nisi quod filium quantum amavit, cui parci a Caesare et speravit et voluit, tantum glo- riac ipsius Caesaris, nc ab illo etiam sibi parceretur, ut ipse

28 DlVI AVRELIl AVGVSTIM

Cacsar dixisse fertur, invidit; aut, ut aliquid nos mitius di canius , erubuit?

C A P. XXIV.

Quod in ea virtute, qua Regulm Catone praestanlior fuit, multo magis emineant Christiani.

Nolunt autem isti, contra quos agimus, ut sanctum virum lob, qui tam horrcnda mala in sua carne perpeti maluit, quarn illata sibi morte omnibus carere cruciatibus ; vel alios sanctos ex nostris litteris summa auctoritate celsissimis, fidequc di- gnissimis, qui captivitatem dominationemque hostium ferrc, quam sibi necem infcrre maluerunt, Catoni praeferamus: sed ex litteris eorum, eidem illi Marco Catoni Marcum Regulum praeferamus. Cato enim nunquam Caesarem vicerat, cui vi- ctus dedignatus est subiici, et ne subiiceretur , a se ipso cle- git occidi: Regulus autem Pocnos iam viccrat, impcrioque Romano Romanus imperator non ex civibus dolendam, sed ex hostibus laudandam victoriam reportaverat: ab cis, tamen po- stea victus, maluit cos ferre serviendo, quam eis se auferre moricndo. Proinde servavit et sub Carthaginiensium domina- tione patientiam, et in Romanorum dilectione constantiam, nec victum auferens corpus ab hostibus , nec invictum ani- mum a civibus. Nec quod se occidere noluit, vitae huius amore fccit. Hoc probavit, cum causa promissi iurisque iu- randi ad eosdem hostcs, quos gravius in senatu verbis, quam in bello armis >iTenderat, sine ulla dubitationc rcmcavit. Tantus itaque vltae huius contemtor, cum saevientibus hosti- bus per quaslibet poenas eam finire , quam se ipsc perimere maluit, magnum scelus esse, si se homo interimat, procul dubio iudicavit. Inter omnes suos laudabiies et virtutum in- signibus illustres viros non proferuntRomani meliorem, quem neque felicitas corrupcrit , nam in tanta victoria mansit pauperrimus; nec infelicitas fregerit, nam ad tanta exitia revertit intrepidus. Porro si fortissimi et praeclarissimi viri terrenae patriae defensores, dcorumque licet falsorum, non tamen fallaccs cultores , sed veracissimi etiam iuratores , qui hostes victos more ac iure bclli ferirc potuerunt, hi ab hosti- bus victi se ipsos ferire noluerunt; et cum mortem minime formidarent, victores tamen dominos ferre, quam eam sibi inferrc maluerunt: quanto magis Christiani verum Deum colentes ct supcrnac patriac suspirantes, ab hoc facinore tcmperabunt, si eos divina dispositio vel probandos vel emen- dandos ad tcmpus hostibus subiugavcrit; quos in illn humiii- tate non dcscrit, qui propter cos tam humilitcr venit Altissi-

OE CIVITATE DEI LIB. I. 29

mus ; pracsertim quos nullius militaris potestatis vel talis mi- litiae iura constringunt , ipsum hostem ferire superatum? * Quis crgo tam malus error obrcpit, ut homo se occidat, vel quia in eum peccavit, vel ne in eum pcccet inimicus, cum vel peccatorem vel peccaturum ipsum occidere non audeat ini- micum? ( * al CAPVT XXV.)

C A P. XXV.

Quod peccatum nonper peccatum debeat declinari.

At enim timendum est et cavendum, ne libidini hostili sub- ditum corpus illecebrosissima voluptate animum alliciat con- sentire peccato. Proinde, inquiunt, non iam propter alie- num, scd propter suum peccatum, antequam hoc quisque committat , se debct occidere. Nullo modo quidem hoc faciet animus, ut consentiat libidini carnis suae aliena libidine con- citatae, qui Dco potius eiusque sapientiae, quam corporis con- cupiscentiae subiectus est. Verumtamen si detestabile faci- nus et damnabile scelus est, etiam se ipsum hominem occidc- rc, sicut veritas manifcsta proclamat; quis ita desipiat, ut dicat, Iam nunc pcccemus, nc postea forte peccemus; iam nunc pcrpetremus homicidium, ne forte postea incidamus in adulterium? Nonne si tantum dominatur iniquitas, ut non in- noccntia, sed potius peccata eligantur, satius est incertum dc futuro adultcrium, quam certum de praesenti homicidium? Nonne satius est flagitium committere, quod poenitendo sa- nctur, quam tale facinus ubi locus salubris poenitentiae non relinquitur? Haec dixi propter eos vel eas, quae non alieni, sed proprii peccati devitandi causa, ne sub alterius libidine etiam excitatae suae forte consentiant, vim sibi, qua mo- riantur, inferendam putant. Caeterum absit a mente Christia- na quae Deo suo fidit, in eoquc spe posita eius adiutorio niti- tur; absit, inquam, ut mens talis cuiuslibet carnis volupta- tibus ad consensum turpitudinis cedat. Qu.od si illa concu- piscentialis inobedientia, quae adhuc in membris moribundis habitat, praetcr nostrae voluntatis legem quasi lcge sua mo- vetur: quanto magis absque culpa est in corporc non consen- tientis, si absque culpa est in corpore dormicntis?

C A P. XXVI.

De his quae fieri non licent, cum a sanctis facta noscuntur, qua ra- tione facta credenda sint.

Scd quaedam, inquiunt, sanctae feminae tempore persc- cutionis, ut insectatores suae pudicitiae devitarent, in raptu- rum atque necaturum se fluvium proiecerunt; eoque modo

30 DIVI AVRKLH AVGVSTINI

defunctae sunt, earumquc martyria in Catholica Ecclcsia ve ncrationc celcberrima frequentantur. Di his nihil temcre au- deo iudicare. Vtrum enim Ecclesiae aliquibus fide dignis testificationibus, ut earum memoriam sic bonoret, divina per- suaserit auctoritas, nescio: et fieri potest, ut ita sit. Quid si enim hoc fecerunt, non humanitus dcceptae, sed divinitus iussae; nec errantes, sed obedientes? sicut de Samsone aiiud nobis fas non est credere. Cum autem Dcus iubct, scque iu- bcre sine ullis ambagibus intimat, quis obedientiam in cri- men vocet? quis obsequium pietatis accuset? Scd non ideo sine scelere facit, quisquis Deo immolare filium dccreverit, quia hoc Abraham etiam laudabiliter fecit. Nam et milcs. cum obediens potestati, sub qua legitime constitutus est, ho- minem occidit, nulla civitatis suae lege reus cst homicidii: immo nisi fecerit, reus est imperii deserti atque contemti. Quod si sua sponte atque auctoritate fecisset, in crimen ef- fusi humani sanguinis incidisset. Itaque unde punitur si fe- cerit iniussus, inde punietur nisi fecerit iussus. Quod si ita est iubente imperatore, quanto magis iubente Creatore? Qui ergo audit, non licere se occidere, faciat, si iussit cuius non licet iussa contemnere. Tantummodo videat, utrum divina iussio nullo nutet incerto. Nos per aurem conscientiam con- venimus, occultorum nobis iudicium non usurpamus. Nemo scit yuid agatur in homine, nisi spiritus hominis, qui in ipso est. Hoc dicimus, hoc asserimus, hoc modis omnibus appro- bamus, neminem spontaneam mortem sibi inferre debere, vel- ut fugiendo molestias temporales, ne incidat in perpetuas: ne- mincm propter aliena peccata, ne hoc ipse incipiat habere gravissimum proprium, quem non polluebat alienum: ncmi- ncm propter sua peccata praeterita, propter quae magis hac vita opus cst, ut possint poenitcndo sanari: neminem velut desiderio vitae melioris , quae post mortem speratur; quia reos suae mortis melior post mortem vita non suscipit.

C A P. XXVII.

An propter declinationem peccati mors spontanea appetenda sit. Rcstat una causa, de qua dicere coepcram, qua utile pu- tatur, ut se quisque interficiat, scilicet ne in peccatum irruat, vcl blandicnte voluptate, vel dolore saevicnte. Quam cau- sam si volucrimus admittcre, co usque progrcssa pervenict, ut hortandi sint homines tunc se potius intcrimcre , cum la- vaero sanctae rcgcnerationis abluti, universorum rcmissioncm acceperint pcccatorum. Tunc enim tempus est cavcndi omnia

DE CIVITATE DEI LIB. I. 31

futura peceata, cum omnia sunt dcleta praeterita. Quod si morte spontanea recte fit, cur non tunc potissimum fit? Cur baptizatus sibi quisque parcit? Cur liberatum caput totrursus vitae huius periculis inserit, cum sit facillimae potestatis il- lata sibi nece omnia devitare, scriptumquc sit: Qui amat pe- riculum, incidit in illud? Cur ergo amantur tot ct tanta pc- ricula , vel certe etiamsi non amantur, suscipiuntur, cum manet in hac vita, cui abscedere licitum cst? An vero tam insulsa pervcrsitas cor evertit, et a consideratione veritatis avcrtit, ut si se quisque interimcre debet, ne unius capti- vantis dominatu corruat in peccatum, vivendum sibi existimet, ut ipsum perferat mundum per omnes horas tentationibus ple- num, ct talibus quales sub uno domino formidantur , et innu- mcrabilibus ceteris sine quibus haec vita non ducitur? Quid igitur causae est, cur in eis exhortationibus tempora consu- mamus, quibus baptizatos alloquendo studemus accendere, sive ad virginalem integritatem, sive ad continentiam vidualem, sive ad ipsam thori coniugalis fidem, cum habeamus meliora, ct ab omnibus peccandi periculis remota compendia, ut qui- buscunque post remissionem recentissimam peccatorum arri- piendam mortem, sibique ingerendam persuadere potuerimus, cos ad dominum saniores puriosque niittamus? Porro si quis- quis hoc aggrediendum et suadendum putat, non dico desipit, scd insanit; qua tandcm frontc homini dicit: Interfice te, ne parvis tuis pcccatis adiicias gravius, dum vivis sub domino barbaris moribus impudico ; qui non potest nisi sceleratissime diccre: Interfice te, peccatis tuis omnibus absolutis , ne rur- sus talia vel etiam peiora committas, dum vivis in mundo tot impuris voluptatibus illecebroso, tot nefandis crudelitatibus furioso, tot erroribus et terroribus inimico? Hoc quia nefas est dicere, nefas est profecto se occidere. Nam si hoc sponte faciendi ulla causa iusta csse posset, procul dubio iustior quam ista non essct. Quia vero nec ista est, ergo nulla est.

C A P. XXVIII.

Quo iudicio Dei in corpora continentium libido hostilis peccare

permissa sit.

Non itaque vobis, o fideles Christi, sit taedio vita vc- stra, si ludibrio fuit hostibus castitas vestra. Habetis magnam veramque consolationem, si fidam conscientiam retinetis, non vos consensisse peccatiseorum, quiinvospeccarepermissisunt. * Quod si forte, cur permissi sint, quaeritis, alta quidem est providentia Creatoris mundi atque Rectoris, et inscruta-

32 DIVI AVRELII AVGVSTINI

hilia sunt iudicia eius , et investigabiles viae eius. Vernm- tamcn intcrrogate fidclitcr animas vcstras, nc forte dc isto integritatis et continentiae vcl pudicitiae bono vos inflatius extulistis, et humanis laudibus delectatae in hoc etiam aliqui- bus invidistis. Non accuso quod ncscio, nec audio quod vo- bis intcrrogata corda vestra rcspondcnt. Tamcn si ita csse respon- derint, nolite mirari hoc vos amisissc, unde hominibus pla- ccrc gestiistis; illud vobis remansissc, quod ostendi homini- bus non potest. Si peccantibus non consensistis , divinae gratiae, ne amitterctur, divinum acccssit auxilium; huma- nae gloriae, ne amarctur, humanum succcssit opprobrium. ln utroque consolanieni pusillanimcs; illinc probatae, hinc castigatae ; illinc iustificatae , hinc cmendatac. Quarum vcro corda intcrrogata rcspondent, nunquam se de bono vir- ginitatis vel viduitatis vel coniugalis pudicitiac superbisse, sed humilibus consentiendo de dono Dei cum tremore exsultasse, nec invidisse cuiquam paris exccllentiam sanctitatis et casti- tatis, sed humana laude postposita , quac tanto maior deferri solet, quanto est bonum rarius quod exigit laudem , optasse potius ut earum amplior numerus csset, quam ut ipsae in paucitatc amplius eminerent: nec istae, quae tales sunt, si carum quoque aliquas barbarica libido comprcssit, permissum hoc esse causentur; nec ideo credant Deum ista negligere, quia permittit quod nemo impune committit. Quaedam enim vclut pondcra malarum cupiditatum, et per occultum praesens divinum iudicium relaxantur, et manifesto ultimo rescrvan- tur. Fortassis autem istae, quae bene sibi sunt consciae non se ex isto castitatis bono cor inflatum extulisse, et tamen vim hostilem in carne perpessae sunt, habebant aliquid latentis infirmitatis, quae posset in superbiac fastum, si hanc humili- tatcm in vastatione illa evasissent, extolli. Sicut ergo qui- dam morte rapti sunt, ne malitia mutaret intcllectum eorum; ita quiddam ab istis vi raptum est, ne prospcritas mutaret mo- destiam earum. Vtrisque igitur, quae de carne sua, quod turpem nullius essent perpessa contactum, vel iam superbie- bant, vel superbire, si nec hostium violentia contrectata es- set, forsitan poterant, non ablata est castitas, scd humilitas pcrsuasa: illarum tumori succursum est immanenti, istarum occursum cst immincnti. (* al CAPVT XXVIII.)

Quanquam ct illud non sit taccndum, quod quibusdam quac ista perpcssae sunt, potuit vidcri continentiae bonum in bonis corporalibus deputandum: et tunc mancrc, si nullius libidine corpus attrcctarctur ; non autem esse positum in solo

DE CIVITATE DEI LIB. I. 33

adiuto divinitus roborc voluntatis , ut sit sanctum ct corpus et spiritus ; nec tale bonuni cssc, quod invito aninio non pos- sit aufcrri: qui crror eis fortasse sublatus est. Cum enim cogitant qua conscicntia Deo servicrint, ct iide inconcussa non de iHo sentiunt quod ita sibi servicntes cumque ita in- vocantes desererc ullo modo potuerit, quantumque illi casti- tas placeat dubitare non possunt , vident csse conscquens, nequaquam ilium fuisse pcrmissurum, ut hacc accidcrcnt sanctis suis, si eo modo pcrire possct sanctitas, quam contu- lit cis et diligit in cis.

C A P. XXIX.

Quid familia Christi respondere debeat infidelibus, cuni exprobrant, quod eam afurore hostium non liberaverit Christus.

Habet itaque omnis familia summi et veri Dei consolatio- ncm suam, non fallaccm, nec in spc rerum nutantium vel labcntium constitutam; vitamque etiam ipsam temporalcm minimc poenitcndam, in qua eruditur ad aeternam ; bonisque terrenis tanquam pcregrina utitur, ncc capitur, malis autem aut probatur, aut emendatur. Illi vero qui probationi eius insultant, eiquc dicunt, cum fortc in aliqua temporalia mala devenerit, Vbi est Deus tuus? Ipsi dicant: Vbi sint dii co- rum, quum talia patiuntur, pro quibus cvitandis eos vel co- lunt, vcl colcndos csse contcndunt. Nam ista respondet: Deus mcus ubique praescns est, ubiquetotus, nusquam in- ciusus, qui possit adesse sccretus, abesse non motus: ille cum mc advcrsisrebus exagitat, aut merita examinat, aut pec- cata castigat, merccdemquc mihi acternam pro tolcratis pic malis temporalibus servat: vos autcm qui estis, cum quibus loqui dignum sit saltem de diis vcstris , quanto minus de Deo mco, qui terribilis est super omnes deos? Quoniam dii gen- tium daemonia, Dominus autem coelos fecit.

C A P. XXX.

Quam pudendis prosperitatibus affluere velint, qui de Christianis temporibus conqueruntur.

Si Nasica ille Scipio vester quondam pontifex viveret, qucm sub terrore belli Punici in suscipiendis Phrygiis sacris, cum vir optimus quaereretur, universus senatus elegit, cuius os fortassc non auderetis adspiccre, ipse vos ab hac impuden- tia cohiberet. Cur cnim afflicti rebus adversis dc temporibus querimini Christianis , nisi quia vestram luxuriam cupitis ha- bcre sccuram, ct pcrditissimis moribus remota omni molcstia- rum aspcritate diffluere? Neque enim proptcrea cupitis ha-

C

34 DIVI AVRELII AVGVSTINI

berc pacem ct omni genere copiarum abundare, ut his bonis honeste utamini, hoc est, modeste, sobrie , tcmperanter, pie: sed ut infinita varictas voluptatum insanis eftusionibus exquiratur, secundisque rcbus ea mala oriantur in moribus, quae saevientibus peiora sint hostibus. At illc Scipio ponti- fex maximus vester, ille iudicio totius senatus vir optimus, istam vobis metuens calamitatem, nolebat aemulam tunc im- perii Romani Carthaginem dirui, et decernenti ut dirueretur contradicebat Catoni, timens infirmis animis hostem, sccuri- tatem, et tanquam pupillis civibus idoneum tutorem, neces- sarium videns esse terrorem. Nec eum scntentia fefellit: re ipsa probatum est, quam verum diccret. Dcleta quippe Car- thagine, magno scilicet terrore Romanac reipublicae depulso et exstincto , tanta de rebus prosperis orta mala continuo sub- secutasunt, utcorrupta disruptaque concordiaprius saeviscru- entisque seditionibus , deindc mox malarum connexione cau- sarum, bellis etiam civilibus tantae stragcs edercntur, tantus sanguis effunderetur, tanta cupiditate proscriptionum ac ra- pinarum ferveret immanitas , ut Romani illi qui vita integrio- re mala metuebant ab hostibus , perdita integritate vitae cru- deliora paterentur a civibus : eaque ipsa libido dominandi, quae inter alia vitia generis humani immoderatior inerat universo populo Romano, posteaquam in paucis potentioribus vicit, obtritos fatigatosque caeteros etiam iugo servitutis oppressit.

C A P. XXXI.

Quibus vitiorum gradibus aucta sit in Romanis cupido regnandi. Nam quando illa quiesceret in superbissimis mentibus, do- nec continuatis honoribus ad potestatem regiam perveniret? Honorum porro continuandorum facultas non esset , nisi am- bitio praevaleret. Minime autem praevaleret ambitio , nisi in populo avaritia luxuriaque corrupto. Avarus vero luxurio- susque populus secundis rebus effectus est, quas Nasica ille providentissime cavendas esse censebat, quando civitatem ho- stium maximam , fortissimam , opulentissimam nolebat au- ferri ; ut timore libido premcretur, libido pressa non luxuria- retur, luxuriaquc cohibita nec avaritia grassaretur: quibus vitiis obseratis , civitati utilis virtus floreret et cresceret, ei- que virtuti libertas congrua permaneret. Hinc etiam crat, et ex hac providentissima patriae caritatc vcniebat, quod idem ipse vester pontifex maximus, a senatu tcmporis illius (quod saepe dicendnm est) clectus sinc ulla sententiarum discrepan- tia vir optimus , caveam theatri scnatum construcre molicn-

DE CIVITATE DEI LIB. I. 35

tem, ab hac dispositionc ct cupiditate compcscuit; pcrsuasit- que oratione gravissima, ne Graecam luxuriam virilibus pa- triae moribus patcrentur obrepcre, et ad virtutcm labcfactan- dam cnervandamque Romanam pcrcgrinac consentire nequi- tiae: tantumque auctoritatc valuit, ut eius verbis commota senatoria providcntia, ctiam subsellia, quibus ad horam con- gestis in ludorum spcctaculo iam uti civitas coeperat, deinceps prohiberct apponi. Quanto studio istc ah urbc Roma ludos ipsos sccnicos abstulissct, si auctoritati eorum, quos deos pu- tabat, resistcre auderet; quos csse noxios daemones non in- telligebat; aut si intelligebat, placandos ctiam ipse potius, quam contemncndos existimabat. Nondum cnim fuerat de- clarata Gentibus superna doctrina, quae fide cor mundans, ad coclcstia vcl supcrcoelestia capcsscnda humili pietate huma- num mutaret aftectum, et a dominatu superborum daemonum liberaret.

C A P. X X X I 1.

De scenicorum institutione ludorum.

Verumtamcn scitotc qui ista nescitis, et qui vos scire dis- simulatis advertite, qui advcrsus libcratorem a talibus dominis murmuratis: ludi scenici, spectacula turpitudinum ct licentia vanitatum, non hominum vitiis, sed dcorum vestrorum iussis Romae instituti sunt. Tolcrabilius divinos honores deferretis illi Scipioni, quam dcos ciusmodi coleretis. Neque enim erant illi dii suo pontifice meliorcs. Ecce adtendite, si mens tam diu potatis erroribus ebria, vos aliquid sanum considcrarc pcrmittit. Dii propter sedandam corporum pestilentiam ludos sibi scenicos cxhiberi iubcbant: pontifex autem propter ani- morum cavendam pestilentiam, ipsam sccnam construi pro- hibebat. Si aliqua luce mentis animum corpori pracponitis, eligitc quem colatis. Neque enim et illa corporum pestilentia Ideo conquievit, quia populo bellicoso et solis antea ludis Circensibus assueto ludorum sccnicorum dclicata subintravit insania: sed astutia spirituum nefandorum praevidens illam pestilentiam iam fine debito cessaturam, aliam longc gravio- rem, qua plurimum gaudct, cx hac occasione non corporibus, scd moribus curavit immittere ; quae animos miserorum tan- tis obcoecavit tenebris, tanta deformitatc foedavit, ut ctiam modo, (quod incredibile forsitan crit, si a nostris posteris audietur, ) Romana urbe vastata, quos pestilentia ista posse- dit, atque inde fugientes Carthaginem pervenire potucrunt, in theatris quotidic certatim pro histrionibus insanirent.

C 2

3« DIVl AVRELII AVGVSTINI

C A P. X X X I l I.

De vifiis Romanorum , quos patriae non correxil eversio. O mcntes amentes, quis est hic tantus, non error, sed fu- ror, ut exitium vestrum, (sicut audivimus) plangentibus Orien- talibus populis , et maximis civitatibus in remotissimis teriis publicum luctum moeroremquc ducentibus, vos theatra quae- reretis, intraretis, impleretis , et multo insaniora, quam fue- rant antea, faceretis? Hanc animorum labem ac pestem, hanc probitatis et honestatis eversionem vobis Scipio ille metuebat, quando construi theatra prohibcbat, quando rebus prosperis vos facile corrumpi atque everti posse cernebat, quando vos ab hostili terrore securos esse nolebat. Neque enim censebat ille felicem esse rempublicam stantibus moenibus, ruentibus moribus. Sed in vobis plus valuit quod daemones impii se- duxerunt, quam quod homines providi praecaverunt. Hinc est quod mala quae facitis, vobis imputari non vultis; mala vero quae patimini, Christianis temporibus imputatis. Neque enim in vestra securitatc pacatam rempublicam, sed luxuriam quaeritis impunitam, qui depravati rebus prosperis, nec cor- rigi potuistis adversis. Volebat vos ille Scipio terreri ab ho- ste, ne in luxuriam flueretis : vos nec contriti ab hoste luxu- riam repressistis : perdidistis utilitatem calamitatis , et miser- rimi facti estis, et pessimi permansistis.

C A P. XXXIV.

De clementia Dei, quae Vrbis excidium temperavit.

Et tamen quod vivitis, Dei est, qui vobis parcendo ad- monet, ut corrigamini poenitendo: qui vobis etiam ingratis praestitit, ut vel sub nomine servorum eius , vel in locis Martyrum eius hostiles manus evaderetis. * Romulus et Re- mus asylum constituisse perhibentur, quo quisquis confuge- ret, ab omni noxa liber esset, augere quaerentes creandae multitudinem civitatis. Mirandum in honorem Christi prac- cessit exemplum. Hoc constituerunt eversores Vrbis , quod constituerant antea conditores. Quid autem magnum, si hoc fecerunt illi, ut civium suorum numerus suppleretur, quod fecerunt isti, ut suorum hostium numerositas servaretur?

(*a/. CAP. XXXIV.)

C A P. XXXV.

l)e lalentibus infer impios Ecclesiae filiis , et de falsis intra Eccte-

sia?n Christianis. Haec et talia, si qua uberius et commodius potuerit, re- spondeat inimicis suis rcdempta familia Domini Christi , et peregrina civitas regis Christi. * Meminerit sane, in ipsis

DE CIVITATE DEI LIB. L 37

inimicis latere cives futuros, ne infructuosum vel apud ipsos putet, quod donec perveniat ad confessos, portat infensos : sicut ex illorum numero etiamDei Civitas habet secum, quam- diu peregrinatur in mundo, connexos communione sacramen- torum, nec secum futuros in aeterna sorte sanctorum, qui partim in occulto, partim in aperto sunt: qui etiam cum ipsis inimicis adversus Deum, cuius sacramentum gerunt, murmu- rare non dubitant; modo cum illis theatra, modo ecclesias nobiscum replentes. De correctione autem quorumdam etiam talium multo minus est desperandum, si apud apertissirnos ad- versarios praetestinati amici latitant , adhuc ignoti etiam sibi. Perplexae quippe sunt istae duae civitates in hoc seculo , in- vicemque permixtae, donec ultimo iudicio dirimantur: de quarum exortu et procursu et debitis tinibus, quod dicendum arbitror, quantum divinitus adiuvabor, expediam, propter glo- riam Civitatis Dei, quae alienis a contrario comparatis cla- rius eminebit. (* al. CAP. XXXV.)

C A P. XXXVI.

De quibus causis sequenti disputatione sit disserendum.

Sed adhuc quaedam mihi dicenda sunt adversum eos, qui Romanae reipublicae clades in religioncm nostram referunt, qua diis suis sacrificare prohibentur. Commemoranda enim sunt quae et quanta occurrere potuerint, vel satis esse vide- buntur mala, quae illa civitas pertulit, vel ad eius imperium pertinentes provinciae, antequam eorum sacrificia prohibita fuissent: quac omnia procul dubio nobis tribuerent, si iam vel illis clareret nostra religio , vel ita eos a sacris sacrilegis prohiberet. Deinde monstrandum est, quos eorum mores, et quam ob causam verus Deus ad augendum imperium adiuvare dignatus est, in cuius potestate sunt regna omnia: quamque nihil cos adiuverint hi, quos deos putant; quin potius quan- tum decipiendo et fallendo nocuerint. Postremo adversus cos dicetur, qui manifestissimis documentis confutati atque convicti conantur asserere, non propter vitae praesentis utili- tatem, sed propter eam quae post mortem futura est, colen- dos deos. Quae , nisi fallor , quaestio multo erit opero- sior, et sublimiori disputatione dignior, ut et contra philoso- phos in ea disseratur, non quoslibet, sed qui apud ilios ex- cellentissima gloria clari sunt, et nobiscum multa scntiunt, scilicet de animac immortalitate, et quod Deus verus mundum condiderit, et de providentia eius, qua universum quod con- didit , regit. Scd quoniam et ipsi in illis quae contra nos

38 DIVI AVRELII AVGVSTINI

scntiunt, rcfellcndi sunt; dccssc huic oflicio non debemus; ut rcfutatis impiis contradictionihus pro virihus , quas Dcus impartict, asseramus Civitateni Dci, veramque pietatem, ct Dei cultum, in quo uno veracitcr sempiterna hcatitudo pro- mittitur. Hic itaquc modus sit huius voluminis , ut deinceps disposita ah alio sumamus cxordio.

LIBEK SECVNDVS

C A P V T I.

De modo, qui necessilali disputationis adhibendus est.

Si rationipcrspicuac veritatis infirmushumanae consuetudinis sensus non auderct ohsistcre, sed doctrinae saluhri languorcrn suum tanquam medicinac suhderet, donec divino adiutorio fide pietatis impetrantc sanaretur, non multo sermone opus esset ad convincendum quemlihet vanae opinationiserrorem, his qui rectc sentiunt, et sensa vcrhis sufficientibus explicant. Nunc vero quoniam ille est maior ct tetrior insipientiummorbus ani~ morum, quo irrationabiles motussuos, ctiam post rationem plene redditam, quanta homini ah homine debetur, sive nimia coecitate, qua nec aperta cernuntur, sive obstinatissima per- vicacia, qua ct ea quac cernuntur non feruntur, tanquam ipsam rationem veritatcmque defendunt, fit necessitas copio- sius dicendi plcrumque res claras, vclut cas , non spectanti- hus intuendas, sed quodammodo tangendas palpantihus et connivcntihus offcramus. Et tamen quis disceptandi finis erit et Ioquendi modus, si respondcndum esse respondentibus sem- per cxistimcmus ? Nam qui vel non possunt intelligere quod dicitur, vel tam duri sunt adversitatc mentis , ut etiamsi in- tellexerint, non obediant, respondent, ut scriptum est, ct loquuntur iniquitatem, atquc infatigabiliter vani sunt. Quo- rum dicta contraria si totics velimus refellcre, quoties obnixa fronte statuerint non curare quid dicant, dum quocunque modo nostris disputationibus contradicant, quam sit infini. tum ct aerumnosum et infructuosum vides. Quamobrem ncc tc ipsum, mi fili Marcellinc, ncc alios quihus mc lahor nostcr in Christi caritate utiiitcr ac liberalitcr servit , tales meorum scriptorum vclim iudiccs, qui rcsponsionem sempcrdesidcrcnt, cum his quae leguntur audicrint aliquid contradici; nc fiant similes earuni mulicrcularum , quas commcmorat Apostolus,

DE CIVITATE DEI LIB II. 39

Semper diseentes, et ad veritatis scientiam nunquam per- venientes.

C A P. 1 I. Dehis, quae primo volumine expedita aunt.

Superiore itaque libro, cum dc Civitate Dei diccre insti- tuissem, unde hoc univcrsum opus, illo adiuvante, in manus sumtum est, occurrit mihi respondendum esse primitus eis, qui hacc bella quibus mundus iste contcritur, maximeque Ro- manae urbis recentem a Barbaris vastationem Christianae re- ligioni tribuunt, qua prohibentur nefandis sacrificiis servire daemonibus : cum potius hoc dcberent tribuere Christo, quod propter cius nomen contra institutum morcmque bellorum, eis quo confugcrent, religiosa ct amplissima loca Barbari libera praebucrunt; atque in multis famulatum debitum Christo, non solum verum, sed etiam timore confictum sic honoraverunt, ut quod in eos belli iure fieri licuisset, illicitum sibi essc iu- dicarent. Inde incidit quaestio, cur haec divina beneficia etiam ad impios ingratosque pervencrint , et cur illa itidem dura, quac hostiliter facta sunt, pios cum impiis pariter afflixerint? Quam quaestionem pcr multa diifusam, l in omnibus enim quo- tidianis vel Dei muneribus vel hominum cladibus, quorum utraque bene ac male viventibus permixtc atque indiscrcte sacpe accidunt, solent multos movere, ) ut pro suscepti operis necessitatc dissolverem, aliquantum immoratus sum, maxime ad consolandas sanctas fcminas et pie castas, in quibus ab ho- ste aliquid perpetratum est, quod intulit verecundiae dolorem, ctsi non abstulit pudicitiae firmitatem; ne poenitcat eas vi- tae, quas non est undc possit poenitcrc nequitiae. Deinde pauca dixi in eos, qui Christianos adversis illis rebus affectos, et praecipue pudorem humilitarum feminarum, quamvis ca- starum atque sanctarum, protervitate impudentissima exagi- tant, cum sint ncquissimi et irreverentissimi, longe ab eis ipsisRomanis degencres, quorum praeclara multa laudantur et litterarum memoria celebrantur, immo illorum gloriae vehe- menter adversi. Romam quippe partam vcterum auctamquc laboribus , foediorem stantem fecerant quam ruentem : quan- doquidem in ruina cius lapides ct ligna, in istorum autem vita omnia, non murorum, sed morum munimenta atquc ornamen- ta ceciderunt , cum funcstioribus eorum corda cupiditatibus quam ignibus tecta illius urbis arderent. Quibus dictis , pri- mum terminavi librum. Deinceps itaquc dicere institui, quae mala civitas illa perpessa sit ab origine sua, sive apud se ipsam, sivc in provinciis sibi iam subdistis: quae omnia Chri-

40 DIVI AVRELII AVCVSTINI

stianac rcligioni tribuercnt, si iam tunc Evangelicn doctrina adversus falsos ct fallaces corum dcos tcstificatH»ne liberrima personarct.

C A P. III.

De assumenda historia, qua oslendatur , quae mala acciderint lio- manis, cum deos colerent , antequam religio Christiana obcrcsceret.

Memento autem, me ista commcmorantcm, adhuc contra impcritos agcrc , ex quorum imperitia illud quoque ortum est vulgare proverbium: Pluvia defit, causa Christiani. Sunt namque qui eorum studiis liberalibus intituti amant historiam, qua facillime ista novcrunt: sed ut nobis ineruditorum turbas infestissimas reddant, se nosse dissimulant; atque hoc apud vulgus confirmare nituntur, cladcs quibus pcr certa intervalla locorum et temporum genus humanum oportet affligi, causa accidcre nominis Christiani, quod contra deos suos ingenti fama ct praeclarissima celebritate per cuncta diffunditur. Re- colant ergo nobiscum, antequam Christus venisset in carne, antequam eius nomen ea, cui frustra invident, gloria populis innotesceret, quibus calamitatibus res Romanae multipliciter varieque contritac sint, et in his dcfendant, si possunt, deos suos, si propterca coluntur , ne ista mala patiantur cultorcs eorum ; quorum si quid nunc passi fucrint, nobis imputandum esse contendunt. Cur enim ca quae dicturus sum , permise- runt accidere cultoribus suis , antequam eos declaratum Chri- sti nomen offendcret, eorumque sacrificia prohiberet?

CAP.-IV.

Quod cultores deorum nulla unquam a diis suis praecepta probitatis acceperint , et in sacris eorum turpia quaeque celebraverint.

Primo ipsos mores ne pessimos haberent, quare dii eorum curare noluerunt? Deus enim verus eos, a quibus non coleba- tur, merito neglcxit : dii autcm illi , a quorum cultu se pro- hiberi homines ingratissimi conqueruntur, cultores suos ad bene vivendum quare nullis legibus adiuverunt? Vtique di- gnum erat, ut quomodo isti illorum sacra, ita illi istorum fa- cta curarent. Sed respondetur , quod voluntate propria quisquc malus est. Quis hoc ncgaverit? Verumtamen pcrti- ncbat ad consultorcs deos, vitae bonae praeccpta non occul- tare populis cultoribus suis, sed clara praedicatione pracberc: pcr vatcs ctiam convenire atque arguere peccantes ; palam minari pocnas male agcntibus, praemia recte vivcntibus pol- liceri. Quid unquam tale in dcorum illorum templis promta et cminenti voce concrepuit? Venicbamus etiam nos aliquan-

DE CIVITATE DEI LIB. II. 41

do adolescentes ad spcctacula ludibriaquc sacrilegiorum : spe ctabamus arreptitios, audiebamus symphoniacos ; ludis tur- pissimis , qui diis dcabusquc cxhibebantur , oblectabamur, Coelesti virgini, ct Bcrccynthiac matri omnium: ante cuius lecticam die solenni lavationis eius, talia per publicum canti- fabantur a nequissimis scenicis, qualia, non dico matrcm deorum, sed matrem qualiumcunque scnatorum, vcl quorum- libet honestorum virorum, immo vero qualia ncc matrem ipso- rum scenicorum deccret audire. Habet enim quiddam crga parentes humana verccundia, quod nec ipsa nequitia possit auferre. Illam proinde turpitudinem obscoenorum dictorum arque factorum, scenicos ipsos domi suae proludendi causa coram matribus suis agcre puderet, quam per publicum age- bant, coram deiim matre, spectante et audiente utriusque scxus frequentissima multitudine. Quae si illecta curiositate adessc potuit circumfusa, saltem offensa castitate debuit abire confusa. Quac sunt saorilegia, si illa sunt sacra ? aut quae iuquinatio, si illa lavatio? Et haec fercula appellabantur, quasi celcbraretur convivium, quo velut suis epulis immunda daemonia pascerentur. Quis enim non sentiat cuiusmodi spi- ritus talibus obscocnitatibus delectentur, nisi vel nesciens utrum omnino sint ulli immundi spiritus deorum nomine deci- pientes, vcl talem agens vitam, in qua istos potius quam Dcum verum et optct propitios, ct formidet iratos?

C A P. V.

De obscoenitatibus , quibus mater deum a cultoribus suis honorabatur. Nequaquam istos, qui flagitiosissimae consuetudinis vitiis oblectari magis quam obluctari studcnt, sed illum ipsum Na- sicam Scipionem, qui vir optimus a senatu elcctus est, cuius manibus eiusdem daemonis simulacrum susceptum est, in VTr- hcinquc pervectum, haberc de hac re iudicem vellem. Dice- rct nobis, utrum matrem suam tam optime de republica vellet mereri, ut ei divini honores decernerentur: sicut et Graecos ct Romanos aliasquc gentes constat quibusdam decrevisse mor- talibus, quorum erga se beneficia magni penderant, eosque immortales factos , atque in deorum numerum receptos essc credidcrant. Profecto ille tantam felicitatem suae matri, si fieri posset, optaret. Porro si ab lllo deinde quaereremus, utrum inter eius divinos honores vcilet illa turpia celebrari ; nonne se malle clamaret, ut sua mater sine ullo sensu mortua iaceret, quam ad hoc dea viveret, ut illa libenter audiret? Absit, ut senator populi Romani ea mente praeditus, qua thea-

42 DIVI AVREMI AVGVSTINI

trum aedificari in urbe fortium virorum prohibuit, sic vcllet coli matrem suam, ut talibus dea sacris propitiaretur, quali- bus matrona vcrbis offenderetur. Nec ullo modo crederet ve- rccundiam laudabilis feminae, ita in contrarium divinitatc mutari, ut honoribus cam talihus advocarent cultores sui, qua- libus conviciis in quempiam iaculatis, cum inter homines vi- veret, nisi aures clauderet, seseque subtraheret, erubescerent pro illa et propinqui, ctmaritus, et liberi. Proindetalis ma- ter deum, qualem habere matrem puderet quemlibet etiam pes- simum virum, Romanas occupatura mentes quaesivit optimum virum, non quem monendo et adiuvando faceret, sed qucm fallendo deciperet: ei similis de qua scriptum est, Mulier au~ temvirorum pretiosas animas captat: ut ille magnae indolis animus hoc velut divino testimonio sublimatus , et vere se optimum existimans , veram pietatem religioncmque non quae- reret, sine qua omne quamvis laudabile ingenium superbia vanescit et decidit. Quomodo igitur nisi insidiosc quaereret dea illa optimum virum, cum talia quaerat in suis sacris, qua- lia viri optimi abhorrent suis adhiberi conviviis?

C A P. VI.

Deos paganorum nunquam bene vivendi sanxisse doctrinam. Hinc est quod de vita et moribus civitatum atque populo- rum, a quibus colebantur illa numina, non curarunt, ut tam horrendis et detestabilibus malis, non in agro et vitibus, non in domo atque pecunia, non denique in ipso corpore , quod menti subditur, sed in ipsa mente, in ipso rectore carnis ani- mo , eos impleri ac pessimos fieri sine ulla sua terribili prohi- bitione permitterent, Aut si prohibebant, hoc ostendatur po- tius , hoc probetur. Nec nobis nescio quos susurros paucis- simorum auribus anhelatos et arcana velut religione traditos iactent, quibus vitae probitas castitasque discatur: sed de- monstrcntur vel commemorentur loca talibus aliquando con- venticulis consccrata; non ubi ludi agerentur obscoenis voci- bus et motibus histrionum, nec ubi Fugalia celebrarentur ef- fusa omni liccntia turpitudinum; (et vcre Fugalia, sed pudo- ris ct honestatis :) sed ubi populi audirent quid dii praeciperent de cohibenda avaritia, ambitione frangenda, luxuria refrac- nanda; ubi discerent miseri, quod discendum Persius incre- pavit dicens :

Disciteque o miseri, ct causas agnoscite rerum, Quid sumus, aut quidnam victuri gignimur; ordo Quis datus, aut metae quam mollis flexus, et unde;

DE CIVITATE DEl LIB. II. 43

Quis motus argenti, quid fas optarc, quid aspcr Vtilc liuminus habct ; patriac carisque propinquis Quantum elargiri deceat; qucm te Deus cssc Iussit, ct humana qua parte locatus cs in rc. Dicatur in quibus locis hacc docentium dcorum solebant prac- ccpta rccitari, et a cultoribus corum populis frequenter au- diri, sicut nos ostendimus ad hoc ccclcsias institutas, quaqua- versum religio Christiana diffunditur.

C A P. VII.

Inutilia esse inventa philosophica sine auctoritate divina, ubi quen- quam ad vitia pronum magis movet quod dii fecerint, quam quod ho*-

mines disputarint.

An forte nobis philosophorum scholas disputationcsque me- morabunt? Primo hacc non Romana, sed Gracca sunt: aut si propterea iam Romana, quia et Graecia facta est Romana provincia, non dcorum praecepta sunt, sed hominum inventa, qui utcunque conati sunt ingeniis acutissimis pracditi ratioci- nando vestigare, quid in rerum natura latitaret, quid in mo- ribus appetcndum csset atque fugiendum, quid in ipsis ratio- cinandi rcgulis certa connexione traheretur, aut quid non es- sct conscquens , vel etiam repugnarct. Et quidam eorum quacdam magna, quantum divinitus adiuti sunt, invenerunt; quantum autem humanitus impediti sunt, crraverunt: maxime cum corum superbiae iuste providentia divina rcsisteret, ut viam pietatis ab humilitate in superna surgentem, etiam isto- rum comparatione monstraret : unde postea nobis erit in Dei vcri Domini voluntate disquirendi ac disserendi locus. Ve- runtamen si philosophi aliquid invcnerunt, quod agendae bo- nae vitae beataeque adipiscendac satis esse possit; quanto iustius talibus divini honores dcccrnerentur? Quanto melius et honcstius in Platonis templo libri eius legercntur, quam in tcmplis daemonum Galli abscinderentur, mollcs consecraren- tur, insani secarentur, et quicquid aliud vel crudele, vel turpe, vel turpiter crudele, vel crudelitcr turpe in sacris talium deorum celebrari solet? Quanto satius erat ad erudiendum ad iustitiam iuventutem, publice recitari lcges deorum, quam laudari inanitcr leges atquc instituta maiorum? Omnes enim cultores talium deorum, mox ut cos libido perpulerit, ferventi, ut ait Persius, tincta vencno, magis intucntur quid Iupitcr fcccrit, qutim quid docucrit Plato, vcl ccnsuerit Cato. Hinc apud Terentium flagitiosus adolesccns spcctat tabulam quan- dam pictam in pariete , ubi inerat pictura haec , Iovem quo pacto Danae misisse aiunt in grcmium quondam imbrcm au-

44 DIVI AVRELII AVGVSTIM

reum : atquc ab hac tanta auctoritate adhibct patrocinium tur- pitudini suae, cum in ca se iactat imitari cleum. At quem deum? inquit. Qui templa coeli summo sonitu concutit. Ego homuncio id non faccrem? Ego vero illud feci, ac luhcns.

C A P. VIII.

De ludis sceniscis, in quibus dii non effenduntur editione suarum tur- pitudinuni , sed placantur.

At enim non traduntur ista sacris deorum, sed fahulis poc- tarum. Nolo dicere illa mystica quam ista theatrica esse tur- piora: hoc dico , quod negantes convincit historia, eosdem illos ludos , in quibus regnant figmenta poetarum , non per imperitum obsequium sacris deorum suorum intulisse Roma- nos, sed ipsos deos, ut sibi solenniter ederentur , et honori suo consecrarentur, acerbe imperando, et quodammodo ex- torquendo fecisse. Quod in primo libro brevi commcmoratione perstrinxi. Nam ingravescente pestilcntia , ludi scenici au- ctoritate Pontificum Romae primitus instituti sunt. Quis igi- tur in agenda vita non ea sibi potius sectanda arbitretur, quae actitantur ludis auctoritate divina institutis, quam ea quae scriptitantur legibus humano consilio promulgatis? Adul- terum Iovcm si poetae fallaciter prodiderunt; dii utique casti, quia tantum nefas per humanos ludos confictum est, non quia neglectum, irasci ac vindicare dehucrunt. Ethaec sunt scenicorum tolerabiliora Iudorum, comoediae scilicet et tra- goediae, hoc est, fabulae poetarum agendae in spectaculis, multa rerum turpitudine , sed nulla saltem, sicut alia multa, vcrborum obscoenitate compositae : quas etiam inter studia, quae honesta ac liberalia vocantur, pueri legere et discere co- guntur a senibus.

C A P. I X.

Quid Romani veteres de coliibenda poetica licentia senserint , quam Graeci deorum secuti iudiciumf liberam esse voluerunt.

Quid autem hinc senserint Romani vcteres, Cicero testatur in libris, quos de republica scripsit, ubi Scipio disputans ait: ,,Nunquam comoediae, nisiconsuetudovitaepateretur, probare sua theatris flagitia potuissent. " EtGraeci quidam antiquiores vitiosae suae opinionis quandam convenientiam servaverunt, apud quos fuit etiam lege concessum, ut quod vellet comoe- dia, de quo vellet , nominatim diceret. Itaque, sicut in eis- dem libris loquitur Africanus, „quem illa non attigit, vel „potius quem non vexavit, cui pepercit? Esto, populares „homines improbos , in republica seditiosos, Clconcm, Cleo- „phontem, Hyperbolum lacsit. Patiamur, inquit, etsi cius-

DE CIVITATE DEI LIB. II. 45

„modi civcs a ccnsore mclius est quam a pocta notari: sed „Pcriclem, cum iam suac civitati maxima auctoritatc pluri- „mos annos domi ct belli praefuissct, violari versibus , et cos „agi in scena non plus decuit, quam si Plautus , inquit, no- „ stcr voluisset, aut Naevius Publio ct Cnco Scipioni, aut Cac- „cilius Marco Catoni malcdicerc. Deindc paulo post: Nostrac, „inquit, contra duodccim Tabulae cum perpaucas rcs capite „sanxisscnt, in his hanc quoque sancicndam putaverunt, si „quis occcntavisset, sive carmen condidisset, quod infamiam „faceret flagitiumvc altcri. Praeclare. ludiciis enim ma- ,, gistratuum, disccptationibus legitimis propositam vitam, non „poetarum ingcniis habere debemusj nec probrum audire, nisi „ea lcge ut respondere liccat, et iudicio defendere. " Haec cx Ciceronis quarto de rcpublica libro ad verbum excerpenda arbitratus sum, nonnullis, propter faciliorem intellectum, vel praetermissis , vel paululum commutatis. Multum enim ad rem pertinent, quam molior explicare, si potero. Dicit dcin- dealia, et sic concludit hunc locum, ut ostendat veteribus displicuisse Romanis, vel laudari quenquam in scena vivum hominem, vel vituperari. Scd , ut dixi, hoc Graeci quan- quam inverecundius, tamen convenientius licere voluerunt, cum viderent diis suis acccpta ct grata esse opprobria, non tantum hominum, verum et ipsorum deorum in scenicis fabu- iis ; sive a poetis cssent illa conficta, sive flagitia eorum vera commemorarentur et agerentur in theatris, atque ab eorum cultoribus utinam solo risu, ac non etiam imitatione digna vidercntur. Nimis enim superbum fuit, famae parcere prin- cipum civitatis et civium, ubi suae famae parci numina no- lucrunt.

C A P. X.

Qua nocendi arte daemones velint vel falsa de se crimina , vel vera

narrari.

Nam quod affertur pro defensione , non illa» vera in deos dici, sed falsa atque conficta : idipsum est scelestius, si pie- tatem consulas religionis : si autem malitiam daemonum cogi- tes, quid astutius ad decipiendum atquc callidius? Cum enim probrum iacitur in principem patriae bonum atque utilem, nonne tanto est indignius, quanto a veritatc remotius, ct a vita illius alienius? Quae igitur supplicia suificiunt, cum Dco fit ista tam nefaria, tam insignis iniuria? *Scd maligni spi- ritus, quos isti dcos putant, etiam flagitia quae non admise- runt, de sc dici volunt, dum tamen humanas mentcs his opi- nionibus vclutretibus induant, etadpraedestinatum supplicium

4G DIVI AVRELII AVGVSTINI

secum trahant: sivc homines ista comniiscrint, quoi deos ha- beri gaudent qui humanis erroribus gaudent, pro quibus etiam se colendos mille nocendi fallendique artibus intcrponunt; sivc etiam nonnullorum hominum illa crimina vera sint, (juactamen de numinibus fingi libenter accipiunt fallacissimi spiritus, ut ad scelcsta ac turpia perpctranda, vclut ab ipso coclo traduci in tcrras satis idonca vidcatur auctoritas. Cum igitur Graeei. talium numinum scrvos sc esse sentirent, intcr tot ct tanta corum thcatrica opprobria parcendum sibi a poctis nullo modo putaverunt, vel diis suis etiam sic consimilari appctcntes, vel metuentes , ne honestiorem famani ipsi requircndo , ct cis se hoc modo praeferendo, illos ad iracundiam provocarent.

(*al CAPVTX.) C A P. XI.

De scenicis apud Graecos in reipublicae administrationem receptis, eu quod placatores deorum iniuste ab hominibus spernerentur.

Ad hanc convenientiam pertinet , quod etiam sccnicos actorcs earundem fabularum non parvo civitatis honore di- gnos existimarunt. Siquideni, quod in eo quoque de rcpu- blica libro comnicnioratur , Aeschincs Atheniensis, vir clo- quentissimus, cum adolesccns tragoedias actitavisset, rcm- publicam capessivit, et Aristodcmum tragicum item actorem maximis de rebus pacis ac belli legatum ad Philippum Athe- nienscs saepe miserunt. Non enim consentaneum putabatur, cum easdem artes eosdemque scenicos ludos, etiam diis suis acceptos viderent, illos per quos agerentur, infamium loco ac numero deputare. * Haec Gracci turpiter quidem, sed sane diis suis omnino congruenter, qui nec vitam civium laceran- dam linguis poetarum et histrionum subtrahere ausi sunt , a quibus cernebant dcorum vitam eisdem ipsis diis volentibus et libentibus carpi; et ipsos homines, per quos ista in theatris agebantur quae numinibus, quibus subditi erant, grata esse cognoverant," non solum minime spernendos in civitate, ve- runi etiam maxime honorandos putarunt. Quid enim cau- sae reperire possunt, cur sacerdotes honorarent quia per eos victimas diis acceptabiles oiferebant, et scenicos probrosos haberent, pcr quos illam voluptatem sive honorem diis exhi- beri petentibus, ct, nisi lierct, irascentibus, eorum admoni- tione didicerant? Cum praesertim Labco , qucm huiusccmodi rcrum peritissimum praedicant, numina bona a numinibus ma- lis ista etiam cultus diversitate distinguat, ut malos deos pro- pitiari caedibus et tristibus supplicationibus asserat , bonos autcm obscquiis laetis atque iucundis: qualia sunt, ut ipsc

DE CIVITATE DEI LIB. II. 47

ait, ludi, convivia, lectisternia. Quod totuin qualc sit, po- stea, si Deus iuvcrit, diligentius disscrcmus. Nunc ad rem praesentem quod attinet, sivc omnibus omnia tanquam bonis permixte tribuantur, (neque cnim cssc dccct dcos malos, cum potius isti quia immundi sunt spiritus, omnes sint mali) sivc ccrta discretione, sicut Labconi visum cst, illis illa, istis ista distribuantur obscquia: compctentissime Gracci utrosquc ho- nore dignos ducunt, ct saccrdotes, per quos victimae mini- strantur, ct scenicos, pcr quos ludi exhibentur: ne vel omni- bus diis suis, si et ludi omnibus grati sunt, vel, quod est indignius, his quos bonos putant, si ludi ab eis solis aman- tur, facere convincantur iniuriam. (* al. CAPVT XI.)

C A P. XII.

Quod Komnni auferendo Uhertatem poetis in homines, quam dederunt in deos, melius de se , quam de diis suis senserint.

At Romani, sicut in illa de republica disputatione Scipio gloriatur, probris ct iniuriis poctarum subicctam vitam fa- inamque habcre noluerunt, capite etiam plcctendum sancien- tcs, tale carmcn condcre si quis auderct. Quod erga se qui- dem satis honestc constituerunt, scd crga deos suos supcrbe ct irreligiose: quos cum scirent non solum patienter, verum etiam libenter poetarum probris maledictisque lacerari, se po- tius quam illos huiusccmodi iniuriis indignos csse duxerunt, seque ah eis etiam lege munierunt, illorum autem ista etiam sacris solennitatibus miscuerunt. ltane tandem Scipio lau- das hanc poetis Romanis negatam essc licentiam, ut cuiquam opprobrium infligerent Romanorum, cum videas, eos nulli deorum pepercissc vestrorum? Itane pluris tibi habenda cst cxistimatio curiae vcstrae quam Capitolii, immo Romae unius quam coeli totius , ut linguam maledicam in civcs tuos exer- cere poetae etiam lege prohiberentur, ct in deos tuos securi tanta convicia, nullo senatore, nullo censore, nullo principc, nullo pontifice prohibente iacularcntur ? Indignum videlicct fuit, ut Plautus, aut Naevius Publio et Cneo Scipioni, aut Caecilius M. Catoni malediceret; et dignum fuit, ut Terentius vestcr flagitio Iovis optimi maximi adolescentium nequitiam concitarct?

C A P. XIII.

Debuisse intelligere Romanos , quod dii eorum, qui se turpihus ludis

coli expetehant , indigni essent honore divino.

Scd rcsponderet mihi fortasse , si vivcret: Quomodo nos ista impunita esse nollemus, quae ipsi dii sacra csse volue-

48 DIVI AVRELII AVGVSTINI

runt, cum ludos sccnicos , ul>i i talia celcbrantur, dictUantur, actitantur, ct Romanis moribus invcxcrunt, ct suis honori- bus dicari cxhibcriquc iusserunt? Cur crgo non hinc magis ipsi intellccti sunt non esse dei veri, nec omnino digni, qui- bus divinos honorcs deferret illa respublica? Quos cnim coli minime decer,et minimequc oporteret, si ludos expetcrent agendos conviciis Romanorum, quomodo quaeso colendi pu- tati sunt, quomodo non detestandi spiritus intellecti , qui cu- piditate fallendi inter suos honores sua celebrari crimina po- poscerunt? Itemque Romani, quamvis iam supcrstitione noxia premerentur, ut illos deos colerent, quos videbant sibi vo- luisse scenicas turpitudines consecrari, suae tamcn dignita- tis memores ac pudoris, actores talium fabularum nequaquam honorayerunt more Graecorum , sed sicut apud Ciceronem idem Scipio loquitur : ,,Cum artem ludicram scenamque to- „tam probro ducerent, genus id hominum non modo honore „civium reliquorum carere, sed ctiam tribu moveri notationc „ccnsoria volucrunt. " Praeclara sane, et Romanis laudibus annumeranda prudentia: sed vellem se ipsa sequeretur, se imitaretur. Ecce enim recte quisquis civium Romanorum esse scenicus elegisset, non solum ei nullus ad honorem da- batur locus, verum ctiam censoris nota tribum tenere pro- priam minime sinebatur. O animum civitatis laudis avidum germaneque Romanum! Sed respondeatur mihi, qua consen- tanea ratione homines scenici ab omni honore rcpelluntur, et ludi scenici deorum honoribus admisccntur? Illas thcatricas artes diu virtus Romana non noverat: quae si ad oblectamen- tum voluptatis humanae quaererentur, vitio morum irrepe- rent humanorum. Dii eas sibi exbiberi petiverunt: quomodo ergo abiicitur scenicus, per quem colitur Deus? Et theatri- cae illius turpitudinis qua fronte notatur actor , si adoratur exactor? In hac controversia Graeci Romanique concertant. Graeci putant, recte se honorare homines sccnicos, quia co- lunt ludorum scenicorum flagitatores deos : Romani vero ho- minibus scenicis nec plebeiam tribum , quanto minus senato- riam curiam dehonestari sinunt? In hac disceptationc huiusce- modi ratiocinatio summam quaestionis absolvit. Proponunt Graeci: Si dii tales colendi sunt, profecto etiam tales homi- ncs honorandi. Assumunt Romani: Scd nullo modo talcs homines honorandi sunt. Concludunt Christiani: Nullo mo- do igitur dii tales colendi sunt.

DE CIVITATE DEI LIB. II. 49

C A P. XIV.

Meliorem fuisse Platonem , t/uipoetis locum in bene morata urbe non dederit, quam hos deos, qui se ludis sce?iicis voluerint honorari.

Dcinde quaerimus,- ipsi poctac talium fabularum composi- tores, qui duodecim Tabularum lcge prohibentur famam lae- dere civium, tam probrosa in deos convicia iaculantes, cur non ut scenici habeantur inhoncsti? Qua rationc rectum est, ut poeticorum figmcntorum et ignominiosorum deorum infamen- tur actorcs, honorentur auctores? An forte Graeco Platoni potius palma danda cst, qui cum ratione formaret, qualis essc civitas debeat, tanquam adversarios civitatis poctas censuit urbc pellendos? Iste vero et deorum iniurias indigne tulit, et fucari corrumpique figmentis animos civium noluit. Confer nunc Platonis humanitatem a civibus dccipiendis poetas urbe pcllcntem, cum deorum divinitate honori suo ludos sccnicos cxpctente. Ille, ne talia vel scribercntur, etsi non persuasit disputando, tamen suasit levitati lasciviaeque Graecorum: isti, ut talia etiam agerentur, iubendo extorserunt gravitati et mo- destiae Romanorum. Nec tantum hacc agi voluerunt, sed sibi dicari, sibi sacrari, sibi solenniter exhiberi. Cui tandem ho- nestius divinos honores decerncret civitas, utrum Platoni haec turpia et ncfanda prohibenti, an daemonibns hac hominum de- ceptionc gaudentibus, quibus ille vera pcrsuadere non potuit?

Hunc Platonem Labeo inter semidcos commcmorandum pu- tavit, sicut Herculem , sicut Romulum. Semideos autem he- roibus anteponit: sed utrosque inter numina collocat. Verum- tamcn istum quem appellat semideum, non heroibus tantum, sed etiam diis ipsis pracferendum csse non dubito. Propin- quant autem Romanorum leges disputationibus Platonis, quan- do ille cuncta poetica tigmenta condemnat, isti autem poetis adimunt saltem in homines maledicendi licentiam: ille poe- tas ab urbis ipsius habitatione , isti saltem actores poetica- rum fabularum removent a societate civitatis; et si contradeos ludorum sccnicorum expctitores aliquid auderent, forte undi- que removerent. Ncquaquam igitur leges ad instituendos bo- nos aut corrigcndos malos morcs a diis suis possent accipere, sive spcrare Romani, quos lcgibus suis vincunt atque convin- cunt. Illi cnim honori suo deposcunt ludos scenicos , isti ab honoribus omnibus repellunt homines scenicos : illi cclebrari sibi iubent figmentis poeticis opprobria deorum, isti ab op- probriis hominum detcrrcnt impudentiam poetarum. Semideus autem ille Plato et talium deorum libidini restitit, et ab indole Romanorum quid perficicndum csset, ostendit, qui poetas

D

50

DIVI AVRELLl AVCVSTIM

ipsos vel pro arbitrio mcntientcs, vel hominibui miscris quasi deorum facta pessima imitanda proponentes, omnino in civi- tate bene instituta vivcre noluit. Nos quidcm Platonem ncc deum, nec scmideum pcrhibemus,- nec ulli sancto Angelo summi Dei, nec veridico Prophetae, nec Apostolo alicui, ncc cuilibet Christi Martyri , nec cuiquam Christiano homini com- paramus ; cuius nostrae scntentiae ratio, Deo prospcrante, suo loco explicabitur. Scd cum tamen, quandoquidem ipsi volunt fuisse semideum, praeferendum csse censemus, si non Romulo et Herculi, (quamvis istum nec fratrem occidissc, nec aliquod perpetrasse flagitium quisquam historicorumvelpoeta- rum dixit, aut finxit:) certe, vel Priapo, vel alicui Cynoce- phalo, postremo vel Febri, quae Romani numina partim per- egrina receperunt, partim sua propria sacraverunt. Quomo- do igitur tanta animi ct morum mala , bonis praeccptis et le- ffibus vel imminentia prohibercnt, vel insita cxstirpanda cu- rarent dii tales, qui etiam seminanda et augcnda flagitia cura- vcrunt, talia vel sua vel quasi sua facta per theatricas celebri- tatespopulis innotescere cupientcs, ut tanquam auctontate divina, sua sponte nequissima libido acccnderetur humana: frustra hoc exclamante Cicerone, qui cum de poetis ageret, Ad quos cum accessisset, inquit: „clamor et approbatio po- puli, quasimagnicuiusdametsapicntismagistri, quas llli ' obducunt tencbras? quos invehunt metus? quas inflammant

„cupiditates?"

C A P. XV. QuodRomani quosdam sibi deos non ratione, sed adulatione insti-

tuerint. Quac autem illic eligcndorum deorum etiam ipsorum falso- rumratio, ac non potius adulatio est? quando istum Platonem, quem semideum volunt, tantis disputationibus laborantem , ne animi malis, quae praecipue cavenda sunt, mores corrumpe- rentur humani, nulla sacra aedicula dignum putarunt, et Ro- mulum suum diis multis praetulerunt, quamvis et ipsum sc- mideum potius quam deum velut secretior eorum doctnna commendet. Nam etiam flaminem iUi instituerunt , quod sacerdotii gcnus adeo in Romanis sacris tcstante apice excel- Luit, ut tres solos flamines haberent tribus numinibus institu- tos,Dialem lovi, Martialem Marti, Quirinalem Romulo. Nam benevolentia civium velut reccptus in coelum, Quirinus est postca nominatus. Ac per hoc et Neptuno et Plutoni fratnbus lovis, et ipsi Saturno patri eorum isto Romulus honore prac- latus cst, ut pro magno sacerdotiuin , quod Iovi tribucrunt,

DE CIVITATE DEl LIB. II. 51

hoc etiam huic tribuerent, et Marti tanquam patri cius, forsi tan propter ipsum.

C A P. XVI.

Quod si diis ulla esset cura iuslitiae , ab eis Romani accipere debue- rint praecepta vivendi potius, quam leges ab aliis liominibus

mutuari.

Si autem a diis suis Romani vivendi legcs accipere potuis- sent, non aliquot annos post Romam conditam ab Athenicnsi- bus mutuarentur leges Solonis: quas tamen non ut acccperunt tenucrunt, scd meliores et emendatiores faccre conati sunt. Quamvis Lycurgus Lacedaemoniis leges ex Apollinis auctori- tatc sc instituisse confinxerit: quod prudenter Romani cre- dcre noluerunt; propterca non inde acceperunt. Numa Pom- pilius, qui Romulo succcssit in rcgnum, quasdam leges, quae quidcm regcndae civitati nequaquam suflicerent , condidisse fertur; qui eis multa etiam sacra constituit: non tamcn per- hibetur easdem lcgcs a ninninibus accepisse. Mala igitur ani- mi, mala vitac, mala morum, quae ita magna sunt, ut his doctissimi eorum viri etiam stantibus urbibus rcspublicasperire confirment, dii eorum, ne suis cultoribus accidercnt, minime curarunt; immo vero ut augerentur, sicut supra disputatum cst, omnino curaverunt.

CAP. XVII.

De raptu Sabinarum , aliisque iniquitatibus , quae in civitate Roma- na etiam laudatis viguere temporibus.

An forte populo Romano propterea leges non sunt a numi- nibus constitutae, quia , sicut Sallustius ait, Ius bonumquc apud cos nonlcgibus magisquamnaturavalcbat? Exhoc iure ac bono credo raptas csse Sabinas. Quid enim iustius et melius, quam filias alienas fraude spcctaculi inductas, non a parenti- bus accipi, sed vi, ut quisque poterat, auferri? Nam si ini- que facerent Sabini negare postulatas, quanto fuit iniquius ra- pcrc non datas? Iustius autem bellum cum ea gente geri po- tuit, quac filias suas ad matrimoniuin corregionalibus et con- finalibus suis negasset petitas, quam cum ea quae repetebat ablatas. Illud ergo potius ibi fierct : ibi Mars filium suum pugnantem iuvarct , ut coniugiorum ncgatorum armis ulcisce- retur iniuriam, et co modo ad feminas quas voluerat, pervc- niret. Aliquo enim fortasse iurc belli, iniuste negatas, iuste victor auferret: nullo autem iure pacis non datas rapuit, ct iniustum bcllum cum carum parentibus iuste succensentibus gessit. Hoc sane utilius feliciusque successit, quod etsi ad

D 2

52 DIVI AVRELII AVGVSTINI

mcmoriam fraudis illius Circensium spectaculum mansit, faci- noris tamen in illa civitate et imperio non placuit exemplum ; faciliusque Romani in hoc erraverunt, ut post illam iniquita- tem Deum sibi Romulum consecrarent, quam ut in feminis ra- piendis factum eius imitandum lege ulla vel more permitterent. Ex hoc iure ac bono post expulsum cum liberis suis rcgcm Tarquinium, cuius filius Lucretiam stupro violentcr oppresse- rat , lunius Brutus consul Lucium Tarquinium Collatinum ma- ritum eiusdem Lucretiae collegam suum, bonum atque inno- centem virum, propter nomcn ct propinquitatem Tarquiniorum coegit magistratu se abdicare , nec vivcre in civitatc pennisit. Quod scelus favente vel patiente populo fecit, a quo populo consulatum idem Collatinus, sicut etiam ipse Brutus, accepe- rat. Ex hoc iure ac bono Marcus Camillus illius temporis vir egregius, qui Veientes, gravissimos hostes populi Romani post decennale belluni, quo Romanus exercitus toties male pu- gnando graviter aflflictus est, iam ipsa Roma de salute dubi- tante atque trepidante , facillime superavit, eorumque urbem opulentissimam cepit, invidia obtrectatorum virtutis suae et insolentia tribunorum plebis reus factus , tam ingratam scnsit quam liberaverat civitatem , ut de sua damnatione certissimus in exsilium sponte discederet, et decem millibus aeris absens etiam damnaretur: mox iterum a Gallis vindex patriae futurus ingratae. Multa commemorare iam piget foeda et iniusta , qui- bus agitabatur illa civitas, cum potentes plebem sibi subdere conarcntur, plebsque illis subdi recusarct, et utriusque partis defensores magis studiis agerent amore vincendi, quam ae- quum et bonum quicquam cogitarent.

C A P. XVIII.

Quae de moribus Komanorum , aut metu compressis, aut securitate resolulis, Salluslii prodat historia.

Itaque habebo modum, et ipsum Sallustium testem potius adhibcbo, qui cum in laude Romanorum dixisset, unde nobis iste sermo ortus est, „lus bonumqueapud eos non legibus ma- gis quam natura valebat," praedicans illudtempus, quo expul- sis regibus incredibiliter civitas brcvi actatis spatio plurimum crevit: idcm tamen in primo historiae suae libro atquc ipso eius exordio fatetur, etiam tunc cum ad consules a rcgibus csset translata respublica, post parvum intervallum, iniurias validiorum, ct ob eas discessionem plebis a Patribus, alias- quc in urbc dissensiones fuisse. Nam cum optimis morilms et maxima concordia populum Romanum intcr sccundum et

DE CIVITATE DEI LIB. II. 53

postremum bellum Carthaginiense commemorassct egisse, cau- samque huius boni, non amorcm iustitiae, sed stante Cartha- gine metum pacis infidae fuissc dixisset; unde et Nasica ille ad reprimendam nequitiam, servandosque istos mores optimos, ut metu vitia cohiberentur , Carthaginem nolebat everti : con- tinuo subiecit idcm Sallustius, et ait: „At discordia, ct ava- „ritia, atque ambitio, et caetera secundis rcbus oriri sueta „ mala , post Carthaginis excidium maxime aucta sunt. Vt „ intelligeremus etiam antea et oriri solere et augeri. Vnde „subnectcns cur hoc dixerit, Nam iniuriae, inquit, validio- „rum, et ob eas discessio plebis a Patribus, aliaeque dissen- „siones domi fuere iam inde a principio, neque amplius quam „rcgibus exactis, dum metus a Tarquinio et bellum grave „ cum Etruria positum cst, aequo et modesto iure agitatum." Vides qucmadmodum illo ctiam brevi tempore, ut regibus ex- actis, id est, eiectis, aliquantum acquo et modcsto iure age- retur, metum dixit fuisse causam , quoniam metuebatur bel- lum, quod rcx Tarquinius regno atque Vrbe pulsus, Etruscis sociatus contra Romanos gerebat. Attende itaque quid deinde contexat: „ Dein , inquit, servili imperio Patres plebem exer- „cere, de vita atque tergo regio more consulere, agro pellere, „et caeteris expertibus soli in imperio agere. Quibus saevitiis „ et maxime foenore oppressa plebs cum assiduis bellis tribu- „tum simul et militiam toleraret, armata montem Sacrum at- „ que Aventinum insedit: tumque tribunos plebis et alia sibi „iura paravit. Discordiarum ct certaminis utrinque finis fuit „secundum bellum Punicum." Cernis ex ijuo tempore, id est, parvo intervallo post reges exactos, quales Romani fue- rint, de quibus ait: Ius bonumque apud eos non legibus ma- gis quam natura valebat.

Porro si illa tempora talia reperiuntur, quibus pulcherrima atque optima fuisse praedicatur Romana respublica; quid iam de consequenti aetate dicendum aut cogitandum arbitramur, cum paulatim mutata, ut eiusdem historici verbis utar, ex pulcherrima atque optima, pessima ac flagitiosissima facta est, post Carthaginis videlicet, ut commemoravit, excidium? Quae tempora ipse Sallustius, quemadmodum breviter rccolat et de- scribat, in eius historia legi potest, quantis malis morum, quac secundis rebus exorta sunt, usque ad bella civilia demon- stret esse perventum. „Ex quo tempore, ut ait, maiorum „mores non paulatim ut antea, sed torrentis modo praecipi- „tati, adeo iuventus luxu atque avaritia corrupta, ut merito „dicatur genitos esse qui neque ipsi habere possent res fa-

M DIVI AVRELII AVGVSTINI

.,miliares, neque alios pati." Dicit deinde plura Sallustius de Syllae vitiis caetcraque foeditate reipubiicae: et alii scri- ptores in haec consentiunt, quamvis eloquio multum impari.

Cernis tamen, ut opinor, et quisquis adverterit, facillime £>crspicit colluvie morum pessimorum quo illa civitas prolapsa fuerit, antc nostri superni Regis adventum. Haec enim ge- sta sunt non solum antequamChristus in carne praescns docere cocpisset, vcrum etiam antequam de virgine natus esset. Cum igitur tot et tanta mala temporum illorum vel tolerabiliora su- perius , vcl post eversam Carthaginem intoleranda et horrenda diis suis imputare non audeant, opiniones humanis mentibus, unde talia vitia silvescerent, maligna astutia insercntibus , cur mala praesentia Christo imputant, qui doctrina saluberri- ma et falsos ac fallaces deos coli vetat, et istas hominum no- xias flagitiosasque cupiditates divina auctoritate detestans at- que condemnans , his malis tabescenti ac labenti mundo ubi- que familiam suam sensim subtrahit, qua condat aeternam, et non plausu vanitatis, sed iudicio veritatis gloriosissimam Ci- vitatem ?

C A P. XIX. De corruptione Romanae reipublicae prius quam cultum deorum Chri

stus auferret.

Ecce Romana respublica (quod non ego primus dico, se<3 auctores eorum unde haec mercede didicimus , tanto ante di- xerunt ante Christi adventum) paulatim mutata, ex pulchcr- rima atque optima, pessima atque flagitiosissima facta est. Ecce ante Christi adventum, post dcletam Carthaginem, maio- rum mores, non paulatim, ut antea, sed torrentis modo prae- cipitati , adeo iuventus luxu atque avaritia corrupta est. Le- gant nobis contra luxum et avaritiam praecepta deorum suorum populo Romano data. Cui utinam tantum casta et modesto reticerent , ac non ctiam ab illo probrosa et ignominiosa de- poscerent, quibus per falsam divinitatcm perniciosam concilia- rent auctoritatcm. Legant nostra, et per Prophetas, et per san- ctum Evangelium, et perApostolicos Actus, ctperEpistolas, tani multa contra avaritiam atque luxuriam, ubique populis ad hoc congregatis, quam excellenter, quam divine, non tanquam ex philosophorum concertationibus streperc, sed tanquam ex ora- culis et Dci nubibus intonare. Et tamen luxu atque avaritio saevisque ac turpibus moribus ante adventum Christi rempubli- cain pessimam ac flagitiosissimam factain, non imputant diis suis: affiictionem vero eius, quamcunque isto tempore super- bia deliciaeque corum perpcssae fucriut, rcligioni incrcpitanl

DE CIVITATE DEI LIB. II. 55

Christianae. Cuius praccepta de iustis probisque moribus, si simul audirent atque curarent reges tcrrac et omnes populi, principcs et omnes iudiccs terrae , iuvenes et virgines , senio- rcs cum iunioribus , aetas omnis capax ct uterquc sexus , et quos Baptista loannes alloquitur, cxactores ipsi atque milites; ct terras vitae praesentis ornaret sua felicitate respublica , et vitae aetcrnac culmen beatissime regnatura conscenderet. Scd quia iste audit, ille contemnit, pluresque vitiis male blandien- tibus quam utili virtutum asperitati sunt amiciores ; tolerare Christi famuli iubentur, sive sint rcges, sive principes, sive iudices, sive milites, sive provinciales , sive divites, sive pau- peres, sive libcri, sive servi utriuslibet sexus , pessimam ctiam, si ita necesse est, flagitiosissimamque rempublicam ; ct in illa Angelorum quadam sanctissima atque augustissima curia coelestique republica, ubi Dei voluntas lcx est, claris- simum sibi locum etiam ista tolerantia comparare.

c C A P. XX.

Quali velint felicitate gaudere, et quibus moribus vivere, qui tem- pora Christianae religionis incusant.

Verum tales cultores et dilectorcs deorum istorum, quorum etiam imitatores in sceleribus ct flagitiis se esse lactantur, nullo modo curantpessimam ac flagitiosissimam non esse rempu- blicam. Tantum stet, inquiunt, tantum floreat copiis referta, victoriis gloriosa ; vel quod est fclicius , pace secura sit. Et quid ad nos? imo id ad nos magis pcrtinet, si divitias quisque semper augeat, quae quotidianis effusionibus suppetant, per quas sibi etiam infirmiorcs subdat quisque potentior. Obse- quantur divitibus pauperes causac saturitatis , atque ut eorum patrociniis quieta inertia perfruantur, divites pauperibus ad clientelas et ad ministcrium sui fastus abutantur. Populi plau- ciant, non consultoribus utilitatum suarum, sed largitoribus voluptatum. Non iubeantur dura, non prohibeantur impura. Reges non curent quam bonis, scd quam subditis regnent. Provinciac rcgibus non tanquam rectoribus morum, sed tan- quam rerum dominatoribus et deliciarum suarum provisoribus scrviant: eosque non sinccriter honorent, sed ncquiter ac serviliter timcant. Quid alienae viti potius, quam quid suae ritae quisque noceat, legibus advertatur. Nullus ducatur ad iudices, nisi qui alicnae rei, domui, saluti , vel cuiquam invito fuerit importunus, aut noxius: caetcrum de suis , vel cum suis, vcl cum quibusque volentibus faciat quisque quod libet. Abundcnt publica «corta, vel propter omncs quibus frui

66 DIVI AVRELII aVGVSTINI

placuerit, vel propter eos maximc, qui privata habere non possunt. Exstruantur amplissimac atque ornatissimae domus, opipara convivia frequententur , ubi cuique libucrit et potucrit, die noctuque ludatur, bibatur, vomatur , diftluatur. Saltatio- nes undique concrepent, theatra inhonestac lactitiae vocibus, atquc omni genere sivc crudelissimae sive turpissimac volupta- tis exaestuent. Iile sit publicus inimicus , cui hacc fclicitas displicet: quisquis eam mutarc vel auferre tentavcrit, cum li- bera multitudo avertat ab auribus , evertat e sedibus, auferat a viventibus. Illi habcantur dii veri, qui hanc adipiscendam populis procuraverint , adeptamque servavcrint. Colantur ut volucrint, ludos exposcant quales voluerint, quos cum suis vel de suis possint habere cultoribus : tantum efliciant, ut tali felicitati nihil ab hostc, nihil a peste5 nihil ab ulla cladc ti- meatur. Quis hanc rempublicam sanus , non dicam Romano imperio, sed domuiSardanapali comparaverif? qui quondam rex ita fuit voluptatibus deditus, ut in sepulcro suo scribi fecerit, ea sola se habere mortuum , quae libido £ius etiam cum viveret, hauriendo consumserat. Quem regem isti si habercnt sibi in talibus indulgentem, nec in eis cuiquam ulla severitate adver- santem, huic libentius quam Romani veteres Romulo teniplum et flaminem consecrarent.

C A P. XXI.

Quae sententia fuerit Ciceronis de Romana reipublica. Sed si contemnitur qui Romanam rempublicam pessimam ac flagitiosissimam dixit, ncc curant isti quanta morum pessi- morum ac flagitiosorum labc ac dedecore impleatur, sed tan- tummodo ut consistat ct maneat ; audiant eam , non , ut Sal- lustius narrat, pessimam ac flagitiosissimam factam, sed, si- cut Cicero disputat, iam tunc prorsus perisse, et nullam om- nino remansisse rempublicam. Inducit cnim Scipionem, eum ipsum qui Carthaginem cxstinxerat , de republica disputantem; quando praesentiebatur ea corruptione , quam describit Sallu- stius , iam iamque peritura. Eo quippe tempore disputatur, quo iam unus Gracchorum occisus fuit, a quo scribit seditio- nes graves coepisse Sallustius. Nam mortis eius fit in eisdem libris commemoratio. Cum autem Scipio in secundi libri fine dixisset , ut in fidibus ac tibiis atque cantu ipso ac vocibus concentus est quidam tenendus cx distinctis sonis , qucm im- mutatum aut discrepantem aures eruditae ferre non possunt, isque conccntus ex dissimillimarum vocum moderatione con- cors tamcn eflicitur et congrucns ; sic ex sunuuis ct infimis et

DE CIVITATE DEI LIB. II. 57

mediis intcriectis ordinibus , ut sonis , moderata ratione civi- tatcm consensu dissimillimoruni concinere; ct quac harmonia a musicis dicitur in cantu , eam cssc in civitatc concordiam , arctissinium atquc optimum omni in rcpublica vinculum inco- lumitatis, camque sine iustitia nullo pacto esse posse: ac dein- de cum aliquanto latius ct uberius disscruisset, quantum prod- esset iustitia civitati, quantumque obesset, si abfuisset, sus- cepit deinde Pilus, unus eorum qui disputationi aderant, ct poposcit, haec ipsa quaestio diligentius tractarctur, ac dc iu- stitia plura dicerentur, proptcr illud, quod iam vulgo fercba- tur , reinpublicam regi sine iniuria non possc. Hanc proinde quaestionem discutiendam et cnodandam csse, assensus est Scipio, rcsponditque , nihil esse, quod adhuc de republica pu- tarct dictum, ct quo possent longius progredi, nisi essct con- nrmatum, non modo falsum csse illud, sine iniuria non possc; scd hoc vcrissimum essc, sine summa iustitia rempublicam regi non posse. Cuius quaestionis explicatio, cum in diem conse- quentcm dilata esset, in tertio libro magna conflictatione res acta cst. Susccpit cnim Pilus ipse disputationem eorum, qui sentirent sinc iniustitia regi non posse rempublicam, purgans sc praccipuc, nc hoc ipse sentirc crcderctur. Egitque sedulo pro iniustitia eontra iustitiam, ut hanc esse utilem reipublicae, illam vero inutilem, veri similibus rationibus et exemplis velut conaretur ostendere. Tum Laelius rogantibus omnibus , iu- stitiam defendere aggressus est, asseruitque quantum potuit, nihil tam inimicum quam iniustitiam civitati, nec omnino nisi magna iustitia geri aut stare posse rempublicam.

Qua quaestione, quantum satis visum est, pertractata, Scipio ad intcrmissa revertitur, recolitque suam atque com- mcndat brevem reipublicae definitionem , qua dixerat eam esse rcm populi. Populum autem, non omnem coetum multitudinis, scd coetum iuris conscnsu et utilitatis communione sociatum csse determinat. Docet deinde quanta sit in disputando defi- nitionis utilitas: atque ex illis suis detinitionibus colligit tunc csse rempublicam , id est rem populi , cum bene ac iuste geri- tur, sive ab uno rcge, sive a paucis optimatibus, sive ab uni- verso populo. Cum vero iniustus cst rex, quem tyrannum, more Gracco, appcllavit; aut iniusti optimates, quorum con- scnsum dixit essc factioncm; aut iniustus ipse populus, cui nomen usitatum non reperit, nisi ut etiam ipsum tjrannum vocaret ; non iam vitiosam , sicut pridic fuerat disputatum, sed, sicut ratio ex illis definitionibus connexa docuisset, omnino nullam essc rempublicam : quoniam non esset rcs populi, cum

58 IMVl AVRELII AVGVSTINI

tyrannus cam factionc capcsscrct; nec ipsc populus iam popu- lus esset, si csset iniustus, quoniam non esset multitudo iu- ris consensu ct utilitatis communionc sociata , sicut populus fucrat deiinitus.

Quando ergo respublica Romana talis erat, qualem illam describit Sallustius , non iam pessima ac flagitiosissima, sicut ij>se ait, sed omnino nulla erat, secundum istam rationem quam disputatio de republica inter magnos eius tum principcs liabita patefecit. Sicut etiam ipse Tullius , non Scipionis, ncc cuiusquam alterius, sed suo sermone loquens, in principio quinti libri, commemorato prius Ennii poetae versu, quo di- xerat :

Moribus antiquis res stat Romana virisque. „Quem quidem ille versum, inquit, vel brevitate vel veritate „tanquam ex oraculo mihi quodam esse effatus videtur. nam „neque viri, nisi ita morata civitas fuisset, neque mores, nisi „hi viri pracfuissent, aut fundare, aut tam diu tenere potuis- „sent tantam et tam iuste lateque imperantem rempublicam. „Itaque ante nostram memoriam, etmos ipse patrius praestan- „ tes viros adhibebat, et veterem morem ac maiorum instituta „retinebant excellentes viri. Nostra vero aetas cum rempu- „ blicam sicut picturam accepisset egregiam , sed cviinescen- „tem vctustate, non modo eam coloribus iisdem quibus fuerat, „renovare neglexit, sed ne id quidem curavit, ut formam sal- „tem eius et extrema tanquam lineamenta servaret. Quid „enim manet ex antiquis moribus, quibus ille dixit rem stare „Romanam, quos ita oblivione obsoletos videmus, ut non „modo non colantur, sed etiam ignorentur? Nam de viris „quid dicam? Mores enim ipsi interierunt virorum penuria, „ cuius tanti mali non modo rcddenda ratio nobis , sed etiam „tanquam reis capitis quodam modo dicenda causa est. Nostris „ cnim vitiis , non casu aliquo , rcmpublicam verbo retincmus, „re ipsa vero iam pridcm amisimus."

Haec Cicero fatcbatur, longe quidcm post mortcm Afri- cani, quem in suis libris fccit de Rcpublica disputare, adhuc tamen ante adventum Christi: quae si diifamata et praevale- scente religione Christiana scntircntur atque diccrcntur, quis non istorum ea Christianis imputanda esse censeret? Quam- obrcm cur non curarunt dii eorum, ne tunc pcrirct atque amit- teretur illa rcspublica, quam Ciccro longe antequam Christus in carne venissct , tam lugubriter deplorat amissam ? Viderint laudatores eius, etiam illis antiquis viris et moribus qualis fuerit , utrum in ca vigucrit vcra iustitia ; an fortc ncc tunc

DE CIVITATE DEI LIB. II 59

fucrit viva moribus , sed picta coloribus. Quod ct ipsc Ciccro ncsciens, cum eam praeferrct, cxprcssit. Scd alias , si Dcus voluerit, hoc videbimus. Enitar enim suo loco, ut ostendam sccundum definitiones ipsius Ciccronis , quibus quid sit respu- blica, ct quid sitpopulus, loquente Scipione, brevitcr posuit; attcstantibus ctiam multis, sive ipsius, sive corum quos loqui fccit in eadem disputationc sentcntiis, nunquam illam fuissc rempublicam ; quia nunquam in ea fuit vera iustitia. Secun- dum probabiliores autem definitiones , pro suo modo quo- dam respublica fuit: et melius ab antiquioribus Romanis, quam a posterioribus administrata est. Vera autem iustitia non est, nisi in ea republica, cuius conditor rectorque Christus cst : si et ipsam rcmpublicam placet dicere , quoniam eam rem populi esse, negarc non possumus. Si autcm hoc nomen, quod alibi aliterque vulgatum est, ab usu nostrae locutionis est forte re- motius; in ea certe Civitatc cst vera iustitia, de qua Scriptura sancta dicit : Gloriosa dicta sunt de te Civitas Dei.

C A P. XXII.

Quod diis Romanorum nulla unquam cma fuerit, ne malis morihus

respublica deperiret.

Sed quod pertinct ad praesentem quaestionem, quamlibet laudabilem dicant istam fuisse vel esse rempublicam, secundum eorum auctores doctissimos iam longe ante Christi adventum pessima ac flagitiosissima facta erat: imo vero nulla erat, at- que omnino perierat perditissimis moribus. Vt ergo non pcr- iret, dii custodes eius populo cuitori suo dare praecipue vitae ac morum praecepta debuerunt , a quo tot templis , tot sacer- dotibus et sacrificiorum generibus , tam multiplicibus variisque sacris , tot festis solennitatibus , tot tantorumque ludorum cc- lcbritatibus colcbantur: ubi nihil daemones nisi negotium suum cgerunt, non curantes quemadmodum illi viverent, imo cu- rantcs ut ctiam perdite viverent , dum tamen honori suo illa omnia metu subditi ministrarent. Aut si dederunt , proferatur, ostendatur, legatur, quas deorum legcs illi civitati datas con- temserint Gracchi, ut seditionibus cuncta turbarent; quas Marius , et Cinna , et Carbo , ut in bella etiam progrederentur civiiia, causis iniquissimis suscepta, et erudeliter gesta cru- deliusque finita; quas denique Sylla ipse, cuius vitam, mores, facta, describente Sallustio aliisque historiae scriptoribus, quis non exhorreat? Quis illam rempublicam non tunc perisse fateatur %

Au forte propccr huiusccmodi civium morcs Virgilianam

00 DIVI AVRELIl AVGVSTINI

illam sententiam, sicut solent, pro defensione suorum deorum opponere audebunt,

Discesscre omnes adytis arisque relictis

Dii , quibus imperium hoc steterat ? - - - - Primum si ita est, non habent cur querantur de rcligionc Chri- stiana, quod hac offensi eos dii sui deseruerint: quoniam qui- dem maiores eorum iam pridem moribus suis ab \7rbis altaribus tam multos ac minutos deos, tanquam muscas abcgerunt. Sed tamen haec numinum turba ubi erat, cum longe antcquam mo- rcs corrumpercntur antiqui, aGallisRoma capta et incensa est? An praesentes forte dormiebant ? Tunc enim tota Vrbc in ho- stium potestatem redacta , solus coliis Capitolinus remanserat ; qui etiam ipse caperetur, nisi saltem anseres diis dormienti- bus vigilarent. Vnde pene in superstitionem Aegyptiorum be- stias avesque colentium Roma deciderat , cum anseri solennia celebrabant. Verum de his adventitiis, et corporis potius quam animi malis , quae vel ab hostibus vel alia clade accidunt, nondum interim disputo : nunc ago de labe morum , quibus primum paulatim decoloratis , deinde torrentis modo praecipi- tatis, tanta, quamvis integris tectis moenibusque, facta est ruina reipublicae , ut magni auctorcs eorum eam tunc amissam non dubitent dicerc. Recte autem abscesserant, ut amittere- tur , omnes adytis arisque relictis dii , si eorum de bona vita atque iustitia civitas praecepta contemserat. Nunc vero qua- lcs , quaeso , dii fuerunt , si noluerunt cum populo cultore suo vivere , quem male viventem non docuerant bene vivere ?

C A P. XXIII.

Varietates rerum temporalium, non ex favore. aut impugnatione daemonum , sed ex veri Dei pendere iudicio.

Quid quod ctiam videntur eorum adfuisse cupiditatibus im- plendis , ct ostenduntur non praefuisse refrcnandis ? Qui enim Marium novum hominem et ignobilem, cruentissimum aucto- rem bellorum civilium atque gestorem , ut septies consul fieret adiuvcrunt,' atque ut in septimo suo consulatu moreretur se- nex, nec in manus Syllae futuri mox victoris irrueret; cur non etiam iuverunt , ut a tantorum sc compesceret immanitate facinorum ? Si cnim ad haec eum dii corum non iuvcrunt, non parum est quod fatentur etiam non propitiis diis suis posse accidere homini istam temporalem, quam nimis diligunt, tan- tam felicitatem; et possc homines , sicut fuit Marius , salute, viribus, opibus, honoribus , dignitate, longaevitatc cumulari et perfrui diis iratis: posse etiam homines , sicut fuit Rcgulus, captivitate, servitute, inopia, vigiliis, doloribus excruciari

DE CIVITATE DEI LIB. II. 61

et cmori diis ainicis. Quod si ita csse concedunt , compcndio nihil eos prodesse, et coli superfluo, confitentur. Nam si vir- tutibus animi et probitati vitae, cuius pracmia post mortem speranda sunt, magis contraria ut populus disceret instite- runt: si nihil ctiam in his transcuntibus et temporalibus bonis, vel eis quos oderunt noccnt, vcl eis quos diligunt prosunt, ut quid coluntur, ut quid tanto studio colendi rcquiruntur? Cur la- boriosis tristibusquc temporibus, tanquam offensi abscesserint, murmuratur, et propter eos Christiana religio conviciis indi- gnissimis lacditur ? Si autcm habent in his rebus, vel beneticii vel malcficii potcstatcm, cur in cis adfucrunt pessimo viro Ma- rio, et optimo Rcgulo defucrunt? An ex hoc ipsi intelliguntur iniustissimi etpcssimi? Quod si propterea magis timendi et co- lendi putantur : neque hoc putcntur. Neque enim minus eos in- venitur Rcgulus coluisse, quam Marius. Nec ideo vita pcssima eligcnda videatur, quia magis Mario quam Regulo dii favissc existimantur. Metellus enim Romanorum laudatissimus, qui ha- buit quinque filios consulares, etiam rerum temporalium felix fuit; ct Catilina pessimus, oppressus inopia et in bello sui sce- leris prostratus infelix : ct verissima atque certissima felicitatc praepollent boni Deum colentes , a quo solo conferri potest.

Illa igitur rcspublica malis moribus cum periret, nihil dii eorum pro dirigendis vel pro corrigendis egerunt moribus, ne pcriret: imo depravandis et corrumpendis addiderunt moribus, ut periret. Ncc se bonos fingant, quod velut offensi civium iniquitate discesserint. Prorsus ibi erant; produntur, convin- cuntur: nec subvenirc praecipiendo, nec latere tacendo potuc- runt. Omitto quod Marius a miserantibus Minturnensibus Ma- ricae deae in luco eius commcndatus est, ut ei omnia prospe- raret; et ex summa desperatione reversus incolumis, in Vr- bem duxit crudclem crudelis excrcitum: ubi quam cruenta, quam incivilis, hostilique immanior eius victoria fuerit, eos qui scripserunt legant qui volunt. Sed hoc, ut dixi, omitto: nec Maricac nescio cui tribuo Mari sanguineam felicita- tem, scd occultae potius providentiae Dei ad istorum ora claudenda, eosquc ab errore liberandos qui non studiis agunt, sed haec prudenter advertunt. Qui etsi aliquid in his rebus daemones possunt, tantum possunt, quantum secrcto omnipotentis arbitrio permittuntur; ne magni pendamus terrc- nam fclicitatem, quae, sicutMario, malis etiam plerumquc conceditur; nec eam rursus quasi malam arbitremur, cum ca multos etiam pios et bonos unius Dei vcri cuJtores, invitis dae- monibus praepolluisse videamus; nec eosdcm immundissimos

(52 DIVI AVRELII AVGVSTINI

spiritus vel proptcr haec ipsa bona malave tcrrena propitiando* aut timendos existimemus. Quia sicut ipsi mali homines in terra, sic etiam illi non omnia quae volunt facere possunt, nisi quantum illius ordinatione sinuntur; cuius plene iudicia nemo comprchendit, iuste ncmo reprehendit.

C A P. XXIV.

De Syllanis actibus, quorum se daemones ostentaverunt adiutores.

Sylla certe ipse, cuius tcmpora talia fuerunt, ut superiora, quorum vindex esse videbatur, illorum comparatione quaere- rentur, cum primum ad Vrbem contra Marium castra movis- sct, adco laeta exta immolanti fuisse scribit Livius, ut custo- diri se Postumius haruspex voluerit capitis supplicium subitu- rus, nisi ca quae in animo Sylla haberet, diis iuvantibus im- plevissct. Ecce non discesserant adytis arisque relictis dii, quando de rerum eventu praedicebant, nihilque de ipsius Sjl- lae correctione curabant. Promittebant praesagiendo felici- tatem magnam, nec malam cupiditatem minando frangebant. Deinde cum esset in Asia bellum Mithridaticum gerens, per Lucium Titium ei mandatum est a Iove , quod csset Mithrida- tem superaturus : et factum est. Ac postea molienti redire in Vrbem, et suas amicorumque iniurias civili sanguine ulcisci, iterum mandatum est ab eodcm Iove per militem quendam le- gionis sextae, prius se dc Mithridate praenuntiasse victoriam, et tunc promittere daturum se potestatem, qua recuperaret ab inimicis rempublicam non sine multo sanguine. Tunc percon- tatus Sylla, quae forma militi visa fuerit; cum ille indicassct, eam recordatus est quam prius ab illo audierat, qui de Mi- thridatica victoria ab eodem mandata pertulerat. Quid hic responderi potest , quare dii curaverint velut felicia ista nun- tiare, et nullus eorum curaverit Syllam monendo corrigcre, mala tanta facturum scelestis armis civilibus , qualia non foe- darent , sed auferrent omnino rempublicam? Nempe intelli- guntur dacmones, sicut saepe dixi, notumque nobis est in litteris sacris, resque ipsae satis indicant, negotium suum agere, ut pro diis habcantur et colantur, et ea illis exhibean- tur, quibus ii qui exhibent sociati, unam pessimam causam cum eis habeant in iudicio Dei.

Dcindc cum vcnisset Tarentum Sylla, atque ibi sacrificas- sct, vidit in capite vitulini iecoris similitudinem coronac au- reae. Tunc Postumius haruspcx ille rcspondit, praeclarum ei significarc victoriam, iussitque ut extis illis solus vesceretur. Postea parvo intervallo servus cuiusdam Lucii Pcintii vatici-

DE CIVITATE DEI LIB. II. 03

clamavit: A Bcllona nuntius venio, victoria tua est, Sylla. Dcinde adiecit, arsurum esse Capitolium. Hoc cum dixisset, continuo cgressus e castris, postcra die concitatior reversus est, et Capitolium arsisse clamavit. Arserat autem re vera Capitolium. Quod quidem daemoni et pracvidere facile fuit, et celerrime nuntiare. Illud sanc intende, quod ad causam maxime pertinet, sub qualibus diis esse cupiant , qui blas- phemant Salvatorem voluntates fidelium a dominatu daemo- num liberantem. Clamavit homo vaticinando, Victoria tua cst, Sylla; atque ut id divino spiritu clamare crederetur, nuntiavit etiam aliquid et prope futurum et mox factum, unde longe aberat per quem ille spiritus loquebatur : non tamen ille clamavit, Ab sceleribus parce Sylla; quae illic victor tam horrenda commisit, cui corona aurea ipsius victoriae illustris- simum signum in vitulino iecore apparuit. Qualia signa si dii iusti dare solerent, ac non daemones impii,3 profecto illis ex- tis nefaria potius atque ipsi Syllae graviter noxia mala futura monstrarent. Neque enim eius dignitati tantum profuit illa victoria, quantum nocuit cupiditati ; qua factum est, ut im moderatis inhians, et sccundis rebus elatus ac praecipitatus, magis ipse periret in moribus, quam inimicos in corporibus perderet. Haec illi dii vere tristia vereque lugenda, non ex- tis, non auguriis, non cuiusquam somnio vel vaticinio prae- nuntiabant. Magis enim timebant ne corrigeretur , quam ne vinceretur. Immo satis agebant , ut victor civium glorio sus , victus atque captivus nefandis vitiis , et per haec ipsis ctiam daemonibus multo obstrictius subsideretur.

C A P. XXV.

Quantum maligni spiritus adflagitia incitent homines, cum in com mittendis scelcribus quasi divinam exempli sui interponunt aucto-

ritatem.

Illinc vero quis non intelligat, quis non videat, nisi qui ralcs deos imitari magis elegit, quam divina gratia ab eorum societate separari, quantum moliantur maligni isti spiritus cxcmplo suo, velut divinam auctoritatem praebcre sceleribus, quod etiam in quadam Campaniae lata planicie , ubi non multo post civilcsacies nefario proelio conflixerunt, ipsi interseprius pugnare visi sunt ? Namque ibi auditi sunt primum ingentes fragores : moxque multi se vidissc nuntiarunt per aliquot dies «luas acies proeliari. Quae pugna ubi destitit, vestigia quoque velut hominum et equorum , quanta de illa conflictationc ex- primi poterant, invenerunt. Si ergo veraciter inter se nu- mina pugnarunt, iam bella civilia excusentur humana ; consi-

61 DIVl AVRELII AVGVSTINI

dcrctur tamcn quac sit talium dcorum vel malitia, vcl miseria: si autcm se pugnasse finxcrunt , quid aliud cgerunt , nisi ut sibi Romani bellando civiliter , tanquam deorum exemplo nul- lum nefas admittcre viderentur? lam enim cocpcrant bella civilia, et aliquot nefandorum proeliorum strages cxsecranda praecesserat. Iam multos moverat, quod miles quidam dum occiso spolia detraheret, fratrem nudato cadavere agnovit, ac detcstatus bclla civilia, et se ipsum ibi pcrimens fraterno cor- pori adiunxit. Vt ergo tanti huius mali minime taederct, sed armorum scelestorum magis magisque ardor incrcsceret, noxii daemones, quos illi deos putantcs colendos et 'venerandos ar- bitrabantur, intcr se pugnantes hominibus apparere voluerunt, ne imitari tales pugnas civica trepidarct affectio , sed potius humanum scelus divino excusaretur exemplo. Hac astutia maligni spiritus etiam ludos, unde multa iam dixi, scenicos sibi dicari sacrarique iusserunt: ubi deorum tanta flagitia theatricis canticis atque fabularum actionibus celebrata, et quisquis eos talia fecisse crederet, et quisquis non credcret, sed tamen illos libentissime sibi talia velle exhiberi cerneret, securus imiiaretur. Ne quis itaque existimaret in deos con- vicia potius, quam eis dignum aliquid scriptitasse , ubicunque illos inter se pugnasse poetae commemorarunt, ipsi ad dcci- piendos homines poetarum carmina firmaverunt, pugnas vide- licct suas non solum per sccnicos in thcatro, verum etiam per se ipsos in campo humanis oculis exhibcntes.

Haec dicere compulsi sumus, quoniam pessimis moribus civium Romanam rempublicam iam antea perditam fuisse, nul- lamque remansisse ante adventum Domini nostri Iesu Chrisi, auctores eorum dicere et scribere minime dubitaverunt. Quam perditionem diis suis non imputant, qui mala transitoria, qui- bus boni seu vivant, seu moriantur, perire non possunt, Chri- sto nostro imputant: cum Christus noster tanta frequenter pro moribus optimis praeccpta contra pcrditos mores , dii vero ipsorum nullis talibus praeceptis cgerint aliquid cum suo cul- torc populo, pro illa rcpublica, ne periret; immo cosdem mo- res velut suis exemplis auctoritatc noxia corrumpendo , cge- runt potius ut periret. Quam non ideo tunc pcriisse quisquam, ut arbitror, iam diccre audebit, quia disccssere omncs adytis arisque relictis dii, velut amici virtutibus , cum vitiis homi- num offcndcrcntur ; quia tot signis cxtorum, auguriorum, va- ticiniorum, quibus se tanquam praescios futurorum adiuto- resque procliorum iactare ct commendare gestiebant, convin- cuntur fuisse praesentes : qui si verc abscessissent, mitius

DE CIVITATE DEl LIB. II. (*5

Romani in bclla civilia suis cupiditatihus quain illorum instiga- tionibus cxarsissent

C A P. XXVI.

De secretis daemonum monitis, quac pertinebant ad bonos mores, cum palam in sacris eorum omnis ncquitia discerctur.

Quae cum ita sint, cum palam apcrtequc turpitudincs cru- delitatibus mixtae, opprobria numinum ct crimina, sive pro- <lita, sive conficta, ipsis exposcentibus, et nisi lieret irasccn- tibus, etiam ccrtis ct statis solennitatibus consccrata illis ct dedicata clarucrint, atquc ad omnium oculos, ut imitanda proponerentur, spectanda processcrint; quid est, quod iidcm ipsi daemones, qui se huiusccmodi voluptatibus immundos spi- ritus csse confitentur, qui suis flagitiis ct facinoribus, sivc indicatis, sive simulatis, eorumquc sibi celebratione petita ab impudentibus, cxtorta a pudcntibus, auctores se vitae scclcstae immundaequc testantur, perhibentur tamen in adjtis suis sccre- tisque penetralibus dare quaedam bona praecepta de moribus, quibusdam velut elcctis sacratis suis? Quod si ita cst, hoc ipso callidior advertenda est et convinccnda malitia spirituum noxio- rum.. Tanta cnim vis est probitatis et castitatis, ut omnis vel pene omnis cius laude moveatur humana natura, nec usquc adeo sit turpitudine vitiosa, ut totum amittat sensum honc- statis. Proinde malignitas dacmonum, nisi alicubi sc, qucm- admodum scriptum in nostris litteris novimus , transfiguret in Angelos lucis, non implet negotium deceptionis. Foris ita- que populus celeberrimo strepitu impietas impura circumsonat, ct intus paucis castitas simulata vix sonat: praebentur propa- tula pudendis, ct secreta laudandis : decus latet, ct dcdecus patet: quod malum geritur, omnes convocat spectatores; quod bonuni dicitur, vix aliquos invenit auditores: tanquam hone- sta crubescenda sint, et inhonesta glorianda. Sed ubi hoc, njsi in daemonum templis? ubi, nisi in fallaciae diversoriis? Illud enim fit, ut honestiores, qui pauci sunt, capiantur: hoc autcm, nc plures, qui sunt turpissimi , corrigantur.

Vbi et quando sacrati Coelestis audiebant castitatis prac- cepta, nescimus: ante ipsum tamen delubrum, ubi siiuulacrum illud locatum conspiciebamus , universi undique confluentes, et ubi quisquc poterat stantes, ludos qui agebantur intcntissi- mi spectabamus, intuentcs alternante conspectu, hinc merc- triciam pompam, illinc virginem dcam; illam suppliciter ad- orari, ante illam turpia cclcbrari: non ibi pudibundos mimos, uullam vcrccundiorem sccnicam vidimus; cuncta obscocnitatis

E

66 DIVI AVRELII AVGVSTINI

implcbantur officia. Scicbatur virginali numini quid placerct, et exhibebatur quod de templo domum matrona doctior repor- taret. Nonnullae prudentiores avertebant faciem ab impuris motibus scenicorum , et artem flagitii furtiva intentionc discc- bant. Hominibus namque verecundabantur, nc audercnt im- pudicos gestus ore libero cernerc: sed multo minus audebant sacra eius, quam venerabantur, casto corde damnare. Hoc tamen palam disccndum pracbebatur in templo , ad quod perpe- trandum saltem secretum quaerebatur in domo : mirante nimium (si ullus ibi erat) pudore mortalium , quod humana flagitia non libere homines committerent, quae apud deos etiam rcligiose discerent, iratos habituri, nisi etiam cxhiberc curarent. Quis enim alius spiritus occulto instinctu nequissimas agitat mcntes, et instat facicndis adulteriis, et pascitur factis, nisi qui etiam sacris talibus oblectatur , constituens in templis simulacra dae- monum , amans in ludis simulacra vitiorum ; susurrans in oc- culto verba iustitiae ad decipiendos etiam paucos bonos , fre- quentans in aperto invitamenta nequitiae ad possidendos innu- merabiles malos ?

C A P. XXVII.

Quanta eversione publicae disciplinae Romani diis suis placandis sa- craverint obscoena ludorum.

Vir gravis et philosophaster Tullius aedilis futurus , clama- bat in auribus civitatis , intcr caetera sui magistratus officia sibi Floram matrem ludorum celebritatc placandam : qui ludi tanto devotius , quanto turpius celebrari solent. Dicit in alio loco iam consul in cxtremis periculis civitatis , et ludos per de- cem dies factos , neque rem ullain quae ad placandos deos per- tineret praetermissam : quasi non satius erat tales deos irritare tcmperantia, quam placarc luxuria; et eos honestate ad inimi- citias provocare, quam tanta deformitatc lenire. Ncque cnim gravius fuerant quamlibet crudelissima immanitate nocituri ho- mincs, proptcr quos placabantur , quam noccbant ipsi, cum vitiositatc foedissima placarcntur. Quandoquidem ut avertere- tur quod mctuebatur ab hoste in corporibus, co modo dii con- ciliabantur, quo virtus debellaretur in mentibus; qui non op- ponerentur defcnsorcs oppugnatoribus mocnium, niSi prius fie- rent expugnatorcs morum bonorum. Hanc talium numinum placationem petulantissimam, impurissimam, impudentissimam, nequissimam, immundissimam , cuius actores laudanda Ro- manae virtutis indoles honore privavit, tribu movit, agnovit turpes, fccit infamcs: hanc, inquam, pudendam vcraeque re-

DE CIVITATE DEI LIB. II. 07

ligioni aversandam et dctestandam talium numinum placatio- nem , has fabulas in dcos illccebrosas atque criminosas, hacc ignominiosa deorum facta vcl scclerate turpiterque commissa, vel sceleratius turpiusquc conficta, oculis et auribus publicis civitas tota discebat : hacc commissa numinibus placcre cerne- bat: et ideo non soluin illis exhibenda , scd sibi quoquc imi- tanda credcbat: non iilud ncscio quid velut bonum et hone- stum, quod tam paucis et tam occultc dicebatur (si tamcn di- cebatur), ut magis ne innotesceret, quam ne non fieret, ti- merctur.

C A P. XXVIII. De Christianae religionis salubritate.

Ab istarum immundissimarum potestatum tartareo iugo et societate poenali erui per Christi nomen homines, ct in luce saluberrimae pictatis ab illa pcrniciosissimae impietatis nocte transfcrri, queruntur, et murmurant iniqui et ingrati, et illo nefario spiritu altius obstrictiusque oppressi, quia populi con- fluunt ad ccclesias casta celebritate, honesta utriusque scxus discretione: ubi audiant quam bene hic ad tempus vivere de- bcant, ut post hanc vitam be;ite semperque vivere mereantur: ubi sancta Scriptura iustitiaequc doctrina de superiore loco in conspectu omnium personante , et qui faciunt, audiant ad pracmium; et qui non faciunt, audiant ad iudicium. Quod etsi veniunt quidam talium praeceptorum irrisores, omnis eorum petulantia aut repentina immutatione deponitur, aut timore vel pudore comprimitur. Nihil enim eis turpe ac flagitiosum spectanduin imitandumque proponitur, ubi veri Dei aut prae- cepta insinuantur, aut miracula narrantur, aut dona laudan- tur, aut bcncficia postulantur.

C A P. XXIX.

De abiiciendo cultu deorum cohortatio ad Romanos.

Haec potius concupisce, o indoles Romana laudabilis, o progenies Regulorum, Scaevolarum, Scipionum, Fabricio- rum : haec potius concupisce, haec ab illa turpissima vanitate ct fallacissima daemonum malignitatc discerne. Si quid in te laudabile naturaliter eminet, nonnisi vera pictate purgatur at- que pcrficitur; impictate autem disperditur et punitur. Nunc iam clige quid sequaris, ut non intc, sed in Deo vero sine ullo errore lauderis. Tunc enim tibi gloria popularis adfuit, sed occulto iudicio divinae providentiae vera religio quam eli- gercs defuit. Expergiscerc, dies est; sicut experrccta es in quibusdam, de quorum virtutc perfecta, et pro fide vera etiam

E 2

68 DIVI AVRELII AVGVSTINI

passionibus gloriamur, qui usquequaque advcrsus potcstates inimicissimas confligentes , easque fortiter moriendo vincen- tes, sanguinc nobis hanc patriam peperere suo. Ad quam patriam te invitamus et exhortamur, ut eius adiiciaris numero civium, cuius quodam modo asylum est vcra rcmissio pecca- torum. Non audias degeneres tuos Christo Christianisve dc- trahentes et accusantes velut tempora mala, cum quacrant tempora quibus non sit quieta vita, sed potius secura nequitin. Haec tibi nunquam nec pro terrena patria placuerunt. Nunc iam coelestem arripe, pro qua minimum laborabis, et in ca veraciter semperque regnabis. Illic enim tibi non Vestalis fo- cus, non lapis Capitolinus, sed Deus unus et verus nec me- tas rerum, nec tempora ponet, imperium sine fide dabit.

Noli deos falsos fallaocsque requirere; abiice potius atque contemne, in veram emicans libertatem. Non sunt dii, mali- gni sunt spiritus, quibus aeterna tua felicitas poena est. Non tam Iuno Troianis, a quibus carnalem originem ducis, arces videtur invidisse Romanas, quam isti daemones , quos adhuc deos putas , omni generi hominum sedes invident sempiternas. Et tu ipsa non parva ex partc de talibus iudicasti, quando ludis eos placasti, et per quos homines eosdem ludos fecisti, infames csse voluisti. Patere asseri libertatem tuam adversus immundos spiritus qui tuis ccrvicibus imposuerant sacrandam sibi et celebrandam ignominiam suam. Actores criminum di- vinorum rcmovisti ab honoribus tuis : supplica Deo vero , ut a te removeat illos deos , qui delectantur criminibus suis, sive veris, quod ignominiosissimum est; sive falsis, quod malitio- sissimum est. Bene, quod tua sponte histrionibus et scenicis societatem civitatis patere noluisti ; evigila plenius : nullo mo- do his artibus placatur divina maicstas, quibus humana digni- tas inquinatur. Quo igitur pacto deos , qui talibus delcctan- tur obsequiis , haberi putas in omni numero sanctarum coele- stium potestatum, cum homines per quos eadem aguntur ob- sequia, non putasti habendos in numero qualiumcunque civiun? Romanorum? Incomparabiliter superna est civitas clarior, ubi victoria, veritas; ubi dignitas, sanctitas; ubipax, felicitas; ubi vita, aeternitas. Multo minus habet in sua socictate talea deos, si tu in tua tales homines habere crubuisti. Proindc si ad beatam pcrvcnire desidcras Civitatem, devita dacmwnuin societatem. Indigne ab honestis coluntur, qui pcr turpcs pla- cantur. Sic isti a tua pictate removeantur purgationc Chri- stiana, quomodo illi a tua dignitate remoti sunt notationc ccn- soria. Dc bonis autcm carnalibus, quibus solis mali perfrui

DE CIVITATE OEI LIB. III. 00

volunt, et dc malis carnalibus , quac sola perpeti nolunt, quod nequc in his habeant, quam putantur habcre isti daemoncs, potestatcm, quanquam si habcrent, debcremus potius etiam ista contemnere, quam propter ista illos colere, et cos colendo ad illa quae nobis invident, pervcnire non possc: tamcn nec in istis eos hoc valerc quod hi putant, qui propter hacc cos coli oportere contendunt, dcinccps vidcbimus, ut hic sit huius voluminis modus.

LIBER TERTIVS.

C A P V T I.

De adversitatibus quas soli mali metuunt, et quas senrper passus est mundus , dum deos coleret.

Jam satis dictum arbitror de morum malis et animorum, quae praecipue cavenda sunt, nihil deos falsos populo cultori suo, quo minus corum malorum aggerc premeretur , subvcnire cu- rasse; sedpotius, ut maxime premerctur, egisse. Nunc dc illis malis vidco dicendum, quae sola isti perpeti nolunt, qua- lia sunt fames , morbus , bellum, cxspoliatio , captivitas, tru- cidatio: et si qua similia iam in primo libro commemoravimus. Haec enim sola mali deputant mala, quae non faciunt malos ; nec erubescunt inter bona quae laudant, ipsi mali esse qui laudant; magisque stomachantur, si villam malam habeant. , quam si vitam: quasi hoc sit hominis maximum bonum, haberc liona omnia, praeter se ipsum. Sed ncquc talia mala , qune isti sola formidant, dii eorum, quando ab eis libcre colebtin- tur, ne illis acciderent, obstiterunt. Cum enim variis per diversa loca temporibus ante adventum Redemtoris nostri in- numerabilibus nonnullisque etiam incredibilibus cladibus genus contereretur humanum, quos alios quam istos deos mundus colebat, excepto uno populo Hebraeo, et quibusdam extra ipsum populum, ubicunque gratia divina digni occultissimo atque iustissimo Dei iudicio fuerunt? Verum ne nimium lon- gum faciam, tacebo aliarum usquequaque gentium mala gra- vissima : quod ad Romam pertinet Romanumque imperium tan- tum loquar, id est, ad ipsam proprie civitatem, et quaecun- que illi tcrrarum, vel societate coniunctae, vcl conditionc subiectac sunt, quae sint perpessae ante adventum Christi, cum iam ad eius quasi corpus reipublicac pcrtinerent.

70 DIVI AVRELII AVCVSTINI

C A P. II.

Andii, qui et a Romanh , et a Graecis simililer colebantur, causas habuerint , quibus llium paterentur exscindi.

Primum ipsa Troia vel Ilium, undc origo est populi Ro- mani (neque enim praetereundum, aut dissimulandum est. quod et in primo libro attigi), eosdem habent deos et colens , cur a Graecis victum, captum atque deletum est? Priamo, in- quiunt, sunt reddita Laomedontea paterna pcriuria. Ergo ve- rum est, quod Apollo atque Neptunus eidem Laomedonti mcr- cenariis operibus servierunt. Illis quippe promisisse mcrccdem falsumque iurasse perhibetur. Miror, Apollinem nominatum divinatorem in tanto opificio laborasse nescientem quod Lao- medon fuerat promissa negaturus. Quanquam nec ipsiim Ne- ptunum patruum eius, fratrem lovis, regem maris, decuit ignarum esse futurorum. Nam hunc Homerus de stirpe Ae- neae, a cuius posteris condita Roma est, cum ante illam ur- bem conditam idem poeta fuisse dicatur, inducit magnum ali- quid divinantem: quem etiam nube rapuit, ut dicit, ne ab Achille occideretur, cuperet cum vertere ab imo, quod apud Virgilium confitetur:

Structa suis manibus periurae moenia Troia. Nescientes igitur tanti dii, Neptunus et Apollo, Laomedon- tcm sibi negaturum esse mercedem, structores moenium Tro- ianorum gratis, ct ingratis fuerunt, Videant ne gravius sit tales deos credere, quam diis talibus peieraie. Hoc enim nec ipse Homerus facile credidit, qui Neptunum quidem contra Troianos, Apollinem autem pro Troianis pugnantem facit, cum illo periurio ambos fabula narret offensos. Si igitur fabulis credunt, crubescant talia colere numina: si fabulis non cre- dunt, non obtendant Troiana periuria; aut mirentur deos per- iuria punisse Troiana, amasse Romana. Vnde enim coniu- ratio Catilinae in tanta tamque corrupta civitate habuit etiam corum grandem copiam, quos manus atque lingua periurio aut sanguine civili alebat? Quid enim aliud toties senatores cor- rupti in iudiciis, toties populus in suffragiis vel in quibusque causis, quae apud eum concionibus agebantur, nisi etiam pe- ierando pcccabant ? Namque corruptissimis moribus ad hoc mos iurandi servabatur antiquus, non ut a sccleribus metu rcligionis prohiberentur, sed ut periuria quoque sceleribus cacteris addcrentur.

DE CIVITATE DEl LIB. III. 71

C A P. III.

Non potuisse offendi deos Paridis adulterio, quodinter ipsos traditur

frequentatum,

Nulla itaquc causa est, quare dii, quibus, ut dicunt, ste- terat illud imperium , cum a Graecis praevalentibus probentur victi, Troianis peierantibus fingantur irati. Nec adulterio Paridis, ut rursus a quibusdam defenduntur , ut Troiam de- sererent, succensuerunt. Auctores enim doctoresque pecca- torum esse adsolent, non ultorcs. „Vrbem Romam, inquit „ Sallustius , sicuti cgo accepi , condiderc atque habuere initio „Troiani, qui Aenea ducc profugi incertis sedibus vagaban- „tur." Si ergo adulterium Paridis vindicandum numina ccn- suerunt, aut magis in Romanis, aut ccrte etiam in Romanis puniendum fuit; quia Aeneac mater hoc fccit. Sed quomodo in illo illud flagitium oderant, qui in sua socia Venere non oderant (ut alia omittam) , quod cum Anchisc commiserat , ex quo Aeneam pepererat? An quia illud factum est indignante Menelao, illud autcm concedente Vulcano % Dii enim, credo, non zelant coniuges suas , usque adeo ut eas etiam cum homi- nibus dignentur haberc communes. Irridere fabulas fortassis existimor, nec graviter agere tanti ponderis causam. Non ergo credamus, si placet, Aencam esse Vcneris filium: ecce concedo, si nec Romulum Martis. Si autem illud, cur non illud ? An deos fas est hominibus feminis, mares autem ho- mines deabus misceri nefas ? Dura, vel potius non credenda conditio, quod ex iure Veneris in concubitu Marti licuit, hoc in iure suo ipsi Veneri non licere. At utrumque firmatum est auctoritate Romana. Neque enim minus credidit reccntior Caesar aviam Venerem , quam patrem antiquior Romulus Martem.

C A P. IV.

De sententia Varronis, qua utUe esse dixit , ut se komines diis ge-

nitos mentiantur.

Dixerit aliquis : Itane tu ista credis ? Ego vero ista non credo. Nam et vir doctissimus eorum Varro falsa haec esse, quamvis non audactcr, ncque fidenter, pene tamen fatetur. Sed utile esse civitatibus dicit, ut se viri fortes, etiamsi fal- sum sit, diis genitos esse credant: ut eo modo animus huma- nus velut divinae stirpis fiduciam gerens , res magnas aggre- diendas praesumat audacius , agat vehementius , et ob hoc im- pleat ipsa securitate felicius. Quae Varronis scntentia expres- sa, ut potui, meis verbis, eernis quam latum locum aperiat

72 DIVI AVRELII AVGVSTINI

falsitati; ut ibi intelligamus plura iam sacra et quasi religiosa potuisse confingi, ubi putata sunt civibus etiam de ipsis diis prodesse mendacia.

C A P. V.

Non probarij quod dii adulterium Paridis punierint, quod in Ro- muli matre non ulti mmt.

Scd utrum potuerit Venus cx concubitu Anchisae Aencam parcre, vel Mars ex concubitu filiae Numitoris Romulum gi- gnere, in medio relinquamus. Nam pene talis quaestio etiam de Scripturis nostris oboritur, qua quaeritur, utrum pracva- ricatores angeli cum filiabus hominum concubuerint; unde natis gigantibus, id cst, nimium grandibus ac fortibus viris, tunc tcrra completa est. * Proinde ad utrumque interim mo- do nostra disputatio rcfcratur. Si enim vera sunt, quac apud illos de matre Aeneae et de patrc Romuli lectitantur, quomodo possunt diis adulteria displicere hominum, quae in ipsis con- corditer ferunt ? Si autem falsa sunt , nec sic quidem possunt irasci veris adulteriis humanis, qui etiam falsis delectantur suis. Huc accedit, quoniam si illud de Marte non creditur ut hoc quoque de Venere non credatur, nullo divini concubitus obtcntu matris Romuli causa defenditur. Fuit autem sacer- dos Sylvia Vestalis, et ideo dii magis in Romanos sacrilegum illud flagitium, quam in Troianos Paridis adulterium, vindi- eare debuerunt. Nam et ipsi Romani antiqui in stupro de- tectas Vcstac saccrdotcs, vivas etiam defodiebant; adulteras autem feminas, quamvis aliqua damnatione, nulla tamen mor- tc plectebant: usque adeo gravius quae putabant adyta divina, quam humana cubilia vindicabant. (* al. CAP. V.)

C A P. VI.

De parricidio Romuli, quod dii non vindicarunt.

Aliud adiicio, quia si eo usque peccata hominum illis nu- minibus displicerent, ut oftensi Paridis facto dcscrtam Tro- iam ferro ignibusque donarent; magis cos contra Romanos mo- veret Romuli frater occisus, quam contra Troianos Graecus maritus illusus ; magis irritaret parricidium nascentis , quam regnantis adulterium civitatis. Nec ad causam, quam nunc agimus, intercst, utrum hoc fieri Roinulus iusserit, aut Ro- iiiulus feccrit, quod multi impudentia negant , multi pudore dubitant, multi dolorc dissimulant. Nec nos itaquc in ea re diligcntius rcquirenda per multorum scriptorum pcrpensa te- stimonia demoremur: Romuli fratrcm palam constat occisum;

DE CIVITATE DEl LIB. III. 73

non abhostibus, non ab alienis. Si aut perpctravit aut im- pcravit hoc Romulus; magis ipsc fuit Romanorum, quam Paris Troianorum caput: cur igitur Troianis iram deorum provocavit ille alienae coniugis raptor, ct corundem deorum tutelam Romanis invitavit iste sui fratris cxtinctor? Si autcm illud scelus a facto imperioquc Romuli alicnum cst; quoniam dcbuit utique vindicari, tota hoc illa civitas fccit, quod tota contemsit; ct non iam fratrcm , scdpatrcm, quod pcius est, occidit. Vterque enim fuit conditor, ubi alter scelerc abla- tus non pcrmissus est csse regnator. Non est, ut arbitror, quod dicatur quid mali Troia mcrucrit, ut eam dii dcsererent, quo posset cxtingui; et quid boni Roma, ut eam dii inhabi- tarcnt, quo possct augeri: nisi quod victi inde fugerunt, et se ad istos quos pariter deciperent, contulerunt. Imo vero ct illic manserunt, ad eos more suo decipicndos, qui rursus casdcm terras habitarent; ct hic easdcm artcs fallaciae suac magis etiam exercendo, maioribus honoribus gloriati sunt.

C A P. VII.

De eversione Ilii, quod dux Marii Fimbria excidit. Certe enim civilibus iam bellis scatentibus , quid miserum commiserat Ilium, utaFimbria, Marianarum partium homi- ne pessimo, evcrteretur, multo ferocius atque crudelius, quam olim a Graecis? Nam tunc et multi inde fugerunt, ct multi captivati saltcm in servitute vixerunt. Porro autem Fimbria prius edictum proposuit, ne cui parceretur; atque urbem totam cunctosque in ea homincs incendio concremavit. Hoc mcruit Ilium, non a Graecis quos sua irritaverat iniqui- tate, scd a Romanis quos sua calamitate propagaverat: diis illis communibus ad hacc rcpellenda nihil iuvantibus, scu, quod vcrum cst, nihil valentibus. Numquid et tunc abscessere omnes adytis arisque relictis dii, quibus illud oppidum ste- terat, post antiquos Graecorum ignes ruinasque reparatum? Si autem abscesserant, causam requiro: et oppidanorum qui- dcm quanto invenio meliorem, tanto deteriorem deorum. Illi enim contra Fimbriam portas clauserant, ut Syllae servarent integram civitatem : hinc cos iratus incendit , vel potius peni- tus cxstinxit. Adhuc autem meliorum partium civilium Sylla dux fuit, adhuc armis rcmpublicam recuperare moliebatur: horum bonorum initiorum nondum malos eventus habuit. Quid ergo melius cives illius urbis facerc potuerunt? quid honestius? quid fidelius? quid Romana parentela dignius, quam meliori causae Romanorum civitatem servare , ct con-

74 DIVI AVltELII AVGVSTINI

tra parricidam Romanae reipublicae portas clauderc? At hoc eis in quantum exitium verterit, attendant defensores deo- rum. Deseruerint dii adulteros, Iliumquc flammis Gracco- rum reliquerint, ut ex eius cineribus Roma castior nascere- tur: cur et postea deseruerunt eandcm civitatem Romanis cognatam , non rebellantem adversus Romam nobilem fUiam, sed iustioribus eius partibus fidem constantissimam piissimam- que servantem, eamque delendam rcliqucrunt, non Gracco- rum viris fortibus , sed viro spurcissimo Romanorum? Aut si displicebat diis causa partium Syllanarum, cui servantes ur- bem miseri portas clauserant; cur eidem Syllac tanta bona promittebant et praenuntiabant? An et hinc agnoscuntur adu- latores felicium potius quam infelicium defensores? Non cr- go Ilium etiam tunc, ab eis cum desereretur, eversum est. Nam daemones ad decipiendum scmper vigilantissimi, quod potuerunt, fecerunt. Eversis quippe et incensis omnibus cum oppido simulacris, solum Minervae sub tanta ruina templi illius , ut scribit Livius, intcgrum stetisse perhibc- tur. Nan ut diceretur Dii patrii, quorum semper sub nu- mine Troia est, ad eorum laudem: sed ne diceretur, Ex- cessere omnes adytis arisque relictis dii, ad eorum defcnsio- nem. Illud enim posse permissi sunt, non unde probarentur potentcs, sed unde praesentes convincerentur.

C A P. VIII.

An debuerit dii lliacis Roma committi. Diis itaque Iliacis post Troiae ipsius documentum qua tan- dem prudentia Roma custodienda commissa est? Dixerit quis- piam, iam eos Romae habitare solitos , quando expugnante Fimbria cecidit Ilium. Vnde ergo stetit Minervae simulacrum? Dcindc, si apud Romam erant, quando Fimbria delevit Ilium : fortasse apud Ilium erant, quando a Gallis ipsa Roma capta et incensa est: set ut sunt auditu acutissimi, motuquc celer- rimi, ad vocem anseris cito redierunt, ut saltem Capitolinuni collem, qui rcmanserat, tuerentur: caeterum ad alia defen- denda serius sunt redire commoniti.

C A P. IX.

Anillam pacem, quae sub Numae regno fuit, deos praestitisse cre-

dendum sit.

Hi etiam Numam Pompilium successorem Romuli adiuvisse creduntur, ut toto regni sui tempore pacem haberet, ct lani portas, quae bcllis patere assolent, clauderet: eo merito sci-

DE CIVITATE DEI LIB. III. 75

licet, quia Romanis multa sacra constituit. Illi vero homini pro tanto otio gratulandum fuit, si modo id rebus salubribus scisset impenderc, et perniciosissima curiositate neglecta, Deum vcrum vera pietate pcrquirere. Nunc autem non ei dii contulerunt illud otium: sed eum minus fortasse decepissent, si otiosum minime rcperissent. Quanto cnim minus eum oc- cupatum invenerunt, tanto magis ipsi occupaverunt. Nam quid ille molitus sit, ct quibus artibus dcos tales sibi, vel illi civitati consociare potuerit, Varro prodit: quod si Domino placucrit, suo diJigentius disseretur loco : modo autem quia de beneficiis eorum quaestio est, magnum beneficium est pax; scd Dei veri bcneficium est, plerumque etiam sicut sol, sicut pluvia vitaeque alia subsidia, super ingratos et nequam. Sed si hoc tam magnum bonum dii illi Romac vel Pompilio contu- lerunt, cur imperio Romano pcr ipsa tempora laudabiliora id nunquam postea praestiterunt ? An utiliora erant sacra , cum instituerentur, quam cum instituta cclebrarentur ? Atqui tunc nondum erant, sed ut essent addebantur: postea vero iam erant, quae ut prodessent custodiebantur. Quid ergo est, quod illi quadraginta tres , vel, ut alii volunt, triginta novem anni in tam longa pace transacti sunt regnante Numa, et po- stea sacris institutis , diisque ipsis , qui eisdem sacris fuerant invitati, iam praesidibus atque tutoribus, vix post tam mul- tos annos ab Vrbe condita usque ad Augustum unus pro magno miraculo commemoratur annus post primum bellum Punicum, quo belli portas Romani claudere potuerunt ?

C A P. X.

An optandum fuerit , quodtanta bellorum rabie Romanorum auge-

retur imperium , cum eo studio quo sub Numa auctum est, et quietum

esse potuisset et tutum.

An respondent, quod nisi assiduis sibique continuo succe- dentibus bellis Romanum imperium tam longe lateque non pos- set augeri , et tam grandi gloria diffamari ? Idonea vero cau- sa: ut magnum csset imperium , cur esse deberet inquietum? Nonne in corporibus hominum satius est modicam staturam cum sanitate habere, quam ad molem aliquam giganteam per- petuis afflictionibus pervenire? nec cum perveneris, requic- scerc ; sed quanto grandioribus membris , tanto maioribus agi- tari malis ? Quid autem mali esset, ac non potius plurimum boni, si ea tempora perdurarent, quae perstrinxit Sallustius? ubi ait: „Igitur initio rcges (nam in terris nomen imperii id 5,primum fuit) , diversi; pars ingcnium, alii corpus exerco.

76 DIVl AVRKLII AVGVSTINI

„bant: ctiam tum vita hominum sinc cupiditate agitabatur, ,,sua cuique satis placebant." An ut tam multum augerctur impcrium, debuit fieri quod Virgilius detestatur, dicens: Deterior donec paulatim ac decolor aetas, Et belli rabies, et amor successit habcndi? Scd planc pro tantis bellis susceptis et gestis , iusta dcfensio Romanorum est, quod irruentibus sibi importune inimicis re- sistere cogcbat, non aviditas adipiscendae laudis humanae, sed necessitas tuendae salutis et libertatis. Ita sit planc. „Nam „postquam res eorum, sicut scribit ipse Sallustius, legibus, „moribus, agris aucta, satis prospera, satisque pollcns vidc- „batur, sicuti pleraque mortalium habentur, invidia ex opu- „lentia orta est. Igitur reges populique finitimi bello ten- „tare, paucis ex amicis auxilio esse. Nam caeteri metu per- „ culsi longe a periculis aberant. At Romani domi militiaeque „ intenti festinare, parare, alius alium hortari, hostibus ob- „viamire; libertatcm, patriam, parentesque armis tegere. „Post ubi pericula virtute propulerant, sociis atque amicis au- „xilia portabant, magisque dandis quam accipiendis beneficiis „amicitias parabant." Decenter his artibus Roma crevit. Sed regnante Numa, ut tam longa pax esset, utrum irruebant im- probi belloque tentabant; an nihil eorum fiebat, ut posset pax illa persistere ? Si enim bellis etiam tum Roma laccssebatur, ne armis arma obvia fcrebantur ; quibus modis agebatur, ut nulla pugna superati, nullo Martio impetu territi sedarcntur inimici; his modis semper ageretur, et semper Roma clausis Iani portis pacata regnaret. Quod si in potestate non fuit, non crgo Roma pacem habuit quamdiu dii eorum, sed quamdiu ho- mines finitimi circumquaque voluerunt, qui eam nullo bcllo provocaverunt: nisi forte dii tales etiam id homini vendcre audebunt, quod alius homo voluit sivc noluit. Intercst qui- dem iam vitio proprio , malas mentes quatenus sinantur isti daemones vel terrere vel excitare : sed si semper hoc possent, ncc aliud secretiore ac superiore potestate contra eorum cona- tum saepe aliter ageretur, semper in potestate haberent paces bellicasque victorias, quae semper fcre per humanorum ani- morum motus accidunt: * quas tamen plerumque contra eo- rum fieri voluntatem, non solum fabulae multa mentientes, et vix veri aliquid vel indicantes, vel significantes, scd ctiam ipsa Rojuana confitctur historia. (* al. CAP. XI.)

DE CIVITATE DEl LIB. III. 77

C A P. XI.

De simulacro Cumani Apollinis, cuius Jtetus creditus est cladem Graecorum, quibus opitulari non poterat, indicare.

Ncque cnim aliundc Apollo ille Cumanus, cum advcrsus Achaeos regcmquc Aristonicum bellarctur, quatriduo flc- vissc nunciatus cst: quo prodigio haruspices territi, cum id simulacrum in marc putavissent esse proiicicndum , Cumani scncs intcrccsserunt, atque rctulcrunt tale prodigium et An- tiochi ct Persis bello in codcm apparuissc figmento : ct quia Romanis feliciter provenisset, ex senatusconsulto cidcm Apol- lini suo dona csse missa testati sunt. Tunc velut peritiores acciti haruspiccs respondcrunt, simulacri Apollinis fletum ideo prosperum esse Romanis, quoniam Cumana colonia Gracca csset, suisquc terris unde accitus esset, id cst, ipsi Graeciac luctum et cladem Apollincm signiiicasse plorantem. Deinde mox regem Aristonicum victum et captum esse, nuntiatum est, quem vinci utique Apollo nolebat et dolebat, et hoc sui lapidis ctiam lacrymis indicabat. Vnde non usquequaquc incongruc, quamvis fabulosis, tamen veritatis similibus, mores dacmonum describuntur carminibus poetarum. Nam Camillam Diana do- luit apud Virgilium, et Pallantcm moriturum Hercules flevit. Hinc fortassis ct Numa Pompilius pacc abundans, sed quo do- nante ncsciens, nec requirens; cum cogitaret otiosus, quibus- nam diis tuendam Romanam salutem regnumque committeret, nec verum atque omnipo.tentem summum Dcum curarc opina- rctur ista terrcna, atque recoleret Troianos deos, quos Ac- neas advexcrat, neque Troianum, ncque Laviniense ab ipso Aenea conditum regnum diu conscrvare potuisse, alios provi- dcndos cxistimavit, quos illis prioribus (sive qui cum Romulo iam Roniam tranSierant, sivc quandoque Alba eversa fuerant transituri), vel tanquam fugitivis custodes adhiberct, vel tan- quam invalidis adiutores.

C A P. XII.

Quantos sibi deos Romani praeter constitutionem Nu?nae adiecerint, quorum eos numerositas nihil iuverit.

Nec his sacris tamenRoma dignata est esse contenta, quae tam multa illic Pompilius constituerat: nam ipsius summum templum nondum habcbat Iovis. Rex quippe Tarquinius ibi Capitolium fabricavit. Aesculapius autcm ab Epidauro abivit Romam, ut pcritissimus medicus in urbe nobilissima artcm gloriosius cxcrceret. Mater etiam dcum neseio unde a Pessi- nuntc. Indignum cnim erat, ut cum cius filius iam colli Ca-

78 DlVi AVRELIi AVGVSTiNI

pitolino praesidcret, adhuc ipsa in loco ignobili latitarct. Quae tamcn si omnium deorum mater cst, non solum secuta est Ro- mam quosdam filios suos, verum et alios praecessit etiam se- cuturos. Miror sane , si ipsa peperit Cynocephalum , qui lon- gc postea venit ex Aegypto. Vtrum etiam dea Fcbris cx illa nata sit, viderit Aesculapius pronepos eius. Sed undecunque nata sit, non (opinor) audebunt cam ignobilem diccre dii pere- grini deam civem Romanam. Sub hoc tot deorum praesidio, quos numerare quis potest? indigenas et alienigenas, caelites, terrestres , infernos , marinos, fontanos, fluvialcs ; ct, ut Varro dicit, certos atque incertos, in omnibusque generibus deorum, sicut in animalibus, marcs ct feminas ? Sub hoc ergo tot deo- rum praesidio constituta Roma, non tam magnis et horrendis cladibus, quales ex multis paucas commemorabo, agitari affli- gique debuit. Nimis enim multos deos grandi fumo suo, tan- quam signo dato ad tuitoinem congregaverat ; quibus templa, altaria, sacrificia, sacerdotes instituendo atque praebendo, summum verum Deum, cui uni haec rite gesta debentur, of- fenderet. Et felicior quidem cum paucioribus vixit: sed quanto maior facta est, sicut navis nautas, tanto plures adhibendos putavit: crcdo, despcrans pauciorcs illos, sub quibus in com- paratione peioris vitae meiius vixerat, non sufficerc ad opitu- landum granditati suae. Primo cnim sub ipsis rcgibus, exce- pto Numa Pompilio, de quo iam supra iocutus sum, quantum malum discordiosi ccrtaminis fuit, quod fratrem Romuli coe- git occidi ?

C A P. XIII

Quo iure, quo foedere Romani obtinuerint prima coniugia. Quomodo nec Iuno , quae cum Iove suo iam fovebatRo- manos rerum dominos, gentemque togatam} nec Venus ipsa Aencidas suos potuit adiuvare , ut bono et aequo more coniu- gia mcrerentur, cladesque tanta irruit huius inopiae , ut ea do- lo rapercnt, moxque compellercntur pugnare cum soccris ; ut miscrae feminae nondum ex iniuria maritis conciliatae, iaiu parentum sanguine dotarentur ? At enim viccrunt in hac con- flictione Romani vicinos suos ? Quantis etquam multis utrin- que vulneribus ac funcribus tam propinquorum et confi- nium istae victoriac constiterunt ? Propter unum Caesarcm socerum et unum generum eius Pompeium, iam mortua Cae- saris filia uxorc Pompeii, quanto et quam iusto doloris instin- ctu Lucanus cxclamat:

Bella per Emathios plus quam civilia campos,

Iusque datum scelcri canimus.

DE CIVITATE DEl LIB. III. 7Q

Viccrunt crgo Romani, ut stragc socerorum manibus cruentis ab eorum liliabus amplexus miscrabiles extorquerent: nec illae audercnt flcre patrcs occisos , nc oftcndercnt victores maritos ; quac adhuc illis pugnantibus, pro quibus facerent vota nescie- bant. Talibus nuptiis populum Romanum non Vcnus , sed Bcllona dotavit: aut fortassis Alccto illa infcrnalis furia, iam eis favente Iunone, plus in illos habuit liccntiac, quam cum eius precibus eontra Aeneam fuerat excitata. Andromache fe- licius captivata est, quam illa coniugia Romana nupscrunt: licet serviles, tamen post eius amplexus nullum Troianorum Pyrrhus occidit. Romani autem soceros interliciebant in proe- liis , quorum iam filias amplexabantur in thalamis. Illa victori subdita, dolove tantum suorum mortcm potuit, non timere: illae sociatae bellantibus parentum suorum mortes procedcn- tibus viris timcbant, redeuntibus dolebant, nec timorem ha- bentes liberum, nec dolorcm. Nam proptcr interitum civium, propinquorum, fratrum , parentum, aut pie cruciabantur, aut crudeliter laetabantur victoriis maritorum. Huc accedebat, quod, ut sunt alterna bellorum , aliquac parcntum ferro ami- serunt viros, aliaeque utrorumque ferro et parentes et viros. Neque enim et apud Romanos parva fuerunt illa discrimina. Siquidem ad obsidionem quoque perventum cst civitatis, clau- sisque portis se tuebantur. Quibus dolo apertis , admissisque hostibus intra moenia, in ipso foro scelerata et nimis atrox in- ter generos socerosque pugna commissa est. Et raptores illi etiam superabantur ; et crebro fugientes intra domos suas, gra- vius focdabant pristinas, quamvis et ipsas pudendas lugen- dasque victorias. Hic tamen Romulus de suorum iam virtute despcrans , lovcm rogavit ut starent : atque ille hac occasionc nomen Statoris invenit. Nec finis esset tanti mali, nisi raptae illac laceratis crinibus emicarent, et provolutae parentibus, iram eorum iustissimam, non armis victricibus , scd supplici pietate sedarcnt. Deinde Titum Tatium regem Sabinorum, socium regni Romulus ferrc compulsus est, germani consortis impatiens : sed quando et istum diu tolcraret, qui fratrem ge- minumquc non pertulit? Vnde ct ipso interfecto , ut maior dcus csset, regnum solus obtinuit. Quac sunt ista iura nu- ptiarum, quae irritamenta bellorum, quae foedera germanita- tis, ailinitatis, socictatis, divinitatis ? Quae postremo sub tot diis tutoribus vita civitatis ? Vidcs quanta hinc dici ct quam multa possent, nisi quae supersunt nostra curaret in- teutio, et sermo in alia festinarct.

80 DlVl AVRELII AVGVSTINI

C A P. X I V.

De impietale belli , quod Albanis Romani intulerunt , et de victoria dominandi libidine adepta.

Quid dcinde post Numam sub aliis rcgibus ? Quando malo, non solum suo, sed etiam Romanorum, in bcllum Albani pro- vocatisunt? quia videlicet pax Numae tam longa viluerat. Quam crebrae stragcs Romani Albanique exercitus fuerunt , et utriusque comminutio civitatis? Alba namque illa, quam filius Aeneae creavit Ascanius, Romae mater propior ipsa quam Troia, a Tullo Hostilio rege provocata conflixit: confligcns autem et afflicta cst, et afflixit, donec multorum tacderet pari defectione ccrtaminum. Tunc cvcntum bclli dc Tergeminis hinc atque inde fratribus placuit expcriri: a Romanis tres Ho- ratii, ab Albanis autem tres Curiatii processerunt: a Curiatiis tribus Horatii duo , ab uno autem Horatio tres Curiatii superati et exstincti sunt. Ita Roma exstitit victrix , ca clade ctiam in certamine extremo , ut de sex vivis unus rediret domum. Cui damnum in utrisque? Cui luctus nisi Acneae stirpi, nisi Asca- nii posteris, nisiproliVeneris, nisi nepotibus lovis ? Nam ct hoc plus quamcivile bellumfuit, quando filia civitas cum civitate ma- tre pugnavit. Accessit aliud huic Tcrgcminorum pugnae ulti- mae atrox atque horrendum malum. Nam ut crant ambo populi prius amici (vicini quippe atque cognati) , uni Curiatiorum dcsponsata fuerat Horatiorum soror: haec postea quam sponsi spolia in victore fratre conspexit , ab codem fratrc , quoniam flevit , occisa est. Humanior huius unius feminae , quam uni- versi populi Romani mihi videtur fuisse affectus. Illa quem virum iam fide media retinebat, aut forte etiam ipsum fratrem dolens qui eum occiderat cui sororem promiserat, puto quod non culpabiliter fleverit. Vnde cnim apud Virgilium pius Ae- neas laudabiliter dolet hostem etiam sua pcremtum manu? Vn- dc Marcellus Syracusanam civitatern, recolens eius paulo antc culmen et gloriam sub manus suas subito concidisse, commu- nem cogitans conditionem flendo miseratus est ? Quacso ab humano impetremus afFectu, ut fcmina sponsum suum a fratrc suo peremptum sinc crimine flevcrit, si viri hostcs a sc victos etiam cum laude fleverurrt. Ergo sponso a fratre illatam mor- tem quando femina illaflebat, tunc se contra matrem civitatem tanta strage bellasse, ct tanta hinc ct inde cognati cruoris ef- fusione vicisse Roma gaudebat.

Quid mihi obtenditur nomen laudis, nomenquc vrctoriac ? Rcmotis obstaculis insanac opinionis facinora nuda ccrnantur, nuda pcnscntur, nuda iudicentur. Causa dicatur Albae, sicut

DE CIVITATE DEI LIB. III. 81

Troiae adulterium dicebatur. Nulla talis, nulla simiiis inve- nitur: tantuin ut desides movcret Tullus in arma viros, ct iam desucta triumphis agmina. Illo itaque vitio tantum scelus pcr- pctratum est socialis bclli atque cognati. Quod vitium Sallu- stius magnum transcunter attingit. Cum cnim laudans breviter antiquiora commcmorassct tempora, quando vita hominum sine cupiditatc agitabatur, ct sua cuique satis placebant: „Postca „vero, inquit, qiiam in Asia Cjrus, in Graecia Lacedaemonii „atquc Athcnicnscs, coeperc urbcs atquc nationcs subigere, „ libidinem dorrrinandi causarrr bclli habcrc , maximam gloriarn „in rrraxirrro impcrio putarc: ct caetera quac ipsc institucrat „ diccre." Mihi liucusque satis sit eius verba posuissc. Libido ista dorninandi magnis malis agitat et corrtcrit gcnus humarrum. Hac libidine Roma tunc victa Albam se vicisse triumphabat , ct sui scclcris laudern gloriam nominabat. Quoniam laudatur, inquit Scriptura nostra, peccator in desideriis animae suae, et qui iniqua gerit, benedicitur. Fallacia igitur tegmina , et deceptoriac dcalbationcs auferantur a rebus , ut sinccro inspi- ciantur cxamine. Ncmo mihi dicat, Magnus ille atque ille, quia curn illo ct illo pugrravit, et vicit. Pugnant etiam gladia- tores , vincunt ct ipsi : habct pracmia laudis et illa crudelitas. Scd puto csse satius cuiuslibet inertiae poenas lucre, quam il- lorum armorum gloriam quaercre. Et tarnen si in arerram pro- cederent pugnaturi irrter se gladiatores , quorum alter frlius, altcr patcr cssct, talc spectaculum quis ferret? quis non au- fcrrct? Quomodo ergo gloriosum alterius matris, alterius frliae civitatis, intcr se armorum potuit csse ccrtamen ? An ideo diversunr fuit, quod arena illa rron fuit, et latiores carrrpi non duorum gladiatorurrr , sed in duobus populis multorum funeri- bus implebantur; nec amphitheatro crngcbantur illa ccrtamina, scd universo orbe, et tunc vivis, ct postcris, quo usque ista fama porrigitur, impium spectaculum praebebatur ?

Vim tamen patiebantur studii sui dii illi praesides imperii Romani, et talium ccrtaminum tanquam theatrici spectatores, donec Horatiorum soror propter Curatios tres percmtos, etiam ipsa tertia ex altera parte fraterno ferro duobus fratribus adde<- retur, nc rrrinus haberet mortium etiarrr Roma quae vicerat. Deinde ad fructurn victoriae Alba subversa est: ubi post Ilium quod Graeci evertcrunt, ct post Lavinium ubi Aerreas regrrum peregrinum atque fugitivum constituerat, tertio loco habitave- rant numina illa Troiana. Sed more suo etiam inde iam for- tassc migravcrant , ideo deleta est. Discesserant videlicet onrncs adytis arisque rclictis dii, qjaibus impcrium iilud stc-

F

82 DIVI AVRELII AVGVSTINl

tcrat. Discesscrant sanc ccce iam tertio , ut eis quarta Roma providentissime credcretur. Displicuerat enim et Alba, ubi Amulius expulso fratre, et Roma placuerat, ubi Romulus oc- ciso fratre regnaverat. Sed antequam Alba diruerctur , trans- fusus cst, inquiunt, populus eius in Romam, ut ex utraquc una civitas fieret. Esto, ita factum sit: urbs tamen illa As- canii regnum et tertium domicilium Troianorum dcorum, ab urbe filia mater eversa est. Vt autcm belli reliquiac c duobus populis unum facercnt miserabilc coagulum, muitus antc fusus utriusquc sanguis fuit. Quid iam singillatim dicam sub cacte- ris regibus toties eadem bella renovata , quac victoriis tinita videbantur , et tantis stragibus iterum atque iterum confccta, itcrum iterumque post foedus et pacem inter generos ct socc- ros et eorum stirpem postcrosque repctita ? Non parvum indi- cium calamitatis huius fuit, quos portas belli nullus clausit il- lorum. Nullus ergo illorum sub tot diis praesidibus in pace regnavit.

C A P. XV. Qualis Romanorum regum vita atque exitus fuerit.

Ipsorum autem regum qui exitus fuerunt ? De Romulo vi- derit adulatio fabulosa, qua perhibetur receptus in coelum. Vi- dcrint quidam scriptores eorum, qui eum propter fcrocitatem a senatu discerptum esse dixcrunt, subornatumque ncscio quem Iulium Proculum, qui eum sibi apparuisse diceret, eum- que per se populo mandasse Romano , ut inter numina colere- tur; coque modo populum, qui contra senatum intumcsccre coeperat, rcpressum atque sedatum. Acciderat enim ct solis defectio , quam certa ratione sui cursus cffcctam impcrita ne- sciens multitudo meritis Romuli tribuebat. Quasi vero si lu- ctus illc solis fuissct, non magis idco credi dcberet occisus, ipsumque scelus aversione etiam diurni luminis indicatum: si- cut re vera factum est, cum Dominus crucifixus cst crudclitate atque impietate Iudaeorum. Quam solis obscurationem non ex canonico sidcrum cursu accidisse, satis ostendit, quod tunc erat pascha Iudaeorum; nam plena luna solennitcr agitur: rc- gularis autem solis dcfectio non nisi lunac fine contingit. Satis et Cicero illam inter deos Romuli receptionem putatam magis signiiicat essc, quam factam, quando et laudans cum in libris de republica Scipionisque sermone : „ Tantum est, inquit, con- „ secutus, ut cum subito solc obscurato non comparuisset, dco- „ rum in numero coliocatus putarctur : quam opinionem nemo „unquam mortalis assgqui potuit sinc eximia virtutis gloria."'

DE CIVITATE DEI UB. III. 83

Quod autcm dicit , cum subito non comparuisse , profecto ibi intclligitur aut violentia tempcstatis , aut caedis facinorisquc secretum. Nam et alii scriptores eorum defectioni solis addunt etiam subitam tcmpcstatcm, quae profecto aut occasioncm sceleri praebuit, aut Romulum ipsa consumsit. De Tullo quippc etiam Hostilio, qui tertius a Romulo rex fuit, qui ct ipse fulminc absumtus cst, dicit in eisdem libris idem Cicero, „propterca ct istum non creditum inter deos receptum tali „morte, quia fortasse quod erat in Romulo probatum, id cst „pcrsuasum, Romani vulgare noluerunt, id est vilefacere, „si hoc ct alteri facile tribueretur. Dicit ctiam apcrte in In- „vectivis: Ulum qui hanc urbem condidit, Romulum ad dcos „immortales benevolentia famaquc sustulimus:" ut non vere factum, sed propter merita virtutis eius bencvolentia iactatum diffamatumque monstraret. In Hortensio vero dialogo cum de solis canonicis defectionibus loqueretur: „Vt easdem, inquit, „tencbras efliciat, quas etfecit in interitu Romuli, qui in ob- „scuratione solis est factus." Certe hic minime timuit homi- nis interitum dicere, quia disputator magis quam laudator fuit. Caetcri autcm reges populi Romani, excepto Numa Pom- pilio «t Anco Marcio, qui morbo interierunt , quam horrendos exitus habuerunt? Tullus, ut dixi, Hostilius victor et ever- sor Albae, cum tota domo sua fulmine concrematus est. Pri- scus Tarquinius per sui decessoris lilios interemtus est. Ser- vius Tullius gencri sui Tarquinii Superbi, qui ci succcssit in regnum, ncfario scelere occisus est. Nec discessere adytis arisque relictis dii, tanto in optimum illius populi regem parri- cidio perpetrato, quos dicunt, ut Hoc miserac Troiac facerent, eamquc Graecis diruendam exurendamque relinquerent, adul- tcrio Paridis fuisse commotos. Sed insuper interfecto a se so- cero Tarquinius ipse successit. Hunc illi dii ncfarium parri- cidam soceri interfectione rcgnantcm, insupcr multis bellis victoriisquc gloriantem, et de manubiis Capitolium fabrican- tem , non absccdentes , sed praesentes manentesque viderunt, et regem suum lovem in illo altissimo templo, hoc est, in opcre parricidac, sibi pracsidere atque regnare perpcssi sunt. Neque cnim adhuc innocens Capitolium struxit, et postea malis me- ritis Vrbe pulsus est: sed ad ipsum regnum, in quo Capitolium fabricarct, immanissimi sceleris perpctratione pervenit. Quod vero eum Romani regno postea dcpulerunt, ac secluserunt mocnibus civitatis , non ipsius de Lucrctiae stupro, sed iilii peccatum fuit, illo non solum nescicnte, scd etiam absente commissum. Ardeam civitatem tunc oppugnabat, ct pro populo

F2

84 DIVl AVRELII AVGVSTINI

Romano bcllum gerebat: nescimus quid faceret, si ad cius no- titiam flagitium filii deferretur. Et tamen incxplorato cius iu- dicio et inexperto, ei populus ademit imperium; et recepto cxercitu a quo deseri iussus est, clausis deinde portis non si- vit intrare redeuntem. At ille post bella gravissima, quibus eosdem Romanos concitatis finitimis attrivit , posteaquam dc- sertus ab eis quorum iidebat auxilio, regnum recipere non va- luit, in oppido Tusculo Romac vicino quatuordecim , ut fertur, annos privatam vitam quietus habuit, et cum uxore consenuit, optabiliore fortassis exitu, quam socer eius generi sui facinore, nec ignorante filia , sicut perhibetur, exstinctus. Nec tamen istum Tarquinium Romani crudelem aut sccleratum , sed su- perbum appellaverunt , fortassis regios eius fastus alia super- bia non ferentes. Nam scelus occisi ab eo soceri optimi regis sui usque adeo contemserunt, ut eum regem suum facerent: ubi miror si non scelere graviore mercedem tantam tanto sceleri reddiderunt. Nec discessere adytis arisque relictis dii. Nisi forte quispiam sic defendat istos deos , ut dicat eos ideo man- sissc Romae , quo possent Romanos magis punire suppliciis, quam beneficiis adiuvare, seducentes eos vanis victoriis et bel- lis gravissimis contcrentes. Haec fuit Romanorum vita sub regibus laudabili temporc illius rcipublicae usque ad expulsio- nem Tarquinii Superbi per duccntos fermc et quadraginta et tres annos , cum illae omnes victoriac tam multo sanguine efc tantis emtae calamitatibus , vix illud imperium intra viginti ab Vrbe milliaria dilataverint : quantum spatium absit ut saltcm alicuius Gctulac civitatis nunc tcrritorio comparetur.

C A P. XVI.

De primis apud Romanos consulibus, quorum alter alterum patria pe-

pulit, moxque Romae post atrocissima parricidia a vulnerato

hoste vuhieratus interiit.

Huic tempori adiiciamus etiam tempus illud , quo usque di- cit Sallustius, acquo et modesto iurc agitatum, dum metus a Tarquinio et grave bellum cum Etruria positum cst. Quamdiu enim Etrusci Tarquinio redire in rcgnum conanti opitulati sunt, gravi bello Roma concussa est. Ideo dicit, acquo et mo- dcsto iure gcstam rempublicam mctu prementc , non pcrsua- dcnte iustitia. In quo brevissimo tcmporc quam funestus ille annus fuit, quo primi consulcs crcati sunt, cxpulsa regia pote- state? Annum quippe suum non compleverunt. NamluniusBru- tus cxhonoratum ciccitVrbc collegam Luciuni TarquiniumCoI- latinum; dcinde mox ipsc in bcllo cccidit mutuis cum hoste

DE CIVITATE DEI LIB, III. 85

vulncribus, occisis a sc ipso primitus filiis suis et uxoris suae fratribus, quod cos pro restitucndo Tarquinio coniurasse cogno- vcrat. Quod factum Virgilius postea quam laudabiliter com- memoravit, continuo clemcntcr exhorruit. Cum enim dixisset,

Natosque patcr nova bella movcntcs

Ad poenam pulcra pro libertate vocabit mox deinde exclamavit et ait:

Infelix, utcunque fercnt ca facta minorcs. Quomodo libet, inquit, ea facta postcri ferant, id est, praefc~ rant ct extollant, qui tllios occidit, infclix est Et tanquam ad consolandum infelicem, subiunxit :

Vincit amor patriae, laudumque immensa cupido.

Nonnc in hoc Bruto, qui ct filios occidit, et a se percusso hosti filio Tarquinii mutuo percussus supervivere non potuit, eique potius ipse Tarquinius siipervixit, Collatini collegae videtur innocentia vindicata, qui bonus civis hoc Tarquinio pulso pas- sus est, quod tyrannus ipsc Tarquinius? Nam et idem Brutus consanguineus Tarquinii fuisse pcrhibetur. Sed Collatinum vi- dclicet similitudo nominis pressit, quia ctiam Tarquinius voca- batur. Mutarc crgo nomen, non patriam cogerctur: postremo in eius nomine hoc vocabulum minus esset, L. Collatinus tan- tummodo vocaretur. Sed ideo non amisit quod sine ullo de- trimento possct amittere, ut et honore primus consul et civi- tate bonus civis carere iuberetur. Etiamne ista est gloria. Iu- nii Bruti detcstanda iniquitas et nihilo utilis rcipublicae? Etiamne ad hanc pcrpctrandam , vicit amor patriae laudumque immcnsa cupido? lam cxpulso utique Tarquinio tyranno, con- sul cum Bruto creatus cst maritus Lucrctiae L. Tarquinius Collatinus. Quam iuste populus mores in cive, non nomen at- tendit? Quam iniuste Brutus collcgam primae ac novae illius potestatis, quem possct, si hoc ofrcndebatur, nomine tantum privare, et patria privavit ct honore? Hacc mala facta sunt, hacc adversa acciderunt, quando in illa rcpublica aequo et mo- desto iure agitatum est. Lucrctius quoque, qui in locum Bruti fucrat subrogatus , morbo , antequam idem annus terminare- tur, absumtus est. Ita P. Valerius , qui succcsserat Collatino, et M. Horatius, qui pro defuncto Lucretio suffcctus fuerat, an- num ilium funereum atquc tartareum, qui consulcs quinque ha- buit, complcvcrunt : quo anno consulatus ipsius novum hono- rem ac potestatem auspicata est Romana respublica.

86 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XVI I.

Post initia consularis imperii , quibus malis vexata fuerit Romana respublica, diis non opilulantibus quos colebat.

Tune iam diminuto paululum metu, non quia bella conquie- verant, sed quia non tam gravi pondere urgebant, finito scili- cet tempore quo acquo et modesto iure agitatum cst, secuta sunt quae idem Sallustius breviter sic explicat: „Dein servili „imperio patres plebem exercerc, de vitaatquctergoregio more „consulere, agro pellere, ct caeteris cxpertibus soli in imperio „agerc. Quibus saevitiis, et maxime foenore oppressa plebs, „cum assiduis bellis tributum etmilitiamsimultoleraret, arma- „ta montemSacrum atque Aventinum insedit: tumque tribunos „plcbis ct alia sibi iura paravit. Discordiarum et certaminis „utrimque finis fuit sccundum bellumPunicum." *Quid itaque ego tantas moras vel scribens patiar, vcl lecturis afferam? Quam miscra fuerit illa respublica tam longa aetate per tot an- nos usque ad secundum bellum Punicum, bellis forinsecus in- quietare non dcsistentibus et intus discordiis seditionibusque civilibus, a Sallustio brcviter intimatum est. Proinde victoriae illae non solida beatorum gaudia fuerunt, scd inania solatia miserorum, ct ad alia atque alia sterilia mala subeunda illece- brosa incitamenta minime quictorum. Nec nobis, quia liaec di- cimus, boni Romani prudentesquc succenseant: quanquam de hac re nec petendi sint, nec monendi, quando eos minime suc- ccnsuros csse certissimum cst. Neque enim gravius vel gra- viora dicimus auctoribus eorum, et stilo et otio multum impa- rcs : quibus tamen ediscendis ct ipsi elaboraverunt, et nlios suos elaborare compellunt. Qui autem succensent, quando me fcrrent, si ego diccrcm, quod Sallustius ait? „Plurimae turbae, „seditioncs ct ad postremum bella civilia orta sunt, dum pauci „potentes, quorum in gratiam plcriquc concesserant, sub ho- „nesto Patrum aut plebis nomine dominationes aifectabant; „bonique ct mali cives appellati, non ob merita in rcmpubli- „cam, omnibus paritcr corruptis, sed uti quisque loeupletissi- „mus ct iniuria validior, quia praesentia dcfendebat, pro bono „ducebatur." Porro si illi scriptores historiae ad honcstam li- bcrtatem pertinere arbitrati sunt, mala civitatis propriac non tacere, quam multis locis magno pracconio laudare compulsi sunt , cum aliam vcriorem quo civcs aeterni lcgendi sunt non habercnt; quid nos facere convcnit, quorum spes quanto in Deo mclior et certior, tanto maior debct cssc libertas, cum ma- la pracsentia Christo nostro iinputant, ut infirmiores imperitio- rcsquc mentes alienentur ab ca civitatc? in qua sola iugitcr fc-

DE CIVITATE DEI LIB. III. 07

Iiciterque vivendum est? Nec in deos eorum horribfliora nos dicimus, quam eorum identidem auctores quos legunt ct prae- dicant: quandoquidcm et ex ipsis quae diceremus aecepimus, et nullo modo diccre, vcl talia, vcl cuncta sufficimus.

( *al. CAP. XVII.) Vbi erant ergo illi dii, qui propter exiguam fallacemque huius mundi felicitatem colendi existimantur; cum Romani, quibus se colendos mendacissima astutia venditabant, tantis ca- lamitatibus vcxarcntur? Vbi erant, quando Valerius consul ab cxsulibus et servis incensum Capitolium cum defensarct, occi- sus cst? Faciliusque ipse prodcsse jjotuit aedi Iovis, quam illi turba tot numinum cum suo maximo atque optimo rege, cuius templum liberaverat, subvenire. Vbi erant, quando densissimis fatigata civitas seditionum malis , cum legatos Athenas missos ad lcges mutuandas paululum quieta operirctur, gravi fame pe- stilentiaque vastata est? Vbi erant, quando rursus populus, cum fame laboraret, pracfectum annonae primum creavit ; at- que illa famc invalescente, Spurius Melius , qui esurienti mul- titudini frumenta largitus est, rcgni affectati crimen incurrit, et eiusdem pracfecti instantia per dictatorem L. Quintium ae- tate dccrcpitum , a Quinto Servilio magistro equitum cum ma- ximo et periculosissimo tumultu civitatis occisus est? Vbi erant , quando pcstilcntia maxima exorta diis inutilibus sinc rcmedio populus diu multumque fatigatus nova Lectisternia, quod nunquam antea fecerat, exhibenda arbitratus est? Lecti autcm sternebantur in honorem deorum , unde hoc sacrum vel potius sacrilegium nomcn accepit. Vbi erant, quando per de- cem continuos annos male pugnando crcbras et magnas clades apud Veios exercitus Romanus acceperat, nisi per Furium Ca- millum tandem subveniretur , qucm postea civitas ingrata da- mnavit? Vbi erant, quando Galli Romam ceperunt, spoliave- runt, incenderunt, caedibus impleverunt? Vbique erant, cum illa insignis pestilcntia tam ingentem stragem dedit, qua et ille Furius Camillus exstinctus est, qui rempublicam ingratam et a Veientibus ante defendit, et de Gallis postea vindicavit? In hac pestilentia scenicos ludos aliam novam pestem, non cor- poribus Romanorum , sed , quod est multo perniciosius , mori- bus intulerunt. Vbi erant, quando alia pestilentia gravis dc venenis matronarum exorta credita est, quarum supra fidem multarum atquc nobilium mores deprehensi sunt omni pcsti lentia graviores ? Vcl quando in Caudinas furculas a Samni- tibus obsessi ambo cum exercitu consules foedus cum eis foe- dum facere coacti sunt ; ita ut equitibus Romanis sexccntis ob-

88 DIVI AVRELlf AVCVSTINI

sidibus datis, cactcri amissis armis aliisquc spoliati privatique tcgminibus, sub iugum hostium cum vcstimcntis singuris mit- tcrcntur % Vcl quando gravi pcstilentia cacteris laborantibus multi etiam in excrcitu icti fulmine perierunt ? Vcl quando item alia intolcrabili pcstilentia Acsculapium ab Epidauro quasi medicum deum Roma advocare atque adhibcre compulsa cst: quoniam regem omnium Iovem , qui iam diu in Capitolio scde- bat, multa stupra quibus adolescens vacaverat, non pcrmise- rant fortassc disccre medicinam ? Vel cum conspirantibus uno tempore hostibus Lucanis, Brutiis, Samnitibus, Etruscis et Senonibus Gallis, primo ab' eis legati peremti sunt, dcinde cum praetore oppressus exercitus , septcm tribunis cum illo pcreun- libus , ct militum tredecim millibus ? Vel quando post graves ct longas Romac scditiones , quibus ad ultimum plebs in Iani- culum hostili dircptione .secesserat, huius mali tam dira cala- mitas erat, ut eius rei causa, quod in cxtremis periculis iieri solebat, dictator crearetur Hortensius, qui, plebc rcvocata, in co- dem magistratu exspiravit, quod nulli dictatori ante contigerat, ct quod illis diis iampracsentc Aesculapio gravius crimen fuit. Tum vcro tam multa bclla ubique crebruerunt, ut inopia militum proletarii illi, qui eo quod proli gignendae vacabant, ob egestatem militare non valentes , hoc nomen acceperant, militiae conscriberentur. Accitus etiam a Tarentinis Pyrrhus rex Gracciae, tunc ingenti gloria celebratus, Romanorum ho- stis ctTectus cst. Cui sane de rerum futuro eventu consulcnti, satis urbane Apollo sic ambiguum oraculum edidit, ut e duobus quicquid accidissct, ipsc divinus haberetur. Ait enim : Dico tc, Pyrrhc, vincere possc Romanos. Atque ita sive Pyrrhus a Romanis sive Romani a Pyrrho vincerentur, securus fatidi- cus utrumlibct cxspectaret eventum. Quae tunc ct quam hor- renda utriusque cxcrcitus cladcs ? In qua tamen superior Pyr- rhus exstitit, ut iam posset Apollinem pro suo intellectu prae- dicarc divinum ; nisi proximc alio proelio Romani abscedcrcnt supcriores. Atquc in tanta strage bellorum etiam pestilentia gravis exorta cst mulierum. Nam priusquam maturos partus edcrent, gravidae moriebantur. Vbi se, credo, Aesculapius excusabat, quod archiatrum, non obstctriccm profitebatur. Pccudcs quoquc similitcr intcribant, ita ut iam defecturum gcnus animalium crcderetur. Quid hyems illa mcmorabilis tam incredibili immanitate saevicns, ut nivibus horrcnda altitudinc ctiam in foro per dies quadraginta manentibus, Tiberis quoquc glacic durarctur , si nostris temporibus accidisset, quae isti v.t quanta dixissent? Quid illa itidcm ingcns pcstilcntia, quam-

DE CIVITATE DEI LIB. III. 89

iliu sacvivit, quani multos pcremit ? Quae cum in annum alium inulto gravius tcnderctur, frustra pracsentc Acsculapio, aditum est ad libros Sibyllinos. In quo gencrc oraculorum, sicut Ci- cero in libris dcDivinationc commcmorat, magis intcrprctibus, ut possunt seu volunt dubia coniectantibus, crcdi solct. Tunc crgo dictum cst cam csse causam pcstilentiac, quod plurimas aedcs sacras multi occupatas privatim tenercnt: sic interim a magno imperitiac vel dcsidiae crimine Aesculapius libcratus cst. Vndc autcm a multis acdes illac fucrant occupatac , nc- mine prohibente , nisi quia tantae numinum turbae diu frustra fucrat supplicatum ; atque ita paulatim loca deserebantur a cul- toribus, ut tanquam vacua sine ullius offensione possent hu- manis saltcm usibus vindicari? Nam quac tunc vclut ad se- dandam pestilcntiam diligenter repctita atque reparata , nisi postea codem modo neglecta atque usurpata latitarent, non utiquc magnae peritiae Varronis tribueretur, quod scribcns dc acdibus sacris tam multa ignorata commemorat. Sed tunc in- terim clegans non pestilcntiac depulsio, sed deorum excusatio procurata est.

C A P. XVIII.

Quanlae cfades Romanos sub hellis Punicis triverint, frustra deorum

praesidiis expetitis.

Iam vero Punicis bcllis, cum inter utrumque imperium vi- ctoria diu anceps atque incerta pcnderet, populique duo prae- validi impetus in alterutrum fortissimos et opulcntissimos agc- rcnt, quot minutiora regna contrita sunt? quae urbcs amplae nobilesquc deletac, quot afflictae, qUot pcrditae civitates? quam longe lateque tot regioncs terraeque vastatae sunt % Quoties victi hinc atquc indc victores? quid hominum consumtum cst, vcl pugnantium militum, vel ab armis vacantium populorum ? Quanta vis navium marinis ctiam proeliis opprcssa , et diversa- runv tempcstatum varietate submersa cst? Si cnarrare vel com- memorare conemur, nihil aliud quam scriptorcs etiam nos eri- mus historiae. Tunc magno metu perturbata Romana civitas ad rcmedia vana et ridenda currebat. Instaurati sunt cx aucto- ritate librorum Sibyllinorum ludi saeculares , quorum celebri- tas inter centum annos fuerat instituta , felicioribusque tempo- ribus memoria negligcnte perierat. Renovarunt etiam ponti- tices ludos sacros infcris, ct ipsos abolitos annis retrorsum mc- » lioribus. Nimirum cnim quando renovati sunt, tanta copia morientium ditatos infcros etiam ludere delcctabat: cum pro- fecto miscri honrines ipsa rabida bella et crucntas animositatcs

90 DIVI AVRELII AVGVSTINI

funcrasquc hinc atque inde victorias , magnos agerent ludos dacmonum et opimas epulas inferorum. Nihil sane miscrabi- lius primo hello Punico accidit, quam quod ita Romani victi sunt, ut etiam Regulus ille caperetur, cuius in primo et in altcro libro mentioncm fecimus , vir planc magnus et victor antca domitorque Pocnorum: qui ctiam ipsum primum hellum Punicum confecisset, nisi aviditatc nimia laudis et gloriae duriores conditiones, quam fcrrc possent, fcssis Carthaginien- sibus imperasset. Illius viri et captivitas inopinatissima, ct servitus indignissima, et iuratio fidelissima, et mors crude- lissima si deos illos non cogit cruhesccre, verum est quod aerci sunt, ct non habent sanguinem.

Nec mala illo tcmpore gravissima intra moenia defucrunt. Nam exundante nimis ultra morem iluvio Tibcrino pene omnia urbis plana subversa sunt: aliis impetu quasi torrcntis impul- sis, aliis velut stagno diuturno madefactis atque sublapsis. Istam deinde pestem ignis perniciosior subsecutus cst, qui cor- reptis circa forum quibusque celsioribus , etiam templo Vestae suo familiarissimo non pepercit, ubi ei veluti vitam perpctuam diligentissima substitutione lignorum, non tam honoratae qiiam damnatae virgines donare consueverant. Tunc vcro illic ignis, non tantum vivebat, sed ctiam saeviebat. Cuius impetu ex- territae virgines , sacra illa fatalia , quae iam tres , in quibus fucrant, presserant civitatcs , cum ab illo inccndio liberarc non possent, Metellus pontifex suae quodammodo salutis obli- tus irruens ea semiustulatus abripuit. Neque enim vcl ipsum ignis agnovit: aut vero erat ibi numcn , quod non etiam, si fuissct, fugissct. Homo igitur potius sacris Vcstae, quam illa homini prodesse potuerunt. Si autem a se ipsis ignem non repellebant; civitatem, cuius salutcm tueri putabantur, quid contra illas aquas flammasque poterant adiuvare? sicut etiam res ipsa nihil ea prorsus potuisse patefecit. Haec istis nequa- quam obiiccrentur a nobis , si illa sacra dicerent, non tuendis his bonis temporalibus instituta, sed significandis aeternis; et ideo, cum ea quod corporalia visibiliaque essent, perirc con- tingcret, nihil his rebus minui, propter quas fuerant instituta, et posse ad eosdem usus dcnuo reparari. Nunc vcro coecitate mirabili, eis sacris quae perirc possint, ficri potuisse existi- mant, ut salus tcrrena ct temporalis felicitas civitatis perire non possct. Proinde cum illis ctiam mancntibus sacris , vcl salutis contritio, vel infelieitas irruisse monstratur, mutare ientcntiam, quam defcndere ncqucunt, crubcscunt.

DE CIVITATE DEl LIB. III. 91

C A P. XIX.

De afflictione belliPunici secundi, quae vires utriusque parlis con-

sumtae sunt.

Sccundo autem bello Punico nimis longum est commemo- rarc clatlcs duorum populorum, tam longe sccum latequc pu- gnantium ; ita ut his quoquc fatcntibus , qui non tam narrare bclla Romana, quam Romanum iniperium laudarc instituerunt, similior victo fuerit illc qui vicit. Ilannibale quippe ab Hi- spania surgente, etPjrenaeis montibus superatis, Galliatrans- cursa, Alpibusque disruptis, tam longo circuitu auctis viri- bus , cuncta vastando aut subigcndo , torrcntis modo Italiac faucibus irruente , quam cruenta bclla gesta sunt , quam multa proelia? quotics Romani supcrati? Quam multa ad hostem op- pida defccerunt, quam multa capta et oppressa? Quam dirae pugnae, ct totics Hannibali Romana clade gloriosae ? Dc Canncnsi autcm mirabilitcr horrendo malo quid dieam, ubi Hannibal cum esset crudclissimus , tamcn tanta inimicorum atrocissimorum caedc satiatus, parci iussisse perhibetur ? Vn- dc trcs modios annulorum aureorum Carthagincm misit: quo intelligercnt, tantam in illo proelio dignitatem cccidisse Ro- manam, ut facilius eani capcret mcnsura quam numerus; at- que hinc strages turbae cacterac , tanto utique numerosioris, quanto iniimioris, quae sine annulis iacebat, coniicicnda po- tius quam nuntianda putarctur. Deniquc tanta militum inopia secuta cst, ut Romani reos facinorum proposita impunitate col- ligercnt, servitia libertate donarent, atque ex illis pudcndus, non tam supplcrctur quam institueretur exercitus. Scrvis ita- quc, imo ne faciamus iniuriam, iam libcrtis , pro Romana re- publica pugnaturis arma defuerunt. Detracta sunt templis, tanquam Romani diis suis dicerent: Ponite quae tam diu inani- ter habuistis, nc forte aliquid utile inde faccre possint nostra mancipia, unde vos nostra numina nihil facere potuistis. Tunc ctiam stipcndiis suflicicndis cum defecisset aerarium, in usus publicos opcs venere privatae , adeo unoquoque id quod habuit conferente, ut practcr singulos annulos aureos singulasque bullas miscrabilia dignitatis insignia, nihil sibi auri senatus ipse, quanto magis caeteri ordines tribusque rclinqucrent. Quis ferret istos , si nostris tcmporibus ad hanc inopiam coge- rcntur, cum cos modo vix feramus , quando pro superflua vo- luptate plura donantur histrionibus, quam tunc legionibus pro extrcma salute collata sunt ?

92 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XX.

De exilio Sagunlinorum , quibus propter Romanorum amicitiam per euntibus dii Romani auxilium non tulerunt.

Scd in his omnibus belli Punici secundi malis , nihil mise- rabilius ac miscrabili querela dignius, quam exitium Sagunti- norum fuit. Haec quippe Hispaniae civitas amicissima populi Romani dum cidem populo fidem servat, eversa cst. Hinc enim Hannibal, fracto focdcre Romanorum, causas quacsivit quibus cos irritaret ad bellum. Saguntum ergo ferociter obsidcbat : quod ubi Romae auditum est , missi sunt legati ad Hannibalcm, ut ab eius obsidione discederet. Contemti Carthaginem per- gunt , querimoniamque deponunt foederis rupti, infcctoque ne- gotio Romam redeunt. Dum hae morac aguntur, miscra illa civitas opulentissima, suac reipublicae Romanacque carissima, octavo vel nono a Poenis mense deleta est. Cuius interitum lcgcre, quanto magis scribere, horroris est. Breviter tamcn eum commemorabo: ad rem quippe quac agitur multum pcrti- net. Primo fame contabuit: nam etiam suorum cadaveribus a nonnullis pasta perhibetur. Deinde fessa rerum omnium, ne saltcm captiva in manus Hannibalis perveniret, ingcntem ro- gum publice struxit, in quem ardentem ferro etiam trucidatos omnes sc suosque miscrunt. Hic aliquid agercnt dii hclluones atque nebulones, sacrificiorum adipibus inhiantes, et fallacium divinationum caligine decipientes: hic aliquid agerent, ut ci- vitati populi Romani amicissimac subvcnircnt, fidei conser- vatione pereuntem perire non sinirent. Ipsi utique mcdii prac- fuerunt, cum Romanae reipublicae intcriccto foedere copulata cst. Custodicns itaque fideliter quod ipsis pracsidibus placito iunxcrat, fide vinxerat, iuratione constrinxerat, a perfido ob- scssa, oppressa, consumta est. Si dii ipsi tcmpcstate atquc fulminibus Hannibalem postea Romanis proximum moenibus tcrruerunt, longeque miserunt; tunc primum tale aliquid fa- ccrent. Audeo quippc dicere, honcstius illos pro amicis Ro- manorum, ideo periclitantibus , ne Romanis frangercnt fidem, ct nullam opem tunc habentibus , quam pro ipsis Romanis , qu» pro sc pugnabant , atquc adversus Hannibalem opulcnti erant, potuisse tempcstate saevire. Si ergo tutores essent Romanac felicitatis et gloriac, tam grave ab ea crimen Saguntinae cala- mitatis avcrterent: nunc vero quam stulte creditur, diis illis de- fensoribus Romam victorc Hannibale non perisse, qui Sagun- tinae urbi non potuerunt, ne pro eius periret amicitia, subve- nire ? Si Saguntinorum Christianus populus cssct, et huius- modi aliquid pro fide Evangelica pateretur, quanquam se ipse

DE CIVITATE DEI LIB. III. 03

nec fcrro, nec ignibus corrupissct; sed tamen si pro fide Evan- gelica excidium patcretur, ea spe pateretur qua in Christuni crcdiderat , non mercede brcvissimi tcmporis , sed aetcrnitatis intcrminac. Pro istis autem diis, qui propterea coli perhibcntur, qui proptcrca colendi requiruntur, ut harum labentium atquc transeuntium rerum felicitas tuta sit, quid nobis defensores ct cxcusatores eorum de Saguntinis pereuntibus respondcbunt, nisi quod dc illo Regulo exstincto ? Hoc quippe interest, quod illc unus homo, haec tota civitas, utriusque tamen interitus causa conservatio fidci fuit. Propter hanc enim ad hostes et redire ille voluit, et noluit ista transire. Conscrvata ergo pro- vocat dcorum iram fides ? an possunt et diis propitiis , perire non solum quique homines, verum etiam integrae civitates? Vtrum volunt, eligant. Si enim fidei servatae irascuntur illi dii, quacrant perfidos a quibus colantur. Si autcm etiam illis propitiis multis gravibusque cruciatibus aftlicti, interire homi- nes civitatesque possunt, nullo fructu felicitatis huius coluntur. Desinant igitur succcnsere, qui sacris deorum suorum perditis se infelices factos esse putant. Possent enim illis non solum manentibus, verum etiam faventibus, non sicut modo dc mi- scria murmurare, sed sicut tunc Regulus et Saguntini excru- ciati horribiliter etiam penitus interire.

C A P. XXI.

Quam ingrata fuerit Romana civitas Scipioni liberatori suo , et in quibus moribus egerit, quando eam Sallustius optimam fuisse

describit.

Porro inter secundum et postremum bellum Carthaginiense, quando Sallustius optimis moribus et maxima concordia dixit cgisse Romanos (multa enim praetereo , susccpti operis modum cogitans), eodem ergo ipso tcmpore morum optimorum maxi- maeque concordiae, Scipio ille Romae Italiaeque liberator, eiusdemquc belli Punici secundi tam horrendi, tam exitiosi, tam periculosi praeclarus mirabilisque confcctor, victor Han- nibalis domitorque Carthaginis , cuius ab adolesccntia vita de- scribitur diis dedita templisque nutrita, inimicorum accusatio- nibus ccssit, carensque patria, quam sua virtute salvam et li- beram reddidit, in oppido Linternensi egit reliquam complevit- que vitam , post insignem suum triumphum nullo illius urbis captus desiderio, ita ut iussisse perhibeatur, ne saltem mortuo in ingrata patria funus fieret. Deinde tunc primum per Cneum Manlium proconsulem de Gallograecis triumphantem, Asia- tica luxuria Romam omni hoste peior irrepsit. Tunc cnim pri- nrnn lccti acrati, et pretiosa stragula visa perhibentur: tunc

91 DIVI AVRELII AVGVSTINI

inductae in convivia psaltriae, et alia licentiosa nequitia. Sed nunc de his malis quae intolerabiliter homines patiuntur, non de his quac libenter faciunt, dicere institui. Vnde illud ma- gis quod de Scipione commemoravi, quod ccdens inimicis ex- tra patriam, quam liberavit, mortuus est, ad praesentcm pcr- tinct disputationem, quod ei Romana numina, a quorum tem- plis avertit Hannibalem, non reddiderunt vicem, quae proptcr istam tantummodo coluntur felicitatem. Sed quia Sallustius eo tempore ibi dixit mores optimos fuisse, propterea hoc de Asiana luxuria commemerandum putavi, ut intelligatur etiam illud a Sallustio in comparatione aliorum tcmporum dictum, quibus temporibus peiores utique in gravissimis discordiis mo- res fuerunt. Nam tunc, id est, inter secundum ct postremum bellum Carthaginiensc , lata est etiam illa lex Voconia, ne quis haeredem feminam faceret, nec unicam filiam. Qua lcge quid iniquius dici aut cogitari possit, ignoro. Verumtamen toto illo intervallo duorum bellorum Punicorum tolcrabilior infelicitas fuit. Bcllis tantummodo foris conterebatur exercitus, sed vi- ctoriis consolabatur: domi autem nullae, sicut alias, discor- diae saeviebant. Scd ultimo bcllo Punico uno impetu altcrius Scipionis, qui ob hoc etiam ipse Africani cognomen invenit, aemula imperii Romani ab stirpe deleta est: ac deinde tantis malorum aggcribus opprcssa Romana respublica, ut prospcri- tate ac securitate rerum, unde nimium corruptis moribus mala illa congesta sunt, plus nocuisse monstretur tam cito cversa, quam prius nocuerat tam diu adversa Carthago. Hoc toto tem- pore usquc ad Caesarem Augustum, qui vidctur non adhuc vel ipsorum opinione gloriosam, sed contentiosam ct exitiosam et planc iam enervcm ac languidam libcrtatem omni modo extor- sisse Romanis, ct ad regale arbitrium cuncta revocasse, et quasi morbida vetustate collapsam veluti instaurassc ac rcno- "vasse rempublicam; toto ergo isto tempore, omitto ex aliis atque aliis causis etiam atque etiam bellicas clades , et Numan- tinum foedus horrenda ignominia maculosum: volaverant enittt pulli de cavea, et Mancino consuli, ut aiunt, augurium ma- lum fecerant; quasi per tot annos, quibus illa exigua civitas Romanum circumsessa excrcitum afllixerat, ipsique Romanac reipublicae terrori esse iam coeperat, alii contra eam malo augurio proccsserint.

C A P. XXII.

De Mithradatis edicto , quo omnes cives Romanos , qui intra Asiam invenirentur , iussit occidi.

Sed hacc, inquam, ommitto, quamvis illud nequaquam ta

DE CIVITATE DEI LIB. III. 95

cuerim, quod Mithradates rex Asiac ubiquc in Asia percgri- nantes civcs Romanos, atquc innumcrabili copia suis negotiis intentos uno die occidi iussit : ct factum cst. Quam illa mise- rabilis rerum facics erat, subito qucmque ubicunquc fuissct invcntus, in agro, in via, in oppido, in domo , in vico, in foro, intcmplo, inlecto, in convivio, inopinate atque im- pie fuisse trucidatum? Quis gemitus moricntium, quae lacry- mac spcctantium, fortassc etiam fericntium fucrunt ? Quam dura nccessitas hospitum, non solum videndi nefarias illas eac- dcs domi suae, verum etiam perpetrandi; ab illa blanda comi- tatc humanitatis repentc mutatis vultibus ad hostilc negotium in pace peragendum, mutuis dicam omnino vulneribus , cum percussus in corpore, et percussor in animo fcriretur % Num ct isti omnes auguria contemserant ? Num deos et domcsticos ct publicos, cum de sedibus suis ad illam irremeabilem pere- grinationem profecti sunt, quos consulerent, non habebant % Hoc si ita est, non habent cur isti in hac causa de nostris tem- poribus conquerantur. Olim Romani haec vana contemnunt. Si autem consuluerunt, respondcatur quid ista profuerunt, quando per humanas duntaxat lcges, nemine prohibente, li- cuerunt.

C A P. XXIII.

De interioribus malis, quibus Romana respublica exagitata est, prae- cedente prodigio, quodinrabie omnium animalium, quae hominibus

serviunt, fuit.

Sed iam illa mala breviter, quantum possumus, commemo- remus , quae quanto interiora , tanto miseriora exstiterunt : discordiae civiles, vel potius inciviles; ncc iam seditioncs, sed etiam ipsa bella urbana, ubi tantus sanguis effusus est, ubi partium studia , non concionum dissensionibus variisque voci- bus in alterutrum, sed planc iam ferro armisque saeviebant: bella socialia, bella servilia, bella civilia quantum Romanum cruorem fuderunt, quantam Italiae vastationem descrtionem- que fecerunt? Namque antea quam se adversus Romam sociale Latium commoveret, cuncta animalia humanis usibus subdita, canes, cqui, asini, boves , et quaeque alia pecora sub homi- num dominio fuerunt, subito efferata ct domesticae lenitatis oblita, relictis tectis libera vagabantur , et omnem non solum aliorum, verum etiam dominorum aversabantur acccssum, non siue cxitio vcl pcriculo audentis, si quis de proximo urgeret. Quanti mali signum fuit, si hoc signum fuit, quod tantum ma- lum fuit, si etiam signum non fuit % Hoc si nostris tcmporibus accidisset, rabidiores istos quam illi sua animalia patercmur.

96 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XXIV.

De discordia civili, quam Gracchiae sediliones excitaverunt.

Initium autem civilium bellorum fuit, seditiones Graccho- rum agrariis legibus excitatae. Volebant cnim agros populo dividere, quos nobilitas perperam possidebat. Sed tam vetu- stam iniquitatem audere convellerc, periculosissimum; imo vero , ut ipsa res docuit, perniciosissimum fuit. Quae funcra facta sunt, cum prior Gracchus occisus cst? quae etiam, cum alius frater eius non longo interposito tempore? Neque cnim legibus ct ordine potcstatum, sed turbis armorumque conflicti- bus nobiles ignobilesque necabantur. Post Gracchi alterius interfectionem, Lucius Opimius consul, qui adversus cum in- tra Vrbcm arma commoverat, eoque cum sociis oppresso et cxstincto , ingentem civium stragcm feccrat, cum quaestionem haberet iam iudiciaria inquisitione caeteros perscquens , tria millia hominum occidisse perhibctur. Ex quo intclligi potcst, quantam multitudinem mortium habere potucrit turbidus con- flictus armorum , quando tantam habuit iudiciorum velut exa- minata cognitio. Pcrcussor Gracchi ipsius caput quantum grave erat, tanto auri pondere consuli vendidit. Haec enim pactio caedem praeccsserat. In qua ctiam occisus est cum li- beris Marcus Fulvius consularis.

C A P. XXV.

De aede Concordiae ex senatusconsulto in loco scditionum et caedium

condita.

Eleganti sane senatusconsulto co ipso loco , ubi funcrcus tumultus ille commissus cst , ubi tot civcs ordinis cuiusquc ce- ciderunt, aedes Concordiae facta est, ut Gracchorum poenae testis concionantium oculos feriret, memoriamque compun- geret. Sed hoc quid aliud fuit, quam irrisio deorum, illi deae templum construere , quae si csset in civitatc, non tantis dis- sensionibus dilacerata corrueret? Nisi forte sceleris huius rea Concordia, quia deseruerat animos civium, meruit in illa aede tanquam in carcere includi. Cur enim, si rebus gcstis con- gruere voluerunt, non ibi potius aedcm Discordiac fabricave- runt? An ulla ratio redditur , cur Concordia dea sit, et Dis- cordia dea non sit; ut secundum Labeonis distinctionem bona sit ista , illa vero mala ? Nec ipsc aliud sccutus videtur, quam quod advertit Romae etiam Febri, sicut Saluti, templum con- stitutum. Eo igitur modo non tantum Concordiae, vcrum ctiam Discordiae constitui debuit. Periculosc itaquc Romani tam mala dea irata vivere voluerunt, nec Troianum excidium

DE CIVITATE DEI LIB. III. :)7

rccolucrunt origincm ab cius offensionc sumsissc. Ipsa quippc quia intcr dcos non fucrat invitata, trium dcarum litcm aurci mali suppositionc commcnta cst: undc rixa numinum, ct Vc- nus victrix, ct rapta Helcna, ct Troia deleta. Quaproptcr, si fortc indignata quod intcr dcos in Vrbe nullum templum ha- bere meruit, ideo iam turbabat tantis tumultibus civitatem, quanto atrocius potuit irritati, cum in loco illius cacdis , hoc cst, in loco sui opcris advcrsariae suae constitutam acdem vi- deret ? Haec vana ridcntibus nobis illi docti sapientesque sto- machantur , ct tamcn numinum bonorum malorumque cultores de hac quacstionc Concordiac Discordiaeque non exeunt, sive praetermiserint harum dearum cultum, cisque Fcbrem Bello- namque praetulerint, quibus antiqua fana fecerunt; sivc ct istas coluerint, cum sic cos discedcnte Concordia, Discordia saeviens usquc ad civilia bclla perduxcrit.

C A P. XXVI.

De diversis generibus belli, quae post vonditam aedem Convordiae

sunt sevuta.

Pracelarum vero seditionibus obstaculum, aedem Concor- diac testem caedis suppliciique Gracchorum concionantibus opponendam putarunt. Quantum cx hoc profecerint, indicant sccuta peiora. Laborarunt enim deinceps concionatores, nom cxemplum devitare Gracchorum, sed superare propositum, Lucius Saturninus tribunus plebis, ct Caius Servilius practor, ct multo post Marcus Drusus, quorum omnium seditionibus cacdes primo iam tunc gravissimae , deinde socialia bella cxar- scrunt: quibus Italia vehementer afflicta, et ad vastitatem mi- rabilem desertionemque perducta est. Bellum deinde scrvile succcssit, et bella civilia: in quibus quae proelia commissa sunt, quid sanguinis fusum? ut omncs fere Italac gentes, qui- bus Romanum maxime praepollebat imperium, tanquam saeva barbarics domarentur. Iam ex paucissimis, hoc cst, minus quam scptuaginta gladiatoribus quemadmodum bellum servilc contractum sit, ad quantum numcrum ct quam acrem fcroccm- quc pcrvenerit: quos ille numcrus imperatores populi Romani superaverit: quas et quomodo civitates regionesque vastaverit, vix qui historiam conscripserunt, satis cxplicare potuerunt. Neque id splum fuit servile bellum; sed et Maccdoniam provin- ciam prius servitia depopulata sunt, deinde Siciliam oramque maritimam. Quanta etiam ct quam horrenda commiserint pri- mo latrocinia, deinde valida bella piratarum, quis pro magni- tudinc rerum valcat eloqui?

G

98 DIVI AVRELIl AVCVSTIM

C A P. X X V 1 1

De bello civili Mariano atque Syllano.

Cum vero Marius civili sanguine iam cruentus, multis ad- versarum sibi partium percmtis, victus Vrbe profugisset, vix paululum respirante civitate, ut verbis Tullianis utar, supera- vit postea Cinna cum Mario. Tum vero clarissimis viris inter- fectis , lumina civitatis exstincta sunt. Vltus est huius victo- riae crudelitatem postea Sylla, ne dici quidem opus est quanta diminutione civiumetquantacalamitate reipublicae. Dchac enim vindicta, quae perniciosior fuit, quam si scelera quae punie- bantur, impunita relinquerentur, ait ct Lucanus:

Excessit medicina modum, nimiumque secuta est, Qua morbi duxere, manus; periere nocentes. Sed cum iam soli possent superesse nocentes, Tunc data libertas odiis, resolutaque legum Frenis ira ruit. Illo bello Mariano atque Syllano , exceptis his qui foris in acie ceciderunt, in ipsa quoque Vrbe cadaveribus vici, plateae, fo- ra, theatra, templa completa sunt; ut difficile iudicaretur quan- do victores plus funerum ediderint, utrum prius ut vincerent, an postea quia vicissent: cum primum victoria Mariana, quan- do de exsilio se ipse restituit, exceptis passim quaqua versum caedibus factis, caput Octavii consulis poneretur in rostris, Caesar et Fimbria in domibus trucidarentur suis , duo Crassi pater et filius in conspectu mutuo mactarentur , Bebius et Nu- mitorius unco tracti sparsis visceribus interirent, Catulus hau- sto veneno se manibus inimicorum subtraheret, merula flamen Dialis praecisis venis Iovi etiam suo sanguine litarct. In ipsius autcm Marii oculis continuo feriebantur, quibus salutantibus dexteram porrigere noluisset.

C A P. XXVIII.

Qualis fuerit Syllana victoria, vindex Marianae crudelitatis.

Syllana vero victoria secuta, huius videlicet vindex crude- litatis, post tantum sanguinem civium, quo fuso comparata fuerat, finito iam bello inimicitiis viventibus , crudelius in pace grassata est. lam etiam post Marii maioris pristinas ac recen- tissimas caedes additae fuerant aliae graviores a Mario iuvcne, atque Carbone earundem partium Marianarum : qui Sylla im- minente, non solum victoriam, verum etiam ipsam desperan- tcs salutem, cuncta suis alicnisque cacdibus impleverunt. Nam praetcr stragcm latc per divcrsa difFusam , obsesso ctiam sena- tu , dc ipsa curia, tanquam de carccrc, produccbantur ad gla-

DE CIVITATE DEI LIB. III. 99

dium. Mutius Scacvola pontifcx, quoniam nihil apud Roma- nos tcmplo Vestae sanctius habebatur, aram ipsam amplexus, occisus est: ignemquc illum, qui pcrpctua cura virginum scm- pcr ardcbat, suo penc sanguinc cxstinxit. Vrbem deindc Sylla \ictor intravit, qui in villa publica, non iam bello, scd ipsa pace saeviente, scptcm millia dcditorum (unde utique incrmia) nonpugnando, scd iubcndo prostraverat. In Vrbe autcm tota qucm vcllct Syllanus quisquc feriebat : unde tot funera nu- incrari omnino non potcrant, donec Syllae suggereretur, si- nendos essc aliquos vivcre , ut esscnt quibus posscnt impcrare qui viccrant. Tunc iam cohibita, quac hac atque hac passim furibunda fcrebatur liccntia iugulandi, tabula illa cum magna gratulatione proposita cst, quac hominum ex utroque ordine splendido, equestri scilicet atque scnatorio, occidcndorum ac proscribendorum duo millia continebat. Contristabat numerus, sedconsolabatur modus; nccquiatotcadebanttantum cratmoe- roris, quantum laetitiae quia caeteri non timebant. Sed in qui-< busdam eorum, qui mori iussi erant, ctiam ipsa licct crudelis caeterorum securitas , genera mortium exquisita congemuit. Qucndam cnim sinc ferro laniantium manus diripuerunt, im- manius homincs homincm vivum, quam bestiae solent disccr- pcrc cadaver abiectum. Alius oculis cffossis et particulatim mcmbris amputatis in tantis cruciatibus diu vivcre , vel potius diu mori coactus est. Subhastatae sunt etiam, tanquam villae, quacdam nobiles civitatcs. Vna vcro, velut unus reus occidi iuberctur, sic tota iussa est civitas trucidari. Hacc facta sunt in pacc post bellum, non ut acceleraretur obtinenda victoria, scd ne contemnerctur obtcnta. Pax cum bello de crudelitate certavit et vicit. Illud enim prostravit armatos , ista nudatos. Bellum crat, ut qui fcriebatur, si posset, feriret: pax autcm, non ut qui evaserat, viverct, sed ut moriens non repugnaret.

C A P. XXIX.

De comparatione Gothicae irruptionis cum eis cladibus, quas Romani vel a Gallis, vel a bellorum civilium auctoribus acceperunt.

Quae rabies extcrarum gentium , quae saevitia barbarorum huie de civibus victoriae civium comparari potcst? Quid Ro- ma funestius , tetrius , amariusque vidit, utrum olim Gallorum ct paulo ante Gothorum irruptionem , an Marii et Syllae alio- rumque in eorum partibus virorum clarissimorum tanquam suorum luminum in sua membra ferocitatem ? Galli quidem trucidavcrunt senatum, quicquid cius in Vrbe tota, praeter arcem Capitolinam, quac sola utcunquc defensa est, reperirc

G2

p

JOO

DIVI AVRELll AVGVSTINI

notuerunt; scd in illo collc constitutis auro vitam saltem vcn- didcrunt, quam ctsi ferro rapere non possent, possent ta- mcn obsidionc consumcrc: Gothi vcro tam multis scnatonbus ncpercerunt, ut magis mirum sit quod aliquos pcremcrunt. AtvcroSylla, vivo adhuc Mario, ipsum Capitoluim, quod a Gallis tutum fuit, *d deccrncndas caedcs victor inscdit: ct cum fuga Marius csset elapsus, fcrocior cruentiorque rcditurus, iste in Capitolio per senatus ctiam consultum tani multos vita re- busquc nrivavit, Marianis autem partibus, Sylla absentc, quid sanctuni cui parccrent fuit, quando Mutio civi, senaton, pon- titici, aramipsamubierant, ut aiunt , fata Romana , nuser s ambientiamplexibusnonpeperccrunt? Syllana porro tabu a illapostrcma, ut omittamus aiias innumerabilcs mortes, plu- res iugulavit senatores, quam Gothi vel spoliare potucrunt.

C A P. X X X.

De connexione bellorum, quae adventum Christi plurima et gravissi-

ma praecesserunt.

Quaiffiturfronte, quo corde, qua impudentia, qua insi- uicntia, vcl potius amcntia, illa diis suis non imputant, ct haec nostro imputant Christo ? Crudelia bclla dviha ommbus bcllis hostilibus, auctoribus etiam eorum fatentibus, amanora, quibus illa respublica nec afflicta, sed perdita omnino mdicata cst , lonse ante adventum Christi exorta sunt , ct scelcratarum concatcnatione causarum a bello Mariano atquc Syllano ad bclla Scrtorii et Catilinae, quorum a Sylla fucrat illc proscri- ntus, ille nutritus: inde ad Lepidi et Catuli bellum, quorum alterSestaSyllanarescindere, altcr defenderc cupicbat: mde ad Pompcii ct Caesaris, quorum Pompcius scctator Syllae tue- rat, eiusque potentiam vcl aequaverat, vel iam ctiam supera- verat: Caesar autem Pompeii potentiam non ferebat, sed quia non habebat; quam tamcn illo victo interfectoquc transscendit. Hinc ad alium Cacsarcm, qui post Augustus appellatus est, ncrvcnerunt, quo imperante natus est Christus. Nam et ipse Augustus cum multis gessit bclla civilia: ct in cis ctiam multi clarissimi viri pcrierunt, inter quos et Ciccro disertus lUe ar- tifex rejrendac reipublicac. Pompeii quippe victorem Caiuin Caesarcm (qui victoriam civilem clcmcnter cxcrcuit, suisqu^, advcrsariis vitam dignitatcmque donavit) , tanquam rcgni ap- netitorem quorundam nobilium coniuratio scnatorum velut ,ro rcipublicae libertatc in ipsa curia trucidavit. Huius dcinde potcntiam, multum moribus dispar, vitiis omnibus inquinatus atquc corruptus, aftectaic virfebatur Antonius, cui vchcmenter

DE CIVITATE DEI LIB. III. 10J

pro eadeni illa vclut patriac libertatc Ciccro rcsistebat. Tunc cmerserat mirabilis indolis adolescens illc alius Cacsar, illius Caii Cacsaris iilius adoptivus: qui, ut dixi, postca appellatus cst Augustus. Huic adolcsccnti Cacsari , ut cius potentia contra Antonium nutrirctur, Cicero favebat; spcrans, eum dcpulsa ct oppressa Antonii dominationc, instauraturum reipublicac libcr- tatem, usque adco coccus atquc improvidus futurorum, ut illc ipse iuvenis, cuius dignitatem ac potestatem fovebat, cun- dcm Ciccronem occidendum Antonio quadam quasi concordiac pactione permittcret, et ipsam libertatcm reipublicae, pro qua multum ille clamaverat, ditioni propriae subiugaret.

C A P. XXXI.

Quod impudenter praesentia incommoda Christo imputent, qui deos

colere non sinuntur, cum tantae clades eo tempore quo cole-

bantur exstiterint.

Dcos suos accusent de tantis malis, qui nostro Christo in- grati sunt de tantis bonis. Certe quando illa mala fiebant , ca- lebant arae numinum, Sabaeo thure sertisquc recentibus hala- bant, clarebant sacerdotia, fana renidcbant, sacrificabatur, lu- dcbatur, furcbatur in tcmplis, quando passim tantus civium sanguis a civibus, non modo in caeteris locis, verum inter ipsa quoque deorum altaria fundebatur. Non elegit templum, quo confugeret Tullius ; quia frustra elegerat Mutius. Hi vero qui multo indignius insultant Christianis tcmporibus, aut ad loca Christo dicatissima confugerunt, aut illuc eos ut viverent, etiam ipsi Barbari duxerunt. Illud scio , et hoc mccum quis- quis sine studio partium iudicat, facillime agnoscit, (ut omit- tam caetera quae multa commemoravi, et alia multo plura quac commemorare longum putavi), si humanum genus ante bella Punica reciperet Christianam disciplinam, et consequeretur re- rum tanta vastatio, quanta illis bellis Europam Africamque contrivit; nullus talium, quales nunc patimur, nisi Christianac religioni illa rnala tribuisset. Multo autem minus eorum voces tolerarentur, quantum attinet ad Romanos, si Christianae reli- gionis reccptionem et diffamationem , vel irruptio illa Gallo- rum, vel Tiberini fluminis igniumque illa depopulatio, vel quod cuncta mala praccedit, bella illa civilia sequercntur. Mala etiam alia, quae usque adeo incredibilia acciderunt, ut inter prodigia numerarentur, si Christianis temporibus accidisscnt, quibus ca, nisi Christianis hominibus, tanquam crimina obiice- rent? Omitto quippe illa, quae magis fuerunt mira quam no- xia, boves locutos, infantes nondum natos de uteris matrum

102 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quacdam verba clamassc, volassc serpcntcs , feniinas ct ga!!i- nas et homincs in masculinum scxum fuissc convcrsas: ct cae- tera huiusmodi, quae in eorum libris, non fabulosis, sed histo- ricis, seu vera seu falsa sint,non inferunthominibus perniciem, sed stuporem. Sed cum pluit tcrra, cum pluit creta, cum pluit lapidibus, non utgrando appellari solet hoc nomine, sed omni- no lapidibus; haec profecto etiam gravitcr lacderc potucrunt. Lcgimus apud eos Aetnacis ignibus ab ipso montis verticc usque ad littus proximum decurrentibus ita ferbuissc mare, ut rupes exurercntur, et pices navium solverentur. Hoc utique non lc- viter noxium fuit, quamvis incredibiliter mirum. Eodem rur- sus acstu ignium tanta vi favillae scripserunt oppletam esse Si- ciliam, ut Catinensis urbis tecta obruta et oppressa dirueret: qua calamitate permoti, misericorditer eiusdem anni tributum ei relaxavere Romani. Locustarum etiam in Africa multitudi- nem prodigii similem fuisse, cum iam esset populi Romani pro- vincia, literis mandaverunt: consumtis enim fructibus foliis- que lignorum, ingenti atque inaestimabili nube in marc dicunt csse deiectam: qua mortua redditaque littoribus, atque hinc aerc corrupto, tantam ortam pestilentiam , ut in solo regno Masinissae octingenta hominum millia perisse rcferantur, et nmlto amplius in terris littoribus proximis. Tunc Vticae ex triginta millibus iuniorum, quae ibi erant, decem remansisse confirmant. Talis itaque vanitas, qualem ferimus, eique re- spondere compellimur, quid horum non Christianae religioni tribuerct, si tcmporibus Christianis videret? Et tamen diis suis non ista tribuunt: quorum ideo cultum requirunt, ne ista vel minora patiantur, cum ca maiora pertulerint a quibus antca colcbantur.

LIBER QVARTVS.

C A P V T I.

Jt)e his quae primo volumine disputata sunt.

|)e Civitate Dei dicere exorsus , prius respondcndum putavi cius inimicis, qui tcrrena gaudia conscctantcs, rcbusque fuga- cibus inhiantcs, quicquid in cis tristc, misericordia potius ad- moncntis Dei, quam punientis severitate patiuntur, religioni increpitant Christianae, quae una est salubris et vcra religio. Et quoniam cum sit in cis etiam vulgus indoctum, velut docto- rum auctoritatc in odium nostrum gravius irritantur, cxisti-

DE CIVITATE OEI LIB. IV. 103

mantibus imperitis, ea quac suis temporibus insolite accide- runt, per alia retro tempora acciderc non solere; eorumque opinionem, etiam iis qui cam falsam cssc noverunt, ut adver- sum nos iusta murmura habcre vidcantur, suae scientiae dissi- mulatione firmantibus: de libris quos auctores eorum ad co- gnoscendam praetcritorum temporum historiam memoriae man- davcrunt, longe aliter esse quam putant, demonstrandum fuit; et simul docendum, deos falsos quos vel palam colebant, vel oc- culte adhuc colunt, eos esse immundissimos spiritus et mali- gnissimos ac fallacissimos daemones ; usque adeo ut aut veris, aut fictis etiam, suis tamen criminibus dclectentur, quae sibi cclcbrari per sua festa voluerunt; ut a perpetrandis damnabili- bus factis humana rcvocari non possit infirmitas, dum ad haec imitanda velut divina praebetur auctoritas. Haec non ex nostra coniectura probavimus, sed partim ex recenti memoria, quia ct ipsi vidimus talia ac talibus numinibus exhiberi; partim cx li- tcris eorum, qui non tanquam in contumeliam, sed tanquam in honorem deorum suorum ista conscripta posteris reliquerunt: ita ut vir doctissimus apud eos Varro et gravissimae auctori- tatis , cum rcrum humanarum atque divinarum dispertitos fa- ccret libros, alios humanis, alios divinis, pro sua cuiusque rei dignitate distribucns, non saltem in rebus humanis, sed in re- bus divinis poncret ludos scenicos : cum utique, si tantummodo boni et honcsti homines in civitate essent, nec in rebus huma- nis ludi scenici esse debuissent. Quod profecto non auctorita- te sua fecit, sed quoniam eos Romae natus et educatus in divi- nis rebus invenit. Et quoniam in fine primi libri, quae dein- ccps dicenda essent, breviter posuimus , et ex his quaedam in duobus consequentibus diximus , expectationi legentium quae restant reddenda cognoscimus.

C A P. II.

De his quae libro secundo et tertio continentur. Promiseramus ergo, quaedam nos esse dicturos adversus cos, qui Romanae reipublicac clades in religionem nostram re- ferunt, et commemoraturos, quaecunquc et quantacunque oc- currere potuissent, vel satis esse viderentur, mala, quae illa ci- vitas pertulit, vel ad eius imperiumprovinciae pertinentes, an- tequam eorum sacrificia prohibita fuissent: quae omnia procul dubio nobis tribuerent, si iam vel illis nostra clareret religio, vel ita eos a sacris sacrilegis prohiberet. Haec in secundo et tertio libro satis, quantum existimo, absolvimus : in secundo agentes de malis morum , quae mala vcl sola, vcl maxima de-

104 DIVI AVRELII A\ GVSTINI

putanda sunt; in tertio autem de his quac tfculti sola pcrpeti exhorrent, corporis videlicet externarumquc rcrum, quae plc- rumque patiuntur et boni. Illa vero mala non dico paticntcr, scd libcntcr habcnt, quibus ipsi fiunt mali. Et quam pauca dixi dc sola illa civitate atque eius imperio? nec inde omnia usque ad Cacsarcm Augustum. Quod si commemorare voluissem, ct exaggerare illa mala, quac non sibi invicem homincs faciunt, sicut sunt vastationcs eversionesquc bellantium, sed ex ipsius mundi elemcntis terrenis accidunt rebus ? quae uno loco Apu- leius breviter stringit in eo libro quem de Mundo scripsit, tcr- rcna omnia dicens mutationes, conversiones atque intcritus haberc. Namque immodicis tremoribus terrarum, ut verbis cius utar, dissiluisse humum, et interceptas urbes cum populis, dicit : abruptis etiam imbribus prolutas totas esse regiones : il- las etiam quae prius fuerant continentes, hospitibus atquc ad- venis fluctibus insulatas, aliasque desidia maris pedestri acces- su pervias factas : ventis ac proccllis eversas esse civitates : in- cendia de nubibus cmicasse, quibus Orientis regiones confla- gratae perierunt; et in Occidentis plagis scaturigines quasdam ac proluviones easdem strages dedisse. Sic ex Aetnae vertici- bus quondam effusis crateribus, divino iucendio pcr declivia, torrentis vice flammarum flumina cucurisse. Si haec atque hu- iusmodi, quae habet historia, unde possem, colligcre voluissem, quando rinissem quae illis tcmporibus evenerunt, antcquam Christi nomen illa istorum vana et verac saluti perniciosa com- primcret? Promiscram, me ctiam dcmonstraturum, quos eo- rum morcs , et quam ob causam Deus verus ad augendum im- perium adiuvare dignatus est, in cuius potestate sunt regna omnia ; quamquc nihil cos adiuverint hi quos deos putant, et potius quantum decipiendo et fallendo nocuerint: unde nunc mihi video essc diccndum, ct magis de incrementis imperii Ro- mani. Nam de noxia fallacia daemonum, quos velut deos colc- bant, quantum malorum invexerit moribus eorum, in secundo maxime libro non pauca iam dicta sunt. Per omnes autem ab- solutos trcs libros, ubi opportunum visum est, commendavimus etiam in ipsis bellicis malis quantum solatiorum Deus per Chri- sti nomen, cui tantum honoris Barbari detulerunt practer bcl- lorum morem, bonis malisque contulcrit, quoniiodo, qui facit solem suum oriri super bonos et malos, et pluit super iustos e,t iniustos.

DE CIVITATE DEI LIB. IV. lOo

C A P. III.

An lutitudo imperii, quac non uisi bellis acquiritur , in bonis sive sa* pientium Itubenda sit, sice fclicium.

lani itaquc videanms quale sit, quod tantam latitudinem ac diuturnitatem imperii Romani illis diis audent tribuere : quos etiam pcr turpium ludorum obscquia ct per turpium hominum ministeria sc honcste coluissc contcndunt. Quanquam prius vellem paululum inquirerc, quac sit ratio, quac prudcntia, cum hominum fclicitatem non possis ostendcre, semper in beilicis cladibus et in sanguinc civili, vel hostili tamen humano , cum tenebroso timore ct cruenta cupiditatc versantium, ut vitrca lactitia comparetur fragiliter splendida, cui timeatur horribi- lius ne rcpentc frangatur, de imperii magnitudine ac latitudine velle gloriari. Hoc ut facilius diiudicetur, non vancscamus inani ventositate iactati, atquc obtundamus intentionis aciem altisonis vocabulis rcrum, cum audimus populos, regna, pro- vincias : sed duos constituamus homines ; (Nam singulus quis- que homo, ut in sermone una littera, ita quasi elementum est eiritfttis ct regni, quantalibet terrarum occupatione latissimi:) quorum duoruin hominum, paupercm unum, vcl potius medio- crein; alterum praedivitem cogitemus: sed divitem timoribus anxium, moeroribus tabescentem, cupiditate flagrantem: nun- quara securum, sempcr inquietum, perpetuis inimicitiarum «ontcntionibus anhelantem, augentem sane his miseriis patri- monium suum in immensum modum, atque illis augmentis cu- ras quoque amarissimas aggerantem; mediocrem vero illum re familiari parva atque succincta sibi sufficientem, carissimum suis, cum cognatis, vicinis, amicis dulcissima pacc gaudentem, pietate religiosum, benignum mente, sanum corpore, vita par- euni, moribus castum, conscientia securum. Nescio utrum quisquam ita desipiat, ut audeat dubitare quem praeferat. Vt ergo in his duobus hominibus , ita in duabus familiis, ita in duobus populis , ita in duobus regnis reguia sequitur aequita- tis : qua vigilanter adhibita, si nostra intentio corrigatur, facil- lime videbimus ubi habitet vanitas, et ubi felicitas. Quapropter si vcrus Deus colatur, eique sacris veracibus et bonis moribus scrviatur, utile est ut boni longe lateque diu regnent. Nequc hoc tam ipsis, quam illis utile est, quibus regnant. Nam quan- tum ad ipsos pertinct, pietas et probitas eorum, quae magna dona Dei sunt, suiucit cis ad vcram felicitatem, qua et ista vita bene agatur, et postea percipiatur acterna. In hac ergo terra rcgnum bonorum, non tam illis praestatur, quam rebus huma- uis. Malorum vero rcgnum magis regnantibus nocct, qui suos

106 DIVI AVRELII AVGVSTIM

animos vastant scelcrum maiore licentia: his autcm qui cis ser- viendo subduntur, non nocet nisi iniquitas propria. Nam iustis quicquid malorum ab iniquis dominis irrogatur, non est poena criminis, sed virtutis examen. Proinde bonus etiamsi serviat, liber est: malus autem etiamsi regnet, servus est; ncc unius hominis, sed quod cst gravius, tot dominorum, quot vitiorum. De quibus vitiis cum ageret Scriptura divina, A quo enim quis^ inquit, devictus est, huic et servus addictus est.

C A P. I V.

Quam similia sint latrociniis regna absque iuslitia. Remota itaque iustitia, quid sunt regna, nisi magna latro- cinia? quia et ipsa latrocinia quid sunt, nisi parva regna? Ma- nus et ipsa hominum est, imperio principis regitur, pacto so- cictatis astringitur, placiti lege praeda dividitur. Hoc malum si in tantum perditorum hominum accessibus crcscit, ut ct loca teneat, sedes constituat, civitatcs occupet, populos subiuget, evidentius rcgni nomen assumit, quod ei iam in manifesto con- fert non ademta cupiditas, sed addita impunitas. Elcganter enim et veraciter Alexandro illi Magno quidam comprehensus pirata respondit. Nam cum idem rex homincm interrogasset, quid ei viderctur, ut mare haberet infestuni? ille libera contu- macia, Quod tibi, inquit, ut orbcm terrarum: sed quia id ego exiguo navigio facio, latro vocor; quia tu magna classe, im- perator.

C A P. V.

De fugitivis gladiatoribus , quorum potentia similis fuevit regiae di-

gnitatis.

Proinde omitto quaerere quales Romulus congregave- rit, quoniam multum eis consultum est, ut ex illa vita dato sibi consortio civitatis , poenas debitas cogitare desisterent, quarum metus eos in maiora facinora propellebat; ut deinceps pacatiores essent rebus humanis. Hoc dico , quod ipsum Ro- manum imperium, iam magnum multis gentibus subiugatis cae- terisque terribile, accrbe sensit, graviter timuit, non parvo ne- gotio devitandae ingentis cladis oppressit; quando paucissimi gladiatores in Campania dc ludo fugientes, exercitum magnum compararunt, tres duces habuerunt, Italiam latissime et crudc- lissimc vastaverunt. Dicant quis istos dcus adiuverit, ut ex parvo et contemtibili latrocinio pervenirent ad regnum, tantis iam Romanis viribus arcibusquc metuendum. An quia non diu fuerunt, ideo divinitus negabuntur adiuti? Quasi vcro ipsa cu- iuslibct hominis vita diuturna est. Isto ergo pacto neminem dii

DE CIVITATE DEI LIB. IV 107

adiuvant ad regnandum, quoniam singuli quique cito moriun- tur: nec bcneficium dcputandum cst, quod cxiguo tempore in unoquoque homine, ac per hoc singillatim utiquc in omnibus vi- ce vaporis evanescit. Quid enim interest eorum qui sub Romu- lo dcos colucrunt, et olim sunt mortui, quod post corum mor- tcm Romanum tantum crevit impcrium? cum illi apud inferos causas suas agant: utrum bonas, an malas, ad rcm praesentem non pertinct. Hoc autcm dc omnibus intclligcndum est, qui pcr ipsum imperium (quamvis decedentibus succedentibusque mortalibus in longa spatia protendatur) paucis dicbus vitae suae cursim raptimquc transicrunt, actuum suorum sarcinas baiulantes. Sin vero etiam ipsa brevissiiwi temporis beneficia dcorum adiutorio tribucnda sunt, non parum adiuti sunt illi gladiatores, qui servilis conditionis vincula ruperunt, fugcrunt, evascrunt, cxercitum magnum et fortissimum collegerunt, obc- dicntcs regum suorum consiliis et iussis, multum Romanae ccl- situdini mctucndi, et aliquot Romanjs imperatoribus insupera- biles multa ccpcrunt : potiti sunt victoriis plurimis, usi volupta- tibus quibus voluerunt; quod suggessit libido, fecerunt: postre- mo doncc vincerentur, quod dillicillime est factum, sublimes regnantesque vixerunt. Sed ad maiora veniamus.

C A P. V I.

Dc cupiditate Nini regis, qui ut latius dominaretur , primus intulit

bella Jinitimis.

Iustinus qui Graecam, vel potius peregrinam, Trogum Pompeium secutus, non Latine tantum, sicut illc, verum etiam breviter scripsit historiam, opus librorum suorum sic incipit : ,,Principio rerum gentium nationumque imperium pcncs rcges „erat, quos ad fastigium huius maiestatis, non ambitio popula- „ris, sed spectata inter bonos moderatio provehebat. Populi ,,nullis legibus tenebantur: arbitria principum pro legibus „crant. Fines imperii tueri magis quam proferre mos erat: in- „tra suam cuique patriam regna finiebantur. Primus omnium „Ninus rex Assyriorum vctcrem et quasi avitum gentibus mo- „rcm nova imperii cupiditate mutavit. Hic primus intulit bella „finitimis, et rudes adhuc ad resistendum populos ad terminos „usque Libyae pcrdomuit. Et paulo post: Ninus, inquit, ma- „gnitudinem quaesitae dominationis continua posscssione fir- „mavit. Domitis igitur proximis , cum accessione virium for- „tior ad alios transiret, et proxima quaeque victoria instru- „mcntum sequentis esset, totius Orientis populos subegit." Qualibct autem fide rerum, vel iste vel Trogus scripserit; nam

108 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quacdam illos fuisse mentitos, aliae fidcliores litcrac ostendunt: constat tamen et inter alios scriptoros, rcgnum Assyriorum a Nino rege fuisse longc lateque porrectum. Tam diu autem per- severavit, ut Romanum nondum sit eius aetatis. Nam sicut scri- bunt, qui chronicam historiam persecuti sunt, mille ducentos et quadraginta annos ah anno primo. quo Ninus regnare coepit, permansit hot regnum, doncc transfcrrctur ad Medos. Inferre autem bella finitimis, et inde in eaetera procedere, ac populos sibi non molestos sola regni cupiditatc conterere et subdcrc, quid aliud quam grande latrocinium nominandum est?

C A P. VII.

An regna terrena inter profectus suos atque defectus deorum vel iti- ventur vel deserantur auxilio.

Si nullo deorum adiutorio tam magnum hoc regnum et pro- lixum fuit, quare diis Romanis tribuitur Romanum regnum lo- cis amplum temporibusque»diuturnum? Quaecunque enim causa est illa, eadem est etiam ista. Si autem et illud deorum adiuto- rio tribuendum essc contendunt, quaero quorum? Non enim aliae gentes, quas Ninus domuit et subegit, alios tunc colebant deos. Aut si proprios habuerunt Assyrii, quasi peritiores fabros imperii construendi atque servandi, numquidnam mortui sunt, quando ct ipsi impcrium perdiderunt, aut mercede non sibi red- dita, vel alia promissa maiore , ad Medos transirc maluerunt, atque inde rursus ad Persas , Cyro invitante et aliquid commo- dius pollicente? Quae gens non angustis Orientis linibus, post Alexandri Macedonis regnum magnum locis, sed brevissimum temporc, in suo regno adhuc usque perdurat. Hoc si ita est, aut infideles dii sunt, qui suos deserunt, et ad hostes transeunt; quod nec homo fecit Camillus, quando victor et expugnator ad- versissimac civitatis, Romam, cui vicerat, sensit ingratam, quam tamen postea oblitus iniuriae, mcmor patria, a Gallis itc- rum liberavit: aut non ita fortcs sunt, ut deos esse fortes decet, qui possunt humanis vel consiliis vel viribus vinci. Aut si cum inter se belligcrant, non dii ab hominihus, sed dii ab aliis diis forte vincuntur, qui sunt quarumque proprii civitatum; habcnt ergo ct ipsi inter se inimicitias, quas pro sua quisque parte su- scipiunt. Non itaque deos suos debuit colere civitas magis, quam alios a quibus adiuvarentur sui. Postrcmo quoquo modo sc habeat deorum iste ve! transitus, vel fuga, vcl migratio, vcl in pugna defectio, nondum illis tcmporibus atquc in illis terrarum partibus Christi nomen fuerafc pracdicatum, quando illa regna per ingentcs bellicas cladcs amissa atque translata sunt. Nam

DE CIVITATE DEI LIB. IV. 109

si post millc ducentos et quod cxcurrit annos, quando regtuim Assyriis ablatum cst, iam ibi Christiana rcligio aliud rcgnum praedicarct acternum, et deorum falsorum cultus sacrilegos in- hiberet; quid aliud gentis illius vani homines diccrent, nisi re- gnum quod tam diu conservatum est, nulla alia causa nisi suis religionibus desertis ct illa rccepta perire potuisse ? In qua vocc vanitatis quac poterat esse, isti attendant speculum suuni; ct si- milia conqueri, si ullus in eis pudor est, erubescant. Quanquam Romanum impcrium afflictum cst potius, quam mutatum; quod ct aliis antc Christi nomcn tcmporibus ci contigit; ct ab illa cst afflictione recrcatum; quod nec istis temporibus desperandum est. Quis enim de hac re novit voluntatem Dei?

C A P. VIII.

Quorum deorum praesidio putent Romani imperium suum auctum at- que servatum, cum singulis vix singularum rerum tuitioncm committendam esse crediderint. }

Deinde quaeramus, si placet, ex tanta deorum turba, quam Romani colebant, quem potissimum, vel quos deos crcdant illud impcrium dilatasse ataue servasse. Neque enim in hoc tam prac- claro opcre et tantae plcnissimo dignitatis audent aliquas partes deae Cloacinae tribuere ; aut Volupiae , quae a voluptate appel- lata est; aut Libentinae, cui nomen a libidine; aut Vaticano, qui infantum vagitibus praesidet; aut Cuninac, quae cunas co- rum administrat. Quando autem possunt uno loco libri huius commemorari omnia nomina deorum, aut dearum, quae illi grandibus voluminibus vix comprehendcre potuerunt, singulis rebus propria dispertientes officia numinum? Nec agrorummu- nus u ni alicui dco committendum arbitrati sunt; sed rura deae Rusinac, iuga montium deo lugatino; collibus deam Collatinam, vallibus Valloniam praefecerunt. Nec saltem potuerunt unamSe- getiam talem invenire, cuisemelsegetescommendarent: sed sata irumenta quam diu sub terra esscnt, pracpositam voluerunt habere deam Seiam; cum vcro iam cssent super terram ct scgetem fa- cerent, deam Segctiam; frumentis vero collectis atque recondi- tis, ut tuto servarentur, deam Tutilinampraeposuerunt. Cui non suflicere vidcretur illa Segetia, quam diu segcs ab initiis herbi- dis usque ad aristas aridas perveniret? Non tamen satis fuit ho- minibus deorum multitudinem amantibus, ut anima misera dae- moniorum turbae prostitueretur, unius Dei veri castum dedi- gnata complexum. Praefecernnt ergo Proserpinam frumentis gcrminantibus, gcniculis nodisque culmorum deum Nodotum, involumentis folliculorum deam Volutinam; cum folliculi patc-

1»0 DIVI AVRRLII AVGVSTINI

scunt, ut spica cxeat, dcam Patclanam; cum segetes novis ari- stis aequantur, quia veteres aequarc hostire dixerunt, dcam Hostilinam; florentibus frumentis dcam Floram, lactescentibus deum Lacturnum, maturescentibus dcam Matutam; cum runcan- tur, id est, a tcrra auferuntur, deam Runcinam. Nec omnia com- memoro, quia me piget quod illos non pudet. Haec autcm pau- cissima ideo dixi, ut intelligeretur, nullo modo eos dicere aude- re, ista numina imperium constituissc, auxisse, conservasse Ro- manum , quae ita suis quaequae adhibebantur officiis , ut nihil universum uni alicui crederetur. Quando ergo Segetia curaret imperium, cui curam gerere simul ct scgctibus ct arboribus non licebat? Quando dc armis Cunina cogitaret, cuius praepositura parvulorum cunas non pcrmittebatur cxcedere? Quando Nodo- tus adiuvaret in bello, qui nec ad folliculum spicac, sed tantum ad nodum geniculi pertinebaf? Vnumquisque domui suae ponit ostiarium, et quia homo est, omnino sufficit: tres deos isti po- sucrunt, Forculum foribus, Cardeam cardini, Limentinum limi- ni. Ita non poterat Forculus simul et cardinem limenque ser- vare.

C A P. IX.

An imperii Romani amplitudo et diuturnitas Iovi fuerit adscribenda, quem summum deum cultores ipsius opinantur.

Omissa igitur ista turba minutorum deorum, vel aliquan- tum intermissa, officium maiorum deorum debemus inquirerc, quo Roma tam magna fucta est, ut tam diu tot gentibus impcra- ret. Nimirum ergo Iovis hoc opus est. Ipsum enim dcorum omnium dearumque regem esse volunt: hoc eius indicat sce- ptrum, hoc in alto colle Capitolium. De isto deo quamvis a Poc- ta, dictum convcnientissimc praedicant, Iovis omnia plena. Hunc Varro credit etiam ab his coli, qui unum Dcuin solum si- ne simulacro colunt, sed alio nomine nuncupari. Quod si ita cst, cur tam male tractatus cst Romac, (sicut quidem et in cae- teris gcntibus), ut ei iieret simulacrum ? Quod ipsi etiam Varro- ni ita displicet, ut cum tantae civitatis perversa consuetudinc premeretur, nequaquam tamen dicere et scribere dubitaret, quod hi qui populis instituerunt simulacra ct metum demserunt, et crrorcm addiderunt?

C A P. X.

Quas opmiones secuti sint, qui diversos deos diversis mundi partibus

praefecerunt.

Cur illi ctiam Iuno uxor adiungitur, quae dicitur soror et coniunx? Quia Iovem, inquiunt, in aethere accipimus, in aere lunonem ; et haec duo elcmcnta coniuncta sunt, alterum supe-

DE CIVITATE DEI LIB. IV. III

rius, alterum infcrius. Non est ergo ille de quo dictum est, Io- vis omnia plena; si aliquam partem implet et Iuno. An uterque utrumque implct, et ambo isti coniuges et in duobus istis ele- mentis, ct in singulis simul sunt? Cur crgo aethcr datur Iovi, aer lunoni? Postremo ipsi duo satis essent: quid est quod mare Neptuno tribuitur, terra Plutoni? Et nc ipsi quoquc sinc coniu- gibus rcmanercnt, additur Ncptuno Salacia, Plutoni Proserpina. Nam sicut inferiorcm cocli partem, id est, aerem, inquiunt, lu- no tenct; ita inferiorem maris Salacia, ct tcrrae inferiorcm Proserpina. Quaerunt quemadmodum sarciant fabulas, nec in- veniunt. Si enim haec ita essent, tria potius elementa mundi esse, non quatuor, eorum vcteres prodercnt, ut singula deorum coniugia singulis dividerentur elementis. Nunc vero omni mo- do aflirmavcrunt, aliud essc aetherem, aliud aerem. Aqua vero sive supcrior, sive inferior, utique aqua est: puta quia dissimi- lis, numquid in tantum ut aqua non sit? Et infcrior terra, quid aliud potest esse quam terra, quantalibet diversitate distin- cta? dcinde eccc iam totus in his quatuor vel tribus clcmentis corporcus completus est mundus, Mincrva ubi erit? quid tene- bit? quid implebit? Simul enim cum his in Capitolio constituta cst, cum ista lilia non sit amborum. Aut si aetheris partem su- periorem Minervam tenere dicunt, ct hac occasione fingere poe- tas quod de Iovis capite nata sit; cur non ergo ipsa potius dco- rum regina deputatur, quod sit Iove superior? An quia indi- gnum erat praeponerc patri filiam? Cur non de Iove ipso erga Saturnum iustitia ista servata est ? An quia victus est? Ergo pugnarunt? Absit, inquiunt: fabularum est ista garrulitas. Ecce fabulis non crcdatur, et de diis sentiantur meliora: cur ergo non data est patri lovis, etsi non sublimior, aequalis certe se- des honoris? Quia Saturnus, inquiunt, tcmporis longitudo cst. Tempus igitur colunt, qui Saturnum colunt, et rex deorum Iu- pitcr insinuatur natus extempore. Quid enim indignum dicitur, cum Iupitcr et Iuno nati dicuntur cx tempore, si coelum est ille etillatcrra, cum facta sint utique coelum et terra? Nam hoc quoque in libris suis habent eorum docti atque sapientes: neque de figmentis poeticis, sed de philosophorum libris a Virgilio di- crum est,

Tum Pater omnipotcns fecundis imbribus acther,

Coniugis in lactae gremium dcscendit, id est, in gremium tclluris aut tcrrae. Quia ctiam hic aliquas differentias volunt essc, atquc in ipsa terra aliud Terram, aliud Tellurem, aliud Tellumonem putant. Et hos omncs dcos habent suis nominibus appellatos, suis ofliciis distinctos, suis aris sa-

112 DIVI AVRELII AVGVSTINI

crisque vcncratos. Eandem tcrram etiam matrem deorum vo- cant: ut iam poetac tolerabiliora confingant, si secundum isto- rum, non poeticos, sed sacrorum libros, non solum Iuno soror et coniunx, sed etiam mater est Iovis. Eandem tcrram Ccrercm, candem ctiam Vestam colunt: cum tamcn sacpius Vestam non nisi ignem esse perhibeant, pertinentem. ad focos, sine quibus civitas esse non potest; et ideo illi virgines solere scrvire, quod sicut ex virgine, ita nihil ex igne nascatur. Quam totam aboleri vanitatem et exstingui utique ab illo opportuit, qui est natus ex virgine. Quis enim ferat, quod cum tantum honoris et quasi castitatis igni tribuerint, aliquando Vestam non erubcscunt etiam Venercm dicere, ut vanescat in ancillis eius honorata virginitas? Si enim Vesta Venus cst , quomodo ei rite virgi- nes a Venereis opcribus abstincndo servicrunt? An Vcneres duae sunt, una virgo, altera mulier'? An potius tres, una virgi- num, quae etiam Vesta est, alia coniugatarum , alia merctri- cum? C.ui etiam Phoenices donum dabant de prostitutione filia- rum, antequam iungerent eas viris. Quae illarum est matrona Vulcani? Non utique virgo, quoniam habet maritum. Absit au- tem ut meretrix, ne filio lunonis et cooperario Minervae faccre videamur iniuriam. Ergo haec ad coniugatas intelligitur perti- nere : sed eam nolumus imitentur in eo quod fecit illa cum Mar- te. Rursus, inquiunt, ad fabulas redis. Quae ista iustitia cst, nobis succensere, quod talia dicimus de diis eorum; et sibi non succensere, qui haec in thcatris libentissiittfe spectant crimina deorum suorum? Et quod esset incrcdibilc, nisi contestatissi- me probaretur , haec ipsa theatrica crimina deorum suorum in honorem instituta sunt eorundem deorum.

C A P. XI.

De multis diis, quos doctores Paganorum unum eundemque Iovem esse

defendunt.

Quotquot libet igitur physicis rationibus ct disputationibus asscrant: modo sit Iupiter corporei huius mundi animus, qui universam istam molem ex quatuor, vel quot cis placet, cle- mentis constructam atque compactam implet et movet; modo inde suas partes sorori et fratribus cedat; modo sit aether, ut aerem Iunonem subterfusam de super amplectatur ; modo to- tum simul cum aere sit ipse coelum, terram vcro tanquam con- iugem eand^mque matrem (quia hoc in divinis turpc non est) fccundis imbribus ct seminibus foetet; modo autem (ne sit ne- ccsse per cuncta discurrcre) deus unus dc quo multi a poeta nobilissimo dictum putant,

DE CIVITATE DEI LIB. IV. 113

Dcuni namque irc pcr oinncs

Tcrrasque, tractusquc maris , coclumquc profundum: Ipse in acthcrc sit Iupitcr, ipsc in aerc luno, ipse in mari Nc- ptunus, in infcrioribus ctiam maris ipsc Salacia, in tcrra Plu- to, in tcrra inferiorc Proscrpina, in focis domesticis Vcsta, in fabroruin fornace Vulcanus, in sidcribus sol ct luna et stcl- lac, in divinantibus Apollo, in mercc Mcrcurius, in Iano initia- tor , in Tcrmino tcrminator, Saturnus in tempore, Mars ct Bcllona in bellis, Liber in vineis, Cercs in frumcntis, Diana in silvis, Minerva in ingcniis: ipse sit postremo etiam in illa turba quasi plebciorum dcorum: ipsc praesit nominc Liberi vi- rorum scminibus, ct nominc Liberae feminarum: ipse sitDics- pitcr, qui partum perducat ad diem; ipsc sit dcaMena, quam praefecerunt menstruis feminarum ; ipse Lucina , quae a par- turientibus invocetur: ipse opem ferat nasccntibus, excipicndo eos sinu terrac , et vocetur Opis ; ipse in vagitu os apcriat, ct vocctur deus Vaticanus : ipse levct de terra, et vocetur dea Lcvana; ipsc cunas tueatur, et vocetur dea Cunina: non sit alius, scd ipse in dcabus illis , quac fata nascentibus canunt, ct vocantur Carmcntcs: pracsit fortuitis, voceturque Fortuna: in diva Rumina mammam parvulo immulgeat, quia rumam di- xerunt vetercs *mammam; in diva Potina potionem ministret; in diva Educa cscain praebeat: de pavorc infantum Paventia nuncupetur, de spc quae venit, Venilia; dc voluptate Volu- pia; de actu Agcnoria; de stimulis, quibus ad niinium actum homo impcllitur, dea Stimula nominctur: Strenia dea sit, stre- nuum faciendo; Numeria, quae numerare doceat; Camocna, quac canere: ipsc sit et Deus Consus, praebendo consilia; ct dca Scntia, sententias inspirando: ipse dea Iuventas, quae post practextam cxcipiat iuvenilis aetatis exordia: ipse sit et Fortuna Barbata, quae ddultos barba induat; quos honorare noluerunt, ut hoc qualecunque numen saltcm masculum deum, vcl a barba Barbatum, sicut a nodis Nodotum, vel certe non Fortunam , sed quia barbas habct, Fortunium nominarent: ipse in lugatino dco coniuges iungat; et cum virgini uxori zo- na solvitur, ipse invocetur, et dca Virginicnsis vocetur : ipse sit Mutunus vel Tutunus , qui est apud Graecos Priapus : si non pudct, haec omnia quac dixi, ct quaecunquc non dixi (non enim omnia dicenda arbitratus sum) , hi omncs dii deaequc sit unus lupiter : sive sunt, ut quidam volunt, omnia ista partes cius , sive virtutcs eius , sicut cis vidctur , quibus cum placct cssc mundi animum; quae scntcntia vclut magnorum multo- rumque doctorum est. Haec si ita sint (quod malc sit, nondura

H

111 DIVI AVRELU AVGVSTINI

interim quacro), quid pcrderent, si unum Dcum colerent pru- dentiore compendio? Quid cnim cius contcmnerctur, cum ipsc colcretur? Si autcm mctuendum fuit, ne praetermissae sivc ncglcctae partes eius irascerentur: non crgo ut volunt, vclut unius animantis haec tota vita est, quae omncs simul continct deos, quasi suas virtutes, velmembra, velpartcs; sed suam quaeque pars habet vitam a caeteris separatam, si praeter alter- am irasci altera potest, et alia placari, alia concitari. Si autem dicitur omncs simul, id est,. totum ipsum Iovem potuisse of- fendi , si partes eius non etiam singillatim minutatimque cole- rentur, stultc dicitur. Nulla quippe earum praetermitterctur, cum ipse unus qui habet omnia, coleretur. Nam ut alia omit tam, quae sunt innumerabilia, cum dicunt omnia sidera par tes Iovis cssc , ct omnia vivcre atque rationales animas habere, et ideo sine controversia deos esse , non vident quam multos non colant, quam multis aedes non construant, aras non sta- tuant, quas tamen paucissimis siderum statuendas esse puta- verunt, et singillatim sacrificandum. Si igitur irascuntur, qui non singillatim coluntur, non mctuunt paucis placatis, toto coelo irato vivere? Si autem stellas omnes ideo colunt, quia in lovc sunt quem colunt, isto compendio possent in illo uno omnibus supplicare. Sic cnim ncmo irascerctur, cum in illo uno omnibus supplicaretur, nemo contemneretur, potius quam cultis quibusdam iusta irascendi causa illis, qui practermissi essent, multo numerosioribus praeberetur: praesertim cum eis de superna sede fulgcntibus, turpi nuditate distcntus pracpo- nerctur Priapus.

C A P. XII.

De opinione eorum, qui Deum animam mundi, et mundum corpus Dei

esse putaverunt.

Quid illud, nonrie dcbet movere acutos homines, vcl qua- lcscunque homines? Non enim ad hoc ingenii opus est exccl- lcntia, ut deposito studio contentionis attendant, si mundi animus Dcus est, eique animo mundus ut corpus est, sit inuiiii animal constans cx animo et corpore, atque iste Deus cst sinu quodam naturac in sc ipso continens omnia, ut cx ipsius anima, qua vivificatur tota ista molcs , vitac atque ani- niae cunctorum vivcntium pro cuiusque nascentis sorte suman- tur, nihil omnino remanerc, quod non pars Dei. Quod si ita cst , quis non vidcat quanta impictas ct irrcligiositas conscqua- tur, ut quod calcaverit quisque, partcm Dei calcct, et in omni animante occidcndo, pars Dei trucidetiir? Nolo omnia dicere

DE CIVITATE DEI LIB. IV. 115

quae possunt occurrcrc cogitantibus , dici autcm sinc vcrccun- dia non possunt.

C A P. XIII.

De his qui sola rationalia animantia partes esse uniusDei asserunt.

Si autcm sola animalia rationalia, sicut sunt homincs, par- tcs Dci esse contcndunt; non vidco quidcm, si totus mundus cst Dcus, quomodo bestias ab eius partibus separent? Sed ob- luctari quid opus cst? Dc ipso rationali animante, id cst ho- minc, quid infclicius crcdi potcst, quam Dci partcm vapulare, cum puer vapulat ? Iam vero partcs Dei fieri lascivas , iniquas, impius, atquc omnino damnabiles , quis ferre possit, nisi qui prorsus insanit? Postremo quid irascitur eis, a quibus non co- litur, cum a suis partibus non colatur? Restat crgo ut dicant, omnes deos suas haberevitas, sibi quemque vivcre, nullum corum esse partcm cuiusquam ; sed onines colendos, qui cogno > sci ct coli possunt; quia tam multi sunt, ut omnes non possint. Quorum Iupitcr, quia rex praesidet, ipsum credo ab eis putari rcgnum vcl constituissc, vel auxisse Romanum. Nam si hoc ipsc non fecit, qucm alium deum opus tam magnum potuisse aggredi crcdant, cum omncs occupati sint officiis et operibus propriis, nec alter irruat in alterius? A rege igitur dcorum regnum hominum potuit ct propagari et augeri?

C A P. XI V.

Augmenta regnorum Iovi incongruenter adscribi : cum, si Victoria, ut volunt, dea est, ipsa huic negotio sola sufficeret.

Hic primum quaero, cur non etiam ipsum regnuni deus ali- quis est? Cur cnim non etiam ita sit, si Victoria dea est? Aut quid ipso lovc in hac causa opus est, si Victoria faveat sitque propitia, ct scmpcr cat ad illos, quos vult esse victores? Hac dca faventc ct propitia, ctiam Iove vacante vel aliud agente, quac gcntes non subditae remanercnt? quae regna non cedc- rcnt ? An fortc displicet bonis , iniquissima improbitate pu- gnarc , et iinitimos quietos nullamque iniuriam facientes ad di- iatandum regnum bello spontanco provocarc? Plane si ita sen- tiunt , approbo et laudo.

i

C A P. XV.

An congruat bonis latius velle regnare.

Videant ergo ne forte non pertineat ad viros bonos , gau-

dcrc de regni latitudine. Iniquitas enim eorum cum quibus iu-

Eta bella gcsta sunt, rcgnum adiuvit ut cresccrct: quod utiquo

H2

116 DIVl AVRELIl AVGVSTINI

parvum esset, si quies et iustitia finitimorum contra se bellum geri nulla provocaret iniuria : ac felicioribus sic rebus huma- nis omnia regna parva essent concordi vicinitate laetantia; et ita essent in mundo regna plurima gentium , ut sunt in urbe domus plurimae civium. Proindc belligerare et pcrdomitis gentibus dilatare regnum, malis videtur felicitas, bonis ncces- sitas. Sed quia peius essct , ut iniuriosi iustioribus dominaren- tur, ideo non incongrue dicitur etiam ista felicitas. Sed pro- cul dubio felicitas maior est, vicinum bonum habere concordem, quam vicinum malum subiugare bellantem. Mala vota sunt, optare habere quem oderis, vel quem timcas, ut possit esse quem vincas. Si crgo iusta gerendo bella, non impia, non iniqua , Romani imperium tam magnum acquirere potucrunt, numquid tanquam aliqua dca colenda est eis etiam iniquitas aliena? Multum enim ad istam latitudinem imperii eam coope- ratam videmus , quac faciebat iniuriosos , ut cssent cum quibus iusta bella gererentur , et augeretur imperium. Cur autem et iniquitas dea non sit , vel externarum gentium , si Pavor et Pallor et Febris dii Romani essc meruerunt? His igitur duabus, id est, aliena iniquitate et dea Victoria, dum bellorum causas iniquitas excitat, Victoria eadem bella fcliciter tcrminat, etiam feriato Iove ercvit imperium. Quas enim hic partes Iupiter ha- beret, cum ea quae possent bcneficia eius putari, dii habentur, dii vocantur, dii coluntur, ipsi pro suis partibus invocantur? Haberct hic etiam ille aliquam partem, si rcgnum etiam ipse appellaretur , sicut appellatur illa Victoria. Aut si regnum mu- nus est Iovis, cur non et victoria munus cius habeatur? Quod profecto haberetur, si non lapis in Capitolio, sed vcrus Rex regum et Dominus dominantium cognosccretur atque coleretur.

C A P. XVI.

Quid fueril quod Romani omnibus rebus et omnibus motibus deos sin- gulos, deputantes, aedem Quietis extra portas esse voluerunt.

Miror autem plurimum, quod cum deos singulos singulis rebus et pene singulis motibus attribuerent, vocavcrunt deam Agenoriam, quae ad agendum excitaret; deam Stimulam, quac ad agcndum ultra modum stimularet; dcam Mureiam, quae praeter modum non moveret, ac faceret hominem, ut ait Pom- ponius, murcidum, id est, nimis desidiosum et inactuosum; deam Strenuam, quae faccret strenuum; his omnibus diis et dcabus publica sacra facere susceperunt: Quietem vcro appcl- lantes, quae faceret quictum, cum acdem habcret extra portam Collinam, publice illam susciperc noluerunt. Vtrum indicium

DE CIVITATE DEI LIB. IV. 117

fuit animi inquicti , an potius ita significatum est, qui illam turbam colerc pcrsevcraret, non plane dcorum, sed dacmonio- rum, cum quietem liaberc non possc: ad quam vocat vcrus Mc- dicus, diccns: Discite a me9 quia mitis sum9 et humilis corde; et invenietis requiem animabus vestris.

C A P. XVII.

An si Iovis summa potestas est, etiam Victoria dea debueril

existimari.

An forte dicunt, quod deam Victoriam lupitcr mittat, atque illa tanquam regi dcorum obtcmporans , ad quos iusserit vcniat, ct in corum parte considat? Hoc vere dicitur, non de illo lovc, quem deorum regcm pro sua opinionc confingunt; sed de illo vero rege saeculorum , quod mittat non Victoriam , quae nulla substantia cst, scd Angelum suum, ct faciat vincere qucm vo- luerit; cuius consilium occultum esse potest, iniquum non pot- est. Nam si victoria dea est, cur non dcus est et triumphus, et victoriae iungitur vel maritus, vel frater, vel filius? Talia quippe isti de diis opinati sunt, qualia si poetac fingercnt, at- quc a nobis exagitarentur ; respondcrent isti, ridenda esse fig- menta poetarum, non veris attribuenda numinibus: et tamcn se ipsi non ridebant, cum talia deliramenta non apud poetas le- gebant, sed in templis colebant. Iovem igitur de omnibus ro- garent , ei uni tantummodo supplicarent. Non enim quo misis- set Victoriam, si dea est et sub illo rege cst, posset ei audere resistere , et suam potius facere voluntatem.

C A P. XVIII.

Felicitatem et Fortunam qui deas putant , qua ratione secernunt. Quid quod ct Felicitas dea est? Aedcm accepit, aram me- ruit, sacra ci congrua persoluta sunt. Ipsa ergo sola colcretur. Vbi cnim ipsa esset, quid boni non esset? Sed quid sibi vult, quod et Fortuna dea putatur, et colitur? An aliud cst felicitas, aliud fortuna? Quia fortuna potest essc ct mala: felicitas autem si mala fuerit, felicitas non erit. Certe omnes deos utriusque sexus (si et sexum habent) , non nisi bonos existimare debemus. Hoc Plato dicit, hoc alii philosophi, hoc excellentes reipubli- cae populorumque rectores. Quomodo ergo dca fortuna ali- quando bona cst, aliquando mala? An forte quando mala est, dca non est, sed in malignum dacmonem, repente convertitur? Quot sunt ergo deae istae? Profecto quotquot homines fortunati, hoc cst, bonac fortunae. Nam cum sint et alii plurimi simul, hoc est, uno tempore, malae fortunae , numquid si ipsa cssct, simul ct mala esset et bona; his aliud, illis aliud? An illa quae

118 DIVI AVRELII AVGVSTINI

dea cst, scmper bona cst? Ipsa cst crgo fclicitas: cur adhibcn- tur tluo nomina? Sed hoc ferendum est: solct cnim ct una rcs duobus nominibus appcllari. Quid divcrsac acdes, diversac arae, divcrsa sacra? Estcausa, inquiunt: quia fclicitas illa cst, quam boni habent praecedentibus meritis; fortuna vero quae dicitur bona, sine ullo examinc meritorum fortuitu accidit hominibus et bonis et malis, unde etiam fortuna nominatur. Quomodo ergo bona est, quac sinc ullo iudicio vcnit ct ad bo- nos et ad malos? Vt quid autem colitur, quac ita cacca cst, pas- sim in quoslibet incurrens, ut suos cultores plerumque practcr- eat, et suis contemtoribus haereat? Aut si aliquid proficiunt cultores eius, ut ab illa videantur, et amcntur, iam mcrita se- quitur, non fortuitu venit. Vbi est ergo definitio illa fortunae? Vbi est quod a fortuitis etiam nomcn accepit? Nihil enim prod- est eam colere, si fortuna est. Si autem suos cultores disccr- nit, ut prosit, fortuna non est. An et ipsam, quo voluerit, Iupiter mittit? Colatur ergo ipse solus: non cnim potcst ei iu- benti, et eam quo voluerit mittenti, fortuna resistere. *Aut certe istam mali colant, qui nolunt habere merita, quibus pos- sit dca Felicitas invitari.

C A P. XIX.

De Fortuna muliebri. Tantum sane huic, velut numini tribuunt, quam Fortunam vocant, ut simulacrum eius, quod a matronis dedicatum est, et appellata estFortuna muliebris, ctiam locutum csse memoriae commendarint, atque dixisse non semcl, scd itcrum, quod eam rite matronac dedicaverint. Quod quidcm si vcrum sit, mirari nos non oportet. Non enim malignis daemonibus etiam sic dif- ficile est fallere, quorum artes atquc versutias hinc potius isti advertere debuerunt, quod illa dea locuta est, quae fortuitu ac- cidit, non quae meritis venit. Fuit cnim Fortuna loquax, et muta Felicitas ; et ad quid aliud , nisi ut homines recte vivere non curarent, conciliata sibi Fortuna, quae illos sine ullis bo- nis meritis faceret fortunatos ? Et certe si Fortuna loquitur, non saltem muliebris, scd virilis potius loqueretur, ut non ipsae quae simulacrum dcdicaverunt , putarentur tantum miraculum muliebri loquacitate finxisse.

C A P. X X.

De Virlute et Fide, quas pagani lemplis et sacris honoraverunt, prae- lermittentes alia bona, guae similiter colenda fuerunt , si recle aliis

divinitas tribuebatur.

Virtutem quoque deam feccrunt: quac quidem si dea cssct

DE CIVITATE DEl LlB. I V. 119

multis fuerat pracferenda. Et nunc qiiia dea non est, scd do- numDei, ipsa ab illo inipctrctur, a quo solo dari potest: et omnis falsorum dcorum turba vanescet. Scd cur ct Fidcs dca crcdita est, ct accepit ctiam ipsa templum et altarc? Quam quis- quis prudenter agnoscit , habitaculum illi se ipsum facit. Vndc autcm sciunt illi quid sit iides, cuius primum ct maximum ofti- cium est, ut in verum credatur Deum? Sed cur non suifecerat virtus^ Nonnc ibi cst ct fides? Quando quidem virtutem in quatuor spccies distribuendam essc vidcrunt, prudentiam, iu- stitiam, fortitudincm , temperantiam. Et quoniam istac singu- lac species suas habent, in partibus iustitiae fides est: maxi- mumque locum apud nos habet, quicunque scimus quid sit, quod iustus ex fide vivit. Sed illos miror appetitores multitudinis dcorum , si fides dea cst, quarc aliis tam inultis deabus iniuriam fecerint , praetermittendo eas, quibus similiter acdcs et aras dedicare potuerunt? Curtemperantia dea csse non meruit, cum eius nomine nonnulli Romani principes non parvam gloriam compararint? Cur deniquc fortitudo dea non est, quae adfuit Mutio , cum dextcram porrcxit in flarnmas ; quae adfuit Curtio, cum se pro patria in abruptam terram praecipitem dedit ; quae adfuit Decio patri, et Decio filio, cum pro cxercitu se vove- runt? Si tamen his omnibus vera inerat fortitudo, unde modo non agitur. Quarc prudentia, quac sapientia nulla numinum loca meruerunt? An quia in nomine generali ipsius virtutis omnes coluntur ? Sic ergo posset et unus Deus coli, cuius par- tes caeteri dii putantur. Sed in illa una virtute et iides cst, et pudicitia, quae tamen extra in aedibus propriis altaria me- ruerunt.

C A P. XXI.

Quod dima non intelligeutes Dei, Virtute saltem et Felicitate debue-

rint esse contenti.

Has deas non veritas , sed vanitas fecit. Haec enim veri Dei munera sunt , non ipsae sunt deae. Verumtamen ubi est virtus ct felicitas, quid aliud quaeritur? Quid ei suificit, cui virtus felicitasque non suflicit? Omnia quippc agenda comple- ctitur virtus , omnia optanda felicitas. Si Iupiter , ut haec da- ret, ideo colebatur; quia si bonum aliquid est latitudo regni atque diuturnitas , ad eandem pertinct felicitatem ; cur non in- tellectum cst dona Dei essc, non deas? Si autem putatae sunt deae , saltem alia tanta deorum turba non quacreretur. Consi- deratis enim ofliciis deorum dearumque omniam, quae sicut vo- lucrunt pro sua opinatione finxerunt, inveniant, si possunt,

120 DIVI AVRELII AVGVSTINI

aliquid quod ab aliquo dco praestari possit homini habenti virtu- tcui, habcnti fclicitatem. Quid doctrinae, vcl a Mcrcurio, vcl a Mincrva petendum esset, cum virtus omnia sccum haberet? Ars quippe ipsa benc rcctcque vivcndi , virtus a vcteribus de- finita cst. Vnde ab eo quod Graecc aoerr; dicitur virtus, no- men artis Latinos traduxisse putaverunt. Scd si virtus non nisi ad ingeniosum posset venire, quid opus erat dco Catio pa- trc, qui catos, id est acutos faceret, cum hoc posset conferrc felicitas? Ingeniosum quippe nasci, felicitatis est. Vnde, ctiam- si non potuit a nondum nato coli dca Felicitas, ut hoc ci conci- liata donaret, conferret hoc parentibus cius cultoribus suis, ut eis ingcniosi iilii nasccrentur. Quid opus erat parturientibus invocare Lucinam, cum si adesset felicitas, non solum bene parcrcnt, scd etiam bonos? Quid necesse erat Opi deae com- mendare nascentes , deo Vaticano vagicntes , deac Cuninae ia- centes, deae Ruminae sugentes, deo Statilino stantes, deac Adeonae adeuntes, Abeonae abeuntes; deae Menti, ut bonam haberent mentem; deo Volumno et deae Volumnac , ut bona vellent; diis nuptialibus, ut bene coniugarentur; diis agresti- bus, ut fructus uberrimos caperent, et maxime ipsi divac Fru- ctescac; Marti et Bellonae, ut bene bclligerarent; deae Victo- riae , ut vincerent ; deo Honori , ut honorarentur ; deae Pecu- niae, ut pecuniosi csscnt; deo Aesculano et filio eius Argcntino, ut haberent aeream argentcamque pccuniam? Nam idco patrem Argentini Aesculanum posuerunt, quia prius aerea pecunia in usu esse coepit , post argcntea. Miror autem, quod Argenti- nus non genuit Aurinum, quia et aurea subsecuta est. Quem deum isti si haberent, sicut Saturno lovem, ita et patri Argcn- tino ct avo Aesculano Aurinum praeponerent. Quid ergo erat necessc propter hacc bona vel animi, vel corporis, vel extcrna, tantam deorum turbam colere et invocare; quos neque omnes commemoravi, ncc ipsi potuerunt omnibus humanis bonis minu- tatim singillatimque digcstis deos minutos et singulos providerc; cum posset magno faciliquc compcndio una dea Felicitas cuncta conferre ; nec solum ad bona capienda quisquam alius , sed ne- que ad depellenda mala quaereretur? Cur enim essct invocanda propter fcssos diva Fcssonia, proptcr hostcs depellendos diva Vellonia, propter aegros medicus vel Apollo, vel Aeseulapius, vcl ambo simul quando esset grande pcriculum ? Nec dcus Spi- niensis, ut spinas cx agris cradicaret; ncc dea RttMgCL, ut uon acccderct, rogarctur: una Fclicitate praesente et tuertte, vel nulia maia exorirentur, vei facillime peHereniur. Postremo quoniam dc duabus illis dcabus Virtute ct Fclicitate traelamns,

DE CIVITATE DEI LIB. IV. 121

si fclicitas virtutis est pracmium, non dca, scd Dei donum cst Si autem dca cst, cur non dicatur ct virtutem ipsam confcrrc; quandoquidcm etiam virtutem consequi felicitas magna est?

C A P. XXII.

De scicntia colendorum deorum, quam a se Varro gloriatur collatam

esse Romanis.

Quid crgo cst, quod pro ingcnti bcneficio Varro iactat prae- starc se civibus suis, quia non solum commemorat deos, quos coli oportcat a Romanis , vcrum etiam dicit quid ad qucmque pertincat? „Quomodo nihil prodcst, inquit, hominis alicuius „mcdici nomen formamque nosse, et quod sit medicus igno- „rare : ita dicit nihil prodesse scire , deum esse Aesculapium, „si ncscias eum valetudini opitulari, atque ita ignores cur ei „dcbeas supplicare. Hoc etiam affirmat alia similitudine, di- „cens , non modo bene vivere , sed vivere omnino neminem „posse, si ignoret quisnam sit faber, quis pistor, quis tector, ,,a quo quid utensile petcre possit, quem adiutorem assumerc, „quem ducem, quem doctorem: eo modo nulli dubium esse as- „serens , ita cssc utilem cognitionem deorum , si sciatur quam „quisquc deus vim et facultatem aut potcstatem cuiusque rei „habeat. Ex co cniin poterimus, inquit, scire quem cuiusquc „causa dcum advocarc atque invocare debeamus: ne facia- „mus, ut mimi solent, et optemus a Libero aquam, a Lymphis „vinum.u Magna sane utilitas. Quis non huic gratias ageret, si vera monstrarct; et si unum verum Deum, a quo essent omnia bona , hominibus colendum doceret ?

C A P. XXIII.

De FeUcitate, quam Romani multorum veneratores deorum, diunon coluerunt honore divino , cum pro omnibus sola sujfficeret.

Sed unde nunc agitur, si libri et sacra eorum vera sunt, et Felicitas dea cst, cur non ipsa una quae coleretur constituta est, quae posset universa conferre, et compendio facere feli- cem? Quis enim optat aliquid propter aliud quam ut felix fiat? Cur denique tam sero huic tantae deae post tot Romanos prin- cipes Lucullus aedem constituit? Cur ipse Romulus felicem cupiens condere civitatem, non huic templum potissimum stru- xit? Nec propter aliquid diis caeteris supplicavit, quando nihil dccssct, si haec adesset. Nam et ipse nec prius rcx, ncc, ut putant, postea deus fierct, si hanc deam propitiam non habe- ret. Vt quid ergo constituit Romanis deos, Ianum, lovem, Martem, Picum, Faunum, Tiberinum, Herculem, et si quos

122 DIVI AVRELU AVGVSTINI

alios? Vt quid Titus Tatius addidit Saturnum, Opem, Solcm, Lunam, Vulcanum, Luccm, ct quoscunquc alios addidit, iit- ter quos etiam dcam Cloacinam, Felicitate ncglecta? Vt quid Numa tot deos, et tot deas sine ista? An eam fortc in tanta turba videre non potuit? Hostilius ccrtc rcx deos ct ipsc no- vos Pavorem atque Pallorem propitiandos non introduceret, si dcam istam nosset aut colcret. Praesente quippe Felicitatc, omnis pavor et pallor, non propitiatus absccderet, scd pulsus aufugcrct.

Dcinde quid cst hoc, quod iam Romanum imperium longe lateque cresccbat, ct adhuc nemoFelicitatem colebat? An idco grandius imperium, quam felicius fuit? Nam quomodo ibi esset vera felicitas , ubi vera non erat pietas? Pietas cnim est verax veri Dei cultus, non cultus falsorum tot deorum, quot daemoniorum. Sed et postea iam in deorum numerum Felicitate suscepta , magna bellorum civilium infelicitas subse- cuta est. An forte iuste est indignata Felicitas, quod et tam sero, et non ad honorem, sed ad contumeliam potius invitata est, ut cum ea coleretur Priapus , etCloacina, etPavor, ct Pallor, etFcbris, et cactera non numina colendorum, sed crimina colcntium?

Ad extremum, si cum turba indignissima tanta dea colcn- da visa est, cur non vel illustrius caeteris colebatur? Quis cnim ferat, quod nequc inter deos Consentcs quos dicunt in consilium lovis adhiberi, nec inter dcos quos Selectos vocant, Felicitas constituta est? Templum aliquod ci fieret, quod ct loci sublimitate et operis dignitate praecmineret. Cur cnim non aliquid melius, quam ipsi lovi? Nam quae ctiam Iovi regnum nisi Felicitas dedit? si tamen cum rcgnaret, fclix fuit. Et potior cst felicitas regno. Nemo enim dubitat, facilc invcniri homincm, qui timeat se fieri regcm : nullus autem invenitur, qui se nolit esse felicem. Ipsi ergo dii , si pcr auguria vel quo- libet modo cos posse consuli putant, dc hac re consulerentur, utrum vellent felicitati loco cedere: si forte aliorum acdibus vel altaribus iam fuissct locus occupatus, ubi acdes maior at- que sublimior Felicitati construeretur , etiam ipse lupiter ccde- ret, ut ipsum verticem collis Capitolini Fclicitas potius obtinc- ret. Non enim quispiam resisteret Fclicitati, nisi, quod fieri non potcst, qui esse vellct infelix. Nullo modo omnino si con- suleretur, faccret lupiter, quod ei feccrunt tres dii, Mars, Terminus , et Iuvcntas , qui maiori ct rcgi suo nullo modo cc- dere loco voluerunt. Nam sicut habcnt corum litcrae, cum rcx Tarquinius Capitolium fabricarc vcllct, cumque locum qui ci

PF CIVITATE DEI LIB. fV. 123

dignior aptiorque vidcbatur, a diis alienis cerncret pracoccu- patum, non audens aliquid contra eorum faccre arbitrium, et credcns eos tanto numini suoque principi voluntatc cessuros", quia multi crant illic ubi Capitolium constitutum cst, pcr au- gurium quacsivit, utrum conccdcrc locum vellent lovi: atquc ipsi inde ccderc omncs volucrunt, praeter illos quos commc- moravi, Martcm, Tcrminum, Iuventatem: atquc ideo Capi- tolium ita constructum est, ut ctiam isti trcs intus cssent tam obscuvis signis , ut hoc vix homines doctissimi scirent. Nullo modo igitur Felicitatcm lupitcr ipse contemnerct, sicut a Tcr- mino, Martc, luvcntate contemtus est. Sed ipsi etiam qui non ccsserant Iovi , profecto cedcrcnt Fclicitati , quae illis re- gcm fcccrat Iovem. Aut si non ccderent, non id contemtu eius facerent, sed quod in domo Fclicitatis obscuri cssc mal- lent , quam sine illa in locis propriis eminere.

Ita dca Fclicitate in loco amplissimo et celsissimo constituta, disccrent cives , unde boni voti pctendum esset auxilium. Ac sic ipsa suadente natura, aliorum deorum superflua multitudine dcrelicta, colerctur una Felicitas, uni supplicaretur , unius templum frequentaretur a civibus qui felices essc vellent, quo- rum esset nemo qui nollet: atque ita ipsa a se ipsa peteretur, quae ab omnibus petebatur. Quis enim aliquid ab aliquo deo, nisi felicitatem velit accipere, vel quod ad felicitatcm existimat pertinere? Proinde si felicitas habet in potestate cum quo ho~ mine sit (habet autcm, si dea est), quae tandem stultitia cst, ab aliquo eam dco petere, quam possis a se ipsa impetrare? Hanc ergo deam super deos caeteros honorare etiam loci digni- tate debuerunt. Sicut enim apud ipsos Icgitur: Romani vete- rcs nescio quem Summanum, cui nocturna fulmina tribuebant, coluerunt magis quam Iovcm, ad quem diurna fulmina perti- ncrent. Sed postquam Iovi templum insigne ac sublime con- structum est, propter aedis dignitatcm sic ad eum multitudo confluxit, ut vix inveniatur qui Summani nomen, quod audire iam non potest, se saltcm lcgissc meminerit. Si autem fclici- tas dea non cst; quoniam, quod verum est, imimis est Dei; ille Deus quaeratur, qui eam dare possit, et deorum falsorum multitudo noxia rclinquatur, quam stultorum hominum multi- tudo vana scctatur, dona Dei deos sibi faciens, et ipsum cu- ius ca dona sunt, obstinatione superbae voluntatis offcndcns. Sic cnim carcre non potest infelicitate , qui tanquam deam Fe- licitatem colit, et Dcum datorem felicitatis relinquit: sicut ca- rere non potcst fame, qui panem pictum linguit , et ab ho- minc qui verum habct , non petit.

124 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XXIV.

Qua ratione defendant pagani, quod inler deon colant ipsa dona

divina.

Libet autem eorum considerare rationes. Vsquc adeone, inquiunt,- maiores nostros insipientes fuisse crcdendum est, ut haec nescirent munera divina esse, non deos? Sed quoniam sciebant nemini talia, nisi aliquo dco largiente concedi, quo- rum deorum nomina non inveniebcint, carum rerum nominibus appellabant deos , quas ab eis sentiebant dari, aliqua vocabula inde flectentes, sicut a bello Bellonam nuncupaverunt, non bellum; sicut a cunis Cuninam, non cunam; sicut a segetibus Segetiam, non segetem; sicut a pomis Pomonam, non pomum; sicut a bubus Bubonam, non bovem: aut ccrte nulla vocabuli declinatione, sicut res ipsae nominantur, ut Pecunia dicta est dca, quae dat pecuniam, non omnino pecunia dea ipsa pu- tata est : ita Virtus , quae dat virtutcm ; Honor , qui honorem ; Concordia, quae concordiam; Victoria, quae dat victoriam. Ita, inquiunt, cum Fclicitas dea dicitur, non ipsa quae datur, scd numen illud attenditur a quo felicitas datur.

C A P. XXV.

De uno tantum eolendo Deo , qui licit nomine ignoretur , tamen feli- citatis dator esse sentitur.

Ista nobis reddita ratione, multo facilius eis, quorum cor non nimis obduruit, pcrsuadebimus fortasse quod volumus. Si enim iam humana infirmitas scnsit, non nisi ab aliquo Deo dari posse felicitatem; et hoc senserunt homines qui tam multos colcbant deos, in quibus et ipsum eorum regem lovcm ; quia nomen eius a quo daretur fclicitas ignorabant, ideo ipsius rei nominc quam credebant ab illo dari, eum appellare voluerunt: satis ergo iudicarunt, ncc ab ipso love dari posse felicitatem, quem iam colebant; sed utique ab illo quem nomine ipsius fcli- citatis colendum esse censebant. Confirmo prorsus a quodam Deo quem nesciebant, eos credidisse dari felicitatem: ipse ergo quaeratur, ipse colatur, et sufficit. Repudietur strepitus in- numerabilium daemoniorum: illi non sufficiat hic Deus , cui non sufficit munus eius. Illi, inquam, non sufficiat ad colcn- dumDcus dator felicitatis, cui non sufficit ad accipicndum ipsa fclicitas. Cui autem sufficit, (non enim habet homo quid am- plius optare debeat), serviat uni Deo datori felicitatis. Non cst ipsc, quem nominant Iovem. Nam si eum datorem felici- tatis agnosccrent, non utique alium, vel aliam a qua darctur fciicitas, nomtnc ipsius fclicitatis inquirercnt; ncque ipsum

DE CIVITATE DEl LIB. IV. 125

lovem cum tantis iniuriis colendum putarent. Iste alienarum dicitur adulterator uxorum, iste pueri pulchri impudicus aina- tor et raptor.

C A P. XXVI.

De ludis sce?iici$, quos sibi dii celebrari a suis cultoribus exegerunt. „Sed fingebat haec Homerus, ait Tullius, et humana ad „deos transferebat : divina mallem ad nos. " Merito displicuit viro gravi, divinorum criminum poeta confictor. Cur ergo ludi scenici, ubi haec dictitantur, cantitantur, actitantur, deo- rum honoribus exhibentur, inter res divinas a doctissimis con- scribuntur? Hic exclamet Cicero, non contra figmenta poeta- rum, sed contra instituta maiorum. An non exclamarent et illi, Quid nos fecimus? Ipsi dii ista suis honoribus exhibenda flagitaverunt, atrociter imperarunt, cladem nisi fieret prae- nuntiarunt; quia neglectum est aliquid, severissime vindica- runt; quia id quod neglectum fuerat factum est, placatos se esse monstrarunt. Inter eorum commemoratur virtutes et miranda facta quod dicam. Tito Latinio rustico Romano patri- familias dictum est in somnis, in senatu nuntiaret, ut ludi Ro- mani instaurarentur, quod primo eorum die in quodam scele- rato, qui populo spectante ad supplicium duci iussus est, nu- minibus videlicet ex ludis hilaritaten quaerentibus , triste dis- plicuisset imperium. Cum ergo ille qui somnio commonitus erat, postera die iussa facere non ausus esset; secunda nocte hoc idem rursus severius imperatum est: amisit filium, quia non fecit. Tertia nocte dictum est homini, quod maior ei poe- na, si non faceret, immineret. Cum etiam sic non auderet, in morbuni incidit acrem et horribilem. Tum vero ex amico- ruin sententia ad magistratus rem detulit, atque in lectica alla- tus est in senatum: expositoque somnio, recepta continuo va- letudine, pedibus suis sanus abscessit. Tanto stupefactus mi- raculo senatus quadruplicata pecunia ludos censuit instaurari. Quis non videat, qui sanum sapit, subditos homines malignis daeiuonibus, a quorum dominatione non liberat nisi gratia Dei per Iesum Christum Dominum nostrum, vi compulsos esse exhibere talibus diis, quae recto consilio poterant turpia iudi- cari? In illis certe ludis poetica numinum crimina frequentan- tur, qui ludi cogentibus numinibus iussu senatus instauraban- tur. In illis ludis corruptorem pudicitiae Ioveni turpissimi hi- striones cantabant, agebant, placebant. Si illud fingebatur, ille irasceretur: si autem suis criminibus etiam fictis delectaba- tur, quando coleretur, nisi diabolo serviretur? Itane iste Ro-

120 DIVI AVRELil AVGVSTINI

manum conderet, dilataret, conservaret imperium, quovis Romano, cui displieebant talia, homine abiectior? Iste daret felicitatem, qui tam infeliciter colebatur; et nisi ita coleretur, infelicius irascebatur?

CAP. XXVII.

De tribus generibus eorum, de quibus Scaevola ponlifex dispulavit. Relatum est in literas, doctissimum pontificem Scaevolam disputasse tria genera tradita dcorum: unum a poetis, alterum a philosophis , tertium a principibus civitatis. Prinium gcnus nugatorium dicit csse, quod multa de diis fingantur indigna: secundum non congruere civitatibus, quod habeat aliqua su- pervacua , iiliqua etiam quae obsit populis nosse. De supcrva- cuis non magna causa est : solet enim et a iuris peritis dici, Superflua non nocent. Quae sunt autem illa quac prolata in multitudinem nocent? „Haec, inquit, non esse dcos Hcrcu- „lem, Aesculapium , Castorem, Pollucem: proditur enim a do- „ctis, quod homines fuerint, ct humana conditione defecerint. „Quidaliud? Quod corum qui sint dii non habeant civitatcs ,,vera simulacra; quod verus Deus nec sexum habeat, nec ac- „tatem, nec definita corporis membra." Haec pontifex nosse populos non vult: nam falsa csse non putat. Expedire igitur existimat, falli in religione civitates. Quod diccre etiam in libris rerum divinarum ipse Varro non dubitat. Praeciara re- ligio, quo confugiat liberandus infirmus, et cum veritatem qua liberetur inquirat , credatur ei expedire quod fallitur. Poeti- cum sanc deorum genus cur Scaevola respuat, eisdem literis non tacctur: „quia sic videlicet deos deformant, ut nec bonis „hominibus comparcntur, cuiu alium faciunt furari, alium adul- „terare; sic item aliquid aliter, turpiter atque inepte dicere „ac facere; trcs inter se dcas certasse de praemio pulchritudi- „nis , victas duas a Venere Troiam cvertisse ; Iovem ipsum „converti in bovem aut cjgnum, ut cum aliqua concumbat : „dcam homini nubere, Saturnum libcros devorare: nihil dcni- „quc possc confingi miraculorum atque vitiorum, quod non ibi „rcpcriatur, atque a deorum natura longe absit." O Scaevola pontifex maximc, ludos tolle, si potes : praccipe populis, ne talcs honores diis immortalibus deferant, ubi crimina deorum libcat mirari, et quae ficri possunt placeat imitari. Si autcm tibi respondcrit populus, Vos nobis importastis ista pontificcs: deos ipsos roga, quibus instigantibus ista iussistis, ne talia sibi iubeant cxhiberi. Quae si mala sunt, et propterea nuilo modo dc deorum maiestate crcdcnda, maior cst dcorunt iniuria,

DE CIVITATE DEi LiB. iV. 127

de quibus impune finguntur. Sed non te audiunt, daemones sunt, prava docent, turpibus gaudent: non solum non deputant iniuriam, si de illis ista fingantur; sed eam prorsus iniuriam fcrre non possunt, si pcr eorum solennia non agantur. Iam ve- ro si adversus eos Iovcm intcrpellcs, maximc ob eam causam, quia eius plura crimina ludis sccnicis actitantur; nonnc etiam si Deum lovcm nuncupatis , a quo rcgitur totus atque admini- stratur hic mundus, co iili fit a vobis maxima iniuria, quod cum cum istis colendum putatis, eorumque regcm cssc pcrhi- bctis?

C A P. XXVIII.

An ad obtinendum dilatandumque regnum profuerit Romanis cultus

deorum.

Nullo igitur modo dii talcs, qui talibus placantur, vel po- tius accusantur honoribus , ut maius sit crimen quod eis falsis oblectantur, quam si de illis vcra dicerentur, Romanum impe- rium augere ct conscrvare potuissent. Hoc enim si possent, Graccis potius donum tam grandc conferrent, qui eos in huius- modi rcbus divinis, hoc cst, ludis scenicis honorabilius digni- usquc coluerunt, quando ct a morsibus poetarum, quibus deos dilaccrari videbant, se non subtraxcrunt, dando eis licentiam male tractandi homincs quos liberet, et ipsos scenicos non tur- pes iudicaverunt, sed dignos ctiam praeclaris honoribus habuc- runt. Sicut autcm potuerunt aurcam pccuniam habere Romani, quanrvis dcum Aurinum non colerent: sic et argenteam haberc potuerunt, et aeream, si nec Argentinum, nec eius patrem co- lerent Aesculanum: et sic omnia quae retexerc piget. Sic crgo ct rcgnum invito quidem Dco vcro nullo modo habere possent; diis vero istis falsis ct multis ignoratis sivc contemtis, atque uno illo cognito ct fide sincera ac moribus culto, et melius hic regnum habcrent, quantumcunquc haberent, ct post haec acci- pcrent sempiternum, sive hic habcrent, sive non haberent.

C A P. XXIX.

De fahitate auspicii, quo Romani regni fortitudo et stabilitas visa

est indicari.

Nam illud quale est quod pulcherrimum auspicium fuisse dixerunt, quod paulo ante commemoravi, Martem et Terminum et [uventatem nec lovi regi deorum loco cedere voluisse? Sic enini, inquiunt, significatum est, Martiam gentem, id est Ro- manam, nemini locum quem teneret daturam; Romanos quo- que terminos propter deum Terminum neminem commoturum, iuventutem etiam Romanam propter deam Iuventam neinini

128 DIVI AVRELII AVCVSTINI

essc eessuram. Videantergo quomodo habeant istum regemdco- rum suorum et datorem rcgni sui, ut cum auspicia ista pro ad- yersario ponerent, cui non ccderc pulchrum csset. Quaiifjiiam haec si vcra sunt, non habent omnino quid timeant. Non enim confessuri sunt, quod dii cesserint Christo, qui Iovi cedcrc no- luerunt. Salvis quippe imperii finibus Christo ccdere potue- runt, et de sedibus locorum ct maxime de corde crcdentium. Scd antequam Christus veniret in carne, antequam denique ista scriberentur, quae de libris eorum profcrimus; sed tamen po- stea quam factum cst sub regc Tarquinio illud auspicium, ali- quoties Romanus excrcitus fusus est, hoc est, versus in fugam, falsumque ostendit auspicium, quod Iuventas illa non cesscrat Iovi ; et gens Martia, superantibus atque irrumpentibus Gallis, in ipsa Vrbe contrita est; et termini imperii, deficientibus mul- tis ad Hannibalem civitatibus , in angustum fucrant coarctati. Ita evacuata cst pulchritudo auspiciorum, remansit contra Io- vem contumacia, non deorum, sed daemoniorum. Aliud est cnim non ccssisse, aliud unde cesseras redisse. Quanquam et postea in Orientalibus partibus Hadriani voluntate mutati sunt termini imperii Romani. Illi namque trcs provincias nobilcs Armeniam, Mesopotamiam, Assyriam, Persarum concessit im- perio : ut deus ille Terminus, qui Romanos terminos secundum istos tuebatur, et per iilud pulchcrrimum auspicium loconon cesserat lovi, plus Hadrianum regcm hominum, quam regem deorum timuisse videatur. Receptis quoque alio tempore pro- vinciis memoratis, nostra pene memoria retrorsus terminus ccs- sit, quando Iulianus dcorum illorum oraculis dcditus, immode- rato ausu navcs iussit incendi quibus alimonia portabatur : qua cxercitus destilutus , mox etiam ipso hostili vulnere exstincto, in tantam cst rcdactus inopiam, ut inde nullus evadcret, undi- que hostibus incursantibus militem imperatoris morte turba- tum, nisi placito pacis illic impcrii fines constitucrentur , ubi hodieque persistunt; non quidcm tanto detrimento , quantum concesserat Hadrianus, sed media tamen compositione dcfixi. Vano igitur augurio deus Terminus non cessit lovi, qui cessit Hadriani voluntati , cessit etiam Iuliani temeritati, et Ioviani neccssitati. Viderunt haec intelligentiores graviorcsque Roma- ni; sed contra consuctudinem civitatis, quac daemonicis ritibus fucrat obligata, parum valebant: quia ct ipsi ctiamsi illa vana csse senticbant, naturae tamcn rcrum sub unius vcri Dci rcgi- minc atque imperio constitutac, rcligiosum cultum qui Dco dc- bctur, cxhibendum putabant: servientes, ut ait Apostolus, crea- turae potius quam Creatori, qui est benedictus in saecula. Hu-

DE CIVITATE DEI LIB. IV. 129

ius Dei vcrierat auxilium necessariuin, a quo mitterentur sancti viri et veraciter pii, qui pro vera religione morercntur, ut falsa a viventibus tollercntur.

C A P. XXX.

Qualia de diis gentium etiam cullores eorum se sentire fateantur.

Cicero augur irridct auguria, ct reprchendit homincs, corvi ct corniculae vocibus vitae consilia modcrantes. Sed iste Aca- dcmicus qui omnia csse contendit incerta, indignus est qui ha- b cat ullam in his rebus auctoritatem. Disputat apud eum Q. Lu- cilius Balbus in secundo de deorum natura libro, et cum ipse superstitiones ex natura rerum velut physicas et philosophicas inserat, indignatur tamen institutioni simulacrorum ct opinio- nibus fabulosis, ita loquens: „Videtisne igitur, ut a physicis „rebus benc atque utilitcr inventis, ratio sit tracta ad commen- „titios et fictos deos? Quae res genuit falsas opiniones, erro- „resque turbulentos, et superstitiones pene aniies. Et formae „enim nobis deorum, et aetates, et vestitus ornatusque noti „sunt: genera praeterea, coniugia, cognationes, omniaque tra- „ducta ad similitudinem imbeciliitatis humanae. Nam et per- „turbatis animis inducuntur: accepimus cnim deorum cupidita- „tes, aegritudines, iracundias. Nec vero (ut fabulae ferunt) dii „bellis praeliisquc caruerunt. Nec solum , ut apud Homerum, „cum duos exercitus contrarios alii dii alia ex parte defende- „rcnt, sed etiam ut cum Titanis, aut cum Gigantibus sua pro- „pria bella gesserunt. Haec et dicunturct credunturstultissi- „me, et plenasunt vanitatis summaeque levitatis." Ecce interim quae confitentur qui defendunt deos gentium. Deinde cum haec ad superstitionem pertinere dicat, ad religionem vero, quae ipse secundum Sloicos videtur docere: (Non enim philo- sophi solum, inquit, verum etiam maiores nostri superstitionem a rcligione separaverunt. Nam qui totos dies precabantur, in- quit, et immolabant, ut sibi sui libcri superstites essent, super- stitiosi sunt appellati): quis non intelligat eam conari, dum consuetudinem civitatis timet, religionem laudare maiorum, eamque a superstitione velle seiungere, sed quomodo id possit non invenire? Si enim a maioribus illi sunt appellati supersti- tiosi, qui totos dies precabantur et immolabant, numquid et illi qui institucrunt (quod iste reprehendit) deorum simulacra di- versaaetate, et veste distincta, deorum genera, coniugia, co- gnationes? Haee utique cum tanquam superstitiosa culpantur, implicat ista culpa maiores talium simulacrorum institutorcs atque cultores: implicat et ipsum, qui quantolibet eloquio se in

I

130 DIVI AVREIJI AVGVSTINI

libertatem nitatur evolverc, neeesse habcbat ista venerari; ncc quod in hac disputatione disertus insonat, mutire auderct in populi concione. Agamus itaque Christiani Domino Deo nostro gratias, non coelo et terrae, sicut iste disputat, scd ci qui fecit coelum etterram; qui has superstitiones, quas iste Balbus vc- lut balbutiens vix reprehendit , per altissimam Christi humili- tatem, per Apostolorum praedicationem, per fidcm Martyrum pro veritate morientium et cum veritate viventium, non solum in cordibus religiosis, verum etiam in aedibus superstitiosis li- bera suorum scrvitute subvertit.

C A P. XXXI.

De opinionibus Varronis, qui reprobata persuasione populari, licei ad notitiam veri Dei non pervenerit, unum tamen Deum colendum

esse censuerit

Quid ipse Varro, quem dolemus in rebus divinis ludos sce- nicos, quamvis non iudicio proprio, posuisse, cum ad deos co- lendos multis locis velut religiosus hortetur, nonne ita confite- tur, non se illa iudicio suo sequi, quae civitatem Romanam in- stituisse commemorat, ut si eam civitatem novam constitueret, ex naturae potius formula deos nominaque eorum se fuisse de- dicaturum non dubitet confiteri? Sed iam quoniam in vetere populo esset, acceptam ab antiquis nominum et cognominum historiam tenere, ut tradita est, debere se dicit, et ad eum finem illa scribere ac perscrutari, ut potius eos magis colere, quam despicere vulgus velit. Quibus verbis homo acutissimus satis indicat, non se aperire omnia, quae non sibi tantum contemtui essent, sed etiam ipsi vulgo despicienda vidercntur, nisi tace- rentur. Ego ista coniicere putari debui, nisi evidentcr alio lo- co ipse diceret de rcligionibus loquens, multa esse vera, quae non modo vulgo scire non sit utile, sedetiamtametsi falsa sunt, aliter existimare populum expediat, et ideo Graecos teletas ac mysteria taciturnitate parietibusque clausisse. Hic certe totum consilium prodidit velut sapientium, per quos civitates et po- puli regerentur. Hac tamen fallacia miris modis maligni dae- mones delectantur, qui et deceptores et deceptos pariter possi- dent, a quorum dominatione non liberat nisi gratia Dei per le- sum Christum Dominum nostrum.

Dicit etiam idcm auctor acutissimus atque doctissimus, quod hi soli ci videantur animadvertisse quid esset Dcus , qui crediderunt, eum esse animam, motu ac ratione mundum gu- bcrnantcm Ac per hoc, ctsi nondum tenebatquod vcritas ha- bct: Deus enim vcrus, non anima, sed animae, quoquc cst ef-

DE CIVITATE DEI LIB. IV. 131

fector et conditor: tamcn si contra praciutlicia consuetudinis libcr esse posset, unum Deum colendum fatcretur atque sua- deret, motu ac ratione mundum gubernantem: ut ea cum illo de hac re quacstio remaneret, quod eum diceret esse aniinam, non potius animae creatorem. Dicit etiam, antiquos Romanos plus annos centum et septuaginta deos sine simulacro coluisse. „Quod si adhuc, inquit, mansissct, castius dii observarentur." Cuius sententiae suae tcstem adhibet inter caetera ctiam gen- temludacam: nec dubitat eum locum ita concludere, ut dicat, qui primi simulacra deorum populis posuerunt, eos civitatibus suis et metum dcmsisse, et errorem addidisse; prudenter cxi- stimans, deos facilc possc in simulacrorum stoliditate contenmi Quod vcro non ait, errorem tradiderunt; sed, addiderunt; iam utique fuissc etiam sine simulacris intelligi vult errorem. Qua- propter cum solos dicit animadvertisse quid esset Deus, qui cum crederent animam mundum gubernantem, castiusque exi- stimat sine simulacris observari religionem, quis non videat quantum propinquaverit veritati? Si enim aliquid contra vetu- statem tanti posset erroris, profecto et unum Deum, a quo mundum crederet gubernari, et sine simulacro colendum esse ccnscret; atque in tam proxirno inventus facile fortasse de ani- mae mutabilitate commoneretur, ut naturam potius incommu- tabilcm, quae ipsam quoque animam condidisset, Deum verum esse sentiret. Haec cum ita sint, quaecunque tales viri in suis literis multorum deorum ludibria posuerunt, confiteri ea potius occulta Dei voluntate compulsi sunt, quam persuadere conati. Si qua igitur inde a nobis testimonia proferuntur, ad eos re- darguendos proferuntur, qui nolunt advcrtere de quanta et quam maligna daemonum potestate nos liberet singulare sacri- ficium tam sancti sanguinis fusi et donum spiritus impertiti.

C A P. XXXII.

Ad quam speciem ulilitatis principes gentium apud subiectos sibi po- pulos falsas religiones voluerunt permanere.

Dicitctiam de generationibusdeorum magisadpoetas, quamad physicos fuisse populos inclinatos; et ideo et sexum et genera- tiones deorum maiores suos, id est, veteres credidisse Romanos, et eorum constituisse coniugia. Quod utique non aliam ob cau- sam factum videtur, nisi quia hominum velut prudentium et sa- pientium negotium fuit populum in religionibus fallere, et in eo ipso non solum colere, sed imitari etiam daemones, quibus maxima est fallendi cupiditas. Sicut enim daemones nisi eos (juos failcndo deceperint, possidere non possunt; sic et honii-

12

J32 DIVI AVRELII AVGVSTINI

nes principes, non sane iusti, sed daemonunr similes, ea quac vana esse noverant religionis nomine populis tanquam vcra suadcbant, hoc modo eos civili societati velut arctius alligantes, quo similiter subditos possidercnt. Quis autem infirmus et in- doctus evaderet simul fallaces, et principes civitatis, et dae- mones?

C A P. XXXIII.

Quodiudicio et potestate Dei veri omnium regum atque regnorum or-

dinata sint tempora.

Deus igitur ille felicitatis auctor et dator, quia solus est ve- rus Deus, ipse dat regna terrena et bonis et malis. Neque hoc temere et quasi fortuitu, quiaDeus est, non fortuna; sed pro rerum ordine ac temporum occulto nobis, notissimo sibi: cui tamen ordini temporum non subditus servit, sed eum ipse tan- quam dominus regit, moderatorque disponit. Felicitatem vero non dat nisi bonis. Hanc enim possunt et non habere et habcre servientes, possunt et non habere regnantes. Quae tamen plena in ea vita erit, ubi iam nemo serviet. Et ideo regna terrena et bonis ab illo dantur, et malis; ne eius cultores adhuc in pro- vectu animi parvuli haec ab eo munera quasi magnum aliquid concupiscant. Et hoc est sacramentum vcteris Testamenti, ubi occultum crat novum , quod illic promissa et dona terrena sunt: intelligentibus et tunc spiritalibus, quamvis nondum in mani- festatione praedicantibus, et quae illis temporalibus rebus sigm- ficaretur aeternitas, et in quibus Deidonis esset vera felicitas.

C A P. XXXIV.

De regno Iudaeorum, quodabuno et vero Deo institutum atqueser- vatum est, donec in vera religione manserunt,

Itaque ut cognoscerentur etiam illa terrena bona, quibus solis inhiant qui meliora cogitare non possunt, in ipsius unius Dei esse posita potestate , non in multorum falsorum quos co- lendos Romani antea crediderunt, populum suum in Aegypto de paucissimis multiplicavit, et inde signis mirabilibus li- beravit. Nec Lucinam mulieres illae invocaverunt, quando ea- rum partus, ut miris modis multiplicarentur , et gens illa in- credibiliter cresceret, ab Aegyptiorum persequentium et infan- tes omnes necare volentium manibus ipse liberavit, ipse serva- vit. Sine deaRumina suxerunt; sine Cunina in cunis fuerunt; sine Educa et Potina escam potumque sumscrunt; sine tot diis pueriiibus cducati sunt; sine diis coniugalibus coniugati; sine cultu Priapi coniugibus mixti; sine invocatione Neptuni mare transeuntibus divisum patuit, et scquentes eorum inimicos flu-

DE CIVITATE DEI LIB. V. 133

ctibus in se redeuntibus obruit. Ncc consccraverunt aliquam dcam Manniam, quando de coclo manna sumserunt; nec quan- do siticntibus aquam percussa petra profudit, $?ymphas Lym- phasque coluerunt. Sine insanis sacris Martis ct Bellonac bella gesserunt, et sine victoria quidcm non vicerunt, non eam ta- mcn deam, sed dei sui munus habucrunt. Sine Segetia segetes, sinc Bubona bovcs, mclla sine Mellona, poma sine Pomona; et prorsus omnia, pro quibus tantae falsorum deorum turbae Ro- mani supplicandum putaverunt, ab uno vero Deo multo felicius acccpcrunt. Et si non in eum peccassent impia curiositatc, tanquam magicis artibus seducti, ad alienos deos et ad idola de- Huendo, et postremo Christum occidcndo, in eodem regno, et si non spatiosiore, tamen feliciore mansissent. Et nunc quod per omnes fere terras gentesque dispersi sunt, illius unius vcri Dei providcntia est: ut quod dcorum falsorum usquequaque simula- cra, arae, luci, templa evertuntur, et sacrificia prohibentur, dc codicibus eorum prohibetur quemadmodum hoc fuerit tanto ante prophetarum; ne forte, cum legeretur in nostris, a nobis putarctur esse confictum. lam quod sequitur in volumine se- quenti videndum est, et hic dandus huius prolixitatis modus.

I -V^-K^» "^.^ -> /%^%. "

L I B E R Q V I N T V S.

Pracfatio.

V^uoniam constat, omnium rcrum exoptandarum plenitudinem esse felicitatem, quae non cst dea, sed donum Dei; et ideo nul- lum deum colendum esse ab hominibus , nisi qui potest eos fa- cere feliccs; unde si illa dca esset, sola colcnda merito dicere- tur: iam consequcnter vidcamus, qua causa Deus, qui potest et illa bona darc, quae habere possunt ctiam non boni, ac per hoc etiam non felices, Romanum imperium tam magnum tamque diuturnum csse voluerit. Quia enim hoc deorum falsorum illa quam colebanr multitudo non fecit, et multa iam diximus, et ubi visum fuerit opportunum esse, dicemus.

C A P V T I.

Causam Romani imperii omniumque regnorum nec fortuitam esse, nec in stellarum positione consistere.

Causa ergo magnitudinis imperii Romani nec fortuita cst, nec fatalis, secundum eorum sentcntiam sive opinionem, qui ea dicunt esse forruita, quae vel nullas causas habent, vel non

134 DIVl AVRELII AVGVSTINI

ex aliquo rationabili ordine venientcs ; et ca fatalia, quac prae- ter Dci et honiinum voluntatcm cuiusdam ordinis ncccssitate contingunt. IJrorsus divina providcntia regna constituuntur humana. Quae si propterca quisquam fato tribuit, quia ipsam Dci voluntatem vcl potestatem fati nominc appcllat, sententiam tencat, linguam corrigat. Cur cnim non hoc primum dicit, quod postca dicturus est, cum ab illo quisquam quacsierit quid dixerit fatum? Nam id homines quando audiunt, usitata lo- quendi consuetudinc non intclligunt nisi vim positionis sidc- rum, qualis est quando quis nascitur, sive concipitur: quod ali- qui alienant a Dei voluntate, aliqui ex illa etiam hoc pcnderc coniirmant. Sed illi qui sine Dei voluntate deccrnerc opinan*- tur sidcra quid agamus, vcl quid bonorum habcamus malorumve patiamur, ab auribus omnium rcpellcndi sunt; non solum corum qui vcram religionem tenent, scd qui dcorum qualiumcunque, licet falsorum, volunt esse cultores. Haec cnim opinio quid aliud agit, nisi ut nulius omnino colatur aut rogctur Deus? Contra quos modo nobis disputatio non est instituta, sed con- tra eos qui pro defensione eorum quos deos putant, Christianae religioni adversantur. Illi vero qui positionem stellarum quo- dam modo dccernentium qualis quisque sit, et quid ci proveniat boniquidvemaiiaccidat, exDei voluntatesuspendunt, si casdem stellas putanthabere hanc potestatem traditam sibi a sumina il- lius potestate, ut volentes ista decernant; magnam coelo faciunt iniuriam, in cuius velut clarissimo senatu ac splendidissi- jna curia opinantur scelera facienda dccerni; qualia si aliqua tcrrena civitas decrevisset, genere humano decernente fuerat evertenda. Quale deinde iudicium de hommum factis Deo re- linquitur, quibus coclestis necessitas adhibetur, cum Dominus ille sit ct siderum et hominum? Aut si non dicunt steilas, ac- cepta quidem potestate a summo Deo, arbitrio suo ista decer- nere, sed in talibus necessitatibus ingerendis illius omnino ius- sa compleri: itane de ipso Deo sentiendum est, quod indignis- simum visum est de stellarum voluntate sentire? Quod si di- cuntur stellae significare potius ista quam facere; ut quasi lo- cutio quacdam sit illa positio pracdicens futura, non. agens : (non enim mediocriter doctorum hominum fuit ista scntentia), non quidem ita solent loqui mathematici, ut vcrbi gratia dicant, Mars ita positus honucidam significat; scd homicidam facit: ve- rumtamen ut concedamus, non cos ut dcbent loqui, et a philo- sophis accipcre oportere sermonis rcgulam, ad ea pracnuntian- da quac in sidcrum positionc sc reperirc putant; qui fit, quod nihil unquam diccre potuerunt, cur in vita gcminorum, in

DE CIVITATE DEl LIB. V. 135

actionibus, in cvcntis, in professionibus, artibus, honoribus, caeterisque rebus ad humanam vitam pertinentibus, atque in ipsa morte sit plerumque tanta diversitas, ut similiores eis sint, quantum ad haec attinet, inulti extranci, quain ipsi inter se ge- mini, perexiguo tcmporis intervallo in nascendo separati, in conccptu autem per unum concubitum uno etiam momento se- minati?

C A P. II. De geminorum simili dissimilique valetudine. Cicero dicit, Hippocratem nobilissimum medicum scriptum reliquisse, quosdam fratres, cum simul aegrotare coepissent, et eorum morbus eodem tempore ingravesceret, eodem levaretur, geminos suspicatuin. Quos Possidonius Stoicus multum astro- logiae deditus , eadem constitutione astrorum natos , eademque conceptos solebat asserere. Ita quod medicus pertinere crede- bat ad simillimam temperiem valetudinis,hoc philosophus astro- logus ad vim constitutionemque siderum, quae fuerat quo tem- pore concepti natique sunt. In hac causa multo est acceptabi- lior et de proximo credibiiior coniectura mcdicinalis: quoniam parentes ut erant corpore affecti , dum concumberent , ita pri- mordia conceptorum aflici potuerunt, ut consecutis ex materno corporc prioribus incrementis paris valetudinis nascerentur; deinde in una domo eisdem alimentis nutriti, ubi aerem et loci positionem et vim aquarum plurimum valere ad corpus vel bene vel male afliciendum,.medicina testatur j eisdem etiam exercita- tionibus assuefacti tam similia corpora gererent , ut ctiam ad aegrotandum uno tempore eisdemque causis similiter moveren- tur. Constitutionem vero coeli ac siderum^ quae fuit quanilo conceptisive nati sunt, velle trahere ad istam aegrotandi pari= litatem, cum tam multa diversissimi generis diversissimorum affectuum ct eventorum eodem tempore in unius regionis ter- ra eidem coelo subdita potuerint concipi et nasci, nescio cuius sit insolentiae. Nos autem novimus geminos, non solum actus ct percgrinationcs habere diversas, verum ctiam dispares ae- gritudines perpeti. De qua re facillimam, quantum mihi vide- tur, rationem redderct Hippocrates, diversis alimentis et exer- citationibus, quae non de corporis temperatione , sed de animi voluntate veniunt, dissimiles eis accidere potuisse valetudines. Porro autem Possidonius, vel quilibet fatalium siderum asser- tor, mirum si potest hic invenire quid dicat, si nolit imperito- rum mentibus in eis quas nesciunt rebus illudere. Quod enim conantur eflicere de intervallo exiguo temporis, quod intcr se geininidum nascerentur , habuerunt, propter coeli particulam,

136 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ubi ponitur horac notatio , quem horoscopum vocant; aut non tantum valct, quanta invcnitur in gcminorum voluntatibus, actibus, moribus, casibusque diversitas ; aut plus etiam valct, quam cst geminorum vcl humilitas generis eadem, vel nobili- tas, cuius maximam diversitatem non nisi in hora qua quisquc nascitur, ponunt. Ac per hoc si tam ccleritcr altcr post altc- rum nascitur, ut cadem pars horoscopi maneat; cuncta paria quaero, quae in nullis possunt gcminis inveniri: si autem se- quentis tarditas horoscopum mutat; parcntes diversos quacro, quos gemini haberc non possunt.

C A P. III.

De argumento quod ex rota figuli Nigidius mathemalicus assumsit in quaestione geminorum.

Frustra itaque affertur nobile illud commentum de figuli rota, quod respondisse ferunt Nigidium hac quaestione turba- tum, unde et Figulus appellatus cst. Dum enim rotam liguli vi quanta potuit intorsisset, currcnte illa bis numero de atramen- to tanquam uno eius loco summa celeritate percussit ; deindc inventa sunt signa, quae fixerat, desistente motu, non parvo intervallo in rotae illius extremitate distantia. Sic, inquit, in tanta coeli rapacitate, etiamsi alter post alterum tanta ccleri- tate nascatur, quanta rotam bis ipsc percussi , in coeli spatio plurimum est: hinc sunt, inquit, quaecunque dissimillima per- hibentur in moribus , casibusque geminorum. Hoc figmentum fragiiius est, quam vasa quae illa rotatione finguntur. Nam si tam multum in coelo interest, quod constellationibus compre- hcndi non potest, ut altcri geminorum hereditas obveniat, alte- ri non obveniat; cur audent caeteris qui gemini non sunt, cum inspcxcrint eorum constellationes, talia pronuntiare, quae ad il- lud secrctum pertincnt, quod nemo potest comprehendcrc, et momentis annotare nasccntium? Si autcm propterea talia di- cunt in aliorum genituris, quia haec ad productiora spatia tcm- porum pcrtinent; momenta vero illa partium minutarum, quae inter se gcmini possunt habcre nascentes, rebus minimis tribu- untur, de qualibus mathcmatici non solent consuli: (quis enim consulat quando scdeat, quando deambulet, quando vel quid prandeat?) numquid ista dicimus , quando in moribus, opcri- bus, casibusquc geminorum plurima plurimumque divcrsa mon- stramus?

C A P. IV. De Esau et Iacob geminis, multum inter se morum et actionum quali-

tate disparibus.

Nati sunt duo gcmini antiqua patrum memoria (ut de in-

DE CIVITATE DEI LIB. V. 137

signibus loquar) sic altcr post altcrum, ut postcrior plantan: prioris tcncret. Tanta in corum vita fuerunt moribusquc di- versa, tanta in actibus dispariiitas, tanta in parentum amore dissimilitudo, ut etiam inimicos eos inter sc faceret ipsa distan- tia. Numquid hoc dicitur, quia uno ambulantc alius scdebat, ct alio dormicnte alius vigilabat, alio loquentc alius tacebat; quac pcrtinent ad illas minutias, quae non possunt ab eis comprc- hendi, qui constitutioncm sidcrum, qua quisque nascitur, scri- bunt, undc mathcmatici consulantur? Vnus duxit mcrccnariam scrvitutem, alius non servivit: unus a matre diligcbatur, alius non diligcbatur: unus honorcm, qui magnus «ipud eos habeba- tur, amisit, altcr indeptus cst. Quid de uxoribus, quid de filiis, quid dc rcbus, quanta diversitas? Si crgo haec ad illas perti- ncnt minutias temporum, quae inter se habent gemini, et con- stellationibus nonadscribuntur; quarcaliorum constellationibus inspectis ista dicuntur? Si autcm ideo dicuntur, quia non ad minuta incomprehensibila , sed ad temporum spatia pertinent, quae observari notariquc possunt; quid hic agit rota illa figuli, nisi ut homines luteum cor habentes in gyrum mittantur, ne mathcmaticorum vaniloquentia convincantur?

C A P. V.

Quibus modis convincantur mathematici vanam saentiam profiteri. Quid iidcm ipsi, quorum morbum, quod eodem tempore gra- vior leviorque apparebat amborum, medicinaliter inspiciens Hippocrates, geminos suspicatus est, nonne satis istos redar- guunt, qui volunt sideribus dare, quod de corporum simili tcm- pcrationc veniebat? Cur enim similiter codcmque tempore, non altcr prior, altcr posterior aegrotabant, sicut nati fuerant, quia utiquc simul nasci ambo non poterant? Aut si nihilmomentiat- tulit, ut divcrsis temporibus aegrotarent, quod diversis tempo- ribus nati sunt; quare tempus in nascendo diversum ad aliarum rerum diversitates valere contendunt? Cur potuerunt diversis temporibus percgrinari, diversis temporibus 4nc«re uxorcs, di- vcrsis temporibus filios procreare, et multa alia, propterea quia diversis temporibus nati sunt, et non potuerunt eadem causa diversis etiam temporibus aegrotare? Si cnim dispar nascendi mora mutavit horoscopum, et disparilitatem intulit caeteris re- bus ; cur ilhid in aegritudinibus mansit, quod habebat in tem- poris aequalitate conccptus? Aut si fata valetudinis in conceptu sunt, aliarum vero rerum in ortu esse dicuntur, non deberent inspectis natalium constellationibus de valetudine aliquid dice- rc, quando eis inspicienda conceptionalis hora non datur. Si

138 DIVI AVRELII AVGVSTINI

autcm idco pracnuntiant acgritudincs, non inspccto conccptio- nis horoscopo, quia indicant eas momenta nascentium; quomo- do diccrcnt cuilibet corum geminorum ex nativitatis hora, quando aegrotaturus essct, cum ct alter qui non habcbat eandcm horam nativitatis, ncccssc haberet pariter aegrotarc? Dcindc quaero, si tanta distantia est temporis in nativitate geminorum, ut per hanc oportcat eis constellationcs fieri diversas , propter diver- sum horoscopum, et ob hoc diversos omnes cardines, ubi tanta vis punitur, ut hinc etiam diversa sint fata; unde hoc accidcre potuit, cum eorum conceptus diversum tempus habere non pos- sit? Aut si duorujn uno momento teinporis conceptorum potuc- runt esse ad nascendum fata disparia , cur non ct duorum uno momento tcmporis natorum possint esse ad vivendum atque moriendum fata disparia? Nam si unum momentum, quo ambo concepti sunt, non impedivit, ut alter prior, alter postcrior na- sccretur; cur, uno momento si duo nascuntur, impediat aliquid, ut alter prior, alter posterior moriatur? Si conceptio momenti unius diversos casus in utcro gcminos haberc permittit; cur na- tivitas momcnti unius non etiam quoslibet duos in terra diver- sos casus habere permittat, ac sic omnia huius artis vel potius vanitatis commenta tollantur? Quid est hoc quod uno tempore, uno momento , sub una eademque coeli positione concepti di- versa habcnt fata, quae illos perducant ad diversarum horarum nativitatem, et uno momento temporis sub una eademque coeli positione de duabus matribus duo pariter nati, diversa fata ha- bere non possunt, quae illos perducant ad diversam vivendi vel moriendi neccssitatem'? An concepti nondum habent fata, quac nisi nascantur, habere non potuerunt? Quid est ergo quod di- cunt, si hora conceptionalis inveniatur, multa ab istis dici pos- sc divinis? Vnde etiam illud a nonnullis praedicatur, quod qui- dam sapiens horam elegit, qua cum uxorc concumberct, unde filium mirabilem gigneret. Vnde postremo et hoc est, quod de illis paritcr aegrotantibus geminis Possidonius magnus astrolo- gus idemque philosophus respondcbat, ideo fieri, quod eodem temporc fuissent nati, eodcmque conccpti. Nam utique propter hoc addcbat conccptionem, ne dicerctur ei non ad liquidum eo- dem tempore potuisse nasci, quos constabat omnino eodem tem- pore fuissc conceptos; ut hoc quod similiter simulque aegrota- bant, non daret de proximo pari corporis temperamcnto , scd candcm quoque valetudinis parilitatem sidercis nexibus alliga- rct. Si igitur in conceptu tanta vis est ad aequalitatem fatorum, non dcbucrunt nascendo eadem fata mutari. Aut si proptcrea mutantur fata gcminorum, quia temporibus divcrsis nascuntur,

DE CIVITATE DEI LIB. V. 13S

cur non potius intclligainus iam fuisse mutata, ut diversis tem- poribus nascerentur? Itane non mutat fata nativitatis voluntas viventium, cum mutet fata conccptionis ordo nascentium?

C A P. VI.

De gemitiis disparis sexus. Qiftmquam et in ipsis gcminorum conccptibus, ubi certc am- borum eadem momcnta sunt temporum, saepe fit ut sub cadcm constellatione fatali alter concipiatur masculus , altera fcmina? Novimus gcminos diversi sexus, ambo adbuc vivunt, ambo ac- tate vigcnt adhuc; quorum cum sint inter se similes corporum species , quantum in diverso scxu potest ; instituto tamcn ct proposito vitae ita sunt dispares , ut praeter actus quos necesse est a virilibus distarc femineos, quod ille in oflicio Comitis mi- litat et a sua domo pene semper peregrinatur, illa de solo pa- trio et de rure proprio non recedit. Insuper, (quod est incrcdi- bilius, si astralia fata credantur; non autem mirum, si volunta- tes hominum et Dei muncra cogitentur) : ille coniugatus, illa virgo sacra est ; ille numerosam prolem genuit, illa nec nupsit. At cnim plurimum vis horoscopi valct? Hoc quam nihil sit, iam satis disserui. Sed qualecunquc sit, in ortu Vcilere dicunt: num- quid et in conccptu, ubi et unum concubitum esse manifestum est? ct tanta naturae vis est, ut cum conceperit femina, deindc alterum conciperc omnino non possit: unde necesse est, eadem essc in gcminis momenta conccptus. An forte, quia diverso ho- roscopo nati sunt, aut illc in masculum, dum nascerentur , aut illa in feminam commutata est? Cum igitur non usquequaque absurde dici posset, ad solas corporum ditterentias aftlatus quos- dam valcre sidcreos, sicut in solaribus accessibus et dcccssibus vidcmus etiam ipsius anni tempora variari, et lunaribus incrc- mentis atque decrementis augcri, et minui quaedam genera re- rum, sicut echinos, et conchas, et mirabiles aestus oceani; non autem ct animi voluntates positionibus siderum subdi: nunc isti, eum ctiam nostros actus inde religare conantur, admonent ut quaeramus, unde ne in ipsis quidem corporibus eis possit ratio ista constare. Quid enim tam ad corpus pertinens, quam corpo- ris sexus? Et tamen sub eadem positione siderum diversi scxus gemini concipi potuerunt. Vnde quid insipientius dici aut credi potcst, quam siderum positionem, quae ad horam conceptionis cadcm ambobus fuit, facere non potuisse, ut cum quo habebat candem constellationem, sexum diversum a fratre non habcrct; ct positionem sidcrum, quae fuit ad horam nasccntium , faccrc potuissc, ut ab eo tam multum virginali sanctitatc distaret?

110 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. VII.

De electione diei quo uxor ducitur, quove in agro aliquid ylantatur

aut seritur.

Iam illud quis ferat, quod in eligendis diebus nova quaedam suis actibus fata moliuntur? Non erat videlicet ille natus, ut haberet admirabilem filium; sed ita potius, ut contemtibilem gi- gneret: et ideo vir doctus elegit horam qua miscerctur uxori. Fecit crgo fatum quod non habebat, et ex ipsius fato coepit es- se fatalc , quod in eius nativitate non fuerat. O stultitiam sin- gularem! Eligitur dies ut ducatur uxor: credo propterca, quia potest in diem non bonum, nisi eligatur, incurri, et infelicitcr duci. Vbi est ergo quod nascenti iam sidera dccrcverunt? An potest homo, quod ei iam constitutum est, dici clectione muta- re, et quod ipse in eligendo die constituerit, non poterit ab alia potestate mutari? Deinde si soli homines, non autem omnia quae sub coelo sunt, constellationibus subiacent, cur alios eli- gunt dies accommodatos ponendis vitibus, vel arboribus, vel se- gctibus ; alios dies pecoribus, vel domandis, vcl admittendis ma- ribus, quibus equarum vel bonum foetentur armenta, et caetera huiusmodi? Si autem propterca valcnt ad has res dies clccti, quia terrenis omnibus cor poribus, sivc animantibus, sive non animantibus, secundum diversitates temporalium momentorum, siderum positio dominatur; considcrent quam innumerabilia sub uno temporis puncto vcl nascantur, vel oriantur, vel in- choentur, et tam diversos exitus habcant, ut istas observationes cuivis puero ridendas esse persuadeant. Quis cnim est tam ex- cors, ut audeat dicere, omnes arbores, omnes herbas, omnes be- stias, serpentes, aves, pisces, vcrmiculos, momenta nasccndi singillatim habere diversa? Solent tamen homines ad tentan- dam peritiam mathematicorum afferre ad eos constellationes mu- torum animalium, quorum ortus propter hanc cxplorationem domi suae diligenter observant, eosque mathematicos praefe- runt caeteris, qui constellationibus inspectis dicunt, non essc homincm natum , scd pecus. Audent etiam dicere quale pecus, utrum aptum lanitio, an vectationi, an aratro, an custodiae do- mus. Nam et ad canina fata tentantur, et cum magnis admiran- tium clamoribus ista respondent. Sic dcsipiunt homines, ut existiment, cum homo nascitur, caeteros rerum ortus ita inhi- beri, ut cum illo sub eadem coeli plapa nec musca nascatur. Nam si hanc admiserint, proccdit riatiocinatio, quac gradatim accessibus modicis eos a muscis ad camelos elephantosque per- ducat. Nec illud volunt advertcrc, quod electo ad scminandum agrum dic, tam multa grana in tcrram simul vcniunt, simul

DE CIVITATE DEI LIB. V. 141

gcrminant, cxorta segctc simul herbescunt, pubcscunt, flave- scunt, ct tamcn indc spicas caetcris coaevas, atque, ut ita dixe- rini, congerminales, alias rubigo intcrim-it, alias aves depopu- lantur, alias homines avellunt. Quomodo istis alias constella- tiones fuisse dicturi sunt, quas tam divcrsos exitus habere con- spiciunt? An eos pocnitcbit his rcbus dies eligere, easque ad coclestc negabunt pertinerc decretum, ct solos sidcribus subdent homines, quibus solis in terra Deus dedit liberas voluntates? His omnibus considcratis, non immerito creditur, cum astrologi mirabiliter multa vera respondent, occulto instinctu fieri spiri- tuum non bonorum , quorum cura est has falsas et noxias opi- niones dc astralibus fatis inscrere humanis mentibus atque iir- mare, non horoscopi notati et inspecti aliqua arte, quae nulla est.

C A P. VIII.

De fds qui non astrorum positionem, sed connexionem causarum ex Dei voluntate pendentem fati nomine appellant.

Qui vero non astrorum constitutionem, sicuti est cum quid- que concipitur, vel nascitur, vel inchoatur, sed omnium conner- xionem seriemque causarum, qua lit omne quod lit, fati nomine appellant ; non multum cum eis de vcrbi controversia laboran- dum atquc certandum est: quando quidcm ipsum causarum or- dincm et quandam connexionem Dei summi tribuunt voluntati et potestati, qui optime et vcracissime creditur et cuncta scire antequam Jiant, et nihil inordinatum relinquere; a quo sunt omnes potestates, quamvis ab illo non sint omnium voluntates. lpsam itaque praecipue Dei summi voluntatem, cuius potestas insuperabiliter per cuncta porrigitur, cos appellare fatum sic probatur. Annae Senecae sunt, nisi fallor, hi versus :

Duc summe pater, altique dominator poli,

Quocunquc placuit, nulla parendi mora est.

Adsum impiger : fac nolle, comitabor gemens,

Malusque patiar facere quod licuit bono.

Ducunt volentem fata, nolentem trabunt. Nempe evidentissime hoc ultimo versu ea fata appcllavit, quam supra dixerat summi patris voluntatem: cui sc paratum obedire dicit, ut volens ducatur, nc nolens trahatur; quoniam scilicet, Ducunt volentem fata, nolentem trahunt. llli quoque versus Homcrici huic sententiae suffragantur, quos Cicero in Latinum vcrtit:

Tales sunt hominum mentes, quali pater ipse

Iupiter auctifcras lustravitjtamine terras. Nc in hac quacstione auctoritatem haberet poctica scntcntia

M2 DIVI AVRELII AVGVSTINI

scd quoniam Stoicos dicit, vim fati asscrcntcs, istos ex Home ro versus solere usurpare, non de illius poetac, sed dc istorum philosophorum opinione tractatur, cum per istos vcrsus, quos disputationi adhibcnt, quam dc fato hahcnt, quid sentiant esse fatum, apertissime declaratur, quoniam [ovem appcllant, qucm summum deum putant, a quo connexionem dicunt pcndcre fa- torum.

C A P. IX.

De praescientia Dei et libera hominis voluntate , contra Ciceronis de-

finitionem.

Hos Cicero ita redarguere nititur, ut non existimet aliquid se adversus eos valere , nisi auferat divinationcm. Quam sic conatur auferre, ut neget esse scientiam futurorum , eamquc omnihus viribus nullam essc omnino contendat, vel in Deo, vel in homine, nullamque rerum praedictionem. Ita et Dci prae- scientiam negat, et omnem prophetiam luce clariorem conatur everterc vanis argumcntationibus , et opponendo sibi quaedant oracula, quae facile possunt refelli: quae tamen nec ipsa con- yincit. In his autcm mathematicorum coniecturis refutandis eius regnat oratio; quia vere tales sunt, ut se ipsae destruant ct refcllant. Multo sunt autcm tolerabiliores , qui vel sidera fata constituunt, quam istc qui tollit praescicntiam futurorum. Nam et confiteri esse Deum et negare praescium futurorum, apertissima insania est. Quod et ipse cum videret, etiam illud tentavit asserere, quod scriptum cst. Dixit insipiens in corde suo, non est Deus: scd non ex sua persona. Vidit enim quam esset invidiosum et molestum: ideoque Cottam fecit disputan- tem de hac rc adversum Stoicos in libris de deorum natura, et pro Lucilio Balbo, cui Stoicorum partes defendendas dedit, maluit ferre sentcntiam, quam pro Cotta, qui nullam naturam divinam essc contendit. In libris vero de divinatione ex se ipso apertissime oppugnat pracscicntiam futurorum. Hoc au- tcm totum facere videtur, ne fatum csse consentiat, et perdat liberam voluntatem. Putat enim, conccssa scientia futurorum, ita esse conscqucns fatum , ut ncgari omnino non possit. Scd quoquo modo se habeant tortuosissimae conccrtationcs ct dispu- tationcs philosophorum, nos ut confitemur summum et vcrum Deum, ita voluntatcm summamque potcstatem ac praescientiam cius confitcmur. Nec timcmus nc ideo non voluntate faciamus, quod voluntate facimus, quia id nos facturos illc praescivit, cu- ius praescientia falli non potest. Quod Ciccro timuit, ut oppu- gnarct pracscientiam ; et Stoici, ut non omnia nccessitatc fieri dicerenfc, quamvis omnia fato ficri contenderent.

1)E CIVITATE DEl LIB. V. 143

Quid cst ergo, quod Ciccro timuit in praescicntia futuro- rum, ut cam labefactarc disputatione dctestabili niteretur? Vi- delicct quia si praescita sunt omnia futura, hoc ordinc venicnt, quo vcntura esse praescita sunt: ct si hoc ordine venient, ccr- tus cst ordo rerum praescienti Deo: et si ccrtus est ordo rc- rum, certus est ordo causarum; non enim aliquid fieri potest, quod non aliqua efficiens causa praecesserit: si autem ccrtus est ordo causarum, quo fit omne quod fit; fato, inquid, fiunt omnia quae fiunt. Quod si ita est, nihil est in nostra potestatc, nullumquc cstarbitrium voluntatis: quod si concedimus, inquit, omnis humana vita subvertitur; frustra leges dantur; frustra obiurgationes, laudes, vitupcrationes , exhortationes adhiben- tur; neque ulla iustitia bonis praemia, et malis supplicia con- stituta sunt. Haec ergo ne consequantur indigna et absurda et perniciosa rcbus humanis , non vult esse praescientiam futuro- rum: atque in has angustias Cicero coarctat animum religio- sum, ut unum eligat e duobus, aut esse aliquid in nostra volun- tate, aut esse praescientiam futurorum; quoniam utrumque ar- Vitratur esse non posse, sed si alterum confirmabitur , alterum tolli;, si elcgerimus praescicntiam futurorum, tolli voluntatis arbitrium; si elegerimus voluntatis arbitrium, tolli praescicn- tiam futurorum. Ipse itaque ut vir magnus et doctus , et vitae humanae plurimum ac peritissimc consulens, ex his duobus elegit liberum voluntatis arbitriuin: quod ut confirmaretur, ne- gavit praescicntiam futurorum : atque ita dum vult faccre libc- ros, facit sacrilegos. Religiosus autem animus utrumque eligit, titrumque confitetur, ct fide pietatis utrumque confirrnat. Quo- modo, inquit? Nam si cst praescientia futurorum, sequentur illa omnia , quae conncxa sunt, donec co perveniatur, ut nihil sit in nostra voluntate. Porro si est aliquid in nostra volunta- te, eisdem recursis gradibus eo pervenitur, ut non sit prae- scientia futurorum. Nam per illa omnia sic recurritur: si est voluntatis arbitrium, non omnia fato fiunt: si non omnia fato fiunt, non est omnium certus ordo causarum: si certus causa- rum ordo non cst, ncc rerum certus cst ordo pracscicnti Dco, quac fieri non possunt, nisi praecedentibus et cflicientibus cau- sis: si rerum ordo praeseienti Deo certus non est, non omnia sic veniunt, ut ca ventura praescivit: porro si non omnia sic veniunt, ut ab illo ventura praescita sunt, non est, inquit, in Deo praescientia omnium futurorum.

Non advcrsus istos sacrilegos ausus atque impios, et Deum dicimus omnia scire, antequam fiant; et voluntatc nos faccre, quicquid a nobis non nisi volentibus fieri sentimus et novimus.

144 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Oninia vcro fato ficri non dicimus, imo nulla ficri fato dicimus. quoniam fati nomen ubi solet a loquentibus poni, id est in con- stitutionc siderum cum quisquc conceptus aut natus est, (quo- niam res ipsa inaniter asseritur), uihil valere monstramus. Or- dinem autem causarum, ubi voluntas Dci plurimum potest, ne- quenegamus, neque fati vocabulo nuncupamus , nisi forte ut fatum a fando dietum intelligamus , id est, a loquendo: non enim abnuere possumus esse scriptum in litcris sanctis, Semel locutus est Deus, duo haec audivi; quoniam potestas est Dei, et tibi, Domine, misericordia, quia tu reddes unicuique secun- dum opera eius. Quod enim dictum est, Sernel locutus est, in- telligitur immobiliter, hoc est, incommutabiliter est locutus, si- cut novit incommutabiliter omnia quac futura sunt, et quae ipse facturus est. Hac itaque ratione possemus a fando fatum ap- pellarc, nisi hoc nomen iam in alia re soleret intelligi, quo cor- da hominum nolumus inclinari. Non cst autem consequens, ut si Deo certus est omnium ordo causarum, ideo nihil sit in no- strae voluntatis arbitrio. Et ipsae quippe nostrae voluntatcs in causarum ordine sunt, qui ccrtus est Deo ciusque praescicntia continctur; quoniain et humanae voluntates humanorum opc- rum causae sunt. Atqne ita qui omnes rerum causas pracscivit, profecto in cis causis etiam nostras voluntatcs ingnorarc non potuit, quas nostrorum operum causas esse praescivit.

Nam et illud quod idem Cicero conccdit, hihil ficri si causa efficicns non praecedat, satis cst ad eum in hac quacstionc rc- darguendum. Quid enim eum adiuvat, quod dicit, nihil quidem ficri sine causa, sed non omnem causam esse fatalem; quia est causa fortuita, est naturalis, cst voluntaria? Suificit, quia omne quod fit, nonnisi causa praecedente fieri confitetur. Nos cnim eas causas, quae dicuntur fortuitae, unde etiam fortuna nomen accepit, non esse dicimus nullas, sed latentes; easque tribui- mus, vel Dci vcri, vel quorumlibet spirituum voluntati: ipsas- que naturalcs nequaquam ab illius voluntate seiungimus, qui cst auctor omnis conditorque naturae. lam vero causae volun- tariae, aut Dei sunt, aut angclorum, aut hominum, aut quorum- quc anim.alium: si tamen appellandae sunt voluntates anima- lium rationis expertium motus illi, quibus aliqua faciunt secun- dum naturam suam, cum quid vel appetunt, vcl evitant. Ange- lorum autem voluntatcs dico, sivc bonorum, quos angelos Dci dicimus; sive malorum, quos angclos diaboli vel etiam daemo- nes appellamus: sic et hominum bonorum scilicet et malorum. Ac per hoc colligitur, non csse causas eificientcs omnium quae fiunt, nisi voluntarias, illius naturae scilicet quae spiritus vitac

DE CIVITATE DEI LIB. V. 145

cst. Nam ct acr iste seu ventus, dicitur spiritus : scd quoniam corpus cst, non est spiritus vitae. Spiritus ergo vitae qui vivi- ficat omnia, creatorquc cst omnis corporis ct omnis crcati spi- ritus, ipse cst Dcus, spiritus utique non crcatus. In cius volun- tatc summa potestas cst, quac crcatorum spirituum voluntatcs bonas adiuvat, malas iudicat, omncs ordinat; et quibusdam tri- buit potestatcs, quibusdam non tribuit. Sicut enim omnium na- turarum crcator cst, ita omnium potcstatum dator, non volun- tatum. Malac quippe voluntates ab illo non sunt; quoniam con- tra naturam sunt, quae ab illo cst. Corpora igitur magis sub- iaccnt voluntatibus ; quacdam nostris, id est, onmium animan- tium mortalium, et magis hominum quam bestiarum ; quaedam vero angclorum: scd omnia maxime Deivoluntati subdita sunt; cui etiam voluntatcs omnes subiiciuntur, quia non habent pote- statem\iisi quam ille eonccdit. Causa itaque rerum quae facit, ncc fit, Dcus est. Aliae vcro causae et faciunt, et fiunt; sicut sunt omncs crcati spiritus, et maxime rationales. Corporales autem causac, quac magis fiunt, quam faciunt, non sunt intcr causas cfiicientes annumcrandae ; quoniam hoc possunt, quod ex ipsis faciunt spirituum voluntates. Quomodo igitur ordo causarum, qui praescienti ccrtus cst Deo, id cfficit ut nihil sit in nostra voluntatc, cum in ipso causarum ordine magnum ha- bcant locum nostrac voluntates? Contendat crgo Cicero cum cis qui hunc causarum ordincm dicunt esse fatalem, vel potius ipsum fati nomine appellant; quod nos abhorremus, praecipuc proptcr vocabulum, quod non in re vera consucvit intclligi. Quod vero ncgat ordincm omnium causarum esse certissimum et Dei praescientiae notissimum, plus eum quam Stoici detcsta- mur. Aut cnim Dcum essc negat, quod quidem inducta alterius pcrsona in libris de deorum natura faccre molitus est: aut si essc eonfitetur Deum, quem negat praescium futurorum, ctiam sic dicit nihil aliud , quam quod ille , dixit insipiens in corde suo, Non est Deus. Qui enim non est praescius omnium futu- rorum, non est utique Dcus. Quaproptcr et voluntates nostrae tantum valent, quantum Deus cas valcre voluit atque praesci- vit: et ideo quicquid valent, certissime valent; et quod facturac sunt, ipsc omnino facturac sunt: quia valituras atque facturas illc pracscivit, cuius praescicntia falli non potest. Quaproptcr si mihi fati nomen alicui rei adhibendum placeret, magis dice- rcm fatum csse infirmioris, potcntioris voluntatem qui cum ha- bet in potestate, quam illo causarum ordine, quem non usitato, scd suo morc Stoici fatum appcllant, arbitrium nostrac volun- tatis auferri.

K

MG DIVI AVRELll AVGVSTlM

CAP. X. An vohintatibus hominum aliqua dominetur necesKtta».

Vnde ncc illa ncccssitas formidanda cst, quam formidando Stoici laboraverunt causas rerum ita distinguere, ut quasdam subtraherent necessitati, quasdam subdcrent: atquc in his quas csse sub necessitate noluerunt, posucrunt ctiam nostras volun- tates, ne videlicet non essent liberae, si subderentur ncccssitati. Si enim necessitas nostra illa diccnda cst, quaenon estinnostra potestatc, scd etiam si nolimus, eflicit quod potest, sicut cst ne- cessitas mortis; manifcstum est voluntates nostras, quibus rccte vel pcrperam vivitur, sub tali necessitate non esse. Multa enim facimus, quae si nollemus, non utique faceremus. Quo primi- tus pcrtinet ipsum velle: nam si volumus, est; si nolumus, non est: non enim vellemus, si nollemus. Si autem illa definitur csse neccssitas, secundum quam dicimus neccsse csse ut ita*sit ali- quid, vel ita fiat; ncscio cur camtimcamus, ne nobis libertatem auferat voluntatis. Ncque enim et vitam Dei et praescientiam Dei sub ncccssitatc ponimus, si dicamus nccesse essc Deum semper viverc, et cuncta praescirc : sicut nec potcstas eius mi- nuitur, cum dicitur mori fallique non posse. Sic enim hoc non potest, ut potius, si posset, minoris essct utique potestatis. Recte quippc omnipotens dicitur, qui tamen mori et falli non potest. Dieitur cnim omnipotens faciendo quod vult, non patiendo quodnonvult: quodeisiaccideret, nequaquamesset omnipotens. Vnde propterea quaedam non potest, quia oninipotens est. Sic ctiam cum dicimus, nccesse esse, ut cum volumus, libcro ve- iimus arbitrio; et vcrum procul dubio dicimus , et non ideo ipsum liberum arbitrium necessitati subiicimus , quac adimit li- bcrtatem. Sunt igitur nostrae voluntatcs , et ipsae faciunt quicquid volendo facimus, quod non fieret, si nollemus. Quic- quid autem aliorum hominum voluntate nolens quisque patitur, etiam sic voluntas valct; etsi non illius tamen hominis volun- tas, scd potestas Dei. Nam si voluntas tantum esset, nec pos- set quod vellet, potentiore voluntate impediretur: nec sic tamcn voluntas, nisi voluntas esset; nec alterius, sed cius esset qui vellct, etsi non posset implere quod vellct. Vnde quicquid prae- tcr suam voluntatcm patitur homo, non debet retribucrc huma- nis vel angelicis vcl cuiusquam crcati spiritus voluntatibus, scd eius potius qui dat potcstatem volentibus.

Non ergo proptcrca nihil cst in nostra voluntatc, quia Dcus pracscivit quid futurum csset in nostra voluntate. Noncnimqui fioc pracscivit, nihil pracscivit. Porro si illc qui pracscivit quid futurum csset in nostra voluntate, non utique nihil, sed aliquid

DE CIVITATE DEI LIB. V. 117

pracscivit; profccto et illo pracscicntc cst aliquid in nostra vo- luntatc. Quocirca nullo modo cogimur, aut rctcnta praescicntia Dci tollcre voluntatis arbitrium, aut rctcnto voluntatis arbitrio Dcum (quod nefas est) negare praescium futurorum : sed utrum- que amplectimur, utrumquc tidelitcr et veracitcr confitemur. II- lud, ut benc crcdamus ; boc, ut bcne vivamus. Malc autcm vivi- tur, si dc Dco non bcnc creditur. Vndc absit a nobis eius negare pracscientia, ut liberi essc vclimus, quo adiuvantc sumus libcri, vel crimus. Proinde non frustra sunt legcs, obiurgationcs, cx- bortationes, laudes ct vitupcrationcs : quia ct ipsas futuras esse pracscivit, et valcnt plurimum, quantum cas valituras essc praesci- vit; ct prcccs valent ad ea inipetranda, quae sc precantibus con- ccssurumesscpraescivit: ct iustc praemia bonis factis, ct pccca- tis supplicia constituta sunt. Ncquc cnim ideo peccat homo, quia Deus illum peccaturum csse praescivit: imo ideo non dubitatur ipsum peccare, cum peccat, quia ille cuius praescientia falli non potest, non fatum, non fortunam, non aliquid aliud, scd ipsum peccaturum esse pracscivit. Qui si nolit utique non peccat: scd si peccarc noluerit, ctiam hoc illc praescivit.

C A P. XI.

De universali providentia Dei, cuius legibus omnia continentur. Dcus itaquc summus et verus cum Verbo suo et Spiritu sancto, quac tria unum sunt, Deus unus omnipotens, crcator ct factor omnis animac atque omnis corporis: cuius sunt parti- cipationc felices, quicunquc sunt veritate, non vanitatc fcli- ces: qui fecit hominem rationale animal ex anima et corpore; qui cum pcccantcm ncc impunitum csse permisit, nec sine miscricordia dcreliquit; qui bonis ct malis cssentiam etiam cum lapidibus , vitam scminalem ctiam cum arboribus, vitam scnsualem etiam cum pccoribus, vitam intellcctualem cum solis angclis dcdit: a quo cst omnis modus, omnis species, omnis ordo; a quo est mcnsura, numerus, pondus; a quo cst quicquid naturaliter est, cuiuscunque generis cst, cuius- libct acstimationis est; a quo sunt semina formarum, for- mae scminum, motus scminum atquc formarum: qui dedit ct carni originem, pulchritudinem , valetudinem, propagatio- nis fecunditatcm, mcmbrorum dispositioncm, salutem concor- diac: qui et animae irrationali dcdit memoriam, sensum, appe- titum; rationali autem insuper mentem, intclligentiam, volun- tatem: qui non solum cocluin ct tcrram, ncc solum angelum et homincm; sed nec cxigui ct contcmtibilis animantis visccra, ncr avis pcnnulam, ncc herbac flosculum, ncc arboris folium

K2

148 DIVI AVRELII AVGVSTINI

sinc suarum partium convenientia, et quadam vcluti pace dere- liquit; nullo modo est crcdendus regna hominum eorumque do- minationes et servitutes a suae providentiac legibus alienas es- se voluisse.

C A P. XII.

Quibus moribus antiqui Romani meruerint , ut Deus verus, quamvis non eum colerent, eorum augeret imperium.

Proinde videamus quos Romanorum mores, et quam ob cau- sam Deus verus ad augendum imperium adiuvarc dignatus cst, in cuius potestate sunt ctiam regna terrena. Quod ut absolutius disserere possemus , ad hoc pertinentem et superiorem librum conscripsimus, quod in hac rc potestas nulla sit eorum deorum, quos etiam rebus nugatoriis colendos putarunt; et praesentis voluminis partes superiores quas huc usque perduximus, de fati quaestione tollenda: ne quisquam cui iam persuasum esset non illorum deorum cultu Romanum imperium propagatum atque servatum, nescio cui fato potius id tribueret, quam Dei summj potentissimae voluntati. Veteres igitur primique Romani, quan- tum eorum docet et commendat historia, quamvis ut aliae g^n- tes, excepta una populi Hebraeorum, deos falsos colerent, ct non Deo victimas, sed daemoniis immolarent; tamen laudis avi- di, pecuniae liberales erant, gloriam ingentem, divitias hone- stas volebant: hanc ardentissime dilcxerunt, propter hanc vive- re voluerunt, pro hac et mori non dubitaverunt. Caeteras cupi- ditates huius unius ingenti cupiditatc presserunt. Ipsam deni- que patriam suam, quoniam servire videbatur inglorium, domi- nari vero atque imperare gloriosum, prius omni studio liberam, deinde dominam esse concupierunt. Hinc cst quod regalem do- minationem non ferentes, annua imperia binosque imperatorcs sibi fecerunt, qui consules appellati sunt a consulendo, non re- ges aut domini a regnando atque dominando: cum et rcgcs utique a regcndo dicti melius videantur, ut regnum a regibus, reges autem, ut dictum est, a regendo; sed fastus regius non disciplina putata est regentis, vel bcnevolentia consulentis, scd superbia dominantis. Expulso itaque rege Tarquinio, et consu- libus institutis , secutum est quod idem auctor in Romanorum laudibus posuit, quod civitas, incredibile memoratu est, „adepta „libertate quantum brevi creverit, tanta cupido gloriae inccssc- „rat." Ista ergo laudis aviditas et cupido gloriae multa illa uii- runda fecit, laudabilia scilicet atque gloriosa secundum homi- num cxistimationem.

Laudat idem Sallustius temporibus suis magnos ct praecla- ros viros, Marcum Catoncm et Caium Caesarcm, dicens quod

DE CIVITATE DEl LIB. V. 149

diu illa rcspublica non habuit qucnquam virtutc magnum, sed sua memoria fuisse illos duos ingcnti virtutc, diversis moribus. In laudibiis autcm Cacsaris posuit, quod sibi magnum impe- rium, excrcitum, bcllum novuin cxoptabat, ubi virtus enitcsccre posset. Ita ficbat in votis virorum virtutc magnorum, ut exci- taret in bellum miseras gentes, et flagcllo agitaret Bellonam sanguineo, ut essct ubi virtus corum enitcsceret. Hoc illa pro- fccto laudis aviditas et gloriae cupido faciebat. Amorc itaquc primitus libertatis, post etiam doininationis, et cupiditate laudis et gloriae , multa magna fecerunt. Reddit cis utriusque rei te- stimonium etiam poeta insignis corum, inde quippe ait: Nec non Tarquinium cicctum Porsenna iubebat Accipere, ingentique urbcm obsidionc premebat: Acneadae in ferrum pro libertatc ruebant. Tunc itaquc magnum illis fuit aut fortiter emori, aut liberos vivere. Sed cum esset adcpta libertas, tanta cupido gloriae in- cesserat, ut parum essct sola libertas, nisi et dominatio quaere- retur, dum pro magno haberetur quod velut loquente Iove idem poeta dicit.

— Quin aspera luno, Quae mare nunc, terrasque metu, coelumque fatigat, Consilia in melius rcfcret, mecumque fovcbit Romanos rcrum dominos gentemque togatam. Sic placitum, venict lustris labcntibus aetas, Cum domus Assaraci Phthiam clarasque Mycenas Servitio premet, ac victis dominabitur Argis. Quae quidem Virgilius, Iovem inducens tanquam futura praedi- centcm, ipse iam facta recolebat, ccrnebatque pracscntia: ve- rum propterca commemorare illa volui, ut ostenderem domina- tionem post libertatem sic habuisse Romanos, ut in eorum ma- gnis laudibus poneretur. Hinc est et illud ciusdem poetae, quod cnm aliarum gentium artibus eas ipsas proprias Romanorum artes rcgnandi atque imperandi et subigendi ac dcbellandi po- pulos anteponeret, ait:

Excudent alii spirantia mollius aera: Credo equidem, vivos ducent de marmore vultus : Orabunt causas melius ; coclique meatus Describent radio, et surgentia sidcra dicent: Tu regerc imperio populos, Romane, memento. Hae tibi erunt artcs, pacique imponere morem; Parcere subiectis, et debellare superbos. Has artes illi tanto peritius exercebant, quanto minus se vo- luptatibus dabant, et enervationi animi et corporis in concupi-

150 DIVI AVRELII AVGVSTINI

scendis ct augendis divitiis, ct per illas moribus corrumpendis, rapicndo miseris civibus, largiendo sccnicis turpibus. Vnde qui talcs iam morum labes superabant atque abundabant, quando scribebat ista Sallustius, canebatque Virgilius, non illis artibus ad honores et gloriam, sed dolis atque fallaciis ambiebant. Vnde idem dicit: ,,Scd primo magis ambitio quam avaritia animos „hominum exercebat, quod tamen vitium propius virtutem „ crat. Nam gloriam, honorem, imperium bonus et ignavus ae- „ que sibi exoptant : sed ille, inquit, vera via nititur , huic quia „bonae artes desunt, dolis atque fallaciis contcndit. " Hae sunt illae bonae artes, per virtutem scilicet, non per fallaccm ambi- tionem ad honorem et gloriam et imperium pervenire; quae ta- men bonus ct ignavus aeque sibi exoptant: sed ille, id est, bo- nus, vera via nititur. Via virtus est, qua nititur tanquam ad possessionis iinem, id est, ad gloriam, honOrem, imperium. Hoc insitum habuisse Romanos, etiam deorum apud illos aedes indi- cant, quas coniunctissimas constituerunt Virtutis et Honoris, pro diis habcntes quae dantur a Deo. Vnde intelligi potest quem linem volebant esse virtutis, et quo eam referebant, qui boni crant, ad honorem scilicet : nam mali nec habebant eam, quam- vis honorem habcre cuperent, quem malis artibus conabantur adipisci, id est, dolis atque fallaciis.

Melius laudatus est Cato. De illo quippe ait: Quo minus pe- tebat gloriam, eo illum magis sequebatur. Quandoquidem glo- ria est, cuius illi cupiditate flagrabant, iudicium hominum benc de hominibus opinantium. Et ideo-melior est virtus , quae hu- mano iudicio contcnta non est, nisi conscientiae suae. Vnde di- cit Apostolus: Nam gloria nostra haec est, testimonium con- scientiae nostrae. Et alio loco: Opus autem suum probet unus- quisque, et tunc in semetipso tantum glo?'iam habebit, et non in altero. Gloriam crgo et honorem et imperium, quac sibi ex- optabant, ct quo bonis artibus pervenire nitebantur boni , non debet sequi virtus, sed ipsa virtutcm. Neque eniin est vera vir- tus^ nisi quae ad eum finem tendit, ubi est bonum hominis, quo mclius non est. Vnde et honores quos petivit Cato, petere non debuit, sed eos civitas ob cius virtutem non pctenti dare.

Sed cum illa memoria duo Romani essent virtute magni, Cacsar et Cato, longc virtus Catonis veritati vidctur propin- quior fuisse, quam Caesaris. Proindc qualis essct illo tempore civitas, et antea qualis fuisset, videamus in ipsa scntentia Ca- tonis: „Nolite, inquit, existimare, maiores nostros armis rem- „publicam cx parva magnam fecisse. Si ita esset, multo pul- „chcrrimam ea nos habercmus. Quippe sociorum atquc civium,

DE CIVITATE DEl LIB. V. 151

„practcrea armorum ct cquorum maior copia nobis quam illis „cst. Scd alia fucre quac illos magnosfecerunt, quac nobis nul- „la sunt: domi industria, foris iustum impcrium, animus in con- „sulcndo liber, nequc delicto ncque libidini obnoxius. Pro his „nos habemus luxuriamatqucavaritiam, publiccegcstatem, pri- „yatimopulcntiam: laudamus divitias, scquimur incrtiam: intcr „bonos et malos discrimcn nullum; omnia virtutis pracmia am- „bitio possidct. Neque mirum: ubi vos separatim sibi quisque „consilium capitis, ubidomi voluptatibus, hic pccuniae aut gra- „tiac scrvitis, eo fit ut impetus iiat in vacuam rempublicam. " Qui audit haec Catonis verba sive Sailustii, putat quales laudantur Romani vcteres, omnes eos talcs tunc fuissc vel plu- res. Non ita cst: alioquin vera non essent quae ipse idem scri- bit, ca quae commcmoravi in secundo libro huius Operis, ubi dicit, Iniurias validiorum, et ob eas discessionem plcbis a patri- bus, aliasque dissensioncs domi fuisse iam inde a principio, ne- que amplius aequo et modesto iure actum, quam expulsis regi- bus, quamdiu metus a Tarquinio fuit, donec bcilum grave, quod propter ipsum cum Hetruria susceptum fuerat, finiretur: postea vero servili imperio Patres exercuissc plebem, regio more ver- berassc, agro pepulisse, et caeteris expertibus solos egisse in imperio; quarum discordiarum, dum illi dominari vellent, isti servirc nollent, finem fuisse bellum Punicum secundum. Quia rursus gravis metus coepit urgere, atque ab illis perturbationi- bus alia maiore cura cohiherc animos inquietos , et ad concor- diam rcvocare civilem. Sed per quosdam paucos , qui pro suo modo boni erant, magna administrabantur, atque illis toleratis ac tcmperatis malis, paucorum bonorum providentia res illa cresccbat, sicut idcm historicus dicit, multa sibi legcnti et au- dicnti, quae populus Romanus domi militiaeque, mari atque terra praeclara facinora fecerit, se libuisse attenderc quae res niaxime tanta negotia sustinuisset: quoniam sciebat saepenu- mcro parva manu cum magnis legionibus hostium contendisse Romanos , cognoverat parvis copiis bella gesta cum opulentis regibus; sibique multa agitanti constare dixit, paucorum ci- vium egregiam virtutem cuncta patravisse, eoquc factum ut di- vitias paupertas, multitudinem paucitas superaret. Sed „post „quam luxu atque desidia, inquit, civitas corrupta est, rursus „respublica magnitudine sui imperatorum atque magistratuum „vitia sustentabat. " Paucorum igitur virtus ad gloriam, ho- norcm, impcrium, vcra via, id est virtute ipsa nitentium, etiam a Catone laudata est. Hinc erat domi industria, quam comme- moravit Cato, ut aerarium esset opulentum, tenues res priva-

152 DIVl AVRELU AVGVSTINI

tae. Vnde e corruptis moribus vitium contrario posuit, publice cgcstatem, privatim opulentiam.

C A P. XIII.

De amore laudis, qui cum sit vilium, ob hoc virtus putatur, quia per • ipsum vitia maiora cohibenlur.

Quamobrem cum diu fuissent regna Orientis illustria , vo- luit Deus ct Occidentale lieri, quod tempore csset posterius, sed imperii latitudine et magnitudine illustrius. Idque talibus potissimum conccssit hominibus ad domanda gravia mala mul- tarumgentium,qui causahonoris, laudis ct gloriae consuluerunt patriac, in qua ipsam gloriam requirebant, salutemque cius sa- luti suae praeponere non dubitarunt, pro isto uno vitio, id est, amore laudis, pecuniae cupiditatem Ct multa alia vitia compri- inentes. *Nam sanius videt, qui ct amorcm laudis vitium csse cognoscit: quod nec poetam fugit Horatium, qui ait:

Laudis amore tumes, sunt certa piacula quae te

Ter pure lecto potuerunt rccreare libello. Idemque in carmine Lyrico, ad reprimendam dominandi libidi- nem ita cecinit:

Latius rcgnes avidum domando

Spiritum, quam si Lybiam remotis

Gadibus iungas, et uterquc Poenus

Serviat uni. Verumtamcn qui libidines turpiores, fide pietatis impetrato Spi- ritu sancto, et amore intelligibilis pulchritudinis non refre- nant, melius saltem cupiditate humanae laudis ct gloriae, non quidem iam sancti, scd minus turpes sunt. Etiam Tullius hinc dissimulare non potuit , in iisdcm libris quos de republica scri- psit, ubi loquitur de instituendo principe civitatis, quem dicit alendum esse gloria; et consequenter commemorat, maiores suos multa mira atque praeclara gloriae cupiditate fecisse. Huic crgo vitio non solum non resistebant, verum etiam id cxcitan- dum et accendendum csse ccnsebant, putantes hoe utile esse reipublicac. Quanquam ncc in ipsis philosophiae libris Tullius ab hac peste dissimulct , ubi cam luce clarius confitetur. Cum enim de studiis talibus loqucretur, quae utique scctanda sunt fineveriboni, non ventositate laudis humanae, hanc intulit univcrsalem gcneralemque sententiam: „Honos alit artes, „omncsque acccnduntur ad studia gloria, iacentque ea scmper „quae apud quosque improbantur." (al. CAP. XIII.J

DE CIVITATE DEI LIB. V. 153

C A P. XIV.

De resecando amore laudis humanae, quoniam iustorum gloria omnis

in Deo sit.

Huic igitur cupiditati melius resistitur sine dubitationc quam ccditur. Tanto cnim quisque cst Deo similior, quanto est ab hac immunditia»mundior. Quae in hac vita ctsi non fundi- tus eradicatur cx cordc, quia etiam bcnc proficientes animos tcntare non cessat; saltem cupiditas gloriac supcrctur dilectio- nc iustitiae: ut si alicubi iaccnt, quae apud quosque improban- tur, si bona, si rccta sunt, ctiam amor humanac laudis crubc- scat, ct ccdat amori vcritatis. Tam enim cst hoc vitium inimi- cum piae fidei, si maior in corde sit cupiditas gloriae quam Dei timor vel amor, ut Dominus diceret: Quomodo potestis credere, gloriam ab invicem exspectantes , et gloriam quae a solo Deo est non quaerentes? Item de quibusdam qui in eum credide- rant, et vcrebantur palam confitcri, aitEvangelista: Dilexerunt gloriam hominum magis quam Dei. Quod sancti Apostoli non feccrunt: qui cum in his locis praedicarent Christi nomen, ubi non solum improbabatur; sic ille ait, laccntque ea semper, quae apud quosque improbantur ; verum etiam summae detcstationis habebatur; tenentes quod audierant a bono magistro, eodemque medico mentium, Si quis me negaverit coram hominibus, ne- gabo eum coram Patre meo, qui in coelis est, et coram Angelis Dei; inter maledicta et opprobria, inter gravissimas persccutio- nes crudclcsque poenas non sunt deterriti a praedicatione salu- tis humanae tanto fremitu offensionis humanae. Et quod eos divina facientes atque dicentes divineque viventes, debellatis quodammodo cordibus duris, atque introducta pacc iustitiac, in- gens inEcclcsia Christi gloria consecuta est; non in ea tanquam in suac virtutis fine quieverunt: sed eam quoque ipsam ad Dei gloriam rcferentes, cuius gratia tales erant, isto quoque fomite eos quibus consulebant, ad amorem illius a quo et ipsi talcs fie- rent, accendebant. Namque ne propter humanam gloriam boni cssent, docuerat eos Magister illorum, dicens: Cavete facere iustitiam vestram coram hominibus, ut videamini ab eis; alio- quin mercedem non habebitis apudPatrem vestrum, qui in coe- lis est. Sed rursus ne hoc perverse intelligentes hominibus pla- cere metucrent, minusque prodesscnt latendo quod boni sunt, demonstrans quo fine innotescere deberent, Luceant, inquit, opera vestra coram hominibus , ut videant bona facta vestra, et glorificent Patrem vestrum, qui in coelis est. Non crgo ut videamini ab eis, id est, hac intentione ut eos ad vos convcrti velitis , quia non per vos aliquid estis : sed ut glorificent Pa

154 DlVl AVRELII AVGVSTINI

trem vestrum, qui in coelis est9 ad qucm convcrsl fiant quod cstis. Hos sccuti sunt Martyres, qui Scaevolas, ct Curtios, ct Dccios, non sibi infcrendo pocnas, sed illatas fcrendo, et vir- tutc vcra, quoniam vera pietate, et innumcrabili multitudine su- pcrarunt. Sed cum illi esscnt in civitate tcrrena, quibus pro- positus erat omnium pro illa officiorum finis^ incolitmitas eius, ct rcgnum non in coelo, sed in tcrra ; non in vita aeterna, sed in decessione morientium et successione moriturorum; quid aliud amarent quam gloriam, qua volebant etiam post mortem tanquam vivere in ore laudantium?

C A P. XV.

De mercede temporali, quamDeus reddidit bonismoribusRomanorum. Quibus ergo non erat Deus daturus vitam aeternam cum sanctis Angelis suis in Civitate sua coelesti, ad cuius societa- tem pietas vera perducit, quae non exhibet servitutcm religio- nis, quam XatQtiav Graeci vocant, nisi uni vero Deo; si neque hanc eius terrenam gloriam excellentissimi imperii concederet, non redderetur merces bonis artibus eorum , id cst virtutibus, quibus ad tantam gloriam pervenire nitebantur. De talibus enim, qui propter hoc boni aliquid facere videntur, utglorificentur ab hominibus, ctiam Dominus ait: Amen dico vobis, perceperunt mercedem suam. Sic et isti privatas res suas pro re communi, hoc est republica, et pro cius acrario contemserunt, avaritiae restiterunt, consuluerunt patriae consilio libero; neque delicto secundum suas leges, neque libidini obnoxii: his omnibus arti- bus tanquam vera via nisi sunt ad honores, imperium, gloriam: honorati sunt in omnibus fere gentibus ; imperii sui legcs im- posuerunt multis gcntibus; hodieque literis et historia gloriosi sunt pene in omnibus gentibus. Non cst quod de summi et vcri Dei iustitia conquerantur: perceperunt mercedem suam.

C A P. XVI.

De mercede sanctorum civium Civitatis aeternae, quibus utilia sunt Homanorum exempla virtutum.

Merccs autem sanctorum longe alia est etiam hic opprobria siistincntium pro Civitate Dci, quac mundi huius dilectoribus odiosa cst. llla Civitas sempitcrna est: ibi nullus oritur, quia nullus moritur. Ibi est vera et plena felicitas, non dca, scd do- num Dei. Indc fidci pignus acccpimus, quamdiu peregrinantes eius pulchritudini suspiramus. Ibi non oritur sol super bonos ct malos , scd sol iustitiae solos protegit bonos. Ibi non ertt magna industria, ditarc aerarium publicum privatis rebus angu-

DE CIVITATE DEI LIB. V. 155

stis, ubi thesaurus communis est veritatis. Proinde non solum ut talis merces talibus hominibus reddcretur, Romanum impe- rium ad humanam gloriam dilatatum est; vcrum etiam ut cives aeternae illius Civitatis, quam diu hic percgrinantur, diligenter ct sobrie illa intueantur exempla , et videant quanta dilectio dcbeatur supernae patriae propter vitam aeternam, si tantum a suis civibus terrena dilecta cst propter hominum gloriam.

C A P. XVII.

Quo fructu Romani bella gesserint , et quantum his quos vicere contu-

lerint.

Quantum enim pertinct ad hanc vitam mortalium, quae pau- cis dicbus ducitur ct finitur, quid intcrest sub cuius imperio vi- vat homo moriturus, si illi qui imperant, ad impia et iniqua non cogant? An vero aliquid nocucrunt Romani gentibus, quibus subiugatis imposucrunt leges suas , nisi quia id factum cst in- genti strage bcllorum? Quod si concorditer fieret, idipsum fic- ret mcliore successu : sed nulla essct gloria triumphantium. Nc- que enim et Romani non vivebant sub legibus suis, quas caete- ris imponebant. Hoc si ficret sine Marte et Bellona ut nec vi- ctoria locum haberet, nemine vincente ubi nemo pugnaverat, nonne Romanis et caetcris gentibus una esset eademque con- ditio? Praesertim si mox ficrct, quod postea gratissime atquc humanissimc factum est, ut omnes ad Romanum imperium per- tinentes societatem acciperent civitatis et Romani cives essent; ac si esset omnium , quod erat ante paucorum : tantum , quod plebs illa quae suos agros non haberet, de publico viveret: qui pastus eius per bonos administratores reipublicae gratius a con- cordibus praestaretur, quam victis extorqueretur.

* Nam quid intersit ad incolumitatem, bonosque mores, ipsas certe hominum dignitates, quod alii vicerunt, alii victi sunt, omnino non video, practcr illum gloriac humanae inanis- simum fastum, in quo pcrceperunt mercedem suam, qui eius ingcnti cupidine arserunt, et ardentia bella gcsscrunt. Num- quid enim illorum agri tributa non solvunt? Numquid eis licet discere, quod aliis non licct? Numquid non multi senatores sunt in aliis terris, qui Romam ne facie quidem norunt? Tolle iactantiam, et omnes homines quid sunt nisi homines? Quod si perversitas saeculi admitteret, ut honoratiores esscnt quique meliores: nec sic pro magno haberi debuit honor humanus, quia nullius est pondcris fumus. Scd utamur etiam in his rc- bus beneficio Domini Dci nostri: consideremus quanta contem- serint, quae pertulcrint, quas cupiditates subegerint pro huma-

156 DIVI AVRELII AVGVSTINI

na gloria, qui eam tanquam mercedcm talium virtutum accipe- re mcrucrunt: ct valcat nobis ctiam hoc ad opprimendam su- pcrbiam; ut cum illa Civitas, in qua nobis rcgnare promissum est, tantum ab hac distct, quantum distat coelum a terra, a tem- porali laetitia vita aeterna, ab inanibus laudibus soHda gloria, a socictate mortalium societas Angelorum, a lumine solis ct lu- nae lumen cius qui fecit solem et lunam, nihil sibi magnum fecisse videantur tantae patriae cives, si pro illa adipiscenda fecerint boni operis aliquid, vel mala aliqua sustinuerint; cum illi pro hac terrena iam adepta tanta fecerint, tanta perpessi sint. Praesertim quia remissio peccatorum, quac cives ad ae- ternam colligit patriam, habet aliquid, cui per umbram quan- dam simile fuit asylum illud Romulcum, quo multitudinem, qua illa civitas conderetur, quorumlibet delictorum congrcgavit im- punitas. (* CAP. XVII. in Mss.J

C A P. XVIII.

Quam alieni a iactantia esse debeant Christiani , si aliquid fecerint

pro dilectione aeternae patriae, cum tanta Romani gesserint pro

humana gloria et civitate terrena.

Quid ergo magnum est pro illa aeterna coelestique patria, cuncta saeculi huius quamlibet iucunda blandimenta contemne- re, si pro hac temporali atque terrena filios Brutus potuit et oc- cidere, quod illa faccre neminern cogit? Sed certe difficilius est iilios interimerc, quam quod pro ista faciendum est, ea quae fi- liis congreganda vidcbantur atquc servanda, vel donare paupe- ribus, vel si exsistat tentatio quac id pro fide atque iustitia fieri compellat, amittere. Felices enim vel nos vel filios nostros, non divitiae terrenac faciunt, aut nobis viventibus amittcndae, aut nobis mortuis a quibus nescimus, vel forte a quibus nolumus, possidendae: sed Deus felices facit, qui est mentium vera opu- lentia. Bruto autem, quia filios occidit, infelicitatis pcrhibet te- stimonium etiam poeta laudator. Ait enim:

— Natosque pater nova bella moventes,

Ad poenam pulchra pro libertatc vocabit

Infelix, utcunque fercnt ea facta minores Scd versu sequcnti consolatus est infclicem :

Vincit amor patriae, laudumque immensa cupido. Haec sunt duo illa libertas et cupiditas laudis humanac, quac ad facta compulcre miranda Romanos. Si crgo pro libertate mori- turorum ct cupiditatc laudum, quae a mortalibus cxpetuntur, occidi filii a patre potuerunt; quid magnum est, si pro vera li- bcrtate, quae nos ab iniquitatis ct mortis et diaboli dominatu li- beros facit, nec cupiditatc humanarum laudum , sed caritate li-

DE CIVITATE DEI LiB. V. lo7

bcrandorum hominum, non a Tarquinio rege, sed a daemoni- bus et daemonum principe, non lilii occiduntur, sed Christi pauperes intcr filios computantur?

Si alius ctiam Romanus princeps cognomine Torquatus, nlium, non quia contra patriam, sed etiam pro patria, tamcn quiacontraimperium suum, id est, contra quod impcraverat pa- ter imperator, ab hoste provocatus iuvenili ardore pugnaverat, licet vicisset, occidit; ne plus mali essct in exemplo imperii contemti, quam boni in gloria hostis occisi: ut quid se iactent, qui pro immortalis patriae legibus omnia , quae multo minus quam filii diliguntur, bona terrena contemnunt? Si Furius Ca- millus etiam ingratam patriam, a cuius cervicibus acerrimorum hostium Veientium iugum depulerat, damnatusque ab aemulis fuerat, a Gallis iterum liberavit, quia non habebat potiorem uhi posset vivcre gloriosus; cur extollutur velut gra^ade aliquid fe- cerit, qui forte in Ecclesia ab inimicis earnalibus gravissimam exhonorationis passus iniuriam , non se ad eius hostes haereti- cos transtulit, aut aliquam contra illam ipse haeresim condidit, sed eam potius quantum valuit ab haereticorum perniciosissima pravitate defendit; cum alia non sit, non ubi vivatur in homi- num gloria, sed ubi vita acquiratur acterna? Si Mutius, ut cum Porsenna rege pax fieret, qui gravissimo bello Romanos preme- bat, quia Porsennam ipsum occidere non potuit, et pro eo alte rum deceptus occidit, in ardentem aram ante oculos eius dexte- ram extendit, dicens multos tales, qualem illum videret, in eius exitium coniurasse ; cuius illc fortitudinem et coniurationem ta- lium perhorrescens, sine ulla dilatione se ab illo bello facta pace compescuit : quis regno coelorum imputaturus est merita sua, si pro illo non unam manum, neque hoc sibi ultro faciens , sed persequente aliquo patiens, totum flammis corpus impcnderit? Si Curtius armatus equo concito in abruptum hiatum terrae se praecipitem dedit, dcorum suorum oraculis serviens, quoniam iusserant ut illuc id quod Romani haberent optimum mittere- rur, nec aliud intelligerc potuerunt, quam viris armisque se ex- cellere, unde videlicet oportebat ut deorum iussis in illum intc- ritum vir praecipitarctur armatus : quid se magnum pro aeterna patria fecisse dicturus est, qui aliquem fidei suae passus inimi- cum, non se ultro in talem mortem mittens, sed ab illo missus obierit; quandoquidem a Domino suo eodemque rege patriae suac certius oraculuin accepit, Nolite timere eos qui corpus oc- cidunt, animam autem non possunt occidere? Si se occidendos ccrtis verbis quodammodo consecrantcs Decii devoverunt, ut illis cadentibus ct iram deorum sanguine suo placantibus Ro-

158 DIVI AVRELII AVGVSTINI

manus Hberaretur cxercitus; nullo modo superbient sancti Mar- tyrcs tanquam dignum aliquid pro illius patriac participatione feccrint, ubi acterna est et vcra felicitas, si usque ad sui san- guinis cffusionem, non solum suos fratrcs pro quibus fundeba- tur, vcrum et ipsos inimicos a quibus fundebatur, sicut eis prae- ceptum est, diligentes, caritatis fide et fidei caritate certarunt? Si Marcus Pulvillus dedicans acdem Iovis, Iunonis, Mincrvae, falso sibi ab invidis morte iilii nuntiata, ut illo nuntio pertur- batus abscederet, atque ita dedicationis gloriam collega eius consequeretur, ita contemsit, ut eum etiam proiici insepultum iuberet; et sic in eius corde orbitatis dolorem gloriae cupiditas vicerat: quid magnum se pro Evangelii sancti praedicationc, qua cives supernae patriae de divcrsis libcrantur ct colliguntur erroribus, fecisse dicturus cst, cui Dominus dc scpultura patris sui sollicito ait, Sequere me> et sine mortuos sepelire mortuos suos? Si M. Regulus, ne crudelissimos hostes iurando fallerct, ad eos ab ipsa Roma reversus cst, quoniam sicut Romanis cum tenere volentibus respondisse fertur, posteaquam Afris servie- rat, dignitatem illic honesti civis habere non posset; eumquc Carthaginienses, quoniam contra eos in Romano senatu egerat, gravissimis suppliciis necaverunt: qui cruciatus non sunt pro fide illius patriac contemncndi, ad cuius beatitudinem fides ipsa pcrducit? Aut quid retribuetur Domino pro omnibus quae retri- buit, si pro iide quae illi debetur talia fuerit homo passus, qualia pro flde quam perniciosissimis inimicis debebat passus est Regulus? Quomodo autem se audebit extollcrc de volunta- ria paupertate Christianus, ut in huius vitae peregrinatione cx- peditior ambulet viam, quae perducit ad patriam, ubi vcrae di- vitiae ipse Deus est, cum audiat vel legat L. Valerium, qui in suo defunctus est consulatu, usquc adeo fuisse paupercm, ut nummis a populo collatis eius sepultura curaretur? audiat vel legat Q. Cincinnatum, cum quatuor iugera possiderct, et easuis manibus colcret, ab aratro esse abductum, ut dictator iieiet, maior utique honore quam consul; victisque hostibus ingen- tem gloriam consccutum in cadcm paupcrtate mansisse? Aut quid sc magnum fccisse praedicabit, quod nullo praemio mundi huius fuerit ab aeternae illius patriac socictatc seductus, cum Fabritium didicerit tantis muneribus Pyrrhi regis Epirotarum, promissa etiam quarta parte rcgni, a Romana civitate non po- tiiissc divclli, ibiqucinsuapaupertateprivatum manercmaluisse? Nam illud quod rcmpublicam, id cst, rcm populi, rcm patriae, rem communem cum hfibcrcnt opulentissimam atquc ditissi- mam, sic ipsi in suis domibus pauperes erant, ut quidam coruin

DE CIVITATE DEI LIB. V. 151)

qui iam bis consul fuissct, cx illo scnatu paupcrum hoininum pclleretur notationc ccnsoria, quod dccem pondo argcnti in va- sis haberc compertus cst; ita iidcm ipsipaupcrcs crant, quorum triumphis publicum ditabatur acrarium: nonnc omncs Christia- ni, qui cxccllcntiorc proposito divitias suas communcs faciunt, sccundum id quod scriptum cst in Actis Apostolorum, ut distri- huatur unicuiquc, sicut cuiquc opus cst; ct ncmo dicat aliquid proprium, sed sint illis ornnia cummunia; intelligunt se nulla ob hoc vcntilari oportcrc iactantia, id facicndo pro obtincnda socictatc Angclorum, cum pcne tale aliquid illi feccrint pro conservanda gloria Romanorum?

Hacc ct alia , si qua huiuscemodi reperiuntur in literis eo- rum, quando sic innotcscerent, quando tanta fama praedicaren- tur, nisi Romanum imperium longe lateque porrectum, magni- ficis succcssibus augeretur? Proinde per illud imperium tam latum tanique diuturnum, virorumque tantorum virtutibus prae- clarum atque gloriosum, ct illorum intentioni merces quam quacrebant cst reddita, ct nobis proposita neccssariae commo- nitionis exeinpla : ut si virtutes, quarum istae utcunquc sunt similcs, quas isti pro civitatis tcrrcnac gloria tenucrunt, pro Dci gloriosissima Civitate non tenuerimus, pudore pungamur; si tenucrimus, supcrbia non extollamur. Quoniam, sicut dicit Apostolus, indignae sunt passiones huius temporis adfuturam gloriam, quae revelabitur in nobis. Ad humanam vero gloriam pracscntisque temporis satis digna vita existimabatur illorum. Vnde etiam Iudaei qui Christum oeeidcrunt, revelantc Testa- mento novo , quod in Vetere velatum fuit, ut non pro terrenis et temporalibus beneficiis, quac divina providentia permixte bo- nis malisque conccdit, sed proaeterna vita muneribusque perpe- tuis ct ipsius supernae Civitatis societate colatur Deus unus ct verus, rectissime istorum gloriae donati sunt; ut hi qui quali- buscunquc virtutibus terrenam gloriam quaesierunt et acquisie- runt, vinccrent eos qui magnis vitiis datorem verae gloriae et Civitatis aeternae occidcrunt atque respuerunt.

C A P. XIX.

Quo inter se differant cupiditas gloriae, et cupiditas dominationis. Interest sanc inter cupiditatcm humanae gloriae, ct cupidi- tatem dominationis. Nam licct proclive sit, ut qui humana glo ri.i nimium delcctatur, ctiam dominari ardcnter afFcctet ; tamen qui vcram licct humanarum laudum gloriam concupiscunt, dant opcram bene iudicantibus non displiccre. Sunt cnim multa in moribus bona, dc quibus multi bene iudicant, quamvis ca multi

160 DIVI AVRELII AVCVSTIM

non habeant: et per ea bona morum nituntur ad gloriam ct im- perium vel dominationem, de quibus ait Sallustius, Sed illc vera via nititur. Quisquis autem sine cupiditatc gloriac, cjua veretur homo bene iudicantibus displicere, dominari atque im- perare desiderat, etiam per apcrtissima scclera quacrit plcrum- que obtinere quod diligit. Proinde qui gloriam concupiscit, aut vera via nititur, aut certe dolis atquc fallaciis contendit, volens bonus vidcri, quod non est. Et ideo virtutes habenti magna virtus est contemnerc gloriam; quia contemtus eius in conspc- ctu Dei cst, iudicio autem non aperitur humano. Quicquid enim fecerit ad oculos hominum, quo gloriae contemtor appareat, ad maiorem laudem, hoc est, ad maiorem gloriam facere si creda- tur, non est unde se suspicantium sensibus aliter esse, quam suspicantur, ostendat. Sed qui contemnit iudicia laudantium, contemnit etiam suspicantium temeritatem ; quorumtamen, si vere bonus est, non contemnit salutem; quoniam tantae iusti- tiae est qui de Spiritu Dei virtutes habet, ut etiam ipsos diligat inimicos ; et ita diligat, ut suos osores vel detractores velit cor- rectos habere consortes ; non in terrena patria, sed superna : in laudatoribus autem suis, quamvis parvipendat quodeumlaudant, non tamenparvipendit, quod eum amant ; ncc eos vult fallere lau- dantes, ne decipiat diligentes : ideoque instat ardenter, ut po- tius ille laudetur, a quo habet homo quicquid in eo iure lauda- tur. Qui autem contemtor gloriae, dominationis est avidus, bc- stias superat, sive crudelitatis vitiis, sive luxuriae. Tales qui- dam Romani fuerunt. Non enim cura existimationis amissa do- minationis cupiditate caruerunt : multos tales fuisse, prodit hi- storia. Sed huius vitii summitatem, et quasi arcem quandam Nero Caesar primus obtinuit ; cuius fuit tanta luxuries , ut ni- hil ab eo putaretur virile metuendum ; tanta crudelitas, ut nihii molle habere crcderctur, si ncscirctur. Etiam talibus tamen do- minandi potestas non datur nisi summi Dei providentia, quan- do res humanas iudicat talibus dominis dignas. Aperta de hac re vox divina cst, loquente Dei sapientia: Per me reges re- gnant, et tyranni per me tenent terram. Sed ne tyranni non pessimi atque improbi regcs, sed vctere nomine fortes dicti exi- stimentur, unde ait Virgilius:

Pars mihi pacis crit dextram tetigisse tyranni : apertissimc alio loco de Deo dictum cst, Qui regnare facit ho- minem hypocritam propter perversitatem populi. Quamobrcm, quamvis, ut potui, satis exposuerim qua causa Dcus unus vcrus et iustus Romanos secundum quandam formam terrcnae civita- tis bonos adiuvcrit ad tanti impcrii gloriam conscqucndam: pot-

DE CIVITATE DEI LIB. V. J61

cst tamcn ct alia causa csse latcntior, propter divcrsa merita generis humani, Dco magis nota quam nobis; dum illud con- stct intcr omncs veraciter pios, nemincm sinc vera pietatc, id cst, veri Dei vero culfti veram possc habcre virtutem, nec eam veram esse, quando gloriae scrvit humanac. Eos tamen qui ci- vcs non sint Civitatis aetcrnae, quae in sacris literis nostris dicitur Civitas Dei, utiliorcs csse terrenae Civitati, quando ha- bent virtutcm vel ipsam, quam si nec ipsam. Illi autem qui vcra pietatc pracditi benc vivunt, si habcnt scientiam regendi popu- los, nihil cst felicius rcbus humanis, quam si Deo miserantc habcant potcstatem. Tales autem homines virtutes suas, quan- tascunque in hac vita possunt habere, non tribuunt nisi gratiac Dci, quod cas volentibus, crcdentibus, petcntibusque dcderit; simulque intelligunt, quantum sibi desit ad perfectionem iusti- tiae, qualis est in illorum sanctorum Angelorum societate, cui sc nituntur aptare. Quantum libet autem laudetur atque prac- dicctur virtus, quae sine vera pietatc scrvit hominum gloriac, ncquaquam sanctorum exiguis initiis comparanda cst, quorum spes posita cst in gratia ct misericordia veri Dei.

C A P. X X.

Tam turpiter servire virtutes humanac gloriae, quam corporis vo-

luptati.

Solent philosophi, qui fincm boni humani in ipsa virtute constituunt, ad ingcrcndum pudorem quibusdam philosophis, qui virtutes quidem probant, scd eas voluptatis corporalis fine metiuntur, et illam per se ipsam putant appetendam, istas pro- ptcr ipsam, tabulam quandam verbis pingerc, ubi voluptas in sella regali quasi dclicata quacdam rcgina considat; eique vir- tutes famulac subiiciantur, obscrvantes eius nutum, ut faciant quod illa impcraverit: quac prudcntiae iubeat, ut vigilantcr in- quirat, quomodo voluptas rcgnet, et salva sit; iustitiae iubcat, ut pracstet beneficia quae potest ad comparandas amicitias cor- poralibus commodis nccessarias; nulli faciat iniuriam, ne offcn- sis legibus voluptas vivere secura non possit : fortitudini iubeat, ut si dolor corpori acciderit, qui non compcllat in mortcm, te- neat dominam suam, id est, voluptatem fortiter in animi cogi- tatione, ut per pristinarum deliciarum suarum rccordationem mitiget praescntis doloris aculcos: temperantiac iubcat, ut tan- tum capiat alimcntorum, et si qua delectant, ne per immodcra- tioncm noxium aliquid valetudinem turbet, et voluptas, quam ctiam in corporis sanitatc Epicurci maximam ponunt, gravitcr offcndatur. Ita virtutes cum tota suae gloriae dignitatc tan-

L

L02 DlVl AVRELII AVGVSTINI

quam imperiosae cuidam et inhoncstae mulicrculac servicne voluptati. Nihil hac pictura dicunt esse ignominiosius et dc- formius, et quod minus ferre bonorum possit adspectus: et ve- rum dicunt. Sed non existimo satis debiti decoris csse pictu- ram, si etiam talis fingatur, ubi virtutcs humanac gloriae scr- viant. Licct enim ista gloria delicata mulier non sit, inflata ta- men est, et multum inanitatis habet. Vnde non ci digne servit soliditas quaedam firmitasque virtutum, ut nihil providcat pru- dentia, nihil distribuat iustitia, nihil toleret fortitudo, nihil temperantia moderetur, nisi unde placeatur hominibus et vcn- tosac gloriac serviatur. Ncc illi se ab ista foeditate dcfendcrint, qui cuni aliena spcrnant iudicia velut gloriae contemtores, sibi sapientes videntur et sibi placent. Nam eorum virtus, si tamen ulla est, alio modo quodam humanae subditur laudi. Ncque cnim ipsc qui sibi placet, homo non est. Qui autem vera pietate in Deuin, quem diligit, credit et sperat, plus intendit in ea in quibus sibi displicet, quam in ea, si qua in illo sunt, quae non tam ipsi quam veritati placent: neque id tribuit, unde iam pot- cst placcre, nisi eius misericordiae, cui metuit displicere; de his sanatis gratias agens, dc illis sanandis prcces fundens.

CAP. XXI.

Romanum regnum a Deo vero esse dispositumf a quo est omnis pote- stas, et cuius providentia reguntur universa.

Quae cum ita sint, non tribuamus dandi regni atque impe- rii potestatem, nisi Deo vero, qui dat felicitatem in regno coe- lorum solis piis; rcgnum vero terrenum et piis et impiis, sicut ci placet, cui nihil iniuste placct. Quamvis enim aliquid dixeri- mus, quod apertum nobis esse voluit; tamen multum est ad nos, et valdc superat vires nostras , hominum occulta discutcre , et liquido examinc merita diiudicare regnorum. Ille igitur unus verus Deus, qui nec iudicio, ncc adiutorio deserit genus huma- num, quando voluit, et quantum voluit Romanis regnum dedit: qui dedit Assyriis, vel ctiam Persis, a quibus solos duos deos coli, unum bonum, altcrum malum contincnt litcrae istorum: ut taceam de populo Hebraeo, de quo iam dixi, quantum satis visum est, qui praeter unum Deum non coluit et quando rc- gnavit. Qui crgo Pcrsis dedit segetcs sinc cultu deae Segctiac, qui alia dona terrarum sine cultu tot deorum, quos isti rcbus singulis singulos, vel ctiam rebus singulis plures pracposuc- runt; ipsc ctiam rcgnum dedit sine cultu corum, pcr quorum cultum se isti rcgnasse crcdidcrunt. Sic ctiam hominibus; qui Mario, ipse Caio Caesari, qui Augusto, ipsc ct Neroni; qui Ve-

DE CIVITATE DEI LIB. V. 103

spasianis, vcl patri vcl iilio, suavissiiuis impcratoribus, ipse ct Doinitiano crudclissiino: ct nc pcr singulos ire nccessc sit, qui Constantino Christiano, ipse apostatae luliano: cuius cgregi- giam indolem deccpit ainorc dominandi sacrilega et detcstanda curiositas, cuius vanis dcditus oraculis crat, quando frctus sc- curitatc victoriae, navcs quibus victus nccessarius portabatur, incendit; deindc fcrvidc instans immodicis ausibus, ct mox me- rito tcmeritatis occisus, in locis hostilibus cgenum rcliquit cxercitum, ut aliter inde non posset cvadi, nisi contra illud au- spicium dei Tcrmiiii, dc quo supcriore libro diximus, Romani imperii termini movcrentur. Cessit cnim Tcrminus deus ne- cessitati, qui non ccsserat Iovi. Haec plane Deus unus et ve- rus regit et gubernat, ut placet: et si occultis causis, numquid iniustis?

C A P. XXII. Tempora exitusque bellorum ex Dei pendere iudieio.

Sic etiam tempora ipsa bellorum, sicut in eius arbitrio est iustoque iudicio et misericordia, vcl attcrere, vel consolari gc- nus humanum, ut alia citius, alia tardius iiniantur. Bellum Pi- ratarum a Pompeio, bellum Punicum tcrtium a Scipionc incrc- dibili celeritate et temporis brevitate confecta sunt. Bellum quoque fugitivorum gladiatorum, quamvis multis Romanis du- cibus et duobus consulibus victis, Italiaquc horribiliter contrita atque vastata, tertio tamen annopostmulta consumta consumtuni est. Piccntes, Marsi ctPcligni, gentes non exterac, sedltalicae, post diuturnam ct devotissimam sub Romano iugo servitutem, in iibertatem caput crigere tentaverunt, iam multis nationibus Romano imperio subiugatis, deletaque Carthagine: in quo bel- lo Italico Romanis saepissime victis, ubi et duo consules perie- runt, et alii nobilissimi senatores: non diuturno tamen tcmpore tractum est hoc malum; nam quintus ci annus lincm dedit. Sed bcllum Punicum secundum cum maximis detrimentis et cala- mitatc reipublicae per annos decem et octo Romanas vircs ex- tenuavit, et pene consumsit: duobus proeliis ferme septuaginta Romanorum millia ceciderunt. Bellum Punicum primum per viginti et trcs annos peractum cst: bellum Mithridaticum qua- draginta annis. Ac ne quisquam arbitretur, rudimenta Roma- norum fuisse fortiora ad bclla citius pcragenda, superioribus temporibus multum in onini virtute laudatis, bellum Samniti- cuni annis tractum est fcrme quinquaginta : in quo bello ita Ro- mani victi sunt, ut sub iugum etiam mittercntur. Sed quia non «liligcbant gloriam propter iustitiam, scd iustitiam proptcr glo- riam diligcrc videbantur, pacem factam focdusquc ruperunt.

L 2

164 DIVI AVRELII AVGVSTINl

Haec ideo commemoro, quoniam multi praetcritarum rcrum ignari, quidam etiam dissimulatores suae scicntiac, si tcmpori- bus Christianis aliquod bcllum paulo diutius trahi vident, ilico in nostram religionem protervissime insiliunt, exclamantes, quod si ipsa non esset, et vetere ritu numina colerentur, iam Romana illa virtute, quae adiuvante Martc et Bellona tanta ce- leriter bella confccit, id quoque celerrime finiretur. Rccolant igitur qui legerunt quam diuturna bella, quam variis evcntibus, quam luctuosis cladibus a veteribus sint gcsta Romanis , sicut solet orbis tcrrarum velut procellosissimum pelagus varia ta- lium malorum tempcstate iactari: et quod nolunt aliqutindo fa- teantur, nec insanis adversus Deum linguis se interimant, et decipiant imperitos.

C A P. XXIII.

De bello in quo Rhadagaisus rex Gothorum daemonum cultor, uno die cum ingentibus copiis suis victus est.

Quod tamen nostra memoria recentissimo tempore Deus mirabiliter et misericorditer fecit, non cum gratiarum actionc commemorant: sed quantum in ipsis est, omnium, si fieri potcst, hominum oblivione sepclire conantur: quod a nobis si tacebi- tur, similiter erimus ingrati. Cum Rhadagaisus rex Gothorum agmine ingenti et immani iam in Vrbis vicinia constitutus, Ro- manis cervicibus immineret, uno die tanta celeritatc sic victus est, ut ne uno quidem non dicam exstincto, sed vulnerato Ro- manorum, multo amplius quam ccntum miilium prosterneretur eius exercitus, atquc ipse cum filiis mox captus poena debita necaretur. Nam si ille tam impius, cum tantis et tam impiis co- piis Romam fuisset ingressus, cui pepercisset? Quibus honorem locis Martyrum detulisset? In qua persona Deun. timerct? Cuius non sanguinem fusum, cuius pudicitiam vellet intactam? Quas autcm isti pro diis suis voces haberent, quanta insultatio- ne iactarent, quod ille idco vicisset, ideo tanta potuisset, quia quotidianis sacrificiis placabat atque invitabat deos, quod Ro- manos facere Christiana religio non finebat? Nam propinquante iam illo his locis, ubi imtu summae maicstatis opprcssus cst, cum eius fama ubique crebresccret, nobis apud Carthaginem di- ccbatur, hoc credere, spargere, iactarc Paganos, quod ille diis amicis protegentibus et opitulantibus, quibus immolare quoti- die ferebatur, vinci omnino non posset ab eis qui talia diis Ro- manis sacra non facerent, nec fieri a quoquam permittcrent. Et non agunt miseri gratias tantac misericordiae Dei, qui cum sta- tuissctirruptione barbarica graviorapati dignos mores hominum

DE CIVITATE DEI LIB. V. 165

castigare, indignationcm suam tanta mansnctndinc tcmpcravit ut illum primo faceret mirabiliter vinci , ne ad infirmorum ani- mos evertendos gloria daretur dacmonibus, quibus eum suppli- carc constabat; deinde ab his Barbaris Roma capcretur, qui contra omnem consuctudincm bellorum ante gestorum ad loca sancta confugientcs Christianac rcligionis rcverentia tueren- tur, ipsisque dacmonibus atquc impiorum sacriiiciorum ritibus, dc quibus illc pracsumserat, sic advcrsarentur pro nomine Christiano , ut longe atrocius bellum cum eis quam cum homi- nibus gcrcrc vidcrentur: ita verus Dominus gubernatorque re- rum ct Romanos cum misericordia flagellavit , ct tam incredi- bilitcr victis supplicatoribus dacmonum, ncc saluti rcrum prae- sentium necessaria essc sacrificia illa monstravit; ut ab his qui non pervicaciter contendunt, sed prudenter attendunt, nec pro- pter praesentes ncccssitates religio vera deseratur, et magis ac- ternae vitae fidelissima expectatione tcneatur.

C A P. XXIV.

Quae sit Christia-norum imperatorum, et quam vera felicitas.

Nequc cnim nos Christianos quosdam imperatores ideo feli- ces dicimus, quia vcl diutius imperarunt, vcl imperantes filios morte placida rcliquerunt, vel hostes reipublicae domuerunt, vel inimicos cives adversus se insurgentes et caverc et oppri- mere potuerunt. Haec et alia vitac huius aerumnosae, vel munera, vel solatia, quidam etiam cultores daemonum accipere meruerunt, qui non pertinent ad regnum Dei , quo pertinent isti: et hoc ipsius misericordia factum cst, ne ab illo ista, qui in eum crederent, velut summa bona desidcrarent. Sed felices eos dicimus, si iuste imperant, si inter linguas sublimiter honoran- tium ct obsequia nimis humiliter salutantium non cxtolluntur, sed sc homines esse meminerunt; si suam potestatem ad Dei cultum maxhne dilatandum, maicstati eius famulam faciunt; si Deum timent, diligunt, colunt; si plus amant illud regnum, ubi non timent habere consortes ; si tardius vindicant, facilc igno- scunt; si candem vindictam pro necessitate regendae tuendae- que reipublicac, non pro saturandis inimicitiarum odiis exse- runt ; si eandcm veniam non ad impunitatem iniquitatis, sed ad spem correctionis indulgent ; si quod aspere coguntur plcrum- que decernerc, misericordiae lenitatc et bencficiorum largitatc compcnsant; si luxuria tanto eis cst castigatior, quanto posset cssc liberior; si malunt cupiditatibus pravis, quam quibuslibet gentibus impcrarc: et si haec omnia faciunt, non proptcr ardo- rcm inanis gloriac, scd proptcr caritatcm felicitatis actcrnac .

1G6 DIVI AVRELII AVGVSTINI

si pro suis peccatis, humilitatis ct miscrationis ct orationis sa- crificium Dco suo vcro immolare non ncgligunt. Talcs Chri- stianos impcratores dicimus cssc feliccs intcrim spe, postca rc ipsa futuros, cum id quod expectamus advenerit.

C A P. X X V.

De prosperitatibus, quas Conslanlino imperatori Chrisliano Deus

contulit.

Nam honus Deus , ne homines qui eum credcrent proptcr aeternam vitam colendum, has suhlimitates ct regna terrcna existimarent posse neminem consequi, nisi dacmonihus suppli- cet, quod hi spiritus in talihus multum valercnt, Constantinum imperatorem non supplicantem daemonibus, sed ipsum vcrum Dcum colentem, tantis terrenis implevit muncrihus, quanta optare nullus audcrct: cui etiam conderc civitatcm Romano inv- pcrio sociam, vclut ipsius Romac filiam, sed sine aliquo daemo- num templo simulacroque conccssit. Diu imperavit, universum orhem Romanum unus Augustus tenuit et defendit: in admini- strandis et gerendis hcllis victoriosissimus fuit; in tjrannis op- primendis per omnia prosperatus cst; grandaevus aegritudinc ct scnectutc dcfunctus cst, filios imperantes reliquit. Sed rur- sus nc imperator quisquam ideo Christianus csset, ut fclicira- tcm Constantini mcreretur, cum propter vitam aetcrnam quis- que dchcat esse Christianus; lovianum multo citius quam Iu- lianum ahstulit; Gratianum ferro tyrannico permisit interimi; longe quidem mitius, quam Magnum Pompeium, colentem ve- lut Romanos dcos. Nam ille vindicari a Catone non potuit, qucm civilis helli quodammodo heredem rcliquerat: iste autem, quamvis piae animac solatia talia non rcquirant, a Theodosio vindicatus cst, quem regni participcm fecerat, cum parvulum haheret fratrcm, avidior fidae societatis, quam nimiae pote- statis.

C A P. XXVI. Dejide et pietale Theodosii Augusti.

Vnde et ille non solum vivo scrvavit quam dchebat fidem, vcrum ctiam post cius mortem pulsum ah eius interfectore Ma- ximo Valcntinianum cius parvulum fratrem in sui partes impe- rii tanquam Christianus cxccpit pupillum ; paterno custodivit affcctu, qucm dcstitutum omnibus opihus nullo negotio possct auferrc, si latius rcgnandi cupiditatc magis quam hcnefacicndi caritate flagrarct. unde potius eum scrvata eius impcratoria dignitatc susccptum, ipsa humanitatc ct gratia consolatus cst. Dcindc cum Maximum terrihilem facerct ille successus, hic in angustiis curarum suarum non cst lapsus ad curiositatcs sacri-

DE CIVITATE DEI LIB. V. IG7

legas atque illicitas, scd a<l Iuhnnncin in Aegypti ercinu cunsti- tutum, quem Dei scrvuin prophctandi spiritu praeditum fama crebresccnte didicerat, misit; atquc ah cu nuntium victuriac certissimum acccpit. Mux tyranni Maximi cxstinctur Valenti- nianum puerum imperii sui partihus, undc fugatus fucrat, cum misericurdissima vencratione restituit: cuquc sivc pcr in- sidias, sivc quu aliu pactu vel casu pruximc exstinctu, alium ty- rannum Eugenium, qui in illius impcraturis lucum nun legiti- me fuerat subrugatus, acceptu rursus pruphetico responso, fidc ccrtus upprcssit, cuntra cuius rubustissimum cxercitum magis urando, quam fericndu pugnavit. Milites nuhis qui aderant, re- tulerunt, exturta sibi esse de manihus quaccunquc iaculahan- tur, cum a Theudusii partibus in adversarius vehemens ventus iret, et nun sulum quaecunque in eus iaciehantur cuncitatis- sime raperct, verum etiam ipsorum tela in curum curpurn re- turqueret. Vnde et puctn Clnudinnus, qunmvis n Christi numi- nc nlienus, in eius tamcn lnudibus dixit:

O nimium dilecte Deu, cui fundit nb nntris.

Aeulus nrmntns hyemes, cui militnt ncthcr,

Et cuniurnti veniunt nd clnssicn venti! Victur nutem, sicut credidernt et prnedixcrnt, Iuvis simulncrn, qunc ndvcrsus eum fuernnt nesciu quibus ritibus velut cunse- crntn, ct in Alpibus constitutn , depusuit: curumque fulminn, quud nuren fuissent, iucnntibus (quud illn lnetitin permittebnt) Cursuribus, et se nb eis fulminnri velle dicentibus, hilnriter benigneque dunnvit. Inimicurum suurum filios, quus nun ipsius iussus, sed belli nbstulernt impetus , etinm nondum Christinnus nd ecclesinm cunfugicntes, Christinnus hnc uccnsiune fieri vu- luit, et Christinnn cnritnte dilcxit; nec privnvit rcbus, sed nuxit honorihus. In ncminem post victorinm privntns inimicitins vn- lere permisit. Belln civilin, non sicut Cinnn et Mnrius et Sylla ct nlii tnlcs nec finitn finire vulucrunt, sed mngis doluit ex- urtn qunm cuiqunm nucere vuluit tcrminntn. Inter hnec umnin ex ipsu initiu imperii sui nun quievit iustissimis et misericur- dissimis lcgibus ndvcrsus impios lnboranti Ecclesiae subvenire ; quam Valcns hacreticus favens Arrianis vehcmenter afflixcrnt : cuius Ecclesine se membrum csse mngis qunm in terris rcgnnre gnudebnt. Simulncrn gentilium ubique evertendn prnecepit, sn- tis intclligens, nec terrenn munern in dnemuniorum, sed in Dei veri esse pusitn potestnte. Quid nutem fuit eius religiusn humi- litate mirnhilius, qunndo in Thessnlonicensium grnvissimum scelus, cui inm cpiscupis intercedentihus promiscrnt indulgen- tiam, tumultu quuruihdam, qui ei cuhacrebant, vindicarc cum-

IG8 DIVI AVRELII AVGVSTINI

pulsus cst, ct ccclcsiastica cocrcitus disciplina, sic cgit pocni- tcntiam, ut imperatoriam celsitudinem pro illo populus orans magis fleret videndo prostratam, quam peccando timcret ira- tam? Haec ille secum, et si qua similia, quae commemorare longum cst, bona opcra tulit, cx isto temporali vapore cuiusli- bet culminis ct sublimitatis humanae; quorum operum merccs cst aeterna felicitas, cuius dator est Deus solis veracitcr piis. Caetera vero vitae huius vel fastigia vel subsidia, sicut ipsum mundum, lucem, auras, terras, aquas, fructus, ipsiusque homi- nis animam, corpus, sensus, mentem, vitam, bonis malisquc largitur: in quibus est etiam quaelibet imperii magnitudo, quam pro temporum gubernatione dispensat.

Proinde iam etiam illis respondendum esse video , qui ma- nifestissimis documentis , quibus ostenditur, quod ad ista tem- poralia, quae sola stulti habere concupiscunt, nihil deorum fal- sorum numerositas prosit, confutati atque convicti conantur as- serere, non propter vitae praesentis utilitatem, sed propter eam quae post mortem futura est, esse colcndos dcos. Nam istis qui propter amicitias mundi huius volunt vana colere, et non sc permitti puerilibus sensibus conqucruntur, his quinque libris satis arbitror csse responsum. Quorum trcs priores cum edidis- sem, et in multorum manibus essc coepissent, audivi quosdam ncscio quam adversus eos rcsponsionem scribendo praepararc. Deinde ad me perlatum cst, quod iam scripserint, sed tempus quaerant, quo sine periculo possint edere. Quos admonco, non optent quod eis non cxpedit. Facilc cst enim cuiquam videri respondissc, qui taccrc noluit. Aut quid cst loquacius vanitate? Quae non ideo potest quod veritas, quia si voluerit, ctiam plus potcst clamare quam veritas. Sed considerent omnia diligen- ter: et si forte sinc studio partium iudicantcs, talia csse perspe- xerint, quae potius exagitari, quam eonvclli possint, garrulita- te impudentissima et quasi satyrica vel mimica levitate, cohi- beant suas nugas; et potius a prudentibus emendari, quam lau- dari ab imprudcntibus cligant. Nam si non ad libcrtatem vcra diccndi, sed ad Hccntiam malcdicendi tempus exspectant, absit ut cis eveniat quod ait Tullius de quodam, qui peccandi liccn- tia felix appellabatur: O miscrum, cui pcccarc licebat! Vnde quisquis cst, qui malcdiccndi liccntia feliccm se putat, multo erit fclicior, si hoc illi omnino non liceat: cum possit dcposita inanitatc iactantiac ctiam isto tempore tanqufim studio consu- lendi quicquid volucrit, contradiccrc; ct quantum possunt, ab cis quos consulit arnica disputationc, honcste, gravitcr, libere, quod oportct audirc.

DE CIVITATE DEl LIB. VI. 169

LIBER S E X T V S.

Praefatio.

Quinque superioribus libris satis mihi adversus eos videor di- sputassc, qui inultos deos et falsos, quos esse inutilia simulacra, vcl immundos spiritus ct perniciosa daemonia, vel certe crca- turas, non creatorcm veritas Christiana convincit, propter vi- tac huius mortalis rerumque terrcnarum utilitatem, eo ritu ac servitutc, quae Graece XarQtta dicitur, et uni vcro Deo dcbetur, vcncraudos ct colendos putant. Et nimiae quidem stultitiae vcl pertinaciac, nec istos quinque, nec ullos alios quanticunque nu- mcri libros satis csse posse, quis nesciat? quando*ca putatur gloria vanitatis , nullis cedere viribus veritatis ; in pernicicm utique eius, cui vitium tam immane dominatur. Nam et contra omnem curantis industriam, non malo medici, sed acgroti in- sanabilis, morbus invictus est. Hi vero qui ea quae lcgunt, vcl sinc ulla, vcl non cum magna ac nimia veteris erroris obstina- tione, intellccta et considerata perpendunt, facilius nos isto nu- mero terminatorum quinque voluminum plus quam quaestionis ipsius necessitas postulabat satis fecisse, quam minus disseruis- sc iudicabunt; totamque invidiam, quam Christianae rcligioni de huius vitae cladibus terrenarumque contritione ac mutationc rerum imperiti faccre conantur, non solum dissimulantibus, sed contra suam conscicntiam favcntibus eam doctis, quos impie- tas vesana possedit, omnino esse inanem rectae cogitationis at- que rationis, plenamque levissimae temeritatis et perniciosissi- mae animositatis, dubitare non poterunt.

C A P V T I.

De his, qui dicunt deos a se, non propter praesentem vitam coli, sed

propter aeternam.

Nunc crgo quoniam deinceps, ut promissus ordo expetit, etiam hi refellcndi et docendi sunt, qui non propter istam vi- tam, scd propter illam quae post mortcm futura est, deos gen- tium, quos Christiana religio destruit, colendos esse contcn- dunt; placet a veridico oraculo sancti Psalmi sumere exordium disputationis meae: Beatus cuius est Dominus Deus spes ipsius, et non respexit in vanitates, et insanias mendaces. Ve rumtamen in omnibus vanitatibus insaniisque mendacibus longe tolerabilius philosophi audiendi sunt, quibus displicuerunt istae opinioncs erroresque populorum: qui popuJi constitucrunt simu-

170 DIVI AVRELII AVGVSTINI

lacra numinibus, multaque de eis quos deos immortates vocant, falsa atque indigna sive finxerunt, sive ficta crediderunt, ct credita eorum cultui sacrorumque ritibus niiscuerunt. Cum his hominibus, qui etsi non libere praedicando, saltcm utcun- que in disputationibus mussitando, talia se improbare testati sunt, non usque adeo inconvenienter quaestio ista tractatur: utrum non unum Deum qui fecit omnem spiritalem corporalem- que creaturam, propter vitam quae post mortem futura est coli oporteat; sed multos deos, quos ab illo uno factos et subliniiter collocatos quidam eorundem philosophorum caeteris excellen- tiores nobilioresque senserunt

Caeterum quis ferat dici atque contendi, deos illos, quorum rn quarto libro quosdam commemoravi, quibus rerum exigua- rum singulis singula distribuuntur officia, vitam aeternam cui- quam praestare? An vero illi peritissimi et acutissimi viri, qui se pro magno beneficio conscripta docuisse gloriantur, ut sci- retur quare cuique deo supplicandum esset, quid a quoque esset petendum, ne absurditate turpissima, qualis ioculariter in mimo fieri solet, peteretur a Libero aqua, a Lymphis vinum; auctores erunt cuipiam hominum diis immortalibus supplicanti, utcum aLymphis petierit vinum, eique responderint,Nos aquam habemus, hoc a Libero pete; possit recte dicere, Si vinum non habetis, saltem date mihi vitam aeternam? Quid hac absurdita- te monstruosius? Nonne illae cachinantes (solent enim esse ad risum faciles) si non affectent fallere ut daemones, supplici re- spondebunt, O homo putasne in potestate nos habere vitam, quasaudis nonhaberevelvitem? Impudentissimaergiturstultitiae est, vitam aeternam a talibus diis petere vel sperare , qui vitae huius aerumnosissimae atquc brevissimae, et si qua ad cam per- trnent adminiculandam atque fulciendam, ita singulas particu- las tueri asseruntur, ut si id quod sub alterius tutela ac potesta- te est, petatur ab altero, tam sit inconveniens et absurdum, ut mimicae scurrilitati videatur esse simillimum. Quod cum fit a scientibus mimis, digne rrdentur in theatro; cum vero a nesci- entibus stultis, dignius irridentur in mundo. Cui ergo deo vel dcae, propter quid supplicaretur, quantum ad illos deos attinet quos instituerunt civitates, a doctis solerter inventum memo- riacquc mandatum est; quid a Libero, verbi gratia, quid aLym- phis, quid a Vulcano, ac sic a caeteris, quos partim coniniemo- ravi in quarto libro, partim praetereundos putavi. Porro si a Cerere vinum, a Libero panem, a Vulcano aquam, a Lymphis ignem petere erroris est ; quanto maioris dcliramenti essc intcl- ligi debet, si cuiquam istorum pro vita supplicetur aeterna?

DE CIVITATE DEI LIB. VI. I7J

Quamobrem, si cum de rcgno terreno quaereremus, quos- nam illud deos vel deas hominibus credendum essct posse con- ferre, discussis omnibus longe alienum a veritate monstratum cst, a quoquam istorum multorum numinum atque falsorum sal- tem regna terrena existimare constitui: nonne insanissimaeim- pietatis est, si aeterna vita, quae terrenis omnibus regnis sinc ulla dubitatione vel comparatione praeferenda est, ab istorum quoquam dari cuiquam posse credatur? Neque enim proptcrea dii tales vel terrenum regnum dare non posse visi sunt, quia illi magni ct excelsi sunt, hoc quiddam parvum et abiectum, quod non dignarentur in tanta sublimitate curare. Sed quan- tumlibet considcratione fragilitatis humanae caducos apicester- reni regni merito quisque contemnat; illi dii tales apparuerunt, ut indignissimi viderentur, quibus danda atque servanda debe* rent vel ista committi. Ac per hoc, si (ut superiora proximis duobus libris pertractata.docuerunt) nullus Deus ex illa turba, vel quasi plcbeiorum, vel quasi procerum deorum, idoneus est regna mortalia mortalibus dare, quanto minus potest immorta- les ex mortalibus facere?

Huc accedit, quia si iam cum illis agimus qui non propter istam, scd piflpter vitam quae post mortem futura est, existi- mant colendos deos; iam nec propter illa saltem quae deorum talium potestati tanquam dispartita et propria, non ratione ve- ritatis, sed vanitatis opinione tribuuntur, omnino colendi sunt; sicut credunt hi qui cultum eorum vitae huiusmortalis utilitati- bus necessarium esse contendunt: contra quos iam quinque praeccdentibus voluminibus satis, quantum potui, disputavi. Quae cum ita sint, si eorum qui colerent deam luventatem, ae- tas ipsa floreret insignius; contemtorcs autem eius , vel intra annos occumberent iuventutis, vel in ea tanquam senili torpore frigescerent: si malas cultorum suorum speciosius et festivius Fortuna barbata vestiret; a quibus autem sperneretur, glabros aut male barbatos videremus: etiam sic rectissime diceremus, huc usque istas deas singulas posse, suis oiliciis quodammodo limitatas; ac per hoc nec a Iuventate oportere peti vitam aeter- nam, quae non daret barbam; nec a Fortuna barbata boni ali- quid post hanc vitam esse sperandum, cuius in hac vita potestas nulla esset, ut eandem saltern aetatem, quae barba induitur, ipsa praestaret. Nunc vero cum earum cultus nec propter ista ipsa, quaeputanteis subdita,sitnecessarius ; quiaet multi colenteslu- ventatem deam minime in illa aetate viguerunt , et multi non eam colcntes gaudent robore iuventutis; itemque multi Furtu- nac barbatac supplices ad nullam vel deformem barbam perve-

172 VlVl AVRELII AVGVSTINI

nire potuerunt, ct si qui eam pro barba impetranda venerantur, a barbatis eius contemtoribus irridentur: itane dcsipit cor hu- manum, ut quorum deorum culturn propter ista ipsa tcmporalia et cito praetereuntia munera, quibus singulis singuli praeesse perhibentur, inanem ludibriosumque cognoscit, propter vitam aeternam credat esse fructuosum? Hanc dare illos possc, nec hi dicere ausi sunt, qui eis, ut ab insipientibus populis colerentur, ista opcra temporalia, quoniam nimis multos putaverunt, nc quisquam eorum sederet otiosus, minutatim divisa tribuerunt.

C A P. II.

Quid Varronem de diis gentium sensisse credendum sit, quorum talia

et genera et sacra detexit, ut reverentius cum eis ageret, si de

illis omnino reticeret.

Quis Marco Varrone curiosius ista quaesivit? quis invenit doctius? quis consideravit attentius? quis distinxit acutius? quis diligentius pleniusque conscripsit? Qui tametsi minus est suavis eloquio, doctrina tamen atque sententiis ita refertus est, ut in omni eruditione, quam nos saecularem, illi autem libera- »em vocant, studiosum rerum tantum iste doceat, quantum stu- diosum verborum Cicero delectat. Denique et ipfe Tullius huic tale testimonium perhibet, ut in libris Academicis dicat cam, quae ibi versatur, disputationem, se habuisse cum Marco Var- rone, hominc, inquit, omnium facile acutissimo, et sine ulla du- bitatione doctissimo. Non ait, eloquentissimo vel facundissimo ; quoniam rc vera in hac facultate multum impar est: sed omni- um, inquit, facile acutissimo. Et in eis libris, id est Academicis, ubi cuncta dubitanda esse contendit, addidit, sinc ulla dubita- tione doctissimo. Profecto de hac re sic erat ccrtus, ut auferrct dubitationem, quam solet in omnibus adhibere, tanquam de lioc uno etiam pro Academicorum dubitatione disputaturus, se Aca- demicum fuisset oblitus. In primo autem libro cum eiusdem Varronis literaria opera praedicaret, „Nos, inquit, in nostra „urbe peregrinantes errantesque, tanquam hospites, tui libri „quasi domum reduxerunt, ut possemus aliquando qui et ubi ,,csscmus agnoscere. Tu aetatem patriac, tu descriptiones tem- „porum, tu sacrorum iura, tu sacerdotum, tu domesticam, tu „publicam disciplinam, tu scdem regionum, locorum, tu omnium „divinarumhumanarumquererum nomina, genera, officia, cau- „sas apcruisti." Iste igitur vir tam insignis excellentisque pe- ritiac, et quod de illo etiam Terentianus elegantissimo vcrsicu- io brcviter ait, Vir doctissimus undccunque Varro: qui tammul- ta legit, ut aliquid ei scribcrc vacasse miremur; tam multa

DE CIVITATE DEI LIB. VI. 173

scripsit, quam niulta vix quenquam legcre potuisse credamus: iste, inquam, vir tantus ingenio, tantusque doctrina, si rerum velut divinarum, de quibus scribit, oppugnator csset atque dc- structor, casquc non ad religioncm, scd ad superstitioncm dice- ret pertinere, nescioutrum tam multa in eisridenda, contcmnen- da, detestanda conscriberet. Cum vero deos cosdem ita colue- rit, colendosque censuerit, ut in eo ipso opere literarum suarum dicat se timere ne pereant , non incursu hostili, sed civium ne- gligentia, de qua illos velut ruina liberari a se dicit, et inme- moria bonorum per huiusmodi libros recondi atque servari uti- liore cura, quam Metellus de incendio sacra Vestalia, et Aeneas dc Troiano excidio penates liberasse praedicatur; et tamen ea Icgenda saeculis prodit, quae a sapientibus et insipientibus me- rito abiicicnda , et veritati religionis inimicissima iudicentur : quid existimare debemus, nisi hominem acerrimum ac pcritissi- mum, non tamen sancto Spiritu liberum, oppressum fuisse suae civitatis consuetudinc ac legibus; et tainen ea quibus moveba- tur sub specie commendandac religionis tacere noluisse?

C A P. III.

Quae sit partitio Varronis librorum suorum, quos de antiquitatibus rerum humanarum divinarumque composuit.

Quadraginta unum libros scripsit antiquitatum : hos in res humanas divinasque divisit, rebus humanis viginti quinque, di- vinis sexdecim tribuit: istam secutus in ea partitione rationem, ut rerum humanarum libros senos quatuorpartibus daret. In- tendit cnim qui agant, ubi agant, quando agant, quid agant. In sex itaque primis de hominibus scripsit, in secundis sex de lo- cis, sex tcrtios de temporibus, sex quartos eosdemque postre- mos de rebus absolvit. Quater autem seni, viginti et quatuor tiunt. Scd unum singularem, qui communiterprius de omnibus loqueretur, in capite posuit. In divinis identidem rebus eadem ab illo divisionis forma servata est, quantum attinet ad ea quae diis exhibenda sunt. Exhibentur enim ab hominibus in lociset temporibussacra. Haec quatuor quae dixi, libris complexus est ternis: nam tres priores de hominibus scripsit, sequentes de lo- cis, tertios de temporibus, quartos de sacris; etiam hic qui ex- hibeant, ubi exhibeant, quando exhibeant, quid exhibeant, sub- tilissima distinctione commendans. Sed quia oportebatdiccre, et maxime id exspectabatur, quibus exhibeant, de ipsis quoque diis tres conscripsit extrernos, ut quinquies terni quindecim fie- rent. Sunt autem omnes, ut diximus , sexdecim: quia et isto- rum exordio unum singularem, qui prius de omnibus loquere-

r74 DIVI AVRELII AVGVSTINI

tur, apposuit: quo absoluto, consequenter ex illa quinque par- tita distributione tres praecedentes , qui ad homines pertinent, ita subdivisit, ut primus sit de pontificibus, secundus de au- guribus, tertius de quindecim viris sacrorum. Secundos tres ad loca pertinentes ; ita, ut in uno eorum de saccllis , altero de sacris aedibus diceret, tertio de locis religiosis. Tres porro qui istos sequuntur, et ad tempora pertinent, id est, ad dies festos; ita ut unum eorum faceret de feriis, alterum de ludis Circensibus, de scenicis tertium. Quartorum trium ad sacra pertinentium, uni dedit consccrationes, alteri sacra privata, ultimo publica. Hanc velut pompam obsequiorum intribus,qui restant, dii ipsi sequuntur extremi, quibus iste universus cul- tus impensus est: in primo dii certi, in secundo incerti, in tertio cunctorum novissimo dii praecipui atque selecti.

C A P. IV.

Quod ex disputatione Tarronis apud cultores deorum antiquiores res humanae quam divinae reperiantur.

In hac tota serie pulcherrimae ac subtilissimae distributio- nis et distinctionis vitam aeternam frustra quaeri et sperari im- pudentissime vel optari, ex his quae iam diximus, et quac deinceps dicenda sunt, cuivis hominum, qui corde obstinato sibi non fuerit inimicus , facillime apparet. Vel hominum enim sunt ista instituta, vel daemonum; non quales vocant illi dae- mones bonos, sed, ut loquar apertius, immundorum spirituum et sine controversia malignorum , qui noxias opiniones , quibus anima humana magis magisque vanescat , et incommutabili ae- ternaeque veritati coaptari atque inhaerere non possit, invi- dentia mirabili et occulte inserunt cogitationibus impiorum, et aperte aliquando ingerunt sensibus, et qua possunt fallaci atte- stationc confirmant. Iste ipse Varro, propterea se prius de rcbus humanis, de divinis autem postea scripsissetestatur, quod prius exstiterint civitates, deinde ab eis haec instituta sint. Vera auteni religio non a terrena aliqua civitate instituta est: sed plane coelestem ipsa instituit Civitatem. Eam vero inspi- rat et docet verus Deus, dator vitae acternae, veris cultori- bus suis.

*Varronis igitur confitentis ideo sc prius de rebus humanis scripsisse, postea de divinis , quia divinac istae ab hominibus institutac sunt, haec ratio est: „Sicut prior cst, inquit, pi- „ctor quam tabula picta, prior faber quam aedificium; ita prio- „res sunt civitates , quam ca quae a civitatibus sunt instituta." Dicit autem, se prius scripturum fuissc de diis, postea de ho-

DE CIVITATE DEI LIB. VI. 175

minibus, si de omni natura deorum scriberct. Quasi hic dc ali- qua scribat, et non de omni; aut vero etiam aliqua, licet non omnis, deorum natura non prior debcat esse, quam hominum? Quid quod in illis tribus novissimis libris, deos certos et in- certos et selectos diligenter explicans, nullam dcorum natu- ram praetermittere videtur? Quid est ergo, quod ait: „Si de „omni natura deorum et hominum scriberemus, prius divina „absolvissemus, quam humana attigissemus?" Aut enim de omni natura deorum scribit, aut de aliqua, aut omnino de nulla. Si de omni; praeponenda est utique rebus humanis : si de aliqua; cur non etiam ipsa res praecedat humanas? An indigna est praeferri etiam universae naturae hominum pars aliqua deorum? Quod si multum est, ut aliqua pars divina praeponatur universis rebus humanis; saltem digna est vel Ro- manis. Rerum quippe humanarum libros, non quantum ad orbem terrarum, sed quantum ad solam Romam pertinet, scri- psit. Quos tamen rerum divinarum libris se dixit scribendi ordine merito praetulisse; sicut pictorem tabulae pictae, sicut fabrum aedificio; apertissime confitens, quod etiam istae res divinae, sicut pictura, sicut structura, ab hominibus institutae sint. Restat ut de nulla deorum natura scripsisse intelligatur; neque hoc aperte dicere voluisse, sed intelligentibus reliquisse. Vbi enim dicitur, non omnis, usitate quidem intelligitur ali- qua: sed potest intelligi et nulla: quoniam quae nulla est, nec omnis, nec aliqua est. Nam ut ipse dicit, si omnis esset na- tura deorum de qua scriberet, scribendi ordine rebus humanis praeponenda esset: ut autem et ipso tacente veritas clamat, praeponenda esset certe rebus Romanis, etiamsi non omnis, sed saltem aliqua esset: recte autem postponitur; ergo nulla est. Non itaque rebus divinis anteferre voluit res humanas, sed rebus veris noluit anteferre res falsas. In his enim quae scripsit de rebus humanis, secutus est historiam rerum gesta- rum: quae autem dehis, quas divinas vocat, quid nisi opi- niones rerum vanarum? Hoc est niniirum, quod voluit subtili significatione monstrare; non solum scribens de his posterius quam de illis, sed ctiam rationem reddens cur id fecerit. Quam si tacuisset, aliter hoc factum eius ab aliis fortasse de- fenderetur. In ea vero ipsa ratione quam reddidit, nec aliis quicquam reliquit pro arbitrio suspicari, et satis probavit, ho- mines sepraeposuisse institutis hominum, non naturam homi- num naturae deorum. Ita se libros rerum divinarum, non de veritate quae pertinet ad naturam, sed de falsitate quae per- tinet ad errorem, scripsisse confessus est. Quod apertius alibi

J7G DIVI AVRELII AVGVSTINI

posuit, sicuti in quarto libro commemoravi, ex , naturae for- mula se scripturum fuissc, si novam ipse condcret civitatem : quia vcro iam veterem invenerat, non se potuisse nisi cius consuetudinem sequi. (*«/. CAP. IV.)

C A P. V.

De tribus generibus theologiae secundum Varronem , scilicet uno fa- buloso, alter{, naturali, tertioque civili.

Deinde illud quale est, quod tria genera theologiae dicit esse, id est, rationis quae de diis explicatur , eorumque unum mythicon appellari, alterum physicon, tertium civile? Latinc si usus admitteret, genus quod primum posuit, fabulare appel- laremus; sed fabulosum dicamus: a fabulis enim mythicon di- ctum est; quoniam (iv&og Graece fabula dicitur. Secundum autcm ut naturale dicatur, iam et consuetudo locutionis admit- tit. Tertium etiam ipse Latine enuntiavit, quod civile appel- latur. Deinde ait: ,,Mythicon appellant, quo maxime utun- „tur poetae; physicon, quo philosophi; civile, quo populi. „Primum, inquit, quod dixi, in eo sunt multa contra digni- „tatem et naturam immortalium ficta. In hoc enim est, ut „deus alius ex capite, alius ex femore sit, alius cx guttis san- „guinis natus: in hoc, ut dii furati sint, ut adulteraverint, „ut servierinthomini: denique in hoc omnia diis attribuuntur, „quae non modo in hominem, sed etiam quae in contemtissi- „mum hominem cadere possunt." Hic certe ubi potuit, ubi ausus est, ubi impunitum putavit, quanta mendacissimis fa- bulis naturae deorum fieret iniuria, sine caligine ullius ambi- guitatis expressit. Loquebatur cnim, non de naturaii theolo- gia, non de civili, sed de fabulosa, quam libere a se putavit esse culpandam.

Videamus quid de altera dicat. „Secundum genus est, in- „quit, quod demonstravi, de quo multos libros philosophi re- „liquerunt: in quibus est, dii qui sint, ubi, quod genus, quale, ,,a quonam tempore, an a sempiterno fuerint, an ex igne „sint, ut credit Heraclitus; an ex numeris, ut Pythagoras; „an ex atomis, ut ait Epicurus. Sic alia, quac facilius intra pa- „rietes in schola, quam extra in foro ferre possunt aures." Nihil in hoc genere culpavit, quod physicon vocant, et adphi- losophos pertinet: tantum quod eorum inter se controversias commemoravit, per quos facta cst dissidentium multitudo se- ctarum. Removit tamen hoc genus a foro, id est, a populis: scholis vero et parietibus clausit. Illud autem primum menda- cissimum atque turpissimum a civitatibus non removit. O re-

DE CIVITATE DEI LIB. VI. 177

ligiosas aurcs populares, atque in his etiaiu Romanas ! Quod de diis immortalibus philosoplii disputant, ferrc non possunt: quod vcro poetae canunt, ct histrioncs agunt, quia contra di- gnitatcm ac naturam immortalium tfcta sunt, quia non modo in homincm, sed ctiam in contcmtissimum homincm cadcrc possunt , non solum fcrunt, sed etiam libentcr audiunt. Nc- quc id tantum, scd diis quoque ipsis haec placere, et pcr hacc eos placandos csse dccernunt.

Dixerit aliquis , Hacc duo genera mythicon et physicon, id cst, fabulosum atque naturale, disccrnamus ab hoc civili, dc quo nunc agitur; unde illa et ipse discrevit: iamque ipsum civilc vidcamus, qualiter cxplicct. Video quidem, cur debeat disccrni fabulosum: quia falsum, quia turpe, quia indignum est. Naturale autcm a civili vclle discernere, quid est aliud, quam etiam ipsum eivile fateri csse mendosum? Si enim illud naturale est, quid habet reprehensionis, ut excludatur? Si au- tcm hoc quod civile dicitur, naturale non est, quid habet mcriti, ut admittatur? Haec ncmpc illa causa est, quare prius scripserit de rebus humanis , posterius dc divinis ; quoniam in divinis rcbus non naturam, scd hominum instituta secutus cst. Intucamur sane et civilem theologiam. „Tcrtium genus est, „inquit, quod in urbibus cives, maxime saccrdotes, nossc at- „quc administrare debcnt. In quo cst, quos deos publice co- „lcre, quac sacra et sacriticia facere quemquc par sit. Adhuc „quod scquitur attendamus. Prima, inquit, theologia maxime „accommodata cst ad theatrum , secunda ad mundum , tertia „ad urbem." Quis non videat, cui palmam dederit? Vtique secundac, quam supra dixit csse philosophorum. Hanc enim pertincre testatur ad mundum, quo isti nihil cssc cxccllentius opinantur in rebus. Duas vero illas thcologias, primam et tertiam, thcatri scilicct atque urbis, distinxit, an iunxit? Vi- demus enim non continuo quod est urbis, pertinere posse et ad mundum ; quamvis urbis esse vidcamus in mundo : ficri enim potest, ut in urbe secundum falsas opiniones, ca colantur et ea credantur , quorum in mundo vcl extra mundum natura sit nusquam: theatrum vero ubi est, nisi in urbe? Quis theatrum instituit, nisicivitas? Propter quid instituit, nisi propter lu- dos scenicos? Vbi sunt ludi scenici, nisi in rebus divinis , de quibus hi libri tanta solertia conscribuntur ?

C A P. V I.

l)e theologia mythica, id est, fabulosa, et de civili, contra Varronem. OMarccVarro, cum sis homo omnium acutissimus, et

M

178 DIVI AVRELII AVGVSTINI

sinc ulla dubitatione doctissinius, sed tamen homo, non Deus. nec Spiritu Dci ad vidcnda et annuntianda divina in veritatcm libertatemque subvectus, ccrnis quidcm quam sint rcs divinac ab humanis nugis atque mendaciis dirimcndac: scd vitiosissi- mas populorum opiniones et consuctudincs in superstitionibns publicis vcreris offendere , quas a deorum natura abhorrerc vel talium quales in huius mundi elemcntis humani animi suspica- tur infirmitas, et sentis ipse, cum eas usqucquaque considcras, et omnis vestra literatura circumsonat. Quid hic agit huma- num quamvis excellentissimum ingenium? Quid tibi humana licct multiplex ingensque doctrina in his angustiis suffragatur? Naturales deos colere cupis, civiles cogcris. Invenisti alios fabulosos, in quos liberius, quod sentis evomas, unde et istos civiles velis nolisvc perfundas. Dicis quippe fabulosos accom- modatos esse ad theatrum, naturales ad mundum, civiles ad urbem: cum mundus opus sit divinum, urbes vcro et theatra opera sint hominum; nec alii dii rideantur in theatris, quam qui adorantur in templis; nec aliis ludos exhibeatis, quam qui- bus victimas immolatis. Quanto liberius subtiliusque ista di- videres, dicens, alios csse deos naturales , alios ab hominibus institutos ; scd de institutis aliud habere literas poetarum, aliud saccrdotum, utrasquc tamen ita esse inter se amicas consortio falsitatis, ut gratae sint utraequc daemonibus, quibus inimica est doctrina veritatis ? Sequestrata igitur paululum theologia, quam naturalem vocant, de qua postea disserendum est, pla- cetnc tandem vitam acternam peti aut sperari a diis poeticis, thcatricis, ludicris, sccnicis? Absit imo avertat Deus verus tam immanem sacrilegamque demcntiam. Quid, ab eis diis quibus haec placcnt, et quos hacc placant, cum eorum illic cri- inina frequententur, vita aeterna poscenda est? Nemo, ut ar- bitror, usque ad tantum praecipitium furiosissimae impietatis insanit. Ncc fabulosa igitur, nec civili thcologia scmpitcrnam quisquam adipiscitur vitam. Illa enim de iis turpia fingendo seminat, haec favcndo metit. Illa mendacia spargit, haec colligit. Illa rcs divinas falsis criminibus insectatur, haec eorum criminum ludos in divinis rebus amplectitur. Illa de diis nefanda figmenta hominum carminibus personat, haec ea deorum ipsorum festivitatibus consccrat. Facinora ct ilagitia numinum illa cantat, hacc amat. Illa prodit, autfingit: haec autem aut attestatur veris, aut oblectatur et falsis. Ambac turpes, ambaeque damnabiles: sed illa quac theatrica cst, pu- blicam turpitudinemprofitetur; ista quae urbana est, illius tur- pitudinc ornatur. Hinccinc vita aeterna spcrabitur, undc ista

DE CIVITATE DEI LIB. VI. 179

brevis temporalisque polluitur? An vero vitam polluit consor- tium nefariorum hominum, si se inserant affcctionibus ct as- sensionibus nostris, ct vitam non polluit societas dacmonum, qui coluntur criminibus suis? Si vcris, quam mali? si falsis, quam malc?

Haec cum dicimus, videri fortassc cuipiam nimis harum rerum ignaro potest ea sola de diis talibus maicstati indigna di- vinac, et ridicula, detestabiliaque celcbrari, quae poeticis can- tantur carminibus, et ludis sccnicis actitantur; sacra vero illa, quac non histriones, sed sacerdotes agunt, ab omni esse dedc- core purgata ct aliena. Hoc si ita esset, nunquam theatricas turpitudincs in eorum honorcm quisquam celebrandas essc cen- scret, nunquam eas ipsi dii praeciperent sibimet exhiberi. Sed ideo nihil pudct ad obsequium deorum talia gerere in thea- tris , quia similia geruntur in templis. . Deniquc cum memo- ratus auctor civilem theologiam a fabulosa et naturali, tcr- tiam quandam sui generis distinguere conaretur, cam magis ex utraque temperatam, quam ab utraque separatam intelligi voluit. Ait enim, ea quae scribunt poetae minus esse , quam ut populi sequi debeant; quae autem philosophi, plus quam ut ea vuJgum scrutari expediat. ,,Quae sic abhorrent, inquit, ut „tamcn ex utroque genere ad civiles rationes assumta sint non „pauca. Quare quae sunt communia cum poetis , una cum ci- ,,vilibus scribemus: e quibus maior societas debet esse nobis „cum philosophis, quam cum poetis. Non ergo nulla cum „poetis." Et tamcn alio loco dicit ee gcncrationibus deorum magis ad poetas quam ad physicos fuisse populos inclinatos. Hic enim dixit quid iieri debeat, ibi quid iiat. Physicos dixit utilitatis causa scripsissc, poctas delcctationis. Ac per hoc ea quac a poetis conscripta populi sequi non debcnt, crimina sunt deorum: quae tamen dclectant ct populos et deos. Delcctatio- n is enim causa, sicut dicit, scribunt poetae, non utilitatis: ea tamen scribunt quae dii expetant, populi exhibeant.

C A P. V 1 1.

De fabulosae et civilis theologiae similitudine atque concordia.

Revocatur igitur ad theologiam civilem theologia fabulosa, thcatrica, scenica, indignitatis et turpitudinis plena : et haec tota quae merito culpanda et respuenda iudicatur, pars huius est quae colenda et observanda censetur ; non sane pars incon- grua , sicut ostendcre institui , et quac ab univcrso corpore aliena importune illi connexa atque suspensa sit, sed omnino consona, et tanquam eiusdem corporis membrum convenientis

M2

180 DIVI AVRELII AVGVSTINI

sime copulata. Quid cnim aliud ostendunt illa simulacra, for- mac, aetates, sexus, habitus dcorum? Numquid barbatum Io- vem, imberbem Mercurium poetae habent, pontifices non ha- bent? Numquid Priapo mimi , non etiam sacerdotes enormia pudenda fecerunt? An aliter stat adorandus in locis sacris, quam procedit ridendus in theatris? Num Saturnus senex, Apollo ephebus, ita personae sunt histrionum, ut non sint sta- tuae delubrorum? Cur Forculus qui foribus praeest, et Limen- tinus qui limini , dii sunt masculi , atque inter hos Cardea fe- mina est, quae cardinem servat? Nonne ista in rerum divina- rum libris rcperiuntur, quae graves poetae suis carminibus in- digna duxcrunt? Numquid Diana theatrica portat arma, et ur- bana simplicitcr virgo est? Numquid scenicus Apollo citharista est, et ab hac arte Delphicus vacat? Sed haec honestiora sunt in comparationc turpiorum. Quid de ipso Iove senserunt, qui eius nutricem in Capitolio posuerunt? Nonne attestati sunt Euhemero, qui omncs talcs deos non fabulosa garrulitate, sed liistorica diligentia homincs fuisse mortalesquc conscripsit? Epulones ctiam deos parasitos Iovis, ad eius mensam qui consti- tuerunt, quid aliud quam mimica sacra csse voluerunt? Nam parasitos Iovis ad eius convivium adhibitos si mimus dixisset, risu?n utique quaesisse videretur. Varro dixit ; non cum irri- deretdcos, sed cum commendaret, hoc dixit: divinarum, non humanarum rerum libri, hoc eum scripsisse tcstantur ; nec ubi ludos scenicos cxponebat, scd ubi Capitolina iura pandebat. Denique a talibus vincitur, ct fatctur, sicut forma humana deos fecerunt, ita eos delectari humanis voluptatibus credidisse. Non enim ct maligni spiritus suo negotio dcfucrunt, ut has noxias opiniones humanarum mentium ludificatione firmarcnt. Vnde etiam illud est, quod Herculis aedituus otiosus atque fe- riatus lusit tesseris secum utraque manu alternante, in una con- stituens Herculcm, in altera sc ipsum; sub ea conditione, ut si ipse vicisset, dc stipe tcmpli sibi coenam pararet, amicam- que conduceret; si autem victoria Herculis ficret, hoc idem dc pecunia sua voluptati Herculis cxjiiberet: deinde cum a sc ipso tanquam ab Herculc victus essct, debitam coenam et nobilissi- mam meretricem Larcntinam deo Herculi dedit. At illa cum dormivissct in tcmplo, vidit in somnis Herculem sibi esse com- mixtum, sibiquc dixisse, quod inde disccdcns cui primum iu- veni obvia fieret, apud illum esset inventura merccdem , quam sibi credere debcret ab Hercule persolutam. Ac sic abeunti cum primus iuvenis ditissimus Tarutius occurrisset, eamque dile- ctam secum diutius habuisset, illa herede relicta defunctus est

DE CIVITATE DEI LIB. VI. 181

Quae amplissimam adepta pecuniam , ne divinae mercedi vide- rctur ingrata, quod acceptissimum putavit esse numinibus, po- pulum Romanum etiam ipsa scripsit heredem; atque illa non comparente, inventum est testamentum : quibus meritis eam fe- runt etiam honores meruisse divinos.

Hacc si poetae fingerent, si mimi agcrent, ad fabulosam theologiam diccrentur procul dubio pertinere, et a civilis theo- logiae dignitate separanda iudicarentur. Cum vero haec dede- cora, non poetarum, sed populorum ; non mimorum, sed sa- crorum, non theatrorum, sed templorum; id est, non fabu- losac, sed civilis theologiae, a tanto auctore produntur, non frustra histrioncs ludicris artibus fingunt deorum , quae tanta est, turpitudinem , sed plane frustra sacerdotes vclut sacris ritibus conantur fingere deorum, quae nulla est, honestatem. Sacra sunt lunonis , ct haec in eius dilecta insula Samo cele- brantur , ubi nuptum data est Iovi. Sacra sunt Cereris , ubi a Plutone rapta Proserpina quaeritur. Sacra sunt Veneris, ubi amatus eius Adonis aprino dente exstinctus iuvenis formosissi- mus plangitur. Sacra sunt Matris deum , ubi Atys pulcher ado- lescens ab ea dilcctus et muliebri zelo abscisus, etiam homi- num abscisorum, quos Gallos vocant, infelicitate deploratur. Haec cum deformiora sint omni scenica foeditate, quid est quod fabulosa de diis figmenta poetarum ad theatrum videlicet perti- ncntia velut secernere nituntur a civili theologia , quam perti- nere ad urbem volunt, quasi ab honestis et dignis indigna et turpia? Itaque potius est unde gratiae dcbeantur histrionibus, qui ocuiis hominum pcperccrunt, nec omnia spectaculis nuda- verunt, quae sacrarum aedium parietibus occuluntur. Quid de sacris eorum boni sentiendum est, quac tcncbris operiuntur, cum tam sint detestabilia, quae proferuntur in luccm? Et certe quid in occulto agant per abscisos ct molles, ipsi viderint. Eosdem tamen homines infeliciter ac turpiter enervatos atque corruptos minime occultare potuerunt. Persuadeant cui pos- sunt, se aliquid sanctum per tales agcre homines ; quos inter sua sancta numcrari atque versari negare non possunt. Nesci- mus quid agant, sed scimus per quales agant. Novimus enim . quae agantur in scena , quo nunquam , vel in choro meretri- cum, abscisus aut mollis intravit: ct tamen etiam ipsa turpes et infames agunt; neque enim ab honestis agi debuerunt. Quae sunt ergo illa sacra, quibus agendis tales elegit sanctitas, qua- les nec thymelica in se admittit obscoenitas ?

182 DIVI AVRELII AVCVSTINI

C A P. VIII.

De interpretationibus naturalium rationum, quas doctores pagani pro diis suis conantur ostendere.

At cnim habent ista physiologicas quasdam, sicut aiunt, id est, naturaliuin rationum interpretationes. Quasi vero nos in hac disputatione physiologiam quacramus, et non theolo- giam; id est, rationem, non naturae, sed Dei. Quamvis enim qui verus Deus est, non opinione, sed natura sitDeus: non tamen omnis natura deus est , quia et hominis , et pecoris, et arboris, et lapidis utique natura est, quorum nihil est Deus. Si autem interpretationis huius , quando agitur de sacris Matris deuin, caput est certe quod Mater deum terra est, quid ultra quaerimus, quid caetera perscrutamur ? Quid cvidentius suf- fragatur eis qui dicunt, omnes istos dcos homines fuisse? Sic enim sunt fcerrigenae , sicut eis mater est terra. In vera au- tem theologia opus Dei est terra, non mater. Verumtamen quo- quo modo sacra eius interpretentur , et referant ad rerum natu- ram; viros muliebria pati, non est secundum naturam, sed con- tra naturam. Hic morbus, hoc crimen, hoc dedecus habet inter illa sacra professioncm, quod in vitiosis hominum moribus vix habet inter tormenta confessionem. Deindc si ista sacra quae scenicis turpitudinibus convincuntur esse focdiora, hinc excusan- tur atque purgantnr, quod habent interpretationes suas, quibus ostendantur rerum signincare naturam ; cur non etiam poetica similiter cxcusentur atque purgentur? Multi enim et ipsa ad eundem modum interprctati sunt: usque adeo ut quod ab eis immanissimum et infandissimum dicitur, Saturnum suos filios devorasse, ita nonnulli interpretenrur , quod longinquitas tem- poris , quae Saturni nomine signiiicatur , quicquid gignit ipsa consumat: vel sicut idem opinatur Varro , quod pcrtineat Sa- turnus ad semina, quae in terram, de qua oriuntur, iterum recidunt. Itemque alii alio modo , et similiter cetera.

Et tamen thcologia fabulosa dicitur , et cum omnibus hujus- cemodi interpretationibus suis reprehenditur , abiicitur, impro- batur; nec solum a naturali, quae philosophorum est, verum etiam ab ista civili , de qua agimus , quae ad urbcs populosque pertinerc asseritur, eo quod de diis indigna confinxerit, merito repudianda discernitur: eo nimirum consilio, quoniam acutis- simi homines atquc doctissimi, a quibus ista conscripta sunt, ambas improbandas inteUigcbant; et illam scilicet fabulosam ct istam civilcrn; illam vcro audebant improbare, hanc non au- debant; illam culpandam proposuerunt, hanc eius similcm com- parandam cxposuerunt; non ut haec prae illa tencnda eligere-

DE CIVITATE DEI LIB. VI. 183

tur, sed ut cum illa respucnda intelligerctur; atque ita sine periculo eorum qui civilem. theologiam reprchendere metuebant, utraquc contcmta, ca quani naturalcm vocant, apud meliores animos inveniret locum. Nam et civilis et fabulosa ambae fa- bulosae sunt ambaeqiie civiles: ambas invenict fabulosas, qui vanitates et obscoenitates ambarum prudentcr inspexerit; am- bas civiles qui ludos scenicos pcrtinentes ad fabulosam in deo- rum civilium festivitatibus et in urbium divinis rebus adverte- rit. Quomodo igitur vitac aeternac dandae potestas cuiquam deorum istorum tribuitur, quos sua simulacra et sacra convin- cunt, diis fabulosis apertissime reprobatis esse simillimos for- mis, aetatibus, sexu, habitu, coniugiis, generationibus , riti- bus, in quibus omnibus aut homines fuisse iritelliguutur , et pro uniuscuiusque vita vel morte sacra eis et solennia consti- tuta , hunc errorcm insinuantibus firmantibusque daemonibus, aut certe ex qualibet occasionc immundissimi spiritus fallendis humanis mentibus irrepsissc?

CAP. I X. De officiis singulorum deorum. Quid ipsa numinum officia tam viliter minutatimque con- cisa, proptcr quod eis dicunt pro uniuscuiusque proprio mu- nere supplicari oportere, unde non quidcm omnia, sed multa iam diximus, nonne scurrilitati mimicae , quam divinae con- sonant dignitati? Si duas quisquam nutrices adhiberet in- fanti, quarum una nihil nisi escam, altera nihil nisi potum da- rct, sicut isti ad hoc duas adhibuerunt deas, Educam et Poti- nam: nempe desipere, et aliquid mimo simile in sua domo agere videretur. Libcrum a liberamento appellatum volunt, quod marcs in coeundo pcr eius beneficium emissis seminibus liberentur: hoc idem in feminis agere Liberam, quam etiam Venerem putant, quod et ipsas perhibeant semina emittcre; et ob hoc Libero eandem virilem corporis partem in templo poni, iemincam Liberae. Ad haec addunt mulieres attributas Libero, ct vinum propter libidincm concitandam. Sic Bacchanalia summa celebrantur insania. Vbi Varro ipse confitctur, a Bac- chantibus talia fieri non potuisse, nisi mente commota. Haec tamen postea displicuerunt senatui saniori, et ea iussit auferri. Saltem hic tandcm forsitan senserunt quid immundi spiritus, dum pro diis habentur , in hominum possint mentibus. Haec certe non fierent in theatris. Ludunt quippe ibi, non furunt: quamvis deos habere, qui etiam ludis talibus delectentur, si- uiile sit furoris.

J84 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Quale autein illud est, quod cum rcligiosum a supcrstitJoso ca distinctione discernat, ut a superstitioso dicat timeri dcos, a religioso autem tantum vereri ut parentes, non ut hostes ti- meri; atque omnes ita bonos dicat, ut facilius sit eos nocenti- bus parcere, quam laederc qucmquam inriocentem; tamen mu- lierifoctaepost partumtres deos custodes commcmorat adhiberi, ne Silvanus deus per noctem ingrediatur et vexet; eorumquc custodum significandorum causa tres homines noctu circumirC limina domus, et primo liraen securi ferire , postea pilo, tertio devcrrerc scopis, ut his datis culturae signis, deus Silvanus prohibeatur intrare ; quod neque arbores cacduntur ac putan- tur sine fero, neque far conficitur sine pilo, neque fruges coa- cervantur sine scopis ; ab his autem tribus rebus tres nuncupatos dcos, Intercidonamasecuris intcrcisione, Pilumnuma pilo, De- verram a scopis, quibus diis custodibus contra vim dei Silvani foeta conscrvaretur ? Ita contra dei nocentis saevitiam non valeret custodia bonorum , nisi plures essent adversus unum, eique aspero, horrendo, inculto , utpote silvestri, signis cul- turae tanquam contrariis repugnarcnt. Itane ista est inno- centia deorum , ista concordia ? Hacccine sunt numina salu- bria urbium , magis ridenda quam ludibria theatrorum ?

Cum mas et femina coniunguntur, adhibetur deus Iugati- nus : sit hoc fercndum. Sed domum est ducenda quae nubit : ad- hibetur ex deus Domiducus. Vt in domo sit, adhibctur deus Domitius. Vt maneat cum viro, additur dea Manturna. Quid ultra quaeritur? Parcatur humanae verecundiac: pcr- agat caetera concupisceima carnis et sanguinis procurato secreto pudoris. Quid impletur cubiculum turba numinum, quando et paranymphi inde discedunt? Et ad hoc implctur, non ut eorum praesentia cogitata maior sit cura pudicitiac , sed ut feminae sexu infirmae, novitatc pavidac, illis cooperantibus si- ne ulla difficultate virginitas auferatur: adcst enim dea Virgi- niensis, ct deus pater Subigus, et dea mater Prema, et dea Per- tunda, et Venus, et Priapus. Quid est hoc? Si omnino laboran- tem in illo opere virum ab diis adiuvari oportebat, non suilici- ret aliquis unus, aut aliqua una? Numquid Venus sola parum essct, quae ob hoc etiam dicitur nuncupata, quod sinc eius vi femina virgo esse non desinat? Si ulla est frons in hominibus, quae non est in numinibus, nonne cum credunt coniugati tot dcos utriusque sexus esse praescntes, et huic operi instantes, ita pudore aificiuntur, ut et ille minus movcatur, ct illa plus rc- luetctur? Et ccrte si adest Virginiensis dea, ut virgini zona solvatur; si adest deus Subigus, ut viro subigatur; si adcst dca

DE CIVITATE DEI LIB. VI. 185

Prcma, ut subacta, nc sc commovcat, comprimatur; dea Per- tunda ibi quid facit? Erubescat, cat foras: agat aliquid etma- ritus. Valde inhonestum cst, ut quod vocatur illa, impleat quis- quam nisi ille. Scd fortc ideo tolcratur, quia dea dicitur esse, non deus. Nam si masculus credcrctur, et Pertundus vocare- tur, maius contra eum pro uxoris pudicitia posceret maritus auxilium, quam foeta contra Silvanum. Scd quid hoc dicam, cum ibi sit et Priapus nimius masculus, super cuius immanis- simum et turpissimum fascinum sedere nova nupta iubeatur, more honcstissimo et rcligiosissimo matronarum?

Eant adliuc, et civileni theologiam a theologia fabulosa, ur-

bcs a thcatris, tcmpla a scenis , sacra pontificum a carminibus

poetarum, velut res honestas a turpibus, veraces a fallacibus,

graves a levibus, scrias a ludicris, appetendas a respuendis, qua

possunt quasi conentur subtilitate discerncre. Intelligimus quid

agant: illam theatricam et fabulosam theolooriam ab ista civili

pendere noverunt, et ci dc carminibus poetarum. tanquam de

speculo rcsultare; ct idco ista exposita, quam damnare non au-

dent, illam cius imagincm libcrius arguunt et reprehendunt, ut

qui agnoscunt quid velint, ct hanc ipsam faciem cuius illa ima-

go est, detcstentur ; quam tamen dii ipsi tanquam in eodem spe-

culo sc intucntes ita diligunt, ut qui qualcsque sint in utraquc

melius videantur. Vnde etiam cultores suos terribilibus impe-

riis compulerunt, ut immunditiam theologiae fabulosae sibi

dicarent, in suis solennitatibus ponerent, in rebus divinis ha-

bcrent; atquc ita et se ipsos immundissimos spiritus manife-

stius esse docuerunt , ct huius urbanae theologiae velut electae

et probatae illam theatricam, abiectam atque reprobatam, mem-

brum partemque feccrunt; ut cum sit univcrsa turpis et fallax,

atque in sc contineat commcntitios deos, una pars eius sit in

litcris saccrdotum, altera in carminibus poetarum. Vtrum ha-

bcat et alias partcs, alia quaestio est: nunc propter divisionem

Varronis , et urbanam et theatricam theologiam ad unam civi-

Icm pertinerc, satis, ut opinor, ostendi. Vndc, quia sunt ambae

similis turpitudinis, absurditatis, indignitatis, falsitatis, absit a

viris religiosis, ut sive ab hac, sivc ab illa vita speretur acterna.

Dcnique ct ipse Varro commcmorare ct cnumerare dcos

coepit a conccptione hominis, quorum numerum exorsus est a

lano ; eamquc scriem perduxit usque ad decrepiti hominis mor-

rem, et deos ad ipsum homincm pcrtinentes clausit ad Nacniam

deam, tjuae in funeribus senum cantatur: deinde cocpit deos

alios ostcndcre, qui pertincrent, non ad ipsum hominem, sed

ad ca quae sunt hominis, sicuti est victus, vcstitus, et quae-

186 DIVI AVRELII AVGVSTINI

cunque alia quae huic vitae sunt necessaria; ostendens in omnibus quod sit cuiusque munus, ct propter quid cuique dc- beat supplicari: in qua universa diligcntia nullos demonstravit vel nominavit deos, a quibus vita acterna poscenda sit, propter quam unam proprie nos Christiani sumus. Quis ergo usquc adeo tardus sit, ut non intelligat, istum hominem civilem theo- logiam tam diligenter exponendo et aperiendo , eamque ilii fa- bulosae, indignac atque probrosae similem demonstrando, at- que ipsam fabulosam partem esse huius satis evidenter docen- do, no*n nisi illi naturali , quam dicit ad philosophos pertinere, in animis hominum moliri locum, ea subtilitate, ut fabulosam reprehendat, civilem vero reprehendere quidem non audeat, sed prodendo reprehensibilem ostendat, atque ita utraque iudicio recte intelligentium reprobata, sola naturalis remaneat eligen- da? De qua suo loco in adiutorio Dci veri, diligentius disse- rendum est.

C A P. X.

De libertate Senecae, qui vehementius civilem theologiam reprehendit, quam Varro fabulosam.

Libertas sane quae huic defuit, ne istam urbanam theolo- giam theatricae simillimam, aperte sicut illam reprehendere au- deret, Annaeo Senecae, quem nonnullis indiciis invenimus Apostolorum nostrorum claruisse temporibus , non quidem ex toto, verum ex aliqua parte non defuit. Adfuit enim scribenti, vivcnti defuit. Nam in eo libro quem contra superstitioncs con- didit, multo copiosius atque vehementius reprehendit ipse civi- lem istam et urhanam theologiam, quam Varro theatricam at- que fabulosam. Cum enim de simulacris ageret, ,,Sacros in- „quit, immortales, inviolabiles in materia vilissima atque im- ,,mobili dedicant, habitus illis hominum ferarumque et piscium, „quidam vcro mixto sexu diversis corporibus induunt: nuiui- „na vocant, quae si spiritu accepto subito occurrerent, mon- „stra haberentur." Deinde aliquanto post, cum theologiam na- turalempraedicans, quorundamphilosophorum sentcntias digcs- sisset, opposuit sifei quacstioncm, et ait: „Hoc loco dicit ali- „quis, Credam ego coeium et terram dcos esse, et supra lunam „aIios, infra alios? Ego feram aut Platoncm, aut Pcripateti- „cum Stratonem, quorum alter fccit deum sine corporc, alter „sine animo? Et ad hoc respondens, Quid crgo tandcm, in- „quit, veriora tibi vidcntur T. Tatii, aut Romuli, aut Tulli Ho- ,,stilii somnia? Cloaeinam Tatius dedicavit deam, Picuin Ti- „bcrinumque Romulus, Hostilius Pavorem atque Pallprem te-

DE CIVITATE DEI LIB. VI. 187

„terrimos hominum affectus, quorum alter mentis territac mo- „tus est, alter eorporis, nec morbus quidem, scd color." Haec numina potius credes, et coelo rccipies ? De ipsis vero ritibus crudeliter turpibus quam libcre scripsit? ,,IIIe , inquit, viriles „sibi partes amputat, ille laccrtos secat. Vbi iratos deos timent, „qui sic propitios mcrentur? Dii autem nullo debent coli gcne- „re, si et hoc volunt. Tantus est pcrturbatae mentis et sedibus „suis pulsae furor, ut sic dii plaeentur, qucmadmodum nc ho- „mines quidem saeviunt teterrimi et in^fabulas traditac crude- „litatis. Tyranni laccravcrunt aliquorum mcmbra, ncminem „sua lacerarc iusserunt. In regiae libidinis voluptatem castrati „sunt quidam: sed nemo sibi, ne vir esset, iubcntc domino, „manus intulit. Se ipsi in templis contrucidant, vulncribus „suis ac sanguine supplicant. Si cui intueri vacet, quae faci- „unt, quaeque patiuntur, invenict tam indecora honestis, tam „indigna liberis, tam dissimilia sanis, ut nemo fuerit dubitatu- „rus furere eos, si cum .paucioribus furerent: nuncsanitatispa- „trocinium insanientium turba cst.u

lam illa quae in ipso Capitolio ficri solere commemorat, ct intrepide omnino coarguit, quis credat nisi ab irridentibus aut furentibus ficri? Nam cum in sacris Aegyptiis Osirim lugeri perditum, mox autem invcntum magno csse glaudio derisisset, cum perditio eius inventioque fingatur , dolor tamen ilie atque lactitia ab cis qui nihil perdiderunt nihilque invcnerunt, vera- citer exprimatur. „Huic tamen, inquit, furori ccrtum tempus „cst. Tolcrabilc est, semel in anno insanire. In Capitolium per- „vcni, pudebit publicatae dementiae, quod sibi vanus furor at- „tribuit olficii. Alius numina deo subiicit, alius horas Iovi nun- „tiat ; alius lictor est, alius unctor qui vano motu brachiorum „imitatur unguntcm. Sunt quae lunoni ac Minervae capillos „disponant, longe a templo, non tantum a simulacro stantes, „digitos movent ornantium modo. Suntquae speculum tcncant: „sunt quac ad vadimonia sua deos advocent: sunt qui libellos „offerant, et illos causam suam doceant. Doctus archimimus „scnex iam decrcpitus , ^uotidie in Capitolio mimum agebat, „quasi dii iibcnter spcctarent, quem homines desierant. Omne „illic artificum genus opcrantium diis immortalibus desidet. Et „paulo post: Hi tamen, inquit, etiamsi supervacuum usum, non „turpem nec. infamem dco promittunt. Scdent quacdam in Ca- „pitolio, quae se a love amari putant: nec lunonis quidcm, si „credcre poetis velis, iracundissimae respectu terrentur."

Hanc libertatem Varro non habuit: tantummodo poeticam theologiam rcprehendere ausus est; civilem non ausus cst,

I8S DIVI AVRELII AVGVSTINI

quam iste concidit. Sed si verum attendamus, detcriora sunt templa ubi haec aguntur, quam theatra ubi finguntur. Vnde in his sacris civilis thcologiac has partes potius elegit Seneca sa- pienti, ut eas in animi religione non habeat, sed in actibus fin- gat. Ait enim: „Quae omnia sapiens servabit tanquam lcgibus „iussa, non tanquam diis grata. Et paulo post: Quid quod et „matrimonia, inquit, deorum iungimus, et ne pic quidem, fra- „trum ac sororum? Bellonam Marti collocamus, Vulcano Ve- „nerem, Neptuno Salaciam. Quosdam tamcn coclibes reiinqui- „mus, quasi conditio defecerit; praesertim cum quacdam viduae „sint, ut Populonia, vcl Fulgora, ct diva Rumina: quibus non „miror petitorem defuisse. Omnem istam ignobilem deorum „turbam, quam longo acvo longa superstitio congessit, sic, in- „quit, adorabimus, utmeminerimus cultum eiusmagisadmorcm, „quam ad rem pertincrc.1*4 Nec leges ergo illae, nec mos in ci- vili theologia id instituerunt, quod diis gratum esset, veladrem pcrtineret. Sed iste quem philosophia quasi liberum fecerat, ta- men quia illustris populi Romani senator erat, eolebat quod re- prehendebat, agebat quod arguebat, quod culpabat adorabat: quia videlicet magnum aliquid eum philosophia docuerat, ne su- perstitiosus essct in mundo, sed propter leges civium mores- que hominum, non quidem ageret fingentcm scenicum in thea- tro, sed imitaretur in templo : eo damnabilius , quo illa quae mendaciter agebat, sic ageret, ut eum populus veraciter agere existimaret; scenicus autem ludendo potius delectaret, quam fallendo deciperet.

C A P. II.

Quid de ludaeis Seneca senserit. Hic inter alias civilis theologiae superstitiones reprehendit etiam sacramenta ludaeorum, et maxime sabbata ; inutiliter eos faccre affirmans, quod per illos singulos septem interpositos dies, septimam fcre partem aetatis suae perdant vacando , et multa in tempore urgentia non agendo laedantur. Christianos tamen iam tunc Iudaeis inimicissimos, in neutram partem com- memorare ausus est, ne vel laudaret contra suae patriae vete- rcm consuetudinem, vel reprehenderet contra propriam forsi- tan voluntatem. De illis sane ludaeis cum loqueretur, ait: „Cum interim usque eo sceleratissimac gentis consuetudo con- „valuit, ut per omnes iam tcrras recepta sit: victi victoribus le- „ges dedcrunt." Mirabatur haec dicens, ct quid divinitus age- retur ignorans, subiccit planc sententiam, qua significaret quid de illorum sacramentorum ratione sentiret. Ait cnim: „IUi ta-

DE CIVITATE DEI LIB. VI. 189

„mcn causas ritus sui noverunt; maior pars populi facit, „quod cur faciat ignorat." Sed de sacramentis ludaeorum, vel cur, vel quatenus instituta sint auctoritate divina, ac postmo- dum a populo Dci, cui vitac actcrnae mystcrium rcvelatum est, tempore quo oportuit eadcm auctoritatc sublata sint, ct alias di- ximus, maximc cum advcrsus Manichaeos agercmus, ct in hoc Opcre loco opportuniore diccndum cst.

C A P. XII.

Quodgentifium deorum vanitate detectaf nequeat dubitari aeternam

eos vitam nemini posse praestare, qui nec ipsam adiuvent

temporalem.

Nunc propter tres theologias, quas Gracci dicunt mythicen, physicen, politicen, Latine autem dici possunt, fabulosa, natu- ralis, eivilis; quod neque de fabulosa, quam ct ipsi multorum falsoruinque deorum cultores liberrime reprehenderunt, neque de civili, cuius illa pars csse convincitur, eiusque et ista simil- lima vcl etiam detcrior invenitur, speranda est aeterna vita; si cui satis non sunt quae in hoc volumine dicta sunt, adiungat ctiam illa quac in superioribus libris , et maxime quarto de fe- licitatis datore Deo plurima disputata sunt. Nam cui nisi uni felicitati propter aetcrnam vitam consecrandi homines essent, si dea felicitas csset? Quia vero non dea, sed munus est Dei; cui Deo nisi datori felicitatis consecrandi sumus, qui aeternam vitam, ubi vera est et plcna felicitas, pia caritate diligimus? Non autem datorem esse felicitatis quenquam istorum deorum, qui tanta turpitudine coluntur, ct nisi ita colantur, multo tur- pius irascuntur, atque ob hoc se spiritus immundissimos confi- tentur, puto cx his quae dicta sunt, ncminem dubitare oportere. Forro qui non dat felicitatem, vitam quomodo possit dare ae- tcrnam? Eam quippe vitam aetcrnam dicimus, ubi est sine finc fclicitas. Nam si anima in poenis vivit aeternis, quibus et ipsi spiritus cruciabuntur immundi, mors est illa potius aeterna, quam vita. Nulla quippc maior et peior cst mors, quam ubi non moritur mors. Sed quod animae natura, per id quod immortalis creata cst, sine qualicunque vita esse non potest, summa mors eius est alienatio a vita Dei in aeternitate supplicii. Vitam igi- tur aeternam, id est, sine ullo fine fclicem, solus ille dat, qui dat veram felicitatem. Quam quoniam illi, quos colit theologia ista civilis, dare non posse convicti sunt; non solum proptcr ista tcmporalia atque tcrrena, quod superioribus quinque libris ostendimus, sed multo magis propter vitam aetcrnam, quae post mortem futura est, quod isto uno etiam illis cooperantibus egi-

J90 DIVI AVRELII AVGVSTINI

mus, eolendi non sunt. Sed quoniam vetcrnosae consuctudinis vis nimis in alto radiccs habet, si cui de ista civili theologia re spuenda atque vitanda parum videor disputassc, in aliud volu- men, quod huic, opitulante Deo, coniungendum cst, animum

intendat.

LIBER SEPTIMVS.

P r a e f a t i o. JDiligentius mc pravas et veteres opinioncs veritati pietatis inimicas , quas tenebrosis animis altius et tenacius diuturnus humani generis crror inlixit, cvellere atque cxstirpare conan- tem; et illius gratiae, qui hoc ut verus Deus potest, pro meo modulo in eius adiutorio cooperantem , ingenia celeriora atquc mcliora, quibus ad hanc rem superiores libri satis superque suf- ficiunt, paticnter et aequanimiter ferre debebunt; et propter alios non putare superfluum, quod iam sibi scntiunt non neces- sarium. Multum magna res agitur, cum vera et vere sancta di- vinitas, quamvis ab ca nobis etiam huic quam nunc gcrimus, fragilitati necessaria subsidia praebcantur, non tamen proptcr mortalis vitae transitorium vaporem, scd propter vitam beatam, quae non nisi aeterna est, quaerenda ct colenda praedicatur.

C A P V T I

An cum in theologia civili deitatem non esse constiterit , in selectis diis eani i?iveniri posse credendum sit.

Hanc divinitatem, vel, ut sic dixcrim, deitatem; nam et hoc verbo uti iam nostros non pigct, ut de Graeco expressius trans- ferantidquod illi {)tQTr]Ta appcllant: hanc ergo divinitatem sive deitatcm non essc in ea theologia, quam civilem vocant, quae a Marco Varronc sexdecim voluminibus cxplicata cst, id est, non pervcniri ad aeternae vitac felicitatem talium deorum eultu, quales a civitatibus qualiterque colcndi instituti sunt, cui non- dum persuasit scxtus liber, quem proxime absolvimus, cum istum forsitan lcgerit, quid de hac quaestionc expedicnda ulte- rius dcsiderct, non habebit. Fieri enim potest, ut saltem dcos selectos atque praccipuos , quos Varro voluminc complcxus est ultimo, de quibus parum diximus, quisquam colcndos propter vitam beatam , quae non nisi aeterna est, opinetur. Qua in re non dico quod facctius ait Tertullianus fortasse quam verius: Si dii seliguntur ut bulbi, utiquc caeteri reprobi iudicantur. Non hoc dico : vidco enim ctiam cx sclectis scligi aliquosadali-

DE CIVITATE DEI LIB. VII 191

quid maius atque praestantius : sicut in militia, cum tirones clecti fuerint, ex his quoquc eliguntur ad opus aliquod maius armorum. Et cum eliguntur in Ecclesia, qui fiant praepositi, non utique caeteri reprobantur , cum omnes boni fideles electi merito nuncupentur. Eliguntur in aedificio lapides angulares, non reprobatis cacteris qui structurae partibus aliis dcputantur. Eliguntur uvae ad yescendum, nec reprobantur aliae, quas re- linquimus ad bibcndum. Non opus est multa percurrere, cum res in aperto sit. Quamobrem non ex hoc, quod dii ex multis quidam sclecti sunt, vel is qui scripsit, vel eorum cultores, vel dii ipsi vituperandi sunt: sed advertendum potius quinam isti sint, et ad quam rem selecti videantur.

C A P. II.

Qui sint dii selecti , et an ab offtciis viliorum deorum habeantur

excepti.

Hos certe deos selectos Varro unius libri contextione com- mendat, Ianum, lovcm, Saturnum, Genium, Mercurium, Apol- linem, Martem, Vulcanum, Neptunum, Solem, Orcum, Liberum patrem, Tellurem, Ccrerem, lunonem, Lunam, Dianam, Miner- vam, Venerem, Vcstam: in quibus omnibus ferme viginti, duo- decim marcs, octo sunt feminae. Hacc numina utrum propter maiores in mundo administrationes selecta dicuntur, an quod populis magis innotuerunt, maiorque est eis cultus exhibitus? Si propterea quia opera maiora ab his administrantur in mun- do, non eos invenire debuimus inter illam quasi plebeiam nu- minum multitudinem minutis opusculis deputatam. Nam ipse primum Ianus, cum puerpcrium concipitur, unde cuncta opera illa sumunt exordium, minutatim minutis distributa numinibus, aditum aperit recipiendo semini. Ibi est et Saturnus propter ipsum semen. Ibi Liber, qui marem effuso semine liberat. Ibi Libera, quam et Venerem volunt, quae hoc idem beneficium conferat feminae, ut etiam ipsa emisso semine liberetur. Omnes hi ex illis sunt, qui selecti appellantur. Sed ibi est et dea Me- na, quae menstruis fluoribus praeest, quamvis Iovis filia, tamen ignobilis. Et hanc provinciam fluorum menstruorum in libro selectorum deorum ipsi lunoni idem auctor assignat, quae in diis selectis etiam regina est : et hic tanquam luno Lucina cum cadem Mena privigna sua eidem cruori praesidet. Ibi sunt et duo, nescio qui obscurissimi, Vitumnus et Sentinus ; quorum alter vitam, alter sensus puerperio largiuntur. Et nimirum multo plus praestant, cum sint ignobilissimi, quam tot illi pro- ceres et selecti. Nam profecto sine vita et sensu, quid est illud

192 DIVI AVRELII AVGVSTINI

totum, quod mulicbri utero gcritur, nisi ncscio quid abiectissi- inum limo ac pulvcri comparandum.

C A P. III.

Quam nulla sit ratio, quae de selectione quorundam deorum possit ostendi, cum multis inferioribus excellentior adminislratio deputetur.

Quae igitur causa tot selcctos deos ad liaec opcra minima compulit, ubi a Vitumno ct Scntino, quos fam»i obscura recon- dit, in huius munificentiae partitione superentur? Confert enim sclcctuslanus aditum ct quasi ianuamsemini; confcrtenimscle- ctusSaturnus semen ipsum; confertselectus Liber ciusdcmsemi- nis cmissionem viris; confcrt hoc idem Libera, quae Ceres seu Venus est, feminis; confert selccta Iuno, ct haec non sola, sed cum Mcno iilia lovis, fluorcs menstruos ad cius quod conccptum est incrementum: et confcrt Vitumnus obscurus et ignobilis vitam; confcrt Scntinus obscurus et ignobilis sensum: quae duo tanto illis rcbus praestantiora sunt, quanto et ipsa intel- lectu ac ratione vincuntur. Sicut cnim quae ratiocinantur ct in- telligunt, profecto potiora sunt his, quae sine intellectu atque ratione, ut pccora, vivunt ct scntiunt: ita ct illa quae vita sen- suquc sunt praedita, his quae nec vivunt, nec sentiunt, merito praefcruntur. Inter selectos itaque deos Vitumnus vivificator et Sentinus scnsificator magis haberi debuerunt, quam Ianus seminis admissor et Saturnus seminis dator vel sator ct Liber ct Libera seminum commotores vel emissorcs ; quae scmina in- dignum est cogitare, nisi ad vitam sensumque pervcnerint. Quae munera sclccta non dantur a diis sclcctis , scd a quibus- dam incognitis, ct prae istorum dignitate ncglcctis. Quod si re- spondetur, omnium initiorum potestatcm habere Ianum, ct ideo illi ctiam quod apcritur conccptui non immcrito attribui; et omnium seminum Saturnum, et ideo seminationem quoque ho- minis non posse ab eius operationc sciungi; omnium seminum emittendorum Libcrum ct Liberam, ct ideo his etiam praeesse, quae ad substitucndos homincs pcrtinent; omnium purgando- rum et paricndorum lunonem, ct ideo eam non dcessc purgatio- nibus feminarum, et partubus hominum: quacrant quid respon- dcant de Vitumno ct Scntino, utrum et ipsos vclint haberc omnium quac vivunt ct sentiunt potestatcm. Quod si concc- dunt, attendant quam eos sublimius locaturi sint. Nam scmini- bus nasci, in tcrra ct cx terra cst; vivere autem atque scntire ctiam deos sidercos opinantur. Si autcm dicunt Vitumno atquc Scntino haec sola attributa, quae in carne vivcscunt ct scnsibus adminiculantur; cur non dcus illc, qui facit omnia vivcre atque

DE CIVITATE DEI LIB. VII. 193

Kcntirc, ctiam earni vitam pracbet et sensum, universali opere hoc munus etiam partubus tribuens ? Et quid opus est Vitumno atquc Sentino? Quod si ab illo qui vitae et sensibus univer- saliter praesidct, his quasi famulis ista carnalia velut extrcma et ima commissa sunt ; itanc sunt illi sclecti destituti familia, ut non invenircnt quibus ctiam ipsi ista committerent, scd cum tota sua nobilitatc, qua visi sunt seligendi, opus facere cum ignobilibus cogcrcntur? Iuno sclecta et rcgina Iovisque soror ct coniux, haec tamen Iterduca est pucris, et opus fncit cum dcabus ignobilissimis Abeona et Adeona. Ibi posuerunt et Men- tem deam, quae faciat pueris bonam mentcm, ct inter sclectos ista non ponitur, quasi quicquam maius pracstari homini possit. Ponitur autem Iuno, quia Iterduca est et Domiduca, quasi quic- quam prosit itcr carpere et domum duci, si mens non est bona: cuius muneris deam selectorcs isti inter selccta numina minimc posucrunt. Quae profecto ct Mincrvae fuerat praeferenda, cui per ista minuta opera puerorum memoriam tribuerunt. Quis cnim dubitct multo esse melius habere bonam mentem , quam memoriam quantumlibet ingentcm? Nemo cnim malus est, qui bonam habct mcntem: quidam vero pessimi memoria sunt mi- rabili, qui tanto pciores quanto minus possunt quod male cogi- tant oblivisci. Et tamen Minerva est inter selectos deos; Men- tcm autcm deam turba vilis operuit. Quid de Virtute dicam? quid de Fclicitate? de quibus in quarto libro multa iam dixi- mus : quas cum deas habcrent, nullum eis locum inter selcctos deos darc voluerunt, ubi dederunt Marti efc Orco, uni effectori mortium, alteri receptori.

Cum igitur in his minutis operibus, quae minutatim diis plu- ribus distributa sunt, etiam ipsos selcctos vidcamus, tanquam senatum cum plcbe pariter operari; et invcniamus a quibusdam diis, qui nequaquam seligendi putati sunt, multo maiora atque meliora administrari, quam ab illis qui selecti vocantur; restat arbitrari, non propter praestantiores in mundo administratio- ncs, sed quia provcnit eis ut populis magis innotescerent, scle- ctos eos et praecipuos nuncupatos. Vnde dicit etiam ipsc Varro, quod diis quibusdam patribus et deabus matribus, sicut homini- bns, ignobilitas accidissct. Si crgo Fclicitas idco fortasse inter sclectos deos esse non debuit, quod ad istam nobilitatem non merito, sed fortuitu pervenerunt; saltem inter illos, vel potius prae illis Fortuna poncretur , quam dicunt dcam non rationabili dispositionc , sed ut temere acciderit, sua cuique dona confcrrc. Haee in diis selectis tcncrc apiccm dcbuit, in quibus maxiinc quid posset ostcndit: quando eos videmus non praecipua virtu-

N

194 DIVI AVRELII AVGVSTINI

te, non rationabili fclicitate, scd temeraria, sicut Corum culto- res de illa sentiunt, Fortunae potestate sclcctos. Nam ct vir di- sertissimus Sallustius etiam ipsos deos fortassis attendit, cum diccret: „Sed profecto Fortuna in omni re dominatur; ca rcs ,,cunctas ex libidine magis quam ex vero cclcbrat obscuratque." Non enim possunt invenire causam cur cclebrata sit Venus, ct obscurata sit Virtus ; cum ab istis ambarum consccrata sint nu- mina, nec comparanda sint merita. Aut si hoc nobilitari me- ruit, quod plures appctunt; plurcs enim Venerem quam Virtu- tem; cur celebrata est dea Minerva, et obscurata est dea Pecu- nia? eum in omni genere humano plures allieiat avaritia quam peritia; et in eis ipsis qui sunt artiiieiosi, raro invcnias homi- nem, qui non habeat artem suam pecuniaria mercede venalem; plurisque pcndatur semper propter quod aliquid fit, quam id quod propter aliud fit. Si ergo insipientis iudicio multitutinis facta est deorum ista selectio, cur dca Pecunia Minervae prae- lata non est, cum propter pecuniam sint artificcs multi? Si au- tem paucorum sapicntium est ista distinctio , cur non praelata est Veneri Virtus, cum eam longe ratio praeferat? Saltem ccr- te, ut dixi, ipsa Fortuna, quae, sicut putant qui ei plurimum tri- buunt, in omni rc dominatur, ct rcs cunctas ex libidine magis quam ex vero cclcbrat obscuratque; si tantum et in deos va- luit, ut temerario iudicio suo quos vellct celcbraret, obscura- retque quos vellet, praecipuum locum haberet in selcctis, quac in ipsos quoque deos tam praccipuac cst potcstatis. An ut illic esse non posset, nihil aliud etiam ipsa Fortuna, nisi adversam putanda cst habuisse fortunam? Sibi crgo adversata cst, quae alios nobiles facicns nobilitata non est.

C A P. IV.

Melius actum est cum diis inferioribus , qui nullis infamentur oppro' briis, quam cum selectis, quorum tantae turpitudines celebrentur.

Gratularetur autem diis istis selectis quisquam nobilitatis et claritudinis appetitor, et cos diceret fortunatos, si non eos magis ad iniurias quam ad honores sclcctos videret. Nam illam intimam turbam ipsa ignobilitas texit, ne obrucrctur opprobriis. Ridcmus quidcm , cum cos videmus iigmentis humanarum opi- nionum partitis intcr se operibus distributos, tanquam minu- scularios vcctigalium conductorcs, vel tanquam opihces in vico argentario, ubi unum vasculum ut pcrfectum cxcat, pcr multos artiKccs transit, cum ab uno pcrfecto pcrhci possct. Sed aliter non putatum cst opcrantium multitudini consulcnduin , nisi ut singulas artis partcs cito ac facile disccrcnt singuli, nc oinnes

DE CIVITATE DEI LIB. VII. }M

m arte una tarde ac difficile cogercntur esse pcrfecti. Verunita- men vix quisquam reperitur deorum non selcctorum, qui aliquo crimine famam traxit infamem; vix autem selectorum quispiam, qui non in sc notam contumeliae insignis acceperit. Illi ad isto- rum humilia opera desccnderunt, isti in illorum sublimia crimi- na non vcnerunt. De lano quidem non mihi facile quicquam oc- currit, quod ad probrum pcrtineat. Et fortasse talis fuerit, ut innocentius vixcrit et a facinoribus flagitiisque r.emotius. Satur- num fugientcm benignus excepit: cum hospite partitus est re- gnum, ut ctiam civitates singulas condcrent, iste laniculum, il- le Saturniam. Sed isti in cultu deorum omnis dedccoris appeti- tores, cuius vitam minus turpem invenerunt, eum simulacri monstrosa dcformitate turparunt, nunc eum bifrontem, nunc etiam quadrifrontem, tanquam geminum, facientes. An forte voluerunt, ut, quoniam plurimi dii selecti erubescenda perpe- trando amiserant frontem, quanto iste innoccntior esset, tanto frontosior appareret?

C A P. V. . De paganorum secretiore doctrina physicisque rationibus. Sed ipsorum potius interprctationes physicas audiamus, qui- bus turpitudinem miserrimi crroris, velut altioris doctrinae spe- cie colorare conantur. Primum eas interpretationes sic Varro commcndat, ut dicat, antiquos simulacra deorum ct insignia, or- natusquc finxisse; quae cum oculis animadvertissent hi qui adis- sent doctrinae mystcria, possent animam mundi ac partes eius, id est, deos veros animo videre: quorum qui simulacra specie hominis fccerunt, hoc videri secutos , quod mortalium animus qui est in corpore humano, simillimus est immortalis animi : tanquam si vasa ponerentur causa notandorum deorum, et in Liberi aede oenophorum sisteretur, quod significaret vinum, per id quod continct id quod continctur: ita pcr simulacrum quod formam haberet humanam, significari animam rationalem, quod eo velut vase natura ista solcat contineri, cuius naturac deum volunt esse, vel deos. Haec sunt mysteria doctrinac, quae iste vir doctissimus penetraverat, undc in lucem ista pro- ferret. Sed o homo acutissimc, num in istis doctrinae mysteriis illam prudentiam perdidisti, qua tibi sobrie visum est, quod hi qui primi populis simulacra constituerunt, ct mctum demserunt civibus suis, et crrorem addiderunt, castiusque deos sine simu- lacris veteres observasse Romanos? Hi enim tibi fuerunt aucto- res , ut haec contra postcriores Romanos dicerc audercs. Nam si et illi antiquissimi simulacra coluissent, fortassis totum istum

N2

196 DIVI AVRELII AVGVSTINl

scnsum dc simulacris non eonstitucndis, interim vcrum, timo- ris silentio premeres, et in huiuscemodi perniciosis vanisque tigmentis mysteria ista doctrinac loquacius et elatius praediea- res. Anima tamen tua tam docta et ingeniosa, (jibi tc multum dolemus), per haec mysteria doctrinac adDeum suum, id est, a quo facta est, non cum quo facta est; nec cuius portio, sed cuius conditio est; nec qui est omnium anima, sed qui fccit omnem animam, quo solo illustrante fit anima bcata, si cius gratiac non sit ingrata, nullo modo potuit pervenire. Verum ista my- steria doctrinae qualia sint, quantique pendenda, quae sequun- tur ostendent. Fatetur interim vir iste doctissimus, animam mundi ac partes eius esse veros deos : undc intelligitur totam eius theologiam, eam ipsam scilicet naturalem, cui plurimum tribuit, usque ad animae rationalis naturam se extendere po- tuissc. De naturali enim paucissima praeloquitur in hoc libro: in quo videbimus utrum per interpretationes physiologicas ad hanc naturalem possit referre civilem, quam de diis selcctis ul- timam scripsit. Quod si potuerit, tota naturalis erit: et quid opus erat ab ea civilem tanta cura distinctionis abiungere ? Si autem recto discrimine separata est; quando nec ista vera est quae illi naturalis placet ; pervcnit cnim usquc ad animam, non usque ad verum Deum qui fecit et animam: quanto est abicctior et falsior ista civilis, quac maxime circa corporum est occupata naturam ; sicut ipsae interpretationes eius, ex quibus quaedam neccssario commemorare me oportet , tanta ab ipsis exquisitae et enuclcatae diligcntia demonstrabunt?

C A P. VI.

De opinione Varronis, quae arbitratus est Deum animam esse mundi, qui tamen in partibus suis habeat animas multas, quarum divina

natura sit.

Dicit ergo idem Varro adhuc de naturali thcologia praclo- quens , deum se arbitrari esse animam mundi, qucm Graeci vocant x6(J[iov , ct hunc ipsum mundum esse dcum: scd sicut hominem sapientem, cum sit ex corpore et animo, tamen ab animo dici sapientem; ita mundum deum dici ab animo , cum sit ex animo ct corpore. Hic videtur quoquo modo confitcri unum Dcum; scd ut plures etiam introducat, adiungit mun- dum dividi in duas partcs , coclum et terram; ct coelum bifa- riam, in aethera et aera; tcrram vero in aquam ct humum : e quibus summum esse aethera, secundum aera, tertiam aquam, intimam terram: quam omncs quatuor partcs animarum esse plenas, in aetherc et aerc immortalium, in aqua et terra mor-

DE CIVITATE DEI LIB. VII. 197

taliuni; ab suiuino autem circuitu coeli ad circulum lunae ae- thercas animas esse astra ac stcllas, eos coclestes deos non modo intelligi csse, sed etiam videri: inter lunae vero gyTum et nimborum ac ventorum cacumina acreas csse animas, sed eas animo, non oculis videri; et vocari heroas, etlares, et genios. Haec est vidclicct breviter in ista praelocutione pro- posita theologia naturalis, quae non huic tantum, sed mul- tis philosophis placuit : de qua tunc diligentius disscrendum est, cum dc civili, quantum ad dcos selectos attinct, opitulante Deo vero, quod restat implevero.

C A P. VII.

An rationabile fuerit, lanum et Terminum in duo numina separari.

Ianus igitur, a quo sumsit exordium, quaero quisnam sit? Respondctur, Mundus est. Brevis haec plane est atque aperta responsio. Cur ergo ad eum dicuntur rerum initia pertinere, fines vero ad alteruin, quem Terminum vocant? Nam propter initia et lines duobus istis diis duos menses perhibent dedicatos, practer illos decem quibus usque ad Decembrem caput est Mar- tius ; Ianuarium Iano , Februarium Termino. Ideo Termina- lia eodem mense Februario celebrari dicunt, cum fit sacrum purgatorium, quod vocant Februum; unde mensis nomen ac- cepit. Numquid ergo ad mundum, qui Ianus est, initia re- rum pertinent, et fines non pertinent, ut alter illis deus prae- ficeretur? Nonne omnia quae in hoc mundo fieri dicunt, in hoc etiam mundo terminari fatentur ? Quae est ista vanitas, in opere illi dare potestatem dimidiam, in simulacro faciem du- plam ? Nonne istum bifrontem multo elegantius interpretaren- tur, si eundem et Ianum et Terminum dicerent; atque initiis unam faciem, finibus alteram darent? Quoniam qui operatur, utrumque debet intendere. In omni enim motu actionis suae qui non respicit initium , non prospicit finem. Vnde necesse est a memoria respiciente prospiciens connectatur intentio. Nam cui exciderit quod coeperit, quomodo finiat non inveniet. Quod si vitam beatam in hoc mundo inchoari putarent, extra mundum perfici, et idco Iano, id est mundo solam initiorum tribuerent potestatem ; profecto ei praeponerent Terminum , cumque a diis selectis non alienarent. Quanquam etiam nunc cum in istis duobus diis initia rerum temporalium finesque tra- ctantur , Termino dari debuit plus honoris. Maior enim lae- titia est, cum res quaeque perficitur: sollicitudinis autem plcna sunt coepta , donec perducantur ad finem , quem qui aliquid

198 DIVI AVRELU AVGVSTINI

incipit, maxime appetit, intendit, cxspectat, cxoptat; nec de re inchoata, nisi terminetur, exsultat.

C A P. VIII.

Ob qliam causam cultores lani bifronlem imaginem ipsius finxerint, quam tamen etiam quadrifrontem videri volunt.

Sed iam bifrontis simulacri interpretatio proferatur. Duas enim facies ante et retro habere dicunt, quod hiatus noster, cum os aperimus , mundo similis videatur : unde et palatum ovoavbv appellant: et nonnulli, inquit, poetae Latini coelum vocaverunt palatum: a quo hiatu oris, et foras esse aditum ad dentes versus, et introrsus ad fauces. Ecce quo perductus est mundus propter palati nostri vocabulum, vel Graecum, vel poe- ticum. Quid autem hoc ad animam, quid ad vitam aeternani'? Propter solas salivas colatur hic deus, quibus partim glutien- dis, partim exspuendis, sub coelo palati utraque panditur ia- nua. Quid est porro absurdius, quam in ipso mundo non in- venire duas ianuas ex adverso sitas, per quas vcl adrnittat ad se aliquid intro , vcl emittat a se foras ; et de nostro ore et gut- ture, quorum similitudinem mundus non habet, velle mundi simulacrum componere in Iano, propter solum palatum, cuius similitudinem lanus non habet? Cum vero eurn faciunt quadri- frontem, et lanum geminum appellant, ad quatuor mundi par- tes hoc interpretantur , quasi aliquid spectct mundus foras, sicut per omnes facies lanus. Dcinde si Ianus est mundus, et mundus quatuor partibus constat, falsum est simulacrum lani bifrontis: aut si propterea verum est, quia etiam nominc Orien- tis et Occidcntis totus solct rnundus intelligi, numquid cum duas partcs alias nominamus Septentrionis et Austri, sicut il- lum quadrifronteni dicunt geminum lanum, ita quisquam gcmi- num dicturus cst mundum? Non habent omnino unde quatuor ianuas, quae intrantibus et exeuntibus pateant, interpreten- tur ad mundi similitudinem; sicut dc bifronte quod dicercnt saltcm in ore hominis invenerunt; nisi Neptunus forte subve- niat et porrigat pisceni, cui praeter hiatum oris et gutturis etiam dextra et sinistra fauces patent. Et tamen hanc vanitatem per tot ianuas nulla cffugit anima, nisi quac audit veritatem dicentem, Ego sum ianua.

C A P. I X.

De lovis potestate, atque ciusdem cum lano comparatio/ie. roveni autem, qui etiam lupitcr dicitur, quem vclint intel- ligi, exponant. „Deus est, inquiui.it, habcns potestatem cau~

DE CIVITATE DEl LIB. VII. 199

„sarum, quibus aliquid fit in mundo." Hoc quam magnum sit, nobilissimus Virgilii versus ille testatur: Felix qui potuit rerum cognoscere causas Sed cur ei pracponitur lanus , hoc nobis vir illc acutissimus do- ctissimusque respondcat. „Quoniam penes lanum, inquit, sunt „prima , penes lovcm summa. Merito ergo rex omnium Iupi- „ter habctur. Prima enim vincuntur a summis : quia licet prima pracccdant temporc , summa supcrant dignitate." Sed recte hoc diceretur, si factorum prima discernerentur et sum- ma: sicut initium facti est proficisci, summum pervenirc; initium facti incoeptio discendi, summum perceptio doctrinae: ac sic in omnibus prima sunt initia, summique sunt fines. Sed iam hoc negotium inter Ianum Terminumque discussum est. Causae autem quae dantur Iovi, efficientia sunt, non effecta: neque ullo modo fieri potest, ut vel tempore praeveniantur a factis initiisve factorum. Semper enim prior est res quae fa- cit, quam illa quae fit. Quapropter si ad Ianum pertinent initia factorum, non ideo priora sunt efncientibus causis, quas lovi tribuunt. Sicut enim nihil fit, ita nihil inchoatur ut fiat, quod non faciens causa praecesserit. Hunc sane deum, penes qucm sunt omnes causae factarum omnium naturarum natura- liumque rcrum, si lovem populi appellant, et tantis contume- liis tarnque scelestis criminationibus colunt, tetriore sacrilcgio scse obstringunt, quam si prorsus nullum putarent deum. Vn- dc satius csset cis alium aliquem Iovis nomine nuncupare , di- gnum turpibus et flagitiosis honoribus, supposito vano figmento quod potius blasphemarent (sicut Saturno dicitur suppositus lapis , quem pro filio devoraret,) quam istum deum dicerc et tonantem et adulterantem , et totum mundum regcntcm et per tot stupra difflucntcm, ct naturam omnium naturaliumque rcrum causas summas habcntem et suas causas bonas non liabcntcm.

Deinde quacro, quem iam locum intcr deos huic Iovi tribuant, si lanus cst mundus. Deos enim veros animam mundi ac partes eius iste definivit: ac per hoc quicquid hoc non est, non cst utique secundum istos verus deus. Num igitur ita dicturi sunt Iovcm animam mundi, ut Ianus sit corpus eius, id cst, istc visibilis mundus ? Hoc si dicunt, non crit qucmadmodum Ianum deum dicant; quoniam mundi corpus non est dcus vcl secundum ipsos , scd anima mundi ac partcs cius. Vnde idem apertissimc dicit, deum se arbitrari essc ani- mam mundi , ct hunc ipsum mundum esse deum : sed sicut ho- minem sapientem, cum sit ex animo et corporc, tamen cx

200 DIVI AVRELII AVGVSTINI

animo dici sapientem ; ita mundum deum dici ab animo , cum sit ex animo et corpore. Solum itaque mundi corpus non est deus: sed aut sola anima eius, aut simul corpus et animus; ita tamen ut non sit a corpore , sed ab animo deus. Si ergo la- nus est mundus, et deus est Ianus, numquid lovem ut deus esse possit, aliquam partem Iani esse dicturi sunt? Magis enim Iovi universum solent tribucre : unde est, Iovis omnia plena. Ergo et Iovem, ut deus sit, et maxime ut rex deorum, non alium possunt existimare quam mundum; ut diis caeteris se- cundum istos suis partibus regnet. In hanc sentcntiam etiam quosdani versus Valerii Sorani exponit idem Varro in co libro, quem seorsum ab istis de cultu deorum scripsit; qui versus hi sunt:

luppiter omnipotens regum rerumque deumque Progenitor, gcnitrixque deiim, deus unus, et omnis. Exponuntur autem in eodem libro , ita ut eum marem existi- marent, qui semen emitteret, feminam quae acciperet; Iovem- que esse mundum , et eum omnia semina ex se cmittere , et in sc accipere : Qua causa, inquit, scripsit Soranus , „Iupiter pro- „genitor genitrixque : nec minus cum causa unum ct omnia „idem esse ; mundus enim unus , et in eo uno omnia sunt."

C A P. X.

An lani et Iovis recta discretio sit. Cum ergolanus mundus sit, et lupitcr mundus sit, unusque sit mundus, quare duo dii sunt Ianus et Iupitcr? Quare scorsus habent tcmpla, seorsus aras, divcrsa sacra, dissimilia simulacra'? Si propterea quod alia vis est primordiorum, alia causarum, et illa lani, istalovis nomen acccpit; numquid si unus homo in di- versis rebus duas habeat potestates aut duas artes, quia singula rum divcrsa vis cst, ideo duo iudices aut duo dicuntur artitices? Sic ergo et unus Deus, cum ipsc habeat potestatem primordio- rum, ipse causarum, num propterea illum duos dcos esse ne- cessc est putari, qui primordia causacque res duae sunt? Quod si hoc iustum putant, etiam ipsum Iovem tot deos esse dicanr, quotquot ei cognomina propter multas potestates dcdcrunt: quoniam res omnes ex quibus illa cognomina sunt adhibita, multae atquc divcrsac sunt; ex quibus pauca commcmoro.

C A P. X l.

Jje cognominibus lovis , <juae non ad mullos deos, sed ad unutn eun

dcmque referunlur.

Dixerunt eum Victorem3 luvictuin, Opituluin, linpulso~

DE CIVITATE DEI LIB. VII. 201

rem, Statorem, Centumpedam, Supinalcm, Tigillum, Al- mum, Ruminum, ct alia quae persequi longum cst. Ilacc autem cognomina imposuerunt uni deo propter causas potesta- tcsque/diversas, non tamen propter tot res etiam tot deos eum csse coegerunt: quod omnia vinceret, quod a ncmine vince- retur, quod opem indigentibus fcrret, quod haberet impeilen- di, statuendi, stabiliendi, resupinandi potcstatem , quod tan- quam tigillus mundum contineret ac sustiueret, quod alerct omnia, quod ruma, id est, mamma aleret animalia. In his, ut advcrtimus, quaedam magna sunt, quaedam cxigua; et ta- men unus utraque faccre perhibetur. Puto inter se propin- quiora essc causas rerum atque primordia, propter quas res unum mundum duos deos esse voluerunt, Iovem atque Ianum, quem continerc mundum ct mammam dare animalibus : nec ta- men propter haec duo opera tam longe inter se vi ct dignitate divcrsa, duo dii esse conipulsi sunt; sed unus Iupiter, propter illud Tigillus , propter hoc Ruminus appellatus est. Nolo di- cerc, quod animalibus mammam pracbere sugcntibus magis lu- noncm potuit decere, quam Iovem: praesertim cum essct etiain diva Rumina, quae in hoc opus adiutorium illi famulatumve praeberet. Cogito cnim possc responderi, et ipsam lunonem nihil aliud essc quam Iovem, secundum illos Valerii Sorani versus, ubi dictum est:

lupiter omnipotens regum rerumque deumque

Progenitor genitrixque dcum. Quarc ergo dictus est et Ruminus , cum diligentius fortasse quaercntibus ipse invcniatur csse etiam illa diva Rumina? Si euim maicstate dcorum recte videbatur indignum, ut in una spica alter ad euram gcniculi, altera ad folliculi pertineret; quanto est indignius unam rem infimam, id est, ut mammis alantur animalia, duorum deorum potestate curari, quorum iit unus lupitcr rex ipse cunctorum; et hoc agat non saltem cum coniuge sua, sed cum ignobili nescio qua Rumina, nisi quia ipse est etiam ipsa Rumina ; Ruminus fortasse pro sugen- tibus maribus, Rumina pro feminis? Diccrem quippe noluisse illos lovi femininum nomcn imponere , nisi ct illis versibus Progenitor gcnitrixque diccretur; et intcr alia cius cognomina legerem , quod etiam Pecunia vocaretur , quam dcam inter il- los minuscularios invenimus , ut in quarto libro iam commemo- ravimus. Sed cum et mares et fcminae habcant pecuniam, cur non et Pecunia ct Pecunius appellatus sit, sicut Rumina et Ru- ininus, ipsi viderint.

202 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XII.

Quod Iupiter etiam Pecunia nuncupetur. Quam vero eleganter rationem huius nominis reddiderunt? Et Pecunia, inquiunt, vocatur, quod eius sint omnia. 0 ma- gnam rationem divini nominis ! Imo vcro ille cuius sunt omnia, vilissime et contumeliosissime Pecunia nuncupatur. Ad omnia enim quae coelo ct terra continentur, quid est pecunia in omni- bus.omnino rebus, quae ab hominibus nomine pecuniae possi- dentur? Sed nimirum hoc avaritia Iovi nomen imposuit, ut quisquis amat pecuniam, non quemlibet deum, sed ipsum re- gcm omnium sibi amare videatur. Longe autcm aliud esset, si divitiae vocarctur. Aliud namque sunt divitiae, aliud pecu- nia. Nam dicimus divites , sapientcs, iustos, bonos, quibus pccunia vcl nulla, vel parva est; magis enim sunt virtutibus divites , per quas eis etiam in ipsis corporalium rerum nccessi- tatibus sat est quod adcst: pauperes vcro avaros, scmper in- hiantes ct egcntcs; quamlibet enim magnas pecunias haberc possunt, scd in carum quantacunque abundantia non egere possunt. Et Deum ipsum verum rectc dicimus divitem, non tamcn pecunia, scd omnipotentia. Dicuntur itaquc ct divitcs pecuniosi; scd interius divitcs, si sapientes. Qualis ergo ista theologia debct esse sapicnti, ubi rcx dcorum eius rci nomcn acccpit, quam ncmo sapicns concupivit? Quanto cnim facilius, si aliquid hac doctrina quod ad vitam pertineret aeternam sa- lubriter diccretur, deus mundi rector non ab cis pecunia, sed sapientia vocaretur, cuius amor purgat a sordibus avaritiac, hoc est, ab amore pecuniae?

C A P. XIII.

Qtiod duin exponitur quid Satuntus quidve sit Genius, uterque tmus

lupiter esse docealur.

Sed quid dc hoc Iovc plura , ad quem fortasse cactcri rcfc- rendi sunt, ut inanis remaneat deoruin opinio plurimorum, cum hie ipse sit omnes; sivc quando partes eius vcl potcstatcs cxi- stimantur, sive cum vis animae, quam putant per cuncta diftu- sam, cx partibus molis huius, in quas visibilis mundus iste consurgit, ct multiplici adniinistrationc naturae, quasi plurium deorum nomina acccpit? Quid est enim ct Saturnus? „Vnus, „inquit, de principibus dcus, pcncs qucm sationum omniiun ,,dominatus cst." Nonne cxpositio vcrsuum illorum Valcrii Sorani sic se habet, lovcm esse mundum, ct eum omnia se- mina cx sc cmitterc, et in se rccipcrc? Ipse cst igitur pcncs quem sationum omnium dominatus est. Quid est Gcnius I

DE CIVITATE DEI LIB. VII. 203

„Deus est, inquit, qui praepositus est ae vim habet oinnium „rcrum gignendarum." Querti alium hanc vim habere credunt, quam mundum, cui dictuin est,

lupiter omnipotens progenitor genitrixquc?

Et cum alio loco (jenium dicit csse uniuscuiusque animum ratio- nalem, et ideo esse singulos singulorum, taleni autem mundi aniinum deum esse; ad hoc idein utique revocat, ut tanquam universaiis genius ipse mundi animus csse credatur. Hic est igitur quem appellant Iovem. Nam si omnis genius deus , et omnis viri animus genius , sequitur ut sit omnis viri animus deus: quod si et ipsos abhorrere absurditas ipsa compellit, re- stat ut eum singulariter et exccllenter dicant deum genium, quem dicunt mundi animuin, ac per hoc lovem.

C A P. XI V.

De Mercurii et Mariis officiis.

Mercurium vero et Martem quomodo referrent ad aliquas partes mundi ct opcra Dei, quae sunt in clementis, non inve- nerunt ; ct idco eos saltem operibus hominum praeposuerunt, scrmocinandi ct belligcrandi ad ministros. Quorum Mercurius si sermonis etiam deorum potestatem gerit, ipsi quoque regi deorum dominatur, si secundum cius arbitrium Iupiter loqui- tur, ut loquendi ab illo accipit facultatem: quod utique absur- dum cst. Si autem illi humani tantum sermonis potcstas tri- buta perhibctur, non est credibile ad lactandos mamma, non solum pueros, sed etiam pecora, unde Ruminus cognominatus est, lovem descendere voluisse, ct curam nostri sermonis, quo pecoribus antecellimus, ad se pertincrc noluisse: ac per hoc idem ipse est Iovis atque Mcrcurius. Quod si sermo ipse dici- tur essc Mercurius, sicut ea quae de illo intcrpretantur, osten- dunt: (nam ideo Mercurius, quasi mcdius currens dicitur ap- pellatus, quod scrmo currat intcr homincs medius; idco iQiirjg Graece , quod sermo vel interpretatio , quae utique ad sermo- ncm pcrtinet, tQfirjvda dicitur; idco ct mercibus praeesse, quia inter vendentcs ct cmentcs scrmo tit medius ; alas eius in ca- pite et pedibus significare volucrem ferri pcr aera sermonem; nuntium dictum, quoniam per sermonem omnia cogitata enun- tiantur:) si ergo Mercurius ipse sermo est, etiam ipsis conii- tentibus , deus non est. Sed cum sibi deos faciunt eos , qui nec daemones sunt, immundis supplicando spiritibus, possi- dentur ab eis qui non dii, sed daemoncs sunt. Itcm quia uec Marti aliquod elemcntum vel partcm inundi invenirepotuerunc,

204 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ubi ageret opcra qualiacunque naturae, deum belli esse dixe- runt , quod opus est hominum, et optabile eis non est. Si ergo pacem perpetuam Felicitas daret , Mars quid ageret non habe- ret. Si autcm ipsum bellum cst Mars, sicut sermo Mercurius ; utinam quani manifestum est, quod non fit deus, tam non sit et bellum quod vcl falso vocetur deus.

C A P. XV.

De stellis quibusdam , quas pagani deorum suorum nominibus nun-

cupaverunt.

Nisi forte istae stellae sunthi dii, quas eorum appellavcrc nominibus. Nam stellam quandam vocant Mcrcurium , quan- dam itidem Martem. Sed ibi est et illa quam vocant Iovem ; et tamen cis mundus est Iovis : ibi quam vocant Saturnum ; et ta- men ei praeterea dant non parvam substantiam , omnium vidc- licet seminum: ibi est ct illa omnium clarissima, quae ab eis appellatur Venus ; et tamen eandem Venerem esse etiam Lunam volunt : quamvis de illo fulgcntissimo sidere apud eos tanquam de malo aureo Iuno Venusque contendant. Luci.ferum enim quidam Veneris, quidam dicunt esse Iunonis: sed, ut solet, Venus vincit. Nam multo plures eam stcllam Vcncri tribuunt, ita ut vix corum quisquam rcperiatur, qui aliud opinetur. Quis autem non rideat, cum regcm omnium Iovem dicant, quod stella eius a stclla Vencris tanta vincitur claritate? Tanto enim esse dcbuit cacteris illa fulgcntior, quanto est ipse poten- tior. Rcspondent ideo sic videri, quia illa quae putatur obscu- rior, supcrior est atque a terris longe remotior. Si crgo su- periorem locum maior dignitas meruit, quare Saturnus ibi est lovc superior? An vanitas fabulae, quac regem Iovcm facit, non potuit usquc ad sidcra pervenire ; et quod non valuit Satur- nus in regnosuo, ncque in Capitolio, saltem cst pcrmissus ob- tincre in coelo? Quarc autcm Ianus non accepit aliquam stel- lam? Si propterea quia mundus est, ct omnes in illo sunt: ct lovis mundus est, ct habct tamcn. An iste causam suam com- posuit ut potuit , ct pro una stclla quam non habet inter sidera, tot facies accepit in terra? Deindc si proptcr solas stcllas Mcr- curium et Martem partcs mundi putant, ut cos dcos habere pos- sunt, quia utique scrmo et bellum non sunt partes mundi, sed actus hominum; cur Aricti ct Tauro ct Cancro ct Scorpioni cacterisque huiusmodi quae coclestia signa numcrant, et stellis non singulis, sed singula pluribus constant, supcriusque istis in summo coclo pcrhibent collocata, ubi constantior motus in- errabilem meatum sideribus pracbct, nullas aras, nulla sacra,

DE CIVITATE DEI LIB. VII. 205

nulla templa fecerunt ; nec deos , non dico inter hos selectos, sed nec inter illos quidem quasi plebeios habuerunt?

C A P. XVI.

De Apolline et Diana caeterisque selectis diis , quos partet mundi

essc voluerunt.

Apollinem quamvis divinatorem ct medicum velint, tamcn ut in aliqua parte mundi statuercnt: ipsum etiam solem esse dixcrunt ; Dianamque germanam eius similiter lunam et via- rum praesidem. Vnde et virginem volunt, quod via nihilpa- riat: et ideo ambos sagittas haberc, quod ipsa duo sidera de coelo radios terras usquc pertendant. Vulcanum volunt ignem mundi, Neptunum aquas mundi, Ditem patrem, hoc est Or- cum, terrcnam et inlimam partcm mundi. Liberum et Ccre- rem praeponunt seminibus , vel illum masculinis , illam femi- ninis; vel illum liquori, illam vero ariditati seminum. Et hoc utique totum refcrtur ad mundum, id est, ad Iovem, qui pro- pterea dictus est Progenitor genitrixque, quod omnia semina ex se emitteret, et in se reciperct. Quandoquidem etiam Ma- trem.magnam eandem Cererem volunt, quam nihil aliud dicunt esse quam terram, eamque perhibent ct Iunonem. Et ideo ei secundas causas tribuunt rerum: cum tamen Iovi sit dictum, Progenitor genitrixque deum: quia secundum eos totus mun- dus ipse est lovis. Mincrvam etiam, quia eam humanis arti- bus pracposuerunt, nec invenerunt vel stellam ubi eam pone- rent, eandem vel summum aethera vel etiam lunam esse dixe- runt. Vestam quoque ipsam propterca dearum maximam pu- taverunt , quod ipsa sit terra ; quamvis ignem mundi leviorem qui pertinet ad usus hominum faciles, von violentiorem qualis Vulcani est, ei deputandum esse crediderunt. Ac per ho<? omnes istos selectos deos hunc esse mundum volunt, in quibus dam partes eius : universum sicut lovem ; partes eius , ut Ge- nium, ut Matrem magnam, ut Solem et Lunam, pel potius Apollinem et Dianam. Et aliquando unum deum res plures, aliquando unam rem deos plures faciunt. Nam unus deus res plures sunt , sicut ipse Iupiter : et mundus enim totus Iupiter, et solum coelum Iupiter, et sola stella Iupitcr habetur et dici- tur. Itemque luno sccundarum causarum domina, et luno aer, et luno terra, et si Venerem vinceret, luno Stella. Similiter Minerva summus aether, et Minerva itidem luna, quam essc in aetheris inflmo limite existimant. Vnam vero rem deos plu- res faciunt. Et lanus cst mundus, et Iupiter: sic et luno est terra, et Mater magna , et Ceres.

206 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XVII.

Quod etiam ipse Varro opiniones suas de diis pronuntiarit ambiguas.

Et sicut haec, quae exempli gratia commemoravi , ita cac- tera non cxplicant, sed potius implicant; sicut impetus erra- bundae opinionis impulerit, its huc atquc illuc, hinc atque il- linc, insiliunt et rcsiliunt: ut ipse Varro de omnibus dubitare, quam aliquid afTirmare maluerit. Nam trium extremorum pri- mum cum de diis certis absolvisset librum, in altero de diis in- certis diccre ingressus, ait: „Cum in hoc libcllo dubias dc diis 3,opiniones posuero, reprehendi non debeo. Qui enim putabit „iudicari oportere et posse, cum audierit, faciet ipse. Ego „citius perduci possum, ut in primo libro quac dixi in dubita- „tionem revocem , quam in hoc quae perscribam omnia ut ad aliquamdirigamsummam." Ita non solum istum de diis incertis, sed etiam illum de certis fecit incertum. In tertio porro isto de diis selectis, postea quam praelocutus est quod ex naturali theologia praeloquendum putavit, ingrcssurus huius civilis theologiae vanitates et insanias mendaces, ubi cum non solum non ducebat rerum veritas, sed etiam maiorum premebat au- ctoritas. „De diis, inquit, populi Romani publicis , quibus „acdes dedicaverunt, eosque pluribus signis ornatos notave- „runt, in hoc libro scribam, sed ut Xenophanes Colophonius „scribit, quid putcm, non quid contendam, ponam. Hominis „enim est haec opinari, Dei scire." Rerum igitur non com- prehcnsarum, nec firmissime creditarum , scd opinatarum, et dubitantarum sermoncm trepidus pollicetur, dicturus ca quae ab hominibus instituta sunt. Neque enim, sicut sciebat essc mundum, esse coelum et terram, coelum sideribus fulgidum, terram seminibus fertilcm, atque huiusmodi cactera, sicut hanc totam molcm atque naturam vi quadam invisibili ac prac- potcnti regi atquc administrari certa animi stabilitate credcbat; ita poterat aflirmarc dc lano, quod mundus ipse cssct; aut de Saturno invcnire, quomodo ct lovis patcr cssct et regnanti subditus factus essct, et cactera talia.

C A P. XVIII. Quae credibilior causa sit, qua error paganitalis inolcverit.

De quibus credibilior rcdditur ratio, cum perhibcntur ho- mincs fuissc, ct unicuique eorum ab his qui cos adulando deos csse voluerunt, cx cius ingenio, moribus, actibus, casibuss sacra ct solennia constituta, atque hacc paulatim pcr anima- hominum dacmonibus simiics ct ludicrarum rerum avidas irre,

DE CIVITATE DEI LIB. VII. 207

pcndo, longc latcque vulgata, ornantibus ca mcndaciis poeta- rum, et ad ea fallacibus spiritibus scduccntibus. Facilius cnim ficri potuit, ut iuvcnis impius vcl ab impio patrc interfici mc- tuens et avidus rcgni patrcm pellcrct rcgno, quam id quod istc intcrpretatur, idco Saturnum patrem a lovc tilio superatum, quod ante est causa quac pcrtinct ad lovem, quam scmen quod pertinct ad Saturnum. Si cnim hoc ita csset, nunquam Sa- turnus prior fuissct, ncc patcr Iovis cssct. Semper cnim sc- mcn causa praccedit, nec unquam generatur ex scmine. Sed cum conantur vanissimas fabulas sive hominumres gestas velut naturalibus intcrpretationibus honorare, etiam homines acu- tissimi tantas patiuntur angustias , ut eorum quoque vanitatem dolerc cogamur.

C A P. XIX.

De interpretationibus , quibus colendi Saturni ratio concinnatur.

Saturnum, inquit, dixcrunt, quae nata ex eo csscnt, so- litum devorarc; quod co semina, unde nascerentur, rcdircnt. Et quod illi pro love gleba obiecta cst dcvoranda, signilicat, inquit, manibus humanis obrui cocptas sercndo fruges, ante- quam utilitas arandi csset inventa, Saturnus ergo dici dcbuit ipsa terra, non semina: ipsa enim quodammodo devorat quae genuerit, cum cx ca nata semina in cam rursus recipienda red- ierint. Et quod pro Iove accepissc dicitur glebam, quid hoc ad id valct, quod manibus hominum scmen glcba coopertum cst? Numquid ideo non est, ut caetera , devoratum , quod gle- ba coopcrtum cst? Ita enim hoc dictum est, quasi qui glebam opposuit, scmcn abstulcrit, sicut Saturno pcrhibent oblata gle- ba ablatum lovcm ; ac non potius glcba semcn operiendo fece- rit illud diligcntius devorari. Deindc isto modo semcn est Iu- pitcr, non scminis causa, quod paulo ante diccbatur. Scd qnid faciant homines , qui cum res stultas intcrpretantur, non invcniunt quid sapicnter dicatur? Falcem. habet, inquit, pro- ptcr agriculturam. Certe illo rcgnante nondum erat agricul- tura, ct idco priora eius tempora perhibcntur, sicut idem ipsc fabcllas intcrprctatur , quia primi homincs ex his vivebant sc- minibus, quac tcrra sponte gignebat. An falccm sccptro per- dito acccpit, ut qui primis tcmporibus rex fuerat, otiosus, filio regnantc ficret operarius laboriosus? Deinde idco dicit a qui- busdam pucros ci solitos immolari , sicut a Poenis , ct a qui- busdani ctiam maiorcs, sicut a Gallis, quia omnium scminum optimum cst genus humanum. De hac crudclissima vanitate quid opus est plura dicere? Hoc potius advertamus atque te-

208 DIVI AVRELII AVGVSTINI

neamus, has interpretationes non referri ad verum Deum, vi- vam, incorporcam, incommutabilemque naturain , a quo vita in aeternum beata poscenda est; sed earum esse fines in rebus corporalibus , temporalibus , mutabilibus atque mortalibus. Quod Coelum, inquit, patrem Saturnus castrasse in fabulis dicitur, hoc significat penes Saturnum, non penes Coclum, semen esse divinum. Hoc propterea, quantum intelligi datur, quia nihil in coelo de seminibus nascitur. Scd ecce, Saturnus si Coeli est filius Iovis est filius. Coelum enim esse Iovem, in- nurnerabiliter , et diligenter affirmant. Ita ista quae a veritatc non veniunt, plerumque et nullo impellente, se ipsa subver- tunt. Kqovov appellatum dicit, quod Graeco vocabulo signi- ficat tcmporis spatium: sine quo semen, inquit, non potest esse foecundum. Haec et alia de Saturno multa dicuntur , et ad semen omnia referuntur, Sed saltem Saturnus seminibus cum tanta ista potestate sufficeret: quid ad haec dii alii requi- runtur, maxime Liber et Libera, id est, Ccres? De quibus rursus, quod ad semen attinet, tantadicit, quasi de Saturno nihil dixerit.

C A.P. XX.

De sacris Cereris Eleusinae. In Cercris autem sacris pracdicantur illa Eleusinia , quae apud Athenienses nobilissima fuerunt. De quibus iste nihil interpretatur, nisi quod attinet ad frumcntum, quod Cercs in- vcnit, et ad Proserpinam, quam rapiente Orco pcrdidit. Et hanc ipsam dicit significare foccunditatem scminum: quae cum dcfuissct quodam tcmporc, eadcmquc stcrilitate terra mocreret, cxortam essc opinioncm, quod filiam Cereris, id est, ipsam foc- cunditatem, quae a proserpendo Proserpina dicta esset, Orcus abstulerat, ct apud inferos detinuerat: quae rcs cum fuissct luctu publico celebrata, quia rursus eadcm foecunditas rcdiit, Proscrpina reddita exortam csse lactitiam, ct ex hoc solen- nia constituta. Dicit deinde multa in mysteriis cius tradi, quae nisi ad frugum inventioncm non pcrtincant.

C A P. XXI.

De lurpiludine sacrorum, quae Lihero celebrantur. lam vero Liberi sacra, qucm liquidis scminibus, ac pcr hoc non solum liquoribus fructuum, quoruin quodammodo priina- tum vinum tenet, verum ctiam scminibus animalium pracfcce- runt, ad quantam turpitudincm pcrvcnerint, pigct quidcm di- ccrc, proptcr scrmonis iongitudincm; scd proptcr supcrbam

DE CIVITATE DEI LIB. VII. 209

istorum hebctudinem non piget. Inter caetcra quae praetcr- mittere, quoniam multa sunt, cogor; in Italiae compitis quae- dam dicit sacra Liberi celcbrata cum tanta licentia turpitudinis, ut in eius honorem pudcnda virilia colcrentur ; non saltem ali- quantum verccundiorc sccreto , scd in propatulo exsultante ne- quitia. Nam hoc turpc mcmbrum per Libcri dics fcstos cum honore inagno plostcllis impositum, prius rurc in compitis, ct usquc in urbcm postea vectabatur. In oppido autcm Lavinio uni Libero totus mensis tribucbatur, cuius dicbus omnes ver- bis flagitiosissimis uterentur, donec illud membrum per forura transvcctum csset, atque in loco suo quicsceret. Cui mem- bro inhonesto matremfamilias honcstissimam palam coronam neccssc erat imponere. Sic vidclicet Liber deus placandus fuerat proventibus seminum, sic ab agris fascinatio repellcnda, ut matrona facere cogeretur in publico, quod nec meretrix, si matronae spectarcnt, pcrmitti debuit in theatro. Propter hacc Saturnus solus crcditus non est sufficere posse seminibus, ut occasiones multiplicandorum deorum immunda anima repcriret, et ab uno vero Deo merito immunditiae destituta, ac pcr mul- tos falsos aviditate maioris immunditiae prostituta, ista sacri- lcgia sacra nominarct, sescque spurcorum daemonum turbis conviolandam polluendamque praeberet.

C A P. XXII.

De Neptuno, et Salacia, ac Venilia. Iam utique habcbat Salaciam Ncptunus uxorem, quam in- feriorem aquam maris esse dixerunt ; ut quid illi adiuncta cst etVcnilia, nisi ut sine ulla causa necessariorum sacrorum, sola libidine animae prostitutae, multiplicaretur invitatio dae- moniorum? Sed proferatur interpretatio pracclarae theolo- giac, quae nos ab ista reprehensione rcddita ratione compescat. V?nilia, inquit, unda est, quae ad litus venit; Salacia, quae iu salum redit. Cur ergo deac fiunt duae , cum sit una unda quae venit et redit? Nempe ipsa est exaestuans in multa nu- mina libido vesana. Quamvis enim aqua non geminetur quae it, et redit; huius tamen occasione vanitatis, duobus daemo- niis invitatis, amplius anima commaculatur, quae it, et non redit. Quaeso te Varro , vel vos qui tam doctorum hominum talia scripta legistis, et aliquid magnum vos didicisse iactatis, intcrpretamini hoc, nolo dicere sccundum illam aeternaca in- commutabilemque naturam, quae solus est Deus ; sed saltem cecundum animam mundi, et partcs eius, quos deos veros esse existimaris. Partem aniinae mundi, quae mare permeat, deuro

0

210 DIVI AVRELII AVGVSTINI

vobis fecisse Neptunum, utcunque tolerabilioris. Itanc unda ad litus veniens et in salum rediens , duae sunt partes mundi, aut duae partes animae mundi? Quis vcstrum ita dcsipiat, ut hoc sapiat? Cur ergo vobis duas deas fecerunt, nisi quia pro- visum cst a sapientibus maioribus vcstris , non ut dii plurcs vos regerent, sed ut ea quae istis vanitatibus et falsitatibus gaudent, plura vos daemonia possiderent? Cur autem illa Sa- lacia per hanc interpretationem inferiorem maris partem, quae viro erat subdita, perdidit? Namque illam modo, cum refluen- tem fluctum esse perhibetis, in superficie posuistis. An quia Veniliam pellicem acccpit, irata suum maritum de superms maris exclusit?

C A P. X X I 1 1.

De Terra, quam Varro deam esse confirmat, eo quod ille ammus mun- di, quem opinatur deum, etiam hanc corporis sui infimampartem permeet, eique vim divinam impertiat. Nempe una est terra, quam quidem plenam videmus anima- libus suis: verumtamcn ipsam magnum corpus in elemeiitis mundiquc infimam partem cur eam volunt deam? An quia foe- cunda est? Cur ergo non magis homines dii sunt, qui eam foe- cundiorem faciunt excolendo ; sed cum arant, non cum ado- rant? Sed pars animae mundi, inquiunt, quae per illam per- meat, dcam facit. Quasi non evidentior sit in hominibus anima, quae utrum sit, nulla fit quaestio ; et tamcn homincs dii non ha- bentur: et quod est graviter dolendum, his qui dn non sunt, et quibus ipsi meliores sunt, colcndis et adorandis mirabih et mi- serabili crrore subduntur. Et certe idem Varro in eodem de dns selcctis libro, trcs csse affirmat animae gradus in omni univer- saque natura: unum, qui omnes partes corporis quae vivunt, transit, et non habct sensum, sed tantum ad vivcndum valetu- dinem: hanc vim in nostro corpore permanarc dicit ln ossa, ungucs, capillos; sicut in mundo arborcs sine sensu aluntur et crescunt, et modo quodam suo vivunt. Secundum gradum aru- mae, in quo sensus est: hanc vim pervenire in oculos , aures, nares, os, tactum. Tcrtium gradum animae esse summum, qui vocaturanimus, in quo intclligentia praeeminct: hoc practer hominemomnescarcremortales: hanc partem anmiae munoi dicit deum, in nobis autem genium vocari. Esse autem m mun- do lapides ac terram, quam videmus, quo non permanat sensus, ut ossa, ut ungucs Dci. Solem vero, lunam, stellas, quae senti- mus, quibusque ipsc scntit, sensus essc eius. Aethcra pono ani- mum eius: cx cuius vi, quae pervcnit in astra, ipsam quouue facere dcos; ct per ea quod in tcrram pcrmcat, deam I ellufemj

DE CIVITATE DEI LIB. VII. 211

quod autem inde permcat in mare atque occanuma deum csse Ncptunum.

Redcat ergo ab hac quam thcologiam naturalcm putat, auo velut requiescendi causa ab his ambagibus atque anfractibus fa- tigatus egrcssus est. Rcdeat, inquam, rcdcat ad civilcm : hic eum adhuc tcnco, tantisper de hac ago. Nondum dico, si tcrra et lapidcs nostris sunt ossibus et unguibus similcs, similiter cos intclligentiam non haberc, sicut scnsu carcnt; aut si idcirco ha- berc dicuntur ossa et ungucs nostri intelligentiam, quia in ho- mine sunt qui habct intelligentiam, tam stultum essc qui hos dcos in mundo dicit, quam stultus est qui in nobis ossa et un- gucs homincs dicit. Sed haec cum philosophis fortassis agenda sunt: nunc autcm istum adhuc politicum volo. Fieri enim pot- est, ut licet in illam naturalis theologiae veluti libcrtatem caput crigerc paululum voluisse videatur, adhuc tamen hunc librum vcrsans, et se in illo versari cogitans, cum ctiam inde respexe- rit; et hoc propterea dixcrit, nc maiorcs eius, sive aliae civita- tes, Tcllurcm atquc Neptunum coluissc inaniter credantur. Sed hoc dico, pars animi mundani quac per terram permeat , sicut una cst tcrra, cur non ctiam unam fccit dcam, quam dicit esse Tellurem? Quod si ita fecit, ubi crit Orcus frater Iovis atque Neptuni, quem Ditem patrem vocant? Vbi eius coniux Pro- serpina, quae secundum aliam in cisdcm libris positam opinio- nem, non terrac foecunditas, sed pars inferior pcrhibetur ? Quod si dicunt, animi mundani partem, cum permeat terrac partcm supcriorem, Ditem patrem faccre deum; cum vcro inferiorem, Proserpinam deam; Tellus illa quid erit? Ita enim totum quod ipsa erat, in duas istas partes deosque divisum est, ut ipsa ter- tia quac fit, aut ubi sit, invcniri non possit : nisi quis dicat si- mul istos dcos Orcuin atque Proserpinam, unam deam esse Tcl- lurcm ; ct non csse iam tres, sed aut unum, aut duos : et tamen ircs dicuntur, tres habentur, tres coluntur aris suis, delubris suis, sacris, simulacris, sacerdotibus suis, et per haec etiam fal- lacibus prostitutam animam constuprantibus daemonibus suis. Adhuc respondeatur, quam partcm tcrrae permect pars mundani animi, ut deum faciat Tellumonem? Non, inquit, sed una ea- demquc terra habet geminam vim, et masculinam, quod semina producat: ct femininam, quod recipiat, atque enutriat: indeavi feminina dictam cssc Tellurem, a masculina Tellumonem. Cur ergo pontiiices, ut ipse indicat, additis quoquc aliis duobus, quatuor diis faciunt rcm divinam, Telluri, Tellumoni, Altori, Rusori? De Tcllure et Tellumonc iam dictum est. Altori qua-

02

212 DIVI AVRELIl AVGVSTINI

re? Quod ex terra, inquit, aluntur omnia quae nata sunt. Ru- sori quare? Quod rursus, inquit, cuneta eodcm rcvolvuntur.

C A P. X X ' V.

De Telluris cognominibus eorumque sig Kificationibus , quae etiamsi

erant multarum rerum indices, non multorum deorum debuerunt

firmare opiniones.

Debuit ergo una terra propter istam quadrigeminam vim quatuor habere cognomina, non quatuor facere deos, sicut tot cognominibus unus Iupiter, et tot cognominibus una Iuno; in quibus omnibus vis multiplex essc dicitur ad unum deum vel ad unam deam pertinens, n on multitudo cognominum deorum etiam multitudinem faciens. Sed profecto sicut aliquando etiam ipsas vilissimas feminas earum, quas libidine quaesierunt, tacdet poenitetque turbarum : sic animam vilem factam et immundis spiritibus prostitutam deos sibi multiplicare , quibus contami- nanda prosterneretur, sicut plurimum libuit, sic aliquando et piguit. Nam et ipse Varro quasi de ipsa turba verecundatus unam deam vult esse Tellurem. „Eandem, inquit, dicunt Ma- „trem magnam, quod tympanum habeat, signiiicari csse orbem „tcrrae: quod turres in capite, oppida: quod scdes fingantur „circa eam, cum omnia moveantur, ipsam non moveri. Quod „Gallos huic deae ut servirent fecerunt, significat qui semi- „ne indigeant, terram sequi oportere; in ea quippe omnia rc- „periri. Quod se apud eam iactant, praecipitur, inquit, qui ter- „ram colunt, ne sedeant; semper enim csse quod agant. Cym- „balorum sonitus, ferramentorum iactandorum ac manuum et „eius rei crepitus in colendo agro quid fit, significant, idco ae- „re, quod eam antiqui colebant aere , antequam ferrum esset „inventum. Leonem, inquit, adiungunt solutum ac mansuetum, „ut ostendant, esse nullum genus terrae tam remotum ad vehe- „menter ferum, quod non subigi colique conveniat. Deinde ad- „iungit et dicit, Tellurem matrcm ct nominibus pluribus et co- „gnominibus quod nominarunt, deos existimatos esse complu- „rcs. Tcllurem, inquit, putant esse Opcm, quod opcre fiat mc- „lior; Matrem, quod plurima pariat; magnam, quod cibum pa- „riat; Proserpinam, quod ex ea proserpant frugcs; Vcstam, „quod vestiatur herbis." Sic alias deas, inquit, non absurde ad hanc revocant. Si ergo una dea est, quae quidem consulta veri- tate nec ipsa est, interim quid itur in multas? Vnius sint ista multa noinina, non tam deae multae quam nomina. Sed crran- tium maiorum auctoritas deprimit, et eundem Varronem post hanc sententianv trepidarc compcllit. Adiungit cnim ct dicit:

DE CIVITATE DEI LIB. VII. 213

„Cum quibus opinio maiorum de his deabus, quod plures eas „putarunt esse, non pugnat." Quomodo non pugnat, cum valde aliud sit, unam deam nomina habere multa, aliud esse deas multas? Sed potest, inquit, fieri ut eadem res et una sit, et in ea quaedam rcs sint plures. Concedo, in uno homine esse res plures, numquid ideo et homines plures? Sic in una dea esse res plures, numquid ideo et deas plures? Verum sicut vo- lunt, dividant, conflent, multiplicent, replicent, implicent.

Haec sunt Telluris et Matris magnae praeclara mysteria, undc omnia referuntur ad mortalia semina et ad exercendam agriculturam. Itane ad haec relata et hunc finem habentia tym-» panum, turres, Galli, iactatio insana membrorum, crepitus cym- balorum, confictio leonum, vitam cuiquam pollicentur aeter- nam? Itane propterea Galli abscisi huic Magnae deae serviunt, ut significcnt qui semine indigeant, terram sequi oportere; quasi non eos ipsa potius servitus semine faciat indigere? Vtrum enim sequendo hanc deam, cum indigeant, semen acqui- runt ; an potius scquendo hanc deam, cum habeant, semen amit- tunt? Hoc interpretari est, an detestari? Nec attenditnr, quan- tum maligni daemones praevaluerint, qui nec aliqua magna his sacris polliceri ausi sunt, et tam crudelia exigere potuerunt. Si dca terra non esset , manus ei homines operando inferrent, ut semina consequerentur per illam; non etiam sibi saeviendo, ut semina perderent propter illam. Si dea non esset, ita foecun- da fieret manibus alienis, ut non cogeret hominem sterilem fievi manibus suis. Iam quod in Liberi sacris honesta matrona pudenda virilia coronabat , spectante multitudine; ubi rubens et sudans , si est ulla frons in hominibus , adstabat forsitan et maritus: et quod in celebratione nuptiarum, super Priapi sca- pum nova nupta sedere iubebatur: longe contemtibiliora atque leviora sunt prae ista turpitudine crudelissima vcl crudelitate turpissima, ubi daemoniacis artibus sic uterque scxus illuditur, ut neuter suo vulnere perimatur. Ibi fascinatio timetur agro- rum, hic membrorum amputatio non timetur. Ibi sic dehone- statur novae nuptae verecundia , ut non solum foecunditas, scd nec virginitas adimatur : hic ita amputatur virilitas , ut nec convortatur in feminam, nec vir relinquatur.

C A P. XXV.

Quam interpretationem de abscisione Atys Graecorum sapientium doctrina repererit.

Et Atys ille non est commemoratus , nec eius ab isto inter- pretatio requisita est, in cuius dilectionis mcmoriam Gallus

214 DIVI AVRELII AVGVSTINI

absciditur. Sed docti Graeci atque sapientes nequaquam ratio- nem tam sanctam atque pracclaram tacuerunt. Propter vcrna- lem quippe faciem terrae, quae caeteris temporibus est pul- chrior, Porphyrius philosophus nobilis Atyn flores significare perhibuit; et ideo abscisum, quia flos decidit ante fructum. Non ergo ipsum hominem, vel quasi hominem qui vocatus est Atys , sed virilia eius flori comparaverunt. Ipsa quippe illo vivente deciderunt: imo vero non deciderunt, neque dccerpta, sed plane discerpta sunt: nec illo flore amisso quisquam postea fructus , sed potius sterilitas consequuta est. Quid ergo ipsc reliquus , ct quicquid remansit absciso , quid eo significari di- citur? quo refcrtur? quae interpretatio inde profertur? An haec frustra moliendo nihilque inveniendo persuadent illud po- tius esse credendum, quod de homine castrato fama iactavit, literisque mandatum est? Merito huic adversatus estVarro no- ster, neque hoc dicere voluit: non enim hominem doctissimum latuit.

C A P. XXVI. De turpitudine sacrorum Matris magnae.

Itemque de mollibus eidem Matri magnae contra omnem vi- rorum mulierumque verecundiam consecratis, qui usque in he- sternum diem madidis capillis, facie dealbata, fluentibus mem- bris , incessu femineo per plateas vicosque Carthaginis, etiam a populis unde turpiter viverent exigebant , nihil Varro dicerc voluit, nec uspiam mc legisse commemini. Defecit intcrpre- tatio, erubuit ratio, conticuit oratio. Vicit Matris magnae omncs dcos filios, non numinis magnitudo, sed criminis. Huic monstro nec Iani monstrositas comparatur. Ille in simulacris habcbat solam deformitatem , istain sacris deformem crudelita- tem : ille membra in lapidibus addita , haec in hominibus per- dita. Hoc dedecus tot Iovis ipsius et tanta stupra non vincunt : ille inter femineas corruptelas uno Ganymede coelum infama- vit; ista tot mollibus professiset publicis et inquinavit terram, et coclo fecit iniuriam. Saturnum fortassc posscmus huic in isto genere turpissimae crudelitatis sivc conferre, sive praeferre, qui patrem castrasse perhibetur: sed in Saturni sacris homines alienis manibus potius occidi, quam suis abscidi potuerunt. Devoravit ille filios, ut poetae ferunt, et physici ex hoc inter- pretantur quod volunt; ut autem historia prodit , nccavit : secl quod ei Poeni suos filios sacrilicaverunt, non rccepercRomani. At vero ista magna deorum Matcr etiam Romanis tcmplis ca- stratos intulit, atque istarn sacvitiam moremque servavit; cre- 4ita vircs adiuvare Romanorum, exsccando virilia virorum.

DE CIVITATE DEI LIB. VII. 2l5

Quid sunt ad hoc malum Mercurii furta, Vencris Iascivia, stu- pra et turpitudines caeterorum, quae proferrcmus delibris, nisi quotidie cantarcntur et saltarentur in theatris? Sed haec quid suut ad tantum malum, cuius magnitudo magnacMatri tantum- modo competebat? Praesertim quod illa dicuntur a poetis esse conficta: quasi poetae id etiam iinxerint, quod ea sint diis grata et acccpta. Vt ergo cancrentur vel scriberentur, audacia sit vel petulantia poetarum : ut vero divinis rebus ct honoribus eis- dein imperantibus et extorqucntibus numinibus adderentur. quid est nisi crinicn deorum ; imo vero confessio daemoniorum, et deceptio miserorum? Verum illud quod de abscisorum con- secratione Mater deo.rum coli meruit, nonpoetae confinxerunt, sed horrere magis quam canere maluerunt. Hisne diis selcctis quisquam consccrandus est, ut post mortem vivat beate, qui- bus consecratus ante mortem honeste non potest vivere, tam foedis supcrstitionibus subditus et immundis daemonibus obli- gatus? Scd haec omnia, inquit, referuntur ad mundum. Vi- deat ne potius ad immundum. Quid autem non potest rcferri ad mundum, quod esse demonstratur in mundo? Nos autem anim.um quaerimus , qui vera religione confisus , non tanquain deum suum adoret mundum, sed tanquam opus Dei propter Deum laudet mundum ; et mundanis sordibus expiatus, mun- dus perveniat ad Deum, qui condidit mundum.

CAP. XXVII.

De figmentis physiologorwn , qui nec veram divinitatem colunt , nec eo cultu quo colenda est vera divinitas.

Istos vero selectos deos videmus quidem clarius innotuisse quam caeteros ; non tamen ut corum illustrarentur mcrita, sed ne occultarentur opprobria: unde magis eos homines fuisse cre- dibile est; sicut non solum poeticae litcrae, verum etiam histo- ricae tradiderunt. Nam quod Virgilius ait:

Primus ab aethereo venit Saturnus Olympo , Arma Iovis fugiens , et rcgnis exsul ademtis : et quae ad hanc rem pertinentia consequuntur, totamdehocEu- hemerus pandit historiam, quam Ennius in Latinum vertit elo- quium: unde quia plurima posuerunt, tqui contra huiusmodi er- rores ante nos vel Graeco sermonc vel Latino scripserunt, non in eo mihi placuit immorari. * Ipsas physiologias cum con- sidero , quibus docti et acuti homincs has res humanas conan- tur vertere in rcs divinas , nihil vidco nisi ad temporalia terre- naque opera naturamque corpoream, vel etiamsi invisibilem, tamen mutabilem potuisse revocari: quod nullo modo est verus

216 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Deus. Hoc autcm si saltem rcligiositati congruis significatlo nibus ageretur, esset quidem dolcndum, non his verum Deum annuntiari, atquc praedicari; tamen aliquo modo fcrendum tam foeda et turpia non fieri, ncc iuberi: at nunc cum pro Deo ve- ro, quo solo anima se inhabitante sit felix, ncfas sit colcre aut corpus aut animam; quanto magis nefarium est ista sic colcrc, ut nec salutem, nec decus humanum corpus aut anima colentis obtineat? Quamobrem si templo, sacerdote, sacrificio, quod vero Deo debetur, colatur aliquod elementum mundi, vel crea- tus aliquis spiritus, etiam si non immundus et malus; non ideo malum est, quia illa mala sunt quibus colitur; sed quia illa sunt talia, quibus solus ille colendus sit, cui talis cultus ser- vitusque debetur. Si autem stoliditate vel monstrositate si- mulacrorum, sacrificiis homicidiorum, coronatione virilium pu- dendorum, mercede stuprorum, sectione membrorum, absci- sionc genitalium, consecratione mollium, festis impurorum ob- scoenorumque ludorum, unum verum Deum, id est, omnis ani- mae corporisque creatorem colcre se quisque contendat; non ideo peccat, quia non est colendus quem colit; sed quia colen- dum, non ut colendus est, colit. Qui vero et rcbus talibus, id est, turpibus ct scelestis; et non Deum verum, id est, ani- mae corporisquc factorem, scd creaturam quamvis non vitiosam colit, sive illa sit anima, sive corpus, sive anima simul et cor- pus , bis peccat in Deum, quod et pro ipso colit, quod non cst ipse; et talibus rebus colit, qualibus nec ipse colendus est, nec non ipse. Sed hi quonam modo, id est, quam turpiter nefarie- que coluerint, in promtu cst. Quid autem vel quos coluerint, essct obscurum, nisi eorum testaretur historia, ea ipsa quae foeda et turpia confitentur numinibus terribiliter exigentibus reddita. Vnde remotis constat ambagibus , nefarios daemones atque immundissimos spiritus, hac omni civili theologia in vi- sendis stolidis imaginibus, et per eas possidcndis ctiam stultis cordibus , invitatos. (* al. CAP. XXVII.)

C A P. XXVIII.

Quod doctrina Varronis de theologia in nulla sibi parte concordet.

Quid igitur valct , qupd vir doctissimus et acutissimus Var- ro velut subtili disputatione hos omnes deos in coelum et ter- ram rcdigcre ac refcrre conatur? Non potest: fluunt de mani- bus, rcsiliunt, labuntur et decidunt. Dicturus enim de fcmi- nis , hoc est, de deabus: „Quoniam, inquit, ut in primo libro ,,dixi de locis, duo sunt principia deorum animadversa de coelo „et tcrra, a quo dii partini dicuntur coelestcs, partim terrc •

DE CIVITATE DEI LIB. VII. 217

,,stres. ut in superioribus initium fecimus a coclo, cum dixi- „mus dc Iano, qucm alii coelum, alii dixerunt esse mundum; ,,sic de fcminis initium scribcndi facimus a Tellure." Sentio quantam molestiam tale ac tantum patiatur ingcnium. Ducitur enim quadam rationc verisimili, coelum esse quod faciat, tcr- ram quae patiatur; ct ideo illi masculinam vim tribuit, huic fc- mininam: ct non attendit cum potius esse qui haec facit, qui utrumque fecit. Hinc etiam Samothracum nobilia mysteria in superiore libro sic intcrpretatur , eaque sc quae nec suis nota sunt scribendo expositurum cisquc missurum quasi religiosissi- me pollicetur. Dicit enim, se ibi multis indiciis collegissc in simulacris aliud significare coelum, aliud terram, aliud exem- pla rerum, quas Plato appellat ideas: coelum lovem, terram lunonem , ideas Mincrvam vult intelligi : coelum a quo fiat ali- quid, terram de qua fiat, excmplum secundum quod fiat. Qua in rc omitto.diccre, quod Plato illas ideas tantam vim habere dicit, ut secundum eas non coelum aliquid fecerit, scd etiam coelum factuni sit. Hoc dico, istum in libro selectorum deo- rum rationem illam trium deorum, quibus quasi cuncta comple- xus cst, perdidisse. Coelo enim tribuit masculos deos, femi- nas terrac: intcr quas posuit Mincrvam, quam supra ipsum coelum ante posucrat. Dcinde masculus deusNeptunus in mari est., quod ad terram potius quam ad coelum pertinet. Dis pa- ter postremo , qui Graece nXovxoov dicitur , etiam ipse mascu- lus frater amborum terrenus deus esse perhibetur ; superiorem terram tenens, in inferiore habens Proserpinam coniugem. Quomodo ergo deos ad coelum, deas ad terram referre conan- tur? Quid solidum, quid constans , quid sobrium, quid defini- tum habet haec disputatio? Illa autem est Tellus initium dea- ruin, Mater scilicet magna, apud quam mollium ct abscisorum scseque secantium atque iactantium insana perstrepit turpido. Quid cst ergo quod dicitur caput deorum Ianus, caput dearum Tellus? Nec ibi facit unum caput error, nec hic sanum furor. Cur haec frustra rcferre nituntur ad mundum? Quod etsi pos- sent, pro Dco vero mundum nemo pius colit: et tamen eos nec hoc possc, vcritas aperta convincit. Referant haec potius ad homines mortuos , et ad daemones pessimos , et nulla quacstio remanebit.

C A P. XXIX.

Quud omnia quae physiologi ad mundum partesque eius retulerunt, ad unum verum Deum referre debuerint.

Namque omnia quac ab eis ex istorum dcorum thcologia ve-

lut physicis rationibus rcfcruntur ad mundum, quam sinc ullo

218 DIVI AVRELII AVGVSTIM

scrupulo sacrilcgae opinionis Deo potius vero , qui fccit mun- dum, omnis animae ct omnis corporis conditori tribuantur, ad- vertamus hoc modo : Nos Deum coiimus, non coelum et ter- ram , quibus duabus partibus mundus hic constat : nec animam vel animas per viventia quaecunque diffusas; sed Deum qui fe- cit coelum et terram , et omnia quae in cis sunt : qui fecit omnem animam, sivc quocunque modo viventem ct sensus et rationis expertem, sive etiam sentientem, sive etiam intelli- gentem.

C A P. XXX.

Qua pietate discernatur a creaturis Creator, ne pro uno tot dii co- lantur, quot sunt opera unius auctoris.

Et iam ut incipiam illa unius et veri Dei opera percurrere, propter quae isti sibi dum quasi honeste conantur sacramenta turpissima et scelestissima interprctari , deos multos falsosque fecerunt: illum Deum colimus, qui naturis a se creatis et sub~ sistendi et movendi initia finesque constituit; qui rcrum cau- sas habet, novit, atque disponit; qui vim seminum condidit; qui rationalem animam, quae dicitur animus, quibus voluit vi- vcntibus indidit; qui sermonis facultatem usumque donavit; qui munus futura dicendi, quibus placuit spiritibus impertivit, et per quos placet ipse futura praedicit, et per quos placct ma- las valetudines pellit ; qui bellorum quoque ipsorum, cum sic emendandum et castigandum est gcnus humanum, exordiis, progressibus , fmibusquc moderatur ; qui huius mundi igneiu vehementissimum et violentissimum pro immensae naturae tem- peramento et crcavit ct regit; qui universarum aquarum crea- tor, et gubernator est; qui solem fccit corporalium clarissi- mum luminum, eique vim congruam et motum dedit; qui ipsis etiam inferis dominationem suam potestatcmquc non subtrahit; qui semina et alinicnta mortalium, sivc arida sive liquida natu- ris competcntibus attributa substituit; qui terram fundat atque foecundat; qui fructus eius animalibus hominibusque largitur; qui causas non solum principales , sed etiam subsequentes no- vit, atque ordinat; qui lunae statuit motum suum; qui vias coe- lestcs atque terrestres locorum mutationibus pracbet; qui hu- manis ingeniis, quae creavit, ctiam scientias artium variarum ad adiuvandam vitam naturamque concessit ; qui coniunctio- ncm maris et feminac ad adiutorium propagandae prolis insti- tuit; qui hominum coetibus, quem focis ct luminibus adliibe- rcnt, ad facillimos usus munus terreni ignis indulsit. Ista sunt ccrtc, quaediisselectis, ncscio pcr quas physicas intcrprctatio- qcs vir acutissimus atque doctissimus Varro , sive quac aliunde

DE CIVITATE DEI LEB. VII. 210

accepit, sivc quac ipse coniecit, distribuere laboravit. * Hacc autcm facit atque agit unus vcrus Deus; sed sicut idem Deus, id est, ubique totus, nullis inclusus locis, nullis vinculis alli- gatus , in nullas partes scctilis , cx nulla parte mutabilis , im- plens coelum et terram praesente potentia , non indigente na- tura. Sic itaquc administrat omnia quae crcavit, ut etiam ipsa proprios exerccre ct agere motus sinat. Quamvis enim nihil esse possint sine ipso, non sunt quod ipsc. Agit autem multa etiam per Angelos : scd nonnisi ex se ipso beatificat Angelos. It.i quamvis propter aliquas causas hominibus Angelos mittat: non tamen cx Angclis homines , sed ex se ipso , sicut Angelos, beatificat. Ab hoc uno ct vero Deo vitam speramus aeternam.

(* al. CAP. XXX. )

C A P. XXX I.

Quibus proprie beneficiis Dei, excepta generali largitate , sectatorei

veritatis utantur.

Habemus enim ab illo praeter huiusccmodi beneficia, quae cx hac , de qua nonnulla diximus , administratione naturae bo- nis nralisque largitur, magnum ctbonorum proprium magnae dilectionis indicium. Quanquam enim, quod sumus, quod vi- vimus, quod coelum terramque conspicimus, quod habemus mcntem atque rationem, qua eum ipsum, qui hacc omnia con- didit, inquiramus, nequaquam valeamus actioni sufliccre gra- tiarum: tamen quod nos oneratos obrutosque peccatis, et a contemplatione suae lucis aversos, ac tcnebrarum, id est, ini- quitatis dilectionc caccatos, non omnino deseruit, misitque no- bis Vcrbum suum, qui cst eius unicus Filius, quo pro nobis in assumta carne nato atque passo , quanti Dcus hominem pende- ret nosceremus, atque illo sacrificio singulari a peccatis omni- bus mundaremur, eiusqucSpiritu in cordibus nostris dilectione diifusa, omnibus diificultatibus superatis in aeternam requiem, et contcmplationis cius ineffabilem dulcedinem veuiremus. Quae corda, quot linguae ad agendas ei gratias satis esse con- tenderint?

C A P. XXXII.

Quod sacramentum redemtionis Christi nullis retro temporibus defue- rit, semperque sit diversis significationibus praedicatum.

Hoc mysterium vitae aeternae iam inde ab cxordio gcncris humani pcr quacdam signa et sacramenta temporibus congrua, quibus oportuit, per Angelos praedicatum cst. Deinde populus Hebracus in unam quandam rempublicam , quae hoc sacramcn- tum agcret, congregatus cst; ubi per quosdam scientcs , per

220 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quosdam ncscientes, id quod ex adventu Christi usque nuno ct deinceps agitur, praenuntiaretur csse venturum: sparsa etiam post eadem gente per gentes propter testimonium Scri- pturarum, quibus aeterna salus in Christo futura praedicta est. Omnes enim non solum prophctiae, quae in verbis sunt; ncc tantum praeccpta vitae, quae mores pietatemque conformant, atque illis literis continentur; verum etiam sacra, sacerdotia, tabernaculum, sive templum, altaria, sacrificia, ceremoniac, dies festi, ct quicquid aliud ad cam servitutem pertinct, quae Dco dcbetur, et Graecc proprie XctTQtia dicitur, ea significa- verunt et praenuntiaverunt , quae propter aeternam vitam fide- lium in Christo et impleta credimus , et impleri ccrnimus , efc implenda confidimus.

C A P. X X X 1 1 1.

Quod per solam Christianam religionem manifestari potuerit fallacia spirituum malignorum, de hominum errore gaudentium.

Per hanc vcro religionem unam et vcram potuit aperiri, deos gentium esse immundissimos daemones , sub defunctarum occasionibus animarum vel creaturarum specie mundanarum deos se putari cupientes , ct quasi divinis honoribus eisdemque scclestis ac turpibus rebus superba impuritate laetantes, atque ad verum Deum convcrsionem humanis animis invidentes. Ex quorum immanissimo et impiissimo dominatu homo liberatur, cum credit in eum qui praebuit ad exsurgendum tantae humili- tatis exemplum, quanta illi superbia ceciderunt. Hinc sunt, non solum illi, de quibus multa iam diximus, et alii atque alii similes caeterarum gcntium atquc tcrrarum; scd ctiam hi, dc quibus nunc agimus, tanquam in senatum deorum sclecti ; sed plane selecti nobilitatc criminum, non dignitate virtutum. Quorum sacra Varro dum quasi ad naturales rationcs referrc conatur , quaerens honestare res turpes , quomodo his quadret, ct consonet, non potest invenire: quoniam non sunt ipsae il- lorum sacrorum causae quas putat, vel potius vult putari. Nam si non solum ipsae , verum ctiam quaelibet aliae huius generis essent, quamvis nihil adDeumvcrum vitamque aeternam, quae in rcligionc quacrenda est, pertincrent; tamen qualicunque de rcrum natura reddita rationc , aliquantulum mitigarent offen- sionem, quam non intellecta in sacris aliqua vclut turpitu- do aut absurditas fccerat: sicut in quibusdam thcatrorum fa- bulis vcl delubrorum mysteriis faccre conatus est. Vbi non theatra delubrorum similitudinc absolvit, scd thcatrorum po- tius similitudine delubra damnavit: tamcn utcunquc conatus

DE CIVITATE DEI LIB. VII. 221

cst, ut scnsum horribilibus rcbus offensum velut naturalium causarum ratione reddita deliniret.

C A P. XXXIV.

De libris Numae Pompilii, quos senatus, ne sacrorum causae, qua- les in eis habebantur , innotescerent , iussit incendi.

Sed contra invenimus, sicut ipse vir doctissimus prodidit, do Numae Pompilii libris redditas sacrorum causas nullo modo potuissc tolcrari, nec dignas habitas, quae non solum lectae iunotescerent rcligiosis, sed saltem scriptae rcconderentur in tencbris. lam cnim dicam, quod in tertio huius Operis libro rue suo loco dicturum esse promiseram. Nam, sicut apud eun- <lem Varronem Icgitur in libro de cultu deorum, „Terentius „quidam, cum haberet ad Ianiculum fundum, et bubulcus eius „iuxta sepulcrum Numae Pompilii traiiciens aratrum eruisset „ex terra libros eius, ubi sacrorum institutorum scriptae erant „causae, in Vrbem pertulit ad praetorem. At ille cum inspe- „xisset principia, rem tantam detulit ad senatum. Vbi cum ,,priinbres quasdam causas legissent, cur quidquc in sacris fue- „rit institutum, Numae mortuo senatus assensus est, eosque „libros tanquam religiosi Patres conscripti, praetor ut combu- „reret, ccnsucrunt." Crcdat quisque quod putat: imo vero dicat, quod dicendum suggesserit vesana contentio, quilibet tantac impietatis defensor cgregius. Me admonere sufficiat, sacrorum causas a rege Pompilio Romanorum sacrorum insti- tutorc conscriptas , necpopulo, nec senatui, nec saltem ipsis saccrdotibus innotescere debuisse , ipsumque Numam Pompi- lium curiositate illicita ad ea daemonum pervenisse secreta, quae ipse quidem scriberet, ut haberet unde legendo commone- retur: sed ca tamen, cum rex esset, qui minime quemquam metuerct, nec doccre aliqucm, nec delendo vel quoquo modo cohsumendo perdcrc auderet; ita quod scire neminem voluit, ne homincs nefaria doccret; violare autem timuit, nc daemo- nes iratos haberet; obruit, ubi tutum putavit, scpulcro suo pro- pinquarc aratrum possc non crcdens. Senatus autem cum reli- giones formidaret damnare maiorum, et ideo Numae assentire cogcretur; iilos tamen libros tam perniciosos esse iudicavit, ut nec obrui rursus iuberet, ne humana curiositus multo vehe- nientius rem iam proditam quaercret, sed flammis aboleri ne- fanda monumcnta : ut quia iam necesse existimabant sacra illa facere, tolerabilius erraretur causis eorum ignoratis, quam cognitie civitas turbaretur.

222 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XXXV.

De hydromantia, per quam Numa , visis guibusdam daemonum ima- gtnibus ludificabatur. Nam et ipsc Numa ad quem nullus Dci propheta, nullus sanctus Angelus mittebatur, hydromantiam faccre compulsus est ut in aqua videret imagines deorum, vel potius iudificatio- nes daemonum a quibus audiret, quid in sacris constituere at- que obseryare deberet. Quod genus divinationis idem Varro a Fersis dicit allatum, quo et ipsum Numam, et postea Pytha- goram philosophum usum fuisse commemorat: ubi adhibito san- gume etiam inferos perhibet sciscitari; et vtxQopccvTuav Graece dicit vocari, quae sive hydromantia, sive necromantia dicatur idipsum est, ubi videntur mortui divinare. Quibus haec arti- bus hant ipsi viderint. Nolo enim dicere has artes ctiam ante nostri fcalvatons adventum in ipsis civitatibus gcntium legibus solere prohiberi, et poena severissima vindicari. Nolo, inquam, hoc dicere: fortassis enim talia tunc liccbant. His tamcn ar- tibus didicit sacra illa Pompilius, quorum sacrorum facta pro- didit, causas obruit; ita timuit et ipse quod didicit: quarum causarum proditos libros senatus incendit. Quid mihi er™ Varro illorum sacrorum alias nescio quas causas velut physicas interpretatur; quales, si libri illi habuissent, non utiquc ar- sissent; aut et istos Varronis ad Caesarem pontiiicem scriptos atque editos Patres conscripti similiter incendissent? Quod er- go aquam egesscrit, id cst, cxportaverit Numa Pompilius, unde hydromantiam facerct, ideo Nympham Aegeriam coniugem di- citur habuisse, quemadmodum in supradicto libro Varronis ex- ponitur. Ita enim solent res gestae adspersione mendaciorurn in fabulas verti. In illa igitur hydromantia curiosissimus ille rex Komanus et sacra didicit, quae in libris suis pontificcs ha- berent; et eorum causas, quas practer se neminem scire voluit ltaque eas seorsum scriptas secum quodam modo mori fecit, quando ita subtrahcndas hominum notitiae sepeliendasque cu- ravit. Aut ergo daemonum illic tam sordidac et noxiae cupi- htates erant conscriptae, ut cx his tota illa theologia civilis ctiam apud tales homines exsecrabilis appareret, qui tam multa in ipsis sacris erubescenda susceperant; aut illi omncs nihil ahud quam homines mortui prodebantur, quos tam prolixi tem- poris vetustate fere omnes populi gentium deos immortales esse crechderant: cum et talibus sacris iidem illi daemones oblecta- rentur, qui se colcndos pro ipsis mortuis, quos dcos putari fe- cerant quibusdam fallacium miraculorum attestationibus, sup- ponebant. Sed occulta Dei veri providentia factum cst, ut e(

DE CIVITATE DEI LIB. VIII. 223

Pompilio amico suo illis conciliati artibus, quibus hjdromantia iicri potuit, cuncta illa conntcri pcrmittcrcntur; et tamen ut moriturus inccndcret ea potius, quam obrueret, admonere per- mittercntur: qui ne innotescerent, ncc aratro, quo sunt eruta obsistcrc potuerunt, nec stilo Varronis, quo ea quae dc hac re gesta sunt, in nostram memoriam pcrvencrunt. Non enim pos- sunt, quod non sinuntur efficere: sinuntur autem altoDei sum- mi iustoque iudicio pro meritis corum, quos ab eis vcl affligi tantum, vcl ctiam subiici ac decipi iustum est. Quam vcro perniciosae vcl a cultu verae divinitatis alienae illae literac iu- dicatae sint, hinc intclligi potest, quod eas maluit senatus in- ccnderc, quas Pompilius occultavit, quam timere quod timuit, qui hoc audere non potuit. Qui ergo vitam nec modo habere vult piam, talibus sacris mortem quaerat aeternam. Qui autem cum malignis daemonibus non vult habere societatem, non superstitionem, qua coluntur, noxiam pertimescat; sed veram rcligionem, qua produntur et vincuntur, agnosaat.

LIBER OCTAVVS.

C A P V T I.

De quaestione naturalis theologiae cum philosophis excellentioris scientiae discutienda.

^unc intentiore nobis opus est animo multo quam erat in supe- riorum solutione quacstionum ct cxplicationc librorum. De theologia quippe, quam naturalem vocant, non cum quibuslibct hominibus; (non enim fabulosa est, velcivilis, hoc est, vel theatrica, vel urbana; quarum altcra iactitat deoruni crimina, altera indicat eorum dcsideria criminosiora , ac per hoc mali- gnorum potius dacmonum quam dcorum;) sed cum philosophis cst habenda collatio : quorum ipsum nomen si Latine interpre- tcmur , amorem sapientiae profitetur. Porro si sapientia Dcus est, per quem facta sunt omnia, sicut divina auctoritas veritas- que monstravit, verus philosophus cst amator Dei. Sed quia res ipsa, cuius hoc nomen est, non est in omnibus qui hoc nomine gloriantur ; (ncque enim continuo vcrac sapientiae sunt amatores, quicunqueappellanturphilosophi:) profccto ex omni- hus quorum scntentias e literis nossc potuimus , eligcndi sunt cumquibus non indigne quaestio ista tractetur. Ncquc cnim hoc sperc omnes omnium philosophorum vanas opiniones refutarc suscepi, see eas tantum quae ad theologiam pertinent, quo

224 DIVI AVRELII AVGVSTINI

verbo Gracco significari intelligimus de divinitate rationcm sive sermonem: nec cas omnium, sed eorum tantum, qui cum ct esse divinitatem et humana curarc conscntiant, non tamen sufliccre unius incommutabilis Dei cultum ad vitam adipiscen- dam etiam post mortem, beatam, sed multos ab illo sane uno conditos atque institutos , ob eam causam colendos putant. Hi iam ctiam Varronis opinionem veritatis propinquitate transccn- dunt Si quidem ille totam theologiam naturalem usque ad mundum istum vcl eius animam extendere potuit : isti vero su- pra omnem animae naturam confitentur Deum, qui non solum mundum istum visibilem, qui saepe coeli et terrae nomine nun- cupatur, sed omnem etiam omnino animam feccrit; et qui ratio- nalem et intellectualem, cuius generis anima humana est, par- ticipatione sui luminis incommutabilis et incorporei beatam fa- cit. Hos philosophos Platonicos appellatos, a Platone doctore vocabulo derivato, nullus qui haec vel tenuiter audivit, ignorat. De hoc igitur Platone , quae necessaria praesenti quaestioni existimo, breviter attingam, prius illos commemorans, qui eum in eodem genere literarum tempore praecesserunt.

C A P. II.

Ve duobus philosophorum generibus, id est, Italico, et Ionico, eorum-

que auctoribus.

Quantum enim attinet ad literas Graecas, quae lingua inter caefceras Gentium clarior habetur, duo philosophorum genera traduntur; unum Italicum, ex ea parte Italiae, quae quondam magna Graecia nuncupata est; alterum lonicum, in cis terris, ubi et nunc Graecia nominatur. Italicum genus auctorem ha- buit Pythagoram Samium, a quo etiain ferunt ipsum philoso- phiae nomen exortum. Nam cum antea Sapientes appellerentur, qui modo quodam laudabilis vitae aliis praestare videbantur, iste interrogatus, quid profiteretur, philosophum se esse respon- dit, id est, studiosum, vel amatorem sapicntiae : quoniam sapien- tem profiteri , arrogantissimum videbatur. Ionici yero gcneris princcps fuit Thales Milesius, unus illorum scptem, qui appel- lati sunt sapientes. Sed illi sex vitae gcnere distinguebantur, ct quibusdam praeceptis ad bene vivendum accommodatis: iste au- temThales, ut successores etiam propagaret, rerum naturam scrutatus suasque disputationes literis mandans eminuit; maxi- mcque admirabilis exstitit, quod astrologiae numeris comprc- hensis , defectus folis ct lunae etiam praediccre potuit. Aquam tamcn putavit rerum esse principium, et hinc omnia clementa tnundi ipsumque mundum, et quae in eo gignuntur, exsisterc.

DE CIVITATE DEI LIB. VIII. 225

Nihil autem huic opcri, quod mundo considcrato tam admirabilo adspicimus, ex divina mente pracposuit. Huic successit Anaxi- mander eius auditor, mutavitque dc rcrum natura opinioncm. Non cnim cx una rc, sicut Thalcs ex humore, scd cx suis pro- priis principiis quasquc rcs nasci putavit. Quac rerum princi- pia singularum csse credidit intinita, et innumerabiles mundos gignere, ct quaecunque in cis oriuntur; cosque mundos modo dissolvi, modo itcrum gigni cxistimavit, quanta quisquc aetatc sua mancrc potucrit; nec ipsc aliquid divinae menti in his re- rum opcribus tribuens. Iste Anaximenem discipulum et succcs- sorcm reliquit: qui omncs rerum causas infinito aeri dedit: nec deos ncgavit, aut tacuit: non tamcn ab ipsis aerem factum, scd ipsos cx aere ortos credidit. Anaxagoras vero eius auditor, ha- rumrcrumomnium, quas vidcmus, effectorem divinum animum scnsit; ct dixit cx infinita matcria, quae constaret similibus in- ter sc particulis, rerum oinnium genera pro modulis et specie- bus propriis singula fieri, sed animo facientc divino. Diogcnes quoquc Anaximcnis alter auditor, aerem quidem dixit rcrum esse matcriam, dc qua omnia fierent; sed eum csse compotem divinae rationis, sinc qua nihil cx co fieri possit. Anaxagorae succcssit auditor cius Archelaus : ctiam ipse de particulis intcr sesimilibus, quibus singula quacque fierent, ita omnia con- stare putavit, ut inesse ctiam mentem dicerct, quae corpora ac- terna, id est, illas particulas coniungendo et dissipando ageret omnia. Socrates huius discipulus fuisse perhibetur, magistcr Platonis propter quem breviter cuncta ista recolui.

C A P. III.

De Socratica disciplina. Socrates ergo primus universam philosophiam ad corrigen- dor.componendosquemoresfIexisse memoratur; cum ante illum omncsmagisphjsicis, id est, naturalibus rebus perscrutandis operam maximam impenderent. Non mihi autein videtur posse ad hquidum colligi, utrum Socrates, ut hoc faceret, taedio re- rum obscuraium et incertarum ad aliquid apertum et ccrtum repencndum animum intenderit, quod esset beatae vitae neces- sarium; propter quam unam omnium philosophorum invigilasse ac laborasse videtur industria: an vcro, sicut de ilio quidam benevolcntius suspicantur, nolebat immundos terrenis cupidita- tibus animos se extenderc in divina conari. Quando quidem ab eis causas rerum videbat inquiri, quas primas atque summas non nisi in unius veri ac summi Dci voluntate essc credeb.it: unde non cas putabat nisi muudata mente posse comprchcndi;

P

22(3 DIVI AVRELII AVGVSTINI

et ideo purgandae bonis moribus vitac censebat instandum, ut deprimentibus libidinibus cxoneratus animus naturali vigore in aeterna se attolleret, naturamque incorporei et incommutabilis luminis , ubi causae omnium factarum naturarum stabiliter vi- vunt, intelligentiae puritate oonspiceret. Constat eum tamen imperitorum stultitiam scire se aliquid opinantium, etiam in ipsis moralibus quaestionibus, quo totum animum intendisse vi- debatur, vel confessa ignorantia sua, vcl dissimulata scientia, lepore mirabili disserendi et acutissima urbanitate agitasse at- que versasse. Vnde et concitatis inimicitiis calumniosa crimi- natione damnatus, morte multatus est. Sed eum postea illa ipsa, quae publice damnaverat, Atheniensium civitas publice luxit, in duos accusatores eius usque adeo populi indignatione conversa, ut unus eorum oppressus vi multitudinis interiret, cxsilio au- tem voluntario atque perpetuo poenam similem alter evaderet. Tam praeclara igitur vitae mortisque fama Socratcs reliquit plurimos suae philosophiae sectatores, quorum certatim studium fuit in quaestionum moralium disceptatione versari, ubi agi- tur de summo bono, quo fieri homo beatus potest. Quod in Socratis disputationibus , dum omnia movet, asserit, destruit, quoniam non evidenter apparuit ; quod cuique placuit, inde sum- serunt, et ubi cuique visum est, constituerunt finem boni. Finis autem boni appellatur, quo quisque cum pervenerit, beatus est. Sic autem diversas inter se Socratici de isto fine sententias ha- buerunt, ut (quod vix credibile est, unius magistri potuisse fa- cere sectatores) quidam summum bonum esse dicerent volupta- tem, sicut Aristippus ; quidam virtutem, sicut Antisthenes. Sic alii atque alii aliud atque aliud opinati sunt: quos commemora- re longum est.

C A P. IV.

De praecipuo inter Socratis discipulos Platone , qui omnem philoso- phiam triplici partitione distinxit. Sed inter diseipulus Socratis, non quidem immerito, excel- lentissima gloria claruit, qui omnino caetcros obscuraret Plato. Qui cum esset Atheniensis, honesto apud suos loco natus, et in- genio mirabili longe suos condiscipulos anteiret; parum tamen putans perficiendae philosophiae sufficere se ipsum ac Socrati- cam disciplinam, quam longe lateque potuit peregrinatus est, quaquaversum eum alicuius nobilitate scicntiae percipiendac fama rapiebat. Itaque et in Aegypto didicit quaecunque illic magna habebantur atque docebantur, et inde in eas Italiae par- tes veniens ubi Pythagoraeorum fama cclebrabatur, quicquid Italicae philosophiae tunc florebat, auditis eminentioribus in ca

I)E CIVITATE DEI LIB. VIII. 227

doctoribus facillimc comprchcndit. Et quia magistrum Socra- tcm singulariter diligcbat, eum loquentem fcre in omnibus scr- monibus suis faciens, ctiam illa quac vel ab aliis didicerat, vel ipse quanta potuerat intelligentia vidcrat, cum illius leporc et moralibus disputationibus tcmperavit. Itaque cum studium sa- pientiae in actione et contcmplatione versetur, unde una pars cius activa, altcra contcmplativa dici potest; quarum activa ad agendam vitam, id est, ad mores institucndos pertinct, contcm- plativa autem ad conspiciendas naturac causas et sincerissimam veritatem: Socrates in activa cxcelluisse memoratur; Pythago- ras vcro magis contemplativac , quibus potuit intelligentiac vi- ribus, instirisse. Proinde Plato utrumque iungendo philoso- pliiam perfecissc laudatur, quam in tres partes distribuit: unam moralem, quae maxime in actione versatur; alteram natura- lcm, quac contemplationi deputata est; tertiam rationalem, qua vcrum disterminatur a falso. Quae Hcet utrique, id cst, actioni ct contcmplationi sit necessaria , maxime tamcn contemplatio perspectionem sibi vendicat veritatis. Ideo haec tripartitio non cst contraria illi distinctioni, qua intelligitur omnc studium sa- picntiae iu actione et contemplatione consistere. Quid autem in his vel de his singulis partibus Plato senserit, id est, ubi finem omnium actionum, ubi causam omnium naturarum, ubi lumen omniuni rationum esse cognovcrit vel crediderit, differendo ex- plicare et longum esse arbitror, et temere essc aiiirmandum non arbitror. Cum enim magistri sui Socratis , quem facit in suis voluminibus disputantem, notissimum morem dissimulandae scientiae vel opinionis suae servare affectat, quia et illi ipse mos placuit, factum est ut ctiam ipsius Platonis de rcbus magnis sententiae non facile perspici possint. Ex his tamen quac apud cum leguntur, sivc quac ab aliis dicta esse narravit atquc con- scripsit, quae sibi placita viderentur, quaedam commemorari, et liuic operi inseri oportet a nobis, vel ubi suffragatur religioni vcrac, quam lides nostra suscipit ac defendit, vel ubi ei videtur essc contrarius, quantum ad istam de uno Deo et pluribus per- tinct quaestionem, propter vitam, quae post mortem futu- ra est, veraciter beatam. Fortassis cnim qui Platonem caeteris philosophis gentium longe recteque praelatum acutius atque ve- racius intellexissc atque secuti esse fama celebriorc laudantur, aliquid talc dc Deo scntiunt, ut in illo inveniatur et causa sub- sistcndi, et ratio intelligendi, et ordo vivendi. Quorum trium, unum ad naturalem, alterum ad rationalem, tertium ad mora- Icm partem intelligitur pertincrc. Si enim homo ita crcatus cst, ut per id quod in eo praceellit, attingat illud quod cuncta prac-

P 2

223 DIVI AVRELII AVGVSTINI

eellit, id est, unum verum optimum Deum, sine quo nulla na- tura subsistit, nulla doctrina instruit, nullus usus expedit: ipse quaeratur, ubi nobis secura sunt omnia; ipse cernatur, ubi no- bis certa sunt omnia ; ipse diligatur, ubi nobis recta sunt omnia.

C A P. V.

Quod de theologia cum Platonicis potissimum disceptandum sit, quo- rum opinioni omnium philosophorum postponenda sint dogmata.

Si ergo Plato Dei huius imitatorem, cognitorem, amatorem dixit esse sapientem, cuius participatione sit beatus , quid opus est excutere caeteros? Nulli nobis, quam isti, propius accesse- runt. Cedat eis igitur non solum theologia illa fabulosa deorum criminibus oblectans animos impiorum; nec solum etiam illa ci- vilis , ubi impuri daemones terrestribus gaudiis deditos populos deorum nomine seducentes , humanos errores tanquam suos di- vinos honores habere voluerunt, ad spectandos suorum crimi- num ludos cultores suos tanquam ad suum cultum studiis im- mundissimis excitantes, et sibi delectabiliores luJos de ipsis spectatoribus exhibentes : ubi si qua velut honesta geruntur in templis , coniuncta sibi theatrorum obscoenitate turpantur ; et quaecunque turpia geruntur in theatris, comparata sibi templo- rum foeditatc laudantur. Et ea quae Varro ex his sacris , quasi ad coelum et terram rcrumque mortalium semina et actus in- terpretatus est; quia nec ipsa illis ritibus significantur, quae ipse insinuare conatur; et ideo veritas conantem non sequitur: et si ipsa essent, tamen animae rationali ea quae infra illam na- turae ordine constituta sunt, pro deo suo colenda non esscnt; nec sibipraeferre debuit, tanquam deos, eas res, quibus ipsam prae- tulit verus Deus. Et ea quae Numa Pompilius re vera ad sacra eiusmodi pertinentia secum scpeliendo curavit abscondi, et ara- tro eruta senatus iussit incendi. In eo genere sunt ctiam illa, ut aliquid de Numa mitius suspicemur, quae Alexander Macedo scribit ad matrem, sibi amagno antistite sacrorum Aegjptiorum quodam Lcone patefacta: ubi non Picus et Faunus et Aeneas et Romulus, vel etiam Hercules et Aesculapius et Liber Semele natus, et Tyndaridae fratres , et si quos alios ex mortalibus pro diis habent, sed ipsi etiam maiorum gentium dii, quos Cicero in Tusculanis tacitis nominibus videtur attingere , Iupiter, Iuno, Saturnus, Vulcanus, Vesta, et alii plurimi, quos Varro conatur ad mundi partes sive elementa transferre, homines fuisse pro- duntur. Timens enim et ille quasi revelata mjsteria, petens ad- monet Alexandrum, ut cum ea matri conscripta insinuavcrit, flammis iubeat concrcmari. Non solum crgo ista, quac duae

DE CIVITATE DEI LIB. VIII. 229

thcologiae, fabulosa continet et civilis, Platonicis philosophis ecdant, qui verum Deum, et rcrum auctorcm, ct veritatis illu- stratorem, ct bcatitudinis largitorcm esse dixerunt: sed alii quoque philosophi, qui corporalia naturae principia corpori dc- ditis mentibus opinati sunt, cedant his tautis et tanti Dci cogni- toribus viris, ut Thalcs in humore, Anaximencs in aere , Stoici in igne, Epicurus in atomis, hoc est, minutissimis corpusculis, quae nec dividi nec sentiri queunt, et quicunque alii, quorum cnumcrationi immorari non est necessc, sive simplicia, sive coniuncta corpora, sivc vita carcntia, sive viventia, sed tamen corpora, causam principiumque rerum esse dixerunt. Nam qui- dam eorum a rebus non vivis res vivas fieri posse crediderunt, sicut Epicurei. Quidam vero a vivente quidem et vivcntia et non vi- ventia, sed tamen a corpore corpora. Nam Stoici ignem, id est, cor- pus unum ex his quatuor elementis , quibus visibilis mundus hic constat, et viventem, et sapientem, et ipsius mundi fabricato- rem atque omnium quae in eo sunt, eumque omnino ignem deum cssc putavcrunt. Hi ct caeteri similes eorum id solum co- gitare potuerunt, quod cum eis corda eorum obstricta earnis sensibus fabulata sunt. In se quippc habebant quod non vide- bant, ct apud sc imaginabantur quod foris viderant, etiam quan- do uon videbant, scd tantummodo cogitabant. Hoc autem in conspcctu talis cogitationis iam non cst corpus , sed similitudo corporis. Illud autem unde vidctur in animo haec similitudo corporis, nec corpus est, ncc similitudo corporis ; et unde vide- tur, atque utrum pulchra an deformis sit iudicatur, profecto est melius quam ipsa quae iudicatur. Haec mens hominis et ra- tionalis animae natura est, quac utique corpus non est; si iam illa corporis similitudo, cum in animo cogitantis adspicitur at- quc iudicatur, nec ipsa corpus est. Non est ergo nec terra, nec aqua, ncc aer, nec ignis: quibus quatuor corporibus, quae di- cuntur quatuor elementa, mundum corporeum videmus esse compactum. Porro si nostcr animus corpus non est, quomodo Deus creator animi corpus cst? Cedant ergo et isti, ut dictum est Platonicis: cedant et illi, quos quidem puduit dicere Deum corpus esse, verumtamen eiusdem naturae, cuius ille est, ani- mos nostros esse putaverunt. Ita non cos movit tanta mutabili- tas animae, quam Dei naturae tribuere ncfas est. Sed dicunt, Corpore mutatur animae natura, nam per se ipsam incommuta- bilis est. Poterant isti dicere, Corpore aliquo vulneratur caro, nam per se ipsam invulnerabilis est. Prorsus quod mutari non potest, nulla re potest: ac pcr hoc quod corpore mutari potest, aliqua re potest, et ideo incommutabile recte dici non potest.

230 DIVl AVRELII AVGVSTINI

C A P. VI.

De Platonicorum sensu in ea parte philosophiae , quae physica no~

minatur.

Viderunt ergo isti philosophi, quos caeteris non immerito fama atque gloria praelatos videmus, nullum corpus esseDeum: et ideo cuncta corpora transscenderunt quaerentesDcum. Vide- runt quicquid mutabile est, non esse summum Deum: et ideo omnem animam mutabilesque omnes spiritus transscenderunt, quaerentes summum Deum. Deinde viderunt omnem speciem in re quacunque mutabili, qua cst quicquid illud est, quoquo modo et qualiscunque natura est, non esse posse nisi ab illo qui vere est, quia incommutfibiliter cst. Ac per hoc sive uni- versi mundi corpus , figuras , qualitates , ordinatumque motum, et elementa disposita a coelo usque ad terram, et quaecunque corpora in eis sunt; sive omnem vitam, vel quae nutrit et con- tinet, qualis est in arboribus, vel quae et hoc habet et sentit, qualis est in pecoribus; vel quae et haec habet et intelligit, qualis est in hominibus ; vel quae nutritorio subsidio non indi- get^ sed tantum continet, sentit, intelligit, qualis est in ange- lis, nisi ab illo esse non possc qui simpliciter est: quia non aliud illi est esse, aliud vivere, quasi possit esse non vivens; nec aliud illi est vivere, aliud intelligere, quasi possit vivere non intelligens; nec aliud illi est intelligere, aliud beatum esse, quasi possit intelligere et non beatus esse; sed quod est illi vi- vere, intelligere, beatum esse, hoc est illi esse. Propter hanc incommutabilitatem et simplicitatem intellexerunt eum et omnia ista fecisse, et ipsum a nullo fieri potuisse. Consideraverunt enim quicquid est, vel corpus esse, vcl vitam; meliusque ali- quid vitam csse, quam corpus; speciemque corporis esse sen- sibilem, intelligibilem vitae. Proinde intelligibilem speciem sensibili praetulerunt. Sensibilia dicimus, quae visu tactuque corporis sentiri queunt: intelligibilia , quac conspectu mentis intelligi possunt. Nulla est enim pulchritudo corporalis , sive in statu corporis, sicut est figura, sive in motu, sicut cst can- tilena, de qua non animus iudicet. Quod profecto non posset, nisi melior in illo esset haec species , sine tumore molis , sinc strepitu vocis , sine spatio vel loci vel temporis. Sed ibi quo- que nisi mutabilis esset, non alius alio meiius de specie seo- sibili iudicaret: melius ingeniosior quam tardior, melius peri- tior quam imperitior, melius exercitatior quam minus exerci- tatus, et idem ipse unus cum proficit, melius utique postea quamprius. Quodautemrecipit maius etminus, sine dubitationc mutabiie est. Vnde ingeniosi et doeti et in his exercitati ho •

DE CIVITATE DEl LIB. Vlll. 231

mines facile collegerunt, non esse in eis rcbus primam speciem, ubi mutabilis esse convincitur. Cum igitur in eorum conspcctu et corpus et animus magis minusque speciosa esset, et si omni specie carere posscnt, omnino nulla essent, viderunt essc ali- quid ubi printa esset incommutabilis, et ideo nec comparabilis : atquc ibi csse rerum principium rcctissime crediderunt, quod factum non esset, et cx quo facta cuncta essent. Ita quod no- tum est Dei, ipsc manifcstavit eis, cum ab eis invisibiiia cius, per ea quae facta sunt intellecta conspecta sunt; sempitcrna quoque virtus eius et divinitas: a quo etiam visibilia et tempo- ralia cuncta creata sunt. Hacc de illa parte quam physicam, id est, naturalem nuncupant, dicta sint.

C A P. VII.

Quanto excellentiores caeteris in logica , id est , rationali philosophia, Platonici sint habendi.

Quod autem attinet ad doctrinam, ubi altera pars versatur, quae ab eis logica, id est, rationalis vocatur; absit ut his com- parandi videantur, qui posuerunt iudicium veritatis in sensi- bus corporis, eorumque inlidis et fallacibus regulis omnia quae dicuntur metienda esse censuerunt, ut Epicurei, et quicunque alii tales; ut etiam ipsi Stoici, qui cum vehementer amave- rint sollertiam disputandi, quam dialecticam nominant, a cor- poris sensibus cam ducendam putarunt; hinc asseverantes ani- mum concipere notiones , quas appellant evvoiag^ earum rerum scilicet quas definiendo explicant; hinc propagari atque con- necti totam discendi docendique rationem. Vbi ego multum mi- rari soleo , cum pulchros dicant non esse nisi sapientes, quibus sensibus corporis istam pulchritudinem viderint , qualibus ocu- lis carnis formam sapientiae decusque conspexerint. Hi vero, quos merito caeteris anteponimus, discreverunt ea quae mcnte conspiciuntur, ab iis quae sensibus attinguntur; nec sensibus adimentcs quod possunt, nec eis dantes ultra quam possunt. Lumen autem mentium essc dixerunt ad discenda omnia, eun- dcm ipsum Deum a quo facta sunt omnia.

C A P. VIII.

Quod etiam in morah philosophia Platonici obtineant principatum. Reliqua est pars moralis , quam Graeco vocabulo dicunt tf&wrpi ubi quaeritur de summo bono, quo referentes omnia quae agimus, et quod non propter aliud, sed propter se ipsum appetcntes , idque adipiscentes , nihil quo beati simus , ulterius requiramus. Ideo quippe et finis est dictus , quia propter hunc caetera volumus, ipsum autem non nisi propter ipsum. Hoc

232 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ergo beutificum bonum, alii a corporc, alii ab animo, alii ab animo, alii ab utroque in hominc esse dixerunt. Videbant quippe ipsum hominem constare ex animo ct corpore, et ideo ab alterutro istorum duiim, aut ab utroque bene sibi csse posse credebant, finali quodam bono, quo beati essent, quo cuncta quae agebant referrent, atque id quo referendum esset non ul- *ra quaererent. Vnde illi qui dicuntur addidisse tertium genus bonorum, quod appellatur extrinsecus, sicuti est honor, gloria, pecunia, ct si quid huiusmodi, non sic addiderunt, ut finale es- sct, id est, propter se ipsum appetendum, sed propter aliud : bonumque esse hoc genus bonis, malum autem malis. Ita bonum hominis, qui vel ab animo, vel a corpore, vel ab utroque expetiverunt, nihil aliud quam ab homine expetendum esse putaverunt. Sed qui id appetiverunt a corpore, a parte hominis deteriore; qui vero ab animo, a parte meliore; qui au- tem ab utroque, a toto homine. Sive ergo a parte qualibet, sive a toto , non nisi ab homine. Nec istae differentiae, quo- niam tres sunt, ideo tres, sed multas dissensiones philosopho- rum sectasque fecerunt: quia et de bono corporis, et de bono animi , et de bono utriusque diversi diversa opinati sunt. Ce- dant igitur hi omnes illis philosophis , qui non dixerunt beatum esse hominem fruentem corpore, vel fruentem animo, scd fruentem Deo: non sicut corpore vel se ipso animus, aut si- cut amico amicus ; sed sicut luce oculus ; si aliquid ab his ad illa similitudinis afferendum est, quod quale sit, si Deus ipse adiuverit, alio loco, quantum per nos fieri poterit, appa- rebit. *Nunc satis sit commemorare, Platonem determinasse finem boni esse, secundum virtutem vivere, et ei soli evenire posse qui notitiam Dei habeat et imitationem; nec esse aliam ob causam beatum. Ideoque non dubitat hoc esse philosophari, amare Deum; cuius natura sit incorporalis. Vnde utique col- ligitur, tunc fore beatum studiosum sapientiae, (id enim est phi- losophus,) cum Deo frui coeperit. Quamvis enim non continuo beatus sit, qui co fruitur quod amat; multi enim amando ea quae amanda non sunt, miseri sunt, et miseriorescumfruuntur: nemo tamen beatus est, qui eo quod amat non fruitur. Nam et ipsi qui res non amandas amant, non se beatos amando pu- tant, sed fruendo. Quisquis ergo fruitur eo quod amat, verum- que et summum bonum amat, quis eum beatum nisi miserrimus ncgat? Ipsum autem verum ac summum bonum Plato dicit Dfcum, unde vult esse philosophum amatorem Dei, ut quoniam philosophia ad beatam vitam tendit , fruens Deo sit beatus qui Deum amaverit. (*al. CAP. IX.J

DE CIVITATE DEI LIB. VIII. 233

C A P. I X.

De ea philosophia quae ad veritatetn fidei Chrhtianae propiun

accesait.

Quicunque igitut philosophi dcDco suinmo et vero ista sen- serunt, quod et rerum creatcirum sit effector, et lumen cogno- scendaruin, ct bonum agendarum ; quod ab illo nobis sit et prin- cipium naturae, et veritas doctrinae, et felicitas vitae; sive Platonici accommodatius nuncupcntur, sive quodlibet aliud se- ctae suac nomen imponant; sive tantummodo lonici generis, qui eis praecipui fucrunt, ista senserint, sicut idem Plato, et qui eum bcne intcllcxerunt; sive etiam Italici, propter Pytha- goram, ct Pythagoraeos , et si qui forte alii eiusdem sententiac identidcm fuerunt; sive aliarum quoque gentium, qui sapien- tcs vel philosophi habiti sunt, Atlantici, Lybici, Aegyptii, Indi, Persae, Chaldaei, Scythae, Galli, Hispani, tiliique repcriuntur, qui hoc vidcrint ac docuerint, eos omnes caeteris anteponi- mus, eosquc nobis propinquiores fatemur.

C A P. X.

Quae sit inter philosophicas artes religiosi excellentia Christiani. Quamvis enim homo Christianus literis tantum ecclesiasti- cis cruditus , Platonicorum forte nomen ignoret, nec utrum duo genera philosophorum exstiterint in Graeca lingua lonicorum et Italicorum sciat ; non tamen ita surdus est in rebus humanis, ut nesciat philosophos vel studium sapientiae,. vel ipsam sapicn- tiam proliteri. Cavet eos tamen , qui secundum elementa huius mundi philosophantur, non secundum Deum, a quoipse factus est mundus. Admonetur enim praecepto Apostolico, fideliter- que audit quod dictum est: Cavete ne quis vos decipiat per phi- losophiam et inanem seductionem, secundum elementa mundi. Dcinde ne omnes tales esse arbitretur, audit ab eodem Apo- stolo dici dc quibusdam, Quia quod notum est Dei, manife- stum est in illis : Deus enim illi manifestavit. Invisibilia enim eius a constitutione mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur , sempiterna quoque virtus eius et divinitas. Et ubi Athcniensibus loquens, cum rem magnam de Deo dixisset, et quae a paucis possit intelligi, quod in illo vivimus , move- mur et sumus; adiecit et ait: Sicut et vestri quidam dixerunt. Novit sane ctiam ipsos , in quibus errant, cavere. Vbi enim dictum est, quod per ea quac facta sunt, Dcus illis manifesta- vit intellectu conspicienda invisibilia sua; ibi etiam dictum cst, non illos ipsum Deum recte coluisse, quia ct aliis rebus, qui- bus 11011 oportebat, divinos honores illi uni tantum debitos de-

234 DIVI AVRELII AVGVSTINI

tulcrunt: Quoniam cognoscentes Deum, non sicut Deum glo rificaverunt , aut gratias egerunt; sed evanuerunt in cogita- tionibus suisy et obscuratum est insipiens cor eorum. Dicen- tes enim se sapientes esse, stulti facti sunt, et immutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corru- ptibilis hominis, et volucrum> et quadrupedum , et serpentium. Vbi et Romanos , et Graecos , et Aegyptios , qui de sapientiac nomine gloriati sunt, fecit intelligi. Sed de hoc cum istis post- modum disputabimus. In quo autem nobis consentiunt de uno Deo huius universitatis auctore, qui non solum super omnia corpora est incorporeus, verum etiam super omnes animas in- corruptibilis , principium nostrum , lumen nostrum, bonum no- strum, in hoc cos caeteris anteponimus. * Nec, si litcras eo- rum Christianus ignorans, verbis quae non didicit in disputa- tione non utitur , ut vel naturalem Latine, vel physicam Graece appellet eam partem in qua de inquisitione naturae tractatur, et rationalem sive logicam in qua quaeritur quonam modo veri- tas percipi possit, et moralem vel ethicam in qua de moribus agitur bonorumque finibus appetendis malorumque vitandis, ideo nescit ab uno vero Deo atque optimo, et naturam nobis esse qua facti ad eius imaginem sumus , et doctrinam qua eum nosque noverimus, et gratiam qua illi cohaerendo beati simus. Haec itaque causa est cur istos caeteris praeferamus ; quia cum alii philosophi ingenia sua studiaque contriverint in requiren- dis rerum causis , et quinam esset modus discendi atque vi- vendi ; isti Deo cognito repererunt ubi esset causa constitutae universitatis , et lux percipiendae veritatis, et fons bibendae felicitatis. Sive ergo isti Platonici, sive quicunque alii qua- rumlibet gentium philosophi de Deo ista sentiunt, nobiscum scntiunt. Scd ideo cum Platonicis magis placuit hanc causam agere, quia eorum sunt literae notiores. Nam et Graeci, quo- rum lingua in gentibus praeminet, cas magna praedicatione celebrarunt, et Latini permoti earum vel excellentia, vel glo- ria, ipsas libentius didicerunt, atque in nostrum eloquium transferendo nobiliores clarioresque fecerunt. (*al.CAP.X.J

C A P, XI.

Vnde Plato eam intelligentiam potuerit acquirere , qua Ckriatiauae scientiae propinquavit.

Mirantur autem quidam nobis in Christi gratia sociati, cum audiunt vel legunt, Platonem de Deo ista sensisse, quae mul- tum congruerc veritati nostrae religionis agnoscunt. Vnde non- nulli putaverunt, cum, quando pcrrcxit in Aegyptum, Icrcmiam

DE CIVITATE DEI LIB. VIII. 235

iudisse prophetam , vcl Scripturas propheticas in eadcm pere- grinatione lcgisse: quorum quideiu opinioncm in quibusdam li- bris meis posui. Scd diligenter supputata temporum ratio, quac chronica historia continctur, Platonem indicat a tcmpore quo prophetavit Icreinias, ccntuin ferme annos postea natuni fuisse: qui cum octoginta ct unuin vixissct, ab anno mortis eius usque adidtempus, quoPtolcmacus rcx AegyptiScripturaspropheticas gcntis Hebraeorum de ludaca poposcit, ct per septuaginta viros Hcbraeos, qui ctiam Graccam linguam noverant, interprctandas habendasque curavit, anni fcrme reperiuntur LX. Quapropter in illa pcrcgrinationc sua Plato ncc leremiain videre potuit tanto antc dcfunctum, ncc casdem Scripturas legere, quae nondum fuerant in Graecam linguam translatae, qua ille pollebat: nisi fortc quia fuit accrrimi studii, sicut Aegyptias , ita et istas per intcrprctcm didicit, non ut scribcndo transferret, quod Ptolc- niacus pro ingcnti benencio , qui regia potestate etiam timeri poterat, mcruisse perhibetur, scd ut colloquendo quid continc- rcnt, quantum capcre posset, addisceret. Hoc ut existimetur, illa suaderc videntur indicia, quod liber Gcncseos sic incipit: In principio fecit Deus coelum et terram. Terra autem erat invisibilis et incomposita, et tenebrae erant super abyssum, et Spiritus Dei superferebatur super aquam. In Timaeo autem Plato, quem librumdemundi constitutione conscripsit, Deumdi- cit in illo opere terram primo ignemque iunxisse: manifestum est autem, quod igni tribuat cocli locum: habetergohaec senten- tia quandam illius siinilitudinem, qua dictum est: In principio fecit Deus coelum et terram. Deinde illa duo media, quibus in- terpositis sibimet haec cxtrema copularentur, aquam dicit et ae- rem: undc putatur sic intellcxisse quod scriptum est, Spiritus Dei superferebatur super aquam. Parum quippe attcndens quo morc solcat illaScripturaappellare spirituinDei, quoniam et aer spiritus dicitur, quatuor opinatus clcmenta loco illo commemo- rata videri potest. Deindc quod Plato dicit, amatorem Dei esse philosophum , nihil sic in illis sacris literis flagrat : ct maxime illud, quod et me plurimum adducit, ut pene assentiar, Plato- nem iilorum librorum expertem non fuisse, quod cum ad san- ctum Moysen ita verba Dei per Angelum perferantur, ut quae- rcnti quod sit nomen eius, qui eum pergere praecipiebat ad po- pulum Hebraeum ex Aegypto liberandum, respondeatur : Ego sum qui sum; et dices filiis Israel, Qui est; misit me ad vos; tanquam in eius comparatioue qui vere est quia incommutabi- lis est, ea quae mutabilia facta sunt non sint: vehementer hoc Plato tenuit , et diligentissimc commendavit. Et ncscio utnira

236 DIVI AVRELil AVGVSTINI

hoc uspiam reperiatur in libris eorum, qui antc Platoncm fuc- runt, nisi ubi dictum est: Ego surn quisum; et dices eisy Qui est, misit me ad vos.

C A P. XII.

Quod etiam Platonici, licet de uno vero Deo bene senserint, mullis

tamen diis sacra facienda censuerinl.

Sed undecunque ille ista didicerit, sive praecedentibus eum veterum libris, sivc potius quomodo dicit Apostolus , quia quod notum est Dei, manifestum est in illis; Deus enim illis mani- festavit: invisibilia enim eius a constitutione mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur , sempiterna quoque eius virtus et divinitas: nunc non immerito me Platonicos philoso- phos elegisse cum quibus agam, quod in ista quaestione, quam modo suscepimus , agitur de naturali theologia , utrum propter felicitatcm, quae post mortem futura est, uni Deo, an pluribus sacra facere oporteat, satis, ut existimo, exposui. * Ideo quippe hos potissimum elegi, quoniam de uno Deo qui fecit coelum et terram, quanto melius senscrunt, tanto caeteris glo- riosiores illustriorcsque habentur: in tantum aliis praelati iu- dicio posterorum, ut cum Aristoteles Platonis discipulus, vir cxcellentis ingenii, et eloquio Platoni quidem impar, sed mul- tos facile superans, sectam Peripateticam condidisset, quod deambulans disputare consueverat, plurimosque* discipulos prac- clara fama excellens, vivo adhuc pracceptore in suam haeresim congrcgasset, post mortem vero Platonis Speusippus sororis eius filius et Xenocrates dilectus eius discipulus, in scholam cius, quae Academia vocabatur, eidem successissent, atque ob hoc et ipsi ct eorum successores Academici appellarentur ; re- centiores tamen philosophi nobilissimi, quibus Plato sectandus placuit, noluerint se dici Peripateticos, aut Academicos , sed Platonicos. Ex quibus sunt valde nobilitati Graeci, Plotinus, lamblichus, Porphyrius : in utraquc autem lingua , id est, et Graeca et Latina, Apuleius Afcr exstitit Platonicus nobilis. Sed hi omncs, et cacteri eiusmodi, et ipse Plato diis plurimis esse sacra facienda putaverunt. (* al. CAP. XII.)

C A P. XIII.

De sententia Platonis, qua dejinivit, deos non esse nisi bonos amicos-

que virtutum.

Quanquam ergo a nobis et in aliis multis rebus magnisquc disscntiant; in hoc tamen quod modo posui, quia neque parva res est, et inde nunc quaestio est, primum ab eis quacro, quibus diis istum cultum cxhibendum arbitrentur, utrum bonis , an malis , an et bonis et malis. Sed habemus senten-

DE CIVITATE DEI LIB. VIII. 237

tiam Platonis, dicentis, omnes deos bonos esse, nec esse om- nino ullum deorum maluni Consequens est igitur, ut bonis haec exhibenda intelligantur: tunc eniin diis exhibentur; quo- niam nec dii erunt, si boni non erunt. Hoc si ita est, (nam de diis quid aliud decct credere?) illa profecto vacuatur opinio, qua nonnuUi putant, deos malos sacris placandos esse, ne lae- dant; bonos autem, ut adiuvent, invocandos. Mali cnim nulli sunt dii: bonis porro debitus , ut dicunt, honor sacrorum cst deferendus. Qui sunt ergo illi qui ludos scenicos amant , eos- quc divinis rebus adiungi et suis honoribus flagitant exhiberi? quorum vis non cos indicat nullos , scd iste affcctus nimirum indicat malos. Quid enim de ludis scenicis Plato senserit, no- tum est; cum poetas ipsos, quod tam indigna deorum maie- state atque bonitate carmina composuerint, censet civitatc pel- lcndos. Qui sunt igitur isti dii, qui de scenicis iudis cum ipso Platonc contcndunt? Ille quippe non patitur deos falsis crimini- bus infamari: isti eisdem criminibus suos honores celebrari iu- bent. Denique isti cum eosdem ludos instaurari praeciperent, poscentes turpia, etiam maligna gesserunt, Tito Latinio aufe- rentes filium , et immittentes morbum, quod eorum abnuisset imperium, eumquc morbum retrahcntes, cum iussa complesset: iste autem illos nec tam malos timendos putat, sed suae sen- tentiae robur constantissime retinens, omncs poetarum sacri- legas nugas, quibus illi immunditiac socictatc oblectantur, a populo benc instituto rcmovere non dubitat. Hunc autem Pla- tonem, quod iam in secundo libro commemoravi, inter semi- deos Labeo ponit. Qui Labeo numina mala victimis cruentis atque huiusmodi supplicationibus placari existimat, bona vero ludis , et talibus quasi ad laetitiam pertinentibus rebus. Quid cst crgo quod scmideus Plato non scmideis, sed deis, et hoc bonis, illa oblectamcnta, quia iudicat turpia, tam constanter audet aufcrre? Qui sanc dii refellunt sententiam Labeonis: nam se in Latino non lascivos tantum atque ludibundos, sed etiam sacvos terribilesque monstrarunt. Exponant ergo ista nobis Platonici , qui omnes deos1 secundum auctoris sui sententiam bonos et honcstos et virtutibus sapicntium esse socios arbitran- tur, aliterque de ullo deorum scntiri nefas habent. Exponi- mus, inquiunt. Attcnte igitur audiamus.

C A P. XIV.

De opinione eorum , qui rationales animas trium generum esse dixe runt, id est, in diis coelestibus , in daemonibus aeriis , el in ho- minibus terrenis. Omniuin, inquiunt, animalium, in quibus est anima ratio-

;.38 DIVI AVRELII AVGVSTINI

nalis, tripertita divisio est, in deos, homines, daemones. Dii cxcclsissimum locum tenent, homines infimum, daemoncs me- dium. Nam deorum sedes in coclo est, hominum in terra, in aere daemonum. Sicut cis divcrsa dignitas cst locorum, ita etiam naturarum. Proinde dii sunt hominibus dacmonibusque potiores : homines vero infra deos ct daemones constituti sunt, ut elcmentorum ordine, sic differcntia meritorum. Daemones igitur medii, quemadmodum diis quibus inferius habitant post- ponendi, ita hominibus, quibus superius, pracfcrendi sunt. Habent cnim cum diis communem immortalitatem corporum, animorum autem cum hominibus passiones. Quapropter non est miruiii, inquiunt, si etiam ludorum obscoenitatibus et poe- tarum figmentis deleetantur; quandoquidem ct humanis capiun- tur affectibus, a quibus dii longe absunt et modis omnibus alieni sunt. Ex quo colligitur, Platonein poetica detestando et pro- hibendo figmenta, non deos, qui omnes boni et excclsi sunt, privasse ludorum scenicorum voluptate, sed daemones.

Haec si ita sunt , quac licet apud alios quoque repcriantur, Apuleius tamcn Platonicus Madaurcnsis , dc hac re sola unum scripsit librum, cuius titulum csse voluit, de deo Socratis: ubi disscrit et exponit, ex quo gencre numinum numen sibi Socra- tcs habchat adiunctum et amicitia quadam conciliatum, a quo perhibetur soiitus admoneri, ut desisteret ab agendo, quando id quod agere volebat, non prospcrc fuerat cventurum. Dicit enim apertissimc, ct copiosissime asscrit, non illum Dcum fuisse, sed daemonem, diligenti disputatione pertractans istam Platonis de deorum sublimitate et hominum humilitate ct dae- monum medictate sententiam. Haec ergo si ita sunt, quonam modo ausus est Plato, etiam si non diis , quos ab omni humana contagione semovit, certe ipsis daemonibus, poctas urbe pcl- lendo, aufcrre theatricas voluptatcs, nisi quia hoc pacto admo- nuit animumhumanum, quamvis adhuc in his moribundis mcm- bris positum, pro splendore honestatis impura daemonum iussa contcmncre, corumquc immunditiam dctestari ? Nam si Plnto haec honcstissime arguit et prohibuit, profecto dacmones tur- pissime poposccrunt atquc iusserunt. Aut crgo fallitur Apulc- ius, et non ex isto genere numinum habuit amicum Socratcs; aut contraria inter se scntit Plato , modo daemoncs honorando, modo eorum dclicias a civitate bene morata removendo ; aut non est Socrati amicitia daemonis gratulanda, de qua usquc adco et ipse Apuleius non erubuit, ut de dco Socratis praeno- taret librum , qucm sccundum suam disputationcm, qua dcos a daemonibus tam diligcntcr copioseque discernit, non appcl-

1)E CIVITATE DEI LIB. VIIL 239

larc dc dco , scd dc daeinone Socratis debuit. Maluit auteni hoc in ipsa disputatione, quam in titulo libri ponere. Ita enini pcr sanam doctrinam, quae humanis rcbus illux.it, omnes vcl pcnc omncs daemonum nomen exhorrcnt, ut quisquis ante dis- putationem Apulcii, qua daemonuin dignitas commendatur, ti- tulum libri dc daemone Socratis legcret, ncquaquam illum ho- mincm sanum fuissc sentiret. Quid autem etiam ipse Apuleius quod in dacmonibus laudaret, invenit, praeter subtilitatem ct tirmitatcm corporum, et habitationis altiorem locum? Nam de moribus eorum, cum de omnibus generalitcr loqueretur, non solum nihil boni dixit, sed etiam plurimum mali. Denique le- cto illo libro prorsus nemo miratur, eos etiam scenicam turpi- tudinem in rebus divinis habere voluisse, et cum deos sc putari vclint, deorum criminibus oblcctari potuisse, et quicquid in eorum sacris obscocna sollennitate scu turpi crudelitate vel ri- detur , vel horretur , eorum affectibus convenirc.

C A P. X V.

Quod neque propfer aeria corpora, neque propter superiora habita- cula daemones hominibus antecellant.

Quamobrcm absit ut ista considerans animus veraciter re- ligiosus et vero Deo subditus, ideo arbitretur daemones se ipso esse meliores , quod habeant corpora mcliora. Alioquin mul- tas sibi et bestias praelaturus est, quae nos ct acrimonia sen- suum, et motu facillimo atque celerrimo, et valentia viriimi, et annosissima firmitate corporum vincunt. Quis hominum vi- dendo aequabitur aquilis et vulturibus ? Quis odorando canibus? Quis vclocitate leporibus, cervis, avibus omnibus? Quis mul- tum valendo leonibus et elephantis? Quis diu vivendo serpenti- bus, qui etiam deposita tunica senectutem deponerc, atque in iuventam redire perhibentur? Sed sicut his omnibus ratioci- nando et intelligcndo mcliores sumus, ita etiam daemonibus bene atquc honeste vivendo mcliores esse debemus. Ob hoc enim et providentia divina eis, quibus nos constat csse potiores, data sunt quaedam potiora corporum munera, ut illud quo cis praeponimur , etiam isto modo nobis commendjiretur multo maiore cura cxcolcndum esse, quam corpus; ipsamque excel- lentiam corporalem, quam daemones habcre nossemus, prae bouitatc vitae, qua illis anteponimur, contemncre disceremus, habituri et nos immortalitatem corporum, non quam supplicio- rum acternitas torqueat, sed quam puritas praeccdat animorum.

lam vero de loci altitudine, quod dacmones in aerc, nos autcm habitamus in terra, ita permoveri, ut hinc eos nobis esse

210 DIVl AVRELII AVGVSTINI

praeponendos cxistimemus, omnino ridiculum est. Hoc enim pacto nobis et omnia volatilia pracponimus. At enim volatilia cum volando fatigantur, vel reficiendum alimentis corpus ha- bent, terram repetunt, vel ad requiem, vel ad pastum; quod daemones, inquiunt, non faciunt. Numquid ergo placet eis, ut volatilia nobis, daemones autem etiam volatilibus antecellant ? Quod si dementissimum estopinari, nihil est quod de habitatione superioris elementi, dignos esse daemones existimemus, qui- bus nos religionis affectu subdere debeamus. Sicut enim fieri potuit, ut aeriae volucres terrestribus nobis non solum non praeferantur , verum etiam subiiciantur propter rationalis ani- mae, quae in nobis est, dignitatem; ita fieri potuit, ut dae- mones, quamvis magis aerii sint, terrestribus nobis, non ideo meliores sint, quia est aer quam terra superior; sed ideo eis homines praeferendi sint, quoniam spei piorum hominum nequaquam illorum desperatio comparanda est. Nam et illa ratio Platonis, qua elementa quatuor proportionc contexit at- que ordinat, ita duobus extremis, igni mobilissimo et terrae immobili media duo aerem et aquam interserens, ut quanto aer cst aquis etaereignis, tanto et aquac superiores sint terris; satis nos admonet animalium merita non pro gradibus elemen- torum aestimare. Et ipse quippe Apuleius cum caeteris terre- stre animal hominem dicit, qui tamen longe praeponitur ani- malibus aquatilibus , cum ipsas aquas terris praeponat Plato : ut intelligamus , non eundcm ordinem tenendum , cum agitur de meritis animarum: qui videtur esse ordo in gradibus cor- porum; sed iicri posse, ut inferius corpus anima melior inha- bitet, deteriorque superius.

C A P. XVI.

Quid de moribus atque actionibus daemonum Apuleius Platonicus

senserit.

De moribus ergo daemonum cum idem Platonicus ioquere- tur, dixit, eos cisdem quibus homines animi perturbationibus agitari, irritari iniuriis , obsequiis donisque placari, gaudere honoribus, diversis sacrorum ritibus oblectari, et in eis si quid neglectum fuerit, commoveri. Inter eaetera etiam dicit, ad cos pertinere divinationes augurum, haruspicum, vatum, atque somniorum : ab his quoque essc miracula magorum. Brcviter autem eos definicns ait, Dacmones esse generc animalia, ani- mo passiva, mentc rationalia, corpore aeria, tempore aeterna: horum vero quinque, tria priora illis esse quae nobis, quartum proprium, quintum cos cum diis habcre commune. Sed vitieo

DE CIVITATE DEI LIB. VIII. 211

trium superiorum quac nobiscum habcnt, duo etiam cum diis habere. Animalia quippe essc dicit et deos , qui sua cuiquc clementa distribuens, in terrestribus animalibus nos posuit cum caeteris quae in tcrra vivunt et sentiunt, in aquatilibus pisccs et alia natatilia, in aeriis daemones, in aetheriis deos. Ac pcr hoc quod daemones gcncre sunt animalia, non solum cis cuni hominibus, verum ctiain cum diis pccoribusque commune est : quod mcntc rationalia, cum diis ct hominibus ; quod tcm- pore aetcrna, cum diis solis ; quod animo passiva, cum homi- nibus solis; quod corpore aeria, ipsi sunt soli. Proinde quod gcnerc sunt animalia, non est magnum; quia hoc sunt ct pe- cora: quod mcnte rationalia, non est supra nos; quia sumus etnos: quod temporc acterna, quid boni est, si non bcata ? Melior est enim temporalis felicitas, quam misera acternitas. Quod animo passiva, quomodo supra nos est; quando et nos hoc sumus, ncc ita esset, nisi miseri esscmus ? Quod corporc acria, quanti aestimandum cst, cum omni corpori praeferatur animae qualiscunque natura; et ideo rcligionis cultus, qui de- bctur ex animo , ncquaquam dcbcatur ci rci quae inferior est animo? Porro si inter illa, quae daemonum esse dicit, annu- mcrarct virtutcm, sapicntiam, fclicitatcm , et hacc eos dice- rct habcre cum diis aeterna atque communia, profecto aliquid diccret cxoptandum magnique pcndendum: nec sic eos tamen propter haec tanquamDeum colere deberemus, sed potius ipsum a quo haec illos accepisse nossemus. Quanto minus nunc ho- nore divino aeria digna sunt animalia, ad hoc rationalia ut mi- sera esse possint, ad hoc passiva ut misera sint, ad hoc aeterna ut miseriam suam tinire non possint?

C A P. XVII.

An dignum sit , eos spiritus ab homine coli, a quorum vitiis etiam

oporteat liberari.

Quapropter , ut omittam caetera, et hoc solum pertractcm, quod nobiscum daemoncs dixit habcre commune, id est, animi ;>assiones , si omnia quatuor elementa suis animalibus plena sunt, immortalibus ignis et aer, mortalibus aqua et terra; quae- ro cur animi daemonum passionum turbellis et tempcstatibus igitentur? Perturbatio cnim cst, quae Graece nadog dicitur: nnde illa voluit vocare animo passiva; quia verbum de verbo iu&o^ passio diccretur motus animi contra rationem. Cur ergo iunt ista in animis daemonum, quae in pecoribus non sunt? Juoniam si quid in pecore simile apparet, non est perturbatio ; juia non est contra rationcm, qua pecora carcnt. In homini-

Q

242 DIVI AVRELII AVGVSTINI

hus autem ut sint istae pcrturbationes, facit hoc stultitia, vel miscria. Nondum enim sumus in illa perfectionc sapicntiac beati, quae nobis ab hac mortalitate liberatis in fine promitti- *:ur. Deos vero ideo dicunt istas perturbationes non perpeti, quia non solum aeterni, verum ctiam beati sunt. Easdem quippe animas rationales etiam ipsos habere perhibent, sed ab omni labe ac peste purissimas. Quamobrem si propterea dii non perturbantur , quod animalia sunt beata, non misera; et propterea pecora non perturbantur , quod animalia sunt, quae nec beata possunt esse nec misera: restatut daemones sicut ho- mines ideo perturbentur, quod animalia sunt non beata, sed misera.

* Qua igitur insipientia , vel potius amentia per aliquam rc- ligionem daemonibus subdimur, cum per veram religionem ab ea vitiositate, qua illis sumus similes, liberemur? Cum enim daemones, quod et iste Apuleius, quamvis eis plurimum parcat, et divinis honoribus dignos censeat, tamen cogitur confiteri, ira instigentur; nobis vera religio praecipit, ne ira instigemur, sed ei potius resistamus. Cum daemones donis invitentur; no- bis vera rcligio praecipit, ne cuiquam donorum acceptione fa- vcamus. Cum daemones honoribus mulceantur; nobis vera re- ligio praccipit , ut talibus nullo modo moveamur. Cum daemo- nes quorundam hominum osores , quorundam amatorcs sint, non prudenti tranquilloque iudicio, sed animo, ut appellat ipse passivo; nobis vera religio praecipit, ut inimicos nostros ctiam diligamus. Postrcmo omnem motum cordis et salum mentis, omnesquc turbellas et tempestates animi, quibus daemones ae- stuare atque fluctuare asserit, nos vera religio deponere iubet. Quae igitur eausa est, nisi stultitia errorque miserabilis, ut ei te facias venerando humilem, cui te cupias esse vivendo dissi- milem: et religionc colas, quem imitari nolis, cum rcligionis summa sit imitari quem colis? (* al. CAP. XVII.)

C A P. X V l I I.

Qualis religio sit, in qua docetur , quod homines, ut commendentur diis bonis, daemonibus uti deheant advocatis.

Frustra igitur eis Apuleius, et quicunque ita sentiunt, hunc detulit honorem, sic eos in aere medios inter aetherium coe- lum terramque constituens , ut quoniam nullus dcus miscetur homini, quod Platonem dixisse perhibent, isti ad deos perfe- rant preces. hominum, et inde ad homincs impetrata quae po- scunt. Indignum enim putaverunt qui ista crediderunt, misceri homines diis, et deos hominibus: dignum autem misccri dae-

DE CIVITATE DEI LIB. VIII. 243

mones et diis et hominibus, hinc petita qui allegent, indc con- ccssa qui apportcnt: ut vidclicct homo castus, etab artium ma- gicarum sceleribus alicnus, eos patronos adhibeat, per quos illum dii cxaudiant, qui haec amant, quae illc non amando fit dignior quem facilius et libcntius exaudirc debeant. Amant quippc illi sccnicas turpitudincs , quas non amat pudicitia: amant in maleficiis magorum mille nocendi artcs, quas non amat innoccntia. Ergo et pudicitia et innoccntia, si quid a diis impetrare voluerit, non potcrit suis meritis, nisi suis in- tcrvcnicntibus inimicis. Non est quod iste poetica iigmcnta, ct rhcatrica Iudibria iustificare conetur. Habemus contra ista ma- gistrum corum ct tantac apud eos auctoritatis Platoncm: si pu- dor humanus ita de s.c malc meretur, ut non solum diligat tur- pia, verum etiam etiam divinitati existimet grata.

C A P. XIX.

De impietatc artis magicae, quae patrocinio nitilur spirituum

malignorum.

Porro adversus magicas artcs , de quibus quosdam nimis in- f clices et nimis impios etiam gloriari libet , nonne ipsam publi- cam luccm testem citabo? Cur enim tam graviter ista plectun- rur severitate legum, si opera sunt numinum colendorum? An forte istas leges Christiani instituerunt, quibus artes magicae puniuntur? Secundum quem alium sensum, nisi quod haec ma- lcficia gcneri humano perniciosa esse non dubium est, ait poeta clarissimus :

Testor cara deos, et te germana, tuumque Dulce caput, magicas invitam accingier artes? Illud ctiam quod alio loco dc his artibus dicit:

Atquc satas alio vidi traducere messes: eo quod hac peslifera scelerataque doctrina fructus alieni in alias terras transferri perhibentur. Nonne in duodecim Tabulis, ld est, Romanorum antiquissimis legibus Cicero commemorat osse conscriptum, et ci qui hoc fecerit supplicium constitutum? Postremo ipse Apulcius numquid apud iudices Christianos dc uiagicis artibus accusatus est? Quas utique sibi obiectas, si di- v mas et pias essc noverat , ct divinarum potestatum operibus •ongruas, non solum eas confiteri debuit, sed etiam profiteri, eges culpans potius, quibus hacc prohiberentur, et damnanda mtarentur, quae habcri miranda et veneranda oporteret. Ita mim vcl sententiam suam persuaderet iudicibus , vel si illi se- undum iniquas leges saperent, eumque talia praediVantem at- juc laudantcm morte mulctarent, digna animae illius daemoncs

Q2

244 DIVI AVRELII AVGVSTINI

dona rependcrent, pro quorum divinis operibus pracdicandi* humanam vitam sibi adimi non timeret. Sicut Martyres nostri, cum eis pro crimine obiiceretur Christiana religio , qua novc- rant se fieri salvos et gloriosissimos in aeternum, non eam ne- gando temporales poenas evadere delegerunt, sed potius confi- tendo, profitendo, praedicando, et pro hac omnia fideliter forti- terque tolerando, ct cum pia sccuritate moriendo, leges quibus prohibcbatur, erubescere compulerunt, mutarique fecerunt. Huius autem philosophi Platonici copiosissima et disertissima cxstat oratio, qua crimen artium magicarum a se alienum esse defendit, seque aliter non vult innocentem videri, nisi ea ne- gando quae non possunt ab innocente committi. At omnia mi- racula magorum, quos recte sentit esse damnandos, doctrinis fiunt ct operibus daemonum ; quos viderit cur censcat honoran- dos , necessarios eos asserens perferendis ad deos nostris prc- cibus , quorum debemus opera devitare, si ad Deum verum prc- ces nostras volumus pervenire. Deinde quaero, quales preces hominum diis bonis per daemones allegari putat, magicas, an licitas ? Si magicas, nolunt tales : si licitas, nolunt per tales. Si autem peccator poenitens preces fundit, maxime si aliquid ma- gicum admisit; itane tandemillisintercedentibus accipit veniam, quibus impellentibus aut faventibus se cecidisse plangit in cul- pam? An et ipsi daemones ut possi/it poenitentibus mercri in- dulgentiam, priores agunt, quod eos deceperint, poenitentiam? Hoc nemo unquam de daemonibus dixit: quia si ita esset, ne- quaquam sibi auderent divinos honores expetere, qui poeniten- do dcsiderarent ad gratiam veniac pervenire. Ibi enim est de testanda superbia, hic humilitas miseranda.

C A P. XX.

An credendum sit, quod dii boni libentius daemonibus quam hominibus

misceantur. At cnim urgens causa et arctissima cogit daemones medios inter deos et homines agere , ut ab hominibus offcrant deside- rata, et a diis refcrant impetrata ? Quaenam tandern causa cst ista, et quanta ncccssitas? Quia nullus, inquiunt, Deus misce- tur homini. Praeclara igitur sanctitas Dci, qui non miscetur homini supplicanti, etmiscetur daemoni arroganti: non miscetur hominipoenitenti, et miscctur daemoni decipicnti: nonmiscetur homini confugienti ad divinitatem, et miscetur daemoni fingenti divinitatem: non miscetur homini petenti indulgentiam, ct mi- scetur dacmoni suadcnti nequitiam: non miscetur homini per philosophicos Hbros poetas de bene instituta civitatc pellenti, et

DE CIVITATE DEI LIB. VIII. 245

miscetur daemoni a principibus ct pontificibus civitatis per sce- nicos ludos poetaruni ludibria requirenti: non miscetur homini deorum crimina fingere prohibenti, et miscetur dacmoni se fal- sis deorum criminibus oblectanti: non miscetur homini mago- rum scelera iustis legibus punienti, et miscetur daemoni magi- cas artes docenti et implenti: non miscetur homini imitationem daemonis fugienti, et miscetur daeinoni deccptionem hominis aucupanti.

C A P. XXI.

An daemonibus nuntiis et interpretibus dii utantur, fallique se ab eis aut ignorent, aut velint.

Sed nimirum tantae huius absurditatis et indignitatis est magna necessitas, quod scilicet deos aetherios humana curantes quid terrestres homines agerent utique lateret, nisi daemones aerii nuntiarent ; quoniam aether longe a terra est alteque su- spensus, aer vcro aetheri terraeque contiguus % O mirabilem sapientiam! Quid aliud de diis isti sentiunt, quos omnes opti- mosvolunt, nisi eos et humana curare, ne cultu videantur in- digni , et propter elemcntorum distantiam humana nescire , ut credantur daemones necessarii . et ob hoc etiam ipsi putentur colendi, per quos diis possint, et quid in rebus humanis agatur addiscere, ct ubi oportet hominibus subvenire? Hoc si ita est, diis istis bonis magis notus est daemon per corpus vicinum, quam homo per animum bonum. O multum dolenda necessitas, an potius irridenda vcl detestanda vanitas, ne sit vana divini- tas ! Si enim animo ab obstaculo corporis libero animum no- strum dii videre possunt, non ab hoc daemonibus indigent nun- tiis. Si autcm animorum indicia corporalia, qualia sunt vultus, locutio, motus, per corpus suum aethcrii dii scntiunt, et inde colligunt quid ctiam dacmones nuntient, possunt et mendaciis daemonum decipi. Porro si deorum divinitas a daemonibus non potcst falli, ab eadem divinitate quodagimusnon potestignorari.

Vellem autem mihi isti diccrcnt, utrum diis daemones nun- tiavcrint de criminibus deorum poetica Platoni displiccrc fig- menta, et sibi ea placere celaverint; an utrumque occultaverint, deosque esse maluerint totius rei huius ignaros ; an utrumquc indicaverint, et religiosam erga deos Platonis prudentiam, et in deos iniuriosam libidinem suam; an sententiam quidem Plato- nis, qua noluit deos per impiam liccntiam poetarum falsis cri- minibus infamari, ignotam diis esse voluerint, suam vero ne- quitiam, qua ludos scenicos amant, quibus illa deorum dedccora celebrantur, prodere non erubuerint, vcl timuerint. Horum quatuor, quae interrogando proposui, quodlibet eligant, ct in

240 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quolibet corum quantum mali dc diis bonis opinentur, atten- dant. Si enim primum elegerint, confessuri sunt non licuisse diis bonis habitare cum bono Platonc, quando eorum iniurias prohibebat, et habitasse cum daemonibus malis, quando corum iniuriis exsultahant; cum dii boni homincm bonum longe a se positum non nisi per malos daemones nossent, quos vicinos nosse non possent. Si autem secundum elegerint, et utrumque occultatum a daemonibus dixerint , ut dii omnino nescirent ct Platonis religiosissimam legem et daemonum sacrilegam dele- ctationem ; quid in rebus humanis per internuntios daemones dii nosse utiliter possunt, quando illa nesciunt, quae in ho- norem deorum bonorum religione bonorum hominum contra libidinem malorum daemonum decernuntur? Si vero tertium elegerint, et non solum sententiam Platonis deorum iniurias prohibentem, sed etiam daemonum nequitiam deorum iniuriis exsultantem, per eosdem daemones nuntios diis innotuisse re- sponderint; hoc nuntiare est, an insultare? Et dii utrumque sic audiunt, sic utrumque cognoscunt, ut non solum malignos dae- mones deorum dignitati et Platonis religioni contraria cupien- tes atque facientes a suo accessu non arceant, verum etiam per illos malos propinquos Platoni bono longinquo dona transmit- tant. Sic enim eos elementorum quasi catcnata series colliga- vit, ut illis a quibus criminantur, coniungi possint; huic a quo dcfenduntur, non possint: utrumque scientes, sed aeris et ter- rae pondera transmutare non valentes. Iam quod reliquum est, si quartum elegerint, peius est caeteris. Quis enim ferat, si poe tarum de diis immortalibus criminosa figmenta et theatrorum indigna ludibria, suamque in his omnibus ardentissimam cupi- ditatem et suavissimam voluptatem diis daemones nuntiave- runt, et quod Plato philosophica gravitatc dc optima republica hacc omnia censuit rcmovcnda, tacucrunt; ut iam dii boni per tales nuntios nossc cogantur mala pessimorum, nec alicna, sed eorundem nuntiorum, atque his contraria non sinantur nossc bona philosophorum, cum illa sint in iniuriam, ista in honorem ipsorum deorum?

C A P. XXII. De abiiciendo cultu daemonum, contra Apuleium.

Quia igitur nihil istorum quatuor cligendum est, ne in quo- libet corum de diis tam male sentiatur; restat, ut nullo modo credcndum sit, quod Apuleius persuadere nititur, ct quicunque aiii philosophi sunt eiusdem sententiae, ita esse mcdios dacmo- ncs inter deos ct homines tanquam internuntios et interprctes, qui hinc ferant petitiones nostras, inde referant dcorum suppe-

DE CIVITATE DEl LIB. VIU. 247

tias: sed esse spiritus nocendi cupidissimos, a iustitia penitus alienos, superbia tumidos, invidentia lividos , fallacia callidos, qui in hoc quidein aiire habitant, quia de cocli superioris subli- mitate deiccti, merito irregressibilis transgressionis in hoc sibi congruo velut carcere praedamnati sunt; nec tamen quia supra terras et aquas aeri locus est ideo et ipsi sunt meritis supe- riores hominibus, qui eos non terreno corpore, sed electo in auxilium Dco vero, pia mente facillime superant. Sed multis plane participatione verae religionis indignis , tanquam captis subditisque dominantur : quorum maximae parti mirabilibus et fallacibus signis sivc factorum, sive praedictorum, deos se esse persuaseruut. Quibusdam vero vitia eorum aliquanto attentius et diligentius intuentibus, non potuerunt persuadere quod dii sint; atque inter deos ac homines internuntios ac beneficiorum impetratores se essc finxerunt. Si tamen non istum saltem ho- norem homines eis deferendum putarunt, qui illos nec deos esse crcdebant, quia malos videbant; deos autem omnes bonos volcbant, nec audebant tamen omnino indignos dicere honore divino, maxime ne offenderent populos , a quibus eis cernebant inveterata superstitionc per tot sacra et templa serviri.

C A P. XXIII.

Quid Hermes Trismegistus de idololatria senserit, et unde scire potue- rit superstitiones Aegyptias auferendas.

Nam diversa de illis Hermes Aegyptius, quem Trismegi- stum vocant, sensit et scripsit. Apuleius quidem deos illos ne- gat: sed cum dicit ita inter homines deosque quadam medietate vcrsari, ut hoininibus apud ipsos deos nccessarii videantur, cul- tum eorum a supernorum deorum religione non separat. Ille au- teni Aegyptius alios deos esse dicit a summo Deo factos , alios ab hominibus. Hoc qui audit, sicut a me positum cst, putat dici dc simulacris, quia opera sunt manuum hominum: at ille visi- bilia et contrectabilia simulacra, velut corpora dcorum esse as- scrit; inesse autem his quosdam spiritus invitatos, qui valeant aliquid, sive ad nocendum, sive ad desideria eorum nonnulla complenda, a quibus eis divini honores et cultus obsequia defe- runtur. Hos ergo spiritus invisibilcs per artem quandam visibi- libus rcbus corporalis materiac copulare, ut sint quasi animata corpora, illis spiritibus dicata et subdita simulacra, hoc esse di- cit deos facere, eamque magnam et mirabilem dcos faciendi ac- cepisse homines potcstatcm. Huius Acgyptii verba, sicut in no- stram linguam interpretata sunt ponam. „Et quoniam de co- ,,gnatione, inquit, et consortio hominum deorumque nobis iu-

248 DIVI AVRELII AVGVSTINI

„dicitur sermo,potestatem hominis, 6 Asclepi,vimque cognoscc. „Dominus, inquit, et Pater, vel quod est summum, Deus, ut „cffector cst deorum coelcstium, ita homo fictor est dcorum qui „in tcmplis sunt humana proximitatc contenti. Et paulo post: „lta humanitas, inquit, semper memor naturae ct originis suac „in illa divinitatis imitatione perseverat; ut sicuti Patcr ac Do- „minus, ut sui similcs essent, deos fecit aeternos, ita humanitas „deos suos ex sui vultus similitudine figuraret. Hic cum Ascle- „pius, ad quem maxime loquebatur, ei respondisset atque dixis- „sct , Statuas dicis , 6 Trisrnegiste ? tum ille , Statuas , in- ,,quit, 6 Asclepi, videsne quatenus tu ipse difndas? statuas ani- „matas sensu et spiritu plenas, tantaque facientes ct talia; sta- „tuas futurorum praescias,eaque sorte, vate, somniis multisque ,,aliis rebus praedicentcs; inibecillitates hominibus facientes, „easque curantcs, tristitiam laetitiamque pro meritis. An igno- „ras , 6 Asclepi, quod Aegyptus imago sit coeli; aut quod est „verius, translatio aut descensio omnium quae gubernantur at- „que exercentur in coelo; ac si dicendum est, verius terra no- „stra mundi totius esttemplum? Et tamen quoniam praescire „cuncta prudentem decet, istud vos ignorare fas non est: Futu- „rum tempus est, cum appareat Aegyptios incassum pia mente „divinitatem sedula rcligione servasse, et omnis corum sancta „vcneratio in irritum casura frustrabitur."

Deinde multis verbis Hcrmes hunc locum cxsequitur, in quo videtur hoc tempus praediccre, quo Christiana rcligio , quanto est veracior atque sanctior, tanto vehementius ct liberius cuncta fallacia figmenta subvertit; ut gratia verissimi Salvatoris libe- ret hominem ab eis diis quos facit homo, et ei Deo subdat a quo factus cst homo. Scd cum Hcrmes ista praedicit, velut amicus eisdem ludificationibus daemonum loquitur, nec Christianum nomen evidentcr exprimit; sed tanquam ea tollercntur atque dclerentur, quorum observatione coelestis similitudo custodire- tur inAcgypto, ita haec futura deplorans, luctuosa quodam mo- do praedicatione testatur. Erat enim de his, de quibus dicit Apostolus, quod cognoscentes Deum, non sicut Deum glorifica- verunt, aut gratias egerunt , sed evanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum est insipiens cor eorum: dicentes enim se esse sapientes, stulti facti sunt ; et immutaverunt gloriam in- corrupti Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis: et caetera, quae commcmorare longum est. Multa quippc talia di- cit de uno vcro Deo fabricatorc mundi, qualia veritas habct. Et nescio quomodo illa obscurationc cordis ad ista delabitur , ut diis quos ctnfitctur ab hominibus ficri, sempcr velit homines

DE CIVITATE DEI LIB. VIII. 249

subdi, et hacc futuro tempore plangat auferri. Quasi quicquam sit infclicius homine, cuisua figmenta dominantur: cum sit fa- cilius, ut tanquam deos colcndo quos fecit , nec ipse sit homo, quam ut per eius cultum dii possint esse, quos fecit homo. Ci- tius enim fit, uthomo in honore positus pecoribus non intelli- genscomparetur, quam ut operi Dei ad eiusimaginem facto, id est, ipsi homini opus hominis praeferatur. Quapropter merito homo deficit ab illo qui eum fecit, cum sibi praeficit ipse quod fccit.

llaec vana, deceptoria, perniciosa, sacrilcga, HeTmes Ae- ifvptius. quia tempus quo auferrentur venturum sciebat, dole- bat: sed tam impudenter dolebat, quam imprudenter sciebat. Non enim haec ei revelaverat Spiritus sanctus, sicut Prophetis sanctis, qui haec praevidentes cum exsultatione dicebant, Si faciet homo deos, et ecce ipsi non sunt dii. Et in alio loco: Erit in itio die, dicit Dominus, exterminabo nomina simulacrorum a terra, et non erit eorum memoria, Proprie yero de Aegypto, quod ad hanc rem attinet, ita sanctus Esaias prophetat: Et mo~ vebuntur manufacta Aegypti afacie eius^et cor eorumvincetur in ers : et caetera huiusmodi. Ex quo genere et illi erant, qui venturum quod sciebant, venisse gaudebant: qualis Simeon, qualis Anna, qui mox natum lesum; qualis Elisabeth, quae etiam conceptum in Spiritu agnovit: qualis Petrus, revelante Patre dicens : Tu es Christus filius Dei vivi. Huic autem Ae- gyptio illi spiritus indicaverant futura teinpora perditionissuae, qui etiam praesenti in carne domino trementes dixerunt: Quid venisti ante tempus perdere nos', sive quia subitum illis fuit, quod futurum quidem, sed tardius opinabantur; sive quia per- ditionem suam hanc ipsam dicebant, qua fiebat ut cogniti sper- nerentur. Et hoc erat ante tempus, id est, ante tempus iudicii, «1,110 aeterna damnatione puniendi sunt cum omnibus etiam ho- minibus, qui corum societate detinentur : sicut religio loquitur, quae nec fallit, nec fallitur: non sicut iste qui omni vento do- ctrinae hinc atque inde perflatus, ct falsis vera permiscens, do- let quasi perituram reIigionem,quam postea confitetur errorem.

C A P. XXIV.

Quomodo Hermes patenter parentum suorum sit confessm errorem, quem tamen doluerit destruendum.

Post multa enim ad hoc ipsum redit, ut itcrum dicat de diis quos homines fecerunt, ita loquens : „Sed iam de talibus sint „satis dicta talia. Iterum, inquit, ad hominem rationemque re- „deamus, ex quo divino 4ono homoanimal dictum est rationalc.

250 DIVI AVRELII AVGVSTINI

„Minus enim miranda, etsi miranda sunt, quae de homine dicta ,,sunt. Omnium enim mirabilium vicit admirationem, quod ho- „mo divinam potuit invenire naturam, eamque efficere. Quo- „niam ergo proavi nostri multum errabant circa deorum ratio- „nem incrcduli, et non animadvertentes ad cultum religionem- „que divinam, invenerunt artem qua efficerent deos. Cui in- „ventae adiunxerunt virtutem de mundi natura convenientem ; „eamque miscentes , quoniam animas facere non poterant, evo- „cantes animas daemonum vel angelorum , eas indiderunt ima- „ginibus sanctis divinisque mysteriis, per quas idola et benefa- „ciendi, et male, vires habere potuissent." Nescio utrum sic confiterentur ipsi daemones adiurati, quomodo istc confessus est. „Quoniam, inquit, proavi nostri multum errabant circa deo- „rum rationem increduli, et non animadvertentes ad cultum re- „ligionemque divinam, invenerunt artem qua efficerent dcos." Numquidnam saltem mediocriter eos dixit errasse, ut hanc ar- tem invenirent faciendi deos ; aut contentus fuit dicere, Erra- bant, nisi adderet et diceret, Multum crrabant? Iste ergo mul- tus error et incredulitas non animadvertentium ad cultum reli- gionemque divinam, invenii; artem qua efficeret deos. Et tamen quod multus error ct incredulitas et a cultu ac religione divina aversio animi invenit, ut homo arte faccret deos , hoc dolet vir sapiens tanquam religionem divinam venturo certo tempore au- ferri. Vide si non et vi divina maiorum suorum errorem prae- teritum prodere, et vi diabolica poenam daemonum futuram do- lere compellitur. Si cnim proavi eorum multuui errando circa deorum rationem incredulitate et aversione animi a cultu ac re- ligione divina invenerunt artem, qua deos efficcrent ; quid mi- rum, si haec ars detestanda quicquid fecit avcrsa a religionc divina, aufertur religione divina, cum veritas emendat erro- rem, fides redarguit incredulitatem, conversio corrigit aver- sionem?

Si enim tacitis causis dixisset , proavos suos invenisse ar- tem qua deos facerent; nostrum fuit utique , si quid rectum piumque saperemus , attendere et videre nequaquam illos a<l hanc artem perventuros fuisse, qua homo deos facit, si a veri- tatc non aberrarent, si ea quae Deo digna sunt crederent, si animum adverterent ad cultum religionemque divinam. Et ta- men si causas artis huius nos diceremus multum crrorem homi- num et incredulitatem et animi errantis atque infidelis a divina religione aversionem, utcunque ferenda esset impudentia resi- stentium veritati : cum vero idem ipse, qui potestatem huius ar- tis super omnia caetera miratur in homine, qua illi deos facerc

DE CIVITATE DEI LIB. VHl. 2.51

conccssum cst; ct dolct venturum csse tcmpus, quo haec om- nia dcorum figmenta ab hominibus instituta, etiam legibus iu- beantur aufcrri; confitetur tamcn atque exprimat causas, quare ad ista perventum sit, diccns proavos suos multo crrore et in- crcdulitate , et animum non advertcndo ad cultum religionem- que divinam invenisse hanc artem qua facerent deos : nos quid oportct dicere , vel potius quid agere, nisi quantas possumus gratias Domino Deo nostro, qui haec contrariis causis quam in- stituta sunt , abstulit? Nam quod instituit multitudo erroris, nbstulit via veritatis ; quod instituit incredulitas, abstulit lides ; quod instituit a cultu divinae religionis aversio, abstulit ad unum vcrum Dcum sanctumque conversio : nec in sola Aegypto, quam solam in isto plangit daemonum spiritus, sed in omni terra quae cantat Domino canticum novum; sicut vere sacrae et vere propheticae literae praenuntiaverunt, ubi scriptum est: Cantitate Domino canticum novum, cantate Domino omnis terra. Titulus quippe Psalmi huius est, Quando domus aedi- ficabatur post captivitatem. Aedificatur enim domus Domino Civitas Dei, quae cst sancta Ecclesia, in omni terra, post eam captivitatem , qua iilos homincs, de quibus credentibus inDeum tanquam lapidibus vivis domus acdificatur, captos dacmonia possidcbant. Neque enim quia homo deos faciebat, ideo non ab cis possidebatur ipse qui fecerat, quando in eorum socicta- tcm colcndo traducebatur : societatem dico, non idolorum sto- lidorum, sed versutorum daemoniorum. Nam quid sunt idola, nisi quod cadcm Scriptura dicit; Oculos habent^ et non vi- dent: ct quicquid talc de materiis licet affabre effigiatis, ta- mcn vita sensuque carentibus, dicendum fuit? Sed immundi spiritus eisdem simulacris arte illa nefaria colligati, cultorum suorum animas in suam societatem redigendo miserabiliter captivaverant. Vnde dicit Apostolus: Scimus quia nihil est idolum; sed quae immolant genles, daemoniis immolant, et non Deo ; nolo vos socios fieri daemoniorum. Post hanc ergo ca- ptivitatcm, qua homines a malignis daemonibus tenebantur, Dci domus aedificatur in omni terra: unde titulum ille Psalmus accepit, ubi dicitur: Cantate Domino canticum novum9 can- tate Domino omnis terra. Cantate Domino: et benedicite no- in vn eius, bene nuntiate diem ex die salutare eius. Annuntiate in gentibus gloriam eius, in omnibus populis mirabilia eius. Quoniam magnus Dominus, et laudabilis nimis, terribilis est super omnes deos. Quia omnes dii gentium daemonia, domi- nus autem coelos fecit.

Qui ergo doluit venturum fuisse tempus, quo auferretur cul-

252 DlVl AVRELIl AVGVSTINI

tus idolorum , et in eos qui colercnt dominatio daemoniorum, malo spiritu instigatus semper volebat istam captivitatem ma- ncre, qua transacta Psalmus canit aedificari domum in omni tcrra. Praenuntiabat illa Hermes dolendo : praenuntiabat haec Propheta gaudendo. Et quia Spiritus victor est, qui haec per sanctos Prophetas canebat: etiam Hermes ipse ea quae no- lebat et dolebat auferri, non a prudentibus et fidelibus et re- ligiosis, sed ab errantibus et incredulis, et a cultu divinac re- ligionis aversis esse instituta, miris modis coactus est confitcri. Qui quamvis eos appellet dcos , tamen cum dicit a talibus homi- nibus factos, quales esse utique non debemus, velit, nolit, ostendit colendos non esse ab eis qui tales non sunt, quales fuerunt a quibus facti sunt; hoc est, a prudentibus , fidelibus, rcligiosis: simul etiam demonstrans, ipsos homines, qui eos fe- ccrunt, sibimet importasse, ut eos haberent deos qui dii non erant. Verum est quippe illud propheticum : Si faciet homo deos, et ecce ipsi non sunt dii. Deos ergo tales, talium deos, arte factos a talibus, cum appellasset Hermes; id est, idolis daemones, per artem nescio quam, cupiditatum suarum vincu- lis illigatos , cum appellaret factos ab hominibus deos , non ta- men eis dedit, quod Platonicus Apuleius, (unde satis iam dixi- mus, et quam sit inconveniens absurdumque monstravimus, ) ut ipsi essent interpretes et intercessores inter deos quos fecit Deus, et homines quos idem fecit Deus; hinc afferentes vota, inde munera referentes. Nimis enim stuJtum est credere, deos quos fecerunt homines, plus valere apud deos quos fecit Deus, quam valent ipsi homines quos idem ipse fecit Deus. Daemon quippe simulacro arte impia colligatus ab homine, factus cst Deus; sed tali homini, non omni homini. Qualis est ergo iste deus, quem non faceret homo nisi errans et incredulus et aver- sus a vero Dco? Porro si daemones qui coiuntur in templis, per artem nescio quam imaginibus inditi , hoc est invisibilibus simulacris, ab eis hominibus qui hac arte fecerunt deos , cum aberrarent aversique csscnt a cultu et religione divina, non sunt internuntii nec interpretes inter homines et dcos , ct pro- pter suos pessimos ac turpissimos mores, et quod homines, quamvis crrantes et incrcduli et aversi a cultu ac religione di- vina, tamen eis sine dubio meliores sunt, quos deos ipsi arte fecerunt: restat, ut quod possunt, tanquam dacmones possint, vcl quasi bcneficia praestando magis nocentes, quia magis de- cipientes ; vel aperte malefaciendo Nec tamen quodlibet ho- rum, nisi quando ct quantum permittuntur alta et secreta Dei providentia : non autem tanquain medii inter homines ct deos

DE CIVITATE DEl LIB. VIII. 253

per amicitiam deorum multum apud homines valeant. Hi enim diis bonis , quos sanctos Angelos non yocamus rationalesque creaturas, sanctae coelestis habitationis , siye sedes, sive do- minationes, sive principatus, sive potestates, amici esse om- nino non possunt; a quibus tam longe absunt animi affcctione, quam longe absunt a virtutibus vitia, et a bonitate malitia.

C A P. XXV.

De his quae sanctis Angelis et hominibus possant esse communia. Nullo modo igitur quasi per daemonum medietatcm ambien- dum est ad benevolentiam seu beneficentiam deorum,vcl potius bonorum Angelorum ; sed per bonae voluntatis similitudinem, qua cum illis sumus, et cum illis vivimus, et cum illis Deum qucm colunt colimus, etsi eos carnalibus oculis videre non pos- sumus: in quantum autem dissimilitudine voluntatis et fragili- tate infirmitatis miseri sumus , in tantum ab eis longe sumus vitae merito, non corporis loco. Non enim quia in terra con- ditione carnis habitamus, sed si immunditia cordis terrena sa- pimus, non eis iungimur. Cum vero sanamur, ut quales ipsi sunt, simus; fide interim illis propinquamus, si ab illo nos fieri beatos, a quo et ipsi facti sunt, etiam ipsis faventibus credimus.

C A P. XXVI. Quod omnis religio paganorum circa homines mortuos fuerit impleta.

Sane advertendum est quomodo iste Aegyptius, cum dole- ret tempus esse venturum , quo illa auferrentur ex Aegypto, quae fateretur a multum errantibus et incredulis, et a cultu di- vinae religionis aversis esse instituta, ait inter caetera: „Tunc „terra ista sanctissima sedes delubrorum atque templorum , se- ,,pulcrorum erit mortuorumque plenissima." Quasi verosi illa non auferrentur, non essent homines morituri, aut alibi essent mortui ponendi quam in terra. Et utique quanto plus volvere- tur temporis et dierum , tanto maior esset numerus sepulcro- rum, propter maiorem numerum mortuorum. Sed hoc videtur dolere, quod Memoriae Martyrum nostrorum templis eorum delubrisque succederent: ut videlicet qui haec legunt animo a nobis averso atque perverso,putent a paganis deos cultos fuisse in templis, a nobis autem coli mortuos in sepulcris. Tanta enim horaines impii caecitate in montes quodam modo offendunt, res- que oculos suos ferientes nolunt videre , ut non attendant , in omnibus literis paganorum aut non inveniri, aut vix inveniri deos, qui non homines fuerint, mortuisque divini honores de- lati sint, Omitto quod Varro dicit, omne« ab eis mortuos exi-

254 DIVI AVRELII AVGVSTINI

stimari Manes deos, et probat per ea sacra, quae omnibus fere mortuis exhibentur, ubi et ludos commemorat funebres, tan- quam hoc sit maximum divinitatis indicium, quod non soleant ludi nisi numinibus celebrari.

Hermes ipse de quo nunc agitur, in ipso eodem libro ubi quasi futura praenuntiando deplorans ait, „Tunc tcrra ista „sanctissima sedes delubrorum atque templorum, sepulcrorum „erit mortuorumque plenissima; deosAegypti, homines mortuos „ esse testatur." Cum enim dixisset,proavos suos multum er- rantes circa deorum rationem , incredulos et non animadver- tentes ad cultum religionemque divinam, invenisse artem qua efiicerent deos; „cui inventae , inquit, adiunxerunt virtutem „de mundi natura convenientem, eamque miscentes, quoniam „animas facere non poterant, evocantes animas daemonum vel „angelorum , eas indiderunt imaginibus sanctis divinisque my- ,,steriis, per quas idola et benefaciendi et male vires habere ,,potuissent; deinde sequitur tanquam hoc exemplis probaturus, „et dicit: Avus enim tuus, o Asclepi, medicinae primus inven- „tor, cui templum consecratum est in monte Libyae circa lit- „tus Crocodilorum, in quo eius iacet mundanus homo, id est, „corpus: reliquus enim, vel potius totus, si est homo totus in „sensu vitae, melior remeavit in coelum, omnia etiam nunc ho- „minibus adiumenta praestans infirmis numine nunc suo, quae „ante solebat medicinae arte praebere." Ecce dixit mortuum coli pro deo in eo loco ubi habebat sepulcrum: falsus ac fallens, quod remeavit in coelum. Adiungens deinde aliud: „Hermes, „inquit, cuius avitum mihi nomen est, nonne in sibi cognomine ,.patria consistens, omnes mortales undique venientes ad- ,,iuvat atque conservat?" Hic enim Hermes maior, id est, Mcrcurius, quem dicit avum suum fuisse, in Hermopoli, hoc est, in sui nominis civitate esse perhibetur. Ecce duos deos dicit homines fuisse, Aesculapium et Mercurium. Scd deAescu- lapio ct Gracci et Latini hoc idem scntiunt: Mercurium autem multi non putant fuisse mortalem, quem tamen iste avum suum fuisse testatur. At enim alius est ille, alius iste , quamvis eo- dem nomine nuncupentur? Non multum pugno, alius ille sit, alius iste: vcrum et iste, sicut Aesculapius, ex homine deus, se- cundum testimonium tanti apud suos viri huius Trismcgisti ne- potis sui.

Adhuc addit, et dicit: „Isin vero uxoremOsiris quam multa „bona pracstare propitiam, quantis obesse scimus iratam?" De- inde ut ostenderet cx hoc genere esse deos, quos illa arte homi- nes faciunt; unde datintelligi daemones se opinari exhominum

DE CIVITATE DEI LIB. VIII. 255

mortuorum animis exstitisse, quos per artem quam invenerunt homines multum errantes , increduli et irreligiosi, ait inditos simulacris, quia hi qui tales deos faciebant, animas facere non utique potcrant: cum de Isidc dixisset, quod commemo- ravi, quantis obesse scimus iratam, secutus adiunxit, Terre- nis enim diis atque mundanis facile est irasci , utpote qui sunt ab hominibus ex utraque natura facti atque compositi. Ex utra- que natura dicit, cx anima et corpore; ut pro anima sit dac- mon, pro corpore simulacrum. „Vnde contigit, inquit, ab Ae- „gyptiis haec sancta animalia nuncupari, colique per singulas „civitates eorum animas , quorum sunt consecratae viventes, „ita ut corum lcgibus incolantur, et eorum nominibus nuncu- „pentur?u Vbi cst illa velut querela luctuosa, quod terra Ae- gypti sanctissima sedes delubrorum atque templorum, sepul- crorum futura esset mortuorumque plenissima? Nempe spiritus fallax, cuius instinctu Hermes ista dicebat, per eum ipsum coa- ctus est confiteri, iam tunc illam terram sepulcrorum et mor- tuorum, quos pro diis colebant, fuisse plenissimam. Scd do- lor daemonum per eum loquebatur , qui suas futuras poenas apud sanctorum Martyrum Memorias imminere moerebant. In multis enim talibus locis torquentur et confitentur, et de pos- sessis hominum corporibus eiiciuntur.

C A P. XXVII.

De modo honoris, quem Christiani Martyribus impendunt. Nec tamcn nos eisdem Martyribus templa, sacerdotia, sa- cra et sacrificia constituimus: quoniam non ipsi, sed Deus eo- rum nobis est Deus. Honoramus sane Memorias eorum tan- quani sanctorum hominum Dei, qui usque ad mortem corporum suorum pro veritate certarunt, ut innotesceret vera religio, falsis fictisque convictis : quod etiam si qui antea sentiebant, timendo rcprimebant. Quis autem audivit aliquando fidelium stantcm sacerdotem ad altare etiam super sanctum corpus Mar- tyris ad Dei honorem cultumque constructum, dicere i\\ preci- bii s Offero tibi sacrificium Petre, vel Paule, vel Cypriane; cum apud eorum Memorias offeratur Deo, qui eos et homines et Martyrcs fecit , et sanctis suis Angelis coelesti honore socia- vit; ut ea celebritate et Deo vero de illorum victoriis gratias agamus, et nos ad imitationem talium coronarum atque palma- rum eodem invocato in auxilium ex illorum memoriae renova- tione adhortemur ? Quaecunque igitur adhibentur religiosorum obsequia in Martyrum locis, ornamcnta sunt Memoriarum , non sacra vel sacriiicia mortuorum tanquam deorum. Quicunquc

256 DIVI AVRELII AVGVSTINI

etiam epulas suas eo deferunt, quod quidem a Christianis tue- lioribus non fit, et in plerisque terrarum nulla talis est consue- tudo ; tamen quicunque id faciunt, quas cum apposuerint, orant, et auferunt, ut vescantur,vel ex eis etiam indigentibus largian- tur, sanctificari sibi eas volunt per merita Martyrum in nomine Domini Martyrum. Non autem csse ista sacrificia Martyrum novit, qui novit unum, quod etiam illic offertur sacrificium Christianorum.

Nos itaque Martyres nostros nec divinis honoribus, nec humanis criminibus colimus, sicut colunt illi deos suos; nec sacrificia illis offerimus, nec deorum probra in eorum sacra convertimus. Nam de Iside uxore Osiris Aegyptia dea, et de parentibus eorum , qui omnesreges fuisse scribuntur , quibus parentibus suis illa cum sacrificaret, invenit hordei segetem, atque inde spicas marito regi ct eius consiliario Mercurio de- monstravit, unde eandem et Cererem volunt, quae et quanta mala, non a poetis, sed a mysticis eorum literis memoriaeman- data sint, sicut Leone sacerdote prodente ad Olympiadem ma- trem scribit Alexander, legant qui volunt vel possunt, et rc- colant qui legerunt; et videant quibus hominibus mortuis, vel de quibus eorum factis tanquam diis sacra fuerint instituta. Absit ut eos, quamvis deos habeant, sanctis Martyribus nostris, quos tamen deos non habemus, ulla ex parte audeant compa- rare. Sic enim non constituimus sacerdotes, nec offerimus sa- crificia Martyribus nostris; quia incongruum, indebitum, illi- citum est, atque uni Deo tantummodo debitum : ut nec crimi- nibus suis, nec Iudis eos turpissimis oblectemus , ubi vel fla- gitia isti celebrant deorum suorum, si cum homines essent, ta- lia commiserunt; vel conficta delectamenta daemonum noxio- rum, si homincs non fuerunt. Ex isto genere daemonum So- crates non haberet deum, si haberet Deum: sed fortasse ho- mini ab illa arte faciendi deos alicno et innocenti, illi impor- taverint talem deum, qui eadem arte excellere voluerunt. Quid ergo plura? Non esse spiritus istos colendos propter vitam bea- tam, quae post mortem futuraest, nullus vel mediocriter pru- dens ambigit. Sed fortasse dicturi sunt, deos quidem esse omnes bonos, daemones autem alios malos, alios bonos: et eos per quos ad vitam in aeternum beatam perveniamus colendos esse censebunt, quos bonos opinantur. Quod quale sit, iam in volumine sequenti videndum est.

DE CIVITATE DEI LIB. IX. 257

LIBER NONVS.

C A P V T I

Ad quem articulum disputatio praemissa pervenerit, et quid discutien- dum sit de residua quaestione.

"Rt bonos et malos deos esse quidam opinati sunt: quidam vcro de diis meliora sentientes, tantum eis honoris laudisque tribue- runt, ut nullum deorum malum credcre auderent. Sed illi qui dcos quosdam bonos, quosdam malos esse dixerunt, daemones quoquc appellaverunt nomine deorum; quanquam et deos, sed rarius, nomine dacmonum; ita ut ipsum Iovem, qucm volunt esse regcm ac principem caeterorum, ab Homero fateantur dae- moncm nuncupatum. Hi autcm qui onmes dcos non nisi bonos esse asserunt, et longe praestantiores eis hominibus qui boni pcrhibcntur, merito moventur daemonum factis, quae negare non possunt, eaque nullo modo a diis, quos omncs bonos vo- lunt, committi posse existimantes , differcntiam inter deos et dacmones exhibere coguntur; ut quicquid eis mcrito displicet in opcribus vcl affcctibus pravis , quibus vim suam manifestant oeculti spiritus, id credant essc daemonum, non deorum. Sed quia eosdem daemones inter homines et deos ita medios consti- tutos putant, tanquam nullus deus homini misccatur, ut hinc perferant desiderata, inde referant impetrata ; atque hoc Plato- nici praecipui philosophorum ac nobilissimi sentiunt, cum qui- bus vclut cum excellentioribus placuit istam examinare quae- stionem, utrum cultus plurimorum deorum prosit ad conscquen- dam vitam bcatam quae post mortem futura est: libro superiore quaesivimus, quo pacto daemones qui talibus gaudent, qua- lia boni et prudentes homines aversantur et damnant, id est sacrilega, flagitiosa, facinorosa, non de quolibet homine, sed de ipsis diis figmenta poetarum, et magicarum artium sceleratam puniendamque violentiam, possint quasi propinquiores et ami- ciorcs diis bonis conciliare homines bonos ; et hoc nulla ratioue >osse, compertum cst.

C A P. I I.

ininter daemones, quibus dii superiores sunt , sit aliqua pars bono-

rum , quorum praesidio ad veram beatitudinem possit humana

anima pervenire.

Proinde hic liber, sicut in illius fine promisimus, disputa- tionem contincrc debebit de differentia, (si quam volunt esse) aon deorum interse, quos omnes bonos dicunt; nec de differcn-

R

258 DIVI AVRELIl AVGVSTINI

tia deorum et daemonum, quorum illos ab hominibus longe la- teque seiungunt, istos inter deos ct homines collocant; scd dc differentia ipsorum daemonum, quod ad pracsentem pertinet quaestionem. * Apud plcrosque non usitatum est dici, alios malos daemoncs : quae sive sit etiam Platonicorum , sive quo- rumlibet sententia, nequaquam eius est negligenda discussio, ne quisquam vclut daemones bonos sequendos sibi cssc arbitre- tur, per quos tanquam medios, diis quos omnes bonos crcdit, dum conciliari affectat et studet, ut quasi cum eis possit esse post mortem, irretitus malignorum spirituum deceptusque fallacia, longc abcrret a vero Deo, cumquosolo, etinquosolo, et dc quo solo anima humana, id cst, rationalis et intellectualis bcata est. (* al. CAP. II)

C A P. III.

Quae daemonibus Apuleius adscribat ; quibus cum rationem non sub- trahat, niliil virtutis assignat.

Quac igitur est differentia daemonum bonorum et malorum? Quando quidem Platonicus Apuleius de his universaliter disse- rcns, ct tam multa loquens de aeriis eorum corporibus, de vir- tutibus tacuit animorum, quibus essent praediti, si boni essent. Tacuit ergo beatitudinis causam : indicium vcro miscriae tacere non potuit, confitens eorum mcntcm, qua rationalcs esse perhi- buit, non saltem imbutam munitamquc virtutc passionibus ani- mi irrationalibus ncquaquam cedere, sed ipsam quoque, sicut stultarum mentium mos est, procellosis quodammodo perturba- tionibus agitari. Verba namque eius de hac re ista sunt: „Ex „hoc ferme dacmonum numcro, inquit, poctae solcnt, haudqua- „quamproculaveritate, osores ct amatoresquorundamhominum „deos lingere; hos prospcrare et eveherc, illos contra adversari „ct afRigerc. Igitur et misereri, et indignari, ct angi, ct lacta- „ri, omnemquc humani animi faciem pati, simili motu cordis et „salo mcntis, per omnes cogitationum acstus fluctuarc. Quae „omncs turbellae tempestatesque procul a deorum coclcstium „tranquillitate exsulant." Num est in his vcrbis ulla dubitatio, quod non animorum aliquas inferiores partes, sed ipsas dacmo^ num mentes, quibus rationalia sunt animalia, velut proceilosum salum dixit passionum tempestate turbari? ut ne hominibus qui- dem sapientibus comparandi sint, qni huiusmodi perturbationi- bus animorum , a quibus humana non est immunis infirmitas, etiam cum eas huius vitae conditione patiuntur, mcntc impcr- turbata resistunt, non eis cedcntes ad aliquid approbandum vel perpetrandum, quod cxorbitct ab itincre sapicntiac ct Icgc iu- stitiac: sed stultis mortalibus ct iniustis, non corporibus, sed

DE CIVITATE DEI LIB. IX. 259

moribus similcs, (ut ncn tficam (feteriores, co quo vetustiores et debita poena insanabilcs,) ipsius quoque mentis, ut iste ap- pellavit, salo fluctuant; nec in vcritatc atque virtute, qua tur- bulentis et pravis affectionibus repugnatur, ex ulla animi parte consistunt

C A P. I V.

De perturbationibus quac animo accidunt, quae sit Peripateticorum Stoicorumque sentcntia. Duae sunt sententiae pbilosophorum de his animi motibus quos Graeci ndd-rj, nostri autcm quidam, sicut Cicero, pertur- bationcs, quidam aifectiones vel affectus, quidam vero, sicut iste de Gracco cxpressius, passiones vocant. Has ergo perturbatio- nes quidam philosophi dicunt etiam in sapientem cadere, sed moderatas rationiquc subiectas, ut eis leges quodam modo, qui- bus ad necessarium redigantur modum, dominatio mentis impo- nat. Hoc qui scntiunt, Platonici sunt sivc Aristotclici, cum Aristoteles discipulus Platonis fucrit, qui sectam Peripateticam condidit. Aliis autem, sicut Stoicis, cadere ullas omnino huius- ccmodi passiones in sapientcm non placet. Hos autem, id est Stoicos, Cicero in iibris de finibus bonorum ct malorum, verbis magis quam rcbus adversus Platonicos scu Peripateticos certare convincit: quando quidem Stoici nolunt bona appellare, sed commoda corporis ctexterna ; eo quod nullumbonum volunt esse hominis praeter virtutem, tanquam artem benc vivendi, quae non nisi in animo est. Haec autem isti simpliciter et ex com- muni loquendi consuetudine appcllant bona; sed in compara- tione yirtutis, qua rectc vivitur, parva et exigua. Ex quo fit, ut ab utrisque quodlibet vocentur, seu bona seu commoda, pari ta- men acstimatione pensentur, nec in hac quaestione Stoici dele- ctentur, nisi novitatc vcrborum. Videtur ergo mihi etiam in hoc, ubi quaeritur, utrum accidant sapienti passiones animi, an ab eis sit prorsus alienus, de verbis eos potius quam de rebus faccre controversiam. Nam et ipsos nihil hinc aliud quam Pla- tonicos ct Peripatcticos sentire existimo, quantum ad vim re- rum attinet, non ad vocabulorum sonum.

\ t cnim alia omittam, quibus id ostendam, ne longum fa- eiam, aliquid unum quod sit evidentissimum dicam. In libris pibus titulus cst Noctium Atticarum, scribit Agellius, vir ele- ^antissimi eloquii, et multae ac facundae scientiae, se navigas- sc ahquando cum quodam philosopho nobili Stoico. Is philoso- [dius sicut latius ct uberius, quod ego breviter attingam, narnic \gellius, cum illud navigium horribili coelo et mari periculo- sissime iactaretur, vi timoris expalluit. Id animadvcr«um est ab

R2

2G0 DIVI AVRELII AVGVSTINI

eis qui aderant, quamvis in mortis vicinia, curiosissime atten- tis, utrumne philosophus animo turbaretur. Deinde tempestate transacta, mox ut securitas praebuit colloquendi vel etiam gar- riendi locum, quidam ex his, quos navis illa portabat, dives lu- xuriosus Asiaticus philosophum compellat, illudens quod exti- muisset atque palluisset, cum ipse mansisset intrepidus in eo quod impendebat exitio. At ille Aristippi Socratici responsum retulit, qui cum in re simili eadcm verba ab homine simili au- disset , respondit illum pro anima nequissimi nebulonis merito non fuisse sollicitum, se autem pro Aristippi anima timere de- buisse. Hac illo divite responsione depulso , postea quaesivit Agellius a philosopho non exagitandi animo, sed discendi, quae- nam illa ratio esset pavoris sui. Qui ut doceret hominem scien- di studio gnaviter accensum, protulit statim de sarcinula sua Stoici Epicteti librum, in quo ea scripta essent, quae congrue- rent decretis Zenonis et Chrysippi, quos fuisse Stoicorum prin- cipes novimus. In eo libro se legisse dicit Agcllius, hoc Stoicis placuisse , quod animi visa, quas appellant phantasias, nec in potestate est utrum et quando incidant animo, cum veniunt ex terribilibus et formidabilibus rebus , necesse esse etiam sapien- tis animum moveant; ita ut paulisper vel pavescat metu, vel tristitia contrahatur, tanquam his passionibus praevenientibus mentis et rationis officium : nec ideo tamen in mentc fieri opi- nionem mali, nec approbari ista eisque consentiri. Hoc enim esse volunt in potestate , idque interesse ccnscnt inter animum sapientis et stulti, quod stulti animus eisdem passionibus cedit, atque accommodat mentis assensum; sapientis autem, quamvis eas necessitate patiatur, retinet tamen de his quae appetere vel fugere rationabiliter dcbet, veram et stabilem inconcussa men- te scntentiam. Hacc ut potui, non quidem commodius Agellio, sed certe brevius, et, ut puto, planius exposui, quae illc se in Epicteti libro legisse commemorat, eum ex decretis Stoicorum dixisse atque sensisse.

Quae si ita sunt, aut nihil, aut pene nihil distat inter Stoi- corum aliorumque philosophorum opinionem de passionibus et perturbationibus animorum: utrique enim mentem rationemque sapientis ab earum dominatione defendunt. Et ideo fortasse di- j cunt cas in sapientem non cadere Stoici, quia ncquaquam eius sapientiam, qua utique sapiens est, ullo errorc obnubilant, aut labc subvertunt. Accidunt autcm animo sapientis , salva sere- nitate sapientiae, propter illa quae commoda vel incommoda ap- pellant, quamvis ea nolint dicere bona vel mala. Nam profecto si nihili pendcret eas res illc philosophus, quas amissurum se

DE CIVITATE DEI LIB. IX. 261

naufragio sentiebat, sicuti est vita ista salusque corporis; non ita illud periculum perhorresceret, ut palloris etiam testimonio prodcretur. Verumtamen et illam poterat permotionem pati, et fixam tenere mente sententiam, vitam illam salutemque corpo- ris, quorum amissionem minabatur tempestatis immanitas, non csse bona quae illos quibus inessent facerent bonos , sicut facit iustitia. Quod autem aiunt, ea nec bona appellanda esse, sed commoda: vcrborum ccrtamini, non rerum examini deputan- dum est. Quid enim interest, utrum aptius bona vocentur, an commoda ; dum tamen ne his privetur, non minus Stoicus, quam Peripateticus pavescat etpalleat; ea non aequaliter appellando, sed acqualiter aestimando? Ambo sane, si bonorum istorum seu commodorum periculis ad flagitium vel facinus urgeantur, ut aliter ea retinere non possint, malle se dicunt haec amittere quibus natura corporis salva et incolumis habetur, quam illa committere quibus iustitia violatur. Ita mens, ubi fixa est ista sententia, nullas perturbationes , etiamsi accidant inferioribus animi partibus, in se contra rationem praevalere permittit: quinimo cis ipsa dominatur, eisque non consentiendo, sed potius resistcndo regnum virtutis exercet. Talem describit etiam Vir- gilius Aeneam, ubi ait:

Mens immota manet, lacrymae volvuntur inanes.

C A P. V.

Quod passiones, quae Christianos animos ajfficiunt, non in vitium tra hantj sed virtutem exerceant. Nonestnuncnecesse copiose ac diligenter ostendere, quid de istis passionibus doceatScripturadivina, qua Christiana eruditio continetur. Deoquippe illam ipsammentemsubiicit regendam et iuvandam , mentique passiones ita moderandas atque frenandas ut in usum iustitiae convertantur. Denique in disciplina nostra nontamquacritururrumpiusanimusirascatur, sed quareirasca- tur ; nec utrum sit tristis, sed unde sit tristis; nec utrum timeat, sed quid timeat. Irasci enim peccauti, ut corrigatur ; contristari [>ro aftlicto, ut liberetur; timere periclitanti, ne pereat; nescio utrum quisquam sana consideratione reprehendat. Nam et mi- sericordiam Stoicorum est solere culpare: scd quanto honestius ille Stoicus misericordia perturbaretur hominis liberandi, quam tiruore naufragii. Longe melius et humanius, ct piorum sensi- bus accommodatius Cicero inCaesaris laude locutus cst, ubi ait. „Nulla de virtutibus tuis, nec admirabilior, nec gratior miscri- „cordia cst." Quid cst autem misericordia, nisi alienae rniscriae guaedam in nostro corde compassio , qua utique si possumus,

262 DIVI AVRELII AVGVSTINI

subvcnire compellimur? Servit autem motus istc rationi, quan do ita praebetur misericordia, ut iustitia conservetur, sive cum indigenti tribuitur, sive cum ignoscitur poenitenti. Hanc Cice- ro locutor egregius non dubitavit appellare virtutcm, quam Stoi- cos intcr vitia numcrare non pudet: qui tamen, ut docuit liber Epicteti nobilissimi Stoici, ex decretis Zenonis et Chrysippi, qui huius sectae primas partes habuerunt, huiusmodi passiones in animum sapientis admittunt, quem vitiis omnibus liberum esse volunt. Vnde fit consequens, ut haec ipsa non putcnt vitia, quando sapienti sic accidunt, ut contra virtutern mentis ratio- nemque nihil possint, et una sit eademque sententia Peripateti- corum, vel etiam Platonicorum, et ipsorum Stoicorum: sed, ut ait Tullius, verbi controversia iam diu torquet homines Graecu- los contentionis cupidiores, quam veritatis. Sed adhuc merito quaeri potest, utrum ad vitae praesentis pertincat infirmitatem, etiam in quibusque bonis ofliciis huiuscemodi perpeti affectus : sancti vero Angeli cum et sine ira puniant, quos acci- piunt aeterna Dei lege punicndos, et miseris sine miseriae compassione subveniant, et periclitantibus eis quos diligunt, sine timore opitulentur ; et tamen istarum nomina passionum consuetudine locutionis humanae etiam in cos usurpentur, pro- pter quandam operum similitudinem, non propter affectionum inrirmitatem : sicut ipse Deus secundum Scripturas irascitur, nec tamen ulla passione turbatur. Hoc enim verbum vindictae usurpavit effectus, non illius turbulentus affectus.

C A P. VI.

Quibus passionibus daemones, confitente Apuleio, exagifentur,quorum ope homines apud deos asserit adiuvari.

Qua interim de sanctis Angelis quaestione dilata, videamus quemadmodum dicant Platonici medios dacmones inter deos et homines constitutos istis passionum aestibus fluctuare. Si enim mcnte ab his libera eisque dominante motus huiuscemodi pate- rentur, non eos diceret Apuleius simili motu cordis et salo mcn- tis per omnes cogitationum aestus fluctuare. Ipsa igitur mens eorum, id est, pars animi supcrior, qua rationales sunt, et in qua virtus et sapientia, si ulla eis esset, passionibus turbulen- tis inferiorum animi partium regendis moderandisque domina- retur; ipsa, inquam, mens eorum, sicut iste Platonicus confitc- tur, salo perturbationum fluctuat. Subiecta est ergo mcns dac- monum passionibus libidinum, formidinum, irarum, atquc hu- iuscemodi caeteris. Quae igitur pars in eis libera est composque 3apientiae,quaplaceantdiis, et ad bonorum morum similitudincm

DE CIVITATE DEI LIB. IX. 263

hominibus consulant; cum eorum mens passionum vitiis subiu- gata et opprcssa, quicquid rationis naturaliter habct, ad fallen- dum ct decipiendum tanto acrius intendat , quanto eam magis possidet nocendi cupiditas?

C A P. VII.

Quod Platonici figmentis poetarum infamatos asserant deos de con- trariorum studiorum certamine, cum hae partes daemonum, non

deorum sint.

Quod si quisquam dicit, non ex omnium, sed cx maiorum daemonum numero esse, quos poetae quorundam hominum oso- rcs et amatorcs deos non procul a veritate confingunt: hos enim dixit Apuleius , salo mentis per omnes cogitationum ae- stus fluctuare: quomodo istud intelligere poterimus, quando cum hoc diceret, non quorundam, id estmalorum, sed omnium dacmonum medietatem propter aeria corpora , inter deos et ho- inines describebat? Hoc enim ait fingere poetas, quod ex isto- rum daeinonum numero deos faciunt, et eis deorum nomina imponunt, ct quibus voluerint hominibus ex his amicos inimi- cosque distribuunt ficti carminis impunita licentia; cum deos ab his daemonum moribus, et coclesti loco et beatitudinis opu- lentia remotos esse perhibeant. Haec est ergo fietio poetarum, dcos dicere qui dii non sunt, eosque sub deorum nominibus in- ter se decertare propter homines, quos pro studio partium di- ligunt vel oderunt. Non procul autem a veritate dicit hanc esse fictionem; quoniam deorum appellati vocabulis qui dii non sunt, talcs tamen describuntur daemones, quales sunt. Deni- que hinc esse dicit Homericam illam Minervam, quae mediis coetibus Graium cohibendo Achilli intervenit. Quod ergo Mi- nerva illa fuerit, poeticum vult esse figmentum; eo quod Mi- nervam deam putat, camque inter deos, quos omnes bonos bea- tosque crcdit, ia alta aetheria sede collocat, procul a conver- satione mortalium. Quod autem aliquis daemon fuerit Graccis favens Troianisquc contrarius, sicut alius adversus Graccos Troianorum opitulator, qucm Veneris seu Martis nomine idem poeta commcmorat , quos deos istc talia non agentes in coele- stibus habitationibus ponit; et hi daemones pro eis quos ama- bant, contra eos quos oderant, inter se dccertaverint , hoc non procul a veritate poetas dixisse confessus cst. De his quippe ista dixerunt, quos hominibus simili motu cordis et salo mentis per omnes cogitationum aestus fluctuare testatur, ut posscnt aniores et odia, non pro iustitia, sed sicut populus similis eo- rum in Vcnatoribus et Aurigis , secundum suarum studia par-

264 DIVI AVRELII AVGVSTINI

tium , pro aliis ad versus alios exercere. Id enim videtur phi- losophus curasse Platonicus, nc cum haec a poetis canercntur, non a daemonibus mediis, sed ab ipsis diis , quorum nomina poetae fingendo ponunt, fieri crederentur.

C A P. VIII.

De diis coelestibus et daemonibus aeriis, hominibusque terrenis Apu- leii Platonici dejinitio.

Quid illa ipsa definitio daemonum, parumne intuenda est, (ubi certe omnes determinando complexus est,) quod ait dae- mones esse genere animalia, animo passiva, mente rationalia, corpore aeria, tempore aetcrna? In quibus quinque commemo- ratis, nihil dixit omnino, quod daemones eum bonis saltem ho- minibus id viderentur habere commune, quod non esset in ma- lis. Nam ipsos homines cum aliquando latius describendo com- plecteretur, suo loco de illis dicens tanquam de infimis atque tcrrenis , cum prius dixisset de coelestibus diis ; ut commen- datis duabus partibus ex summo et infimo ultimis tertio loco de mediis daemonibus loqueretur : „Igitur homines, inquit, ratio- „nc cluentcs, oratione poilentes, iit&mortalibus animis, mori- „bundis membris , levibus et anxiis mentibus, brutis et obno- „xiis corporibus, dissimilibus moribus, similibus erroribus, per- „vicaci audacia, pertinaci spe, casso labore, fortuna caduca, „singillatim mortales , cuncti tamen universo genere perpetui, „vicissim sulficienda prole mutabiles , volucri tempore , tarda „sapientia, cita morte, querula vita terras incolunt." Cum hic tam multa diceret, quae ad plurimos homines pertinent, numquid etiam illud tacuit, quod noverat esse paucorum, ubi ait, tarda sapientia? Quod si praetermisisset, nullo modo re- cte genus humanum descriptionis huius tam intenta diligentia terminasset. Cum vero deorum excellentiam commendaret, ipsam beatitudinem, quo volunt homines per sapientiam perve- nire, in eis aflirmavit excellere. Proinde si aliquos daemones bonos vellet intelligi, aliquid etiam in ipsorum descriptione po- neret, unde vel cum diis aliquam beatitudinis partem, vel cum hominibus qualemcunque sapientiam putarentur habere commu- nem. Nunc vero nullum bonum eorum commemoravit; quo boni discernuntur a malis. Quamvis et eorum malitiae liberius cxprimendae pepercerit, non tam ne ipsos, quam ne cultores corum apud quos loquebatur, offenderet: significavit tamcn prudentibus, quid de iilis scntire debercnt; quandoquidem dcos, quos omnes bonos beatosque credi voluit, ab eorum passisni- bus, atquc, ut ait ipse, turbellis omnino separavit, sola illos

DE CIVITATE DEI LIB. IX. 265

corporum aeternitate coniungens; animo autcm non diis, sed hominibus similes daemones, apertissime inculcans : et hoc non sapicntiae bono , cuius et homines possunt essc participes; sed perturbatione passionum, quae stultis malisque dominatur, a sapientibus vero et bonis ita regitur, ut malint eam non habere, quam vincere. Nam si non corporum, sed animorum aeterni- tatem cum diis habere daemones vellet intelligi, non utique ho- mincs ab huius rei consortio scpararet: quia et hominibus ae- tcrnos csse animos, procul dubio sicut Platonicus sentit. Ideo cum hoc gcnus animantium describeret, immortalibus animis, moribundis membris dixit essc homines. Ac per hoc si pro- pterea communem cum diis aeternitatem non habent homines, quia corpore sunt mortales : propterea ergo dacmones habent, quia corpore sunt immortales.

CAP. I X.

An amicitia coelestium deorum per intercessionem daemonum possit

homini provideri.

Quales igitur mediatores sunt inter homines et deos, per quos ad deorum amicitias homines ambiant, qui hoc cum ho- minibus habent deterius, quod est in animante melius , id est animum ; hoc autem habent cum diis melius , quod est in ani- mante deterius, id est corpus? Cum enim animans, id est, ani- mal ex anima constet et corporc, quorum duorum anima est utique corpore melior ; ctsi vitiosa et infirma, melior certe cor- pore etiam sanissimo atque firmissimo ; quoniam eius natura excellentior nec labe vitiorum postponitur corpori; sicut au- rum etiam sordidum argcnto scu plumbo, licet purissimo, ca- rius aestimatur: isti mediatores deorum et hominum, per quos interpositos divinis humana iunguntur, cum diis habent corpus aitemum, vitiosum autem cum hominibus animum; quasi re- ligio qua volunt diis homines per daemones iungi, in corpore sif, non in animo constituta. Quacnam tandem istos mediato- res falsos atque fallaces quasi capite deorsum nequitia vei poe- na suspendit, ut inferiorem animalis partem, id est, corpus cum superioribus, superiorem vero, id est, animum cum infe- rioribus habeant, et cum diis coelestibus in parte serviente coniuncti, cum hominibus autem terrestribus in parte domi- nantc sintmiseri? Corpus quippe servum est, sicut ctiam Sal- lustius ait, Animi imperio . corporis servitio magis utimur. Ad- iunxit autem illc, Alterum nobis cum diis, alterum cum bel- luis communc est: quoniam de hominibus loquebatur, quibus sicut belluis, mortale corpus est. Isti autem, quos inter nos et

206 DIVI AVRELII AVGVSTINI

deos mediatores nobis philosophi providcrunt, possunt quidem dicere de animo et corpore, Alterum nobis cum diis, alterum cum hominibus commune cst: sed sicut dixi, tanquam in per- versum ligati atquc suspensi, servum corpus cum diis beatis, dominum animum cum hominibus miseris habentes , parte infe- riore exaltati, superiorc deiecti. Vnde etiamsi quisquam pro- pter hoc eos putaverit aeternitatem habere cum diis , quia nulla morte, sicut animalium terrestrium, animi eorum solvuntur a corpore: nec sic existimandum est eorum corpus tanquam ho- noratorum aeternum vehiculum, sed aeternum vinculum dam- natorum.

C A P. X.

Quod secundum Plotini sententiam , minus miseri sint homines in cor- pore mortalij quod daemones in aeterno.

Plotinus certe nostrae memoriae vicinis temporibus, Pla- tonem caeteris cxcellentius intellexisse laudatur. Is cum de humanis animis ageret, „Pater, inquit, misericors mortalia „illis vincula faciebat." Ita hoc ipsum quod mortales sunt ho- mines corpore, ad misericordiam Dei patris pertinere arbitra- tus est, ne scmper huius vitae miseria tencrentur. Hac mise- ricordia indigna iudicata est iniquitas daemonum, quae in ani- mi passivi miseria, non mortalc, sicut homines, scd aeternum corpus accepit. Esscnt quippe feliciores hominibus , si mortale cum eis haberent corpus , et cum diis beatum animum. Essent autem pares hominibus, si cuin animo miscro saltem mortale cum eis habere meruissent: si tamen acquirerent aliquid pieta- tis, ut ab aerumnis vel in morte requiescerent. Nunc vero non solum feliciorcs hominibus non sunt animo misero, sed ctiam miseriores sunt perpetuo corporis vinculo. Non cnim aliqua pictatis et sapientiae <liscipli.ua proficicntcs , intclligi vo- lunt ex dacmonibus fieri deos , cum apertissime dixerit daemo- ncs acternos.

C A P. XI.

Oe opinione Platonicorum, qua putant animas hominum daemones

esse post corpora.

Dicit quidcm et animas hominum dacmoncs esse, et ex ho- minibus ficri Lares, si boni meriti sunt; Lcmures, si mali, seu Larvas: Manes autcm deos dici, si inccrtum est bonorum eos, seu malorum cssc mcritorum. In qua opinione, quantum vo- raginem apcriant sectandis perditis moribus , quis non videat, si vel paululum attcndat? Quandoquidcm quamlibct ncquam fuerint homines, vel Larvas se ficri dum opinantur, vel dum Manes deos; tanto peiores fiunt, quanto sunt nocendi cupidio

DE CIVITATE DEI LIB. IX. 267

rcs: ut ctiani quibusdam sacrificiis tanquam divinis hcnrribus post mortcm sc invitari opinentur , ut noceant. Larvais quippe dicit csse noxios dacmones ex hominibus factos. Sed hinc alia quaestio cst. Inde autem perhibet appellari Graeee beatcs tv- datfxovag^ quod boni sint animi, hoc est, boni daenioncs; ani mos quoque hominum daemones esse confiriuans.

C A P. XII.

De ternis contrariis, quibus secundum Platonicos daemonum homi- numque natura distinguitur.

Scd nunc dc his agimus , quos in natura propria dcscripsit inter deos et homines genere animalia, mentc rationalia, ani- mo passiva, corporc aeria, tempore actcrna. Nempe cum prius deos in sublimi coelo, homines autem in terra infima disiunctos locis, et naturae dignitate secerneret, ita conclusit: „Habe- „tis, inquit, intcrim bina animalia; deos ab hominibus pluri- „mum differcntes, loci sublimitate, vitae perpetuitate , natu- „rae perfectione ; nullo inter se propinquo communicatu , cum „et habitacula summa ab infimis tanta intercapcdo fastigii dis- „pcscat; ct vivacitas illic aeterna et indefecta sit, hic caduca „et subcisiva; et ingcnia illa ad beatitudinem sublimata, haec „ad miserias infimata. " Hic terna video commemorata con- traria de duabus naturae partibus ultimis, id est, summis at- que infimis. Nam tria quae proposuit de diis laudabilia, eadem repetivit, aliis quidcm vcrbis, ut eis alia tria adversa ex homi- nibus redderet. Tria deorum haec sunt: loci sublimitas , vitae perpetuitas , perfectio naturae. Hacc aliis verbis ita rcpctivit, ut eis tria contraria humanae conditionis opponeret : cum ct ha- bitacula, inquit, summa ab infimis tanta intercapedo fastigii dispcscat : quia dixerat loci sublimitatem. Et vivacitas illic, i njuit, aeterna et indefecta sit, hic caduca et subcisiva: quia dixcrat vitae perpetuitatem. Et ingcnia illa, inquit, ad bcati- tiuUnem sublimata, haec ad miserias infimata: quia dixerat na- turae perfectioncm. Tria igitur ab eo posita sunt deorum, id est, locus sublimis, aeternitas, beatitudo: et his contraria tria lioniinum, id est, Iocus infimus, mortalitas, miseria.

C A P. XIII.

Quumodo daemoneSy si nec cum diis beati, nec cum hominibus sunt miseri, inter utramque partem sine utriusque communione sint medii.

Inter haec terna deorum et hominum, quoniam daemones mcdios posuit , de loco nulla est controvcrsia. inter sublimcm quippe et infimum, medius locus aptissimc habetur ct dicitur.

2C8 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Caetera bina restant, quibus cura attcntior adhibenda est, quemadmodum vel aliena esse a daemonibus ostendantur, yel sic eis distribuantur, ut medietas videtur exposcere. Sed ab eis aliena esse non possunt. Non enim sicut dicimus locum me- dium nec esse summum, nec infimum, ita daemoncs cum sint animalia rationalia, nec beatos esse, nec miseros, sicuti sunt arbusta vel pecora , quae sunt scnsus vel rationis expertia , re- cte possumus dicere. Quorum autem ratio mentibus inest, aut miseros esse aut beatos necesse est. Item non possumus re- cte dicere, nec mortales esse daemones, nec aetcrnos. Omnia namque viventia aut in aeternum vivunt, aut finiunt morte quod vivunt. lam vero iste tempore aeternos daemones dixit. Quid igitur restat, nisi ut hi medii de duobus summis unum ha- beant, et de duobus infimis alterum? Nam si utraque de imis habebunt, aut utraque de summis, medii non erunt, sed in al- terutram partem vel resiliunt, vel recumbunt. Quia ergo his binis , sicut demonstratum est , carcre utrisque non possunt, acceptis ex utraque parte singulis mediabuntur. Ac per hoc quia de infimis habere non possunt aeternitatem, quae ibi non est, unum hoc de summis habent: et ideo non est alterum ad complendam medietatem suam, quod de infimis habeant, nisi miseriam.

* Est itaque secundum Platonicos , sublimium deorum vel beata aeternitas, vel aeterna bcatitudo: hominum vero infimo- rum vel miseria mortalis, vel mortalitas misera: daemonum autem mediorum vel misera aeternitas, vel aetcrna miseria Nam et quinque illis, quae in definitione daemonum posuit, non eos medios , sicut promittebat , ostendit ; quoniam tria dixit eos habere nobiscum, quod generc animalia, quod mente rationa- lia, quod animo passiva sunt; cum diis autem unum, quod tem- pore aeterna ; et unum proprium , quod corpore aeria. Quo- modo crgo medii , quando unum habcnt cum summis , tria cum infimis? Quis non videat relicta medietate, quantum inclinen- tur et deprimantur ad infima? Sed plane ibi ctiam medii pos- sunt ita inveniri , ut unum habeant proprium , quod est corpus aerium , sicut ct illi de summis atque infimis singula propria, dii corpus acthcrium, hominesque terrenum; duo vero commu- nia sint omnibus , quod genere sunt animalia , et mente ratio- nalia. Nam ct ipse cum de diis et hominibus loqueretur , Ha- betis, inquit, bina animalia. Et non solent isti deos nisi ratio- nales mcnte perhibere. Duo sunt residua, quod sunt animo passiva, ct tempore aeterna: quorum habent unum cum infimis, cum summis altcrum, ut proportionali rationc librata mcdietas

DE CIVITATE DEI LIB. IX. 269

nequc siistollatur in summa, neque in infima deprimatur. Ipsa est autem illa daemonum misera aeternitas, vel aeterna miseria. Qui enim ait, animo passiva , etiam misera dixisset, nisi pro eorum cultoribus erubuisset. Porro quia providentia summi Dei, sicut etiam ipsi fatentur, non fortuita tcmeritate regitur mundus , nunquam esset istorum aeterna miseria , nisi magna malitia. (*al. CAP. XIII.J

Si igitur beati recte dicuntur eudaemones, non sunt eudae- mones quos intcr homines et deos isti in medio locaverunt. Quis ergo cst locus bonorum daemonum, qui supra homines, in- fra deos, istis praebcant adiutorium, illis ministerium? Si enim boni aeternique sunt, profecto et beati sunt. Aeterna autem beatitudo medios eos esse non sinit, quia multum diis comparat, multumque ab hominibus separat. Vnde frustra isti conabuntur ostendere , quomodo daemones boni , si ct immortales sunt et beati , recte medii constituantur inter deos immortales ac bea- tos et homines mortales ac miseros. Cum enim utrumque ha- beant cum diis, ct beatitudinem scilicet et immortalitatem , ni- hil autem horum cum hominibus ct miscris et mortalibus, quo* modo non potius rcmoti sunt ab hominibus diisque coniuncti, quam inter utrosque medii constituti? Tunc enim medii essent, si haberent et ipsi duo quaedarn sua , non cum binis alterutro- rum , sed cum singulis utrorumque communia : sicut homo mc- dium quiddam est, sed inter pecora et angelos ; ut quia pecus est animal irrationale atque mortale, angelus autem rationale et immortale, medius homo esset, inferior angelis, superior pecoribus, habens cum pecoribus mortalitatem, rationem vero cum angelis , animal rationale mortale. Ita ergo cum quacri- mus medium intcr beatos immortales miserosque mortales hoc invenirc debemus, quod aut mortale sit beatum, aut immortale sit iniscrum.

C A P. XIV.

An homines cum sint mortales, possint vera beatitudine esse felices.

Vtrum autem et beatus et mortalis homo esse possit, magna est inter homines quacstio. Quidam enim conditionem suam humilius inspexerunt, negaveruntque, hominem capacem esse posse beatitudinis , quamdiu mortaliter vivit. Quidam vero ex- tulerunt se, et ausi sunt dicere, sapientiae compotes, beatos esse possc mortales. Quod si ita est, cur non ipsi potius mcdii constituuntur inter mortales miseros et immortales beatos, bea- titudinem habentes cum immortalibus beatis, mortalitatem cum mortalibus miseris? Profecto enim si beati sunt, invident ne

270 DIVI AVRELII AVGVSTINI

mini; (nam quid miscrius invidentia?; et ideo mortaKlms mise- ris, quantum possunt, ad consequendam beatitudincm consu- lunt; ut ct ctiam immortales valeant cssc post mortem, ct An- gelis immortalibus bcatisquc coniungi.

C A P. XV.

De Mediatore Dei et hominum, homine Christo Iesu.

Si autem, quod multo credibilius et probabilius disputatur, omnes homines, quamdiu morales sunt, etiam miseri sint ne- cesse est, quaerendus est medius, qui non solum homo, verum etiam Deus sit; ut homines ex mortali miseria ad bcatam im- mortalitatem huius medii beata mortalitas interveniendo perdu- cat. Quem neque non fieri mortalem oportebat, nequc perma- nerc mortalem. Mortalis quippe factus cst, non infirmata Verbi divinitate, sed carnis infirmitatc suscepta: non autem perman- sit in ipsa carne mortalis, quamresuscitavit amortuis : quoniam ipse fructus est mcdiationis eius, ut nec ipsi, propter quos libe- randos mediator effectus est, in perpetua vel carnis morte re- manerent. Proinde mediatorem inter nos ct Dcum, ct mortali- tatem habere oportuit transeuntem, ct beatitudincm permanen- tem: ut pcr id quod transit, congrueret morituris; et adid quod permanet, transfcrret ex mortuis. Boni igitur Angeli inter mi- seros mortalcs et beatos immortales medii essc nonpossunt; quia ipsi quoque et beati ct immortales sunt: possunt autem medii esse angeli mali; quia immortales sunt cum illis, miseri cum lstis. His contrarius est, Mediator bonus, qui adversus co- rum immortalitatem et miseriam, ct mortalis esse ad tempus voluit, et beatus in aeternitate persistere potuit: ac si eos et immortales supcrbos, et miseros noxios, ne immortalitatis ia- ctantia seduccrent ad miseriam ct suac mortis humilitatc et suac beatitudinis benignitate destruxit in eis, quorum corda per suam fidem mundans, ab illorum immundissima dominationc li- beravit.

Homo itaque mortalis et miser longe seiunctus ab immorta- fibus et beatis, quid eligat medium, per quod immortalitati et bcatitudini copuletur? Quod possit delcctare in daemonum im- mortalitate, miserum cst: quod possit offendere in Christi mor- talitate, iatn non est. Ibi crgo cavcnda cst miseria scmpitcrna: hic mors timcnda non cst, quac csse non potuit sempitcrna, ct beatitudo amanda cst scmpiterna. Ad hoc quippe sc interponit medius immortalis etmiser, ut adimmortalitatcmbcatani transire non sinat, quoniam in hoc pcrsistit quod impcdit, id est, in ipsa miseria: ad hoc autcm sc intcrposuit mortalis ct bcatus, ut mor-

DE CIVITATE DEI LIB. IX. 271

talitatc transacta , ct ex mortuis facerct immortales , quod in se resurgendo monstravit, et ex miseris beatos, unde numquam ipse disccssit. Alius est crgo mcdius malus, qui separat amicos; alius bonus, qui reconciliat iniinicos. Et idco multi sunt medii separatorcs, quia multitudo quae beata est, unius Dci partici- patione fit beata; cuins participationis privationc misera multi- tudo malorum angelorum, quae se opponit potius ad iinpedi- mcntuni, quam intcrponit ad bcatitudinis adiutorium, ctiam ipsa multitudine obstrepit quodam modo, ne possit ad illud unum bcatificum bonum perveniri , ad quod ut perduceremur, non multis, sed uno mediatore opus erat; et hoc ipso eo , cuius participatione simus beati, hoc cst, Verbo Dei non facto, per quod facta sunt omnia. Ncc tamen ob hoc mediator est, quia Verbum : maxime quippe immortale et maxime beatum Verbum longc est a mortalibus miseris ; sed mediator per quod homo : eo ipso ostendens utiquc ad illud non soluin beatum , verum etiam beatificum bonum non oportere quaeri alios mediatores, per quos arbitremur nobis perventionis gradus esse moliendos ; quia bcatus et bcatificus Deus factus particeps humanitatis nostrac compendium praebuit participandae divinitatis suae. Neque enim nos a mortalitatc ct miscria liberans ad Angelos immortales beatosque ita perducit, ut eorum participatione etiam nos im- mortales et beati simus; sed ad illam Trinitatem, cuius et An- geli participatione beati sunt. Ideo quando in forma servi, ut mediator esset, infra Angelos esse voluit, in forma Dei super Angelos mansit: idem in inferioribus via vitae, qui in superio- ribus vita.

C A P. XVI.

An rationnhiliter Platonici definierint deos coelestes declinantes ter-

rena contagia, hominibus non misceri, quibus ad amicitiam deorum

daemones suffragentur.

Non enim verum cst, quod idem Platonicus ait, dixisse Pla- tonem, Nullus Dcus miscetur homini. Et hoc praccipuum eo- rum sublimitatis ait esse specimen, quod nulla attrectatione ho- niinuni contaminantur. Ergo daemones contaminari fatetur: et ideo eos a quibus contaminantur, mundarc non possunt, omnes- que immundi pariter fiunt, ct daemones contrectationc hominum et hoinines cultu daemonum. Aut si et contrectari misceriquc hominibus, nec tamen contaminari, daemones possunt, diis profecto meliores sunt: quia illi, si miscerentur, contamina- rentur. Nam hoc dcorum dicitur esse praecipuum , ut eos su- blimiter scparatos humana contrectatio contaminare nonpossit. Deum quidem summum omnium creatorem, quem nos verum

272 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Deum dicimus, sic a Platone praedicari asseverat, quod ipse sit solus qui non possit penuria sermonis humani quavis oratio- ne vcl modice comprehendi ; vix autem sapientibus viris , cuni se vigore animi, quantum licuit, a corpore removerint, intelle- ctum huius Dei, et id quoque interdum velut in altissimis tene- bris rapidissimo coruscaminc lumen candidurn intermicarc. Si ergo supra omnia vere summus Deus intelligibili quadam prae- scntia, etsi interdum, etsi tanquam rapidissimo coruscamine lumen cacdidum intermicans, adcsttamen sapientium mentibus, cum se quantum Jicuit, a corpore removerint, nec ab eis con- taminari potest; quict est quod isti dii propterea constituuntur longc in sublimi loco, ne contrectatione contaminentur hu- mana? Quasi vero aliud corpora illa aetheria quam videre suffi- ciat, quorum luce terra, quantum suflicit, illustratur. Porro si non contaminantur sidera, cum videntur, quos deos omnes visibiles dicit: nec daemones hominum contaminantur adspectu, quamvis de proximo videantur. An forte vocibus humanis con- taminarentur , qui acie non contaminantur oculorum; et ideo daemones medios habent, per quos eis voces hominum nuntien- tur, a quibus longe absunt, ut incontaminatissimi perseverent? Quid iam de caeteris sensibus dicam? Non enim olfaciendo contaminari vel dii possent, si adessent, vel cum adsunt dae- mones, possunt vivorum corporum vaporibus humanorum , si tantis sacriticiorum cadaverinis non contaminantur nidoribus. In gustandi autem sensum nulla necessitate recipiendae, morta- iitatis urgentur, ut fame adacti cibos ab hominibus quaerant. Tactus vero in potestate est. Nam licet ab eo potissimum sensu contrectatio dicta videatur; hactenus tamen, si vellent, misce- rentur hominibus, ut viderent et vidercntur, audirent et audi- rentur. Tangendi autem quae necessitas ? Nam neque homi- nes id concupiscere auderent, cum deorum vel daemonum bo- norum conspectu vel colloquio fruerentur. Etsi in tantum cu- riositas progrederetur, ut vellent; quonam pacto quispiam pos- set invitum tangere Deum, vel daemonem, qui nisi captum non potest passerem?

Videndo igitur visibusque se praebendo et loquendo et au- diendo , dii corporalitcr misceri hominibus possent. Hoc au* tem modo daemones si miscentur, ut dixi, et non contaminan- tur, dii autem contaminarentur , si miscerentur; incontami- nabiles dicunt daemones, et contaminabiles deos. Si autem contaminantur et daemones , quid conferunt hominibus ad vi- tam post mortem beatam, quos contaminati mundare non pos- sunt, ut eos mundos diis in contaminatis possint adiungere,

DE CIVITATE DEI LIB IX. 273

intcr quos et illos medii constituti sunt? Aut si hoc cis bcne- ficii non conferunt, quid prodcst hominibus daemonum amiea mcdiatio? An ut post mortem non ad deos homincs per dacmo- ncs transeant, sed simul vivant utrique contaminati, ac per hoc neutri beati? Nisi forte quis dicat morc spongiarum vcl huiusccmodi rerum mundare daemones amicos suos, ut tanto ipsi sordidiorcs liant, quanto fiunt homines eis velut tero-enti- bus mundiorcs. Quod si ita cst, contaminatioribus dii miscen- tur dacmonibus, qui ne contaminarentur, hominem propinqui- tatem contrcctationemque vitarunt. An forte dii possunt ab hominibus contaminatos mundare daemones, nec ab eis conta- minari, ct eo modo non posscnt ct homines? Quis talia scn- tiat, nisi qucm fallacissimi daemones decepcrunt? Quid, quod si videri et videre contaminat, videntur ab hominibus dii', quos visibiles dicit, clarissima mundi lumina ct caetera sidera, tu- tiorcsque sunt dacmoncs ab ista hominum contaminationc' qui non possunt videri, nisi velint? Aut si non vidcri, scd videre contaminat, negent ab istis clarissimis mundi luminibus, quos deos opinantur, videri homines , cum radios suos tcrras usque pertcndant. Qui tamen eorum radii per quaeque immun- dadiftusinon contaminantur: et dii contaminarentur, si ho- minibus miscerentur, etiamsi esset nccessarius in subvenien- do contactus. Nam radiis solis et lunae terra contingitur, ncc istam contaminat lucem.

C A P. XVII.

Adconsequendamvitambeatam, quae in participatione est summu non tah mediatore mdigere hominem qualis est daemon, sed tali qua-

lis est unus Christus. Miror autem plurimum tam doctos homines, qui cuncta cor- porca ct sensibilia, prae incorporalibus et intelliVibilibus, post- poncnda mdicaverunt, cum agitur de bcata vita , corporalium contrectationum facere mcntioncm. Vbi cst illud Plotini, ubi ait : „Fugicndum est igitur ad clarissimam patriam, et ibi pa- „tcr, ct ibi omnia? Quae igitur classis, inquit, aut Wa2 Si- „milem Deo iieri." Si ergo deo quanto similior, tanto fit quisque propinquior; nulla cst ab illo alia longinquitas quam eius dissimilitudo. Incorporali vero illi aeterno et incommuta- bi i tanto est anima hominis dissimilior, quanto rerum tempo- rahum niutabiliumque cupidior. * Hoc ut sanetur, quoniam mmortah puntati, quae in summo est, ea quae in imo sunt lortal.a et immunda convenire non possunt, opus est quidem mcoiatore; non tamen tali qui corpus quidem habeat immortale propinquum summis, animum autem morbidum similem infi-

S

274 DJVI AVRELII AVGVSTINl

mis ; quo morbo nobis invideat potius ne sanemur , quam ad- iuvet ut sanemur: scd tali qui nobis infimis ex corporis rnorta- litate coaptatus, immortali spiritus iustitia, per quam non lo- corum distantia, sed similitudinis cxcellentia mansit in sum- mis , mundandis liberandisque nobis vere divinum praebeat ad- iutorium. Qui profecto incontaminabilis Dcus absit ut conta- minationem timeret ex homine quo indutus est, aut ex homini- bus inter quos in homine conversatus est. Non enim parva sunt haec interim duo, quae salubriter sua incarnatione mon- stravit, nec in carne posse contaminari vcram divinitatem, nec ideo putandos daemones nobis esse meliores, quia non habent carnem. Hic est, sicut eum praedicat sancta Scriptura, Me diator Dei et hominum homo Christus Iesus, de cuius et di- vinitate qua Patri est semper aequalis , et humanitate qua no- bis factus est similis, non hic locus est ut competentcr pro no- stra facultate dicamus. f* «*• ^4P. XVII.)

C A P. XVIII.

Quod fallacia daemonum, dum sua intercessione viam spondet ad Deum, hoc adnitatur , ut homines a via ventatis avertat.

Falsi autem illi failacesque mediatores daemones, qui cum

per spiritus immunditiam miseri ac maligni multis cffectibus

clareant, per corporalium tamen locorum intervalla et per ae-

riorum corporum levitatem a provectu animorum nos avocare

atque avertere moliuntur , et non viam praebent ad Deum ; sed,

ne via tereatur , impediunt. Quandoquidem et in ipsa via cor-

porali, quae falsissima est ct plenissima crroris, qua non iter

affit iustitia; quoniam non pcr corporalem altitudinem, sed per

spiritualem, hoc est, incorporalem similitudinem ad Deum de-

bemusadscendere; in ipsa tamen corporali via, quam daemo-

numamici pcr elementorum gradus ordinant, mter aethcnos

deos et terrenos homines aeris daemonibus mediis constitutis,

hoc deos opinantur habcrc praecipuum, ut propter hoc intcr-

vaHum locorum contrectatione non contaminentur humana. Ita

daemones contaminari potius ab hominibus, quam homines

mundari a daemonibus credunt, et deos ipsos contaminan po-

tuisse, nisi loci altitudine munirentur. Quis tam infclix est,

ut ista via mundari se existimet, ubi homines contaminantes,

«lacmoncs contaminati, dii contaminabiles praedicimtur; ct non

potius cligat viam, ubi contaminantes magis daemones evi-

tentur, et ab incontaminabili Deo ad incundam socictatcm m

contaminatorum Angelorum homines a contaminatione mun

dentur?

DE CIVITATE DEL LIB. IX. 275

CAP. XIX.

Quqd appellatio daemonum iam nec apud cultores eorum assumatur in signijicationem alicuius boni.

Sed ne de verbis ctiam nos certare videamur, quoniam non- nulli istorum, ut ita dixerim, dacmonicolarum , in quibus et Labeo est, eosdem perhibent ab aliis angelos dici, quos ipsi daemones nuncupant, iam mihi de bonis Angelis aliquid video dissercndum, quos isti csse non negant, sed cos bonos dacmo- ncs vocare quam angelos malunt. Nos autem, sicut Scriptura Joquitur, sccundum quam Christiani sumus, angelos quidem partini bonos, partini malos, nunquam vero bonos daemones lcgimus : sed ubicunque illarum litterarum hoc nomen positum reperitur, sivc daemones, sive daemonia dicantur, non nisi maligni signiiicantur spiritus. Et hanc loqucndi consuetudi- nem in tantum populi usqucquaque secutisunt, ut corum etiam qui pagani appeliantur, et deos multos ac daemones colendos esse contendunt, nullus fere sit tam litteratus et doctus, qui audeat in laude vel servo suo dicere, Daemonem habes : scd cuilibet hoc dicere voluerit, non se aliter accipi, quam male- dicere voluisse, dubitare non possit. Quae igitur nos causa compcllit, ut post offensionem aurium tam muitarum, ut iam pene sint omnium, quae hoc verbuin non nisi in malam par- tcm audire consueverunt, quod dixirnus cogamur cxponere, cum possimus angelorum nomine adhibito, eandem offensionem quae nomine daemonum iieri poterat, evitare?

C A P. XX.

De qualitate scientiae , quae daemones superbos facit.

Quanquam etiam ipsa origo huius nominis, si divinos in- tueamur libros, aliquid affert cognitionc dignissimum. Aai\io- rhz enim dicuntur, quoniam vocabulum Graecum est, ob scien- tiam nominati. Apostolus autem Spiritu sancto locutus ait: Scienlia inflat, caritas vero aedificat. Quod recte aliter non intelligitur, nisi scientiam tunc prodesse, cum caritas inest; sine hac autem inflare, id est, in superbiam inanissimae quasi ventositatis cxtollere. Est ergo in dacmonibus scientia sine caritatc, ct ideo tam inflati, id est, tam superbi sunt, ut ho- nores divinos et religionis servitutem , quam vero Dco deberi sciunt, sibi sategerint exhiberi, et quantum possunt, et apud quos possunt, adhuc agunt. Contra superbiam porro dacmo- mim, qua pro mcritis possidebatur genus humanum, Dei hu- militas quae in foTma ecrvi apparuit, quantam virtutem habcat,

S2

276 DIVI AVRELII AVGVSTINI

animae hominum nesciunt immunditia elationis inflatae, dae- monibus similcs superbia, non scientia.

C A P. XXI.

Ad quem modum Dominus voluerit daemonibus innotescere. Ipsi autem daemones etiam hoc ita sciunt, ut eidem Domi- no infirmitate carnis induto dixerint: Quid nobis et tibi, Iesu Nazarene? Venisti ante tempus perdere nos. Clarum est in hisverbis, quod in eis et tanta scientia erat, et caritas non erat. Poenam quippe suam formidabant ab illo , non in illo iu- stitiam diligebant. Tantum vero eis innotuit, quantum voluit: tantum autem voluit, quantum oportuin Sed innotuit, non sicut Angelis sanctis, qui eius secundum id quod Dei Verbum est, participata aeternitate pcrfruuntur; scd sicut eis terren- dis innotescendum fuit, ex quorum tyrannica quodammodo potestate fuerat liberaturus praedestinatos in suum regnum et gloriam semper veracem et veraciter sempiternam. Innotuit ergo daemonibus, non per id quod est vita aeterna, et lumen incommutabile quod illuminat pios, cui vidcndo per fidem, quae in illo est, corda mundantur; sed per quaedam tcmporalia suae virtutis effccta et occultissimae signa praesentiae, quae ange- licis sensibus etiam malignorum spirituum potius quam infirmi- tati hominum possent esse conspicua. Denique quando ca pau- lulum supprimenda iudicavit, et aliquanto altius latuit, dubi- tavit de illo daemonum princeps, eumque tentavit, an Christus esset explorans, quantum se tentari ipse permisit, ut hominem quem gerebat, ad nostrae imitationis tempcraret exemplum. Post illam vero tentationem, cum Angeli, sicut scriptum est, ministrarcnt ei , boni utique et sancti, ac per hoc spiritibus immundis metuendi et tremendi, magis magisquc innolescebat daemonibus quantus esset, ut ei iubenti, quamvis in illo con- temtibilis videretur carnis infirmitas , resistere nullus auderet.

C A P. X X II.

Quid intersit scientiam sanctorum Angelorum, et scientiam dae-

motium. His igitur Angelis bonis omnis corporalium temporaliumque rerum scientia, qua inflantur daemones, vilis est: non quod earum ignari sunt, sed quod illis Dei, qua sanctificantur, ca- ritas cara est, prae cuius non tantum incorporali, verum etiam incommutabili et ineffabili pulchritudinc, cuius sancto amore inardescunt, omnia quae infra sunt, ct quod illud est non sunt «cquc ipsos inter illas contemnunt, ut ex toto quod boni sunt,

DE CIVITATE DEI LIB. IX. 277

co bono cx quo boni sunt, perfruantur. Et ideo certius etiam temporalia et mutabilia ista novcrunt ; quia corum pnncipales causas in Verbo Dei conspiciunt, per quod factus est mundus: quibus causis quacdam probantur, quaedam reprobantur, cun- cta ordinantur. Daemoncs autcm non aeternas temporum cau- sas et quodammodo cardinalcs in Dei Sapientia contemplantur, sed quorundam signorum nobis occultorum maiore experientia multo plura quam homines futura prospiciunt. Dispositiones quoque suas aliquando praenuntiant. Denique saepc isti, nun- quam illi omnino falluntur. Aliud est enim temporalibus tem- poralia et mutabilibus mutabilia coniectare, eisque temporalem et mutabilem modum suac voluntatis et facultatis inserere, quod daemonibus certa ratione permissum est : aliud autem in acter- nis atque incommutabilibus Dei legibus, quae in eius Sapientia vivunt, mutationes temporum praevidere, Deique voluntatem, quaetamcertissimaquampotentissima est omnium, Spiritus eius participationc cognoscere; quod sanctis Angelis recta discre- tione donatum est. Itaque non solum aeterni, verum etiam beat4 sunt. Bonum autem quo beati sunt, Deus illis est, a quo creati sunt. Illius quippe indeclinabiliter participatione, et contem- platione perfruuntur.

C A P. XXIII.

bomen deorum falso adscribi diis gentium, quod tamen et Angelis sanctis et hominibus iustis ex divinarum Scripturarum auctoritate

commune est.

Hos si Platonici malunt deos , quam daemones dicere , eis- que annumerare, quos a summo Deo conditos deos scribit eo- rum auctor et magister Plato ; dicant quod volunt: non enim cum eis de verborum controversia laborandum est. Si enim sic immortales, ut tamen a summo Deo factos, etsi non per se ipsos, sed ei a quo facti sunt adhaerendo, beatos esse dicunt; hoc dicunt quod dicimus, quolibet eos nomine appcllent. Hanc autem Platonicorum esse sententiam, sive omnium, sive me- liorum, in eorum literis inveniri potest. Nam et de ipso no- mine , quo huiusmodi immortalem beatamque creaturam deos appellant; ideo inter nos et ipsos pene nulla dissensio est, quia et in nostris sacris literis legitur: Deus deorum Dominus locu- tus est. Et alibi : Confitemini Deo deorum. Et alibi : Rex ma- gnus super omnes deos. Illud autem ubi scriptum est: Terribi- lis est super omnes deos: cur dictum sit, dcinceps ostenditur. Sequitur enim, Quoniam omnes dii gentium daemonia, Domi- nus autem coelosfecit. Super omnes ergo deos dixit, sed gen- tiumy id est, quos gentes pro diis habent, quae sunt daemonia.

278 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ideo terribilis, sub quo terrore Domino dicebant: Venisli ante tempus perdeie nos? Illud vero ubi dicitur, Deus deorum, non potest intelligi Deus daemoniorum : et Rexmagnus super omnes deos, absit ut dicatur Rex magnus super omnia daemonia. Sed homines quoque in populo Dei, cadem Scriptura deos appellat Ego, inquit, dixi, Dii estis, et fdii Excelsi omnes. Potest ita- que intelligi horum deorum Deus, qui dictus est Deus deorum ' et super hos deos Rex magnus, qui dictus est Rex magnus su per omnes deos.

Verumtamen cum a nobis quaeritur, si homines dicti sunt dii, quod in populo Dei sunt, quem per Angelos vel per homi- nes alloquitur Deus ; quanto magis immortales eo nomine digni sunt, qui ea fruuntur beatitudine, ad quam Deum colendo cu- piunt homines pervenire? Quid respondebimus, nisi non fru- stra in Scripturis sanctis cxpressius homines nuncupatos deos, quam illos immortales et bcatos, quibus nos aequales futuros in resurrectione promittitur, ne scilicet propter illorum excel- Jentiam aliquem eorum nobis constituere deum infidelis auderet infirmitas? Quod in homine facile est evitare. Et evidcntius dici debuerunt homines dii in populo Dei, ut certi ac fidentes fiercnt, esse eum Deum suum, qui dictus est Deus deorum: quia etsi appellentur dii immortales illi ac beati, qui in coelis sunt; non tamen dicti sunt dii deorum, id est, dii hominum in. populo Dei constitutorum, quibus est dictum: Ego dixi, Dii estis, et filii Excelsi omnes. Hinc est quod ait Apostolus: Etsi sunt qui dicuntur dii, sive in coelo, sive in terraj sicuti sunt dii rnulti, et domini multi: nobis tamen unus Deus Pater, ex quo omnia, et nos in ipso, et unus Dominus Iesus Christus, ver quem omnia, et nos per ipsum.

Non multum ergo de nomine disceptandum est, cum res ipsa ita clareat, ut a scrupulo dubitationis aliena sit. Illud vero quod nos ex eorum immortalium beatorum numero missos Angelos essc dicimus, qui Dei voluntatem hominibus annun- tiarent, illis autem non placet, quia hoc ministerium non per il- los quos deos appellant, id est, immortales et beatos, sed per daemones fieri credunt, quos immortalcs tantum, non ctiam beatos audent dicere ; aut certe ita immortales ac beatos , ut tamen daemones bonos, non deos sublimiter collocatos et ab humana eontrectatione semotos ; quamvis nominis controversia videatur, tamen ita detcstabile cst nomcn daemonum, ut hoe modis omnibus a sanctis Angelis nos removere debeamus. Nunc ergo ita liber iste claudatur, ut sciamus immortales ac bea- tos, quodlibet vocentur, qui tamen facti et creati sunt, mcdios

DE CIVITATE DEl LIB. X. 279

non esse ad immortalitatem beatitudincmque perduccndis mor- talibus miseris , a quibus utraque diffcrentia separantur. Qui autem medii sunt communem habcndo immortalitatem cum su- perioribus, miseriam cum inferioribus, quoniam merito malitiae sunt miseri, beatitudinem quam non habent, invidcre nobis possunt potius quam praebere. Vnde nihil habent amici daemo- num quod nobis dignum afferant, cureos tanquam adiutores co- iere debcamus, quos potius deceptores evitare debemus. Quos autem bonos, ct ideo non solum immortales, verum etiam bca- tos deorum noniine sacris et sacrificiis propter vitam bcatani post mortem adipiscendam colendos putant, qualescunque illi sint, ct quolibet vocabulo digni sint, non eos velle per tale re- ligionis obsequium nisi unum Deum coli, a quo crcati et cuius participatione beati sunt, adiuvante ipso, in sequenti libro dili- gentius dissercmus.

LIBER DECIMVS.

C A P V T I.

Verum beatitudinem sive angelis, sive hominibus, per unum Deum tri-

bui, etiam Platonicos definisse: sed utrum hi, quos ob hoc ipsum colen-

dos putant, uni tantum Deo, an etiam sibi sacrificari velint,

esse quaerendum.

(Jninium certa sententia est, qui ratione quoquo modo uti pos- sunt, beatos esse omnes homines velle. Qui autem sint, vel unde fiant, dum mortalium quaerit infirmitas , multae magnae- que controversiae concitatae sunt; in quibus philosophi sua stu- dia et otia contriverunt ; quas in medium adducere atque discu- tere , et longum cst , et non necessarium. Si enim recolit qui haee lcgit, quid in libro egerimus octavo in cligendis philoso- pHs, qui quibus hacc de beata vita, quac post mortem futura est, quaestio tractaretur, utrum ad eam uniDeo vero, qui etiam cst deorum effector, an plurimis diis religione sacrisque servi- cndo, pervenire possimus; non etiam hic cadem repeti exspe- ctat, pracsertim cum possit relegendo, si forte oblitus cst, ad- miniculari mcmoriam. Elegimus enim Platonicos omnium phi- losophorum merito nobilissimos : propterea, quia sicut sapere potuerunt, licct immortalem ac rationalem vel intellectualem hominis animam, nisi participato lumine illius Dei, a quo et ipsa et mundus factus est, bcatam cssc non posse : ita illud quod omncs homines appctunt, id cst, vitam bcatam , quemquam isti assccuturum ncgant, qui non iili uni optimo, qui est incommu- tabilis Deus, puritate casti amoris adhaescrit. Sed quia ipsi

280 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quoque sivc ccdcntes vanitati erroriquc populorum, sive, ut ait Apostolus, evanescentes in cogitalioniuus suis, multos deos colendos ita putaverunt, vcl putari voluerunt, ut quidam eorum etiam daemonibus divinos honorcs sacrorum et sacriticiorum dcfcrcndos esse ccnserent, quibus iam non parva ex partc re- spondimus : nunc videndum ac disserendum cst, quantum Deus donat, immortales ac beati in coelestibus sedibus, dominationi- bus, principatibus, potestatibus constituti, quos isti deos, et ex quibus quosdam vel bonos daemones, vel nobiscum angelos no- minant, quomodo credendi sint velle a nobis religionem pieta- temque servari; hoc est, ut apcrtius dicam, utrum etiam sibi, an tantum Deo suo, qui etiam noster est, placcat cis ut sacra faciamus ct sacrificemus , vel aliqua nostra seu nos ipsos reli- gionis ritibus consecremus.

Hic est enim divinitati, vel si expressius dicendum est, dcitati debitus cultus, propter quem uno verbo significandum, quoniam mihi satis idoncum non occurrit Latinum, Graeco ubi neccsse mihi est insinuo quid velim dicere. Aarqdav quippe nostri, ubi- cunque sanctarum Scripturarum positum est, interpretati sunt servitutem. Sed ea servitus, quae debetur hominibus, secundum quam praecipit Apostolus , scrvos dominis suis subditos essc debere, alio nomine Graece nuncupari solet: XaTQtia vero se- cundum consuetudinem qua locuti sunt qui nobis divina cloquia condiderunt, aut semper, aut tam frequenter ut pene scmper, ea dicitur servitus, quae pcrtinet ad colendum Deum. Proinde si tantummodo cultus ipse dicatur, non soli Deo dcbcri videtur. Dicimur enim colcre etiam homines, quos honorifica vcl rccor- datione vel pracsentia frequentamus. Nec solum ea quibus nos religiosa humilitate subiicimus, sed quaedam ctiam quae sub- iecta sunt nobis, coli pcrhibentur. Nam ex hoc verbo agricolae et coloni ct incolae vocantur: et ipsos deos non ob aliud appel- lant coclicolas, nisi quod coelum colant; non utiquc vencrando, sed inhabitando ; tanquam coeli quosdam colonos : non sicut ap- pcllantur coloni, qui conditionem debent genitali solo propter agriculturam sub domino possessorum ; sed , sicut ait quidam Latini cloquii magnus auctor.

Vrbs antiqua fuit, Tyrii tenuerc coloni. Ab incolendo enim colonos vocavit, non ab agricultura. Hinc ct civitates a maioribus civitatibus velut populorum cxaminibus conditae, coloniae nuncupantur. Ac pcr hoc cultum quidem non debcri nisiDco, propria quadam notione verbi huius omnino verissimum est: scd quia et aliarum rerum dicitur cultus, ide» Latine uno verbo signiticari cultus Dco debitus non potest.

DE CIVITATE DEI LIB. X. 281

Nam et ipsa religio quamvis distinctius, non qucmiiuet, sed Dei cultum significare videatur; unde isto nomine interpretati sunt nostri eam quac Graece tfQrjoxtia dicitur: tamen quia La- tina loquendi consuctudinc, non solniu imperitorum, verum ctiam doctissimorum, ct cognationibus humanis atque aftinita- tibus et quibusque necessitudinibus dicitur cxhibenda rcligio ' n on eo vocabulo vitatur ambiguum, cum dc cultu deitatis verti- tur quacstio, ut fidenter diccrc valeamus, religionem non esse nisi Dei ciiltum; quoniam videtur hoc verbum a signifi- canda observantia propinquitatis humanae insolenter auferri. Pictas quoque proprie Dei cultus intelligi solet, quam Graeci tvoifitiav vocant. Haec tamen et crga parentcs ofliciosc haberi dicitur. More autem vulgi hoc nomen ctiam in operibus miseri- cordiae frequentatur : quod ideo arbitror evenisse, quia haec fieri praecipue Deus mandat, eaque sibi vel pro sacrificiis, vel prac sacrificiis placere testatur. Ex qualoquendi consuetudine factum est, ut et Deus ipse dicatur pius : quem sane Graeci nullo suo scrmonis usu tvotfirjv vocant; quamvis tvoifiuav pro miscricordia illorum etiam vulgus usurpet. Vnde in quibusdam Scripturarum locis, ut distinctio certior appareret, non tvoi- fitiav, quod cx bono cultu, scd ■&tooifttiav , quod ex Dei cultu compositum resonat, dicere maluerunt. Vtrumlibet autem ho- rum nos uno verbo enuntiare non possumus. Quae itaque Xa- TQtia Graece nuncupatur, et Latine interpretatur servitus, sed ea qua colimus Deum: vel quae &Qrjoxtia Graece, Latine autem reiigio dicitur, sed ea quae nobis est erga Deum : vel quam illi ■dtoaijjtiav, nos vero non uno verbo exprimere, sed Dei cultum possumus appellare; hanc ei tantum Deo deberi dicimus, qui verus est Deus, facitque suos cultorcs deos. Quicunque igitur sunt in coelestibus habitationibus immortales et beati, si nos non ainant nec beatos esse nos volunt, colendi utique non sunt. Si autcm amant et beatos volunt, profecto inde volunt, unde et ipsi sunt: an aliunde ipsi beati, aliunde nos?

C A P. 1 1.

De superna illuminatione quid Plotinus Platonicus senserit.

Sed non est nobis ullus cum his excellentioribus philosophi» in hac quaestione conflictus. Viderunt enim, suisque literis multis modis copiosissime mandaverunt, hinc illos, unde et nos, fieri beatos, obiecto quodam lumine intelligibili, quod Deus est illis, et aliud est quam illi, a quo iilustrantur, ut clarcant, atque cius participatione perfecti beatique subsistant. Saepe multum- que Piotinus asserit sensum Platonis expianans, ne illam qui-

282 DiVI AVRELII AVGVSTINI

dem, quam credunt esse universitatis animam, aliunde beatain essc quam nostram: idquc esse lumcn quod ipsa non cst, sed a quo creata est, et quo intelligibiliter illuminantc intelligibiliter lucet. Dat etiam similitudinem ad illa incorporea de his coele- stibus conspicuis amplisque corporibus, tanquam illc sit sol, ct ipsa sit luna. Lunam quippe solis obiectu illuminari putant. Di- cit ergo ille magnus Platonicus , animam rationalcm , (sive po- tius intellectualis dicenda sit, ex quo genere etiam immorta- lium beatorumque animas csse intelligit, quos in coclestibus sc- dibus habitare non uubitat,) non habere supra se naturam, nisi Dei, qui fabricatus cst mundum, a quo et ipsa facta est: nec aliunde illis supernis praeberi vitam beatam , et lumcn intelli- gentiae veritatis, quam unde praebetur etnobis; consonans Evangelio, ubi lcgitur: Fuit homo missus a Deo , cui nomen erat loannes: hic venit in testimonium, ut testimonium perhi- beret de lumine, ui omnes crederent per eum. Non erat ille lu- men, sed ut testimonium perhiberet de lumine. Erat lumen ve- rum9 quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mun- dum. In qua differentia satis ostenditur, animam rationalcm vcl intcllectualem, qualis crat in loanne, sibi lumen esse non posse, sed alterius veri luminis participatione lucere. Hoc et ipse Io- annes fatetur, ubi ei perhibens testimonium dicit: Nos omnes de plenitudine eius accepimus.

C A P. III.

De vero Dei cultu, a quo Platonici, quamvis creatorem universitatis intellexerint, deviarunt colendo angelos sive bonos sive malos ho-

nore divino.

Quae cum ita sint, si Platonici, vel quicunque alii ita sen- serunt, cognoscentes Deum, sicut Dcum glorificarent, et gra- tias agercnt, ncc evanescerent in cogitationibus suis, nec po- pulorum erroribus partim auctores fiercnt, partim resisterc non audcrent; profecto confiterentur, ct illis immortalibus ac beatis, et nobis mortalibus ac miseris, ut immortales ac beati esse pos- simus, unum Deum deorum colendum, qui et noster est, ct illorum.

*Huic nos servitutcm, quae XarQeia Graece dicitur, sive in quibusque sacramentis, sive in nobis ipsis debemus. Huius enim tcmplum simul omnes, ct singuli tcmpla sumus ; quia et omnium concordiam, et singulos inhabitare dignatur: non in omnibus quarn in singulis maior; quoniam nec mole distenditur, nec partitione minuitur. Cum ad illum sursum est, eius est altare cor nostrum: cius Vnigcnito eum saccrdote placamus: ei cru- entas victimas cacdimus, quando usque ad sanguinem pro eius

DE CIVITATE DEI LIB. X. 283

veritate certamus: ci suavissimum adolemus incensum, cum in cius conspectu pio sanctoque amore flagramus : ci dona eius in nobis, nosque ipsos vovemus, et reddimus: ei bcneficiorum cius soilennitatibus festis et diebus statutis dicamus sacramusque memoriam, nc voluminc temporum ingrata subrcpat oblivio: ei sacrificamus hostiam humilitatis ct laudis in ara cordis ignc fervidae caritatis. Ad hunc videndum, sicut videri potest, cique cohaerendum, ab omni peccatorum et cupiditatum malarum labc mundamur, et eius nomine consecramur. Ipse enim fons nostrae beatitudinis, ipse omnis appetitionis cst finis. Hunc eligcntcs, vcl potius rcligcntes, amiseramus enim negligentes: hunc crgo religentcs , unde et religio dicta perhibetur , ad eum dilectione tendimus, ut pervcniendo quicscamus: ideo beati, quia illo finc perfecti. Bonum cnim nostrum, de cuius fine inter philosophos magna contentio est, nullum est aliud, quam illi cohaercre: cu- ius unius anima intcllectualis incorporeo, si dici potest, ample- xu, veris implctur foccundaturque virtutibus. Hoc bonum dili- gcrc in toto corde, in tota anima, et in tota virtutc praecipimur Ad hoc bonum dcbemus, ct a quibus diiigimur duci, et quos di- ligimus ducere. Sic complentur duo illa praecepta , in quibus tota Lcx pendet et Prophetae: Diliges Dominum Deum tuum in toto corde tuo, et in tota anima tua , et in tota mente tua ; et diliges proximum tuum tanquam te ipsum. Vt enim homo scse diligere nosset, constitutus est ei finis, quo referret omnia quae ageret, ut beatus esset. Non enim qui se diligit, aliud essc vult quam beatus. Hic autem finis est adhacrere Deo. Iam igi- tur scienti diligeie se ipsum, cum mandatur dc proximo dili- gcndo sicut se ipsum, quid aliud mandatur, nisi ut ei, quantum potcst, commendet diligendum Deum? Hic est Dei cultus, haec vera religio, haec rccta pietas, haec tantnm Deo debita servi- tus. Quaccunquc igitur immortalis potcstas quantalibct virtute praedita, si nos diligit sicut se ipsam, ci vult csse subditos, ut bcati simus , cui et ipsa subdita bcata est. Si ergo non colit Deum, misera est, quia Deo privatur: si autem colitDcum, non vult se coli pro Deo. Illi enim potius divinae sententiae suffra- gatur, ct dilectionis viribus favet, qua scriptum est: Sacrificans diis eradicabitur, nisi Domino soli. (* al. CAP. IV.)

C A P. IV.

Quod uni vero Deo sacrificiwn debeatur. Nam, ut alia nunc taceam, quae pcrtincnt ad religionis ob- sequium, quo colitur Deus; sacrificium certe nullus hominum cst qui audcat dicere dcbcri, nisi Deo. Multa denique de eultu

284 DIVI AVRELII AVGVSTINI

divino usurpata sunt, quae honoribus deferrentur humanis, sive humilitatc nimia, sive adulatione pestifcra; ita tamen ut quibus ea dcferrentur, homincs habcrentur, qui dicuntur colcndi et ve- ncrandi; si autcm eis multum additur, et adorandi: quis vero sacrificandum censuit, nisi ei qucm Deum aut scivit, aut puta- vit, aut finxit? Quam porro antiquus sit in sacrificando Dei cultus, duo illi fratres Cain et Abel satis indicant, quorum ma- ioris Deus reprobavit sacrificium, minoris adspexit.

C A P. V.

De sacrificiis quae Deus non requirit, sed ad significationem eorum observari voluit quae requirit.

Quis autem ita desipiat, ut existimet, aliquibus usibus Dei csse neccssaria, quae in sacrificiis offeruntur? Quod cum mul- tis locis divina Scriptura testetur, ne longum faciamus, brcve illud de Psalmo commemorare sufFecerit: DixiDomino, Deus meus es tu; quoniam bonorum meorum non eges. Non so- lum igitur pecore, vel qualibet alia re corruptibili atque ter- rena, sed ne ipsa quidem iustitia hominis Deus egere credendus est, totumque quod recte colitur Dcus, homini prodesse, non Deo. Neque enim fonti se quisquam dixerit profuisse, si bibe- rit ; aut luei, si viderit. Nec quod ab antiquis patribus talia sa- crifieia facta sunt in victimis pecorum, quae nunc Dci populus legit, non facit, aliud intelligendum cst, nisi rebus illis eas res fuisse significatas, quae aguntur in nobis, ad hoc ut inhaerea- mus Deo, ct ad cundem finem proximo consulamus. Sacrificium crgo visibile invisibilis sacrificii sacramentum, id est, sacrum signum est. Vndc ille poenitens apud Prophetam , vel ipse Pro- pheta quacrcns Deum peccatis suis habere propitium: Si vo- luisses, inquit, sacrificium, dedissem utique, holocaustis non de- leetaberis. Sacrificium Deo spii*itus contribulatus, cor contri- tum et humiliatum Deus non spernet. Intueamur quemadmo- dum ubi Deum dixit nolle sacrificium, ibi Dcum ostendit velle sacrificium. Non vult ergo sacrificium trucidati pccoris, sed vult sacrificium contriti cordis. Illo igitur quod cum nolle dicit, hoc significatur quod eum velle subiecit. Sic itaque illa Dcum nolle dixit, quomodo ab stultis ea velle creditur, velut suae gra- tia voluptatis. Nam si ea sacrificia quac vult, quorum hoc unum est, corcontritumethumilititumdolorepoenitcndi, nollcteis [sibi] sacrificiis significari, quae vclut sibi dclectabilia dcsidcrare pu- tatus est, non utique de his offcrcndis in Lcge vetcri pracccpis- sct. Et idco mutanda crant opportuno certoque iam temporc, ne ipsi Deo dcsiderabilia , vcl certe in nobis acceptabilia, ac non

DE CIVITATE DEI LIB. X. 2S5

potius quae his significata sunt, crederentur. Hinc ct alio loco Psalmi alterius: Si esuriero, inquit, non dicam tibi; meus est enim orbis terrae, et plenitudo eius. Nuirtquid manducabo car- nes taurorum, aut sanguinem hircorum potabo? Tanquam di- ceret: Vtiquc si milii necessaria essent, non a te peterem, quac habeo in potestate. Dcindc subiungens quid illa significent: Immohf,ir\quit, Deo sacrificium laudis, et redde Altissimo vota tua. Et invoca me in die tribulationis, et eximam te, et glori- ficabis me. Item apud alium Prophctam: In quo, inquit, appre- hendam Dominum, assumam Deum meum excelsum? Si appre- hendam illum in holocaustis , in vitulis anniculis? Si accepta- verit Dominus in millibus arietum, aut in denis millibus hirco rum pinguium? Si dedero primogenita mea pro impietate mea, fructum ventris mei pro peccato animae meae? Si annuntia- tum est tibi, homo, bonum, aut quid Dominus exquirat a te, nisi facere iudicium, et diligeremisericordiam, et paratumesse ire cum Domino Deo tuo? Et in huius Prophetae verbis utrum- que distinctum est, satisquc declaratum, illa sacrificia per se ipsa nonrequirere Deum, quibus significantur hacc sacrificia quae re- quiritDeus. InepistolaquaeinscribituradHebraeos: Benefacere, inquit, et communicatores esse nolite oblivisci: talibus enim sa- crificiis placetur Deo. Ac pcr hoc ubi scriptum est, Misericor- diam \magis\ volo quam sacrificium • nihil aliud quam sacrificio sacrificium praelatum oportet intelligi: quoniam illud quod ab hominibus appellatur sacrificium, signum cst veri sacrificii. Porro autem misericordia verum sacrificium est : unde dictum cst quod paulo ante commemoravi, Talibus enim sacrificiis pla- cetur Deo. Quaccunque igitur in ministerio tabernaculi sive tcmpli multis modis de sacrificiis leguntur divinitus esse prae- cepta, ad dilectionem Dei et proximi significandam referuntur. In his enim duobus praeceptis, ut scriptum est, tota Lex pen- det et Prophetae.

C A P. V I.

De vero perfectoque sacrificio. Proindc verum sacrificium est omne opus, quod agitur, ut sancta societate inhaereamus Deo, relatum scilicet ad ilium finem boni, quo veraciter beati esse possimus. Vnde et ipsa mi- sericordia qua homini subvenitur, si propter Deum non fit, non est sacrificium. Etsi enim ab homine fit vel offertur, tamen sa- crificium res divina est: ita ut hoc quoque vocabulo id Latini veteres appellaverint. Vnde ipse homo Dei nomini consecratus, etDeo [dejvotus, inquantum mundo moritur ut Deo vivatj sacri-

286 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ficium cst. Nani ct hoc ad misericordiam pertinet, quam quis- que in sc ipsum facit. Propterea scriptum est : Miserere animae luae placens Deo. Corpus etiam nostrum cum pcr temperan- tiam castigamus, si hoe, quemadmodum debcmus, propter Dcum facimus, ut non exhibeamus membra nostra arma iniquitatis peccato, sed arma iustitiae Deo, sacrificium cst. Ad quod exhor- tans Apostolus ait: Obsecro itaque vos,fratres, per misericor- diamDei, ut exhibeatis corporavestra hostiamvivam, sanctam, Deo placentem, rationabile obsequium vestrum. Si crgo corpus, quo inferiore tanquaiu famulo , vel tanquam instrumento utitur anima, cum eius bonus et rcctus usus ad Deum refcrtur, sacri- ficium est; quanto magis anima ipsa cum se refert ad Deum, ut igne amoris eius accensa, formam concupiscentiac saccularis amittat, eique tanquam incommutabili formae subdita rcforme- tur, hinc ei placens , quod ex eius pulchritudine acccperit, fit sacrificium? Quod idem Apostolus consequenter adiungens, Et nolite, inquit, conformari huic saeculo : sed reformamini in no- vitate mentis vestrae, ad probandum vos quae sit voluntas Dei, quod bonum et beneplacitum et perfectum. Cum igitur vcra sa- crificia opera sint miscricordiae, sivc in nos ipsos, sive in pro- ximos, quae referuntur adDeum; opera vero miscricordiae non ob aliud fiant, nisi ut a miseria liberemur, ac pcr hoc ut beati simus ; quod non fit, nisi bono illo de quo dictum est, Mihi au- tem adhaerere Deo, bonum est: profecto efiicitur, ut tota ipsa redemta Civitas, hoc est congrcgatio societasque sanctorum, universale sacrificium offeratur Deo per sacerdotem magnum, qui etiam se ipsum obtulit in passione pro nobis, ut tanti capitis corpus essemus, secundum formam servi. Hanc enim obtulit, in hac oblatus est; quia secundum hanc mediator est, inhac sacer- dos, in hac sacrificium est. Cum itaque nos hortatus esset Apo- stolus, ut exhibeamus corpora nostra hostiam vivam, sanctam, Deo placentem, rationabile obsequium nostrum, et non confor- mcmur huic saeculo, sed reformemur in novitate mentis nostrae; ad probandum quae sit voluntas Dei, quod bonum et beneplaci- tum, et perfectum, quod totum sacrifieium nos ipsi sumus: Dico enim, inquit, per gratiam Dei, quae data est mihi, omnibus qui sunt in vobis, non plus sapere, quam oportet sapere, sed sapere ad temperantiam ; sicut unicuique Deus partitus est fidei men- suram. Sicut enim in uno corpore multa membra habemus, omnia autem membra non eosdem actus habent: ita multi unum corpus sumus in Christo ,* singuli autem, alter alterius ?nembra9 habentes dona diversa secundum gratiam, quao data est nobis Hoc est sacrificium Christianorum : multi unum corpus in Chri-

DE CIVITATE DEI LIB. X. 287

8to. Quod etiam sacramento altaris fidclibus noto frequentat Ecclesia, ut ei demonstratur, quod in ea re [oblatione] quar.i offert, ipsa offeratur.

C A P. VII.

Quod sanctorum Angelorum ea sit in nos dilectio, ut nos non suos, sed unius vcri Dei velint esse cullorcs.

Merito illi in coclestibus sedibus constituti, immortales et bcati, qui Crcatoris sui participationc congaudcnt, cuius aeter- nitate firmi, cuius vcritate certi, cuius munere sancti sunt; quoniam nos mortalcs et miseros, ut immortales beatique simus, miscricorditer diligunt, nolunt nos sibi sacrificare; scd ci, cu- ius ct ipsi nobiscum sacrificium se esse noverunt. Cumipsisenim sumus una Civitas Dei, cui dicitur in Psalmo, Gloriosa dicta sunt de te, Civitas Dei: cuius pars in nobis peregrinatur, pars u\ illis opitulatur. De illa quippe superna Civitate, ubi Dei vo- luntas intelligibilis atque incommutabilis lex est, de illa super- na quodam modo curia (geritur namque ibi cura de nobis) ad nos ministrata per Angelos sancta illa Scriptura deseendit, ubi legitur: Sacrificans diis eradicabitur, nisi Domino soli. Huic scripturae, huic legi, talibus praeceptis tanta sunt attcstata mi- racula, ut satis apparcat, cui nos sacrificare velint immortalcs ac beati, qui hoc nobis volunt esse quod sibi.

C A P. VIII.

Demiraculis, quae Deus ad corroborandamfidem piorum, etiam per Angelorum ministerium promissis suis adhibere dignatus est. Nam nimis vetcra si commemorem, longius quam sat est revol- vcrc videbor, quae miracula facta sint attestantia promissis Dci quibus ante annorum millia praedixit Abrahac,quod in scmine cius omncs gcntes bcncdictionem fuerant habiturae. Quis cnim non mi- retur cidcm Abrahae filium peperissc coniugcm sterilem, eo tem- pore scnectutis, quo parere nec [quo nec parerc, nec esse] foecunda iam posset; atque in ciusdcm Abrahae sacrificio flammam coeli- tus factam inter divisas victimas cucurrisse; eidemque Abrahae pracdictum ab Angclis coclcste incendiuin Sodomorum, quos Angclos hominibus similes hospitio susccperat, et per eos de prole vcntura Dci promissa tcnucrat; ipsoque imminentc iam incendio, miram de Sodomis per cosdcm Angclos libcrationem Lot filii fratris eius; cuius uxor in via retro respiciens, atque in salem repcnte conversa, magno admonuit sacramento, neminem in via Uberationis suac praeterita desidcrare debere? Illa vcro quae ct quanta sunt, quae iam pcr Moysen populo Dei dc iugo servitutis crucndo in Aegypto mirabilitcr gesta sunt, ubi magi

288

DIVI AVRELII AVGVSTINI

Pharaonis, hoc est, rcgis Aegypti, qui populum illum domina- tione deprimehat, ad hoc facere quaedam mira permiflsi sunt, ut mirahiiius vincerentur? Illi cnim faciehant veneficiis et incan- tationihus magicis, quibus sunt mali angeli, hoc cst , daemoncs dediti: Moyses autem tanto potentius, quanto iustius in nominc Domini, quae fecit coelum et terram, servientihus Angelis, cos facile superavit. Denique in tertia plaga dcficientibus magis, decem plagae pcr Moysen magna mysteriorum dispositione com- plctae sunt, quibus ad Dei populum dimittendum, Pharaonis et Aegyptiorum dura corda cesserunt. Moxque poenituit, et cum abscedentes Hebraeos consequi conarentur, illis diviso mari per siccum transeuntibus , unda hinc atque hinc in sese redeunte cooperti ct oppressi sunt. Quid de illis miraculis dicam, quae cum in deserto idcm populus ductaretur, stupenda divinitate cre- hruerunt; aquas quae bibi non poterant, misso in eas, sicut Deus praeceperat, ligno, amaritudinc caruissc, sitientesque sa- tiasse: manna esurientibus venisse de coelo; et cum esset colli- gentibus constituta mensura; quicquid amplius quisque college- rat exortis vermibus putruisse, ante diem vero sabbati duplum coliectum, quia sabbato colligere non licebat, nnlla putredinc violatum: desiderantibus carne vesci, quae tanto populo nulla suincere posse videbatur, volatilibus castra complcta, et cupidi- tatis ardorem fastidio satietatis exstinctum : obvios hostes tran- situmque prohibentes atque proeliantes, orante Moyse, ma- nibusque eius in figuram crucis extentis , nullo Hebraeorum cadente prostratos: seditiosos in populo Dci, ac sese ab ordina- ta divinitus societate dividentes, ad exemplum visibile invisibi- lis poenae, vivos terra dchiscentc submersos: virga percussam pctram tantae multitudini abundantia fluenta fudisse: serpen- tum morsus mortiferos, poenam iustissimam peccatorum, in ligno cxaltato atquc prospecto aenco serpente sanatos, ut et po- pulo subveniretur aftlicto, ct mors morte destructa, velut cruci- fixae mortis similitudine signaretur? Quem sane serpentcm propter facti memoriam reservatum, cum postca populus errans tanquam idolum colere cocpisset, Ezechias rex religiosa pote- state Deo serviens, cum magna pietatis laude contrivit.

C A P. IX.

De illicitis artibus erga daemonum cultum, in quibus Porphyrius Pla-

tonicus, quaedam probando, quaedam quasi improbando,versatur.

Haec et alia multa huiusccmodi, quae omnia commemorare

nimis longum cst, fiebant ad commendandum unius Dci veri

cultum, et multorum falsorumquc prohibendum. Fiebant autem

DE CIVITATE DEI LIB. X. 289

simplici fide atquc fiducia pietatis, non incantationibus et car minibus ncfariac curiositatis arte compositis, quani vel magiam, vel detestabiliore nominc goetiam, vel honorabiliorc theurgiam vocant, qui quasi conantur ista discernere, et illicitis artibus deditos alios damnabiles, quos et maleficos vulgus appcllat, hos enim ad goctiam pertinere dicunt; «ilios autem laudabiles vidcri volunt, quibus theurgiam deputant; cum sint utrique ritibus fallacibus daemonum obstricti sub nominibus angelorum.

Nam et Porphyrius quandam quasi purgationem animac per theurgiam, cunctanter tamen et pudibunda quodam modo dispu- tatione promittit; reversionem vero adDeum hanc artem prae- starc cuiquam ncgat: ut videas eum inter vitium sacrilegae cu- riositatis ct philosophiae professionem sententiis alternantibus fluctuare. Nunc enim hanc artem tanquam fallacem et in ipsa actione periculosam ct legibus prohibitam, cavendam monet : nunc autem velut eius laudatoribus cedens, utilem dicit cssc mundandae parti animae , non quidem intellectuali , qua rerum intelligibiiium percipitur vcritas, nullas habentium similitudi- nes corporum; sed spiritali, qua corporalium rerum capiuntur imagines. Hanc cnim dicit per quasdam consecrationcs theur- gicas, quas teletas vocant, idoneam fieri atquc aptain susce- ptioni spirituum et angelorum, et ad videndos deos. Ex qui- bus tamen theurgicis teletis fatctur intellectuali animae nihil purgationis accedere, quod eam faciat idoncam ad videndum Deum suum, et perspicienda ea quae verc [vera] sunt. Ex quo intelligi potest, qualium deorum vel qualem visionem fieri dicat theurgicis consccrationibus, in qua non ea videntur quae verc sunt. Deniqueanimarnrationalem, sive quod magis amat dicere, intcllectualem, in superna [sua] posse dicit evadere, etiamsi quod eius spiritale est, nulla theurgica fuerit arte purgatum : porro autem a theurgo spiritalcm purgari hactenus , ut non ex hoc ad immortalitatem acternitatemque pcrvcniat.. Quanquam itaque discernat a daemonibus angelos, aeria esse loca daemo- num, aetheria vel empyrea disserens angelorum, et admoneat utendum alicuius daemonis amicitia, quo subvectante vel pau- lulum possit clevari a tcrra quisque post mortem, aliam vero viam esse perhibeat ad angelorum superna consortia: caven- dam tamen daemonum societatem expressa quodam modo con- fessione testatur , ubi dicit animam post mortem luendo poenas, cultum daemonum a quibus circumvcniebatur horresccrc: ipsam que theurgiam, quam vclut conciliatriccm angelorum deorum que commendat, apud talcs agcre potestatcs ncgare non potuit, quae vcl ipsae invideant purgationi animac, vcl artibus ser-

T

290 DIVI AVRELIl AVGVSTINI

viant invidorum, querclam de hac rc Ckaldaei ncscio cuius ex- nromens: „Conqucritur, inquit, vir in Chaldaea honus, pur- •randae animac magno moliminc frustratos ribi essc succcssus, „cum vir ad cadem potens tactus invidia adiuratas sacris prcci- „bus potentias alligasset, ne postulata concedercnt. Ergo ct „ligavit illc, inquit, et iste non solvit." Quo indicio dixit ap- parere theurgiam esse tam boni coniiciendi quam mali et apud deos et apud homines disciplinam; pati etiam deos, et ad illas perturbationes passionesque dcduci, quas communiter daemoni- bus et hominibus Apuleius attribuit; deos tamen ab eis aethc- riae sedis altitudine separans, et Platonis asscrens in illa dis- cretione sententiam.

C A P. X.

De theurgia, quae falsam purgationem animis daemonum invocaiionc

promittit.

Ecce nunc alius Platonicus, qucm doctiorcm ferunt, Por- phyrius , per nescio quam thcurgicam disciplinam ctiam ipsos deos obstrictos passionibus ct perturbationibus dicit: quoniain sacris precibus adiurari terrerique potucrunt, ne praestarent aniinae purgationem , et ita terreri ab eo qui imperabat malum, ut ab illo qui poscebat bonum, per eandem artcm theurgicam solvi illo timore non possent, et ad dandum beneficium liberari. Quis non videat hacc omnia fallacium daemonum esse com- menta, nisi eorum miserrimus servus et a gratia veri libera- toris alienus ? Nam si haec apud deos agerentur bonos , plus ibi utique valeret beneficus purgator animae, quam malevoius impeditor. Aut si diis iustis homo, pro quo agebatur, purga- tione videbatur indignus , non utique ab invido territi, nec, sicut ipse dicit, pcr metum valentioris numinis impediti, sed iudicio libero id negare debuerunt. Mirum est autem, quod benignus ille Chaidaeus , qui theurgicis sacris animam purgare cupicbat, non invcnit aiiquem superiorem Deum, qui vcl plus terreret atque ad benefaciendum cogeret territos deos , vel al> eis terrentem compesceret, ut libere benefaccrent : sic tamen theurgo bono sacra defuerunt, quibus ipsos deos, quos invo- cabat animae purgatores , prius ab illa timoris peste purgarct Quid enim causac est, cur Deus potentior adhiberi possit a quo terreantur, ncc possit a quo purgentur? An invenitur Deus qui cxaudiat invidum, et timorem diis incutiat ne bcncfaciant; nec invcnitur Dcus qui exaudiat benevolum,' et timorem diis aufcrat ut benefaciant? O theurgia praeclara! o animae pra^ dicanda purgatio! ubi pius imperat immunda invidentia, quam impetrat pura bencficcntia : imo vero malignorum spiritunm

DE CIVITATE DEI LIB. X. 2iH

cavenda et detestanda fallacia, et salutaris audienda doctrina. Quod enim qui has sordidas purgationes sacrilegis ritibus ope- rantur, quasdam mirabiliter pulchras , sicut iste commemorat, vel angelorum imagincs vel deorum, tanquam purgato spiritu vident, (si tamcn vel tale aliquid vident,) illud cst quod Apo- stolus dicit: Quoniam satanas transfigurat se velut angelum lucis. Eius enim sunt illa phantasmata, qui miseras animas niultoruin falsorumquc deorum fallacibus sacris cupiens irretire eta vcro Dei cultu, quo solo mundantur et sanantur, avertcrc, sicut de Proteo dictum est, „Formas se vertit in omnes: ho- stiliter insequens, fallaciter subveniens, utrobique rioccns."

C A P. XI.

De epistola Porphijrii ad Anehontem Aegyptium, in qua petit de di- versitate daemonum se doeeri.

Melius sapuit iste Porphyrius, cum ad Anebontem scripsit Aegyptium, ubi consulcnti similis ct quaerenti, et prodit artes sacrilegas et evertit. Et ibi quidem omnes dacmones reprobat. quo& dicit ob imprudentiam trahere humidum vaporem, et ideo non in aetherc, sed in aere esse sub luna, atque in ipso lunae globo: verumtamen non audet onines fallacias et malitias et in- cptias, quibus merito movetur, omnibus daemonibus dare. Quosdam namque benignos daemones more appellat aliorum, cum omnes generaliter imprudentes esse fateatur. Miratur autem quod non solum dii alliciantur victimis, sed etiam com- pcllantur atque cogantur facere quod homines volunt: etsi cor- pore et incorporalitate dii a daemonibus distinguuntur, quo- modo deos esse cxistimandum sit solem et lunam, et visibilia cactcra in coelo , quae corpora esse non dubitat; et si dii sunt, quomodo alii bcnefici, alii malefici esse dicantur ; et quomodo' incorporalibus, cum sint corporei, coniungantur. Quaerit etiam veluti dubitans, u rru m in divinantibus et quaedam mira iacient.bus animae sint potentiores[passiones],an aliquispiritus cxtnnsecus veniant, perquoshaec valeant. Et potius venire ex- trinsecus conncit, eo quod lapidibus et herbis adhibitis, et alli- gent quosdam,et aperiant clausa ostia, vcl aliquid eiusmodi mi- rabiliter operentur. Unde dicit alios opinari esse quoddam ge- nus , cui exaudire sit proprium, natura fallax, omniforme, mul- tmiodum, simulans deos et daemones ct animas defunctorum; it hoc esse quod efficiat haec omnia quae videntur bona esse prava; caeterum circa ea quae bona sunt nihil opitulari, > vero ista nec nosse, sed et male conciliare, et insimulare itque impedtre nonnunquam virtutis sedulos sectatores, et ple-

T 2

292 DIVI AVRELII AVGVSTINI

» num essc tcmcritatis et fastus, gaudere nidoribus, adulationi- bus capi, ct caetera quae de hoc genere fallacium malignorum- quc spirituum, qui extrinsecus in animam veniunt, humanos- que sensus sopitos vigilantesve deIudunt,non tanquam sibi per- suasa confirmat, sed tam tenuiter suspicatur aut dubitat, ut haec alios asserat opinari. Difficile quippe fuit tanto philosopho cunctam diabolicam societatem vel nosse,vel fidenter arguere, quam quaelibet anicula Christiana nec esse[nosse]cunctatur, et liberrime detestatur. Nisi forte iste, et ipsum, ad quem scribit, Anebontem tanquam talium sacrorum praeclarissimum antisti- tem, et alios talium operum tanquam divinorum et ad deos co- lendos pertinentium admiratores verecundatur oifendere.

Sequitur tamen, et ca velut inquirendo commemorat, quae sobrie considerata tribui non possunt nisi malignis et fallacibus potestatibus. Quaerit enim cur tanquam melioribus invocatis, quasi peioribus imperetur, ut iniusia hominis praecepta exse- quantur : cur attrectatum re Venerea non exaudiant imprecan- tem, cum ipsi»ad incestos quosque concubitus quoslibet ducere non morentur : cur animantibus suos antistites oportere absti- nere denuntient, ne vaporibus profecto corporeis polluantur, ipsi vero et aliis vaporibus illiciantur et nidoribus hostiarum; cumque a cadaveris contactu prohibeatur inspector, plerumque illa cadaveribus celebrentur: quid sit, quod non daemoni vel alicui animae defuncti, sed ipsi soli et lunae aut cuicunque coe- lestium, homo cuilibet vitio obnoxius intendit minas, eosque territat falso , ut eis extorqueat veritatem. Nam et coelum se collidere comminatur, et caetera similia homini impossibilia, ut illi dii tanquam insipientissimi pueri falsis et ridiculis com- minationibus territi, quod imperatur efficiant. Dicit etiam scri- psisseChaeremonem quendam talium sacrorum vel potius sacri- legiorum peritum, ea quae apud Aegyptios sunt celebrata ru- moribus, vel de Iside, vel de Osiride marito eius, maximam vim habere cogendi deos, ut faciantimperata, quando ille qui carminibus cogit, ea se prodere vel evertere comminatur, ubi se etiam Osiridis mcmbra dissipaturum terribiliter dicit, si fa- cere iussa neglexerint. Haec atque huiusmodi vana et insana diis hominem minari, nec quibuslibet, sed ipsis coelestibus et siderea luce fulgentibus, nec sine eifectu, sed violenta pote- state cogentem, atque his terroribus ad facienda quae volucrit perducentem,meritoPorphyTius admiratur: imo vero sub specie mirantis et causas rerum talium requirentis, dat intelligi illos haec agere spiritus, quorum genus superius sub aliorum opi- natione descripsit, non , ut ipse posuit, natura, sed vitio falla-

DE CIVITATE DEl LiB. X. 293

ces, qui simulant deos et animas dcfunctorum, dacmones au- tem non, ut ait ipse , simulant, sed planc sunt. Et quod ci videtur herbis et lapidibus ct animantibus ct sonis certis qui- busdam ac vocibus , ct figurationibus atque figmcntis , quibus- dam etiam obscrvatis in coeli convcrsionc motibus siderum, fa- bricari in terra ab hominibus potestates idoneas variis cffectibus exsequendis, totum hoc ad eosdem ipsos daemones pertinet lu- diticatores animarum sibimct subditarum, ct voluptaria sibi lu- dibria de hominum erroribus exhibentes. Aut ergo revera du- bitans et inquirens ista Porphyrius, ea tamen commcmorat, quibus convincantur et rcdarguantur, nec ad eas potestates quac nobis ad beatam vitam capessendam favent, sed ad dece- ptores daemoncs pertinere monstrentur ; aut ut meliora de phi- losopho suspicemur, eo modo voluit hominem Aegyptium tali- bus erroribus deditum, et aliqua magna se scire opinantern, non superba quasi auctoritate doctoris offendere, nec aperte adversantis altercationc turbare, sed quasi quaerentis ct discere cupientis humilitate ad ea cogitanda convertere , et quam sint contcmnenda vel etiam devitanda monstrare. Denique prope ad epistolae finem petit se ab eo doceri, quae sit ad beatitudi- ncm via cx Aegyptia sapientia. Caeterum illos quibus conver- satio cum diis ad hoc esset, ut ob inveniendum fugitivum vel praedium comparandum, vel propter nuptias vel mercaturam vel quid huiusmodi, mentem divinam inquietarent, frustra eos vidcri dicit coluisse sapientiam. Illa etiam ipsa numina cum qui- bus conversarcntur, etsi de caeteris rebus vera praedicercnt, quoniam tamen de beatitudine nihil cautum nec satis idoneum monerent, nec deos illos esse, nec benignos daemones, sed aut illum qui dicitur fallax, aut humanum omne commentum.

C A P. XII.

De miraculis quae per sanctorum Angelorum ministerium Deus verus

operatur.

Verum quia tanta et talia geruntur his artibus , ut univer- sum modum humanae facultatis excedant: quid restat, nisi ut ea quae mirifice tanquam divinitus praedici vel fieri videntur, ncc tamen ad unius Dei culturu refcruntur, cui simpliciter in- haerere, fatentibus quoque Platonicis et per multa testantibus, solum beatificum bonum est, malignorum dacmonum ludibria et seductoria impedimenta, quae vera pietate cavenda sunt, prudenter intclligantur? * Porro autem quaecunque miracula, sive per Angelos, sive quocunque modo ita divinitus fiunt, ut Dei unius, in quo solo beata vita est, cultum religionemque

294 DIVI AVRELII AVGVSTiM

commciidcnt , ca verc ab eis vel pcr cos, qiii nos sccundum ve- ritatcm pictatemque diligunt, fieri, ipso Dco in illis opcrante, crcdendum est. Neque enim audiendi sunt, qui Deum invisi- bilem visibilia miracula operari negant; cum ipsc ctiam sccun- dum ipsos feccrit mundum, quein ccrte visibilem ncgarc non possunt. Quicquid igitur mirabile fit in hoc mundo, profccto minus est quam totus hic mundus, id est, coclum ct terra et omnia quae in eis sunt, quae certe Deus fecit. Sicut autcm ipsc qui fccit, ita modus quo fecit occultus cst et incomprehen- sibilis homini. Quamvis itaque miracula visibilium naturarum videndi assiduitate vilucrint; tamcn cum ca sapienter intuemur, inusitatissimis rarissimisque maiora sunt. Nam et omni mirj;- culo quod iit per hominem, maius miraculum est homo. Qua- propterDeus qui fecit visibilia coelum et terram, non dedigna- tur faccre visibilia miracula in coelo vel in terra, quibus ad se invisibilem colendum excitet animam adhuc visibilibus dcditam: ubi vero ct quando faciat, incommutabile consilium penes ipsum est, in cuius dispositione iam tempora facta sunt quaecunquc futura sunt. Nam temporalia movens , temporaliter non move - tur ; nec alitcr novit facienda , quam facta ; ncc aliter invo- cantcs cxaudit , quam invocaturos videt. Nam et cum cxau- diunt Angeli cius, ipse in eis exaudit, tanquam in vero, non manufacto templo suo , sieut in omnibus sanctis suis ; ciusque temporalitcr iiunt iussa, aeterna eius lege conspecta.

(* al. CAP. XII.) C A P. XIII.

De invisibili Deo , qui se visibilem saepe pfaestiterit , non secundum quod est, sed secundum quod poterant ferre cernentes.

Ncc movere debet, quod cum sit invisibilis, saepc visibili- ter Patribus apparuisse memoratur. Sicut cnim sonus quo au- ditur sentcntia in silentio intclligentiae constituta, non est hoc quod ipsa : ita ct spccies qua visus est Deus in natura in- visibili constitutus, non erat quod ipse. Verumtamen ipse in eadein specie corporaii vidcbatur, sicut illa sentcntia ipsa in sono vocis auditur: nec illi ignorabant, invisibilcm Deum in specie corporali, quod ipse non erat, se viderc. Nam ct lo- qucbatm* cum loquente Mojses, et ei tamen diccbat: Si inveni gratiam anle te , ostende mihi lemetipsum, scienter ut videam te, Cum igitur oporteret Dcilcgem in edictisAngclorum terri- biliter dari, non uni homini paucisve sapientibus, sed univer- sae gcnti ct populo ingcnti, coram eodem popuio niagna facta sunt in montc, ubi lcx per unum dabatur, conspicientc multi- tudinc mctuenda ac trcmenda quac ficbant. Non cnim populus

DE CIVITATE DEI LIB. X. 295

Israel sic Moysi crcdidit, qucmadmodum suo Lycurgo Lace- daemonii, quod a love seu Apolliue legcs, quas condidit, ac- ccpisset. Cum enim lex dabatur populo , qua coli unus iube- batur Deus, in conspectu ipsius populi, quantum sufficcre di- vina providcntia iudicabat, mirabilibus rerum signis ac moti- bus apparcbat, ad candem legem dandam creatori servire creaturam.

C A P. XIV. De uno Deo colendo, non solum propter aeterna, sed etiam proptcr temporalia beneficia , quia universa in ipsius providentiae potestate

consistunt.

Sicut autem unius hominis, ita humani generis, quodadDei populum pertinet, recta cruditio pcr quosdam articulos tempo- rum tanquam aetatum profecit accessibus, ut a temporalibus ad aetcrna capienda et a visibilibus ad invisibilia surgeretur ; ita sane ut etiam illo tempore quo visibilia promittebantur divini- tus praemia , unus tantum colendus commcndaretur Deus , ne mens humana vel pro ipsis terrenis vitae transitoriae bcneficiis cuiquam nisi vero animac Creatori ac Domino subderetur. Om- nia quippe quac praestare hominibus vel Angcli vel homines possunt, in unius csse Omnipotentis potcstate quisquis diffite- tur, insanit. De providentia certe Plotinus Platonicus dispu- tat, eamque a summo Deo, cuius cst intelligibilis atque ineffa- bilis pulchritudo , usque ad haec terrcna ct ima pertingere flos- culorum atque foliorum pulchritudine comprobat: quae omnia quasi abiecta et velocissime pereuntia decentissirnos formarum suarum numeros habere non posse confirmat, nisi inde formen- tur , ubi forma intelligibilis et incommutabilis simul habens om- nia perseverat. Hoc Dominus Iesus ibi ostendit, ubi ait: Con- siderate lilia agri, [quomodo crescunt : \ non laborant, neque nent. Dico autemvobis, quia necSalomon in tanta [omni\ gloria sua sic amictus est , sicut unum ex eis. Quod sifoenum agri, quod hodie est et cras in clibanum mittitur, Deus sic vestit, quanto magis vos modicae fidei? Optime igitur anima humana adhuc terrenis desideriis infirma, ea ipsa quae temporaliter ex- optat bona infima atque terrena vitae huic tAnsitoriae necessa- ria, et prae illius vitae sempiternis bencficiis contemnenda, non tamen nisi ab uno Deo exspectarc consuevit, ut ab illius cultu etiam in istorum desiderio non recedat, ad quem contemtu eorum et ab eis aversione perveniat.

C A P. XV.

De ministerio sanctorum Angelorum , quo providentiae Dei servivnt. Sic itaque divinae providentiae placuit ordinare temporum

29« DIVI AVRELII AVGVSTINI

cursum, ut quemadmodum dixi, ct in Actibus Apostolorum lc- gitur, lcx in edictisAngelorum darejur de unius veriDei cultu, in quibus et persona ipsius Dei, non quidem per suam substan- tiam, quae semper corruptibilibus oculis invisibilis permanet, sed certis indiciis per subiectam Creatori creaturam visibiliter appareret, et sjllabatim per transitorias temporum morulas hu- manae linguae vocibus loqueretur, qui in sua natura non cor- poraliter, sed spiritaliter; non sensibiliter, sed intelligibiliter; non temporaliter , sed, ut ita dicam, aeternaliter , nec incipit loqui, nec desinit: quod apud illum sincerius audiunt, non cor- poris aure, sed mentis, ministri eius et nuntii, qui cius veri- tate incommutabili perfruuntur immortaliter beati; et quod fa- ciendum modis ineffabilibus audiunt , et usque in ista visibilia atque sensibilia perducendum , incunctanter atquc indiiliculter efficiunt. Haec autem lex cum distributione temporum data cst, quae prius haberet, ut dictum est , promissa terrena, quibus certe signiticarentur aeterna, quae visibilibus sacramentis ce- lebrarent multi, intclligerent pauci. Vnius tamen Dei cultus apertissima illic ct vocum et rerum omnium contestatione prae- cipitur, non unius de turba, sed qui fecit coelum et terram, et omnem animam, et omnem spiritum, qui non est quod ipsc. llle enim fecit, haec facta sunt: atque ut sint et bene sc ha- beant, eius indigent a quo facta sunt.

C A P. X V I.

A n de promerenda beata vita his angelis sit credendum , qui se coli

exigunt honore divino ; anveroillis qui nonsibi, seduniUeo sancta

praecipiunt religione serviri.

Quibus igitur angclis de beata et sempiterna vita crcdendum esse ccnsemus? Vtrum eis qui se religionis ritibus coli volunt, sibi sacra et sacrificia flagitantes a mortalibus exhiberi; an eis qui hunc omncm cultum uni Deo creatori omnium deberi di- cunt, eique reddcndum vera pietate praecipiunt, cuius et ipsi contemplationc beati sunt, et nos futuros esse promittunt? Illa namque visioDei tantae pulchritudinis visio est, et tanto amore dignissirna, ut sinc hac quibuslibet aliis bonis praeditum atque abundantem, non dubitet Plotinus infelicissimum diccre. Cum ergo ad hunc unum quidam angeli, quidam vcro ad se ipsos la- tria colendos signis mirabilibus excitent; et hoc ita ut illi istos coli prohibcant, isti autem illum prohibere non audeant; qui- bus potius sit credendum, rcspondeant Platonici, respondeant quicunque philosophi, respondeant theurgi, vel potius pcriurgi: hoc enim sunt illae omnes artes vocabulo digniorcs. Postrcmo

DE CIVITATE DEI LIB. X. 297

rcspondeant homines, si ullus naturae suae sensus, quo ratio- nales creati sunt, ex aliqua parte vivit in eis: rcspondcant, in- quam, cisne sacrificandum sit diis vel angelis qui sibi sacrifi- cari iubcnt, an illi uni, cui iubcnt hi qui et sibi ct istis prohi- bent? Si nec illi nec isti ulla miracula faccrcnt, scd tantuir praeciperent, alii quidem ut sibi sacrificaretur, alii vero id vc- tarcnt, sed uni tantum iubcrent Deo; satis dcbcrct pietas ipsa disccrncre quid horum de fastu supcrbiae, quid dc vcra religiono desccndcret. Plus etiam dicam : si tantum hi mirabilibus factis humanas promoverent mcntcs, qui sacrificia sibi expetunt, illi autcm qui hoc prohibcnt, ct uni tantum Dco sacrificari iubent, ncquaquam ista visibilia miracula facere dignarentur ; profecto non scnsu corporis, sed ratione mcntis praeponenda corum es- sct auctoritas: cum vcro Deus id egerit ad commendanda elo- quia veritatis suae, ut per istos immortales nuntios, non sui fastum, sed maiestatem illius praedicantes, faccrct maiora, ccrtiora , clariora miracula, nc infirmis piis illi qui sacrificia sibi expetunt, falsam religioncm facilius persuaderent, eo quod scnsibus eorum quaedam stupenda monstrarent; quem tandem ita desiperc libeat , ut non vera eligat quae sectetur, ubi et am- pliora invenit quae mirctur?

Illa quippe miracula deorum gentilium, quae commendat historia, non ea dico quae intervallis temporum occultis ipsius mundi causis, verumtamen sub divina providentia constitutis et ordinatis monstrosa contingunt ; quales sunt inusitati par- tus animalium, et coclo tcrraque rerum insolita facics , sive tantum tcrrens, sive etiam nocens, quae procurari atque miti- gari daemoniacis ritibus fallacissima eorum astutia perhibentur : sed ca dico, quae vi ac potestate eorum fieri satis evidcnter ap- paret, ut est quod effigies deorum Penatium quos de Troia Ae- neaa fugiens advexit, de loco in locum migrassc rcfcruntur ; quod cotem Tarquinius novacula secuit; quod Epidaurius ser- pcns Aesculapio naviganti Romam comes adhaesit; quod navim qua simulacrum matris Phrygiae vehebatur, tantis hominum boumque conatibus immobilem redditam, una muliercula zona alligatam ad suae pudicitiae testimonium movit et traxit; quod virgo Vestalis, de cuius corruptionc quaestio vertebatur, aqua bnpleta cribro dc Tibcri, neque perfluente, abstulit controver- siam. Hacc ergo atque alia huiuscemodi nequaquam illis quae in populo Dei facta legimus, virtute ac magnitudine confercnda sunt: quanto minus ea quae illorum quoque populorum, qui ta- les dcos coluerunt, legibus iudicata sunt prohibenda atque plc- ctenda. magica scilicet vel theurgica? quorum plcraquc spccic

29» DIVl AVRELII AVGVSTIM

icnus mortalium sensus imaginaria ludificatione decipiunt, quaie cst lunam deponcre , donec suppositas, ut ait Lucanus, propior despumet in herbas : quaedam vcro etsi nonnullis pio- rum factis videantur operc coaequari, finis ipse quo discernun- tur, incomparabiliter haec nostra ostendit exccllerc. Illis enim multi tanto minus sacrificiis colendi sunt, quanto magis hacc expetunt: his vero unus commcndatur Deus, qui se nullis tali- bus indigere, et Scripturarum suarum testificatione, et eorun- dempostea sacrificiorumremotione demonstrat. Si crgo angcli sibi expetunt sacrificium, praeponendi eis sunt illi qui non sibi, sed Deo creatori omnium, cui serviunt. Hinc enim ostendunt quam sincero amore nos diligunt, quando per sacrificium non sibi, sed ei nos subdere volunt, cuius ct ipsi contemplatione beati sunt, et ad eum nos pervenire, a quo ipsi non recesserunt. Si autem angeli qui non uni, sed plurimis sacrificia fieri volunt, non sibi, sed eis diis volunt, quorum deorum angcli sunt ; etiam sic eis praeponendi sunt illi qui unius Dei deorum angeli sunt, cui sacrificari sic iubcnt, ut alicui alteri vetent; cum eorum nul- lus huic vetet, cui uni isti sacrificari iubent. Porro si, quod ma- gis indicat eorum superba fallacia, nec boni, nec bonorum deo- rum angeli sunt, sed daemones mali, qui non unum solum ac summum Deuin, sed se ipsos sacrificiis coli volunt; quod maius quam unius Dei contra cos cligendum est praesidium, cui ser- viunt Angeli boni, qui non sibi, sed illi iubent ut sacrificio ser- viamus, cuius nos sibi sacrificium este debemus?

C A P. XVI I.

De arca Testamenti miraculisque signorum, quae ad commendandam Legis ac promissionis auctoritatem divinitus facta sunt.

Proinde lex Dei, quae in cdictis data est Angelorum, in qua unus Deus deorum religionc sacrorum iussus est coli, alii vero quilibet prohibiti, in Arca erat posita, quae Arca testimonii nuncupata cst. Quo nominc satis significatur, non Deum, qui per iila omnia colcbatur, circumcludi solere, vel contineri loco, cum rcsponsa cius ct quacdam humanis scnsibus darentur signa cx illius Arcae loco, sed voluntatis eius hinc tcstimonia perhi- beri. Quod etiam ipsa lex erat in tabulis conscripta lapideis, et in Arca, ut dixi, posita; quam tempore pcrcgrinationis in ere- mo, curn Tabernaculo quod similiter appellatum cst Tabernacu- lum tcstimonii, cum debita sacerdotes veneratione portabunt: signumque crat, quod pcr diem nubcs apparcbat, quac sicut ignis nocte fulgcbat: quae nubes cum moveretur, castra movc- bantur; et ubi starct, castra ponebantur. Reddita sunt autem

DE CIVITATE DEI LIB. X. 299

illi legi magni miraculi testiinonia, praeter ista quac dixi, ct practcr voccs quac cx illius Arcac loco edcbantur. Nam cum tcrram promissionis intrantibus cadcm Arca Iransirct Iordanem, fluvius cx parte supcriore subsistcns, ct cx infcriorc dccurrens, et ipsi et populo siceum pracbuit transcundi locum. Deindc ci- vitatis , quac prima hostilis occurrit, inorc gentium dcos pluri- mos colens, scptics cadcm Arca circuniacta, muri rcpentc ceci- derunt, nulla lnauu oppugnati, iiullo arietc percussi. Post haee etiam cuin iam in tcrra promissionis cssent, ct cadem Arca pro- pter eoruin pcccata fuissct ab liostibus capta, hi qui eam cepc- rant, in tcmplo Dci sui, qucmprae cacteris colebant, honorifice collocarunt, abcuntesquc clauscrunt, apcrtoque postridie, simu- lacrum cui supplicabant, invcnerunt collapsum deformitcrque confractum. Deindc ipsi prodigiis acti, dcformiusquc puniti, Arcam divini tcstimonii populo, undc ceperant, rcddiderunt. Ipsa autcm rcdditio qualis fuit? Imposnerunt eam plaustro , ci- quc iuvcncas, a quibus vitulos sugcntes abstraxerant , subiun- xcrunt, ct eas quo vcllent ire sivcrunt, ctiam hinc vim divinam cxplorarc cupientcs. At illac sine hominc duce atque rectore, ad Hcbracos viam pcrtinacitcr gradicntes, nec revocatae mugi- tibus esurientiuin liliorum, magnum sacramcntum suis cultori- bus rcportarunt. Hacc atque huiusmodi Deo parva sunt, scd magna tcrrendis salubritcr erudiendisquc mortalibus. Si cnim philosophi, praccipucque Platonici, rectius caeteris sapuissc lau- dantur, sicut paulo ante commemoravi, quod divinam providen- tiam hacc quoque rcrum infima atquc tcrrcna administrare do- cuerunt, nuinerosarum testimonio pulchritudinum, quac non so- lum in corporibus animalium, verum in herbis ctiam foenoque gignuntur; quanto evidcntius haec attcstantur divinitati, quae ad horam pracdicationis eius fiunt, ubi ca religio commendatur qine omnibus coelcstibus, terrestribus, infernis sacrificari vetat, uni Dco tantum iubens, qui solus diligens et dilectos bea- tos facit, eorumquc sacrificiorum tcmpora imperata pracfinicns, eaque per mcliorem sacerdotcm in melius mutanda praedicens, non ista se appctere, sed per hacc alia potiora significare tcsta- tur; non ut ipsc his honoribus sublimetur, sed ut nos ad eum colendum , eique cohaerendum igne amoris eius accensi , quod nobis, non illi bonum est, cxcitcmur.

C A P. XVIII.

Contra eos qui de miruculis, quibus Dei populus eruditus esl , neganr ecclesiasticis libris esse credendum. An dicct aliquis, ista falsa csse miracula, ncc fuisse facta, sed mcndacitcr scripta? Quisquis hoc dicit, si de his rebus ne-

300 DIVI AVRELII AVGVSTINI

gat oninino ullis literis esse crcdendum, potest etiam dicere, nec deos ullos curare mortalia. Non cnim se aliter colendos esse persuaserunt, nisi mirabilium operum effectibus, quorum et hi- storia gentium testis est, quarum dii se ostentare mirabiles, po- tius quam utiles ostendere potuerunt. Vnde hoc opere nostro, cuius hunc iam decimum librum habemus in manibus , non eos suscepimus refellendos, qui vel ullam esse vim divinam negant, vel humana non curare contendunt; sed eos qui nostro Deo con- ditori sanctae et gloriosissimae Civitatis deos suos praeferunt, ncscientes eum ipsum esse etiam mundi huius visibilis et mu- tabilis invisibilem et incommutabilem conditorem, et vitae bea- tae non de his quae condidit, sed de se ipso vcrissimum largito- rem. Eius enim Propheta veracissimus ait: Mihi autem adhae- rere Deo, bonum est. De fine namque boni inter philosophos quaeritur, ad quod adipiscendum omnia officia referenda sunt. Nec dixit iste, Mihi autem divitiis abundare, bonum est; aut insigniri purpura et sceptro, vel diademate excellere; aut, quod nonnulli etiam philosophorum dicere non erubuerunt, Mi- hi voluptas corporis bonum est; aut quod melius vclut meliores dicere visi sunt, Mihi virtus animi mei bonum est: sed, Mihi, inquit, adhaerere Deo, bonum est. Hoc eum docuerat, cui uni tantummodo sacrificandum sancti quoque Angeli eius miraculo- rum etiam contestatione monuerunt. Vnde et ipse sacrifi- cium eius factus erat, cuius igne intelligibili correptus ardebat, et in eius ineffabilem incorporeumquc complexum sancto dcsi- derio ferebatur. Porro autem si multorum dcorum cultores, (qualescunque deos suos esse arbitrentur, ) ab eis facta esse mi- racula, vel civilium rerum historiae, vcl libris magicis, sive, quod honestius putant, theurgicis credunt, quid causae est, cur illis literis nolint credere, ista factacsse, quibus tanto maior dcbetur fides, quanto super omnes est magnus, cui uni soli sa- crificandum esse praecipiunt?

C A P. XIX.

Quae ratio sit visibilis sacrificii quod uni vero et invisibili Deo offerri

docet vera religio.

Qui autem putant, hacc visibilia sacrificia diis aliis congrue- re, illi vero tanquam invisibili invisibilia, et matori maiora, me- liorique meliora, qualia sunt purac mentis et bonae voluntati* oificia; profccto nesciunt, haec ita esse signa illorum, sicut verba sonantia signa sunt rerum. Quocirca sicut orantes atque laudantes ad eum dirigiinus significantes voces, cui res ipsas in corde quas significamus offcrimus : ita sacrificantcs non alteri

DE CIVITATE DEl LIB. X. 301

visibilc sacrificium offcrendum essc noverimus, quam illi, cuius in cordibus nostris invisibilc sacrificium nos ipsi cssc debemus. Tunc nobis favcnt, nobisque congaudcnt, atquc ad hoc ipsum ncs pro suis viribus adiuvant Angcli quiquc virtutcsquc supc- riores ct ipsa bonitatc ac pietate potentiorcs. Si autem illis hacc exhibere volucrimus, non libenter accipiunt, ct cum ad ho- mines ita mittuntur, ut eorum praescntia scntiatur, apertissimc vetant. Sunt excmpla in literis sanctis. Putaverunt quidam de- fercndum Angelis honorem, vel adorando, vel sacrificando, qui debetur Deo, ct corum sunt admonitione prohibiti, iussique hoc ei defcrre, eui uni fas esse noverunt. Imitati sunt Angelos san- ctos ctiam santi homines Dei. Nam Paulus et Barnabas in Ly- caonia facto quodam miraculo sanitatis putati sunt dii , eisque Lycaonii immolarc victimas voluerunt; quod a se humili pietate removentes, eis in quem crederent annuntiaverunt Deum. Nec ob aliud fallaces illi superbc sibi hoc exigunt, nisi quia vcro Deo deberi sciunt. Non enim re vera, ut ait Porphyrius, et nonnulli putant, cadavcrinis nidoribus , sed divinis honoribus gaudent. Copiam vcro nidorum magnam habcnt undique, et si amplius vellent, ipsi sibi poterant exhibere. Qui ergo divini- tatem sibi arrogant spiritus, non cuiuslibet corporis fumo, sed supplicantis animo delectantur, cui decepto subiectoque domi- ncntur, intcrcludentcs itcr ad Deum vcrum, ne sit homo illius sacrificium, dum sacrifieatur cuipiam praeter illum.

C A P. XX.

De sutnmo veroque sacrificio, quodipse Dei et hominum Mediator ef-

fectus est.

Vnde verus ille M ediator, inquantum formam servi accipiens mediator cffectus estDei, ct hominum homo Christuslesus, cum in forma Dei sacrificium cum Patrc sumat, cum quo ct unus Deus est, tamcn in forma servi sacrificium maluit esse quam sumere, ne vel hac occasionc quisquam existimaret cuilibet sa- crificandum essc creaturae. Per hoc et sacerdos cst, ipse offe- rens , ipse et oblatio. Cuius rei sacramentum quotidianum esse voluit Ecclesiae sacrificium: quae cum ipsius capitis corpus sit, se ipsam pcr ipsum discit offcrre. Huius veri sacrificii multi- plicia variaque signa erant sacrificia prisca sanctorum, cum ob hoc unum per multa figuraretur, tanquam verbis multis res una diccretur, ut sine fastidio multum commcndaretur. Huic summo veroque sacrificio cuncta sacrificia falsa cesserunt.

302 DIVI AVRELJI AVGVSTINI

C A P. XXI.

J)e modo potestatis daemonibus datae ad glorificandos sanclos per to~

lerantiam passionum, qui aerios spiritus nonplacando ipsos, sed

in Deo permanendo vicerunt.

Moderatis autem pracfinitisque temporibus, ctiam potestas permissa dacmonibus, ut hominibus quos possidcnt excitatis, inimicitias adversus Dei Civitatcm tyrannice exerceant, sibique sacrificia non solum ab offcrentibus sumant, ct a volentibus ex- petant, vcrum etiam ab invitis perscquendo violenter extor- queant, non solum perniciosa non est, sed etiam utilis invenitur Ecclesiae, ut Martyrum numerus implcatur: quos Civitas Dei tanto clariores et honoratiores cives habct, quanto fortius ad- versus impietatis peccatum etiam usque ad sanguincm certant. Hos multo elegantius, si ecclesiastica loqucndi consuctudo pa- teretur, nostros heroas vocaremus. Hoc enim nomen a lunone dicitur tractum, quod Graece luno i-jQa appeliatur; et ideo ne- scio quis filius cius secundum Graecorum fabulas, Heros fuerifc nuncupatus: hoc videlicet veluti mysticum signiiicante fabula, quod aer Iunoni dcputctur, ubi volunt cum daemonibus heroa.? habitare, quo nomine appellant alicuius mcriti animas defuncto- rum. Sed a contrario Martyrcs nostri hcroes nuncuparentur, si, ut dixi, usus ccclesiastici sermonis admitteret; non quod cis csset cum daemonibus in aere socictas, sed quod cosdem dae- mones, id est, aerias vincerent potesttites; et in eis ipsam, quic- quid putatur significare, lunonem, quae non usquequaque in- convenienter a poetis inducitur inimica virtutibus, ct coelum petcntibus viris fortibus invida. Scd rursus ei succumbit infe- liciter ccditquc Virgilius, ut cum apud eum illa dicat,

Vincor ab Acnea; ipsum Aeneam admoneat Hclcnus quasi consilio religioso , et dicat :

Iunoni cane vota libens, dominamquc potentem

Supplicibus supera donis.

Ex qua opinione Porphyrius, quamvis non ex sua sententia, sed ex aliorurn, bonum dicit Deum vel genium non venire in homi-* ncm, nisi malus fuerit antc placatus : tanquam fortiora sint apud eos numina mala quam bona; quandoquidem mala impediunt ad- iutoria bonorum, nisi eis placata dent locum, malisquc nolcnti- bus bona prodcsse non possunt; nocerc autem mala possunt, non sibi valentibus resistcre bonis. Non cst ista verac vcraciterque sanctae rcligionis via: non sic lunoncm, hoc est, aerias potc- statcs piorum virtutibus invidentcs nostri Martyres vincunt. Non omnino, si dici usitatc possct, hcroes nostri supplicibux

DE CIVITATE DEI UB. X 303

donis, sed virtutibus divinis Hcram supcrant. Commodius quip- pe Scipio Africanus est cognominatus, quod ^irtute Africam vi- cerit, quam si hostes donis placasset, ut parcercnt.

C A P. XXII.

Vnde sit srrnctis adversum daemones potestas, et unde cordis vera

furgatio.

Vera pietate homines Dei aeriam potestatem inimicam con- trariamquc pietati exorcizando eiiciunt, nonplacando, omnesque tentationes adversitatis eius vincunt orando, non ipsam, sed suum Deum adversus ipsam. Non cnim aliquem vincit, aut sub- iugat, nisi societate pcccati. In eius ergo nomine vincitur, qui horrdnem assumsit, egitquc sine peccato, ut in ipso sacerdote ac sacrificio fieret remissio peccatorum, id est, per Mediatorem Dei et hominum hominem Christum Iesum, per quem facta pec- catorum purgatione reconciliamur Deo. Non enim nisi peccatis homines separantur a Dco , quorum in hac vita non fit nostra virtutc, sed divina miseratione purgatio; per indulgentiam il- lius, non per nostram potentiam. Quia et ipsa quantulacunque virtus, quae dicitur nostra, illius est nobis bonitate concessa. Muitum autem nobis in hac carne tribuercmus, nisi usque ad eius depositioncm sub vcnia viveremus. Propterea ergo nobis per Mediatorem praestita est gratia, ut polJuti carne peccati car- nis peccati similitudine mundaremur. Hac Dci gratia, qua in nos ostendit magnam misericordiam suam , et in hac vita per fidem regimur, et post hanc vitam pcr ipsam speciem incommu- tabilis veritatis ad perfectionem plenissimam perducemur.

C A P. XXIII.

!)e principiis, in quibus Platonici purgationem animae esse

profitentur.

Dicit etiam Porphyrius divinis oraculis fuisse- responsum, non nos purgari lunae teletis atque solis : ut hinc ostenderetur nulloruin deorum teletis hominem posse purgari. Cuius enim telctae purgant, si lunac solisquc non purgant, quos inter coe- lestes deos praecipuos habent? Denique eodem dicit oraculo ex- pressum, principia posse alicuius alterius Dei de turba valere ad purgandum teletae crederentur. Quae autem dicat esse prin- eipia tanquam Platonicus , novimus. Dicit enim Deum Patrem et Deum Filium, quem Graece appellat paternum intellcctum, vel paternam mcntem: de Spiritu autem sancto, aut nihil, aut non aperte aliquid dicit: quamvis quem alium dicat horum me- dium, non intelligo. Si enim tertiam, dcut Plotinus, ubi dc

304 DIVI AVRELU AVGVSTINI

tribus principalibus substantiis disputat, animae naturam ctiam iste vellct intclligi, non utiquc diccret horum medium, id cst, Patris et Filii mcdium. Postponit quippe Plotinus animae na- turam paterno intellectui : iste autem cum dicit medium , non postponit, sed interponit. Et nimirum hoc dixit ut potuit, sive ut voluit, quod nos Spiritum sanctum, nec Patris tantum, nec Filii tantum, sed utriusque Spiritum dicimus. Libcris enim verbis loquuntur philosophi, nec in rcbus ad intelligendum dif- ficillimis offensionem religiosarum aurium pertimescunt. Nobis autem ad certam regulam loqui fas est, ne verborum licentia etiam de rebus quae his significantur, impiam gignat opinionem.

C A P. XXIV.

De uno veroque principio, quod solum [solani] naturam humanam purgat atque renovat.

Nos itaque ita non dicimus duo vel tria principia , cum de Deo loquimur , sicut nec duos deos vel tf es nobis licitum est dicere: quamvis de unoquoque loquentes, vel de Patre, vel de Filio, veldeSpiritusancto, etiam singulum quemque Deum esse fateamur; nec dicamus tamen quod haeretici Sabelliani, eundem esse Patrem, qui est ct Filius, et eundem esse Spiri- tum sanctum, qui est Pater et Filius ; sed Patrcm esse Filii Pa- trem, et Filium Patris Filium, et Patris et Filii Spiritum san- ctum nec Patrem esse nec Filium. Verum itaque dictum est, non purgari hominem nisi principio, quamvis pluraliter apud eos sint dicta principia.

* Sed subditus Porphyrius invidis potestatibus , de quibus et erubescebat, et eas libere redarguere formidabat, noluit in- telligcre Dominum Christum esse principium, cuius incarna- tione purgamur. Eum quippe in ipsa carnc contemsit, quam propter sacrificium nostrae purgationis assumsit; magnum sci- licet sacramentum ea supcrbia non intelligens , quam sua ille humilitate deiecit verus benignusque Mediator, in ea se osten- dcns mortalitate mortalibus, quam maligni fallaccsque media- tores non habendo se superbius extulerunt, miscrisque homini- bus adiutorium deccptorium vclut immortaies mortalibus promi- serunt. Bonus itaquc verusquc Mcdiator ostendit peccatum essc malum, non carnis substantiam vel naturam; quae cum aninia hominis et suspici sinc peccato potuit, ct haberi, et morte de- poni, et in melius resurrectione mutari: ncc ipsam mortem, quamvis essct poena peccati, quam tamen pro nobis sine pcc- cato ipse pcrsolvit, peccando essc vitandam; sed potius, si fa- eultas datur, pro iustitia perfcrcndam. Ideo cnim solvcre potuit

DE CIVITATE DEI LIB. X. 305

moricndo pcccata, quia ct mortuus est, ct non pro suo pecca- ta, quia et mortuus est, ct non pro suo peccato. Hunc ille Platonicus nou cognovit essc principium; nam agnosccret pur- gatorium. Nequc enim caro priucipium cst, aut auima humaua, scd Verbum per quod facta sunt omnia. Non crgo caro per sc ipsam mundat, scd pcr Verbum a quo suscepta cst, cum Ver- hum varo/actum est, et habitavit in nobis. Nam dc carne sua manducanda mystice loqucns , cum hi qui non intcllexerunt of- fensi recederent, diccntcs: Durus est hic sermo, quis eum pot- est uudire? respondit manentibus caeteris : Spiritus est qui vi- vificat, caro non prodest quicquam. Principium ergo suscepta anima et carnc ct animam credentium mundat et carncm. Idco quacrentibus Iudaeis quis essct, respondit sc esse principium. Quod utiquc carnalcs, infirmi, peccatis obnoxii, et ignorantiae tenebris obvoluti nequaquam perciperc possemus, nisi ab eo mundaremur atque sanaremur, per hoc quod eramus et non eramus. Eramus enim homines, sed iusti non eramus. In illius autem incarnatione natura humana erat, sed iusta, non pecca- trix crat. Hacc est mediatio, qua manus lapsis iacentibusque porrecta cst: hoc est semen dispositum per Angelos, in quorum cdictis et lex dabatur, qua et unus Deus coli iubcbatur, et hic Mediator venturus promittcbatur. (* al. CAP. XXIV.)

C A P. XXV.

Omnes sanctos et sub legis tempore, et sub prioribus saeculis, in sa- cramento et fide Christi iustificatos fuisse.

Huius sacramenti fide etiam iusti antiqui mundari pie vi- vendo potuerunt, non solum antequam lex populo Hebraeo da- retur, (ncque enim eis praedicator Deus vel Angeli defuerunt) sed ipsius quoquelegis temporibus, quamvis in figuris rerum spmtahum habere vidcretur promissa carnalia, propter quod vetus dicitur Tcstamentum. Nam et Prophetae tunc erant, per quos, sicut per Angelos, eadem promissio praedicata esf ct ex illorum numero erat, cuius tam magnam divinamque sen- tcntiam de boni humani fine paulo antc commemoravi: Mihi aulem adhaerere Deo , bonum est. In quo plane Psalmo duo- rum lestamcntorum, quae dicuntur vetus et novum, satis est declarata distinctio. Propter carnales enim terrenasque pro- missiones, cum eas impiis abundare perspiceret, dicit pedes suos pene fuisse commotos, et effusos in lapsum propemodum gressussuos, tanquam frustra Deo ipse servisset, cum ca fe- licitate, quam de illo expectabat, contemtores eius florere pcr- spiccrct; seque in rei huius inquisitione laborasse, volentem

U

30(3 DIVI AVRELII AVGVSTIM

mr ita esset apprehendcre, donec intraret in sanctuarium Dci, et intelligeret in novissima eorum, qui felices videbantur er- ranti. Tunc eos intcllexit in eo quod se extulerunt, sicut di- cit, fuisse deiectos , et defecisse ac perisse propter iniquitates suas ; totumque illud culmen temporalis felicitatis ita eis factum tanquam somnium evigilantis, qui se repente invenit suis quae somniabat fallacibus gaudiis destitutum. Et quoniam in hac terra vel civitate terrena magni sibi videbantur : Domine , in- quit, in civitate tua imaginem eorum ad nihilum rediges. Quod huic tamen utile fuerit, etiam ipsa terrena non nisi ab uno vero Deo quaerere, in cuius potestate sunt omnia, satis ostendit , ubi ait : Velut pecus factus sum apud te, et ego sem- per tecum. Velut pecus dixit, utique non intelligens. Ea quippe a te desiderare debui, quae mihi cum impiis non possunt esse communia; non ea quibus eos cum abundare cernerem, putavi me incassum tibi servisse, quando et illi haec haberent, qui tibi servire noluissent. Tamen ego semper tecum, qui etiam in talium rerum desiderio deos alios non quaesivi. Ac per hoc sequitur: Tenuisti manum dexterae meae, et in voluntate tua deduxisti me, et cum gloria assumsisti me: tanquam ad sini- stram cuncta illa pertineant, quac abundare apud impios cum vidisset, pene collapsus est. Quid enim mihi est , inquit, in coelo, et a te quid volui super terram? Reprehendit se ipsum, iusteque sibi displicuit: quia cum tam magnum bonum haberet in coelo, (quod post intellexit,) rem transitoriam, fragilem, et quodam modo luteam felicitatem a suo Deo quaesivit in terra. Deficit, inquit, cor meum et caro mea, Deus cordis mei: de- fectu utique bono ab inferioribus ad superna. Vnde in alio Psalmo dicitur: Desiderat et deficit anima mea in atria Do- mini. ltem in alio : Defecit in salutare tuum anima mea. Ta- men cum de utroque dixisset, id est, de corde et carne defi- ciente, nonsubiecit, Deus cordis et carnis meae: sed, Deus cordis mei. Per cor quippc caro mundatur. Vnde dicit Domi- nus : Mundate quae intus sunt, et quaeforis sunt munda erunt. Partem deinde suam dicit ipsum Deum, non aliquid ab eo, sed ipsum: Deus, inquit, cordis mei, et pars mea Deus in saecula : quod inter multa quae ab hominibus eliguntur, ipse illi placue- rit eligendus. Quia ecce, inquit, qui longe se faciunt a te , peribunt: perdidisti omnem qui fornicatur abs te; hoc est, qui multorum deorum vuit esse prostibulum. Vnde sequitur il- lud, propter quod et caetera de eodem Psalmo dicenda visa sunt: Mihi autem adhaerere Deo bonum est: non longe irc, non per plurima fornicari. Adhaerere autem Deo tunc perfe-

DE CIVITATE DEI LIB X. 307

ctum crit, cum totum quod liberandum est, fucrit liberatum Nunc vero fit illud quod sequitur: Ponere in Deo spem meam. Spes enim quae videtur, non est spes: quod enim videt quis, quid sperat? ait Apostolus. Si autem quod non videmus spe- ramus, per patientiam exspectamus. ln hac autem spe nunc constituti agamus quod scquitur, ct simus nos quoquc pro mo- dulonostroangeliDci, idcst, nuntiieius, annuntiantcs cius voluntatem, et gloriam gratiamquc laudantcs. Vnde cum di- xisset, Ponere in Deo spem mcam: ut annuntiem, inquit omnes laudes tuas in portis filiae Sion. Hacc cst glorio- sissima Civitas Dci; haec unum Deum novit et colit: hanc An- gch sancti annuntiaverunt, qui nos ad eius socictatem invita- verunt, civesque suos in illa csse volucrunt; quibus non placet ut cos colamus tanquam nostros deos, sed cum eis et illorum et nostrum Dcum; nec eis sacrificcmus, sed cum ipsis sacri- ficium Deo simus. Nullo itaque dubitante, qui haec dcposita mal.gna obstinatione considerat, omnes immortales beati, qui nobisnoninvident, (nequc enim si inviderent, esscnt beati,) sed potius nos diligunt, ut et nos cum ipsis beati simus; plus uobis favent, plus adiuvant, quando unum Deum cum illis co- Iimus, Patrem ct Filium et Spiritum sanctum, quam si eos lpsos per sacrificia coleremus.

C A P. XXVI.

De incomtantia Porphjrii inter confessionem veriDei et cultum dae-

monum fluctuantis.

Ncscio quomodo ( quantum mihi videtur) pro amicis suis

theurg.s crubcsccbat Porphyrius. Nam ista utcunque sapiebat

sed contra multorum dcorum cultum non libere defendebat Et

angclos qu.ppe alios esse dixit, qui deorsum desccndcntes ho-

rnimbos thcurgicis divina pronunticnt; alios autem qui in ter-

ris ca quae Patris sunt, et altitudincm eius profunditatemque cc arcnt. nh lglt hos angcIog? quorum ^ *

leclararc voluntatem Patris, credendum est velle nos subdi »1« ei cuius nobis annuntiant voluntatcm? Vnde optime admo- iet etiam ipse Platonicus, imitandos eos potius quam invo- ,n n" N°/i.ltaqUe dcbemus «^tuere, ne immortales et beatos mi Deo subditos non eis sacrificando offendamus. Quod enim ;on n,i uni vero Deo deberi sciunt, cui et ipsi adhaerendo

on«J l nt'.FOeul dubl° ne^ue Per «^m significantem figuram, eq_ue per ipsam rcm quae sacramentis significatur, sibi exhi- cri voiunt. Uaemonum est haec arrogantia supcrborum atquc aiserorum, a quibus longe diversa est pictas subditorum Dco

U2

308 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ncc aliundc quam illi adhaercndo bcatorum. Ad quod bonum percipiendum etiam nobis sincera benignitate oportet ut fa- veant, ncque sibi arrogent quo cis subiiciamur; scd eum an- nuntient, sub quo eis in pacc sociemur. Quid adhue trepidas, o philosophc., advcrsus potestatcs ct veris virtutibus ct veri Dei muneribus invidas habere liberam vocem? Iam distinxisti angclos qui Patris annuntiant voluntatcm, ab cis angelis qui ad theurgos homines, ncscio qua dcducti arte, desccndunt. Quid adhuc eos honoras, ut dicas pronuntiare divina? Quae tandem divina pronuntiant, qui non voluntatcmPatris nuntiant? Nempe illi sunt, quos sacris precibus invidus alligavit, nc prac- starent animae purgationem ; nec a bono , ut dicis , purgare cu- piente ab illis vinculis solvi et suae potestati reddi potucrunt. Adhuc dubitas haec maligna csse daemonia ; vel te fingis for- tasse ncscirc, dum non vis theurgos offendere, a quibus curio- sitate deccptus , ista perniciosa et insana pro magno bencficio didicisti? Audes istUm invidiam, non potentiam, sed pestilcn- tiam, et non dicam dominam, sed quod tu fateris, ancillam potius invidorum, isto acre transscenso levare in coelum, et inter deos vestros etiam sidereos collocare, vel ipsa quoque si- dera his opprobriis infamare?

C A P. XXVII.

De imyietate Porphyrii, qua etiam Apuleii transscendit errorem.

Quanto humanius et tolerabilius consectancus tuus Platoni-

cus Apuleius crravit, qui tantummodo daemones a luna ct infra

ordinatos agitari morbis passionum mcntisque turbcllis, hono-

rans quidcm eos, sed volens nolcnsque confessus est; dcos ta-

men cocli superiores ad actheria spatia pertinentes , sive visi-

biles, quos conspicuos lucere cernebat, solem ac lunam et cac-

tera ibidem lumina, sive invisibiles quos putabat, ab omni labe

istarum perturbationum [alienos] quanta potuit disputatione dis-

crevit? Tu autem didicisti hoc non aPlatone, scdaChaldaeisma-

gistris, utin actheriasvel empyreas mundi sublimitates ct firma-

menta coelestia extolleres vitia humana, ut possent dii vestri

theurgis pronuntiaredivina: quibus divinis te tamen per intelle-

ctualcmvitamfacisaltiorem, uttibi videlicet tanquam philosopho

theurgicae artis purgationes nequaquam ncccssariae videantur;

sed aliis eas tamen importas , ut hanc vcluti merccdem reddas

magistris tuis, quod eos qui philosophari non possunt, ad ista

seducis, quae tibi tanquam superiorum capaci cssc inutilia con-

fiteris; ut videlicet quicunquc a philosophiac virtutc remoti

sunt, quac ardua nimis atque paucorum est, te auctore thcur-

OE CIVITATE DEI LIB. X. 309

gos homines, a quibus non quidem in anima intellectuali, ve- rum saltcm in anima spiritali purgcntur, inquirant; et quoniam istorum quos philosophari piget, incomparabiliter maior cst multitudo, plures ad secretos et illicitos magistros tuos, quam ad scholas Platonicas venirc cogantur. Hoc enim tibi immun- dissimi daemones, deos actherios se essc iigentes, quorum praedicator et angclus factus cs , promiserunt ; quod in anima spiritali theurgica arte purgati, ad Patrem quidem non redeunt, sed super aerias plagas inter deos aetherios habitabunt. Non audit ista hominum multitudo , propter quos a daemonum do- minatu liberandos Christus advenit. In illo enim habent mi- sericordissimam purgationem, et mentis, et spiritus, et cor- poris sui. Propterea quippe totum hominem sine peccato ille suscepit, ut totum quo constat homo, a peccatorum pestc sa- naret. Quem tu quoque utinam cognovisses , eique te potius, quam vel tuae virtuti , quae humana , fragilis et inlirma est, vel perniciosissimae curiositati sanandum tutius commisisses. Non cnim te decepisset, quem vestra, ut tu ipse scribis, oracula sanctum immortalemque confessa sunt. De quo etiam poeta nobilissimus , poetice quidem, quia in alterius adumbrata per- sona, veraciter tamen, si ad ipsum referas, dixit:

Tc ducc , si qua manent sceleris vestigia nostri,

Irrita perpetua solvent formidine terras. Ea quippc dixit, quae etiam multum proficientium in virtute iu- stitiae possunt, propter huius vitae infirmitatem , etsi non sce- lera, scelcrum tamen manere vestigia, quae non nisi ab illo Salvatore sanantur, de quo iste versus expressus est. Nam hoc utique non a se ipso dixisse Virgilius in Eclogae ipsius quarto ferme vcrsu indicat, ubi ait:

Vltima Cumaei venit iam carminis aetas. Vnde hoc a Cumaea Sibylla dictum esse incunctanter appareL Theurgi vero illi, vel potius daemones, deorum species figuras- que fingentes , inquinant potius quam purgant humanum spiri- tum falsitate phantasmatum et deceptoria vanarum ludificatione forinarum. Quomodo enim purgent hominis spiritum, qui im- mundum habent proprium? Alioquin nullo modo carminibus invidi hominis liga^entur, ipsumque inane beneficium quod pracstaturi videbantur, aut metu premerent, aut simili invi- dcntia denegarent. Sufficit quod purgatione theurgica , neque intellectualcm animam, hoc est, mentcm nostram, dicis posse purgari, et ipsam spiritalem , id est, nostrae animae partem mente inferiorem, quam tali arte purgari posse asseris, immor- talem tamen aeternamque non posse hac arte fieri confitcris

310 DIVIAVJIELII AVGVSTINI

Christus autem vitani promittit aetcrnain : undc ad eum mun- dus, vobis quidem stomachantibus, mirantibus tamen stupenti- busque concurrit. Quid prodcst quiancgarc non potuisti errare homincs theurgica disciplina, ct quam plurimos fallereper cae- cam insipicntcmque sentcntiam, atque esse certissimum crro- rcm, agendo et supplicando ad principes angelosque decurrcre; et rursum quasi ne opcram pcrdidissc videaris ista discendo [dicendo], mittis homines ad theurgos, ut per eos animae spi- ritales purgetur illorum, qui non sccundum intellectualcm ani- mam vivunt?

C A P. XXVIII.

Quibus persuasionibus Porphyrius obcaecatus non potuerit veram sa- pientiam, quod est Christus , agnoscere.

Mittis ergo homines in crrorem certissimum. Neque hoc tantum malum te pudet, cum virtutis et sapientiae te profitea- ris aniatorem. Quam si verc ac fideliter amasses, Christum Dei virtutem etDei sapicntiam cognovisses, nec ab eius saluberrima humilitate tumore inflatus vanae scientiae resiluisses. Coniite- ris tamen etiam spiritalem animam sine theurgicis artibus ct sine teletis , quibus frustra discendis elaborasti , posse conti- nentiae virtute purgari. Aliquando etiam dicis, quod teletae non post mortem elevant animam; ut iam nec eidem ipsi, quam spiritalem vocas, aliquid post huius vitae finem prodesse vi- deantur: ct tamcn versas haec multis modis et repetis, ad ni- hil aliud, quantum existiino, nisi ut talium quoque rerum quasi peritus appareas, et placeas illicitarum artium curiosis , vel ad eas facias ipse curiosos. Sed bene , quod metuendam dicis hanc artem vel lcgum periculis , vel ipsius actionis. Atquc utinam hoc saltem abs te miseri audiant, et inde , nec illic absorbcan- tur, absccdant, aut eo pcnitus non aceedant. Ignorantiam certe ct propter eam multa vitia per nullas teletas purgari dicis, sed per solum TrazQixov vouv, id cst, paternain mentem sive inteilectum, qui paternae est voluntatis conscius. Hunc autem Christum esse non credis: contemnis cnim eum propter corpus ex femina acceptum et propter crucis opprobrium , excelsam videlicet sapientiam spretis atque abiectis infimis idoncus dc supcrioribus carpere. At ille implet, quod Prophctac sancti de illo vcracitcr pracdixcrunt: Perdam sapientiam sapientium, et pvudentiam prudentium reprobabo. Non cnim suam in eis per- dit ct rcprobtit, quam ipse donavit; sed quam sibi arrogant, qui non habent ipsius. Vnde coinmcmorato isto prophetico testi- inonio, sequitur ct dicit Apostolus: Vbi sapiens? ubi scriba? ubi conquisitor huius saeculi? Nonne stullam fecit Deus sa-

DE CIVITATE DEl LIB. X. 311

pientiam huius mundi? Na?n quoniam in Dei sapicntia non co- gnovit mundus per sapientiam Deum , placuit Deo per stulti- tiam praedicationis salvos facere credentcs. Quoniam quidem Tudaei signa petunt , et Graeci sapientiam quaerunt: nos au- tempraedicamus, inqnit, Christum crucifixum; Iudaeis qui- dem scandalum, Gentibus autem stultitiam; ipsis vero vocatis ludaeis et Graecis Christum Dei virtutem et Dei sapientiam: quoniam stultum Dei sapientius est hominibus, et infirmum Dei fortius est hominibus. Hoe quasi stultum ct iniirmuin tanquam sua virtute sapientes fortcsque contemnunt. Sed haec cst gratia , quae sanat infirmos , non supcrbe iactantes falsam bcatitudinem suam, sed humiliter potius veram mi- seriam confitentcs.

C A P. XXIX. De incamatione Domini nostri Iesu Christi, quam confiteri Platoni- corum erubescit impietas. Praedicas Patrem et eius Filium, quem vocas patcrnum in- tcllcctum seu mcntcm; et horum medium, quem putamus tc di- cere Spiritum sanctum, et more vestro appellas trcs deos. Vbi, etsi verbis indisciplinatis utimini, videtis tamen qualitercun- que, et quasi pcr quaedam tenuis imaginationis umbracula, quo nitendum sit: scd incarnationem incommutabilis FiliiDei, qua salvamur, ut ad illa quae credimus, vel ex quantulacunquc parte intelligimus, venire possimus, non vultis agnoscere. Ita- que videtis utcunque, etsi de longinquo, etsi acie caligante, patriam in qua manendum est, sed viam qua eundum est non tcnetis. Confiteris tamen gratiam, quandoquidem ad Deum per virtutem intclligentiae pervenire, paucis dicis esse concessum. Non cnim dicis, paucis placuit, vel pauci voluerunt: sed cum dicis esse concessum, procul dubio Dci gratiam, non hominis sufticientiam confiteris. Vteris etiam hoc vcrbo apcrtius, ubi Platonis scntentiam sequens, nec ipse dubitas, in hac vita ho- minem nullo modo ad perfectionem sapicntiae pervcnire, se- cundum intellectum tamen viventibus omnc quod deest, provi- dentia Dci etgratia, post hanc vitam posse compleri. 0 si cognovisscs Dei gratiam per lesum Christum Dominum no- strum, ipsamque eius incarnationem, qua hominis animam cor- pusque suscepit, summum esse exemplum gratiae videre potuis- ses. Sed quid faciam? Scio me frustra loqui mortuo: sed quan- tum ad te attinet; quantum autem ad cos, qui te magni pcn- dunt, et tc vel qualicunquc amore sapientiac, vel curiositate artium, quas non debuisti discere, diligunt, quos potius in tua compellatione alloquor, fortasse non frustra. Gratia Dei non

312 DIVl AVRELU AVGVSTINI

potuit gratius commendari, quam ut ipsc unicus Dei Filius in sc incommutabiliter manens indueret homincm, et spcm dile- ctionis suae daret hominibus, homine medio, qua ad illum ab hominibus veniretur, qui tam longe crat immortaJis a mortali- bus, incommutabilis a commutabilibus, iustus ab impiis, bea- tus a miseris. Et quia naturaliter indidit nobis, ut beati im- mortalesquc csse cupiamus, manens beatus, suscipicnsque mor- talem, ut nobis tribueret quod amamus, perpetiendo docuit contemnere quod timemus.

Sed huic veritati ut possetis acquiescere, humilitate opus erat, quae cervici vestrae difficillime persuadcri potest. Quid enim incredibile dicitur, praesertim vobis qui talia sapitis, qui- bus ad hoc credendum vos ipsos admonere debeatis ; quid in- quam vobis incredibile dicitur, cum Deus dicitur assumsisse humanam animam et corpus ? Vos certe tantum tribuitis ani- mae intellectuali, quae anima utique humana est, ut eam con- substantialem paternae illi menti, quem Dei Filium confitemini. fieri posse dicatis? Quid ergo incredibile est, si aliqua una in- tellectualis anima modo quodam ineffabili et singulari pro mul- torum salute suscepta est? Corpus vero animae cohaerere, ut homo totus ct plenus sit, natura nostra ipsa teste cognoscimus. Quod nisi usitatissimum esset, hoc profecto esset incrcdibilius : facilius quippe in fidem recipiendum est, etsi humanum divino, etsi mutabilem incommutabili, tamen spiritum spiritui, aut ut verbis utar quae in usu habetis, incorporeum incorporeo, quam corpns incorporeo cohaerere. An forte vos offendit inusitatus corporis partus ex virgine? Neque hoc debet offendere, imo po- tius ad pietatcm suscipiendam debet adducere, quod mirabilis mirabiliter natus est. An vero quod ipsum corpus mortc depo- situm, et in melius resurrectione mutatum, iam incorruptibile, neque mortale in superna subvexit? Hoc fortasse credere recu- satis, intucntes Porphyrium in his ipsis libris , ex quibus multa posui; quos dc regressu animae scripsit, tam crebro praecipcre, omne corpus esse fugiendum , ut anima possit beata permanere cum Dco. Sed ipse potius ista sentiens corrigendus fuit, prae- sertim cum de anima mundi huius visibilis et tam ingentis cor- poreae molis , cum illo tam incredibilia sapiatis. Platone quippe auctore , animal esse dicitis mundum , et animal beatissimum, quod vultis csse etiam sempitcrnum. Quomodo crgo ncc un- quam solvctur a corpore, nec unquam carebit beatitudinc, si ut anima beata sit, corpus est omne fugiendum? Solcm quoquc istum et caetera sidera, rion solum in libris vestris corpora esse fatemini , quod vobiscuin omncs homines ct conspicere

DE CIVITATE DEI LIB. X. 313

non cunctantur, ct dicere: vcrum ctiam altiore, ut putatis, pe- ritia, hacc esse animalia beatissima perhibctis, et cum his cor- poribus scmpitcrna. Quid orgo cst, quod cum vobis fides Chri- stiana suadetur, tunc obliviscimini, aut ignorare vos fingitis, quid disputarc aut doccrc solcatis? Quid causac cst cur, pro- ptcr opinioncs vestras, quas vos ipsi oppugnatis, Christiani ♦*ssc nolitis, nisi quia Christus humiliter vcnit, et vos superbi cstis? Qualia -sanctorum corpora in rcsurrcctione futura sint, potcst aliquanto scrupulosius inter Christianarum Scripturarum doctissimos disputari, futura tamen sempiterna minime dubita- mus; ct talia futura, qualc sua resurrectione Christus demon- stravit exemplum. Sed qualiacunque sint, cum incorruptibilia prorsus et immortalia, nihiloque animae contemplationem, qua in Deo figitur, impcdientia praedicentur ; vosque etiam dica- tis essc in coclestibus immortalia corpora immortaliter bcato- rum : quid est quod ut beatissimus , omne corpus fugiendum csse opinamini, ut fidemChristianam quasi rationabiliter fugere videamini; nisi quia illud est, quod iterum dico, Christus est humilis, vos superbi ? An forte corrigi pudet ? Et hoc vitium non nisi supcrborum est. Pudet videlicet doctos homines ex diseipulis Platonis fieri discipulos Christi, qui piscatorem suo Spiritu docuit sapere ac dicere, In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum: hoc erat in principio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt , et sine ipso factum est nihil. Quod factum est in ipso vita erat, et vita erat lux hominum, et lux in tenebris lucet, et tenebrae ea/n non comprehenderunt. Quod initium sancti Evangelii, cui nomcn cst secundum loannem, quidam Platonicus, sicut a san- cto senc Simpliciano, qui postca Mediolanensi Ecclesiae prae- ■edit episcopus, solcbamus audire, aureis literis conscribendum, et pcr omncs Ecclesias in locis eminentissimis proponendum esse dicebat. Sed idco viluit superbis Deus ille magister, quia V e.rtum caro factum est, et habitavit in nobis: ut parum sit miscris quod aegrotant , nisi se in ipsa etiam aegritudine ex- tollant, ct dc medicina qua sanari poterant, erubescant. Non cnim hoc faciunt ut erigantur, sed ut cadendo gravius affli- gantur.

C A P. XXX.

Quanla Platonici dogmatis Porphyrius refutaverit , et dissentiendo

correxerit.

Si post Platonem aliquid emendare existimatur indignum, cur ipse Porphyrius nonnulla ct non parva emendavit? Nam Platonem; animas hominum post mortem revolvi usquc ad cor-

314 DIVI AVRELII AVGVSTINI

pora bestiarum, scripsissc certissimum cst. Hanc iententiam Porphyrii doctor tenuit et Plotinus: Porphyrio ramen iurc dis- plicuit. In hominum sane, non sua quae dimiserant, sed alia nova corpora redire humanas animas arbitratus cst. Puduit sci- licet illud credere, ne mater fortasse rilium in mulam revoluta vectaret: et non puduit hoc credere, ubi [ne] revoluta matcr in puellam filio forsitan nuberet. Quanto creditur honcstius quod sancti et veraces Angeli docuerunt, quod Prophetae DeiSpiritu acti locuti sunt, quod ipse quem venturum Salvatorem prae- missi nuntii praedixerunt, quod missi Apostoli qui orbem ter- rarum Evangelio repleverunt? Quanto, inquam, honestius cre- ditur, reverti semel animas ad corpora propria, quam reverti toties ad diversa? Verumtamen, ut dixi, ex magna parte in hac opinione correctus est Porphyrius, ut saltem in solos homines humanas animas praecipitari posse, sentiret; belluinos autem carceres evertcre, minime dubitaret. Dicit etiam, Deum ad hoc animam mundo dedisse , ut materiae corporalis cognoscens mala, ad Patrem recurreret, nec aliquando iam talium polluta contagione teneretur. Vbi etsi aliquid inconvcnienter sapit, magis enim data est corpori , ut bona faceret ; non cnim mala disceret, si non faceret: in eo tamen aliorum Platonicorum opi- nioncm, et non in re parva emendavit, quod mundatam ab om- nibus malis animam et cum Patre constitutam, nunquam iam mala mundi huius passuram esse confessus est. Qua sententia profecto abstulit, quod esse Platonicum maximc perhibetur, ut mortuos ex vivis, ita vivos ex mortuis semper ticri : falsumque csse ostcndit, quod Platonice videtur dixisse Virgilius, in cam- pos Elysios purgatas animas rriissas, (quo nomine tanquam per fabulam videntur significari gaudia beatorum,) ad fluvium Le- theum cvocari, hoc est, ad oblivionem praetcritorum: Scilicet immcmores supcra ut convexa revisant, Rursus et incipiant in corpora velle reverti. Mcrito displicuit hoc Porphyrio: quoniam re vera credere stul- tum est, ex illa vita, quac beatissima esse non poterit nisi de sua fucrit aetcrnitate certissima, desidcrare animas corporum corruptibilium labem , et inde ad ista rcmeare , tanquam hoc agat summa purgatio , ut inquinatio requiratur. Si enim quod perfectc mundantur, hoc eflicit, ut omnium obliviscantur malo- rum, malorum autem oblivio facit corporum desidcrium, ubi rursus iitnplicentur malis; profecto erit infelicitatis causa, sum- ma felicitas ; etstultitiae causa,perfectiosapientiae; ct immundi- tiaccausa, summa mundatia[munditiaj. Ncc veritate ibi beataerit anima,quarndiucunque crit, ubioportetfallatur, ut beata sit. Non

DE CIVITATE DEI LIB. X. 315

cnim bcata crit, nisi secura. Vt autcin sccnra sit, falso putabit scmper sc bcatam fore ; quoniam aliquando crit et misera. Cui crgo gaudendi causa falsitas crit, quomodo dc vcritate gaudebit? Vidit hoc Porphvrius, purgatamquc animam ob hoc reverti dixit ad Patrcm, nc aliquando iaxo malorum polluta contagionc tcnca- tur. * Falso igitur a quibusdam Platonicis est creditus quasi neeessarius orbis ille, ab cisdcm abeundi ct ad eadcm revertcndi. Quod ctiamsi vcrum csset, qui hoc scirc prodesset, nisi fortc inde sc nobis audercnt pracferre Platonici; quia id nos in hac vita iam ncsciremus, quod ipsi in alia meliore vita purgatissimi et sapientissimi fuerant nescituri, ct falsum crcdendo beati fu- turi ? Quod si absurdissimum et stultissimum est diccre, Por- phyrii profecto est praefcrenda sententia, his qui animarum cir- culos altcrnante semper beatitate et miseria suspicati sunt. Quod si ita est, eccc Platonicus in mclius a Platone dissentit: eccc vidit, quod ille non vidit, nec post talem ac tantum magi- struin refugit correctionem, scd homini praeposuit veritatem.

(*al.CAP.XXXlj CAP, XXXI.

Contra argumentum Platonicorum, quo animam humanam Deo asse- runt esse coaeternam.

Cur ergo non potius divinitati credimus de his rebus , quas )iumano ingenio pervestigare non possumus, quae animam quo- que ipsam non Deo coacternam, sed creatam dicit csse, quae non erat? Vt enim hoc Platonici nollent credere, hanc utique causam idoneam sibi videbantur afferre , quia nisi quod semper antca fuissct, sempitcrnum deinceps esse non posset. Quanquam et de mundo ct dc his quos in mundo deos a Deo factos scribit Plato, apcrtissimc dicat eos esse coepisse, et habere initium, finem tamcn non habituros, sed per Conditoris potentissimam voluntatem in aetcrnum pcrmansuros csse perhibeat. Verum id quomodo intclligant, invenerunt, non essc hoc videlicet tempo- ris, scd substitutionis initium. „Sicut cnim, inquiunt, si pes ex „aeternitate scmper fuisset in pulvere, semper ei subesset vesti- „gium; quod tamcn vestigium a calcantc factum nemo dubita- „ret, nec alterum altero prius esset, quamvis alterum ab altero „factum esset : sic, inquiunt, et rnundus atque in illo dii creati, „ct semper fuerunt semper exsistcnte qui fecit, et tamen facti „sunt.u Numquid ergo si anima semper fuit, ctiam mi- scria cius scmper fuisse dicenda est? Porro si aliquid in illa, quod ex aetcrno non fuit, csse coepit ex tempore, cur nou fieri potucrit, ut ipsa cx temporc quae antea non fuisset? Deinde beatitudo quoque eius post expcriiuenluiu malorum iir*

316 DIVI AVRELII AVGVSTINI

mior ct sinc fine mansura, sicut iste confitetur, procul dubio •• cocpit ex tempore, ct tamen sempcr erit, cum antca non fucrit. I!la igitur omnis argumentatio dissoluta est, qua putatur nihil csse posse sine fine tcmporis, nisi quod initium non habct tem- poris. Invcnta est enim animae beatitudo, quae cum initium temporis habuerit, finem tcmporis non habebit. Quapropter di- vinae auctoritati humana cedat infirmitas, eisque beatis et im- mortalibus dc vera religione credamus, qui sibi honorem non cxpetunt, quem Deo suo, qui etiam noster est, deberi sciunt; nec iubent, ut sacrificium faciamus, nisi ei tantummodo, cuius et nos cum illis, ut saepc dixi ct saepe dicendum est, sacrifi- cium esse debemus, per eum sacerdotem offerendi, qui in homi- ne quem suscepit, secundum quem et sacerdos esse voluit, etiam usque ad mortem sacriiicium pro nobis dignatus est fieri.

C A P. XXXII.

De universali via animae liberandae , qnam Porphyrius male quaeren« do non reperit , et quam sola gratia Christiana reseravit.

Haec est religio , quae universalem continet viam animae liberandae; quoniam nulla nisi hac liberari potest. Haec est enim quodam modo regalis via, quae una ducit ad regnum, non temporali fastigio nutabundum, sed aetcrnitatis firmitate secu- rum. Cum autem dicit Porphyrius in primo iuxta finem de re- gressu animae libro, nondum receptam unam quandam sectam, quae universalcm contineat viam animae liberandae, vel a phi- losophia verissima aliqua, vel ab Indorum moribus ac disciplina, aut inductione Chaldaeorum , aut alia qualibet via, nondumque in suam notitiam eandem viam historiali cognitione perlatam ; procul dubio confitetur esse aliquam, sed nondum in suam vc- nissc notitiam. Ita ei non sufficiebat quicquid de anima libe- randa studiosissime didicerat, sibique, vel potius aliis nosse ac tencre videbatur. Sentiebat enim adhuc sibi deesse aliquam praestantissimam auctoritatem, quam de re tanta sequi oporte- ret. Cum autem dicit, vcl a philosophia verissima aliqua non- dum in suam notitiam pcrvenisse scctam, quac universalem con- tineat viam animae liberandac ; satis, quantum arbitror, osten- dit, vel eam philosophiam, in qua ipse philosophatus est, non csse verissimam, vel ea non contineri talcm viam. Et quomodo iam potest csse verissima, qua non continetur hacc via? Nam quac alia via est univcrsalis animae liberandae, nisi qua univer- sae animac libcrantur, ac per hoc sine iila nulla anima libera- tur? Cum autem addit ct dicit, vcl ab Indorum moribus et dis- ciplina, vcl ab inductione Chaldacorum , vel alia qualibet via; manifcstissima voce tcstatur, ncquc illis quac ab Indis, ncque

DE CIVITATE DEI LIB. X. 317

illis quae a Chaldacis didiccrat, hanc univcrsalcm viam animac liherandae contineri; et utiquc se a Chaldacis oracula divina sumsisse, quorum assiduam commcmorationem facit, taccre non potuit. Quaiu vult crgo intelligi animae liherandae univcrsalcm viam nondum rcceptam, vel cx aliqua vcrissima philosophia, vcl cx earuin gentium doctrinis, quac magnac velut in divinis rc- hus hahehantur, quia plus apud cas curiositas valuit quorumquc angclorum cognosccndorum ct colendorum, nondumque in suam notitiam historiali cognitionc perlatam? Quaenam ista est uni- vcrsalis via, nisi quae non suae cuique genti propria, sed.uni- versis gentibus quac communis esset, divinitus impertita est? Quam ccrte istc homo non mediocri ingcnio praeditus esse non dubitat. Providentiam quippe divinam sine ista universali via liherandae animae genus humanum relinqucre potuisse non cre- dit. Neque enim ait non essc, sed hoc tantum honum tantum- quc adiutorium nondum receptum, nondum in suam notitiam esse pcrlatum: nec miruin. Tunc enim Porphyrius erat in rebus humanis , quando ista liberandae animae univcrsalis via , quae non est alia quam religio Christiana, oppugnari permittehatur ab idolorum daemonumque cultoribus regibusque terrenis , pro pter asserendum et consecrandum Martyrum numerum, hoc cst, testium veritatis, per quos ostenderetur, omnia corporalia mala pro fide pietatis et commendatione veritatis esse toleranda. Vi- debat ergo ista Porphyrius, et per huiusmodi persecutiones cito istam viam perituram, et propterea non esse ipsam liberandae animae universalem putabat, non intelligens hoc quod eum mo- vebat, et qUod in eius electione perpeti metuebat, ad eius con- firmationem robustioremque commendationem potius pertinere. Haec est igitur animae liberandac universalis via, id est, oaiversis gentibus divina miseratione concessa; cuius profecto notitia ad quoscunque iam venit, et ad quoscunque ventura est, nec dcbuit, nec debebit ei dici, Quare modo? et Quare sero? quoniam mittentis consilium non est humano ingenio penetra bile. Quod sensit etiain iste, cum dixit, nondum rcceptum hoc donum Dei, et nondum in suam notitiam fuisse perlatum. Nec enim propterea verum non esse iudicavit, quia nondum in suam fidem receptum fuerat, yel in notitiam nondum pervenerat. Haec est, inquam, liberandorum credentium universalis via, de qua fidelis Abraham divinum accepit oraculum: In semine tuo benedicentur nmnes gentes. Qui fuit quidem gente Chaldaeus, sed ut talia promissa perciperet, quod ex iilo propagaretur se- mcn dispositum per Angelos in manu Mediatoris, in quo esset ista liberandae animae univcrsalis via, hoc est omnibus gentibus

318 DIVI AVRELII AVGVSTINI

data, iussus cst discedere de terra sua et de cognatione sua ct dc domo patris sui. Tunc ipse primitus a Chaldacorum super- stitionibus liberatus, unum verum Dcum sequendo coluit, cui haec promittenti iideliter credidit. Hacc est univcrsalis via, de qua in saneta prophetia dictum est: Deus miseratur no- stri, et benedicat nos; illuminet vultum suum super nos, et misereatur nost?'i: ut cognoscamus in terra viam tuam, in omnibus gentibus salutare tuum. Vnde tanto post ex Abrahac semine carne susccpta, dc se ipso ait ipse Salvator, Ego sum via, etveritas,et vita. Haec est univcrsalis via, de qua tanto ante tempore prophetatum est: Erit in novissimis diebus manifestus mons domus Domini, paratus in cacumine montium, et extolle- tur super colles; et venient ad eum universae gentes, et ingre- dientur nationes multae, et dicent: Venite adscendamus inmon- tem Domini et in domum Dei Iacob9 et annuntiabit nobis viam suam, et ingrediemur in ea. Ex Sion enim prodiet lex, et ver- bum Domini ab Hierusalem. Via ergo ista non est unius gen- tis, sed universarum gentium. Et lex verbumque Domini non in Sion et Hierusalem remansit; sed inde processit, ut se per universa diffunderct. Vnde ipse Mediator post resurrectionem suam discipulis trepidantibus ait: Oportebat impleri quae scri- pta sunt in Lege et Prophetis et Psalmis de me. Tunc aperuit illis sensum, ut intelligerent Scripturas , et dixit eis, Quia oportebat Christum pati, et resurgere a mortuis tertio die, et praedicari in nomine eius peonitentiam et remissionem pecca- torum per omnes gentes, incipientibus ab Hierusalem. Haec est igitur universalis animae liberandae via, quam sancti Angeli sanctique Prophetae prius in paucis hominibus ubi potucrunt Dei gratiam reperientibus, et maxime in Hcbraea gente, cuius erat ipsa quodam modo sacrata respublica, in prophetationem et praenuntiationcm Civitatis Dei ex omnibus gentibus congrc- gandae, et tabernaculo ct templo et sacerdotio ct sacrificiis signiftcavcrunt, ct eloquiis quibusdam manifestis, plerisque my- sticis, pracdixerunt; praescns autem in carne ipse Mcdiator, et beati eius Apostoli iam Testamenti novi gratiam revelantes apertius indicarunt, quae aliquanto occultius supcrioribus sunt significata temporibus, pro aetatum gencris humani distributio- ne; sicut eam Deo sapicnti placuit ordinarc, mirabilium operum divinorum, quorum superius pauca iam posui, contestantibus signis. Non enim apparuerunt tantummodo visiones angelicae, et coelestium ministrorum sola verba sonuerunt: verum etiam hominibus Dei verbo simplicis pictatis agcntibus spiritus im- mundi dc hominum corporibus ac sensibus pulsi sunt; vitia cor-

DE CIVITATE DEI LIB. X. 3J9

poris languoresque sanati; fera animalia tcrraruni et aquarum, volatilia coeli, ligna, clcmcnta, sidera, divina iussa fecerunt, in- ferna cesserunt, mortui revixerunt: exceptis ipsius Salvatoris propriis singularibusquc miraculis, maxime nativitatis ct rcsur- rcctionis; in quorum uno matcrnae virginitatis tantummodo sa- cramentum, in altcro autcm ctiam corum qui in finc resurrccturi sunt, demonstravitexcmplum. Haec via totumhomincmmundat, et immortalitati mortalem cx omnibus quibus constat partibus pracparat. Vt cnim non alia purgatio ci parti quaercrctur, quam vocat intcllcctualcm Porphvrius, alia ci quam vocat spiritalem, aliaque ipsi corpori, proptcrea totum suscepit vcracissunus po- tentissimusque mundator atque salvator. Praeter lianc viam, quac partim cum haec futura pracnuntiantur, partim cum facta nuntiantur, nunquam gcneri dcfuit humano, ncmo liberatus est, ncmo libcratur, nemo libcrabitur.

Quod autem Porphyrius universalcm viam animac liberan- dac nondum in suam notitiam historiali cognitione dicit essc perlatam: quid hac historia vel illustrius inveniri potcst, quae univcrsum orbcm tanto apice auctoritatis obtinuit, vel fidclius, in qua ita narrantur praeterita, ut futura ctiam praedicantur; quorum multa videmus implcta, cx quibus ea quae restant sine dubio spcremus implenda? Non enim potest Porphyrius , vel quicunque Platonici, etiam in hac via quasi terrenarum rerum et ad istam vitam mortalem pertinentium, divinationem pracdi- ctionemque contcmnere: quod merito in aliis vaticinationibus et quorumlibet modorum vel artium divinationibus faciunt. Ne- gant cnim haec vcl magnorum hominum, vel magni esse pen- denda: et rectc. Nam vel inferiorum fiunt pracsensione causa- rum, sicut artc medicinae quibusdam antecedcntibus signis plu- rin a cvcntura valetudini praevidentur; vel immundi daemones sua disposita facta praenuntiant, quorum ius et in mentibus at- quc cupiditatibus iniquorum ad quacque congruentia facta du- cendis quodam modo sibi vindicant, ct in matcria infima fragili- ratis humanae. Non talia sancti homines in ista universali ani- marum libcrandarum via gradicntes, tanquam magna prophctare curarunt: quamvis et lsta eos non fugerint, et ab cis sacpe prae- dicta sint, ad eorum fidcm faciendam, quae mortalium scnsibus non poterant intimari, nec ad experimentum celeri facilitatc perduci. Sed alia erant vere magna atque divina, quae quantum dabatur, cognita Dei voluntate, futura nuntiabant. Christus quippe in carne venturus, et quae in illo tam clara pcrfecta sunt atque in eius nomine impleta, poenitentia hominum et ad Deum conversio voluntatum, remissio peccatorum, gratia iustitiac,

320 DIVI AVRELII AVGVSTINI

fides piorum ct per universum orbem in veram divinitatem niul- titudo credentium, culturae simulacrorum dacmonumquc sub- vcrsio et a tentationibus excrcitatio, proficientium purgatio et liberatio ab omni malo, iudicii dics, rcsurrcctio mortuorum, so- cietatis impiorum aeterna damnatio, regnumque aetcrnum glo- riosissimae Civitatis Dei conspectu eius immortalitcr pcrfruen- tis, in huius viac Scripturis praedicta atquc promissa sunt: quorum tam multa impleta conspicimus, ut rccta pietate futura esse caetcra confidamus. Huius vitae rectitudinem usque ad Deum videndum eique in aeternum cohaerendum, in sanctarum Scripturarum, qua praedicatur atque asseritur, veritatc, qui- cunque non credunt, et ob hoc nec intelligunt, oppugnare pos- sunt, sed expugnare non possunt.

Quapropter in decem libris istis, etsi minus quam nonnul- lorum de nobis exspectabat intentio, tamen quorundam studio, quantum verus Deus et Dominus adiuvarc dignatus est, satis- fecimus, refutando contradictiones impiorum, qui Conditori sanctae Civitatis, de qua disputare instituimus, deos suos prae- fcrunt. Quorum decem librorum quinque superiores adversus eos conscripti sunt, qui propter bona vitae huius deos colendos putant; quinque autem posteriores adversus eos qui cultum deo- rum propter vitam, quae post mortem futura est, servandam exi- stimant. Deinceps itaque, ut in primo libro polliciti sumus, de duarum Civitatum, quas in hoc saeculo perplexas diximus invi- cemque permixtas, exortu et procursu et debitis finibus , quod dicendum arbitror, quantum divinitus adiuvabor, expediam.

LIBER VNDECIMVS.

C A P V T I

De ea parte Operis, qua duarum Civitatum, id est, coelestis ac terre- nae, initia et Jines incipiunt demonstrari.

Cyivitatem Dei dicimus, cuius ea Scriptura testis est, quae non fortuitis motibus animorum, scd plane summae dispositione providentiae super omnes omnium gcntium litcras, omnia sibi gcnera ingeniorum humanorum divina excellens auctoritatc subiecit. Ibi quippe scriptum est: Gloriosa dicta sunt de te, Civitas Dei. Et in. alio Psalmo legitur: Magnus Dominus, et laudabilis valde in Civitate Dei ?wstri, in monte sancto eius, dilatans exsultationes universae terrae. Et paulo post in codcm Psalmo: Sicuti audivimus, ita et vidimus, in Civilate Domini

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 321

vtrtutum, in Civitate Dei nostri, Deus fundavit eam in aeter- num. Item in alio : Fluminis impetus laetificat Civitatem Dei, sanctificavit tabernaculum suum Altissimus, Deus in medio eius non commovebitur. His atque huiusmodi testimoniis, quae omnia commemorare nimis longum est, didieimus esse quandam Civitatem Dei, cuius cives essc concupiscimus illo amore, quem nobis illius Conditor inspiravit. Huic Conditori sanctae Civita- tis, civcs tcrrenae Civitatis deos suos pracferunt, ignorantes p.rnn csse Dcum dcorum, non deorum falsorum, hoc est, impio- mm ct superboruni, qui eius incommutabili omnibusque com- muni lucc privati, et ob hoc ad quandam egenam potestatem re- dacti, suas quodam modo privatas potentias consectantur, hono- resque divinos a deceptis subditis quaerunt; sed deorum piorum atque sanctorum , qui potius se ipsos uni subdere quam multos sibi, potiusque Deum colere quani pro Deo coli delectantur. Sed huius sanctae Civitatis inimicis, decem superioribus libris, quantum potuimus, Domino et Rcgc nostro adiuvante respondi- mus. Nunc vero quid a me exspectetur agnoscens, meique non immemor dcbiti, de duarum Civitatum, terrenae scilicet et coe- lcstis , quas in hoc interim saeculo perplexas quodam modo di- ximus inviccmque permixtas, exortu et cxcursu et debitis iini- bus, quantum valuero, disputare, eius ipsius Domini et Regis nostri ubique opitulatione fretus aggrediar : primumque dicam quemadmodum exordia duarum istarum Civitatum in angelorum divcrsitate praecesserint.

C A P. 1 1.

De cognoscendo Deo, ad cuius notitiam nemo hominum pervenit , nisi per Mediatorem Dei et hominujn, hominem Iesum Christum.

Magnum est et admodum rarum universam creaturam cor-

poream et incorpoream consideratam compertainque mutabilem

ntentione mentis excedcre, atque ad incommutabilem Dei sub-

jtantiam pervenire, et illic discere ex ipso, quod cunctam natu-

am quae non est quod ipse, non fecit nisi ipse. Sic enim Deus

:um homine non per aliquam creaturam loquitur corporalem,

•orporalibus instrepens auribus, ut inter sonantem et audien-

em aeria spatia verberentur, neque per eiusmodi spiritalem

[uac corporum similitudinibus figuratur, sicut in somniis vel

nio alio tali modo; nam et sic velut corporis auribus loquitur,.

^uia velut per corpus loquitur et velut interposito corporalium

ocoruni intervallo; multum enim similia sunt talia visa corpo-

alibus: sed loquitur ipsa veritate, si quis sit idoneus ad audi-

mdum mente, non corpore. Ad illud enim hominis ita loquitur,

X

322 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quod in homine caeteris quibus homo constat est melius, et quo ipse Deus solus est melior. Cum enim homo rectissime intelli- gatur, vel si hoc non potest, saltem credatur factus ad imagi- nem Dei ; profecto ea sui parte est propinquior superiori Deo, qua superat inferiores (partes) suas, quas etiam cum pecorihus communes habct. Sed quia ipsa mens, cui ratio et intclligentia naturaliter inest, vitiis quibusdam tenebrosis ct veteribus inva- lida est, non solum ad inhaerendum fruendo, verum etiam ad perferendum incommutabile lumen, donec de die in diem reno- vata atque sanata fiat tantae felicitatis capax, lide primum fue- rat imbuenda atque purganda. In qua ut hdentius ambularet ad veritatem, ipsa veritas Deus Dei Filius homine assumto, non Deo consumto, eandem constituit atque fundavit fidem, ut ad hominis Deum iter esset homini per hominem Deum. Hic est enim mediator Dei ct hominum homo Christus lesus. Per hoc enim mediator, per quod homo , per hoc et via. Quoniam si inter eum qui tendit et iilud quo tcndit, via media est, spes est perveniendi : si autem desit, aut ignoretur qua eundum sit, quid prodest nossc quo eundum sit? Sola est autem adversus omnes errores via munitissima, ut idem ipse sit Deus et homo , quo itur Deus, qua itur homo.

C A P. III.

De auctoritate canonicae Scripturae, divino Spiritu conditae.

Hic prius per Prophetas , deinde per se ipsum , postea per

Apostolos, quantum satis esse iudicavit, locutus, etiam Scriptu-

ram condidit, quac canonica nominatur, eminentissimae aucto-

ritatis, cui hdem habemus de his rebus quas ignorare non ex-

pedit, nec per nosmetipsos nosse idonci sumus. Nam si ea sciri

possunt testibus nobis , quae remota non sunt a sensibus no-

stris , sivc interioribus sive ctiam exterioribus ; unde et prac-

sentia nuncupantur, quod ita ea dicimus csse prae sensibus, si-j

cut prae oculis quae praesto sunt oculis: profccto ca quae re-

mota sunt a sensibus nostris, quoniam nostro testimonio scire

nonpossumus, de his alios testcs requirimus, cisque credimus

a quorum sensibus remota csse vel fuisse non credimus. Sicu*

ergo de visibilibus, quae non vidimus, eis credimus qui vidc-

runt, atque ita de caeteris quae ad suum quemquc sensum cor-

poris pertinent: ita dc his quac animo ac mcnte sentiuntur.

(quia ct ipse rectissime dicitur sensus , unde ct sententia voca-

bulum aoccpit), hoc est, de invisibilibus quac a nostro scnsu

intcriore rcmota sunt, iis nos oportet credere, qui hacc in ill<

incorporeo lumine disposita didicerunt, vcl mancntia contucntur

DE CIVITATE DEI LIB. IX 323

C A P. V I.

De conditionemundi, quod nec intemporahs sit, nec novo Dei ordinata consiho, quasi posteavoluerit, quod antea noiueril. Visibilium omnium maxinius est mundus, invisibilium omnium maximus est Deus. Sed mundum essc conspicimus, Deum csse crcdimus. Quod autcm Deus mundum fecerit, nulli tutius crcdimus, quam ipsi Dco. Vbi eum audivimus? Nusquam internn nos melius quam in Scripturis sanctis, ubi dixit pro- pheta cius, In principio fecit Deus coelum et terram. Num- quidnam ibi fuit iste propheta, quando fecit Deus coelum et terram? Non : sed ibi fuit Sapientia Dei, per quam facta sunt omnia, quae m animas etiam sanctas sc transfert, amicos Dci ct Aophetas constituit, cisque opera sua sine strepitu intus «narrat. Loquuntur eis quoque Angeli Dei, qui semper vident taciemlatns, voluntatemque eius quibus oportet annuntiant Ex lns unus crat iste propheta, qui dixit et scripsit: In princi- pio fecit Deus coelum et terram. Qui tam idoneus testis cst per quem Dco credendum sit, ut eodem Spiritu Dei, quo haec sibi rcvelata cognovit, etiam ipsam nostram futuram tanto ante praedixerit.

Scd quid placuit Deo aeterno tunc facere coelum et terram quae antea non fecissct? Qui hoc dicunt, si mundum acternum sinc ullo initio, et ideo nec a Deo factum videri volunt, nimis aversi sunt a veritate, et letali morbo impietatis insaniunt Ex- ccptis enim propheticis vocibus, mundus ipse ordinatissima sua mutabihtate et mobilitate et visibilium omnium pulcherrima specie quodam modo tacitus et factum sc esse, et non nisi a Deo i.ieffabilitcr atquc invisibiliter magno et ineffabiliter at- que invisibihtcr pulchro fieri sc potuisse proclamat. Qui au- tem a Deo quidem factum fatentur, non tamen eum volunt tcmpons habere, sed suae creationis initium, ut modo nuo- rlani tix intelligibili scmper sitfactus, dicunt quidem aliquid' unde sibi Deum videntur velut a fortuita temeritate defendere' ie sub.to ,IIi venisse credatur in mentem, quod nunquam antc enisset, faccre mundum, et accidisse illi voluntatem novam um ni nullo sit omnino mutabilis: sed non video quomodo eis •oss.t ,n caeteris rebus ratio ista subsistere, maximeque in ani- na, quam si Deo coaeternam essc contenderint, unde illi acci- •erit nova inisena, quae nunquam antea per aeternum, nullo uodo poterunt cxplicare. Si cnim alternasse semper eius mise- am et beatitudinem dixerint, necesse est dicant etiam sempcr fcrnaturam; unde illa eos sequetur absurditas , ut etiam cum eata clicitur, m hoc utique iion sit beata, si futuram suam mi-

X2

324 DIVI AVRELII AVGVSTINI

seriam et turpitudinem praevidet; si autem non praevidet, ncc se turpem ac miseram fore, sed beatam semper cxistimat, falsa opinione sit beata: quo dici stultius nihil potcst. Si autem sem- per quidem per saecula retro infinita cum beatitudine alternassc animae miseriam putant, sed nunc iam de caetero cum fuerit liberata, ad miseriam non esse redituram, nibilo minus convin- cuntur nunquam eam fuisse vere beatam, sed deinccps essc in- cipere nova quadam nec fallaci beatitudine; ac per hoc fatebun- tur accidere illi aliquid novi, et hoc magnum atque pracclarum, quod nunquam retro per aeternitatem accidisset. Cuius novita- tis causam si Deum negabant in aeterno habuisse consilio, si- mul cum negabunt etiam beatitudinis eius auctorem; quod ne- fandae impietatis est: si autem dicentetiamipsum novo consilio excogitasse, ut de caetero sit animainaeternuinbeata, quomodo eum alienum ab ea, quae illis quoque displicct, mutabilitatc monstrabunt ? Porro si ex tempore creatam , sed nullo ulterius tempore perituram, tanquam numerum, [verum] habere initium, sed non habere finem fatentur, et ideo semcl cxpertam miserias, si ab eis fuerit liberata , nunquam miseram postea futuram , non utique dubitabunt hoc fieri manente incommutabilitate consilii Dei. Sic ergo credant ct mundum ex tempore fieri potuisse, ncc tamen ideo Deum in eo faciendo aeternum consilium volunta- temque mutasse.

C A P. V.

Tam non esse cogitandum de infinitis temporum spatiis ante mundujn, quam nec de infinitis locorum.

Dcinde videndum cst istis, qui Deum conditorem mundi consentiunt, et tamen quaerunt de mundi tcmpore quid respon- deamus, quid ipsi respondeant de mundi loco. Ita cnim quacri- tur, cur potius tunc ct non antea factus sit, qucmadmodum quaeri potest, cur hic potius ubi est ct non alibi? Nam si infi- nita spatia temporis ante mundum cogitant, in quibus eis non vidctur Deus ab opere cessare potuisse, similiter cogitcnt cxtra mundum infinita spatia locorum , in quibus si quisquam dicat non potuisse vacare omnipotentem, nonne conscquens erit , ut innumerabilcs mundos cum Epicuro somniare cogatur ; ea tan- tum differentia, quod eos ille fortuitis motibus atomorum gigni asserit ct resolvi, isti autem opere Dei factos dicturi sunt, si eum per interminabilem immensitatem locorum cxtra mundum circumquaque patentium vacarc noluerint, nec eosdem mundos, quod ctiam dc isto sentiunt, ulla causa posse dissolvi? Cum his cnim agimus qui et Deum incorporeum, ct omnium naturarum quae non sunt quod ipsc, crcatorem nobiscum scntiunt; alios

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 325

autem nimis indignum est ad istam disputationem religionis ad- mittcre: maxime quod apud eos qui multis diis sacrorum obse- quium deferendum putant, isti philosophos caeteros nobilitate atque auctoritate vicerunt, non ob aliud, nisi quia longo qui- dem intervallo , verumtamen reliquis propinquiores sunt vcri- tati. An forte substantiam Dei, quam nec includunt, ncc de- torminant, nec distcndunt loco, sed eam, sicut de Deo sen- tire dignum est, fatentur incorporea-praesentia ubique totam, a tantis locorum extra mundum spatiis absentem esse dicturi sunt, et uno tantum, atque in comparatione illius infinitatis tam exiguo loco , in quo mundus est, occupatam? Non opinor, eos in haec vaniloquia progressuros. Cum igitur unum mun- dum ingenti quidem mole corporea, finitum tamen et loco suo determinatum, et opcrante Deo factum esse dicant: quod re- spondent de infinitis extra mundum locis , cur in eis ab opere Deus esset; hoc sibi rcspondeant, de infinitis ante mundum temporibus, cur in eis ab opere Deus cessaverit. Et sicut non estconsequcns, ut fortuito potius quam ratione divina Deus, nonalio, sed isto in quo est loco, mundum constituerit, cum paritcr infinitis ubique patentibus nullo cxcellentiore merito possct hic eligi, quamvis eandem divinam rationem, qua id factumest, nulla possit humana comprchendere : ita non est consequens, ut Deo aliquid existimemus accidisse fortuitum, quod illo potius quam anteriore tempore condidit mundum, cum aequaliter anteriora tempora per infinitum retro spatium prae- terissent, ncc fuisset aliqua differentia unde tempus tempori ehgendo praeponeretur. Quod si dicunt, inanes esse hominum cogitationes , quibus infinita imaginantur loca, cum locus nul- lus sit praeter mundum: respondetur eis , isto modo inaniter homines cogitare praeterita tempora vacationis Dei, cum nul- lum tempus sit ante mundum,

C A P. V I.

Creationis mundiet temporum unum esse principium, nec aliud alio

praeveniri. Si enim recte discernuntur actcrnitas et tempus, quod tem- pussinealiqua mobili mutabilitate non est, in aeternitate autem nulla mutatio est; quis non videat quod tempora non fuissent, mSl crcatura fieret, quae aliquid aliqua motione mutaret; cuius motionis et mutationis cum aliud atque aliud, quae simul esse non possunt, cedit atque succedit, in brevioribus vcl productio- ribus morarum intervallis tempus sequeretur? Cum igitur Deus, in cuius aeternitate nulla est omnino mutatio , creator

326 DIVI AVRELII AVGVSTINI

sit temporum et ordinator, quomodo dicatur post temporum spatia mundum creasse, non video; nisi dicatur ante mundum iam aliquam fuisse creaturam, cuius motibus tempora currerent. Porro si literae sacrae maximeque veraces ita dicunt, in prin- cipio fecisse Deum coelum et terram, ut nihil antea fecisse in- telligatur, quia hoc potius in principio fecisse diceretur, si quid fecisset ante caetera cuncta quae fecit; procul dubio non est mundus factus in tempore, sed cum tempore. Quod enim fit in tempore, et post aliquod fit, et ante aliquod tempus ; post id quod praeteritum est, ante id quod futurum est: nullum autera posset csse praeteritum; quia nulia erat creatura, cuius muta- bilibus motibus ageretur. Cum tempore autem factus est mun- dus, si in eius conditione factus est mutabilis motus, sicut vi- detur se habere etiam ordo ille primorum sex vel septem die- rum; in quibus mane et vespera nominantur, donec omnia quae his diebus Deus fecit, sexto perficiantur die, septimoque in ma- gno mysterio Dei vacatio commendetur. Qui dies cuiusmodi sint, aut perdifficile nobis, aut etiam impossibile est cogitare, quanto magis dicere.

C A P. VII.

De qualitate primorum dierum, quia antequam soljieret, vesperam et mane traduntur habuisse.

Videmus quippc ipsos dies notos non habere vesperam nisi de solis occasu, nec mane nisi de solis exortu: illorurn autem priores tres dies sine sole peracti sunt, qui quarto dic factus refertur. Et primitus quidtem lux verbo Dei facta, atque inter ipsam et tenebras Deus separasse narratur, et eandem lucem vocasse dicm, tenebras autem noctem: sed qualis illa sit lux, et quo alternante motu, qualemque vesperam et mane fecerit, remotum est a sensibus nostris; nec ita ut est, intelligi a no- bis potest; quod tamen sine ulla haesitatione credcndum est. Aut enim aliqua lux corporea est, sive in superioribus mundi partibus longe a conspectibus nostris , sive unde sol postmodum accensus est: aut lucis nomine significata est sancta Civitas, in sanctis Angclis ct spiritibus beatis, de qua dicit Apostolus: Quae sursum est Hierusalem , mater nostra aeterna in coelis. Ait quippe ct alio loco: Omnes enim vos filii estis, etfilii diei; non sumus noctis neque tenebrarum. Si tamcn et vesperam diei huius et mane aliquatenus congrucnter intelligere valeamus. Quoniam scientia creaturae in comparationc scientiae Creatoris quodam modo vesperascit: itemquc lucescit et mane fit, cum et ipsa refcrtur ad laudem dilectioncmque Creatoris; nec in no- ctem vergitur, ubi non Crcator crcaturac dilcctionc rclinqui-

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 327

tur. Denique Scriptura cum illos dies dinumeraret ex ordine, nusquam interposuit vocabulum noctis. Nos enim ait alicubi, Factaestmox: sed, Fncta est vespera, etfactumest mane dies unus. Ita dies secundus , et caeteri. Cognitio quippe crea- turae in se ipsa decoloratior est, ut ita dicam, quam cum in Dei Sapientiae cognoscitur , velut in arte qua facta cst. Ideo ve- spera congruentius quam nox dici potest: quae tamen, ut dixi, cum ad laudandum et amandum refertur Creatorem , rccurrit in mane. Et hoc cum facit in cognitione sui ipsius, dies unus est: cum in cognitione firmamenti, quod inter aquas inferiores ct superiores coelum appellatum est, dies secundus : cum in co- gnitionc terrae ac maris omniumque gignentium, quae radici- bus continuata sunt terrae , dies tertius : cum in cognitione lu- minarium maioris et minoris omniumque siderum, dies quartus : cum in cognitione omnium ex aquis animalium natatilium atque volatilium, dies quintus: cum in cognitione omnium animalium terrenorum atque ipsius hominis , dies sextus.

C A P. VIII.

Quae qualisve intelligenda sit Dei requies, quapost opera sex dierum

requievit in septimo.

Cum vero in die septimo rcquievit Deus ab omnibus operi- bus suis, et sanctificat eum; nequaquam est accipiendum pue- riliter, tanquam Deus laboraverit operando, qui dixit, etfacta sunt, verbo intelligibili et sempiterno, non sonabili et tempo- rali. Sed requies Dei requiem significat eorum qui requiescunt in Deo, sicut laetitia domus, laetitiam significat eorum qui lae- tantur in domo, etiamsi non eos domus ipsa, sed alia res ali- qua laetos facit. Quanto magis , si eadem domus pulchritudine sua faciat laetos habitatores , ut non solum eo loquendi modo laeta dicatur, quo significamus per id quod continet id quod continetur; sicut, theatra plaudunt, prata mugiunt, cum in il- lis homines plaudant , in his boves mugiant : sed etiam illo quo significatur per efficientem id quod efiieitur; sicutlaeta epistola dicitur, significans eorum laetitiam, quos legentes eflicit laetos. Convcnientissime itaque cumDeum requievisse prophetica nar- rat auctoritas, significatur requies eorum qui in illo requie- scunt, et quos facit ipsc requiescere. Hoc etiam hominibus quibus loquitur, et propter quos utique conscripta est, promit- tente prophetia, quod etiam ipsi post bona opera quae in eis et per eos operatur Deus , si ad illum prius in ista vita per fidem quodam modo accesserint, in illo habebunt requiem sempiter- uam. Hoc enim et sabbati vacatione ex praecepto legis in vc-

328 IHVI AVRELII AVGVSTINI

tcrc Dei populo figuratum est, undc suo Ioco diligentius arbi- tror disserendum.

C A P. IX.

De angelorum conditione quid secundum divina testimonia sentien-

dum sit.

Nunc, quoniam de sanctae Civitatis exortu dicere institui, ct prius quod ad sanctos Angelos attinet dicendum putavi, quae huius Civitatis et magna pars est, et eo beatior, quod nunquam peregrinata, quae hinc divina testimonia suppetant, quantum satis videbitur, Deo largientc, explicare curabo. Vbi de mundi constitutione sacrae literae loquuntur, non evidentcr dicitur, utrum vel quo ordine creati sint angeli: sed si praetermissi non sunt, vel coeli nomine, ubi dictum est, In principio fecit Deus coelum et terram; vel potius lucis huius, de qua loquor, signilicati sunt. Non autem praetcrmissos esse hinc cxistimo, quod scriptum cst, rcquievisse Deum in scptimo die ab omni- bus operibus suis quae fccit, cum libcr ipse ita sit exorsus , In principio fecit Deus coelum et terram: ut ante coelum ct ter- ram nihil aliud fecissc vidcatur. Cum ergo a coelo et terra coc- perit, atque ipsa terra quam primitus fecit, sicut Scriptura consequenter eloquitur, invisibilis et incomposita, nondumquc luce facta, utique tenebrae fuerint super abyssum, id cst, su- per quandam terrac et aquae indistinctam eonfusionem, ubi enim lux non est, tenebrae sint necessc est; deindc cum om- nia creando disposita sint, quae per sex dies consummata nar- rantur; quomodo angeli praetermittentur , tanquam non csscnt in opcribus Dei, a quibus die septimo requievit? Opus autem Dei esse angelos, hic quidem etsi non praetermissum, non ta- men cvidcnter exprcssum cst: sed alibi hoc sancta Scriptura clarissima voce testatur. Nam in hymno trium in camino viro- rum cum praedictum esset, Benedicite omnia opera Domini Domino: in exsecutione eorundem opcruin, ctiam angcli no- minati sunt. Et in Psalmo canitur: Laudate Dominum de coe- lis, laudate eum in excelsis. Laudate eum omnes angeli eius, laudate eum omnes virtutes eius. Laudate eum sol et luna, laudate eum omnes stellae et lumen. Laudate eum coeli coe- lorum, et aquae quae super coelos sunt, laudent nomen Do- mini. Quoniam ipse dixit , et facta sunt ; ipse mandavit, et creata sunt. Etiam hic apertissime a Deo factos esse angclos divinitus dictum cst, cum eis intcr caetora coelestia commemo- ratis, infertur ad omnia, Ipse dixit, etfacta sunt. Quis porro pudcbit opinari, post omnia ista quac sex dicbus cnumerata Sunt, angelos factos. Sed ct si quisquam ita dcsipit, rcdar-

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 329

guit istam vanitatem illa Scriptura paris auctoritatis , ubi Deus dicit: Quando facta sunt sidera, laudaverunt me voce magna omnes angeli mei. lam crgo crantangeli, quando facta sunt sidera. Facta sunt autem quarto die. Numquidnam ergo dic tertio factos esse dicemus? Absit. In promtu est enim, quid illo die factum sit. Ab aquis utique terra discrcta est, et distin- ctas sui generis spccies duo ista elcmenta sumserunt; et produ- xit terra quicquid ei radicitus inhaeret. Numquidnam secundo? Ncc hoc quidcm. Tunc enim firmamentum factum est inter aquas superiorcs et inferiores, coelumque appellatum est; in quo firmamento facta sunt sidera quarto die. Nimirum ergo si ad istorum dierum opera Deipertinent angeli, ipsi sunt lux illa quae dici nomcn accepit, cuius unitas ut commcndaretur, non est dictus dics primus, sed dies unus. Nec alius est dics se- cundus , aut tertius , aut caeteri : sed idem ipse unus ad im- plendum senarium vel septenarium numerum repetitus est, pro- pter senariam vel septenariam cognitionem; senariam scilicet operum quae fecit Deus, et septenariam quietis Dei. Cum enim dixit Deus, Fiat lux, etfacta est lux; si recte in hac luce crea- tio intelligitur angclorum, profecto facti sunt participes lucis aetcrnac, quod [quae] est ipsa incommutabilis SapientiaDei, per quam facta sunt omnia, quem dicimus unigenitum Dei Filium; ut ea luce illuminati, qua creati, fierentlux, et vocarentur dies participatione incommutabilis lucis et diei , quod est Ver- bum Dei, per quod et ipsi et omnia facta sunt. Lumen quippe vei'um, quod illuminat omnem hominem in hunc mundum ve nientem, hoc illuminat et omnem angelum mundum, ut sit lux non in se ipso, sed in Deo : a quo si avertitur angclus, fit im- mundus; sicut sunt omnes qui vocantur immundi spiritus, nec iam lux in Domino, sed in se ipsis tenebrae, privati partici- patione lucis aeternae. Mali enim imlla natura est; sed amissio boni, mali nomen acccpit.

C A P. X.

De sintplici et incommutabili Trinitate, Patris et Filii, et Spiritus saucti, uniusDei: cui non est aliud qualitas , aliud suhstantia.

Est itaque bonum solum simplex, et ob hoc solum incom- mutabile, quod est Deus. Ab hoc bono creata sunt omnia bona, sed non simplicia, et ob hoc mutabilia. Creata sane, inquam, id est, facta, non genita. Quod enim de simplici bono genitum est, et hoc est quod illud de quo genitum cst; quae duo Patrem et Filium dicimus : et utrumque hoc cum Spiritu sancto unus cst Deus : qui Spiritus Patris et Filii, Spiritus sanctus propria

330 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ciuadam notione huius nominis in sacris literis nuncupatur. Alius est autem quam Pater ct Filius, quia nec Pater est, ncc Filius: sed alius dixi, non aliud; quia et hoc pariter simplex pariterque bonum est incommutabile et coaeternum. Et hacc Trinitas unus est Deus: nec ideo non simplex, quia Trinitas. Neque enim propter hoc naturam istam boni simplicem dicimus, quia Pater in ea solus , aut solus Filius, aut solus Spiritus san- ctus * aut vero sola est ista nominis Trinitas sine subsistentia personarum, sicut Sabclliani haeretici putaverunt: [Pater qui genuit simplex est, et Filius qui genitus est, pariter simplex est, et hoc est quod illud de quo genitus est.] sed ideo simplex dicitur, quoniam quod habet, hoc est, excepto quod relative quaeque persona ad alteram dicitur. Nam utique Pater habet Filium, nec tamen ipse est Filius, et Filius habet Patrem, nec tamen ipse est Pater. In quo ergo ad se ipsum dicitur , non ad alterum, hoc est quod habet : sicut ad se ipsum dicitur vivus [vivens] , habendo utique vitam , et eadem vita ipse est.

Propter hoc itaque natura dicitur simplex, cui non sit ali-

quid habere , quod vel possit amittere ; vel aliud sit habens,

aliud quod habet; sicut vas aliquem liquorem, aut corpus colo-

rem, aut aer lucem sive fervorem, aut anima sapientiam. Ni-

hil enim horum est id quod habet: nam neque vas liquor est,

nec corpus dolor, nec aer lux sive fervor, neque anima sa-

pientia est. Hinc est quod etiam privari possunt rebus quas

habent, et in alios habitus vel qualitates verti atque mutari, ut

et vas evacuetur humore quo plenum est, ct corpus decoloretur,

et aer tenebrescat, et anima desipiat. Sed etsi sit corpus in-

corruptibile, quale sanctis in resurrectione promittitur, habet

quidem ipsius incorruptionis inamissibilem qualitatem, sed ma-

nente substantia corporali non hoc est, quod ipsa incorruptio.

Nam illa etiam per singulas partes corporis tota est, nec ahbi

maior, alibi minor; neque enim ulla pars est incorruptior quam

altera: corpus vcro ipsum maius est in toto quam in parte ; et

cum alia pars est in eo amplior, alia minor, non ea quae am-

plior est incorruptior quam ea quae minor. Aliud est itaque

corpus, quod non ubique sui totum cst: alia incorruptio , quac

ubique eius tota est ; quia omnis pars incorruptibilis corporis

etiam caeteris inaequalis aequaliter incorrupta est. Neque enim,

verbi gratia, quia digitus minor est quam tota manus, ideo in-

corruptibilior manus quam digitus. Ita cum sint inaequalcs

manus et digitus, aequalis est tamcn incorruptibilitas manus ct

digiti. Ac pcr hoc quamvis a eorporc incorruptibili insepara-

bilis incorruptibilitas sit; aliud est tamen substantia, qua cor-

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 331

pus dicitur , aliud qualitas eius, qua incorruptibilc nuncupatur. Et ideo ctiam sic non hoc est quod habet. Anima quoquc ipsa, etiamsi semper sit sapiens, sicut crit cum libcrabitur in aeter- num ; [ sicut erit cum a praesenti miseria liberabitur in aeter- num; quia licct tunc sapiens sit in acternum,] participatione tamcn incommutabilis sapientiac sapicns erit, quae non est quod ipsa. Neque enim si aer infusa luce nunquam deseratur, ideo non aliud est ipse, aliud lux qua illuminatur. Ncquc hoc ita dixerim, quasi aer sit anima: quod putaverunt quidam qui non potuerunt incorpoream cogitare naturam. Sed habet hacc ad illa etiam in magna disparilitate quandam similitudinem , ut non inconvenienter dicatur, sic illuminari animam incorpo- rcam luce incorporea simplicis sapientiae Dei, sicut illuminatur aeris corpus luce corporea; et sicut aer tcnebrescit ista luce desertus, (nam nihil sunt aliud quae dicuntur locorum quorum- cunque corporalium tenebrae, quam aer carens luce) ita tene- brescere animain sapientiae luce privatam.

Secundum hoc crgo dicuntur illa simplicia, quae principa- liter vereque divina sunt , quod non aliud est in eis qualitas, aliud substantia, nec aliorum participatione , vel divina, vel sapientia, vcl beata sunt. Caeterum dictus est in Scripturis sanctis Spiritus sapientiae multiplex, eo quod multa in se ha- beat : scd quae habet, haec et est, et ea omnia unus est. Neque enim multae, sed una sapientia est, in qua sunt immensi qui- dam atque infiniti thesauri rerum intelligibilium , in quibus sunt omnes invisibiles atque incommutabiles rationes rerum, etiam visibilium et mutabilium, quae per ipsam factae tunt. Quoniam Deus non aliquid nesciens fecit, quod nec de quolibet hominc artifice recte dici potest : porro si sciens fecit omnia, ea utique fecit quae noverat. Ex quo occurrit animo quiddam mi- rum , sed tamen verum, quod iste mundus nobis notus esse non posset, nisi esset; Deo autem nisi notus esset, esse non posset.

C A P. XI.

An eius beatiludhiis, quam sancti Angeli ab initio sui semper habue- runt, etiam illos spiritus qui in veritate non steterunt, participes fuisse credendum sit.

Quae cum ita sint , nullo quidem modo secundum aliquod temporis spatium prius erant illi spiritus tenebrae , quos ange- los dicimus : sed simul ut facti sunt, lux facti sunt: non tamen ita tantum crcati, ut quoquo modo essent, et quoquo modo viverent; sed ctiam illuminati, ut sapienter beateque vi- vercnt. Ab hac illuininationc aversi quidam angeli, non ob-

332 DIVI AVRELII AVGVSTINI

tinuerunt excellentiam sapientis beataeque vitae, quae procul dubio non nisi aeterna est aeternitatisque suae certa atquc secura: sed et rationalem licct insipientem sic habcnt, ut eam non possint amittere, nec si velint. Quatenus autem ante quam peccassent, illius sapientiae fuerint participcs, definire quis potest? In eius tamen participatione aequales fuissc istos illis , qui propterea vere pleneque beati sunt, quoniam nequa- quam de suae beatitudinis aeternitate falluntur, quomodo di- cturisumus? quandoquidem si aequales in ea fuissent, etiam isti in eius aeternitate mansissent pariter beati, quia pariter certi. Neque enim sicut vita quamdiu cunque fuerit, ita ae- terna vita veraciter dici poterit, si finem habitura sit. Si qui- dem vita tantummodo vivendo, aeterna vero finem non habendo nominata est. Quapropter quamvis non quicquid aeternum, continuo beatum sit; (dicitur enim ctiam poenalis ignis aeter- nus : ) tamen si vere perfectcque beata vita non nisi aeterna est, non erat talis istorum, quandoque desitura, et propterea non aeterna , sive id scirent , sive nescientes aliud putarent : quia scientes timor, nescientes error beatos esse utique non sinebat. Si autem hoc ita nesciebant, ut falsis incertisve non fiderent, sed utrum sempiternum, an quandoque finem habiturum csset bonum suum, in neutram partem firma assensione ferrentur, ipsa de tanta felicitate cunctatio eam beatae vitae plenitudinem, quam in sanctis Angelis esse credimus , non habebat. Neque enim beatac vitae vocabulumita contrahimus ad quasdam signi- ficationis angustias, ut solum Deum dicamus beatum: qui ta- men ita vere beatus est, ut maior beatitudo csse non possit: in cuius comparatione , quod Angeli beati sunt, sua quadam sum- ma beatitudine, quanta essc in Angelis potest, quid aut quan- tum est?

C A P. XII.

De comparatione beatitudinis iustorum , necdum tenentium promis- sionis divinae praemium , et primorum in paradiso hominum ante

peccatum.

Nec ipsos tantum, quod attinet ad rationalem vel intclle- ctualem creaturam, beatos nuncupandos putamus. Quis cnim primos illos homines in paradiso negarc audeat beatos fuisse ante peccatum , quamvis de sua beatitudine quam diuturna vel utrum aetcrna esset incertos ; (esset autem aeterna, nisi pec- cassent :) cum hodie non impudenter beatos vocemus, quos vi- demus iuste ac pie cum spe futurae immortalitatis hanc vitam ducere sine crimine vasfcante conscientiam, facile impetrantes pcccatis huius infirmitatis divinam miscricordiam. Qui licet dc

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 333

snae pcrsevcrantiac praemio certi sunt, dc ipsa tamen pcrseve- rantia sua reperiuntur incerti. Quis cnim hominum se in actionc profcctuquc iustitiae pcrsevcraturum usquc in fincm sciat, nisi aliqua rcvelationc ab illo fiat ccrtus, qui de hac re rusto latentique iudicio non omnes instruit, sed neminem fal- lit. Quantum itaque pcrtinet ad delectationem praesentis boni, bcatior erat primus homo in paradiso, quam quilibet iustus in hac infirmitate mortali : quantum autem ad spem futuri (boni), bcatior quilibet in quibuslibet cruciatibus corporis, cui non opi- nione, sed certa veritatc manifestum est, sine fine se habitu- rum omni molestia carentem societatem Angelorum in partici- patione summi Dei, quam crat ille homo sui easus incertus in magna illa fclicitatc paradisi.

CAP. XIII.

An ita unius felicitatis omnes Angeli sint creati, ut neque lapsuros se

possent nosse qui lapsi sunt , et post ruinam labentium perseverantiae

suae praescientiam acceperint qui steterunt.

Quocirca cuivis iam non difficulter occurrit utroque coniun-

cto effici bcatitudinem , quam recto proposito intellectualis na-

tura dcsiderat; hoc est, ut et bono incommutabili, quod Deus

est, sine ulla molcstia pcrfruatur, et in eo se in aeternum esse

mansuram, nec ulla dubitatione cunctetur, nec ullo errore

fallatur. Hanc habcre Angelos lucis pia fide credimus : hanc

nec ante quam caderent, habuisse angelos peccatores, qui sua

pravitate illa lucc privati sunt , consequenti ratione colligimus ;

habuisse tamen aliquam, etsi non praesciam beatitudinem, si

vitam egcrunt antc peccatum, profecto credendi sunt. Aut si

durum videtur, quando facti sunt angeli, alios credere ita fa-

ctos ut non acciperent praescientiam vel perscverantiae vel ea-

sus sui, alios autem ita ut veritate certissima aeternitatem suae

beatitudinis nossent ; sed aequalis fclicitatis omnes ab initio

creati sunt, ct ita fuerunt, donec isti qui nunc mali sunt, ab

illo bonitatis lumine sua voluntate cecidissent: procul dubio

multo est durius nunc putarc Angclos sanctos aeternae suae

beatitudinis incertos, et ipsos de semetipsis ignorare, quod nos

dc illis pcr Scripturas sanctas nosse potuimus. Quis enim ca-

tholicus Christianus ignorat, nullum novum diabolum ex bonis

Angelis ulterius futurum; sicut ncc istum in socictatem bono-

rumAngelorum ulterius rediturum? Veritas quippe in Evange-

lio sanctis fidclibusquc promittit, quod crunt aequales Angelis

Dei: quibus etiam promittitur, quod ibunt in vitam acternam.

l*orro autem si nos certi sumus, nunquam nos ex illa immor-

334 DIVI AVRELIl AVGVSTINI

tali felicitatc casuros, illi vcro si certi non sunt: iam potiores, non aequales eis crimus. Sed quia nequaquam veritas fallit, et aequales cis erimus, profecto etiam ipsi certi sunt suae felici- tatis aeternae. Cuius illi alii quia certi non fuerunt; non enim erat eorum actcrna fclicitas cuius ccrti cssent, quae finem fue- rat habitura: restat ut aut impares fuerint, aut si pares fuc- runt, post istorum ruinam illis certa scientia suae sempiternae felicitatis accesserit. Nisi forte quis dicat, id quod Dominus ait dc diabolo in Evangelio , Ille homicida erat ab initio , et in ve- ritate non stetitj sic cssc capiendum, ut non solum homicida fuerit ab initio, id est, initio humani generis, ex quo utique homo factus cst, quem decipiendo posset occidere : verum etiam ab initio suae conditionis in veritate non steterit; et ideo nun- quam beatus cum sanctis Angelis fuerit, suo recusans esse sub- ditus Creatori, et sua per superbam velut privata potestatc lae- tatus , ac per hoc falsus et fallax; quia ncc unquam potestatem Omnipotentis evadit, et qui pcr piam subiectionem noluit te- nere quod vere est, aflfectat per supcrbiam elationem simularc quod non est: ut sic intclligatur etiam quod beatus Ioannes Apostolus ait: Ab initio diabolus peccat ; hoc est, ex quo crca- tus cst, iustitiam rccusavit, quam nisi pia Deoque subdita vo- luntas habere non possit. Huic sententiae quisquis acquiescit, non cum illis haereticis sapit, id est, Manichaeis ; et si quac aliae pestes ita sentiunt, quod suam quandam propriain tan- quam ex adverso quodam principio diabolus habeat naturam mali: qui tanta vanitate.dcsipiunt, ut cum verba ista Evange- lica in auctoritate nobiscum habcant, non attendant non di- xisse Dominum, A veritate alienus fuit; sed, In veritate non stetit: ubi a veritate lapsum intelligi voluit: in qua utique si stetisset, eius particeps factus, beatus cum sanctis Angelis permaneret.

C A P. XIV.

Quo genere locutionis dictum sit de diabolo, quod in veritate non ste- terit, quia veritas non est in eo.

Subiecit autem indicium, quasi quaesissemus , unde osten- datur, quod in veritatc non steterit , atque ait: Quia non est veritas in eo. Esset autem in co , si in illa stctisset. Locutionc autcm dictum est minus usitata. Sic enim videtur sonarc , In veritate non stetit, quia non est veritas in eo, tanquam ea sit causa, ut in veritate non steterit, quod in eo vcritas non sit: cum potius ea sit causa, ut in co veritas non sit, quod in veri- tate non steterit. Ista locutio est et in Psalmo : Ego clamavi, quoniam exaudisti me Deus: cum dicendum fuisse videatur,

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 335

Exaudisti me Deus, quoniam clamavi. Sed cum dixissct, Ego clamavi; tanquam ab co quaercretur, undc sc clamassc mon- straret, ab effectu cxauditionis Dei clamoris sui ostendit affc- ctum; tanquam diceret, Hinc ostendo clamassc mc, quoniam cxaudisti me.

C A P. X V.

Quid sentiendtnn sit de eo quod scriptum est , Ab initio diabolus

peccat.

Illud etiam quod ait de diabolo Ioannes , Ab initio diabolus peccat ; non intelligunt, si naturale est, nullo modo csse pcc- catum. Scd quid respondetur propheticis testimoniis, sivc quod Esaias ait, sub figurata persona principis Babyloniae diabolum notans, Quomodo cecidit Lucifer, qui mane oriebatur : Sive quod Ezechicl, In deliciis paradisi Dei fuisti, omni lapide pretioso ornatus es ? Vbi intelligitur fuisse aliquando sine pec- cato. Nam expressius ci paulo post dicitur: Ambulasti in die- bus tuis sine vitio. Quac si aliter convcnicntius intelligi ne- queunt, oportet etiam illud quod dictum est, In veritate non stetit, sic accipiamus , quod in veritate fuerit, sed non per- manserit. Et illud, quod ab initio diabolus peccat, non ab initio ex quo creatus estpeccarc putandus est ; scd ab initio pcc- cati , quod ab ipsius superbia coeperit esse peccatum. Nec il- lud quod scriptum est in libro Iob, cum de diabolo sermo esset, Hoc est initium figmentum Domini , quod fecit ad illudendum ab Angelis suis; cui consonare videtur etiam PsalmUs, ubi le- gitur, Draco hic quem finxisti ad illudendum ei ; sic intelli- gcndumest, ut existimemus talem ab initio creatum, cui ab Angclis illudcretur, scd in hac pocna post peccatum ordinatum. Initium ergo eius figmentum est Domini: non enim est ulla natura etiam in extremis infimisque bestiolis, quam non illc constituit, a quo est omnis modus, omnis spccies, omnis ordo, sine quibus nihil rerum inveniri vel cogitari potest : quanto magis angelica creatura , quae omnia cactera quae Deus condi- dit, naturae dignitate praecedit?

CAP. XVI.

Dt s;radibus et differentiis creaturarum, quod aliter pendet usus uti- litatisj aliter ordo rationis.

In his enim quae quoquo modo sunt, et non sunt quod Deus est a quo facta sunt, praeponuntur viventia non viventi- bus; sicut ea quae habcnt vim gignendi vel etiam appetendi, his quae isto motu carent. Et in his quac vivunt, praeponun- tur senticntia non sentientibus , sicut arboribus animalia. Et

330 DIVl AVRFLII AVGVSTINI

in liis quac sentiunt, pracponuntur intelligentia non intelligcn- tibus, sicut homincs pecoribus. Et in his quae intelligunt, pracponuntur immortalia mortalibus, sicut angcli liominibus. Scd ista pracponuntur naturae ordine: est autem alius pro suo cuiusquc usu aestimationis modus, quo fit ut quaedam sensu carcntia quibusdam sentientibus pracponamus , in tan- tum ut si potcstas esset, ea prorsus de natura rerum auferrc vcllcmus, sivc qucm in ea locum habeant ignorantes, sive etiam si sciamus, nostris ea commodis postponentes. Quis enim non domi suae panem habcrc quam mures , nummos quam pulices malit ? Sed quid mirum , cum ipsorum etiam hominum aesti- mationc, quorum certe natura tantae cst dignitatis, plerumquc carius comparetur equus quam servus, gemma quam famula? Ita libertate iudieandi plurimum distat ratio considerantis a ne- cessitate indigentis, seu voluptate cupientis, cum ista quid per se ipsum in rerum gradibus pendat, necessitas autem quid pro- pter quid expetat, cogitct; et ista quid verum luci mentis ap- pareat, voluptas vero quid iucundum corporis blandiatur, ex- auirat. Sed tantum valet m naturis rationalibus quoddam veluti pondus voluntatis et amoris, ut cum ordine naturae angcli ho- minibus, tamen lege iustitiae boni homines malis angelis prae-

ferantur.

C A P. XVII.

Vitium malitiae non naturam esse, sed contra naturam , cuiadpec- candum non Conditor causa est, sed voluntas. Propter naturam igitur, non propter malitiam diaboli, di- ctum recte intelligimus. Hoc est initium figmenti Domini; quia sinc dubio ubi esset vitium malitiae, natura non vitiata praccessit. Vitium autem ita contra naturam cst, ut non pos- sit nisi noccre naturae. Non itaque esset vitium recedere a Deo, nisi naturae, cuius id vitium est, potius compcteret essc cum Deo. Quapropter etiam voluntas mala grande testimonium cst naturae bonae. Sed Deus sicut naturarum bonarum opti- mus creator est, ita malarum voluntatum iustissimus ordinator; ut cum malc illac utuntur naturis bonis , ipse bene utatur ctiain voluntatibus malis. Itaque fecit ut diabolus institutionc illius bonus, voluntatc sua malus, in inferioribus ordinatus illudere- tur ab Angelis cius, id est, ut prosint tentationes eius sanctis, quibus cas obcsse dcsiderat. Et quoniam Deus cum eum con- dcret, futurae malignitatis cius non crat utique ignarus, ct praevidcbat quae bona dc malis eius esset ipse facturus : pro- pterca Psalmus ait, Draco hic, quem finxisti ad illudendum ei, ut in eo ipso quod cum finxit, licet per suam bonitatcm bonuni,

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 337

iam per suam pracscientiam pracparasse intelligatur quomodo illo uteretur et malo.

C A P. XVIII.

De pulchritudine universitatis , quae per ordinationem Dei etiam ex contranorum fit oppositione luculentior.

Neque enim Deus ullum, non dico angelorum, sed vcl ho- minum crearet, quem malum futurum esse praescisset, nisi pa- riter nossct quibus eos bonorum usibus commodaret, atque ita ordinem sacculorum tanquam pulcherrimum carmen ex quibus- dam quasi antithetis honestarct. Antithcta enim quae ap- pellantur, in ornamentis eloeutionis sunt decentissima, quae Latine appellantur opposita, vel quod expressius dicitur, con- traposita. Non est apud nos huius vocabuli consuetudo, cum tamen cisdem ornamcntis locutionis etiam sermo Latinus uta- tur, imo hnguae omnium gentium. His antithctis etiam Paulus Apostolus in secunda ad Corinthios cpistola, illum locum suavi- ter cxphcat, ubi dicit: Per arma iustitiae a dextris et a sini- stns,-per glonam et ignobilitatem, per infamiam et bonamfa- mam; ut seductores, et veraces; ut qui ignoramur et cognosci- mur; quasi morientes, et ecce vivimus; ut coerciti, et non mor- tificah; ut tnstes, semper autem gaudentes; sicut eeeni, mul- tosautemditantes; tanquam nihil habentes, et omnia possi- dentes. Sicut crgo ista contraria contrariis opposita sermonis pulchntudinem rcddunt: ita quadam, non vcrborum, sed rerunv eloquentia contrariorum oppositione saeculi pulchritudo com- ponitur Apcrtissime hoc positum cst in libro Ecclesiastico, hoc modo: Contra malum bonum est , et contra mortem vita: sic contrapiumpeccator. Et sic intuere in omnia opera Altissi- mi, Oina et btna, unum contra unum.

CAP. XIX. Quid sentiendum videatur de eo quod scriptum est : Divisit Deus inter

lucem et tenebras.

Quamvis itaquc divini sermonis obscuritas etiam ad hoc sit

utihs, quod plurcs sententias veritatis parit, et in luccm noti-

tiac produci , dum ahus cum sic, alius sic intelligit; ita tamen

« quod m obscuro loco intelligitur, vel attcstatioLVcrum ma-

ml?^;7 7- ocis minime dubiis asseratur' ** —

Z iusit 1 "/' /d qiU°qUe Dcrveniat«^ q^d scnsit ille qui

f. nZ ^l v aUlQem latGat' SCd CX °Ccasione ^actandae pro-

ariTnSaa qUaedam VCra dicantur: non »ai ^e-

Ltaesf % iaWda SentCntia' Si cum lux iIIa Pr™

tacta est, angch creati intclliguntur, et inter sanctos Angelos

338

DIVI AVRELII AVGVSTINI

et immundos fuisse discretum, ubi dictum cst: Et divisit Deus inter lucem et tenebras; et vocavit Deus lucem diem, et tene- Iras vocavit noctem. Solus quippe ille ista disccrnerc potuit, qui potuit etiam prius quam cadcrent praescire casuros, et lu- mine privatos veritatis in tenebrosa superbia remansuros. Nam inter istum nobis notissimum diem et noctem, id est, inter hanc lucem et has tenebras, vulgatissima sensibus nostris luminaria coeli ut dividerent, imperavit: Fiant, inquit, luminaria in fir- mamento coeli, ut luceant super terram, et dividant inter diem et noctem. Et paulo post: Etfecit, inquit, Deus duo luminana mazna, luminare maius in principia diei, et luminare mmus in principia noctis, et stellas: et posuit illa Deus infirmamento coeli, lucere super terram, et praeesse dieiet nocti, et dividere inter lucem et tenebras. Inter illam vero luccm, quae sancta societas Angelorum est illustratione veritatis intelligibihter ful- o-ens, et ei contrarias tenebras, id est, malorum angelorum aversorum a luce iustitiae teterrimas mentes, ipse dividere po- tuit, cui etiam futurum, non naturae, sed voluntatis malum, oc- cultum aut incertum esse non potuit.

C A P. XX.

Ue eo quodpost discretionem lucis atque tenebrarum dictum est: Et vidit Deus lucem, quia bona est. Denique nec illud est praetereundum silentio, quod ubi dixit Deus: Fiat lux, etfacta est lux; continuo subiunctum est, Et vidit Deus lucem quia bona est: non postea quam separavit m- terlucemettenebras, et vocavit lucem diem , et tenebras no- ctem ne simul cum luce etiam talibus tenebris testimonium placiti sui pcrhibuisse viderctur. Nam ubi tenebrae inculpabiles sunt intcr quas ct luccm istam his oeulis conspicuam lummaria coeli dividunt, non ante, sed post infertur: Et vidit Deus quia bonumest. Et posuit illa, inquit, in firmamento coeh, lucere mperterram, et praeesse diei et nocti , et separare mter lu- cem et tenebras. Et vidit Deus quia bonum est. Vtrumque enim placuit, quia utrumque sine peccato cst. Vbi autem dixit Dcus Fiat lux, etfacta est lux. Et vidit Deus lucem, quia bona \st: et postmodum infertur, Et separavit Deus inter /m- cemettenebras; vocavitque Deus lucem diem, et tenebras vo- cavit noctem: non hoc loco additum cst, Et vidit Deus quia bo- num esf ne utrumque appellaretur bonum, cum esset horum alterum malum, vitio proprio, non natura. Et idco sola iln lux placuit Conditori: tenebrae autem angelicae, ct si fuerant oroi- nandae, non tamen fucrant approbandac.

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 339

CAP. XXI.

De aeterna et incommutabili scientia Dei ac voluntate, qua semper illi universa quae fecit, sic pJacuerunt facienda, quemadmodum facta.

Quid est eniin aliud intclligendum in eo quod per omnia di- citur, Vidit Deus quia bonum est: nisi operis approbatio secun- dum artem facti, quae Sapientia Dci est? Deus autem usquc adeo non cum factum est , tunc didicit bonum, ut nihil eorum iicret, si ei fuisset incognitum. Dum crgo videt quia bonum est, quod nisi vidisset antequam fierct, non utique fieret; docet bo- num esse, non discit. Et Plato quidcm plus ausus est dicere, elatum essc scilicet Deum gaudio, mundi universitate pcrfecta. Vbi et ipse non usque adeo desipiebat, ut putarct Deum sui operis novitate factum beatiorem: sed sic ostendere voluit, arti- fici suo placuisse iam factum, quod placuerat in arte faciendum : non quod ullo modo Dei scientia varietur, ut aliud in ea faciant [fiant] quae nondum sunt, aliud quae iani sunt, aliud quae fue- runt. Non enim more nostro ille vel quod futurum est prospi- cit, vel quod pracsens est adspicit, vel quod praeteritum est re- spicit; sed alio modo quodam a nostrarum cogitationum consue- tudine longe alteque divcrso. Ille quippe non ex hoc in iilud cogitatione mutata, sed omnino incommutabiliter videt; ita ut illa quidem quae temporaliter fiunt, et futura nondum sint, et praesentia iam sint, et praeterita iam non sint, ipse vero haec omnia stabili ac sempiterna praesentia comprehendat : nec aliter ocuiis, aliter mente ; non enim ex animo constat et corpore : nec aliter nunc, aliter antea, et aliter postea; quoniam non sicut nostra, ita eius quoque scientia trium temporum, praesentis vidclicct et praeteriti vel futuri varietate mutatur: apud quem non est immutatio, nec momenti obumbratio. Neque enim eius intentio de cogitatione in cogitationem transit, in cuius incor- poreo contuitu simul adsunt cuncta quae novit. Quoniam tem- pora ita novit nuliis suis temporalibus notionibus , quemadmo- dum temporalia movet nullis suis temporalibus motibus. Ibi er- go vidit bonum esse quod fecit, ubi bonum esse vidit ut faceret. Nec quia factum vidit, scientiam duplicavit, vel ex aliqua parte auxit, tanquam minoris scicntiae fuerit prius quam faceret quod viderct: qui tam perfecte non operaretur, nisi tam perfecta scicntia, cui nihil ex eius operibus adderetur. Quapropter, si tantummodo nobis insinuandum esset quis fecerit lucem, suffi- ceret dicere, Deus fecit lucem.' Si autem non solum quis fece- rit, veruni ctiam per quid feccrit; satis esset ita enuntiari, Et dixit Deus, Fiat lux, et facta est lux; ut non tantum Deum, sed etiam per Verbum lucem fecisse nossemus. Quia vero tria

Y2

310 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quacdam maximc scienda dc creatura nobis oportuit intimari, quis eam fecerit, per quid fecerit, quare fecerit: Deus dixit, inquit : Fiat lux, et facta est lux. Et vidit Deus lucem, quia bona est. Si crgo quaerimus , quis fecerit, Deus est. Si pcr quid fecerit, Dixit, Fiat, et facta est. Si quare fecerit, quia bo- na est. Nec auctor est excellentior Dco, nec ars eflicacior Dci vcrbo, nec causa melior quam ut bonum crearetur a Deo bono Kanc etiam Plato causam condendi mundi iustissimam dicit, ut a bono Deo bona opera fierent: sive ista legerit, sive ab his qui legerant forte cognoverit; sive acerrimo ingenio invisibilia Dei per ea quae facta sunt, intellecta conspcxerit, sive ab his qui ista conspexerant et ipse didicerit.

C A P. XXII.

De his quibus in universitate rerum a bono Creatore bene conditarum quaedam displicent, et putant nonnullam esse naturam malam.

Hanc tamen causam, id est, ad bona creanda bonitatem Dei; hanc, inquam, causam tam iustam atque idoneam, quae diligen- ter considerata et pie cogitata omnes controversias quaercn- tium mundi originem terminat, quidam haeretici non viderunt : quia cgenam carnis huius fragilemque mortalitatem, iam de iu- sto supplicio venientcm, dum ei non conveniunt, plurima offcn- dunt; sicut ignis, aut frigus, aut fera bestia, aut quid huiusmo- di. Nec attendunt , quam vel in suis iocis naturisque vigeant, pulchroque ordine disponantur; quantumque universitati rcrum pro suis portionibus [positionibus] decoris tanquam in commu- nem rempublicam conferant, vel nobis ipsis, si cis congruenter atque scienter utamur, commoditatis attribuant ; ita ut venena ipsa quae per inconvenientiam perniciosa sunt, convenienter adhibita in salubria medicamenta vertantur: quamque a con- trario etiam haec quibus delectantur, sicut cibus et potus et ista lux, immoderato et inopportuno [importuno] usu noxia sentian- tur. Vnde nos admonet divina providentia, non res insipicnter vtiupcrare, sed utilitatem rcrum diligentcr inquirere; et ubi nWtrum ingenium vel infirmitas deficit, ita credere occultam, sicut erant quaedani, quae vix potuiinus invenirc: quia ct ipsa utilitatis occultatio, aut humilitatis exercitatio est, aut elationis attritio ; cum omnino natura nulla sit malum, nomenque hoc non sit nisi privationis boni : sed a terrenis usque ad coelestia, et a vi- sibilibus usque ad invisibilia sunt aliis alia bona meliora; ad lioc inaequalia, ut essent omnia. Deus autem ita est artifcx magnus [maximus] in magnis,ntminor non sit in parvis : quae parva non suagranditate,namnuHaest,sedartificissapientiametiendasunt:

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 341

sicutin specievisibilis[visibili]honiinis, si unum radatursupcrci- lium, quam propemodum nihil corpori, et quam multum detrahi- tur pulchritudine ; quoniam non mole constat, sed parilitate ac dimcnsione membrorum. Nec sane multum mirandum est, quod hi qui nonnullam malam putant esse naturam suo quodam con- trario exortam propagatamque principio, nolunt accipere istam causam crcationis rerum, ut bonus Deus eonderet bona; cre- dentes eum potius ad haec mundana molimina rebellantis ad- versum se mali extrema necessitate perductum, suamque natu- rani bonam malo coercendo superandoquc miscuisse, quam tur- pissime pollutam et erudelissime captivatam et oppressam labore magno vix mundet ac liberet, non totam tamen; sed quod eius non potuerit ab illa inquinatione purgari, tegmen ac vin- culum futurum hostis victi et inclusi. Sic autem Manichaei non desiperent, vel potius insanirent, si Dei naturam, sicuti est, in- commutabilcm, atque omnino incorruptibilem crederent, cui no- cere nulla res possit : animam vero quae voluntate mutari in dcterius et peccato corrumpi potuit, atque ita incommutabilis vcritatis luce privari, non Dei partem, nec eius naturae quac Dei est, sed ab illo conditam longe imparem Conditori Christia- na sanitate sentirent.

C A P. XXIII.

De errore, in quo Origenis doctrina inculpatur. Sed multo est mirandum amplius, quod ctiam quidam, qui unum nobiscum credunt omnium rerum esse principium, ullam- que naturam, quae non est quod Deus est, nisi ab illo conditore esse non posse; noluerunt tamen istam causam fabricandi mun- di tam bonam ac simplicem bene ac simpliciter credere, ut Deus benus conderet bona, et essent post Deum quae non essent quod est Dcus , bona tamcn quae non faccret nisi bonus Deus. Sed animas dicunt, non quidem partes Dei, sed factas a Deo, pec- cassc a Conditore recedcndo; et diversis progressibus pro di- vcrsitate peccatorum, a coelis usque ad terras, diversa corpora quasi vincula mcruisse: et hunc esse mundum, eamque causam mundi fuisse faciendi, non ut conderentur bona, sed ut mala co- , hibcrcntur. Hinc Origines iure culpatur. In libris enim quos appellatTreot ao/cor, id est, de principiis, hoc sensit, hoc scripsit. ^ bi plus quam dici potest, miror hominem in ecclcsiasticis lite- ris tam doctum et exercitatum , non attcndisse, primum quam hoc esset contrarium Scripturae huius tantae auctoritatis intcn- tioni, quae per omnia opera Dei subiungens, Et vidit Deus, quia bonum est ; completisque omnibus inferens , Et vidit Dcus

342 DIVI AVRELII AVGVSTINI

omnia, quaefecil, et ecce bona valde: nullam aliam causam fa- cicndi niuridi intelligi voluit, nisi ut bona ficrcnt a bono Deo. Vbi si nemo peccasset, tantummodo naturis bonis csset mundus ornatus et plenus: et quia peccatum est, non ideo cuncta sunt impleta peccatis, cum bonorum longe maior numerus in coele- stibus suae naturae ordinem/servet. Nec mala voluntas, qui na- turae ordinem scrvare noluit, ideo iusti Dei leges omnia bene ordinantis cffugit. Quoniam sicut pictura cum colore nigro, lo- co suo posita, ita universitas rerum, si quis possit intueri, etiam cum peccatoribus pulchra est, quamvis per se ipsos considera- tos sua dcformitas turpet.

Deinde videre debuit Origines, et quicunque ita sapiunt, si liaec opinio vera csset, mundum ideo factum, ut animae pro me- ritis peccatorum suorum tanquam ergastula quibus pocnaliter includerentur, corpora acciperent, supcriora et leviora quae minus, inferiora vero et graviora quae' ampiius peccavcrunt; daemones quibus determs nihil est, terrena corpora quibus in- ferius et gravius nihil est, potius quam homines etiam malos habere debuisse. Nunc vero ut intelligeremus animarum merita non qualitatibus corporum esse pcnsanda, aerium pessimus dae- mon, homo autem et nunc licet malus, longe minoris mitioris- que malitiae, et certe ante pcccatum tamen luteum corpus acce- pit. Quid autem stultius dici potest, quam per istum solem, ut in uno mundo unus esset, non decori puichritudinis , vel etiam saluti rerum corporalium consuluisse artificem Deum, sed hoc potius evenisse, quia una anima sic peccaverat, ut tali corpore mereretur includi? Ac per hoc si contigisset, ut non una, scd duac; imo non duae, sed deccm, vel centum, similiter aequali- terque peccassent, centum soles haberet hic mundus. Quod ut non ficret , non opificis provisione mirabili ad rerum corpora- lium salutem decoremque consultum cst, scd contigit potius tanta unius animac progrcssione peccantis, ut sola corpus tale mererctur. Non plane animarum , dc quibus nesciunt quid lo- quantur, sed eorum ipsorum qui talia sapiunt, multum longe a veritate et merito est coercenda progrcssio. Hacc crgo tria quac superius commendavi, cum in unaquaque creatura requi- runtur, quis eam fecerit, per quid feccrit, quare fccerit, ut rc- spondcatur Deus, per Verbum, quia bona est, utrum altitudine mystica nobis ipsa Trinitas intimetur, hoc est, Pater ct Filius et Spiritus sanctus; an aliquid occurrat, quod hoc loco Seriptu- rarum id accipicndum essc prohibeat, multi sermonis est quae- stio, ncc omnia uno volumine ut explicemus urgendum est.

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 313

C A P. XXIV.

De Trinitate divina, quae per omnia opera sua significationis suae

sparsit indicia.

Credimus, et tenemus, et fideliter praedicamus , quod Pater genuerit Verbum, hoc est, Sapientiam, per quam facta sunt omnia, unigenitum Filium, unus unum, acternus coaeternum, summe bonus aequaliter bonum; et quod Spiritus sanctus simul et Patris etFilii sit Spiritus, et ipse consubstantialis et coaeter- nus ambobus: atque hoc totum etTrinitas sit propter proprieta- tem personarum, et unus Deus propter inseparabilem divinita- tcm, sicut unus omnipotens propter inseparabilem omnipoten- tiam: ita tamen ut etiam cum de singulis quaeritur, unusquis- que eorum et Deus et omnipotens esse respondeatur; cum vero de omnibus simul, non tres dii vel tres omnipotentes , sed unus Deus omnipotens; tanta ibi est in tribus inseparabilis unitas, quae sic se voluit praedicari. Vtrum autem boni Patris et boni Filii Spiritus sanctus, quia communis ambobus est, recte bonL tas dici possit amborum, non audeo temerariam praecipitare sententiam; verumtamen amborum eum dicere sanctitatem faci- lius ausus fuero, non amborum quasi qualitatem, sed ipsum quoque substantiam, et tertiam in Trinitate personam. Ad hoc enim me probabilius ducit, quod cum sit ct Pater spiritus, ct Filius spiritus, ct Pater sanctus et Filius sanctus, proprie tamen ipse vocatur Spiritus sanctus, tanquam sanctitas substantialis et consubstantialis amborum. Sed si nihil aliud est bonitas di- vina quam sanctitas, profecto et illa diligentia rationis est, non praesumtionis audacia, ut in operibus Dei secreto quodam lo- qucndi modo, quo nostra cxerceatur intentio, eadem nobis insi- nuata intelligatur Trinitas, unamquamque creaturam quis fece- rit, per quid fecerit, propter quid fecerit. Pater quippe intelli- gitur Verbi, qui dixit, Fiat. Quod autem illo dicente factum est, procul dubio per Verbum factum est. In eo vero quod dicitur, Vidit Deus quia bonum est; satis significatur, Deum nulla ne- cessitate, nulla suae cuiusquam utilitatis indigentia, sed sola bonitate fecisse quod factum est, id est, quia bonum est: quod ideo postea quam factum est dicitur, ut res quae facta est, con- gruerc bonitati propter quam facta cst, indicetur. Quae bonitas si Spiritus sanctus recte intelligitur, universa nobis Trinitas in suis operibus intimatur. Inde est Civitatis sanctae, quae in sanctis Angelis sursum est, et origo, et informatio, et beatitudo Nam si quaeratur unde sit, Deus eam condidit: si unde sit sa-. picns, a Deo illuminatur: si unde sit fclix, Deo fruitur: subsi- stens modificatur, contemplans illustratur, inhaerens iucunda

344 DIVI AVREUI AVGVSTINI

tur; est, videt, aniat; in actcrnitate Dei viget, in vcritatc Dci lucct, in bonitate Dei gaudet.

C A P. XXV.

De tripertita totius philosophiae disciplina. Quantum intelligi datur, hinc philosophi sapientiae disci- plinam tripertitam esse voluerunt; imo tripertitam csse animad- vcrterc potueru nt: (neque enim ipsi instituerunt ut ita essct, sed ita esse potius invenerunt:) cuius una pars appellaretur physica, altera logica, tertia ethica. Quarum nomina Latina iam multorum literis frequentata sunt, ut naturalis, rationalis, moralisque vocwentur: quas etiam in octavo libro breviter per- strinximus. Non quod sit consequens , ut isti in his tribus ali- quid secundum Deum de Trinitate cogitaverint. Quamvis Plato primus istam distributionem reperisse et commendasse dicatur, cui neque naturarum omnium auctor nisi Deus visus est, neque intelligentiae dator, neque amoris , quo bene beateque vivitur, inspirator. Sed certe cum et de natura rerum, et de ratione in- dagandae veritatis, et de boni fine ad quem cuncta quac agimus referre debemus, divcrsi diversa sentiant: in his tamen tribus magnis et generalibus quaestionibus omnis eorum versatur in- tentio. Ita cum in unaquaque earum quid quisque sectetur, multiplex sit discrepantia opinionum, esse tamen aliquam natu- rae causam, scientiae formam, vitae summam, nemo cunctatur. Tria etiam sunt quae in unoquoque homine artificc spectantur, ut aliquid efiiciat, natura, doctrina, usus: natura ingcnio, do- ctrina scientia, usus fructu diiudicandus est. Nec ignoro, quod propric fructus fruentis, usus utentis sit; atque hoc interesse vidcatur, quod ea re frui dicimur, quae nos non ad aliud refe- renda per se ipsam delectat; uti vero ea re, quam propter aliud quacrimus. Vnde temporalibus magis utendum cst, quam fru- endum, ut frui mereamur aeternis. Non sicut perversi, qui frui volunt nummo, uti autem Deo; quoniam non nummum propter Deum impendunt, sed Deum propter nummum colunt. Vcrum- tamcn eo loquendi modo, quem plus obtinuit consuctudo, ct fructibus utimur, et usibus fruimur. Nam et fructus iam propric dicuntur agrorum, quibus utique omnes temporaliter utimur. Hoc itaquc more usum dixerim in his tribus quac in homine spectanda commonui, quae sunt natura, doctrina, usus. Ex his proptcr obtinendam beatam vitam, tripertita, ut dixi, a philoso- phis inventa.cst disciplina, naturalis propter naturam, rationalis propter doctrinam, moralis propter usum. Si ergo natura nostra cssct a nobis, profeeto et nostram nos genuisscmus sapicntiam,

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 315

nec eam doctrina, id est, aliunde discendo, percipere curare- mus; et noster amor a nobis profectus, et ad nos rclatus, ad beatc vivendum suflicerct, nec bono alio quo frueremur ullo in- digerct: nunc vero quia natura nostra , ut esset, Deum habet auctorem; procul dubio ut vcra sapiamus, ipsum debemus ha- bere doctorem, ipsum ctiam ut beati simus , suavitatis intimae largitorem.

C A P. XXVI.

De imagine summae Trinitatis , quae secundum quendam modum in natura etiam nec dum beatificati hominis invenitur.

Et nos quidem in nobis, tametsi non aequalem, imo valde longeque distantem, neque coaetcrnam, et quo brevius totum dicitur, non eiusdem substantiae, cuius est Deus, tamen qua Deo nihil sit in rcbus ab eo factis natura propinquius, imagi- nem ©ei, hoc est summae illius Trinitatis, agnoscimus, adhuc reformatione perlicicndani, nt sit etiam similitudinc proxima. Nam et sumus, et nos esse novimus, et id [nostrum] esse ac nosse diligimus. In his autem tribus quae dixi, nulla nos falsi- tas verisimilis turbat. Non enim ea, sicut illa quae foris sunt, ullo scnsu corporis tangimus , velut colores videndo, sonos au- diendo , odores olfaciendo , sapores gustando , dura et mollia contrectando sentimus , quorum sensibilium etiam imagines eis simillimas, nec iam corporcas, cogitatione versamus , memoria tenemus, et per ipsas in istorum desideria concitamur: sed sine ulla phantasiarum vel phantasmatum imaginatione ludificatoria, mihi esse me , idque nosse et amare certissimum est. Nulla in his veris Academicorum argumenta formido, dicentium, Quid si falleris? Si enim fallor, sum. Nam qui non cst, utique ncc falli potest: ac per hoc sum, si fallor. Quia ergo sum si fallor, quomodo esse me fallor, quando eertum est me esse, si failor? Quia igitur essem qui fallerer, etiam sifallerer; procul dubio in eo quod me novi esse, non fallor. Consequens est autem, ut etiam in eo quod me novi nosse, non fallar. Sicut enim novi me esse, ita novi etiam hoc ipsum, nosse mc. Eaque duo cum amo, eundem quoque amorem quiddam tertium, nec imparis, aestimationis, eis quas novi rebus adiungo. Neque enim fallor amare me, cum in his quae amo non fallar: quanquam etsi illa falsa essent, falsa me amare vcrum esset. Nam quo pacto recte reprehenderer et recte prohiberer ab amore falsorum, si me illa amarc falsum esset? Cum vero illa vera atque certa sint, quis dubitct quod eorum, cum amantur, et ipse amor verus et ccrtus est? Tam porro nemo est qui essc sc nolit, quam nemo cst qui

346 UIVI AVRELIl AVGVSTINI

non bcatus csse velit. Quomodo cnini potest bcatus cssc, si ni-

hil sit?

C A P. X X V 1 1.

De essentia et scientiay et utriusque amore.

Ita vero vi quadam naturali ipsum esse iucundum cst, ut non ob aliud et hi qui miseri sunt nolint interire, et cum se mi- seros esse sentiant, non se ipsos de rebus, sed miseriam suam potius auferri velint. Illis etiam qui et sibi miserrimi apparcnt, et plane sunt, et non solum a sapientibus quoniam stulti, verum et ab his qui se beatos putant, miscri iudicantur, quia pauperes atque mendici sunt, si quis immortalitatem daret, qua nec ipsa miscria moreretur, proposito sibi quod si in eadem miseria sem- per esse nollent, nulli et nusquam essent futuri, sed omni modo perituri, profecto exsultarent laetitia, et sic semper eiigcrcnt csse , quam omnino non esse. Huius rei testis est notissimus sensus illorum. Vnde enim mori metuunt, ct malunt in illa ae- rumna vivere , quam eam morte iinire , nisi quia satis apparet quam refugiat natura non esse? Atque ideo cum se noverint esse morituros, pro magno beneficio sibi hanc impcndi miscri- cordiam desiderant, ut aliquanto productius in eadem miseria vivant, tardiusque moriantur. Procul dubio ergo indicant im- mortalitatcm, saltem talem quae non habeat finem mendicitatis, quanta gratulatione susciperent. Quid, animalia omnia irratio- nalia , quibus datum non est ista cogitarc , ab immensis draco- nibus usque ad exiguos vermiculos, nonne se esse velie , atque ob hoc interitum fugere omnibus quibus possunt motibus indi- cant? Quid, arbusta omnesque frutices, quibus nullus est sen- sus ad vitandam manifesta motione perniciem, nonne ut in au- ras tutum culminis gcrmen emittant, altius [aliudj terrae radi- ces afiigunt, quo alimentum trahant, atque ita suum quodam modo esse conscrvent? Ipsa postrcmo corpora , quibus non so- lum sensus, sed nec ulla saltcm seminalis est vita, ita tamen vel exsiliunt in superna, vel in ima desccndunt, vel librantur in mediis, ut essentiam suam, ubi secundum naturam possunt essc, custodiant.

Iam vero nosse quantum ametur, quamque falli nolit huma- na natura, vel hinc intelligi potest, quod lamentari quisque sa- na mente mavult, quam laetari in amentia. Quae vis magna at- quc mirabilis mortalibus, praeter homini [homines] animantibus nulla est; licct corum quibusdam ad istam luccm contucndam multo, quam nobis sit acrior sensus oculorum: sed lucem illam incorpoream contingere nequeunt, qua mens nostra quodam modo irradiatur, ut de his omnibus rccte iudicare possimus.

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 347

Nam in quantum eam capimus, in tantum id possumus. Verum- tamen inest sensibus irrationalium animantium, ctsi scientia nullo modo, at certe quacdain scientiac similitudo. Caetcra au- tcm rcrum corporalium, non quia sentiunt, sed quia scntiuntur, sensibilia nuncupata sunt. Quorum in arbustis hoc simile est scnsibus, quod aluntur et gignunt [gignuntur]. Verumtamen et haec ct omnia corporalia latcntes in natura causas habcnt ; sed formas suas, quibus mundi huius visibilis structura formo- sa est, sentiendas sensibus praebent, ut pro eo quod nosse non possunt, quasi innotescerc velle videantur. Sed nos ea sensu corporis ita capimus , ut de his non sensu corporis iudicemus. Habemus enim alium interioris hominis sensum isto longe prae- stantiorcm, quo iusta ct iniusta scntimus, iusta per intelligi- bilem speciem, iniusta per eius privationem. Ad huius sensus oiucium non acies pupillac, non foramen auriculae, non spira- menta narium; non gustus faucium, non ullus corporeus tactus aceedit. Ibi mc ct esse et hoc nosse ccrtus sum, et haec [hocj amo atque amare me similiter certus sum.

C A P. XXVIII.

An etiam ipsum amorem , quo et esse et scire diligimus, diligere de* beamus , quo magis divinae Trinitatis imagini propinquamus.

Scd de duobus illis, essentia scilicet ct notitia, quantum amcntur in nobis , ct quemadmodum etiam in caeteris rebus quae infra sunt, eorum reperiatur, etsi differens , quaedam ta- men similitudo, quantum suscepti huius Operis ratio visa est postularc, satis diximus: de amore autem quo amantur, utrum ct ipse amor ametur , non dictum est. Amatur autem: ct hinc probamus, quod in hominibus qui rectius amantur, ipse magis amatur. Neque enim vir bonus merito dicitur qui scit quod bonum cst, sed qui diligit. Cur ergo et in nobiscum ipsis non et ipsum amorem nos amare sentimus, quo amamus quicquid boni amamus? Est enim et amor, quo amatur et quod aman- dum non cst: ct istum amorcm odit in se qui illum diligit, quo id amatur quod amandum est. Possunt enim ambo esse in unc/ homine, et hoc bonum est homini, ut illo proficiente quo bene vivimus, iste deficiat quo male vivimus, donec ad perfectum sa- netur , et in bonum commutetur omne quod vivimus. Si enim pecora essemus, carnalem vitam et quod secundum sensum eius est, amaremus; idque csset sumciens bonum nostrum, et se- cundum hoc cum esset nobis bene, nihil aliud quaereremus. (tcm si arbores essemus, nihil quidcm sentiente inotu amare possemus, verumtamen id quasi appetere videremur , quo fc-

348 DIVl AVRELII AVGVSTINI

racius essemus uberiusque fructuosae. Si essemus lapides , aut fluctus, aut ventus, aut flamma, vel quid eiusmodi, sine ullo qui- dem sensu atque vita, non tamen nobis deesset quasi quidam nostrorum locorum atque ordinis appetitus. Nam velut amores eorporum momenta sunt ponderum, sive deorsum gravitate, sive sursum levitate nitantur. Ita enim corpus pondere , sicut animus amore fertur , quocunque fertur. Quoniam igitur ho- mincs sumus , ad nostri Creatoris imaginem creati, cuius est vera aeternitas, aeterna veritas, aeterna et vera caritas, estque ipsa [ipse] aeterna et vera et cara Trinitas, neque confusa, ne- que separata ; in iis quidem rebus quae infra nos sunt , quo- niam nec ipsa nec aliquo modo essent, nec aliqua specie con- tinerentur, nec aliquem ordinem vel appeterent, vel tenerent, nisi ab illo facta essent qui summe est, qui summe sapiens est, qui summe bonus est; tanquam per omnia quae fecit mirabili stabilitate currentes, quasi quaedam eius alibi magis, alibi mi- nus impressa vestigia colligamus ; in nobis autem ipsis eius imaginem contuentes , tanquam minor ille Evangelicus filius ad nosmetipsos reversi surgamus, ut ad illum redeamus, a quo peccando recesseramus. Ibi esse nostrum non habebit mortem, ibi nosse nostrum non habebit errorem, ibi amare nostrum non habebit offensionem. Nunc autem ista tria nostra quamvis certa teneamus , nec aliis ea credamus tcstibus , sed nos ipsi prae- sentia sentiamus , atque interiore veracissimo cernamus adspe- ctu, tamen quamdiu futura, vel utrum nunquam defutura, et quo si bene, quo autem si male agantur, perventura sint, quo- niam per nos ipsos nosse non possumus, alios hinc testes vel quaerimus, vel habemus ; de quorum fide cur nulla debeat esse dubitatio, non est iste, sedposterior erit diligentius disserendi locus. In hoc autem libro de Civitate Dei, quae non peregri- natur in huius vitae mortalitate, sed immortalis semper in coe- lis est, id est, dc Angelis sanctis Deo cohaerentibus, qui nec fuerunt unquam, nec futuri sunt desertores, inter quos et il- los qui aeternam lucem deserentcs, tenebrae facti sunt, Deum primitus divisisse iam diximus, illo adiuvante quod coepimus, ut possumus explicemus.

C A P. XXIX.

De sanctorum Angelorum scientia, qua Trinitatem in ipsa eius dei-

tate noverunt , et qua operum causas prius in operanlis arte, quam in

ipsis operibus artificis intuentur.

Illi quippe Angcli sancti non per verba sonantia Deum dis- cunt; scd pcr ipsam pracscntiam immutabilis veritatis, hoc cst,

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 349

Verbum cius unigcnitmn : ct ipsum Vcrbum ct Patrem et eorum Spiritum sanctum; eamque esse inseparabilem Trinitatem, sin- gulasque in ea personas essc substantiam; et tamen omnes non tres dcos essc, scd unum Dcum, ita novcrunt, ut eis magis ista, quam nos ipsi nobis cogniti sumus. Ipsam quoque crca- turam melius ibi, hoc est, in sapientia Dci, tanquam in arte qua facta est, quam in ca ipsa sciunt: ac per hoc et se ipsos ubi melius quam in se ipsis, verumtamen et in se ipsis. Fa- cti sunt enim, et aliud sunt quam ille qui fecit. Ibi ergo tanquam in cognitione diurna , in se ipsis autem tanquam in vespertina, sicut supra iam diximus. Multum enim differt, utrum in ea ratione cognoscatur aliquid secundum quam factum est, an in se ipso. Sicut aliter scitur rectitudo linearum seu veritas figurarum, cum intellecta conspicitur, aliter cum in pulvere scribitur; et aliter iustitia in veritate incommutabili, alitcr in anima iusti. Sic dcindc cactera, sicut firmamentum in- ter aquas superiores et inferiores, quod coelum vocatum cst; sicut deorsum aquarum congeries terraequc nudatio, et herba- rum institutio atque lignorum; sicut solis et lunae stellarumque conditio ; sicut ex aquis animalium , volucrum scilicet atque piscium belluarumquc natantium; sicut quorumcunque in tcrra gradientium atque repcntium, et ipsius hominis, qui cunctis in terra rebus excelleret. Omnia haec aliter in Verbo Dei coscno- scuntur ab Angclis, ubi habcnt causas rationesque suas, id est, secundum quas facta sunt, incommutabiliter permanentes , ali- ter in se ipsis ; illic clariore, hic obscuriore cognitione, velut artis atque operum: quae tamen opera cum ad ipsius Creatoris laudem venerationemque referuntur, tanquam mane lucescit in mentibus contemplantium.

C A P. XXX.

De senarii numeri perfectione, qui primus partium suarum quanti-

tate completur.

Haec autem propter senarii numeri perfectionem, eodem dic scxics repetito , sex diebus perfecta narrantur : non quia Deo neccssaria fuerit mora tcmporum, quasi qui non potuerit crcare omnia simul , quae deinccps congruis motibus peragerent tem- pora; sed quia per senarium numerum est operum significata perfectio. Numerus quippe senarius primus completur suis par- tibus, id est, scxta sui partc, et tertia, et dimidia; quae sunt unum, et duo, et tria: quae in summam ducta, sex fiunt. Partes uutem in hac considcratione numerorum illac intelligendae sunt, quae quotae sint dici potest: sicut dimidia, tertia, quarta,

350 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ct deinceps ab aliquo numero denominatae. Neque cniin, cxeiu- pli gratia, quia in novenario numero quatuor pars aliqua eius est, ideo dici potest quota eius sit: unum autem potest, nam nona cius est; et tria potcst, nam tertia eius est. Coniunctae Tero istae duae partes eius , nona scilicet atquc tertia, id est, unum et tria, longe sunt a tota summa eius, quod cst novem. Itemque in denario quaternarius est aliqua pars eius ; sed quota sit dici non potest: unum autem potest; nam decima pars cius cst. Habet et quintam, quod sunt duo : habet et dimidiam, quod sunt quinque. Sed hae tres partes eius, decima et quinta ct di- midia, id est, unum et duo et quinque, simul ductae non com- plent decem: sunt enim octo. Duodenarii vero partes numeri in summam ductac, transeunt eum: habet enim duodecimam, quod est unum ; habet sextam quae sunt duo; habet ct quar- tam, quae sunt tria; habet tertiam, quae sunt quatuor: habct et dimidiam, quae sunt scx: unum autcm ct duo et tria et qua- tuor et sex ; non duodecim, sed amplius, id est, sexdecim iiunt. Hoc breviter commcmorandum putavi ad commendandam sena- rii numeri perfectionem , qui primus , ut dixi, partibus suis in summam redactis ipse perficitur : in quo perfecit Deus opera sua. Vnde ratio numeri contemnenda non est, quae in multis sanctarum Scripturarum locis , quam magni aestimanda sit, elucet diligenter intuentibus. Nec frustra in laudibus Dci di- ctum est. Omnia in mensura et numero et pondere disposuisti.

C A P. XXXI.

De die septi?no, in quo plenitudo et requies commendalur. In septimo autem die, id est, eodcm die septies repetito, qui numerus etiam ipse alia ratione perfectus est, Dei requies commcndatur, in qua primum sanctiiicatio sonat. Ita Deus no- luit istum diem in ullis suis operibus sanctificare, sed in requie sua, quae non habet vesperam: ncque enim ulla creatura est, ut etiarn ipsa aliter in Dei Verbo, aliter in se cognita, faciat aliam velut diurnam, aliam velut vespertinam notitiam. De septenarii porro numcri perfectione dici quidem plura possunt: sed et liber iste iam prolixus est; et vereor ne oecasione com- perta, scientiolam nostram leviter magis quam utiliter iactare velle vidcamur. Habcnda cst itaquc ratio moderationis atque gravitatis, ne forte cum de numcro multum loquimur, mcnsu- ram ct pondus negligcre iudicemur. Hoc itaquc satis sit ad- monerc, quod totus impar primus numcrus tcrnarius cst, totus par quaternarius: ex quibus duobus scptenarius constat. Ideo pro univcrso saepc ponitur, sicuti est: Septies cadet iustus, et

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 351

resurget: id est, quoticscunquc ceciderit, non peribit. Quod non de iniquitatibus, sed de tribulationibus ad buniilitatem per- ducentibus intelligi voluit. Et, Septies in die laudabo te. Quod alibi alio modo dictum est: Semper laus eius in ore meo. Et multa huiusmodi in divinis auctoritatibus reperiuntur, in qui- bus septenarius numerus, ut dixi, pro cuiusque rei universitatc poni solct. Propter hoc codcm saepe numero significatur Spi- ritus sanctus , de quo Dominus ait: Docebit vos omnem verita- tem. Ibi requies Dei, qua requiescitur in Deo. In toto quippe, id est, in plena perfectione requies; in parte autem labor. Ideo laboramus, quamdiu cx parte scimus, sed cum pervcnerit quod perfectum cst, quod ex parte est evacuabitur. Hinc est quod etiam Scripturas istas cum labore rimamur. Sancti vcro An- geli, ad quorum societatcm et congregationem in hac peregri- natione laboriosissima suspiramus, sicut habent permanendi acternitatem , ita cognoscendi facilitatem et rcquiescendi feli- citatem. Sine difficultate quippe nos adiuvant; quoniam spiri- talibus motibus puris et liberis non laborant.

C A P. XXXII.

De opinione eorum qui angelorum creationem anteriorem volunt esse,

quam mundi.

Ne quis autem contendat et dicat, non sanctos Angclos csse signiiicatos , in eo quod scriptum est, Fiat lux9 et facta est lux; sed quamlibet lucem tunc primum factam esse corpo- ream, aut opinetur, aut doceat: Angclos autem prius esse fa- ctos , non tantum ante firmamentum, quod intcr aquas ct aquas factum, appcllatum est coelum, sed ante illud quod dictum est, In principio fecit Deus coelum et terram: atque illud quod di- ct.im est In principio, non ita dictum tanquam primum hoc fa- ctum sit, cum ante fecerit Angelos ; sed quia omnia in sapientia fecit quod est Verbum eius, et ipsum Scriptura principium no- minavit ; sicut ipse in Evangelio ludacis quacrentibus quis es- set, respondit se cssc principium: non e contrario rcferam con- tentionem, maxime quia hoe mc delectat plurimum, quod ctiam in summo exordio sancti libri Geneseos Trinitas commendatur. Cum enim ita dicitur, In principio fecit Deus coelum et ter- ram, ut Pater fecisse intelligatur in Filio, sicut attestaturPsal- mus, ubi legitur, Quam magnificata sunt opera tua Domine! omnia in sapientia fecisti: convenientissime paulo post com- mcmoratur etiam Spiritus sanctus. Cum enim dictum esset, qualem terram Deus primitus fecerit, vel quam molem mate- riamve futurae constructionis mundi coeli ct terrae nomine

352 DIVI AVRELII AVGVSTINI

nuncupavcrit, subiiciendo et addendo, Terra autem erat invi- sibilis et incomposita, et tenebrae super abyssum: mox ut Tri- nitatis commemoratio complcretur, Et spiritus, inquit, Dei ferebatur super aquam. Proinde ut volet quisque accipiat, quod ita profundum est, ut ad exercitationcm legentium a fidei rcgula non aberrantes plures possit generare sententias : dum tamen Angelos sanctos in sublimibus [coeli] scdibus, non qui- dem Deo coaeternos, sed tamen de sua sempiterna ct vera fe- licitate sccuros et certos esse, nemo ambigat. Ad quorum so- cietatem pertinerc parvulos suos Dominus docens, non solum illud ait, Erunt aequales Angelis Dei: verum ipsi quoque An- geli qua contemplatione fruantur, ostendit, ubi ait: Videte, ne contemnatis unum ex pusillis istis: dico enim vobis, quia An- geli eorum in coelis semper vident faciem Patris mei, qui i* coelis est.

C A P. XXXIII.

De duabus angelorum societatibus diversis atque disparibus , quae non incongrue intelliguntur lucis et tenebrarum nominibus nuncupatae.

Peccasse autem quosdam angelos, et in huius mundi ima detrusos, qui eis vclut carcer est, usque ad futuram in die iu- dicii ultimam damnationem, Apostolus Petrus apertissime osten- dit, dicens, quod Deus angelis peccantibus non pepercerit, sed carccribus caliginis inferi retrudens tradiderit in iudicio pu- nicndos reservari. Inter hos ergo et illos, Deum vel prae- scicntia vel opere divisisse quis dubitet? illosque lucem merito appellari, quis contradicat? Quandoquidem nos adhuc in fide viventes , et corum aequalitatem adhuc sperantes , utique non- dum tenentes, iam lux dicti ab Apostolo sumus: Fuistis enim, inquit, aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino. Istos vero desertores, tenebras apertissime nuncupari, profecto ad- vertunt, qui peiores esse eos hominibus infidelibus sive intelli- gunt, sive credunt. Quapropter etsi alia lux in isto huius libri loco intelligenda est, ubi legimus, Dixit Deus, Fiat lux, et facta est lux; et aliae tenebrac significatae sunt in eo quod scriptum est, Divisit Deus inter lucem et tenebras: nos tamen has duas angelicas societates, unam fruentem Deo, alteram tu- mcntem typho: unam cui dicitur, Adorate eum omnes angeli eius; aliam cuius princeps dicit, Haec omnia tibi dabo, si pro- stratus adoraveris me: unam Dei sancto amore flagrantem, al- teram propriae celsitudinis immundo amore fumantem : et quo- niam, sicut scriptumest, Deus superbis resistit, humilibits autem dat gratiam: illam in coclis coclorum habitantem, istam inde deiectam in hoc infimo aerio coclo tumultuantem : illam lu-

DE CIVITATE DEI LIB. XI. 353

minosa pictatc tranquillam , istam tenebrosis cupiditatibus tur- bulentani: illam Dci nutu clcmcntcr subvcnicntcin iustc ul- cisccntcm; istam suo fastu subdcndi et noccndi libidinc cxae- stuantem: illam, ut quantum vult consulat, Dci bonitati mi- nistram ; istam , ne quantum vult noccat, Dci potestate fracna- tam: illam huic illudentem , ut nolens prosit persecutionibus suis; hanc illi invidentem, cum peregrinos colligit suos: nos ergo has duas societates angelicas inter se dispares atquc con- trarias, unam ct natura bonam, ct voluntatc rectam; aliam vero natura bonam, sed voluntate pervcrsam, aliis manifcstioribus divinarum Scripturarum testimoniis declaratas , quod etiam in hoc libro, cui nomcn est Gencsis, lucis tenebrarumque voca- hulis significatas existimavimus, ctiamsi aliud sensit hoc loco fortc qui scripsit, non est inutiliter obscuritas huius pertractata sentcntiae : quia etsi voluntatem auctoris libri huius indagarc ncquivimus, a regula tamen iidei, quae pcr alias eiusdem aucto- ritatis sacras literas satis ndelibus nota est, non aberravimus. Etsi enim corporalia hic commemorata sunt opera Dei, habent procul dubio nonnullam similitudinem spiritalium, secundum quam dicit Apostolus: Omnes enim vos filii lucis estis et filii du i; non sumus noctis, neque tenebrarum. Si autem hoc scn- sit etiam ille qui scripsit, ad pcrfectiorem disputationis iinem nostra pcrvenit intentio : ut homo Dei tam eximiae divinae- que sapientiae, imo per eum Spiritus Dei in commemorandis operibus Dei, quae omnia sexto die dicit csse perfecta, nullo modo angelos praetermisisse credatur: sive In principio , quia primo fecit; sive quod convenientius intelligitur, In principio, quia in Verbo unigcnito fecit, scriptum sit, In principio fecit Deus coelum et terram: quibus nominibus universalis est si- gmficata creatura, vel spiritalis et corporalis, quod est crcdi- bilius; vcl magnae duae mundi partes , quibus omnia quae creata sunt continentur, ut primitus eam totam proponeret, ac deinde partes cius secundum mysticum dierum numerum exse- queretur.

C A P. XXXIV.

De eo quod quidamputant, in conditione firmamenti aquarum discre- tarum nomine angelos significatos , et quod quidam aquas existimant

non creatas.

Quanquain nonnulli putaverint aquarum nomine significa- tos quodam modo populos angelorum; et hoc esse quod dictum cst, Fiat firmamentum inter aquam et aquam: ut supra firma- mcntum angcli intelligantur, infra vero vel aquae istae visibi- lcs, vei malorum angclorum multitudo, vcl omnium hominum

Z

354 DIVI AVRELII AVGVSTINI

gentes. Quod si ita cst, non illic apparet ubi facti sunt angeli, sed ubi discrcti. Quamvis ct aquas, quod pcrversissime atque impiae vanitatis est, negent quidam factas a Dco, quoniam nus- quam scriptum est, Dixit Deus, Fiant aquae. Quod possunt si- mili vanitate etiam dc terra diccre : nusquam enim legitur : Dixit Deus, Fiat terra. Sed, inquiunt, scriptum cst: In prin- cipiofecit Deus coelum et terram. lllic ergo et aqua intelli- genda est: uno enim nomine utrumque comprehensum est. Nam ipsius est mare, sicut in Psalmo legitur, et ipsefecit il- lud, et aridam terram manus eius finxerunt. Sed hi qui in no- mine aquarum quae super coelos sunt, angelos intelligi volunt, ponderibus elementorum moventur, et ideo non putant aquarum fluidam gravemquc naturam in superioribus mundi locis po- tuisse constitui: qui secundum rationes suas si ipsi hominem faccre possent, non ei pituitam, quod Graece (flt/^ia dicitur, et tanquam in elementis corporis nostri aquarum viccm obtinet, in capite ponerent. Ibi enim sedes est phlegmatis , secundum Dei opus utique aptissime : secundum istorum autem coniectu- ram tam absurde, ut si hoc nesciremus, et in hoc libro simili- ter scriptum esset, quod Deus humorem fluidum et frigidum, ac per hoc gravem, in superiore omnibus caeteris humani corporis parte posuerit, isti trutinatores elementorum nequaquam crede- rent; et si auctoritati eiusdem Scripturae subditi csscnt, aliquid ali.ud ex hoc intclligendum esse censerent. Sed quoniam si di- ligenter singula scrutemur atquc tractemus , quae in illo divino libro de constitutionc mundi scripta sunt, et multa dicenda, et a proposito instituti Operis longe digrediendum est; iamque dc duabus istis diversis inter se atque contrariis societatibus ange- lorum, in quibus sunt quacdam cxordia duarum etiam in rebus humanis Civitatum, de quibus deinceps dicere institui, quan- tum satis csse visum est, disputavimus , hunc quoque librum aliquando claudamus.

LIBER DVODECIMVS.

C A P V T I

De una bonorutn malorumque angelorum natura. Antequam de institutione hominis dicam , ubi duarum Civita- tum, quantum ad rationalium mortalium genus attinet, ap- parebit exortus , sicut superiore libro apparuisse in angclis iam vidctur; prius mihi quaedam de ipsis angelis video cssc dicenda,

DE CIVITATE DEI L[B. XH. 355

quibus demonstrctur quantuiti a nobis potcst, quam non incon- vcnieus ncque incongrua dicatur csse ltominibus angelisquc so- cictas: ut non quatuor, duae scilicct angelorum totidemque hominum, sed duae potiuf? Civitatcs , hoc est, socictates, mc- rito esse dicantur; una in bonis, altcra in malis, non solum angclis, vcrum ctiam homiuibus constitutac.

Angclorum bonorum ct malorum intcr se contrarios appeti- tus non naturis principiisquc divcrsis , cum Deus omnium sub- stantiarum bonus auctor ct conditor utrosque creaverit, sed vo- luntatibus ct cupiditatibus cxstitisse, dubitare fas non est; dum alii constanter in communi omnibus bono, quod ipsc illis Deus est, atque in eius acternitate, vcritatc, caritate pcrsistunt ; alii sua potestate potius delectati, velut bonum suum sibi ipsi essent, a superiore communi omnium beatiiico bono ad propria defluxerunt ; et habcntes elationis fastum pro cxcelsissima ae- tcrnitate, vanitatis astutiam pro ccrtissima veritate, studia partium pro indivridua caritate, superbi, fallaces, invidi effccti sunt. Beatitudinis igitur illorum causa cst, adhaerere Deo. Quocirca istorum miscriae causa ex contrario est intelligenda, quod est, non adhaercre Dco. Quamobrem si cum quaeritur, quare illi beati sint; rectc rcspondetur, quia adhaerent Dco: ct cum quacritur, cur isti sint miseri; recte respondetur, quia non adhaerent Dco : non est creaturae rationalis vel intcllc- ctualis bonum, quo bcata sit, nisi Deus. Ita quamvis non om- nis beata possit csse crcatura, (neque enim hoc rnunus adipi- scuntur, aut capiunt ferac, ligna, saxa, ct si quid eiusmodi cst,) ea tamen quae potest, nnn ex se ipsa potest, quia ex ni- hilo crcata cst; sed ex illo, a quo creata est. Hoc enim adcpto bcata, quo amisso misera est. Illc vero qui non alio , sed se ipso bono beatus est, ideo ipse miser non potest csse, quia non sc potest amittcre.

Dicimus itaquc incommutabile bonum non cssc, nisiunumve- rum beatum Deum: ea vcro quae fecit, bona quidem esse, quod ab illo; vcruintamcn mutabilia, quod non de illo, sed de nihilo facta sunt. Quanquam ergo summa non sint: quibus est Deus niaius bonum: magna sunt tamen ea mutabilia bona, quae ad- haerere possunt, ut beata sint, immutabili bono ; quod usque adeo bonum eorum est, ut sine illo misera cssc necesse sit. Ncc idco cactera in hac creaturae universitatc meliora sunt, quia misera esse non possunt. Neque enim caetera membra corporis nostri, ideo diccndum est oculis esse meliora, quia caeca esse non possunt. Sicut autem melior est natura scnticns et cum dolet, quam lapis qui dolerc nullo modo potest: ita ratio-

Z 2

356 DIVl AVRELII AVGVSTINI

nalis natura praestantior est ctiammisera, quam illa quac ratio nis vel sensus est expers, et ideo eam non cadit miscria. Quod cum ita sit, huic naturae, quae in tanta excellentia creata est, ut licet ipsa sit mutabilis, inhaerendo tamen incommutabili bono, id est, summo Deo, beatitudinem consequatur, nec ex- pleat indigentiam suam nisi utique beata sit , eique explendae non sufliciat nisi Deus ; profecto non illi adhaerere, vitium est. Omne autem vitium naturae nocet, ac per hoc contra naturam est. Ab illa igitur quae adhaeret Deo , non natura differt ista, sed vitio : quo tamen etiam vitio valde magna multumque lau- dabilis ostenditur ipsa natura. Cuius enim recte vituperatur vitium, procul dubio natura laudatur. Nam recta vitii vitupe- ratio est, quod illo dehonestatur natura laudabilis. Sicut ergo cum vitium oculorum dicitur caecitas , id ostenditur, quod ad naturam oculorum pertinet visus ; et cum vitium aurium dicitur surditas, ad earum naturam pertinere demonstratur auditus: ita cum vitium creaturae angelicae dicitur , quod non adhaeret Deo, hinc apertissime declaratur, eius naturae ut Deo adhae- reat, convenire. Quam porro magna sit laus, adhaerere Deo, ut ei vivat, inde sapiat, illo gaudeat, tantoque bono sine morte, sine errore, sine molestia perfruatur, quis cogitare digne pos- sit, aut eloqui? Quapropter etiam vitio malorum angelorum, quo non adhaerent Deo , quoniam omn.e vitium naturae nocet, satis manifestatur Deum tam bonam eorum creasse naturam, cui noxium sit non esse cum Deo.

C A P. II.

Nullam essentiam Deo esse contrariam , quia ab eo qui summe est et semper est, hoc totum videtur diversum esse quod non est.

Haec dicta sint, nc quisquam, cum de angelis apostaticis loquimur, existimet cos aliam velut ex alio principio habere po- tuisse naturam, ncc corum naturae auotorem Deum. Cuius er roris impietate tanto quisque carebit cxpeditius ct facilius , quanto perspicacius intelligere potuerit, quod per Angelum di- xit Deus, quando Moysen mittebat ad filios Israel: Ego sum, qui sum. Cum enim Deus summa essentia sit, hoc est, summc sit, et ideo immutabilis sit; rebus quas cx nihilo creavit, esse dcdit, scd non summe esse, sicut ipsc cst; ct aliis dedit essc amplius, aliis minus; atque ita naturas essentiarum gradibus ordinavit. Sicut enimab eo quod est saperc, vocatur sapientia; sic ab co quod cst esse, vocatur essentia: novo quidem nomi- ne, quo usi vetercs non sunt Latini sermonis auctorcs, sed iani nostris temporibus usitato, nc dcesset etiam linguae nostrae,

DE CIVITATE DEI LIB. XII. 357

quod Graeci appcllant ovaiav. Hoc cnim verbum e verbo ex- pressum est, ut diceretur esscntia. Ac per hoc ei naturae, quae summe est, qua faciente sunt quaecunque sunt, contraria na- tura non est, nisi quae non cst. Ei quippe quod est, non esse contrarium est. Et propterea Deo, id est, summae essentiae, et auctori omnium qualiumcunque essentiarum esscntia nulla contraria est.

C A P. III.

De inimicis Dei, non per naturam, sed per contrariam voluntatem, quae cum ipsis nocet , bonae utique naturae nocet: quia vitium si non

nocet, non est.

Dicuntur autcm in Scripturis inimici Dei, qui non natura, sed vitiis adversantur eius imperio : nihil ei valentes nocere, sed sibi. Inimici enim sunt resistendi voluntate , non potestate laedendi. Deus namque immutabilis est, et omni modo incor- ruptibilis. Idcirco vitium quo resistunt Deo, qui eius appellan- tur inimici, non estDeo, sed ipsis malum. Neque hoc ob aliud, nisi quia corrumpit in eis naturae bonum. Natura igitur non est contraria Deo, sed vitium. Quia quod malum est, contra- rium est bono. Quis autem neget Deum summe bonum? Vitium ergo contrarium est Deo , tanquam malum bono. Porro autem bonum est et natura quam vitiat; unde et huic bono utique contrarium est : sed Deo tantummodo tanquam bono malum ; naturae vero quam vitiat, non tantum malum, sed etiam no- xium. Nulla quippe mala Deo noxia, sed mutabilibus corrupti- bilibusque naturis , bonis tamen ipsorum quoque testimonio vi- tiorum. Si enim bonae non essent, eis vitia nocere non pos- sent. Nam quid eis nocendo faciunt, nisi adimunt integritateni, pulchritudinem , salutem, virtutem, et quicquid boni naturae per vitium detrahi sive minui consuevit? Quod si omnino desit, nihil boni adimendo non nocct, ac per hoc nec vitium est. Nam esse vitium, et non nocere , non potest. Vnde colligi- tur, quamvis non possit vitium nocere incommutabili bono, non tamen posse nocere nisi bono: quia noninest, nisi ubi nocet. Hoc etiam isto modo dici potest, vitium esse nec in summo posse bono , nec nisi in aliquo bono. Sola ergo bona alicubi esse possunt, sola mala nusquam: quoniam naturae ctiam illae quae ex malae voluntatis vitio vitiatae sunt, in quantum vitiosae sunt, malae sunt; inquantum autem naturac sunt, bonae sunt. Et cum in poenis est natura vitiosa , ex- cepto eo quod natura cst , etiam hoc ibi bonum est , quod im- punita non est. Hoc enim est iustum, et omne iustum pro- cul dubio bonum. Non enim quisquam de vitiis naturalibus,

358 DIVI AVRELII AVGVSTINI

scd dc voluntariis pocnas luit. Nam ctiani quod vitium con~ suetudinc nimiove progrcssu roboratum velut naturalitcr inole- vit, a voluntatc sumsit exordium. De vitiis quippe nunc loqui- mur cius naturac, cui niens incst capax intelligibilis lucis, qua discWmtur iustum ab iniusto.

C A P. I V.

De natura irrationalium , aut vita carentium , quae in suo genere at~ que ordine ab universitatis decore non discrepat.

Caeterum vitia pccorum ct arborum, aliarumque rerum mu- tabilium atque mortalium, vel intellectu , vel sensu, vel vita omnino carentium, quibus eorum dissolubilis natura corrumpi- tur, damnabilia putare, ridiculum est: cum istac crcaturac cum modum nutu Creatoris acceperint, ut cedendo ac succedendo peragant infimam pulchritudinem temporum in gencre suo istius mundi partibus congrucntem. Neque enim coelestibus fuerant terrena coaequanda, aut ideo universitati deesse ista dcbuerunt, quoniam sunt illa meliora. Cum ergo in his locis, ubi talia esse competebat, alia aliis deficientibus oriuntur, et succumbunt mi- noramaioribus, atque in qualitates supcrantium superata vertun- tur, rerum est ordo transeuntium. Cuius ordinis decus propte- rea nos non delcctat, quoniam parti eius pro conditione nostrac mortalitatis intcxti, universum, cui particulae quae nos offen- dunt, satis apte decenterquc convcniunt, sentire non possumus. Vnde nobis, in quibus eam contcmplari minus idonci sumus, rectissime credenda praccipitur providentiaConditoris, nc tanti artificis opus in aliquo rcprehcndere vanitate humanae tcmeri- tatis audeamus. Quanquam ct vitia rerum terrenarum non vo- luntaria, nequc poenalia, naturas ipsas, quaruni nulla omnino est, cuius non sit auctor ct conditor Deus , si prudenter atten- damus, eadcm ratione commendant: quia et in eis hoc nobis per vitium tolli displicct, quod in natura placet: nisi quia ho- minibus etiam ipsac naturae plcrumque displicent, cum cis fiunt noxiae, non eas considerantibus, scd utilitatcm suam; sicut illa animalia, quorum abundantia Aegyptiorurn supcrbia vapulavit. Scd isto modo possunt et solem vitupcrarc; quoniam quidam peccantes, vel debita non reddcntes, poni a iudicibus iubcntur ad solcm. Non itaque ex commodo vcl incommodo nostro, sed pcr sc ipsam considerata natura dat artifici suo gloriam. Sic cst et natura ignis acterni sine ulla dubitatione laudabilis, quamvis damnatis impiis futura poenalis. Quid cnim cst igne flammantc, vigcntc, atquc luccntc pulchrius? quid calcfacicnte, curantc, coquentc utilius? quamvis eo nihil sit urcntc molo"»

DE CIVITATE DEI LIB. XII. 359

stius? Idem igitur ipsc aliter [pocnaliterj appositus perniciosus, qui convenienter adhibitus commodissimus invenitur. Nam eius in univcrso mundo commoda verbis explicare quis sujficit? Nec audicndi sunt, qui laudant in ignc lucem, ardorem autem vituperant: videlicet non ex sui natura, sed ex suo commodo vel incommodo. Videre enim volunt, ardcre nolunt. Sed pa- rum attendunt eam ipsam lucem, quae certe ct illis placet, ocu- lis intirmis per inconvenientiam noccre; et in illo ardore, qui eis displicet, nonnulla animalia per convenientiam salubriter vivere.

C A P. V. Quod in omni naturae specie ac modo laudabilis sit Creator.

Naturae igitur omnes, quoniam sunt, et ideo habent mo- dum suum, speciem suam, et quandam secum pacem suam, pro- fecto bonae sunt. Et cum ibi sunt, ubi esse per naturae ordi- nemdebent, quantum acceperunt, suum esse custodiunt. Et quae semper esse non acceperunt, pro usu motuque rerum, qui- bus Creatoris lege subduntur, in melius deteriusve mutantur, in eum divina providentia tendentes exitum, quem ratio guber- nandae universitatis includit : ita ut nec tanta corruptio , quan- ta usque ad interitum naturas mutabiies mortalesque perducit, sic faciat non esse quod erat, ut non inde fiat consequenter quod esse debeat. Quae cum ita sint, Deus qui summe est, at- que ob hoc ab illo facta est omnis essentia, quae non summe est; (quia neque illi aequalis esse dcberet, quae de nihilo facta esset; neque ullo modo esse posset, si ab illo facta non esset:) nec ullorum vitiorum offensione vituperandus, et omnium natu- rarum consideratione laudandus est.

C A P. VI.

Quae causa sit beatitudinis Angelorum bonorum, et quae causa sit miseriae angelorum malorum.

Proinde causa beatitudinis Angelorum bonorum ea verissi- ma reperitur, quod ei adhaerent qui summe est. Cum vero cau- sa miseriae malorum angelorum quaeritur, ea merito occurrit, quod ab illo qui summe est aversi, ad se ipsos conversi sunt, qui non summe sunt: et hoc vitium quid aliud quam superbia nuncupatur? Initium quippe omnis peccati^ superbia. Nolue- runt ergo ad illum custodire fortitudinem suam: et qui magis esscnt, si ei qui summe est adhaererent; se illi praeferendo, id quod minus est praetulerunt. Hic primus defectus et prima in- opia primumque vitium eius naturae, quae ita creata est, ut nec summe esset, et tamen ad beatitudincm habendam, eo qui

300 DIVI AVRELII AVGVSTINI

summc cst frui posset, a quo avcrsa, non quidem nulla, sed ta- men minus csset, atque ob hoc misera ficret. Huius porro ma- lac voluntatis causa cfficiens si quaeratur, nihil invenitur. Quid cst cnim quod facit voluntatem malam, cum ipsa faciat opus malum? Ac per hoc mala voluntas efficiens cst operis mali, ma- lae autem voluntatis efficiens est nihil. Quoniam si rcs aliqua est, aut habet, aut non habet aliquam voluntatem: si habet, aut bonam profecto habet, aut malam: si bonam, quis ita desipiat, ut dicat quod bona voluntas faciat voluntatem malam? Erit enim, si ita est, bona voluntas causa peccati: quo absurdius pu- tari nihil potest. Si autem rcs ista quae putatur facere volun- tatem malam, ipsa quoque habet voluntatem malam ; ctiam eam quae fecerit res, consequenter interrogo : atque ut sit aliquis inquirendi modus , causam primae malae voluntatis inquiro. Non est enim prima voluntas mala, quam fecit voluntas mala: sed illa prima est, quam nulla fecit. Nam si praecessit a qua fieret, illa prior est, quae alteram fecit. Si rcspondctur quod eam nulla res fecerit, ct ideo semper fuerit; quaero utrum in aliqua natura fuerit. Si enim in nulla fuit, omnino non fuit: si autem in aliqua, vitiabat eam et corrumpebat, eratque illi noxia , ac per hoc bono privabat. Et ideo in mala natura vo- luntas mala esse non poterat; sed in bona, mutabili tamen, cui vitium hoc posset nocere. Si enim non nocuit, non utique vi- tium fuit: ac per hoc nec mala voluntas fuisse dicenda est. Porro si nocuit, bonum auferendo vel minuendo utique nocuit. Non igitur esse potuit sempiterna voluntas mala in ea re, in qua bonum naturale praecesserat, quod mala voluntas nocendo posset adimere. Si ergo non erat sempiterna, quis eam fecerit, quaero. Restat ut dicatur, quod ea res fecerit malam volunta- tem, in qua nulla voluntas fuit. Haec utrum superior sit, re- quiro; an inferior, an aequalis? Sed si superior, utique mclior: quomodo ergo nullius, ac non potius bonae voluntatis? Hoc idem profecto , et aequalis. [si fuerit, dici potest.] Duo quippe quamdiu sunt pariter voluntatis bonae, non facit alter in altero voluntatem malam. Relinquitur ut inferior res , cui nulla vo- luntas est, fecerit angelicae naturae, quae prima peccavit, vo- luntatem malam. Sed etiam res ipsa quaecunque est inferior usque ad infimam terram, quoniam natura et essentia est, pro- cul dubio bona est, habens modum ct specicm suam in generc atque ordinc suo. Quomodo ergo res bona efficiens cst volun- tatis malae? Quomodo, inquam, bonum est causa mali? Cum cnim se voluntas rclicto superiore ad inferiora convcrtit, cifi- citur mala: non quia malum cst, quo sc convcrtit; scd quia

DE CIVITATE DEI LIB. XII. 361

pcrvcrsa cst ipsa conversio. Idcirco non res inferior voiunta- tcm malam fccit, sed rem inferiorem prave atque inordinate ipsa quac facta est, appctivit. Si enim aliqui duo aequaliter affccti animo et corpore videant unius corporis pulchritudincm, qua visa unus eorum ad illicite perfruendum moveatur, alter in voluntate pudica stabilis pcrseveret, quid putamus esse causac, ut in illo fiat, in illo non iiatvoluntas mala? Quae illam rcs fe- cit, in quo facta est? Neque cnim pulchritudo illa corporis; nam cam non fecit in ambobus : quando quidcm amborum non disparilitcr occurrit adspcctibus. An caro intuentis in causa est? cur non ct illius? An vcro animus? cur non utriusque ? Ambos enim et animo et corpore aequaliter affectos fuisse prae- diximus. An diccndum est, alterum eorum occulta maligni spiritus suggestione tentatum, quasi non eidem suggestioni et qualicunque suasioni propria voluntate consenserit? Hanc igi- tur consensionem, hanc malam quam male suadenti adhibuit vo- luntatem, quae in eo rcs fecerit, quaerimus. Nam ut hoc quo- que impedimentum ab ista quaestione tollatur, si eadcm tenta- tionenmbo tcntcntur, ct unus ei cedat atque consentiat, ttter idem qui fuerat, perseveret; quid aliud apparet, nisi unum vo- luissc, alterum noluissc a castitate deficere? Vnde, nisi propria voluntate , ubi eadem fucrat in utroque corporis et animi affe- ctio? Amborum oculis pariter visa est eadem pulchritudo, am- bobus pariter institit occulta tentatio : propriam igitur in uno corum voluntatem malam quae res fecerit scire volentibus, si benc intueantur, nihil occurrit. Si enim dixerimus quod ipse cam feccrit, quid erat ipse ante voluntatem malam nisi natura bona, cuius auctorDeus, qui est incommutabile bonum? Qui ergo dicit eum qui consensit tentanti atque suadenti, cui non conscnsit alius , ad illicite utendum pulchro corpore, quod vi- dendum ambobus pariter adfuit, cum ante illam visionem ac tentationem similes ambo animo et corpore fuerint, ipsum sibi fecisse voluntatem malam, quia utique bonus ante voluntatem malam fuerit; quaerat cur eam fecerit, utrum quia natura est, an quia ex nihilo facta cst: et inveniet voluntatem malam non cx eo esse incipere quod natura est, sed ex eo quod de nihilo natura facta est. Nam si natura causa est voluntatis malae, quid aliud cogimur dicere, nisi a bono fieri malum, et bonum essc causam mali? si quidem a natura bona fit voluntas mala. Quod unde fieri potest, ut natura bona , quamvis mutabilis, antcquam habeat voluntatem malam, faciat aliquid mali, hoc cst, lpsam voluntatem malam?

362 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. VII.

Causam efficientem malae voluntatis non esse quaerendam. Ncmo ergo quaerat eificicntem causam malac voluntatis : non enim est efficiens, sed deficiens; quia nec illa effectio cst, sed defectio. Deficere namque ab eo quod summe est, ad id quod minus est, hoc est incipere habere voluntatem malam. Causas porro defectionum istarum, cum efficientcs non sint, ut dixi, sed deficientes, velle invenire, tale est ac si quisquam ve- lit videre tenebras, vel audire silentium: quod tamen utrumque nobis notum est; neque illud nisi per oculos, neque hoc nisi per aures; non sane in specie, sed in speciei privationc. Nemo ergo ex me scire quaerat, quod me nescire scio, nisi forte ut nescire discat, quod sciri non posse sciendum est. Ea quippe quae non in specie, sed in eius privatione sciuntur, si dici aut intelhgi potest, quodam modo nesciendo sciuntur, ut sciendo nescian tur. Cum enim acies etiam oculi corporalis currit per specics corporalcs, nusquam tenebras videt, nisi ubi coeperit non vidc- re. Ita etiam non ad aliqucm alium scnsum, sed ad solas aures perflnet sentire silentium: quod tamen nullo modo nisi non au- diendo sentitur. Sic species intelligibiles mens quidem nostra intelligendo conspicit; sed ubi deficiunt, nesciendo condiscit J)elicta enim guis intelligit?

C A P. VIII.

De amore perverso, quo voluntas ab incommutabili bono ad commuta

bile bonum dejicit. Hoc scio, naturam Dei nunquam, nusquam, nulla ex partc nossc dcficerc; et ea posse deficere, quae ex nihilo facta sunt. Quae tamen quanto magis sunt, et bona faciunt, (tunc enim ali- quid faciunt,) causas habent cmcientcs: in quantum autem deficiunt, et ex hoc mala faciunt, (quid enim tunc faciunt nisi vana?) causas habent deficientes. *Itemquc scio in quo fit mala voluntas, id in co fieri, quod si nollet, non fieret: ct ideo non nccessarios, sed voluntarios defcctus iusta poena consequitur. Deficitur enim non ad mala, sed male, id est, non ad malas na- turas, scd ideo malc, quia contra ordinem naturarum ab eo quod summc est, ad id quod minus est. Neque cnim auri vitium est avaritia, sed hominis perverse amantis auruin, iustitia dcrehcta, quac incomparabiliter auro debuit anteponi. Nec luxuria cst vitium pulchrorum suaviumquc corporum, sed animae per- verse amantis corporeas voluptatcs, neglccta tempcrantia, qui rebus spiritaliter pulchrioribus et incorruptibihter suavion- buscoaptamur Ncc iactantia vitium cst laudis humanae , sed

DE CIVITATE DEI LIB XII. 303

animac pervcrse amantis laudari ab hominibus, sprcto testimo- nio conscicntiac. Ncc superbia vitium cst dantis potcstatem, vel ipsius ctiain potestatis, scd animae pervcrsc amantis pote- statem suam, potentioris iustiore contemta. Ac pcr hoc qui pcr- vcrse amat cuiuslibet naturac bonuin, ctiamsi adipiscatur, ipse tit in bono malus, et miscr mcliore privatus. ( al. CAP. VIII. )

C A P. IX.

An sancti Angeli quem habcnt creatorem naturae, eundem habeant bonae coluntatu auctorem per Spiritum sanctum in eis caritate

dijffusa.

Cum ergo malae voluntatis efficiens naturalis, vel, si dici potcst, cssentialis nulla sit causa; ab ipsa quippe incipit spiri- tuum mutabilium malum, quo minuitur atque depravatur natu- rae bonum, nec talem voluntatem facit nisi dcfectio , qua dcse- ritur Deus , cuius dcfectionis etiam causa utique dcficit : si di- xerimus, nullam csse eflicientem causam etiam voluntatis bonae, cavendum cst, nc voluntas bona bonorum Angelorum, non fa- cta, scd Deo coaeterna esse credatur. Cum ergo [enim] ipsi facti sint, quomodo illa non esse facta dicetur? Porro quia facta est, utrum cum ipsis facta cst, an sine illa fuerunt prius? Sed si cum ipsis, non dubium quod ab illo facta sit, a quo et ipsi; si- mulque ut facti sunt, ei a quo facti sunt, amore cum quo facti sunt, adhaeserunt. Eoque sunt isti ab illorum societate discre- ti, quod hi in eadem voluntate bona manserunt, illi ab ea defi- ciendo mutati sunt, mala scilicet voluntate, hoc ipso quod a bo- na [bono] defecerunt: a qua [quo] non defecissent, si utiquc voluissent. Si autem boni Angcli fuerunt prius sine bona vo- luntate, camque in se ipsis Deo non operante fcccrunt; ergo meliores a sc ipsis, quam ab illo facti sunt. Absit. Quid cnim crant sine bona voluntate, nisi mali? Aut si propterea non ma- li, quia nec mala voluntas cis incrat, (neque enim ab ea, quam nondum coepcrant habere, defeccrant, j certe nondum tales, non- dum tam boni, quam esse cum voluntate bona cocperunt. Aut si non potuerunt se ipsos facere meliores, quam eos ille fecerat, quo nemo mclius quicquam facit; profecto et bonam volunta- tcm, qua meliores essent, nisi operante adiutorio Creatoris ha- bere non possent. Et cum id egit eorum voluntas bona, ut non ad se ipsos, qui minus erant, sed ad ilium qui summe est, converterentur, ciquc adhaerentcs magis essent, eiusque parti- cipatione sapicnter beatcquc vivcrent; quid aliud ostenditur, nisi voluntatcm quamlibet bonam inopem fuisse in solo deside- rio reiuansuram, nisi ille qui bonam naturam ex nihilo sui ca-

3G1 DIVI AVRELII AVGVSTINI

pacem fecerat, ex se ipso faceret implcndo meliorem, prius fa- ciens excitando avidiorcm?

Nam et hoc discutiendum est, si boni Angeli ipsi in se fece- runt voluntatem bonam, utrum aliqua eam, an nulla voluntate fecerunt? Si nulla, utique nec fecerunt. Si aliqua, utrum mala, an bona? Si mala, quomodo esse potuit mala voluntas bonae voluntatis effectrix'? Si bona, iam ergo habebant. Et istam quis fecerat, nisi ille qui eos cum bona voluntate, id est, cum amore casto, quo illi adhaererent, creavit, simul[in]eis etcondens na- turam, et largiens gratiam? Vnde sine bona voluntate, hoc cst, Dei amore, nunquam sanctos Angelos fuisse, credendum est. Isti autem, qui cum boni creati essent, tamen mali sunt, mala propria voluntate, quam bona natura non fecit, nisi cum a bono sponte defecit, ut mali causa non sit bonum, sed defcctus a bo- no, aut minorem acceperunt amoris divini gratiam, quam illi qui in eadem perstiterunt ; aut si utrique boni aequaliter creati sunt, istis mala voluntate cadentibus, illi amplius adiuti, ad eam beatitudinis plenitudinem, unde se nunquam casuros certissimi fierent, pervenerunt: sicut iam etiam in libro , quem sequitur istc, tractavimus. Conii tendum est igitur cum debita laude Creato- ris , non ad solos sanctos homines pertinere, verum etiam de sanctis Angelis posse dici, quod caritas Dei diffusa sit in eis per Spiritum sanctum, qui datus est eis; nec tantum hominum, sed primitus praecipueque Angelorum bonum esse, quod scriptum cst: Mihi autem adhaerere Deo, bonum est. Hoc bonum quibus commune est, habent et cum illo cui adhaerent et inter se so- cietatem sanctam, et sunt una Civitas Dei, eademque vivum sa- crificium eius vivumque templum eius. Cuius pars quae con- iungenda immortalibus Angelis ex mortalibus hominibus con- grcgatur, et nunc mortaliter peregrinatur in terris, vel in ci» qui morte obierunt, sccretis animarum receptaculis sedibusque requiescit, eodem Deo creante, quemadmodum exorta sit, sicut de angelis dictum cst, iam video esse dicendum. Ex uno quippe hominc, quem primum Dcus condidit, genus humanum sumsit exordium, secundum sanctae Scripturae fidcm , quae mirabilem auctoritatem non immerito habet in orbe terrarum, atque in omnibus gentibus, quas sibi essc crcdituras inter caetcra vera quae dixit, vera divinitate praedixit.

C A P. X.

De fahitate eius historiae, quae multa millia annorum praeterilis

temporibus adscribat.

Omittamus igitur coniecturas hominum nescicntium quid loquantur dc natura vcl institutionc gcncris humani. Alii nam

DE CIVITATE DEI LIB XII. 365

quc, sicut de ipso mundo credidcrunt, semper fuissc homines opinantur. Vnde ct Apuleius , cum hoc animantium genus de- scribcret: Singillatim mortales, cuncti [cunctim] tamen uni- vcrso genere perpetui. Et cum illis dictum fucrit, si semper hu- manum genus fuit, quonam modo verum eorum loquatur histo- ria, narrans qui fucrint quarumque rerum inventores, qui primi liberalium disciplinarum aliarumquc artium institutores, vel a quibus primum illa vel illa regio parsque terrarum illa atque illa insula ineoli coeperit. Respondcnt diluviis ct conflagratio- nibus per ccrta intcrvalla temporum, non quidem omnia, sed plurima tcrrarum ita vastari, ut redigantur homines ad exiguam paucitatem , ex quorum progenie rursus multitudo pristina re- paretur; ac sic identidem reparari et institui quasi prima, cum restituantur potius quae fuerant illis nimiis vastationibus inter- rupta ct cxstincta; caeterum hominem nisi ex homine exsistcrc omnino non posse. Dicunt autcm quod putant, non quod sciunt. Fallunt cos etiam quaedam mendacissimae literae, quas per- liibent in historia temporum multa annorum millia continere: cum-ex literis sacris ab institutione hominis nondum completa annorum sex millia computemus. Vndc, ne multa disputem quemadmodum illarum literarum, in quibus longe plura anno- rum millia referuntur, vanitas refellatur, et nulla in illis rei huius idonea rcperiatur auctoritas ; illacpistola Alexandri Magni ad Olympiadem matrem suam , quam scripsit narrationem cu- iusdam Aegyptii sacerdotis insinuans, quam protulit ex literis quac sacrae apud illos haberentur, continentem regna, [conti- net etiam rcgna,] quae Graeca quoque novit historia: in quibus rcgnum Assyriorum in eadem epistoia Alexandri quinque millia cxcedit annorum; In Gracca vcro historia mille ferme et tre- centos habet ab ipsius Beli principatu, qucm regem et ille Ae- gvptius in ciusdem rcgni ponit cxordio. Pcrsarum autcm et Ma- cedonum imperium usque ad ipsum Alexandrum, cui loqueba- tur, plus quam octo millium annorum ille constituit: cum apud Graccos Macedonum usque ad mortem Alexaridri quadringenti octoginta quinque reperiantur; Persarum vcro, donec ipsius Alexandri victoria finiretur, ducenti et triginta tres computen- tur. Longe itaque hi numeri annorum illis Aegyptiis sunt mi- nores, nec eis etiam si ter tantum computarentur, aequarentur. Perhibentur cnim Aegyptii quondam tam breves annos habuis- se, ut quatcrnis mensibus finirentur. Vnde annus plenior et ve- rior, qualis nunc et nobis et illis est, tres eorum annos com- plectebatur antiquos. Sed ne sic quidem, ut dixi, Graeca Ac- gyptiae numcro temporum concordat historia. Et idco Graccae

366 DIV.I AVRELIl AVGVSTINI

potius fidcs habenda est: quia veritatem non cxcedit annorum, qui literis nostris, quae vere sacrae sunt, contincntur. Porro si haec epistola Alcxandri, quae maxime innotuit, multum abhor- rct in spatiis temporum a probabili fide rerum; quanto minus credendum cst illis litcris , quas plenas fabulosis velut antiqui- tatibus proferre voluerint [voluerunt] contra auctoritatcm no- tissimorum divinorumque librorum, quae totum orbem sibi cre- diturum esse praedixit, et cui totus orbis, sicut ab ea praedictum est, crcdidit; quae vera se narrasse praeterita, ex his quae fu- tura praenuntiavit, cum tanta veritate implentur, ostendit.

C A P. XI.

De his qui hunc quidem mundum non sempiternum putant, sed aut in-

numerabilesy aut eundem unum certa conclusione saeculorum

semper nasci et resolvi opinantur.

Alii vero qui mundum istum non existimant sempitcrnum, sive non eum solum , sed innumerabiles opinentur, sive solum quidem esse, sed certis saeculorum intervallis innumerabiliter oriri ct occidere; necesse est fateantur hominum genus prius sine hominibus gignentibus exsitisse. Neque enim ut alluvioni- bus incendiisque terrarum, quas illi non putant toto prorsus orbe contingere, et ideo paucos homines ex quibus multitudo pristina rcparetur, semper remanerc contendunt, ita et hi pos- sunt putare, quod aliqui hominum pereunte mundo relinquantur in mundo : sed sicut ipsum mundum ex materia sua renasci exi- stimant, ita in illo ex elementis eius gcnus humanum, ac deinde a parentibus progeniem pullulare mortalium, sicut aliorum ani-

malium.

C A P. XII.

Quid respondendum sit ?ds , qui primam conditionem hominis tardam

esse causantur. Quod autcm respondimus, cum de mundi origine quaestio verteretur, eis qui nolunt credere non eum scmpcr fuisse, sed esse coepisse, sicut etiam Plato apertissime confitetur, quamvis a nonnullis contra quam loquitur, scnsisse credatur: hoe etiam de prima hominis conditione responderim, propter eos qui si- militer moventur , cur homo per innumerabilia atque infinita rctro tempora crcatus non sit, tamque sero sit conditus, ut mi- nus quam sex millia sint annorum, ex quo esse coepisse in sa- cris litcris invcnitur. Si enim brevitas cos offcndit temporis, quod tam pauei cis vidcntur anni, cx quo institutus homo in nostris auctoritatibus lcgitur; considcrent nihil cssc diuturnum, in quo est aliquid cxtremum, ct omnia sacculorum spatia dcfi

DE CIVITATE DEI LIB. XII. 367

nita, si actcrnitati intcrminatac comparentur, non exigua exi- stimanda cssc, scd nulla. Ac pcr hoc, si non quinquc vel sex, rcrum etiam sexaginta millia, vcl sexccnta, aut scxagies, aut sexcentics diccrentur annorum; aut itidem pcr totidcm toties multiplicarctur hacc summa, ubi iam nullum numeri nomen ha- bcremus, cx quo Dcus hominem fecit; similiter quacri posset, cur antc non fecerit. Dei quippc ab hominis crcatione ccssatio rctrorsus aeterna sine initio tanta cst, ut si ei conferatur quam- libct magna et ineffabilis numerositas temporum , quae tamcn fine conclusa ccrti spatii terminetur, nec saltem tanta vidcri dcbcat, quanta si humoris brevissimam guttam universo mari, ctiam quantum Occanus circumfluit, comparcmus: quoniam istorum duorum unum quidcm perexiguum est, alterum incom- parabiliter magnum, scd utrumque finitum ; illud vero temporis spatium, quod ab initio aliquo progreditur et aliquo termino coercetur, magnitudine quantacunque tendatur, comparatum illi quod initium non habet, nescio utrum pro minimo, an po- tius pro nullo deputandum est. Hinc [Huic] cnim si a fine vel brcvissima singillatim momenta detrahantur, decrescente nu- mero, licct tam ingenti, ut vocabulum non inveniat retrorsum redcundo; tanquam si hominis dies ab illo in quo nunc vivit, usque ad illum in quo natus est, detrahas: quandoque ad ini- tium illa detractio perducetur. Si autcm detrahantur retrorsus in spatio, quod a nullo coepit exordio, non dico singillatim mi- nuta momenta, vcl horarum aut dicrum aut mensium aut anno- rum etiam quantitates; sed tam magna spatia, quanta illa sum- ma comprchendit annorum , quae iam dici a quibuslibct compu- tatoribus non potcst, quae tamen momentorum minutatim de- tractione consumitur; et detrahantur haec tanta spatia, non se- mel atque iterum saepiusque, sed sempcr : quid fit, quid agitur, q.iando nunquam ad initium, quod omnino nullum cst, perveni- tur? Quapropter quod nos modo quaerimus post quinque millia ctquod[amplius] exeurrit annorum, possent ctposterictiam post annorum sexcentics millies eadem curiositate requirere, si in tantum haec mortalitas hominum exoriendo et occumbendo , et imperita perseveraret infirmitas. Potuerunt et qui fuerunt ante nos ipsis recentibus hominis creati temporibus istam movere quaestionem. Ipse denique primus homo, vel postridie, vel eo- dcm die postea quam factus est, potuit inquirerc, cur non ante sit factus. Et quandocunque antea factus esset, non vires tunc alias et alias nunc , vel etiam postea , ista de initio rerum tcm- poralium controversia reperiret.

308 DIVI AVRELII AVGVSTINl

C A P. XIII.

De revolutione saeculorum, quibus certo sine conclusis , universa sem-

per in eundem ordinem eandemque speciem redilura quidam

philosophi crediderunt.

Hanc autem se philosophi mundi huius non alitcr putave- runt posse vel debere dissolvere, nisi ut circumitus temporum inducerent, quibus eadem semper fuisse renovata atque repetita in rerum natura, atque ita deinceps fore sine cessatione assevc- rarent volumina venientium praetereuntiumque saeculorum: sive in mundo permanente isti eircumitus fierent, sive certis intervallis oriens et occidens mundus eadem semper quasi nova, quae transacta et quae ventura sunt, exhiberet. A quo ludi- brio prorsus immortalem animam, etiam cum sapicntiam perce- perit, liberare non possunt, euntem sine cessatione ad falsam beatitudinem, et ad veram miseriam sine cessatione redeuntem. Quomodo enim vera beatitudo est, de cuius nunquam aeternitate confiditur, dum anima venturam miseriam aut imperitissime in veritate nescit, aut infelicissime in beatitudine pertimescit? Aut si ad miserias nunquam ulterius reditura, ex his ad beatitudi- nem pergit; fit ergo aliquid novi in tempore, quod finem non habet temporis. Cur non ergo et mundus ? Cur non et homo factus in mundo? ut illi nescio qui falsi circumitus a falsis sa- pientibus fallacibusque comperti, in doctrina sana tramite recti itineris evitentur.

Nam quidam et illud quod legitur in libro Salomonis , qui vocatur Ecclesiastes : Quid est quod fuit ? Ipsum quod erit. Et quid est quod factum est ? Ipsum quod fiet : et non est omne recens sub sole, Quis loquatur, et dicat, Ecce hoc novum est ? Iamfuit in saeculis quae fuerunt ante nos : propter hos circumitus in eadcm redeuntes et in eadem cuncta revocantcs, dictum intclligi volunt, quod ille aut dc his rebus dixit, de qui- bus supcrius loquebatur , hoc est, de generationibus aliis eunti- bus, aliis venientibus, de solis anfractibus, de torrentium lapsi- bus ; aut certe de omnium rerum generibus, quac oriuntur, at- que occidunt. Fuerunt enim homines ante nos , sunt et nobis- cum, et erunt post nos ; ita quacque animantia, vcl «irbusta. Monstra quoque ipsa, quae inusitata nascuntur, quamvis intcr se diversa sint, et quaedam corum semel facta narrentur, ta- men secundum id quod generaliter miracula et monstra sunt, utique et fuerunt, ct erunt; nec recens ct novum est, ut mon- strum sub sole nascatur. Quamvis haec verba quidam sic intclle- xcrint, tanquam in praedestinatione Dei iam facta fuisse omnia, sapiens illc volulsset intclligi, ct ideo nihil rccens esse sub sole.

DE CIVITATE DEI LIB. XII. 3G0

Absit autem a recta fide, ut his Salomonis verbis illos circum- itus signiticatos esse credamus, quibus iili putant, sic eadem temporum temporaliumque rcrum volumina rcpeti, ut, verbi gratia, sicut isto sacculo Plato philosophus in urbc Atheniensi, ct in ca schola quae Academia dicta est, discipulos docuit, ita pcr innumerabilia rctro saccula, multum prolixis quidem intcr- vallis, scd tamen ccrtis, et idcmPlato ct eadcm civitas ct cadem schola iidcmque discipuli repetiti, et per innumerabilia deindc saecula repetcndi sint: absit, inquam , ut nos ista crcdamus. Semel enim Christus mortuus est pro peccatis nostris: resur- gens autem a mortuis iam non moritur, et mors ei ultra non dominabitur: et nos post resurrectionem semper cum Domino erimus , cui modo dicimus , quod sacer admonet Psalmus : Tu Domine sei^vabis nos, et custodies nos a generatione hac in ae- ternum. Satis autem istis existimo convenire quod sequitur, In circumitu impii ambulant : non quia per circulos quos opi- nantur, eorum vita est recursura; sed quia modo talis cst er- roris eorum via, id est, falsa doctrina.

C A P. XIV.

De temporali conditione generis humani , quam Deus nec novo con* silio sonstituerit , nec mutabili voluntate.

Quid autem mirum est, si in his circumitibus errantes, nec aditum, nec exitum inveniunt? Quia genus humanum atque ista nostra mortalitas , nec quo initio coepta sit sciunt , ncc quo fine claudatur; quando quidem altitudinem Dei penetrare non possunt: quia cum ipse sit aeternus et sinc initio , ab ali- quo tamen initio exorsus est tempora , et homincm quem nun- quam antc fecerat, fecit in tempore, non tamen novo et repen- tino , scd immutabili aeternoque consilio. Quis hanc valeat al- titudinem investigabilem [in] vestigare, et inscrutabilem per- scrutari, secundurn quam Deus hominem temporalem, ante quem nemo unquam hominum fuit, non mutabili voluntate in tempore condidit, et genus humanum cx uno multiplicavit? Quando quidcm Psalmus ipsc cum praemisisset, atque dixisset, Tu Domine servabis nos, et custodies nos a generatione hac in aeternum ; ac deinde repcrcussisset eos, in quorum stulta impiaque doctrina nulla liberationis et beatitudinis animae ser- vatur aeternitas, continuo subiiciens, In circumitu impii am- bulant : tanquam ei diccretur, Quid ergo tu credis, sentis, in- tclligis? Numquidnam existimandum est subito Deo placuissc hominem facere, qucm nunquam antea infinita retro aeternitate fecissct, cui nihil novi accidere potest, in quo mutabilc aliquid

A a

370 DIVI AVRELII AVGVSTINI

non est? continuo respondit ad ipsum Deum loquens: Secun- dum altitudinem tuam multiplicasti filios hominum. Sentiant, inquit, homines quod putant, et quod eis placet opinentur et disputent: Secundum altitudinem tuam, quam nullus potest nosse hominum, multiplicasti filios hominum. Valde quippe altum est, et semper Deum fuisse, et hominem quem nunquam fecerat, et aliquo tempore primum facere voluisse, nec con* silium voluntatemque mutasse.

C A P. XV.

An ut Deus semper , etiam dominus fuisse semper intelligatur , cre-

dendum sit , creaturam quoque nunquam defuisse cui dominaretur :

et quomodo dicatur semper creatum , quod dici non potest

coaeternum.

Ego quidem sicut Dominum Deum aliquando dominum non fuisse dicere non audeo, ita hominem nunquam antea fuisse, et ex quodam tcmpore primum hominem creatum esse dubitarc non debeo. Sed cum cogito cuius rei dominus semper fuerit, si semper creatura non fuit, affirmare aliquid pertimesco: quia et me ipsum intueor, et scriptum esse recolo: Quis hominum potest scire consilium Dei, aut quis poterit cogitare quid velit Dominus? Cogitationes enim mortalium timidae, et incertae adinventiones nostrae. Corruptibile enim corpus aggravat animam, et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogi- tantem. Ex his igitur quae in hac terrena inhabitatione multa cogito , (ideo utique multa , quia unum quod ex illis vel praeter illa, quod forte non cogito, verum est, invenirc non possum:) si dixero , semper fuisse creaturam , cuius dominus csset , qui semper est dominus , nec dominus unquam non fuit ; sed nunc iilam, nunc aliam, per alia atque alia temporum spatia, ne ali- quam Creatori coaeternam esse dfcamus, quod fides ratioque sana condemnat: cavendum est, ne sit absurdum, et a luce ve- ritatis alienum, mortalem quidem per vices temporum semper fuisse creaturam decedentem aliam, aliam succedentem; im- mortalcm vero non esse coepisse , nisi cum ad nostrum saecu- lum ventum est, quando et angeli creati sunt, si eos recte lux illa primum facta significat, aut illud potius coelum dc quo di- ctum est, In principio fecit Deus coelum et terram: cum ta- men non fuerint, antcquam fierent, ne immortales si semper fuisse dicantur, Deo coaeterni esse credantur. Si autem di- xcro, non in tcmpore creatos angelos, sed ante omnia tem- pora et ipsos fuisse, quorum Deus dominus esset, qui nun- quam nisi dominus fuit: quaeretur a me etiam , si ante omnia

DE CIVITATE DEI LIB. XII. 371

tcmpora facti sunt, utrum sempcr potucrint essc qui facti sunt? His rcspondendum forte videatur , Quomodo non scmpcr , cum id quod cst omni tcmpore, non inconvenientcr scmper esse di- catur? Vsque adeo autem isti omni tcmpore fucrunt, ut ctiam ante omnia tempora facti sint: si tamen a coclo coepta sunt tempora, ctilliiam crant ante coclum. At si tcmpus non a coc- lo, verum et ante coelum fuit; non quidem in horis, et diebus, etmcnsibus, ct annis ; (nam istae dimensioncs temporalium spatiorum, quae usitatc ac proprie dicuntur tcmpora, manifc- stum est quod a motu sidcrum cocperint; unde et Dcus, cum liaec institucret, dixit, Et sint in signa, et in tempora, et in dies, et in annos:) sed in aliquo mutabili motu, cuius aliud prius, aliud postcrius praeterierit, co quod simul csse non pos- sunt: si ergo ante coelum in angelicis motibus tale aliquid furt, et idco tempus iam fuit, atque angeli ex quo facti sunt, tempo- raliter movebantur; etiam sic omni tempore fuerunt, quando quidem cum illis facta sunt tcmpora. Quis autem dicat , non semper fuit, quod omni tempore fuit?

Sed si hoc respondero , dicctur mihi ; Quomodo ergo non sunt coaeterniCrcatori, si sempcr ille, semper illi fuerunt? Quo- modo etiam creati dicendi sunt, si semper fuisse intelliguntur? Ad hoc quid rcspondebitur? An dicendum est, et semper eos fuisse, quoniam omni tempore fuerunt, qui cum temporc facti sunt, aut eum quibus tempora facta sunt, et tamen creatos ? Neque enim ct ipsa tempora creata esse negabimus , quamvis omni tempore fuisse nemo ambigat. Nam si non omni tempore fuittempus, erat crgo tempus , quando nullum erat tempus? Quis hoc stultissimus dixerit? Possumus enim recte dicere: Erat tcmpus, quando non erat Roma.; crat tempus, quando non erat Hierusalem ; erat tempus , quando non erat Abraham; erat tempus, quando non erat homo, et si quid huiusmodi: postre- mo si non cum initio temporis, sed post aliquod tempus factus est mundus ; possumus dicere , Erat tcmpus , quando non erat mundus. At vcro, Erat tempus, quando nullum erat tempus, tam inconvenienter dicimus, ac si quisquam dicat, Erat homo, quando nullus erat homo; aut, erat iste mundus, quando istc non erat mundus. Si enim de alio atque alio intelligatur, pot- est dici aliquo modo, hoc est, Erat alius homo, quando non crat hoc tempus , rccte possumus dicere : at vero , Erat tempus, quando nullum erat tempus, quis vel insipientissimus dixerit? Sicut ergo dicimus creatum tempus, cum ideo semper fuisse di- catur, quia omni tempore tempus fuit: ita non est consequens, ut si seinper fuerunt angeli, idco non sint creati, ut proptcrea

Aa2

372 DIVI AVRELII AVGVSTINI

sempcr fuisse dicantur, quia omni tcmpore fuerunt, et propte- rea omni temporc fucrunt, quia nullo modo sine his ipsa tem- pora esse potuerunt. Vbi enim nulla creatura est , cuius mu- tabilibus motibus tempora peragantur, tempora omnino esse non p'ossunt. Ac per hoc etsi sempcr fuerunt, crcati sunt; ncc si semper fuerunt, ideo Creatori coaeterni sunt. Ille enim semper fuit aeternitate immutabili: isti autem facti sunt; sed ideo semper fuisse dicuntur, quia omni tempore fuerunt, sine quibus tempora nullo modo essc potuerunt : tempus autem quo- niam mutabilitate transcurrit, aeternitati immutabili non potest csse coacternum. Ac pcr hoc ctiamsi immortalitas angelorum non transit in tempore, nec praeterita est quasi iam non sit, nec futura quasi nondum sit, tamen eorum motus quibus tempora peraguntur, ex futuro inpraeteritumtranseunt: et ideo Crcatori, in cuius motu dicendum non est vel fuisse quod iam non sit, vcl futurum esse quod nondum sit, coaeterni esse non possunt. Quapropter si Deus semper dominus fuit, semper habuit creaturam suo dominatui servientem; verumtamen non de ipso genitam, sed ab ipso de nihilo factarn; nec ei coaetcrnam: erat quippe ante illam, quamvis nullo tempore sine illa; non eam spatio transcurrente, sed manente perpetuitatc praecedens. Sed hoc si respondero eis qui requirunt, quomodo semper crea- tor, scmper dominus fuit, si crcatura serviens non semper fuit; aut quomodo creata est, et non potius creatori coae- terna cst, si semper fuit: vereor ne facilius iudicer affirmarc quod nescio, quam docere quod scio. Redeo igitur ad id quod creator noster scire nos voluit: illa vero quae vel sapientioribus in hac vita scire permisit, vel omnino perfcctis in alia vita scienda servavit, ultra vires meas esse profiteor. Sed ideo pu- tavi sine aflirmatione tractanda, ut qui haec legunt, videant a quibus quaestionum periculis dcbeant tempcrare, nec ad omnia se idoneos arbitrentur ; potiusque intelligant quam sit Apostolo obtcmperandum praecipienti salubriter, ubi ait: Dico autem per gratiam quae data est mihiy omnibus qui sunt in vouis, non plus sapere quam oportet sapere; sed sapere ad tempe- rantiam^ sicut unicuique Deus partitus est mensuram fidei. Si enim pro viribus suis alatur infans, fiet ut crcscendo plus capiat: si autem vires suae capacitatis cxcedat, deficiet antc- quam crcscat.

C A P. XVI.

Quomodo inlelligenda sit promissa homini a Deo vita aeterna ante

tempora aeterna.

Quac saccula practcrierint antc quam gcnus institucrctur

DE CIVITATE DEI LIB. XII. 373

humanum, mc fatcor ignorare: non tamen dubito nihil omnino crcaturae Creatori cssc coaeternum. Dicit etiam Apostolus tempora acterna, nec ca futura, sed, quod magis est mirandum, praetcrita. Sic cnim ait: In spem vitae aeternae^ quam pro- misit non mendax Deus ante tempora aeterna; manifestavit autem temporibus suis Verbum suum. Ecce dixit retro quod fuerint tempora aeterna, quae tamen non fuerint Deo coac- tcrna. Si quidem ille ante tempora acterna non solum erat, ve- rum ctiam promisit vitain aeternam, quam manifestavit tempo- ribus suis, id est congruis, quid aliud quam Verbum suutn? Hoc est enim vita aeterna. Quomodo autem promisit, cum ho- minibus utique promiserit, qui nondum erant ante tempora ac- tcrna; nisi quia in ipsius aeternitate, atque in ipso eius Verbo eidem coaeterno, iam prodestinatione fixum erat, quod suo tempore futurum erat?

C A P. XVII.

Quid de incommutahili consilio aut voluntate Dei Jides sana defendat,

contra ratiocinationes eorum, qui opera Dei ex aeternitate repetita

per eosdem semper volunt saeculorum redire circumitus.

Illud quoque non dubito, ante quam primus homo crcatus esset, nunquam quenquam hominem fuisse: nec eundem ipsum, nescio quibus circumitibus , nescio quoties revolutum, nec alium aliquem natura similem. Neque ab hac fidc me philoso- phorum argumenta deterrent, quorum acutissimum illud puta- tur, quod dicunt, nulla infinita ulla scientia posse comprchendi : ac per hoc Deus, inquiunt, rerum quas facit , omnium finita- rum omncs finitas apud se rationes habet. Bonitas autcm cius nunquam vacua fuisse credenda est, ne sit temporalis cius ope- ratio , cuius retro fuit aeterna cessatio , quasi poenituerit eum prioris sine initio vacationis , ac propterea sit operis aggressus initium. Et ideo necesse est, inquiunt, eadem semper repeti, eadcmquc semper repetenda transcurrere ; vel manente mundo mutabiliter, qui licet nunquam non fuerit et sine initio tempo- ris tamcn factus est; vel eius quoque ortu et occasu semper illis circumitibus repetito, semperque repetendo: ne videlicet, si aliquando primum Dei opera coepta dicantur, priorem suam sine initio vacationem tanquam inertem ac dcsidiosam, et ideo sibi displicentem damnasse quodam modo, atque ob hoc mu- tasse credatur. Si autem sempcr quidem temporalia, sed alia atque alia perhibetur opcratus , ac si aliquando etiam ad.homi- nem faciendum, quem nunquam antea fecerat, pervenisse: non scientia, qua putant non posse quaccunque infinita comprehen-

374 DIVI AVRELII AVGVSTINI

di, scd quasi ad horam, sicut vcniebat in nientcm, fortuita qua- dam inconstantia videatur fecisse quae fecit. Porro si illi cir- cumitus admittantur, inquiunt, quibus vel manente mundo, vel ipso quoque revolubiles ortus suos et occasus eisdem circumiti- bus inserente, cadem temporalia repetuntur, nec ignavum otium, praesertim tam longae sine initio diuturnitatis, Deo tri- buitur, nec improvida temeritas operum suorum. Quoniam si non eadem repetantur, non possunt infinita diversitate variata ulla eius scientia vel praescientia comprehendi.

Has argumentationcs quibus impii nostram simplicem pie- tatem, ut cum illis in circumitu ambulcmus, de via recta co- nantur avertere, si ratio refutare non possct, fides irridere dc- beret. Huc accedit, quod in adiutorio Domini Dei nostri hos volubilcs circulos, quos opinio confingit, ratio manifesta con- fringit. Hinc enim maxime isti errant, ut in circumitu falso ambulare, quam vero et recto itinere malint, quod mentem di- vinam omnino immutabilem cuiuslibet infinitatis capacem, ct innumera omnia sine cogitationis alternatione numerantem, dc sua humana , mutabili , angustaque metiuntur. Et fit illis quod ait Apostolus : Comparantes enim semetipsos sibimetipsis [se- metipsos] non intelligunt. Nain quia illis quicquid novi facien- dum venit in mentem, novo consilio faciunt, (mutabiles quippe mentes gerunt;) profecto non Deum, quem cogitare non pos- sunt; sed semetipsos pro illo cogitantes, non illum, sed se ipsos , nec illi , sed sibi comparant. Nobis autem fas non est credcre, aliter Deum aflici cum vacat, aliter cum operatur: quia nec aifici dicendus est, tanquam in eius natura fiat aliquid, quod non ante fuerit. Patitur quippe qui afficitur, et mutabile est omne quod aliquid patitur. Non itaque in eius vacatione cogitetur ignavia, desidia, inertia; sicut nec in eius opere la- bor, conatus, industria. Novit quiescens agere, et agens quie- scere. Potest ad opus novum, non novum, sed sempiternum adhibere consilium; nec poenitendo quia prius cessaverat, coc- pit faccre quod non fecerat. Sed ct si prius cessavit, et poste- rius operatus est, (quod nescio quemadmodum ab homine possit intelligi) hoc procul dubio quod dicitur, prius et posterius, in rebus prius non cxsistentibus, et posterius exsistentibus fuit. In illo autem non alteram praecedentem altera subsequcns mu- tavit aut abstulit voluntatem, sed una eadcmque scmpiterna et immutabili voluntate rcs quas condidit, et ut prius non esscnt cgit, fluamdiu non fucrunt, ct ut posterius esscnt, quando csse cocperunt: hinc eis qui talia viderc possunt, mirabilitcr fortas- sis ostendens, quam non eis indiguerit, sed eas gratuita boni-

DE CIVITATE DEI LIB. XII. 375

tate condiderit, cum sine illis ex actcrnitate initiu carente in non minore beatitate permansit.

C A P. XVIII.

Contra eos qui dicunt, ea quae infinita sunt nec Dei posse scientia

comprehendi.

Illud autem aliud quod dicunt, nec Dei scientia quae infi- nita sunt posse comprehendi : restat eis ut dicere audeant, at- que huic se voragini profundae impietatis immergant, quod non omnes numeros Deus noverit. Eos quippe infinitos esse, cer- tissimum est: quoniam in quocunque numero finem facicndum putavcris, idem ipse, non dico uno addito augeri, sed quamli- bet sit magnus et quamlibct ingentem multitudinem continens in ipsa ratione atque scientia numerorum, non solum duplicari, verum etiam multiplicari potest. Ita vero suis quisque nume- rus proprietatibus terminatur, ut nullus eorum par esse cui- cumque alteri possit. Ergo et dispares inter se atque diversi sunt, et singuli quique finiti sunt, et omnes infiniti sunt. Itane numeros propter infinitatem nescit omnes [omnipotens] Deus, et usque ad quandam summam numerorum scientia Dei perve- nit, caeteros ignorat? Quis hoc etiam vel dementissimus dixe- rit ? Ncc audebunt isti contemnere numeros , et eos dicere ad Dei scientiam non pertinere , apud quos Plato Dcum magna auctoritatc commendat mundum numeris fabricantem: et apud nos Dco dictum legitur, Omnia in mensura , et numero, et pondere disposuisti. De quo dicit et Propheta , Qui profert numerose \numero\ saeculum. Et Salvator in Evangelio : Ca- pilli, inquit, vestri omnes numerati sunt. Absit itaque ut du- bitemus, quod ei notus sit omnis numerus, cuius intelligentiae, sicut in Psalmo canitur, non est numerus. Infinitas itaque nu- meri, quamvis infinitorum numerorum nullus sit numcrus, non est tamen incomprehensibilis ei, cuius intelligentiae non cst numerus. Quapropter si quicquid scientia comprehenditur, scientis comprehensione finitur; profecto et omnis infinitas quodam ineffabili modo Deo finita est, quia scicntiae ipsius in- comprehensibilis non est. Quare est infinitas numerorum scien- tiae Dei, qua comprehenditur, esse no^i potest infinita ; qui tan- dem nos sumus homunculi, qui cius scientiae limites figerc praesumamus , dicentes, quod nisi eisdcm circumitibus tempo- rum eadem temporalia repctantur, non potcst Dcus cuncta quac fecit vel praescire ut faciat, vcl scirc cum fccerit? cuius sa- pientia simpliciter multiplex et uniformitcr multiformis, tam incomprehensibili comprehcnsione omnia incomprehcnsibilia

370 DIVI AVRELII AVGVSTINI

comprchenclit, ut quaccunque nova ct dissimilia conscqucntia praecedcntibus si scmper facerc vellet, inordinata et improvisa haberc non posset; ncc ea praevidcret cx proximo tcmpore, sed aeterna pracscientia continerct.

C A P. XIX.

De saeculis saeculorum. Quod utrum ita faciat, et continuata sibi connexionc copu- lentur, quae appellantur saecula saeculorum, alia tamen atque alia ordinata dissimilitudine procurrentia, eis duntaxat qui cx miseria liberantur in sua beata immortalitate sine iine manen- tibus ; an ita dicantur saecula saeculorum, ut intelligantur sae- cula in sapientia Dei inconcussa stabilitate manentia, istorum quae cum tempore transeunt tanquam efficientia sacculorum, definire non audeo. Fortassis enim possit dici saeculum, quae sunt saecula ; ut nihil aliud perhibeatur saeculum sacculi, quam saccula saeculorum: sicut nihil aliud dicitur coelum coeii, quam coeli coelorum. Nain coelum Deus vocavit firmamentum super quod sunt aquae ; et tamen Psalmus , Et aquae, inquit, quae super coelos sunt , laudent nomen Domini. Quid ergo istorum duorum sit, an praetcr haec duo aliquid aliud de saeculis saecu- lorum possit intelligi, profundissima quaestio est: neque hoc quod nunc agimus impedit, si indiscussa interim differatur; sive aliquid in ea definire valeamus, sive nos faciat cautiores diligentior ipsa tractatio, ne in tanta obscuritate rerum aflir- mare aliquid temere audeamus. Nunc enim contra opinionem disputamus , qua illi circumitus asseruntur , quibus semper ea- clem per intervalla temporum necesse esse repeti existimantur. Quaelibet autem illarum sententiarum de saeculis saeculorum vera sit, ad hos circumitus nihil pertinet : quoniam sive saecula saeculorum sint, non eadem repetita, sed alterum ex altero con- nexione ordinatissima procurrentia, liberatorum beatitudinc sine ullo recursu miseriarum ccrtissima permanente , sive sae- cula saeculorum aeterna sint temporalium tanquam dominantia subditorum, circumitus illi eadem revolventes locum non ha- bent, quos maxime refellit aetcrna vita sanctorum.

C A P. XX.

De impietate eorum qui asserunt, animas summae veraeque beatitu-

dinis participes iterum atque iterum per circumitus temporum ad eas-

dem miserias laboresque redituras.

Quorum cnim aures piorum ferant, post emensam tot tan- tisquc calamitatibus vitam, ( si tamcn ista vita dicenda cst, quao

DE CIVITATE DEI LIB. XII. 377

potius mors cst, ita gravis, ut mors quac ab liac libcrat, mortis huius amorc timcatur,) post tam magna mala tamquc multa ct horrcnda, tandem aliquando pcr veram rcligionem atquc sa- picntiam cxpiata atquc finita, ira pcrvcnirc ad conspcctum Dei, atque ita fieri bcatum contcmplatione incorporeae lucis pcr participationcm immutabilis immortalitatis cius, cuius adipi- scendae amore flagramus, ut cam quandoque nccesse sit dc- scri, ct eos qui descrunt, ab illa aeternitate, vcritatc, felicitate deiectos, tartareae mortalitati, turpi stuititiae, miscriis cxsc- crabilibus implicari, ubi Deus amittatur, ubi odio veritas ha- bcatur, ubi per immundas nequitias beatitudo quaeratur; et hoc itidcm atquc itidem sine ullo fine priorum ct postcriorum ccrtis intervallis et dimensionibus sacculorum factum et futu- rum; et hoc proptcrea, ut possint Deo, circumitibus definitis euntibus sempcr atque redcuntibus per nostras falsas beatitudi- nes et veras miserias , alternatim quidem , sed revolutionc in- ccssabili scmpiternas, nota csse opera sua ; quoniam neque a faciendo quiescerc, nequc sciendo possit ea quae infinita sunt, indagarc : quis hacc audiat? quis crcdat? quis fcrat? Quac si vcra essent, non solum tacerentur prudentius, verum etiam fut quomodo valeo dicam quod volo) doctius ncscirentur. Nam si hacc illic in memoria non habebimus, et ideo beati erimus , cur hic per corum scicntiam gravatur amplius nostra miscria? Si uutem ibi ea necessario scituri sumus, hic saltem nesciamus, ut hic fclicior sit cxspectatio, quam illic adeptio summi boni . quando hic aeterna vita conscquenda exspectatur; ibi autem beata, scd non actcrna, quandoque amittenda cognoscitur.

Si autcm dicunt, neminem posse ad illam beatitudinem per- vcnirc, nisi hos circumitus, ubi beatitudo et miseria vicissim altcrnant, in huius vitac cruditione cognovcrit: quomodo crgo fatcntur, quanto plus quisquc amaverit Dcum, tanto cum faci- lius ad beatitudincm pervcnturum, qui ea docent quibus amor ipse torpcscat? Nam quis non remissius et tepidius amet cum, quem se cogitat necessario deserturum, et contra eius vcrita- tcm sapientiamque sensurum , et hoc cum ad eius plenam pro sua capacitatc notitiam bcatitudinis perfectione pervenerit; quando nec hominem amicum possit quisque amare fidelitcr, cui se futurum noverit inimicum? Sed absit ut vera sint, quac nobis minantur vcram miseriam nunquam finiendam, sed inter- positionibus falsae beatitudinis sacpe ac sine fine rumpendam. Quid cnim illa beatitudine falsius atquc fallacius , ubi nos futu- ros miscros, aut ixi tanta veritatis luce nesciamus, aut in summa fclicitatis arcc timeamus? Si cnim venturam calamitatcm igno-

378 DlVi AVRELII AVGVSTINI

raturi sumus, peritior est hic nostra miseria, ubi vcnturam bea- titudincm novimus. Si autem nos illic clades imminens non latebit, beatius tempora transigit anima misera quibus trans- actis ad beatitudinem sublevetur, quam beata quibus transactis in miseriam revolvatur. Atque ita spes nostrae infelicitatis est fclix et felicitatis infelix. Vndc fit, ut quia hic mala praesentia patimur, ibi metuimus imminentia, verius semper miseri quam beati aliquando esse possimus.

Sed quoniam haec falsa sunt clamante pietate, convincente veritate; (illa enim nobis veraciter promittitur vera felicitas, cuius erit semper retinenda, et nulla infelicitate rumpenda certa securitas;) viam rectam sequentes, quae nobis est Chri- stus , eo duce ac salvatore a vano et inepto impiorum circum- itu iter fidei mentemque avertamus. Si enim de istis circum- itibus et sine ccssatione alternantibus itionibus et reditionibus animarum Porphyrius Platonicus suorum opinionem sequi no- luit, sive ipsius rei vanitate permotus , sive iam tempora Chri- stiana revcritus ; et quod in libro decimo commemoravi, diccrc maluit, animam propter cognoscenda mala traditam mundo , ut ab eis liberata atque purgata, cum ad Patrem redierit , nihil ul- terius tale patiatur : quanto magis nos istam inimicam Chri- stianae fidei falsitatem detestari ac devitare debemus ? His au- tcm circumitibus evacuatis atque frustratis, nulla necessitas nos compellit, ideo putare non habere initium temporis ex quo esse coepcrit genus humanum, quia nescio per quos circumitus nihil sit in rcbus novi, quod non ct antea certis intervallis tern- porum fuerit, et postea sit futurum. Si enim liberatur anima non reditura ad miserias, sicut nunquam antca liberata cst, fit in illa aliquid quod antea nunquam factum est, et hoc quidem valdc magnum, id est, quae nunquam desinat aeterna felicitas. Si autem in natura immortali fit tanta novitas, nullo rcpctita, nullo rcpetenda circumitu, cur in rcbus mortalibus fieri non posse contenditur? Si dicunt non fieri in anima beatitudinis novitatem, quoniam ad eam revertitur in qua semper fuit, ipsa certe liberatio nova fit, cum de miscria liberatur in qua nun- quam fuit, ct ipsa miscriac novitas in ea facta cst quae nun- quam fuit. Haec autem novitas si non in rcrum, quae divina providentia gubernantur, ordincm [ordine] venit, sed casu po- tius evenit, ubi sunt illi detcrminati dimensiquc circumitus, in quibus nulla nova fiunt, sed repetuntur cadem quac fucrunt? Si autcm et hacc novitas ab ordinationc providentiac non excluditur, sive data sit anima, sive lapsa sit, possunt ficri nova, quae ueque antea facta sinl , ncc tamen a rcrum ordine

DE CIVITATE DEI LIB. XII. 379

alicna sint. Et si potuit anima facerc pcr imprudentiam sibi novam miscriam, quae non cssct improvisa divinae providen- tiae, ut hanc quoquc in rerum ordinem includeret , et ab hac cam non improvide libcraret; qua tandem temcritate humanae vanitatis audemus negare divinitatem faccre posse res , non sibi, scd mundo novas, quas neque antea feccrit , ncc unquam habucrit improvisas? Si autcm dicunt liberatas quidem animas ad miseriam non rcversuras , scd cum hoc fit, in rcbus nihil novi fieri, quoniam sempcr aliae atque aliae libcratae sunt, et libcrantur, ct liberabuntur : hoc certe concedant, si ita cst, no- vas animas ficri, quibus fit ct nova miscria ct nova liberatio. Nam si antiquas cas dicunt esse, ct retrorsum sempiternas, ex quibus quotidie novi fiant homines, de quorum corporibus, si sapicnter vixerint, ita liberentur, ut nunquam ad miserias re- volvantur , consequenter dicturi sunt infinitas. Quantuslibet namquc finiens numerus fuisset animarum, infinitis rctro sac- culis suflicere non valerct, ut ex illo semper fierent homines, quorum esscnt animae ab ista semper mortalitate liberandae, nunquam ad deam deinceps rediturae. Nec ullo modo expli- cabunt, quomodo in rebus , quas, ut Deo notae csse possint, fmitas volunt, infinitus sit numerus animarum.

Quaproptcr quoniam circumitus illi iam explosi sunt, qui- bus ad easdem miserias necessario putabatur anima reditura; quid restat convcnientius pietati, quam credere non esse im- possibile Deo, ct ea quae nunquam fecerit nova faccre, et inef- fabili praescicntia voluntatem mutabilem non haberc? Porro autem utrum animarum liberatarum nec ulterius ad miserias re- diturarum numerus possit semper augeri, ipsi vidcrint, qui de rerum infinitate cohibenda tam subtiliter disputant: nos vcro r.ttiocinationem nostram cx utroque laterc tcrminamus. Si enim potest, quid causac est ut negetur creari potuisse quod, nun- quam antea creatum esset, si liberatarum animarum numerus, qui nunquam antea fuit, non solum factus est semel, sed nun- quam ficri desinet? Si autem oportet ut ccrtus sit liberatarum aliquis numerus animarum , quae ad miseriam nunquam rede- ant, neque iste numerus ulterius angeatur; etiam ipse sine du- bio quicunquc erit, ante utique nunquam fuit: qui profecto crc- scere, ct ad suae quantitatis terminum pervenire sine aliquo non posset initio; quod initium eo modo antea nunquam fuit Hoc ergo ut esset, crcatus est homo, ante quem nullus fuit.

380 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XXI.

De conditione unius primi hominis, atque in eo generis humani. Hac igitur quaestionc difficillima propter acternitatem Dei nova creantis sine novitate aliqua voluntatis, quantum potui- mus, cxplicata, non est arduum videre multo fuisse melius quod factum est, ut ex uno homine quem primum condidit, multipli- caret genus humanum, quam si id inchoasset a pluribus. Nam cum animantes alias solitarias , et quodam modo solivagas , id est, quae solitudinem magis appetant, sicuti sunt aquilae, milvi, leones, lupi, et quaecunque ita sunt; alias congreges instituerit , quae congregatae atque in gregibus malint vivere, ut sunt columbi, sturni, cervi, damulae, et eaetera huiusmodi : utrumque tamen genus non ex singulis propagavit, sed plura simul iussit exsistere. Hominem vero, cuius naturam quodam modo mediam inter angelos bestiasque condebat, ut si Creatori suo tanquam vero Domino subditus praeceptum eius pia obe- dientia custodiret, in consortium transiretangelicum, sinemorte media beatam immortalitatcm absque ullo termino consecutus; si autem Dominum Deum suum libera voluntatc supcrbe atque inobedienter usus offenderet, morti addictus bestialiter viverct, libidinis servus aeternoque post mortcm supplicio destinatus; unum ac singulum creavit, non utique solum sine humana so- cictate descrendum, sed ut eo modo vehementius ei commcnda- retur ipsius societatis unitas vinculumque concordiae, si non tantum inter se naturae similitudine, verum etiam cognationis affectu homines necterentur ; quando nec ipsam quidem femi- nam copulandam viro, sicut ipsum crcare illi placuit, scd ex ipso, ut omne ex homine uno diffunderetur genus humanum.

C A P. XXII.

Quod praescierit Deus homineni, quemprimum condidit, peccaturum ;

simulque praeviderit quantum piorum populum ex eius genere in

angelicum consortium sua esset gratia translaturus.

Ncc ignorabat Deus hominem peccaturum, ct morti iam ob- noxium morituros propagaturum , eoque progressuros peccandi immanitate mortales, ut tutius atque pacatius inter se rationa- lis voluntatis expertes bestiae sui generis vivercnt, quarum cx aquis et terris plurium pullulavit exordium, quam homines, quorum gcnus ex uno est ad commendandam concordiam pro- pagatum. Neque enim unquam inter se leoncs, aut intcr se dracones, qualia homines bella gesserunt. Sed praevidc- bat etiam gratia sua populum piorum in adoptioncm vocan- dum, remissisque peccatis iustificatum Spiritu sancto sanctis

DE CIVITATE DEI LIB. XII. 381

Angelis in actcrna pace sociandum , novissima inimica mortc destructa: cui populo esset huius rei consideratio profutura, quod ex uno hominc Dcus ad commendandum hominibus, quam ci grata sit etiam in pluribus unitas, gcnus instituisset hu- manum.

C A P. XXIII.

De natura humanae animae creatae ad imaginem Dei.

Fecit ergo Deus homincm ad imaginem [et similitudinem] suam. Talcm quippe illi animam crcavit, qua per rationem at- que intelligentiam omnibus essct praestantior animalibus terre- stribus et natatilibus et volatilibus, quae mentem huiusmodi non haberent. Et cum virum terreno formasset ex pulvere, eique animam qualem dixi, sive quam iam fecerat sufflando in- didisset, sive potius sufflando fecisset, eumque flatum quem suf- Jlando fecit, (nam quid est aliud sufflare, quam flatum facere?) animam hominis esse voluisset, etiam coniugem illi in adiuto- rium generandi ex cius latere osse dctraeto fecit, ut Deus. Ne- que enim haec carnali consuetudine cogitanda sunt, ut viderc solemus opilices ex materia quacunque terrena corporalibus membris, quod artis industria potuerint, fabricantes. Manus Dci potentia Dei est, qui etiam visibilia invisibilitcr operatui Sed haec fabulosa potius quam vera esse arbitrantur, qui virtu- tem ac sapientiam Dei, qua novit et potest ctiam sine semini- bus ipsa certe facere semina, ex his usitatis et quotidianis me- tiuntur operibus ; ea vero quae primitus instituta sunt, quoniam non noverunt, infideliter cogitant: Quasi non haec ipsa quae noverunt de humanis conceptibus atque partubus, si inex- pertis narrarentur, incredibiliora viderentur: quamvis ct ea ipsa plerique magis naturae corporalibus causis, quam operibus divinae mentis assignent.

C A P. X X I V.

An ullim vel minimae creaturae possunt dici angeli creatore*.

Sed cum his nullum nobis est in his libris negotium, qui dr* vinam mentem facere vel curare ista non credunt. Illi autem qui Platoni suo credunt, non ab illo summo Deo qui fabricatus cst mundum, sed ab aliis minoribus, quos quidem ipse creaverit, permissu sive iussu eius animalia facta esse cuncta mortalia, in quibus homo praecipuum diisque ipsis cognatum tenerct lo- cum; si superstitione careant, qua quaerunt unde iuste videan- tur sacra et sacrificia facere quasi conditoribus suis , facile ca- rebunt etiam huius opinionis errore. Ncque enim fas est ullius naturae quamlibet minimae mortalisque creatorcm nisi Dcum

3H2 DIVI AVRELII AVGVSTINI

credcre ac dicerc, etiam ante quam possit intelligi. Angeli au- tem, quos illi deos libentius appellant, etiamsi adhibent vel iussi vel permissi operationem suam rebus quae gignuntur in mundo, tarnen tam non eos dicimus creatorcs animalium, quam nec agricolas frugum atquc arborum.

C A P. XXV.

Omnem [Omnium") naturam et omnem [omnium) speciem univerme creaturae non nisi opere Dei formari.

Cum enim alia sit species quae adhibetur extrinsecus cui- cunquc materiae corporali, sicut operantur homines figuli ct fabri atque id gcnus opifices, qui etiam pingunt et efTingunt for- mas similes corporibus animalium; alia vero quae intrinsecus efficientes causas habent de secreto et occulto naturac viventis atque intelligentis arbitrio, quae non solum naturales corporum species, verum etiam ipsas animantium animas, dum non fit, fa- cit: supradicta illa spccies artificibus quibusque tribuatur; haec autem altera non nisi uni artifici creatori et conditori Deo, qui mundum ipsum et angelos sine ullo mundo et sine ullis angelis fecit. Qua enim vi divina, et, ut ita dicam, effectiva, quac fieri nescit, sed faccre, accepit speciem, cum mundus fieret, rotun- ditas coeli et rotunditas solis; eadem vi divina et cffectiva, quae fieri nescit, sed facere, accepit speciem rotunditas oculi et ro- tunditas pomi, et caeterae figurae naturales quas videmus in re- bus quibusque nascentibus non extrinsecus adhiberi, sed intima Creatoris potentia, qui dixit, Coelum et terratn ego impleo : et cuius sapientia est quae attingit a fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter. Proinde facti primitus angeli cuius- modi ministerium praebuerint Creatori caetera facienti ncscio ; nec tribuere illis audeo quod forte non possunt, nec debeo de- rogare quod possunt. Creationem tamen conditionemque omni- um naturam, qua fit ut omnino naturae sint, eis quoque faven- tibus illi Deo tribuo, cui se etiam ipsi debere quod sunt cum gratiarum actionc novcrunt. Non solum igitur agricolas non dicimus fructuum quorumque crcatores, cum legamus, Neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat^ sed qui incrementum dat Deus: sed ne ipsam quidem terram, quamvis mater omnium foccunda videatur, quae germinibus crumpcntia promovet, etfixa radicibus continet, cum itidem legamus: Deus illi dat corpus quomodo voluerit, et unicuique seminum proprium corpus. Ita nec fcminam sui pucrpcrii creatricem appellarc dcbcmus, sed potius illum qui cuidam suo famulo dixit: Prius quam te forma- rem in utero, novi te. Et quamvis anima sic vcl sic aftccra

DE CIVITATE DEI LIB. XII. 383

pracgnantis valeat aliquibus velut induere qualitatibus foctum, sicut de virgis variatis fecitlacob, ut pecora colorc varia gigne- rentur; naturam tamen illam quac gignitur, tam ipsa non fecit, quam nec ipsa sc fccit. Quaelibet igitur corporales vel semina- les causac gignendis rebus adhibeantur, sivc operationibus an- gelorum aut hominum, aut quorumcunque animalium, sive ma- rium fcminarumque mixtionibus; quaelibet ctiam desidcria mo- tusve animac matris valeant aliquid lineamentorum aut colorum adspergere teneris mollibusque conceptibus, ipsas omnino natu- ras , quac sic vel sic in suo genere afliciantur, non facit nisi summus Deus: cuius occulta potcntia cuncta pcnetrans incon- taminabili praesentia facit esse quicquid alio modo est, in quan- tumcunque est; quia nisi faciente illo, ut tale vel talc csset, sed prorsus esse non possct. Quapropter si in illa specie quam fo- rinsecus corporalibus opificcs rebus imponunt, urbem Romam et urbem Alexandriam non fabros et architcctos, sed reges quo- rum voluntate, consilio, et imperio fabricatae sunt, illam Ro- mulum, illam Alexandrum habuissc dicimus conditores : quanto potius non nisi Deum debemus conditorcm dicere naturarum, qui nequc ex ea materia facit aliquid quam ipse non fecerit, nec operarios habet nisi quos ipse creaverit; ct si potentiam suam, ut ita dicam, fabricatoriam rcbus subtrahat, ita non erunt, sicut ante quam fierent, non fuerunt? Sed ante dico, aeternitatc, non tcmpore. Quis enim alius creator cst temporum, nisi qui fecit ea, quorum motibus currerent tempora?

C A P. XXVI.

De Platonicoriftn opinione, qua putaverunt angelos quidem a Deo con- ditos, sed ipsos esse humanorum corporum conditores.

Ita sane Plato minores et a summo Deo factos dcos effecto- res esse voluit animalium caeterorum, ut immortalem partem ab ipso sumercnt, ipsi vero mortalem attexercnt. Proinde ani- marum nostrarum cos crcatores esse noluit, sed corporum. Vn- de quoniam Porphyrius propter animae purgationem dicit omne corpus fugiendum , simulque cum suo Platone aliisque Platoni- cis sentit eos^ qui immodcrate ac inhonestc vixerint, propter luendas poenas ad corpora redire mortalia, Plato quidem etiam adbestiarum, Porphyrius tantummodo ad hominum; sequitur eos, ut dicant deos istos, quos a nobis volunt quasi parentcs et conditores nostros coli, nihil esse aliud quam fabros compedum carcerumve nostrorum; nec institutores, sed inclusores alliga- toresquc nostros crgastulis aerumnosis et gravissimis vinculis. Aut crgo desinant PJatonici pocnas animarum ex istis corpori-

381 DIVI AVRELII AVGVSTINI

bus comminari; aut eos nobis deos colendos non praedicent, quorum in nobis operationcm, ut quantum possumus, fugiamus et evadamus , hortantur ; cum tamen sit utrumque falsissimum. Nam ncque ita luunt pocnas animac , cum ad istam vitam poe- nalem denuo revolvuntur; et omnium viventium sive in coelo, sive in terra, nullus est conditor, nisi a quo facta sunt coclum et tcrra. Nam si nulla causa est vivendi in hoc corpore, nisipro- pter pcndenda supplicia; quomodo dicit idem Plato, aliter mun- dum fieri non potuisse pulcherrimum atque optimum, nisi omnium animalium, id est, immortalium et mortalium gencri- bus implcretur? Si autem nostra institutio, qua vel mortalcs conditi sumus, divinum munus est; quomodo poena est ad ista corpora, id est, ad divina beneficia remeare ? Et si Deus, quod assiduc Plato commemorat, sicut universi mundi, ita cunctorum animalium specics aeterna intelligentia continebat, quomodo non ipse cuncta condebat? An aliquorum esse artifex nollet, quorum efficiendorum artem ineffabilis eius, et inetfabiliter lau dabilis mens haberet?

C A P. XXVII.

In primo homine exortam fuisse omnem plenitudinem generis humani,

in qua praevidit Deus quae pars honoranda esset praemio,

quae damnanda supplicio.

Meritoigiturverarcligio mundi universieum, animalium quo- que universorum, hoc est, et animarum et corporum conditorem agnoscit ct pracdicat. In quibus terrenis praecipuus ab illo ad eius imaginem homo propter eam causam, quam dixi, ct si qua forte alia maior latct, factus est unus, scd non rclictus cst solus. Nihil enim cst quam hoc gcnus tam discordiosum vitio, tam so- cialc natura. Neque commodius contra vitium discordiae vcl ca- vendum nc exsistcrct, vcl sanandum cum cxstitisset, natura lo- querctur humana, quam rccordationcm illius parcntis, quem propterca Deus crcarc voluit unum, dc quo multitudo propaga- rctur, ut hac admonitione ctiam in multis concors unitas serva- rctur. Quod vcro femina illi ex cius laterc facta cst, ctiam hinc satis significatum est quam cara mariti ct uxoris dcbeat essc coniunctio. Hacc opera Dei proptcrea sunt utique inusitata, quia prima. Qui autem ista non crcdunt, nulla facta prodigia debent credcre: neque enim ct ipsa, si usitato naturae curriculo gignerentur, prodigia dicerentur. Quid autem sub tanta guber- natione divinae providentiac, quamvis cius causa lateat, frustra gignitur? Ait quidam Psahnus sacer: Venite et videte opera Domini, quae posuit prodigia super terram. Cur crgo cx la- tcre viri fcmina facta sit, ct hoc primum quodam modo prodi-

DE CIVITATE DEI LIB. XIII. 385

gium quid praefiguraverit, alio loco, quantum mc Deus adiuve- rit, dicam. * Nunc quoniam liber iste claudendus est, in hoc primo homine, qui priniitus factus est, nondum quidem secun- dum evidentiam, iam tamen secundum Dei praescicntiam exor- tas fuisse existimemus in genere humano societates tanquam Civitates duas. Ex illo enim futuri erant homines, alii malis angelis in supplieio, alii bonis in praemio sociandi, quamvis occulto Dei iudicio, sed tamen iusto. Cum enim scriptum sit, Vniversae viae Domini, misericordia et veritas: ncc iniusta eius gratia, nec crudelis potest esse iustitia. (* al. CAP. XXVII.)

LIBER DECIMVS TERTIVS.

C A P. I.

De lapsu pri?ni hominis, per quem est contracta mortalitas. .Lxpeditis de nostri saeculi exortu et de initi generis humani diflicillimis quaestionibus , nunc iam de lapsu primi hominis, imo primorum hominum, et de origine ac propagine mortis hu- manae disputationem a nobis institutam rerum ordo deposcit. Non enim eo modo quo angelos, condidcrat Deus hoinines; ut etiam si peccassent, mori omnino non possent: sed ita ut per- functos obedientiae munerc sine interventu mortis angelica im- mortalitas et beata aeternitas sequeretur; inobedientes autcm mors plecteret damnatione iustissima : quod etiam in libro su- periore iam diximus.

C A P. II. De ea morte, quae animae semper utcunque victurae accidere potest, et ea cui corpus obnoxium est. Sed de ipso genere mortis video mihi paulo diligentius dis- serendum. Quamvis enim humana anima veraciter immortalis perhibeatur, habet tamen quandam etiam ipsa mortem suam. Nam ideo dicitur immortalis, quia modo quodam quantulocun- quenon desinit vivere atque sentire: corpus autem ideo mor- tale , quoniam deseri omni vita potest, nec pcr sc ipsum ali- quatenus vivit. Mors igitur animae fit, cum eam deserit Deus : sicut corporis, cum id deserit anima. Ergo utriusque rei, id est, totius hominis mors est, cum anima a Deo deserta deserit cor- pus. Ita enim nec ex Deo vivit ipsa, nec corpus cx ipsa. Huius- modi autem totius hominis mortem illa sequitur, quam secun- dain mortem divinorum eloquiorum appellat auctoritas. Hanc Salvator slgnincavit, ubiait: Eumtimete, qui habet potesta- em et corpus et animam perdere in gehennam. Quod cum ante non nat, qua cum anima corpori sic fiierit copulata, ut nulla di-

Bb

380 DIVI AVRELIl AVGVSTINI

remtione separentur; mirum videri potest quomodo corpus ea morte dicatur occidi, qua non ab anima deseritur, scd anima- tumsentiensquecruciatur. Nam in illa poena ultima acsempitcr- na, de qua diligentius suo loco disserendum est, recte mors ani- mae dieitur, quia non vivit ex Deo: mors autem corporis quo- nam modo, cum vivat ex anima? Non enim alitcr potcst ipsa corporalia, quae post resurrectionem futura sunt, sentirc tor- menta. An quia vita qualiscunque aliquod bonum est, dolor au- tem malum, ideo nec viverc corpus diccndum est, in quo anima non vivendi causa est, sed dolendi? Vivit itaque anima ex Deo, cum vivit bene; non enim potestbene vivere, nisi Deo operante in se quod bonum est: vivit autem corpus ex anima, cum anima vivit in corpore; seu vivat ipsa, seu non vivat ex Deo. Impio- rum namque in corporibus vita, non animarum, sed corporum vita est: quam possunt eis animae ctiam mortuae, hoc est a Deo desertae, quantulacunque propria vita, ex qua ctiam immortales sunt, non desistente, conferre. Verum in damnatione novissima quamvis homo sentire non dcsinat, tamen quia sensus ipse nec voluptate suavis, nec quiete salubris, sed dolore poenalis est, non immerito mors est potius appellata quam vita. Ideo autem secunda, quia post illam primam est, qua iit cohaerentium di- remtio naturarum, sive Dei et animac, sive animae et corporis. De prima igitur corporis morte dici potest, quod bonis bona sit, malis mala. Secunda vero sine dubio sicut nullorum bonorum est, ita nulli bona.

C A P. III.

Vtrum mors. quae per peccatum primorum hominum in omnes homines

pertransiit, etiam sanctis poena peccati sit.

Non autem dissimulanda nascitur quaestio , utrum re vera

mors, qua separantur anima et corpus, bonis sit bona. Quia si

ita est, quomodo poterit obtineri, quod ctiam ipsa sit poena pec-

cati? Hanc enim primi homines, nisi peccavissent, perpessi uti-

quc non fuissent. Quo igitur pacto bona esse possit bonis, quae

accidere, non posset nisi malis? Sed rursus si non nisi malis

posset accidcre, non deberet bonis bona esse, sed nulla. Cur

enim esset ulla poena in quibus non esscnt ulla punienda? Qua-

propter fatcndum est, primos quidem homines ita fuisse institu-

tos, ut si non peccavisscnt, nullum mortis expcrirentur genus:

sed cosdem primos pcccatores ita fuisse* morte mulctatos, ut

ctiam quicquid de eorum stirpe esset exortum, eidem poenae tc-

neretur obnoxium. Non enim aliud ex eis, quam quod ipsi fue-

rant, nasccretur. Pro magnitudine quippe culpae illius naturam

damnatio mutavit in pcius; ut quod pocnaliter praeccssit in

DE CIVITATE DEI LIB. XJII. 387

peccantibus hominibus primis, etiam naturaliter sequeretur in nascentibus caeteris. Neque enim ita lioino cx homine, sicut homo cx pulverc. Pulvis namquc homini faciendo materics fuit : homo autem homini gignendo parcns. Proinde quod cst tcrra, non hoc cst caro ; quamvis ex terra facta sit caro. Quod est autem parens homo, hoc cst et proles homo. In primo igitur homine per feminam in progcniem transiturum univcrsum ge- nus humanum fuit, quando illa coniugum copula divinam sen- tentiam suae damnationis excepit: et quod homo factus est, non cum crcarctur, sed cum pcccaret et puniretur, hoc genuit, quantum quidem attinet ad peccati et mortis origincm. Non enim ad infantilcm hebetudinem et infirmitatem animi et corpo- ris , quam videmus in parvulis, peccato vel pocna ille redactus est: quae Dcus voluit esse tanquam primordia catulorum, quo- rum parcntes in bestialcm vitam mortemque deiccerat: sicut scriptum est, Homo cum in honore essety non intellexit J compa- ratus est pecoribus non intelligentibus, et similis factus est illis. Nisi quod infantes infirmiores ctiam cernimus in usu mo- tuque membrorum ct sensu appctendi atque vitandi, quam sunt aliorum tcnerrimi foetus animalium: tanquam se tanto attollat exccllentius supra caetera animantia vis humana, quanto magis impctum suum, velut sagitta, cum arcus extenditur, retrorsum reducta distulerit. Non ergo ad ista infantilia rudimenta prae- sumtione illicita et damnatione iusta prolapsus vel impulsus est primus homo : sed hactenus in co natura humana vitiata atque mutata cst, ut repugnantem pateretur in membris inobedicn- tiam concupiscendi, ct obstringeretur nccessitate moriendi; at- que ita id quod vitio poenaque factus est, id est, obnoxios pec- cato mortique generaret. A quo peccati vinculo, si pcr Media- toris gratiam solvuntur infantes , hanc solam mortem perpeti possunt, quae animam seiungit a corpore: in sccundam vero illam sine fine poenalem liberati a peccati obligatione non transeunt.

C A P. I V.

Cur ab his qui per gratiam regenerationis absoluti sunt a peccato, non auferatur mors, id est, poena peccati.

Si qucm vcro movct, cur vel ipsam patiantur, si ct ipsa poe- na peccati cst, quorum per gratiam reatus aboletur; iam ista quaestio in alio nostro Opere, quod scripsimus de baptismo par- vulorum, tractata ac soluta cst: ubi dictum est, ad hoc relinqui animae cxperimentum separationis a corpore, quamvis ablato iam criminis nexu , quoniam si regenerationis sacramentum continuo sequeretur immortalitas corporis, ipsa fides cnervare-

Bb 2

388 DIVI AVRELIl AVGVSTINI

tur, quac tunc est fidcs, quando cxspectatur in spe, quod in re nondum videtur. Fidei autem robore atque certamine, in maio- ribus duntaxat aetatibus, etiam mortis fuerat superandus timor, quod in sanctis Martyribus maxime eminuit: cuius profecto cer- taminis nulla esset victoria, nulla gloria ; quia nec ipsum omni- no posset esse certamen, si post lavacrum regenerationis iam sancti non possent mortem perpeti corporalcm. Cum parvulis autem baptizandis quis non ad Christi gratiam propterea potius curreret, neacorpore solveretur? Atque ita non invisibili prae- mio probaretur fides ; sed iam nec fides esset, confestim sui operis quaerendo et sumendo mercedem. Nunc vero maiore ct mirabiliore gratia Salvatoris in usus iustitiae peccati poena con- versa est. Tunc cnim dictum est homini, Morieris, si pcccave- ris: nunc dicitur Martyri, Morere, ne pecces. Tunc dictum est, Si mandatum transgressi fueritis, morte moriemini : nunc dici- tur, Si mortem recusaveritis, mandatum transgrediemini. Quod tunc timendum fuerat, ut non peccaretur; nunc suscipiendum est, ne peccetur. Sic per ineffabilem Dei misericordiam et ipsa poena vitiorum transit in arma virtutis, et fit iusti meritum etiam supplicium peccatoris. Tunc enim mors est acquisita pec- eando, nunc impletur iustitia moriendo. Verum hoc in sanctis Martyribus, quibus alterutrum a persecutore proponitur, ut aut deserant fidem, aut sufferant mortem. lusti enim malunt cre- dendo perpeti, quod sunt primi iniqui non crcdendo perpessi. Nisi enim peecasscnt illi, non morerentur: peccabunt autem isti, nisi moriantur. Mortui sunt ergo illi, quia peccaverunt: non peccant isti, quia moriuntur. Factum est per illorum cul- pam, ut veniretur in poenam: fit per istorumpoenam, ne venia- tur in eulpam: non quia mors bonum aliquod facta est, quae antea malum fuit; sed tantum Deus fidei praestitit gratiam, ut mors, quam vitae constat esse contrariam, instrumentum fieret, per quod transiretur ad vitam.

C A P. V.

Quod sicut iniqui male utuntur lege quae bona est, ita et iusti bene utuntur morte quae mala e&t.

Apostolus cum vellet ostendere, quantum peccatum, gra- tia non subveniente, ad nocendum valeret, etiam ipsam le- gem qua prohibetur peccatum, non dubitavit diccre virtutem esse peccati. Aculeus, inquit, mo?'tis est peccalum, virtus au- tem peccati lex. Verissimc omnino. Augct enim prohibitio de- siderium opcris illiciti, quando iustitia non sic diligitur, ut pcc- candi cupiditas eius dilectationc vincatur. Vt autem diligatur ct

DE CIVITATE DEI MB. XIII. 389

delectet vera iustitia, non nisi divina subvenit gratia. Sed ne proptcrea lex putaretur malum , quoniam virtus est dicta pec- cati; idco ipse alio loco vcrsans huiusmodi quacstionem, in- quit', Lex quidem sancta , et mandatum sanctum et iustum et bonum. Quod ergo bonum est , inquit, mihi factum est mors? Absit. Sedpeccatum, ut appareat peccatum , per bonum mihi operatum est mortem, nt fiat supra modum peccator \peccans] aut peccatum per mandatum. Supra modum dixit, quia ctiam praevaricato additur, cum peccandi aucta libidine etiam lex ipsa contemnitur. Cur hoc commemorandum putavimus? Quia sci- licet sicut lex non est malum, quando auget peccantium concu- piscentiam; ita nec mors bonum est, quando auget patientium gloriam : cum vel illa pro iniquitate deseritur , et efficit praeva- ricatores; velista pro veritate suscipitur, ct efficit Martyres. Ac per hoc lex quidem bona est, quia prohibitio est peccati; mors autem mala, quia stipendium est peccati: sed quemadmo- dum iniustijnalc utuntur non"tantum malis, vcrum etiam bonis; ita iusti bene non tantum bonis, sed etiam malis. Hinc fit, ut et mali male lcgc utantur, quamvis sit lex bonum; ct boni bene moriantur, quamvis sit mors malum.

C A P. VI.

De generalis mortis malo, quo animae et corporis societas separatur. Quapropter quod attinet ad corporis mortem, id est, sepa- rationem animae a corpore, cum eam patiuntur , qui morientes appellantur, nulli bona est. Habet enim asperum sensum et contra naturam vis ipsa qua utrumque divellitur, quod fuerat in vivente coniunctum atque consertum, quamdiu moratur, do- nec omnis adimatur sensus, qui ex ipso inerat animae carnisque complexu. Quam totam molestiam nonnunquam unus ictus cor- poris vel animae raptus intercipit, nec eam sentiri praeveniente celeritate permittit. Quicquid tamen illud est in morientibus, quod cum gravi sensu adimit scnsum, pie iideliterque tolerando auget meritum patientiae, non aufert vocabulum poenae. Ita cum ex hominis primi perpetuata propagine procul dubio sit mors poena nascentis ; tamen si pro pietate iustitiaque penda- tur, fit gloria renascentis: et cum sit mors peccati retributio, aliquando impctrat ut nihil retribuatur peccato.

C A P. VII.

De morte, quam non regenerati pro Christi confessione suscipiunt.

Nam quicunque etiam non percepto regcnerationis lavacro pro Christi confessione moriuntur, tantum eis valct ad dimit- tenda peccata, quantum si ablucrentur sacro fonte baptismatis

390 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Qui cnim dixit, Si quis non renatus fueril cx aqua et Spirilu sancto, non intrabit in regnum coelorum: alia scntentia istos fecit cxceptos, ubi non minus generaliter dixit, Qui me confes- sus fuerit coram hominibus, confitebor et ego eum coram Palre meo qui in coelis est. Et alio loco : Qui perdiderit animam suam propter me, inveniet eam. Hinc cst quod scriptum est: Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum eius. Quid enim pretiosius quam mors , per quam fit ut ct delicta omnia dimit- tantur, et merita cumulatius augcantur? Neque cnim tanti sunt meriti, qui cum mortem differre non possent, baptizati sunt, de- letisque omnibus peccatis ex hac vita cmigrarunt , quanti sunt hi qui mortcm, cum posscnt, ideo non distulerunt, quia malue- runt Christum confitendo finire vitam, quam eum ncgando ad eius baptismum pervenire. Quod utique si fecissent, etiam hoc eis in illo lavacro dimitteretur , quod timore mortis negaverant Christum; in quo lavacro et illis facinus tam immane dimissum cst, qui occiderant Christum. Sed"quando sine abundantia gra- tiae Spiritus illius, qui ubi vult spirat, tanturn Christum amare possent, ut eum in tanto vitae discrimine tanta sub spe vcniae negare non possent? Mors igitur pretiosa sanctorum, quibus cum tanta gratia est praemissa et pracrogata mors Christi , ut ad eum acquirendum suam non cunctarentur impendere, in eos usus redactum esse monstravit, quod ad poenam peccantis an- tea fuerat constitutum, ut inde iustitiae fructus uberior nasce- retur. Mors ergo non ideo bonum videri debet, quia in tantam Utilitatem non vi sua, sed divina opitulatione conversa est; ut quae tunc mctuenda proposita est, ne peccatum committeretur, nunc suscipicnda proponatur, ut pcccatum non committatur, commissumque deleatur, magnaeque victoriae debita iustitiae palma reddatur.

C A P. VIII.

Quod in sanctis primae mortis pro veritate susceptio, secundae sit

mortis absolutio.

Si enim diligentius considcremus, etiam cum quisque pro veritate fideliter et laudabiliter moritur, mors cavetur. Ideo quippc aliquid eius suscipitur, ne tota contingat, ct sccunda in- super, quae nunquam riniatur, acccdat. Suscipitur enim animae a corpore separatio, ne Deo ab anima scparato ctiam ipsa se- parctur a corpore, ac sic totius hominis prima mortc complcta secunda excipiat sempiterna. Quocirca mors quidem, ut dixi, cum cam moricntcs patiuntur, cumque in eis ut moriantur facit, nemini bona est, scd laudabilitcr tolcratur pro tencndo vcl adipisccndo bono. Cum vero in ca sunt, qui iam mortui nun-

DE CIVITATE DEI LIB. XIII. 391

cupantur, non absurde dicitur ct malis mala, et bonis bona. In requic enim sunt animae piorum a corpore separatae ; impio- rum autem poenas luunt: donec istarum ad aeternam vitam, illarum vcro ad aeternam mortem , quae secunda dicitur, cor- pora reviviscant.

C A P. IX.

Tempus mortis, quo vitae sensus aufertur, in morientibus, an in

mortuis esse dicendum sit.

Sed id tcmpus, quo animae a corpore separatae aut in bonis sunt, aut in malis, utrum post mortem potius, an in morte di- cendum est? Si enim post mortem est, iam non ipsa mors, quae transacta atque praeterita est, sed post eam vita praesens animae bona, sivc mala est. Mors autem tunc eis mala erat, quando erat, hoc est, quando eam patiebantur, cum moreren- tur: quoniam gravis ct molestus cis inerat sensus; quo malo bene utuntur boni. Pcracta autem mors quonam modo vel bona, vel mala est, quac iam non cst? Porro si adhuc diligen- tius attendamus , nec illa mors esse apparebit, euius gravem ac molestum in morientibus diximus sensum. Quamdiu enim sen- tiunt, adhuc utiquc vivunt: et si adhuc vivunt, ante mortem quam in mortc potius esse dicendi sunt: quia illa cum venerit, aufert omnem corporis sensum, qui ea propinquante molestus cst. Ac per hoc quomodo morientes dicamus eos qui nondum mortui sunt, sed immincnte morte iam extrema et mortifera afflictione iactantur, cxplicare difticile est: etiamsi recte isti appellantur morientes ; quia cum mors quae iam impendet , ad- vcnerit, non morientes, sed mortui nuncupantur, Nullus est crgo moriens , nisi vivens ; quoniam cum in tanta est extremi- tate vitae, in quanta sunt quos agere animam dicimus, profecto qui nondum anima caruit, adhuc vivit. Idem ipse igitur simul et moriens est et vivens: sed morti accedens, vita decedens ; adhuc tamen in vita, quia inest anima corpori; nondum autem in morte, quia nondum abscessit a corporc. Sed si cum ab- scesserit, nec tunc in morte, sed post mortem potius erit; quando sit in morte quis dixerit? Nam neque ullus moriens erit, si moriens et vivens simul esse nullus potest. Quamdiu quippe anima in corpore cst, non possumus negare viventem. Aut si moriens potius diccndus est, in cuius iam corpore agi- tur ut moriatur, ncc simul quisquam potest esse vivens et mo- riens ; quando sit vivens nescio.

C A P. X.

De vita mortalium, quae mors potius quam vita dicenda est. Ex quo enim quisque in isto corpore morituro essc coepe-

392 DIVI AVRELII AVGVSTINI

rit , nunquam in eo non agitur ut mors veniat. Hoc enim agit cius mutabilitas toto tempore vitae huius, (si tamen vita dicen- <la cst,) ut veniatur in mortem. Nemo quippe est qui non ei post annum sit, quam ante annum fuit, et cras quam hodie, et hodie quam heri, et paulo post quam nunc, et nunc quam paulo ante propinquior. Quoniam quicquid temporis vivitur, de spatio vivendi demitur; et quotidie lit minus minusque quod restat: ut omnino nihil sit aliud tempus vitae huius , quam cur- sus ad mortem, in quo nemo vel paululum stare, vel aliquanto tardius ire permittitur: sed omnes urgentur pari motu, nec di- verso impelluntur accessu. Ncque enim cui vita brevior fuit, celerius diem duxit, quam ille cui longior: sed cum aequaliter et aequalia momenta raperentur ambobus , alter habuit propius, alter remotius, quo non impari velocitate ambo currebant. Aliud est autem amplius viae peregissc, aliud tardius ambu- lasse. Qui ergo usque ad mortem productiora spatia temporis agit, non lentius pergit , sed plus itineris conficit. Porro si ex illo quisque incipit mori, hoc est, esse in morte, ex quo in ilio agi coeperit ipsa mors, id est, vitae detracto; quia cum detrahendo finita fuerit, post mortem iam erit, non in mortc: profecto ex quo esse incipit in hoc corpore, in morte est. Quid enim aliud diebus, horis, momentisque singulis agitur, donec ea consummata [consumta] mors quae agebatur, impleatur; et incipiat iam tempus esse post mortem, quod cum vita detrahere tur, erat in morte ? Nunquam igitur in vita homo est, ex quo est in corpore isto moriente potius quam vivente , si et in vita ct in morte simul non potest esse. An potius et in vita et in morte simul est; in vita scilicet in qua vivit, donec tota detrahatur; in morte autem, qua iam moritur, cui vita detrahitur? Si enim non est in vita, quid est quod detrahitur, donec eius fiat per- fecta consumtio? Si autem non est in morte, quid est vitae ipsa detractio? Non enim frustra cum vita fucrit corpori tota detracta , post mortcm iam dicitur , nisi quia mors erat , cum detraheretur. Nam si ea dctracta non cst homo in morte , scd post mortem; quando nisi cum detrahitur, erit in morte?

C A P. X I.

An quisquam simul et vivens esse possit , et mortuus. Si autem absurdum est, ut hominem ante quam ad mortem perveniat, iam esse dicamus in morte; (cui enim propinquat pcragcndo vitae suae tcmpora, si iam in illa cst? ) maxinic quia nimis est insolens , ut simul et vivens esse dicatur et moriens, cum vigilans ct dormiens simul esse non possit, quacrendum

DE CIVITATE DEl LIB. XIII. 393

est quando erit moriens. Etcnim antc quam mors veniat, non est moriens, sed vivens : cum vero mors vencrit, mortuus erit, non moriens. Illud ergo est adhuc ante mortem, hoc iam post mortem. Quando ergo in morte? (tunc enim est moriens,) ut quemadmodum tria sunt cum dicimus, ante mortem, in morte, post mortem; ita tria singulis singula , vivcns, moriens, mor- tuusque reddantur. Quando itaque sit moriens, id est, in morte, ubi neque sit vivens, quod est ante mortem, neque mor- tuus, quod est post mortem, sed moriens, id est, in morte, dif- ficillime definitur. Quam diu quippe est anima in corpore, ma- xime si etiam sensus adsit, procul dubio vivit homo, qui con- stat ex anima et corpore; ac per hoc adhuc ante mortem, non in morte esse dicendus est: cum vero anima abscesserit, omnemque abstulerit corporis sensum, iam post mortem mor- tuusque perhibetur. Perit igitur inter utrumque, quo moriens, vel in morte sit: quoniam si adhuc vivit, ante mortem est; si vivere destitit, iam post mortem cst. Nun- quam crgo moricns, id est, in morte esse comprehenditur. Ita ctiam in transcursu temporum quaeritur praesens, nec inveni- tur: quia sine ullo spatio est, per quod transitur ex futuro in praeteritum. Nonne ergo videndum est, ne ista ratione inors corporis nulla cssc dicatur? Si enim est, quando est, quae in nullo, et in qua ullus csse non potest? Quando quidem si vi- vitur, adhuc non est; quia hoc ante mortem, non in morte: si autem vivere iam cessatum est, iam non est; quia et hoc post mortem est, non in morte? Sed rursus si nulla mors est, ante vel post, quid est quod dicitur ante mortem, vel post mortem? Nam et hoc inaniter dicitur , si mors nulla est. Atque utinam in paradiso bene vivendo egissemus ut rcvcra nulla esset mors. Nunc autcm non solum cst, vcrum etiam tam molesta est, ut nec ulla explicari Iocutione possit, nec ulla ratione vitari.

Loquamur ergo secundum consuetudinem ; non enim aliter debemus : et dicamus ante mortem , prius quam mors accidat ; sicut scriptum est: Ante mortem ne laudes hominem quenquam. Dicamus etiam cum acciderit, Post mortem illius vel illius fa- ctum est illud vel illud. Dicamus et de praesenti tempore ut po3sumus, velut cum ita loquimur, Moricns ille testatus est, et illis atque illis illud atque illud moriens dereliquit: quamvis hoc nisi vivens omnino facere non posset , et potius hoc ante mor- tem fecerit, non in morte. Loquamur etiam sicut loquitur Scriptura divina, quae mortuos quoque non post mortem, sed ii) morte essc non dubitat dicere. Hinc enim cst illud: Quo- niam non est in morte, qui memor sit tui. Donec cnim rcvi-

394 DIVI AVRELII AVGVSTINI

viscant, recte dicuntur esse in morte: sicut in somno essc quisque, donec evigilet, dicitur: quamvis in somno positos di- camusdormientes, necfnon] tamen eo modo possumusdicere eos qui iam sunt mortui, morientes. Non enim adhuc moriuntur, qui quantum attinet ad corporis mortem, de qua nunc disseri mus, iam sunt a corporibus separati. Sed hoc est, quod dixi ex- plicari aliqua locutione non posse, quonam modo vel moricntes dicantur vivere , vel iam mortui etiam post mortem adhuc essc dicantur in morte. Quomodo cnim post mortem , si adhuc in morte? Praesertim cum eos ncc morientes dicamus, sicuti eos qui in somno sunt dicimus dormientes; et qui in languore, lan- guentes; et qui in dolore, utique dolentes; et qui in vita, vi- ventes: at vero mortui prius quam rcsurgant, esse dicuntur in morte, nec tamen possunt appellari morientes. Vnde non im- portune, neque incongrue arbitror accidisse, etsi non humana industria, iudicio fortasse divino, ut hoc verbum quod est, mo- ritur, in Latina lingua nec grammatici declinare potuerint, ea regula qua caetera talia declinantur. Namque ab co quod est oritur, fit verbum praeteriti temporis, ortus est: et si qua si- milia sunt, per temporis praeteriti participia declinantur. Ab co vero quod est moritur, si quaeramus praeteriti temporis ver- bum, responderi adsolet, mortuus est, u litera geminata. Sic enim dicitur mortuus , quomodo fatuus, arduus, conspicuus, et si qua similia, quae non sunt praeteriti temporis, sed quoniam nomina sunt, sine tempore dcclinantur. Illud autem, quasi de- clinetur, quod declinari non potest, pro participio praeteriti temporis ponitur nomen. Convenienter itaque factum est, ut quemadmodum id quod significat, non potest agendo, ita ipsum verbum declinari loquendo non possit. Agi tamen potest in ad- iutorio gratiae Redemtoris nostri , ut saltem secundam mortem declinare possimus. Illa enim est gravior, et omnium malorum pessima , quae non fit separatione animae et corporis , sed in aeternam pocnam potius utriusque complcxu. Ibi e contrano non erunt homines ante nlortem atque post mortem , sed sem- per in morte: ac per hoc nunquam viventcs, nunquam mortui, sed sine fine morientes. Nunquam enim crit homini peius in morte, quam ubi erit mors ipsa sine morte.

C A P. XII.

Qnam mortem primis hominibus Deus , si mandatum eius transgre- derentur, fuerit comminatus.

Cum ergo rcquiritur, quam mortem Deus primis hominibus fuerit comminatus , si ab eo mandatum transgrederentur acce-

DK CIVITATE DEI LIB. XIII. 395

ptum, nec obedientiam custodircnt; utruin animae, an corporis, an totius hominis , an illam quae appellatur secunda: respon- dendum est, Omnes. Prima enim ex duabus constat: secunda ex omnibus tota. Sicut cnim universa tcrra cx muMs tcrris, et universa Ecclcsia cx multis constat Ecclesiis ; sic univcrsa mors cx'6mnibus. Quoniam prima constat cx duabus, una animae, altcra corporis: ut sit prima totius hominis mors, cum anima sine Deo ct sinc corpore ad tcmpus pocnas luit; secunda vero, ubi anima sinc Deo cum corporc poenas acternas luit. Quando ergo dixit Deus primo illi homini, quem in paradiso constituerat, de cibo vetito , Quacunque die ederitis ex eoy morte moriemini: non tantum primac mortis partem priorem, ubi anima privatur Deo ; nec tantum posteriorem , ubi corpus privatur anima ; nec solum ipsam totam primam , ubi anima et a Dco et a corporc separata punitur: sed quicquid mortis cst usque ad novissimam, quae secunda dicitur, qua est nulJa po- sterior, comminatio illa complexa est.

C A P. XIII.

Praevaricatio primorum hominum, quam primum senserit poenam. Nam postea quam praecepti facta transgrcssio cst, confe- stim gratia deserente divina, de corporum suorum nuditate confusi sunt. Vnde etiam foliis iiculncis , quae forte a pertur- batis prima comperta sunt , pudcnda texerunt : quae prius ea- dem membra erant, sed pudenda non erant. Senserunt ergo novum motum inobedientis carnis suae, tanquam reciprocam poenam inobcdientiae suae. Iam quippe anima libcrtate in per- versum propria delectata, ct Deo dcdignata servire, pristino corporis servitio destituebatur : et quia superiorcm Dominum suo arbitrio descruerat, infcriorem famulum ad suum arbitrium non tenebat: nec omni modo habebat subditam carncm, sicut sempcr habere potuissct, si Deo subdita ipsa mansisset. Tune ergo caro coepit concupiscerc adversus spiritum: cum qua con- trovcrsia nati sumus, trahentcs originem mortis, et in membris nostris vitiataque natura contentionem eius sive victoriam de prima praevaricationc gestantes.

C A P. XIV.

Qualis homo sitfactus a Deo, et in quam sortem deciderit suae vo-

luntatis arbitrio.

Deus enim creavit hominem rectum, naturarum auctor, non utique vitiorum: scd spontc depravatus iustequc damnatus, depravatos damnatosquc generavit. Omnes enim fuimus in

390 DIVI AVRELII AVGVSTINI

illo uno, quando onines fuimus ille iiiius, qui per feminam lapsus est in peccatum, quae de illo facta cst ante peccatum. Nondum erat nobis singillatim creata et distributa forma, in qua singuli viveremus; sed iam natura erat seminalis, ex qua propagare- mur: quia scilicet propter peccatum vitiata, et vinculo mortis obstricta , iusteque damnata , non alterius conditionis "homo ex homine nasceretur. Ac per hoc a liberi arbitrii malo usu series huius calamitatis exorta est, quae humanum genus origine de- pravata, velut radice corrupta, usque ad secundae mortis exi- tium, quae non habet finem , solis eis exceptis qui per gratiam Dei liberantur, miseriarum connexione perducit.

C A P. XV.

Quod Adam peccans prius reliquerit Deurn, quam relinqueretur a Deo ; et primam fuisse animae mortem a Deo recessisse.

Quamobrem etiam in eo quod dictum est, Morte moriemini, quoniam non est dictum, Mortibus, eam solam intelligamus, quae fit cum anima deseritur sua vita, quod illi Deus est: (Non enim deserta estut desereret, sed ut desereretur, deseruit. Ad malum quippe eius prior est voluntas cius : ad bonum vero eius prior est voluntas Creatoris eius; sive ut eam faceret, quae nulla erat; sive ut reficiat, quia [quae] lapsa perierat:) etiam si ergo hanc intelligamus Deum denuntiasse mortem, in eo quod ait, Qua die ederitis ex illo, morte moriemini; tanquam diceret, Qua die me deserueritis per inobedientiam, deseram vos per iustitiam: profecto in ca mortc etiam caeterae denun- tiatac sunt, quae procul dubio fuerant secuturae. Nam in eo quod inobediens motus in carnc animae inobedientis exortus cst, propter quem pudenda texcrunt, sensa est mors una in qua deseruit animam Deus. Ea significata est verbis eius, quando timore dementi sesc abscondenti homini dixit, Adam ubi es? non utique ignorando quaerens, sed increpando admo- nens, ut attenderet ubi esset, in que non esset Deus. Cum vero corpus anima ipsa deseruit actate corruptum ct senectute con- fectum, venit in experimentum mors altera, dc qua Deus pec- catum adhuc punicns homini dixerat, Terra es, et in terram ibis : ut cx his duabus mors illa prima, quae totius est homi- nis, compleretur, quam secunda in ultimo sequitur, nisi homo per gratiam Dei libcretur. Neque cnim corpus quod de terra est, rediret in tcrram, nisi sua morte, quae illi accidit, cum dc- seritur sua vita, id est, anima. Vnde constat inter Christianos vcracitcr catholicam tcncntes fidcm , etiam ipsam nobis corpo- ris mortcm, non lcgc naturae, qua nullam mortem hominis

DE CIVITATE DEI LIB. XIII. 397

[homini] Dcus fecit, scd mcrito inflictam csse peccati: quo- niam peccatum vindicans Deus, dixit homini, in quo tunc om- nes eramus , Terra es , et in terram ibis.

C A P. XVI.

De philosophis , qui animae separationem a corpore non putant esse

poenalem, cum Plato inducat summum deum diis minoribus promit-

lentem, quod nunquam sint corporibus exuendi.

Scd philosophi, contra quorum calumnias defendimus Civi- tatcm Dci, hoc cst, eius Ecclesiam, sapienter sibi videntur ir- ridere quod dicimus, animae a corpore scparationem inter poe- nas eius esse deputandam : quia videlicet eius perfectam beati- tudinem tunc illi iieri existimant, cum omni prorsus corpore exuta ad Deum simplex et sola et quodam modo nuda redierit. Vbi si nihil, quo ista refelleretur opinio, in eorum literis inve- nirem, operosius mihi disputandum esset, quo demonstrarem, non corpus esse animae, sed corruptibile corpus onerosum. Vnde illud est quod de Scripturis nostris in superiori libro com- memoravimus, Corpus enim corruptibile aggravat animam. Addendo utique corruptibile, non qualicunque corpore, sed quale factum ex pcccato consequente vindicta, animam perhi- buit aggravari. Quod etiamsi non addidisset, nihil aliud intel ligere deberemus. Sed cum apcrtissime Plato deos a summo Dco factos habere immortalia corpora praedicet, eisque ipsum Dcum, a quo facti sunt, inducat pro magno beneficio polliccn- tcm, quod in acternum cum suis corporibus permanebunt, nec ab eis ulla mortc solventur : quid est quod isti ad exagitandam Christianam fidem fingunt se nescire , quod sciunt; aut etiam sibi repugnantes adversum se ipsos malunt dicere, dum nobis non desinant contradicere? Nempe Platonis haec verba sunt, sicut ea Cicero in Latinum vertit, quibus inducit summum Deum dcos quos fecit alloquentem ct dicentem : „Vos qui deo- „rum satu orti estis, attendite quorum operum ergo parens „effectorque sum. Haec sunt indissolubilia me invito [nutu „meo] : quanquam omne colligatum solvi potest. Sed haud „quaquam boni [bonum] est , ratione vinctum dissolvcre velle. „Sed quoniam estis orti, immortales vos quidem esse et indis- „solubiles non potestis: nequaquam [nec unquam] tamen dis- „solvemini, neque vos ulla mortis fata periment, nec erunt va- „lcntiora quam consilium mcum, quod maius est vinculum ad ,,perpetuitatem vestram, quam illa quibus estis, tunc cum gi- „gnebammi, colligati." Ecce deos Plato dicit et corporis ani- maeque colligatione mortales, ct tamen immortales Dei a quo

398 DIVI AVR£LI1 AVGVSTINI

facti sunt voluntate atque consilio. Si crgo animae poena est, in qualicunque corpore colligari, quid est quod eos alloquens Deus tanquam sollicitos, ne forte moriantur, id est, dissolvan- tur a corpore, de sua facit immortalitate securos; non propter eorum naturam, quae sit compacta, non simplcx, sed propter suam invictissimam voluntatcm, qua potens est facerc, ut nec orta occidant, nec connexa solvantur, sed incorruptibilitcr perseverent?

Et hoc quidem utrum Plato verum de sideribus dicat, alia quaestio est. Ncque cnim ei continuo concedendum est, glo- bos istos luminum sivc orbiculos luce corporea supcr tcrras, seu die, seu nocte fulgentes, suis quibusdam propriis animis vivere , eisque intellectualibus ct beatis , quod ctiam dc ipso universo mundo , tanquam uno animali maximo, quo cuncta caetera continerentur animalia, instanter aflirmat. Sed haec, ut dixi, alia quaestio est, quam nunc discutiendam non susce- pimus. Hoc tantum contra istos commemorandum putavi, qui sc Platonicos vocari vel esse gloriantur, cuius supcrbia nomi- nis erubcscunt essc Christiani, ne commune illis cum vulgo vocabulum, vilem faciat palliatorum, tanto magis inflatam, quanto magis exiguam paucitatem: et quaerentcs quid in doc- trina Christiana reprehendant, exagitant aeternitatcm corpo- rum, tanquam haec sint inter se contraria, ut et beatitudinem quaeramus animae, et eam semper esse velimus in corpore, ve- lut aerumnoso vinculo colligatam: cum eorum auctor et magi- ster Plato, donum a Dco summo diis ab illo factis dicat conces- sum, nc aliquando moriantur, id est, a corporibus , quibus eos connexuit, scparentur.

C A P. XVII.

Contra eos qui asserunt , terrena corpora incorruptibilia fieri et ae-

terna non posse.

Contendunt ctiam isti, terrestria corpora sempiterna esse non posse, cum ipsam univcrsam terram Dci sui, non quidem summi , sed tamen magni , id est , totius huius mundi membrum in medio positum et sempiternum esse non dubitent. Cum crgo Dcus ille summus fccerit alterum quem putant Deum , id «st, istum mundum , caeteris diis qui infra eum sunt pracfcrendum, eundemque esse existimcnt animantcm, anima scilicct, sicut asserunt , rationali vcl intcllcctuali in tam magna molc corpo- ris cius inclusa; ipsiusque corporis tanquam mcmbra locis suis posita atquc digesta, quatuor constituerit clementa, quorum iuncturam, ne unquam deus eorum tam magnus moriatur, in-

DE CIVITATE DEI LIB. XIII. 399

solubilem ac sempiternam velint: quid causae est, ut in cor- pore maioris animantis tanquam medium membrum aeterna sit terra, et aliorum animantium terrestrium corpora, si Deus si- cut illud velit, aeterna essc non possint? Sed terrac, inquiunt, terra reddenda est, undc animalium terrestria sumta sunt cor- pora: cx quo fit, inquiunt, ut ca sit neccsse dissolvi ct emori; et eo modo terrac stabili ac sempiternae, unde fuerant sumta, restitui. Si quis hoc etiam de igne similitcr affirmet, et dicat reddenda cssc universo igni corpora, quae inde sumta sunt, ut coelestia fierent animalia; nonne immortalitas , quam taiibus diis, vclut Deo summo loquente, promisit Plato, tanquam vio- lcntia disputationis huius intercidet? An ibi propterea non fit, quia Deus non vult, cuius voluntatem, ut ait Plato, nulla vis vincit? Quid crgo prohibet, ut hoc etiam de terrestribus corpo- ribus Deus possit efficerc, quando quidem ut nee ea quae orta sunt, occidant, nec ea quae sunt iuncta, solvanrur, nec ea quac sunt cx elementis sumta, reddantur, atque ut animae in corporibus constitutac nec unquam ea deserant, et cum eis im- mortalitate ac sempiterna beatitudine perfruantur, posse Deum facere confitctur Plato? Cur crgo non possit, ut nec tcrrestria moriantur? An Deus non est potens quo usque Christiani crc- dunt, sed quo usque Platonici volunt? Nimirum quippc consi- lium Dei et potestatem potuerunt philosophi, nec potuerunt nosse prophetae? cum potius e contrario Dei prophetas ad enuntiandam eius, quantum dignatus est, voluntatem, Spiritus eius docuerit; philosophos autem in ea cognoscenda conicctura humana deceperit.

Verum non usque adeo decipi debuerunt, non solum igno- rantia , sed magis [verum] etiam pervicacia, ut et sibi apertis- sime refragentur, magnis disputationum viribus asserentes, animae, ut beata esse possit, non terrenum tantum, sed omne corpus esse fugicndum; et deos rursus dicentes habere bcatis- simas animas , et tamcn aeternis corporibus illigatas , coclestes quidem igneis , lovis autem ipsius animam, quem mundum istum volunt, omnibus omnino corporeis elemcntis, quibus haec tota moles a terra in coelum surgit, inclusam. Hanc cnim animam Plato ab intimo terrae medio, quod geometrae cen- trum vocant, per omnes partes eius usque ad coeli summa et cxtrema diffundi et extendiper numerosmusicos opinatur, ut sit iste mundus animal maximum , beatissimum, scmpitcrnum, cu- ius anima et perfectam sapientiae felicitatem teneret, et corpus proprium non relinqueret; cuiusque corpus et in aetcrnum ex illa viveret, et eam quamvis non simplex, scd tot corporibus

400 DIVI AVRELII AVGVSTINI

tantisque compactum, hebetare atque tardarc non posset. Cum igitur suspicionibus suis ista pcrmittant, cur nolunt credere, divina voluntate atque potentia immortalia corpora fieri possc terrena, in quibus animae nulla ab eis morte separatae, nullis eorum oneribus aggravatae, sempiterne ac feliciter vivant, quod deos suos posse asserunt in corporeis igneis , lovemque ipsum regem eorum in omnibus corporeis elementis? Nam si animae, ut beata sit, corpus est omne fugiendum, fugiant dii corum de globis siderum, fugiat Iupiter de coelo et terra: aut si non possunt, miseri iudicentur. Sed neutrum isti volunt, qui neque a corporibus separationem audent dare diis suis, ne illos mortales colere videantur; nec beatitudinis privationem, ne infelices eos esse fateantur. Non ergo ad beatitudinem consequendam omnia fugienda sunt corpora; sed corruptibilia, molesta , gravia , moribunda ; non qualia fecit primis homini- bus bonitas Dei, sed qualia esse compulit poena peccati.

C A R XVIII.

De terrenis corporibus, quae philosophi ajfirmantin coelestibus esse nonposse ; quia quod terrenum est, naturali pondere vocetur ad

terram.

Sed necesse est, inquiunt, ut terrena corpora naturale pon- dus vel in terra teneat, vel cogat ad terram: et ideo in coelo esse non possint. Primi quidem illi homines in terra erant ne- morosa atque fructuosa, quae paradisi nomen obtinuit: sed quia et ad hoc respondendum est, vcl propter Christi corpus cum quo adscendit in coelum , vel propter sanctorum qualia in rcsurrectione futura sunt, intueantur paulo attentius pondera ipsa terrena. Si cnim ars humana efficit , ut ex metallis , quae in aquis posita continuo submerguntur , quibusdam modis vasa fabricata etiam natare possint, quanto credibilius et efficacius occultus aliquis modus operationis Dei , cuius omnipotentissi- ma voluntate Plato dicit, nec orta interire, nec colligata posse dissolvi, cum multo mirabilius incorporea corporeis, quam quaecunque corporea quibuscunque corporibus copulentur, pot- est molibus praestare terrenis, ut nullo in ima pondere depri- mantur; ipsisque animis perfectissime beatis , ut quamvis ter- rena, tamen incorruptibilia iam corpora ubi volunt ponant, a quo volunt agant, situ motuquc facillimo? An vero si hoc an- geli faciant, ut quaelibet animalia terrestria rapiant unde libet, constituantque ubi libet, aut eos sine labore non posse, aut onera scntire crcdendum est? Cur crgo sanctorum pcrfcctos ct bcatos divino munere spiritus sinc ulla difficultatc posse

DE CIVITATE DEl LIB. XIII. 401

ferre quo voluerint, et sistere ubi voluerint sua corpora non credamus? Nam cum terrcnorum corporum, sicut onera in ge- stando sentire consuevimus, quanto maior est quantitas, tanto maior sit et gravitas, ita ut plura pondo quam pauciora plus preinant: membra tamen suac carnis leviora portat anima quum in sanitate robusta sunt, quam in languore quum macra sunt. Et quum aliis gestantibus onerosior sit sanus et validus, quam exilis et morbidus; ipse tamen ad suum corpus movendum at- que portandum agilior cst, quum in bona valetudine plus habet molis , quam cum in peste vel fame minimum roboris. Tan- tum valet in habendis etiam terrenis corporibus , quamvis ad- huc corruptibilibus atque mortalibus, non quantitatis pondus, sed tcmperationis modus. Et quis vcrbis explicet, quantum distet inter praesentem, quam dicimus sanitatem, ct immorta- litatcm futuram? Non itaque nostram fidem redarguant philo- sophi de ponderibus corporum. Nolo enim quaerere, cur non crcdant terrenum posse esse corpus in coelo, quum terra uni- versa libretur in nihilo. Fortassis enim de ipso medio mundi loco, eo quod in cum cocant quaeque graviora, etiam argumen- tatio verisimilior habeatur. Illud dico, si dii minores , quibus inter animalia terrestria caetcra etiam hominem facicndum commisit Plato, potuerunt, sicut dicit, ab igne removere urendi qualitatcm, lucendi relinquere quae per oculos cmicaret: itanc Dco summo concedere dubitabimus, cuius ille voluntate pote- statique ne moriantur concessit quae orta sunt, et tam divcrsa, tam dissimilia, id est, corporea et incorporea sibimet connexa., nulla possint dissolutione seiungi, ut de carne hominis, cui do- nat immortalitatem, corruptionem auferat, naturam relinquat, congruentiam figurae membrorumque detineat, detrahat pon- deris tarditatem? Sed de fide resurrectionis mortuorum, et de corporibus eorum immortalibus diligentius, si Deus voluerit, in fine huius Operis disserendum est.

C A P. XIX.

Contra eorum dogmata, qui primos homines, si non peccasse?it , im- mortales futuros fuisse non credunt.

Nunc de corporibus primorum hominum quod instituimus explicemus: quoniam nec mors ista, quae bona perhibetur bo- nis, nec tantum paucis intelligentibus sive credentibus , scd omnibus nota est, qua fit animae a corpore scparatio, qua certe corpus animantis, ouod evidenter vivebat , cvidenter emoritur, cis potuissct accidcre, nisi pcccati mcritum scqueretur. Licct enim iustorum ac piorum animae defunctorum, quod in rcquic

Cc

402 DIVI AVRELII AVGVSTINI

vivant, dubitare fas non sit, usque adeo tamen eis melius esset cum suis corporibus bene valentibus vivere, ut ctiam illi qui omni modo esse sine corpore beatissimum existimant, hanc opinionem suam sententia repugnante convincant. Nequc enim quisquam audebit illorum sapicntes homines, sive morituros, sive iam mortuos, id est, aut carentes corporibus, aut corpora relicturos, diis immortalibus anteponere, quibus Deus suminus apud Platonem munus ingens, indissolubilem scilicet vitam, id est, acternum cum suis corporibus consortium pollicetur. Optime autem cum hominibus agi arbitratur idem Plato , si ta- men hanc vitam pie iusteque peregerint, ut a suis corporibus separati, in ipsorum deorum, qui sua corpora nunquam dese- runt, recipiantur sinum:

Scilicet immemores supera ut convexa revisant, Rursus et incipiant in corpora velle reverti. Quod Virgilius ex Platonico dogmate dixisse laudatur. Ita quippe animas mortalium, nec in suis corporibus semper esse posse existimat, sed mortis necessitate dissolvi, nec sine cor- poribus durare perpetuo, sed alternantibus vicibus indesinenter vivos ex mortuis , et ex vivis mortuos fieri putat ; ut a caete- ris hominibus hoc videantur differre sapientcs , quod post mor- tem feruntur ad sidera , ut aliquanto diutius in astro sibi con- gruo quisque requiescat, atquc inde rursus miseriae pristinae oblitus et cupiditate habendi corporis victus redeat ad labores aerumnasque mortalium; illi vero qui stultam duxerint vitam, ad corpora suis meritis debita, sive hominum, sive bestiarum de proximo revolvantur. In hac itaque durissima conditione constituit etiam bonas atque sapientes animas, quibus non talia corpora distributa sunt, cum quibus semper atque immortaliter vivcrent , ut neque in corporibus permanere, neque sine his possint in aeterna puritate durare. De quo Platonico dogmate iam in libris superioribus diximus, Christiano tempore eru- buisse Porphyrium , et non solum ab humanis animis removisse corpora bestiarum, verum etiam sapientium animas ita voluissc de corporcis nexibus liberari , ut corpus omne fugientes beatae apud Patrem sine fine teneantur. Itaque ne a Christo vinci videretur vitam sanctis pollicente perpetuam, etiam ipse pur- gatas animas sine ullo ad miserias pristinas reditu in aeterna lelicitate constituit: et ut Christo adversaretur, resurrectio- nem incorruptibilium corporum negans , non solum sine terre- nis, sed sine ullis omnino corporibus eas asscruit in scmpiter- num esse victuras. Nec tamen ista qualicunque opinione prae- cepit saltem ne diis corporatis religionis obsequio subderentur

DE CIVITATE DEI LIB. XIII. 403

Quid ita, nisi quia eas quamvis nulli corpori sociatas, non crc- didit illis essc meliores? Quapropter, si non audebunt isti, si- cut eos ausuros esse non arbitror , diis beatissimis , ct tamen in aetcrnis corporibus constitutis, humanas animas antcponcre; cur cis videtur absurdum, quod iides Christiana pracdicat, et primos homincs ita fuisse conditos, ut si non peccassent, nulla morte a suis corporibus solverentur, sed pro meritis obedientiae custoditae immortalitate donati, cum eis viverent in aeternum; et talia sanctos in resurrectionc habituros eaipsa, in quibus hic laboraverunt, corpora, ut ncc eorum carni aliquid corru- ptionis vel difficultatis , nec corum beatitudini aliquid doloris et infelicitatis possit accidcre?

C A P. XX.

Quod caro sanctorum , quae nnnc requiescit in spe, in meliorem repa- randa sit qualitatem, quam fuit primorum hominum ante peccatum.

Proinde nunc sanctorum animae defunctorum ideo non ha- bent gravem mortem , qua separatac sunt a corporibus suis, quia caro eorum requicscit in spe, quaslibet sine ullo iam sensu contumclias accepisse videatur. Non enim, sicut Platoni vi- sum cst, corpora oblivione [corporum oblivionem] dcsiderant: sed potius , quia meminerunt quid sibi ab eo sit promissum, qui neminem faiiit, qui eis etiam de capillorum suorum integritate securitatem dcdit, resurrectionem corporum, in quibus multa dura perpessi sunt, nihil in eis ultcrius tale sensuri, desidera- bilitcr et patienter exspectant. Si cnim carnem suam non ode- rant, quando eam suae menti inlirmitate resistentem, spiritali iurc coercebant, quanto magis eam diligunt etiam ipsam spiri- talcmfuturam? Sicut enim spiritus carni serviensnon incongruc tarnalis, ita caro spiritui serviens recte appellabitur spiritalis, non quia in spiritum convcrtetur, sicut nonnulli putant ex co quod scriptum est, Seminatur corpus animale, resurget corpus spiritale: sed quia spiritui summa et mirabili obtempe- randi facilitate subdetur, usque ad immortalitatis indissolu- bilis securissimam voluntatem, omni molestiae sensu, omni corruptibilitatc ct tarditate dctracta. Non solum enim non erit tale, quale nunc est in quavis optima valetudine; sed nec talc quidem, quale fuit in primis hominibus ante peccatum. Qui licet morituri non cssent, nisi peccassent; alimentis tamen ut homines utcbantur, nondum spiritalia, scd adhuc animalia cor- pora terrena gcstantcs. Quae licet senio non veterascerent, ut nccessitate perducerentur ad mortem, (qui status eis dc ligno vitac, quod in medio paradiso cum arbore vetita simul crat,

Cc2

401 DIVI AVRELII AVGVSTINI

mirabili Dei gratia praestabatur : ) tamen et alios sumebant ci- bos praeter unam arborem, quae fuerat interdicta, non quia ipsa erat malum, sed propter commendandum purae et simplicis obe- dientiae bonum, quae magna virtus est rationalis creaturac sub Creatore Domino constitutae. Nam ubi nullum malum tangeba- tur, profecto si prohibitum tangeretur, sola inobedientia pecca- batur. Alebantur ergo aliis quae snmebant, ne animalia corpora molestiae aliquid esuriendo ac sitiendo sentirent: de ligno au- tem vitae propterea gustabatur, ne mors eis undccunque subre- peret, vel senectute confecta decursis temporum spatiis interi- rent: tanquam caetera essent alimento, illud sacramento; ut sic fuisse accipiatur lignum vitae in paradiso corporali, sicut in spi- ritali, hoc est, intelligibili paradiso, Sapientia Dei, de qua scri- ptum est: Lignum vitae est amplectentibus eam.

C A P. XXI.

De paradiso, in quo primi homines fuerant , quod recte possit signifi-

catione eius spiritale aliquid iutelligi, salva veritate narrationis

historicae de corporali loco.

Vndc nonnulli totum illum paradisum, ubi primi homines parentes gencris humani sanctae Scripturae veritate fuisse nar- rantur, ad intelligibilia referunt, arboresque illas et ligna fructi- fera in virtutes vitae moresque convertunt: tanquam visibilia et corporalia illa non fuerint, sed intelligibilium significandorum causa eo modo dicta vel scripta sint. Quasi propterea non po- tuerit esse paradisus corporalis, quia potest etiam spiritalis in- telligi : tanquam ideo non fuerint duae mulieres, Agar et Sara, et ex illis duo Filii Abrahae, unus de ancilla, alius de libera, quia duo Tcstamenta in eis figurata dicit Apostolus : aut ideo de nulla petra Moysc percutiente aqua defluxerit, quia potest illic figurata significatione ctiam Christus intelligi, eodem Apostolo dicentc: Petra autem erat Christus. Nemo itaque prohibet in- telligi paradisum, vitam beatorum ; quatuor eius flumina, qua- tuor virtutes, prudentiam, fortitudinem, temperantiam, atque iustitiam; ct ligna eius, omnes utiles disciplinas; et lignorum fructus, mores piorum; et lignum vitae, ipsam bonorum omnium matrem sapientiam; et lignum scientiae boni et mali, trans- gressi mandati experimentum. Poenam enim peccatoribus bene utique, quoniam iuste, constituit Deus, scd non bono suo expe- ritur homo. Possunt haec etiam in Ecclesia intciligi, ut ea me- lius accipiamus tanquam prophetica indicia praeccdentia futu- rorum: paradisum scilicet ipsam Ecclcsiam, sicut de illa lcgitur in Cantico canticorum: quatuor autem paradisi flumina, quatuor

DE CIVITATE DEI LIB. XIII. 405

Evangclia; ligna fructifera, sanctos; fructus autem eorum, ope- ra eorum; lignum vitae, sanctum sanctorum, utiquc Christum; lignum scientiae boni et mali, proprium voluntatis arbitrium. Nec se ipso quippe homo divina voluntate contemta nisi perni- ciose uti potest: atque ita discit, quid intersit, utrum inhaercat communi omnibus bono, an proprio delcctetur. Se quippe amans donatur sibi, ut inde timoribus, moeroribusque completus can- tet in Psalmo, si tamen mala sua sentit, Ad me ipsum turbata est anima mea: correctusque iam dicat, Fortitudinem meam ad te custodiam. Haec, et si qua alia commodius dici possunt de iutelligcndo spiritaliter paradiso, nemine prohibente dicantur: dum tamen ct illius historiae veritas ndelissima rerum gesta- rum narratione commendata credatur.

C A P. XXII.

De corporibus sanctorum post resurrectionemf quae sic spiritalia erunt, ut non in spiritum caro vertatur.

Corpora ergo iustorum quae in resurrectione futura sunt, neque ullo ligno indigebunt, quo tiat ut nullo morbo vel sene- ctute inveterata moriantur; neque ullis aliis corporalibus ali- mentis, quibus esuriendi ac sitiendi qualiscunque molestia devi- tetur: quoniam certo et omni modo inviolabili munere immor- talitatis induentur, ut non nisi velint, possibilitate, non neces- sitate vescantur. Quod Angeli quoque visibiliter et tractabiliter apparentes, non quia indigebant, sed quia volebant et poterant, ut hominibus congruerent sui ministerii quadam humanitate, feeerunt. Neque enim in phantasmate Angelos edisse creden- dum est, quando eos homines hospitio susceperunt: quamvis utrum Angeli essent ignorantibus , consimili nobis indigentia vesci viderentur. Vnde est quod ait Angelus in libro Tobiae : Videbatis me manducare, sed visu vestro videbatis; id est, ne- cessitate rcficiendi eorporis, sicut vos facitis, me cibum sumere putabatis. Sed si forte de Angclis aliud credibilius disputari potest: certe fides Christiana de ipso Salvatore non dubitat, quod etiam post resurrectionem, iam quidem in spiritali carne, sed tamen vera, cibum ac potum cum discipulis sumsit. Non cnim potestas , sed egestas edendi ac bibendi talibus corporibus auferetur. Vnde et spiritalia erunt ; non quia corpora esse desi- stent, sed quia spiritu vivificante subsistent.

C A P. XXIII.

Quid intelligendum sit de corpore animali et de corpore spiritali ; aui qui moriuntur in Adam, qui vero vivificantur in Christo.

Nam sicut corpora ista, quae habent animam viventem, non-

406 DIVI AVRELII AVGVSTINI

dum spiritum vivificantem, animalia dicuntur corpora; ncc ta- men animae sunt, sed corpora: ita illa spiritalia vocantur cor- pora; absit tamen ut spiritus ea crcdamus futura, sed corpora carnis habitura substantiam, sed nullam tarditatem corruptio- nemque carnalem spiritu vivificantc passura. Tunc iam non terrenus, sed coelestis homo erit; non quia corpus quod de terra factum est, non ipsum erit; sed quia dono coelesti iani tale erit, ut etiam coelo incolendo non amissa natura, sed mutata quali- tate conveniat. Primus autem homo de terra terrenus, in ani- mam viventem factus est, non in spiritum vivificantem, quod ei per obedientiae meritum servabatur. Ideo corpus eius, quod cibo ac potu egebat, ne fame afficeretur ac siti, et non immortalitate illa absoluta atque indissolubili , sed ligno vitae a mortis neces- sitate prohibebatur, atque in iuventutis flore tenebatur, non spiritale, sed animale fuisse, non dubium est: nequaquam tamen moriturum, nisi in Dei praedicentis minantisque sententiam de- linquendo corruisset. Et alimentis quidem etiam extra paradi- sum non negatis , a ligno tamen vitae prohibitus, traditus esset tempori vetustatique [tardius esset tempore vetustateque] fini- endus, in ea duntaxat vita, quam in corpore licet animali, donec spiritale obedientiae merito fieret, posset in paradiso nisi pec- casset, habere perpetuam. Quapropter etiamsi mortem istam manifestam, qua fit animae a corpore separatio, intelligamus simul significatam in eo quod Deus dixerat, Qua die ederitis ex illo, morte moriemini : non ideo debet absurdum videri, quia non eo prorsus die a corpore sunt soluti, quo cibum interdictum mortiferumque sumserunt. Eo quippe die mutata in detcrius vi- tiataque natura, atque a ligno vitae separatione iustissima, mor- tis in eis etiam corporalis nccessitas facta est, cum qua nos ne- cessitate nati sumus. Propter quod Apostolus nonait, Corpus qui- dcm moriturum est propter peccatum: sed ait, Corpus quidem mortuum est propter peccatum, spiritus autem vita est propter iustitiam. Deinde subiungit: Si autem Spiritus eius qui suscita- vit Christum a mortuis, habitat in vobis, vivificabit et mortalia corpora vestra, per inhabitantem Spiritum eius in vobis. Tunc ergo erit corpus in spiritum vivificantem, quod nunc est in ani- mam viventem; et tamen mortuum dieit Apostolus, quia iam moricndi neccssitate constrictum cst. Tunc autem ita erat in animam viventem, quamvis non in spiritum vivificantem, ut ta- men mortuum dici recte non posset; quia nisi perpetrationc pec- cati necessitatem moriendi habere non posset. Cum vero Deus et diccndo, Adam ubi es'( mortem significaverit aniinac, quac facta est illo desercntc; et dicendo, Terra es, et in terravt ibis,

DE CIVITATE DEl LIB. XIII. 407

mortem significavcrit corporis, quae illi lit anima discedente [decedente]: propterea de morte secunda nihil dixisse creden- dus est, quia occultam esse voluit propter dispensationem Te- stamenti novi, ubi secunda mors apertissime declaratur ; utprius ista mors prima, quae communis est omnibus, proderetur ex illo venisse peceato, quod in uno commune factum est omnibus: mors vero secunda non utique communis est omnibus, propter eos qui secundum propositum vocati sunt [sancti], quos ante praescivit , et praedestinavit, sicut ait Apostoius, conformes imaginis Filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus, quos a secunda morte per Mediatorem Dei gratia liberavit.

In corpore ergo animali primum hominem factum, sicut Apostolus loquitur. VTolens enim ab spiritali quod in resurre- ctione futurum est, hoc quod nunc est animale discernere : Se- minatur, inquit, in corruptione, surget in incorruptione ; semi- natur in contumelia, surget in gloria; seminatur in infirmita- te, surget in virtute ; seminatur corpus animale, surget corpus spiritale. Deinde ut hoc probaret, Si est, inquit, corpus ani- male, est et spiritale. Et ut quid esset corpus animale ostcnde- ret, Sic, inquit, scriptum est : Factus est primus homo in ani- mam viventem. Isto igitur modo voluit ostendere quid sit cor- pus animale , quamvis Scriptura non dixerit de primo homine, qui est appellatus Adam, quando illi anima flatu Dei creata est, Et factus est homo in corpore animali ; sed, Factus est homo in animam viventem. In eo ergo quod scriptum est, Factus est primus homo in animam viventem, voluit Apostolus intelligi corpus hominis animale. Spiritale autem quemadmodum intel- ligendum esset, ostendit addcndo , Novissimus autem Adam in spiritum vivificantem: procul dubio Christum signiiicans, qui iam ex mortuis ita resurrexit, ut mori omnino deinceps non possit. Deniquesequituret dicit, Sednonprimum quod spiritale est, sed quod animale, postea spiritale. Vbi multo apertius de- elaravit, se animale corpus insinuasse in co quod scriptum est, factum esse primum hominem in animam viventem: spiritale autem in eo quod ait, Novissimus Adam in spiritum vivifican- teta. Prius est enim animale corpus, quale habuit primusAdam, quamvis non moriturum, nisi peccasset; quale nunc habemus et nos, hactenus eius mutata vitiataque natura, quatenus in illo, postea quam peccavit, effectum est, unde haberet iam moriendi necessitatem ; quale pro nobis etiam Christus primitus htibere dignatus est, non quidem nccessitate, sed potestate: postea ve- ro spiritale, quale iam praecessit in Christo tanquam in capitc

408 DIVI AVRELII AVGVSTINI

nostro, secuturum cst autem in membris eius ultima resurre- ctioue mortuorum.

Adiungit deindc Apostolus duorum istorum hominum evi- dentissimam differentiam, dicens : Primus homo de terra terre- nus, secundus homo de coelo coelestis. Qualis terrenus, tales et terreni: qualis coelestis, tales et coelestes. Et quomodo indui- mus imaginem terreni, induamus et imaginem eius qui de coelo est. Hoc Apostolus ita posuit, ut nunc quidem in nobis secun- dum sacramentum regenerationis fiat; sicut alibi dicit, Quot- quot in Christo baptizati estis, Christum induistis : re autem ipsa tunc perficietur, cum et in nobis quod est animale nascen- do, spiritale factumfueritresurgendo. Vtenimeius itidemverbis utar : Spe salvi facti sumus. Induimus autem imaginem terreni hominis propagatione praevaricationis et mortis , quam nobis intulit generatio: sed induimus imaginem coelestis hominis gratia indulgentiae vitaeque perpetuae, quod nobis praestat re- generatio, non nisi per Mediatorem Dei et hominum, hominem Tesum Christum : quem coelestem hominem vult intelligi, quia de coelo venit, ut terrcnae mortalitatis corpore vestiretur, quod coelesti immortalitate vestiret. Coelestes vero ideo appellat et alios, quia fiunt per gratiam membra eius, ut cum illis sit unus Christus, velut caput et corpus. Hoc in eadem epistola eviden- tius ita ponit : Per hominem mors , et per hominem resurrectio mortuorum. Sicut enim in Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes vivificabuntur . lam utique in corpore spiritali quod erit in spiritum vivificantem. Non quia omnes qui in Adam moriuntur, m»mbra erunt Christi; ex illis enim multo plures secunda in acternum morte plectentur: sed ideo dictum cst, omnes atque omnes, quia sicut nemo corporc animali nisi in Adam moritur, ita nemo corpore spiritali nisi in Christo vivifi- catur. Proindc nequaquam putandum cst, nos in resurrectione talc corpus habituros, quale habuit homo primus ante peccatum. Neque illud quod dictum cst, Qualis terrenus, tales et terreni; secundum illud inteiligcndum est, quod factum est admissione peccati. Non enim existimandum cst, eum prius quam peccas- set, spiritale corpus habuisse, ct pcccati merito in animale mu- tatum. Vt enirn hoc putetur, parum attenduntur tanti verba do- ctoris, qui ait: Si est corpus animale, est et spiritale; sicut scriptum est , Primus homo Adam factus est in animam viven- tem. Numquid hoc post peccatum factum est, cum sit ista ho- nunis prima conditio, de qua beatissimus Apostolus ad corpus animale monstrandum, hoc tcstimonium Legis assumsit.

DE CIVITATE DEI LIB. XIII. 109

C A P. XXIV.

Qualiler accipienda sit velilla insufflatio, in qua primus homo factui

est in animam viventem; vel illa quam Do/ninus fecit, dicens:

Accipite Spiritum sanctum.

Vnde et illud parum considerate quibusdam visum est, in eo quod lcgitur, Inspiravit Deus infaciem eias spiritumvitae, et factus est homo in animam viventem; non tunc animain pri- mo homini datam, sed cam quae iam inerat, Spiritu sancto vi- vificatam. Movct cnim eos , quod Dominus Icsus postea quam resurrexit a mortuis, insufflavit, dicens discipulis suis, Accipite Spiritum sanctum. Vndc tale aiiquid existimant factum, quale tunc factum cst: quasi et hic sccutus Evangelista dixerit, Et facti sunt in animam vivcntem. Quod quidem si dictum csset, hoc intelligercmus, quod animarum quaedam vita sit Spiritus Dei, sine quo animae rationales mortuae deputandae sunt, quamvis earum pracsentia vivere corpora vidcantur. Sed non ita factum, quando est conditus homo, satis ipsa libri verba te- stantur, quae ita se habcnt: Et formavit Deus hominem pulve- rem de terra. Quod quidam planius interpretandum putantcs dixcrunt, Et finxit Deus hominem de limo terrae. Quoniam su- perius dictum fucrat, Fons autem adscendebat de terra^ et ir- rigabat omnem faciem terrae: ut cx hoc limus intelligendus vidcrctur, humore scilicct terraque concretus. Vbi enim hoc dictum cst, continuo sequitur, Et formavit Deus hominem pul- verem de terra: sicut Graeci codiccs habent, unde in Latinam linguam Scriptura ista conversa est. Sive autem formavit, si- ve finxit, quis dicere voluerit, quod Graece dicitur tnXaatv , ad rcm nihil interest: magis tamen proprie dicitur ^finxit. Sed am- biguitas visa est devitanda eis, qui formavit dicere maluerunt, co quod in Latina lingua illud magis obtinuit consuctudo, ut hi dicantur fingere, qui aliquid mendacio simulante componunt. Hunc igitur formatum hominem de terrae pulvere, sive limo, (erat enim pulvis humectus;) hunc, inquam, ut expressius di- cam, sicut Scriptura locuta est, pulverem de terra, animale cor- pus factum esse docet Apostolus , cum animam accepit. Et fa- ctus est iste homo in animam viventem: id est, formatus iste pulvis factus est in animam viventem.

lam, inquiunt, habebat animam, alioquin non appcllaretur homo: quoniam homo non est corpus solum, \>el anima sola, sed qui ex anima constat et corporc. Hoc quidem verum est, quod non totus homo, sed pars melior hominis anima est; nec totus homo corpus, sed inferior hominis pars est: scd cum est utrum- quc coniunctum simul, habet hominis noifien; quod tamcn sin-

410 DIVI AVRELII AVGVSTINI

gula non amittunt, etiam cum de singulis loquimur. Quis cnim dicere prohibetur quotidiani quadam lege sermonis, Homo ille defunctus est, et nunc in requie est vel in poenis; cum de ani- ma sola possit hoc dici: et, illo aut illo loco homo ille sepultus est; cum hoc nisi de solo corpore non possit intelligi? An di- cturi sunt, sic loqui Scripturam non solere divinam? Imo vero illa ita nobis in hoc attestatur, ut etiam cum duo ista coniuncta sunt et vivit homo, tamen etiam singula hominis vocabulo ap- pellet, animam scilicet interiorem hominem , corpus vero extc- riorem hominem vocans, tanquam duo sint homines, cum simul utrumque sit homo unus. Sed intelligendum est, secundum quid dicatur homo ad imaginem Dei, et homo terra atque iturus in terram. Illud enim secundum animam rationalem dicitur, qualem Deus insuftlando, vel si commodius dicitur, inspirando indidit homini, id est, hominis corpori: hoc autem secundum corpus, qualem hominem Deus finxit ex pulvere, cui data est anima, ut fieret corpus animale, id est, homo in animam vi ventem.

Quapropter in eo quod Dominus fecit, quando insufflavit di- cens, Accipite Spiritum sanctum: nimirum hoc intelligi voluit, quod Spiritus sanctus non tantum sit Patris, verum etiam Vni- geniti ipsius Spiritus. Idem ipse quippe Spiritus est et Patris et Filii, cum quo est Trinitas Pater et Filius et Spiritus sanctus, non creatura, sed Creator. Neque enim flatus ille corporeus de carnis ore procedens substantia erat Spiritus sancti atque na- tura, sed potius significatio, qua intelligeremus, ut dixi, Spiri- tum sanctumPatri esse Filioque communem: quia non sunt eis singulis singuli, sed unus amborum est. Semper autem isteSpi- ritus in Scripturis sanctis Graeco vocabulo Tcvtvfia dicitur, sicut eum et hoc loco Doininus appellavit, quando eum corporalis sui oris flatu significans, discipulis suis dedit: et locis oninibus di- viuorum eloquiorum non mihi aliter unquam nuncupatus occur- rit. Hio vero, ubi legitur, Et finxit Deus hominem pulverem de terra, et insufflavit, sive inspiravit infaciem eius spiritum vi- tae; non ait Graecus nvivfjia^ quod solet dici Spiritus sanctus, sed nvorjv: quod nomen in creatura quam in Crcatore frequen- tius legitur: unde nonnulli etiam Latini propter diflferentiam, hoc vocabulum non spiritum, sed flatum appellare maluerunt. Hoc enim est in Graeco etiam illo loco apud Esaiam, ubi Deus dicit, Omnem flatum egofeci, omncm animam sine dubitatione significans. Quod itaque Gracce nvorj dicitur, nostri aliquando flatum, aliquando spiritum, aliquando inspirationem, vel adspi- rationem, quando etiftm Dei dicitur, [aliquando etiam animamf

DE CIVITATE DEI LIB. XIII. 411

intcrprctati sunt: nvevf.ia vero nunquam nisi spiritum; sive ho- minis, de quo ait Apostolus, Quis enim scit hominum quae sunt hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est? Sive pccoris, sicut in Salomonis libro scripturit est, Quis scit si spiritus ho- minis adscendat sursum in coelum, et spiritus pecoris descen- dat deorsum in terram? Sive istum corporeum, qui etiam ven- tus dicitur: nam eius hoc nomcn cst, ubi \n Psalmo canitur, fgnis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis. Sivc iam non creatum, sed Creatorem, sicut est de quo dicit Dominus inEvan- gelio, Accipite Spiritum sanctum: eum corpori sui oris signi- iicans flatu. Et ubi ait, Ite, baptizate omnes gentes in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti: ubi ipsa Trinitas excellen- tissime commendata estr. Et ubi legitur, Deus spiritus est. Et aliis plurimis sacrarum literarum locis. In his quippe omnibus testimoniis Scripturarum , quantum ad Graecos attinet, non nvoTjv videmus scriptum esse, sed Tcvtvftcc: quantum autem ad Latinos, non flatum, sed spiritum. Quapropter in eo quod scri- ptum est, Inspiravit ; vel si magis proprie dicendum est, Insuf* flavit in faciem eius spiritum vitae; si Graecus non Ttvorjv, sicut ibi legitur, sed Ttvtvfia posuisset, nec sic esset consequens, at Creatorcm Spiritum , qui proprie dicitur in Trinitate Spiri- tus sanctus, intelligere cogeremur: quando quidem jrvev ficc^ ut dictum est, non solum de Creatorc, sed etiam de creatura dici solere manifestum est.

Scd cum dixisset, inquiunt, spiritum, non adderet vitae, nisi illic Spiritum sanctum vellet intclligi. Et cum dixisset, Factus est homo in animam, non adderet, viventem, nisi animae vitam significarct, quae illi divinitus impertitur dono Spiritus Dei. Cum enim vivat anima, inquiunt, proprio suo vitae modo, quid opus erat addere viventem, nisi ut ea vita intelligeretur, quac illi per" Spiritum sanctum datur? Hoc quid est aliud, nisi diligcntcr pro humana suspicione contcndere, et Scripturas sanctas negligenter attendere? Quid enim magnum erat non ire longius, sed in eodem libro ipso paulo superius legere, Produ- cat terra animam viventem ; quando animalia terrestria cuncta creata sunt? Deinde aliquantis interpositis , in eodem tamen ipso libro, quid magnum erat advertere quod scriptum est, Et omnia quae hahent spiritum vitae, et omnis qui erat super ari- dam, mortuus est; cuin insinuaret omnia quae vivebant in terra periisse diluvio? Si ergo et animam viventem, et spiritum vitae ctiam in peeoribus invcnimus, sicut loqui divina Scriptura con- sucvit: ct cum hoc quoque loco ubi legitur, Omnia quae habent spiritum vitae, non Graccus nvtv^u, scd nvolp dixcrit: cur non

412 DIVI AVRELII AVOVSTINI

dicimus, quid opus erat ut adderet, viventem, cum anima nisi vivat esse non possit? aut quid opus erat ut adderet, vitae> cum dixisset spiritum? Sed intelligimus spiritum vitae, et ani- mam viventem Scripturam suo more dixisse , cuin animalia, id est, corpora animata vellet intelligi, quibus inesset per animam perspicuus iste etiam corporis sensus. In hominis autem condi- tione obliviscimur, quemadmodum loqui Scriptura consueverit, cum suo prorsus more locuta sit : quo insinuaret hominem etiam rationali anima accepta, quam non sicut aliarum carnium aquis et terra producentibus, sed Deo flante creatam voluit intelligi; sic tamen factum, ut in corpore animali quod fit anima in eo vivente, sicut illa animalia vivcret, de quibus dixit, Producat terra animam viventem: et quae itidem dicit habuisse in se spi- ritum vitae; ubi etiam in Graeco non dixit nvtvfia^ sed nvoijv: non utique Spiritum sanctum , sed eorum animam tali expri- mens nomine.

Sed enim Dei flatus, inquiunt, Dei ore exisse intelligitur, quem si animam crediderimus , consequens erit, ut eiusdem fa- teamur esse substantiae, paremque illius Sapientiae, quae dicit, Ego ex ore Altissimi prodivi. Non quidem dixit Sapientia ore Dei efflatam se fuisse, sed ex eius ore prodisse. Sicut autem nos possumus, non de nostra natura qua homines sumus, sed de isto aere circumfuso, quem spirando ac respirando ducimus ad re- ducimus, flatum facere cum sufflamus: ita omnipotensDeus, non de sua natura, neque de subiacenti creatura, sed etiam de nihilo potuit facere flatum , quem corpori hominis inserendo inspirassc vel insuftlasse convenientissime dictus est, incorporeus incorpo- reum, sed immutabilis mutabilem; quia non creatus creatum. Verumtamen utsciant isti, qui deScripturisloqui volunt etScri- pturarum locutiones non advertunt, non hoc solum dici exirc ex ore Dei , quod estae qualis eiusdemque naturae, audiant, vel le- gant quod Deo dicente scriptum est: Quoniam tepidus es, et ne- que calidus, neque frigidus^ incipiam te evomere ex ore meo.

Nulla itaque causa est, cur apertissime loquenti resistamus Apostolo, ubi ab spiritali corpore corpus animale discernens, id est, ab illo in quo futuri sumus, hoc in quo nunc sumus, ait, Seminatur corpus animale, surget corpus spiritale: si est cor- pus animale, est et spiritale, sicut scriptum est , Factus est primus homo Adam in animam viventem, novissimus Adam in spiritum vivificantem. Sed non primum quod spiritale est, sed quod animale, postea quod spiritale. Primus homo de terra terrenus , secundus homo de coelo oelestis. Qualis terrenus^ tales et terreni: qualis coelestis, tales et coelestes. Et quomo-

DE CIVITATE DEI LIB. XIII. 413

do induimus imaginem terreni, induamus et imaginem eius qui de coelo est. De quibus omnibus apostolicis verbis superius Io« cuti sumus. Corpus igitur animale, in quo primum hominem Adam factum csse dicit Apostolus, sic erat factum, non ut mori omnino non possct; sed ut non moreretur, nisi homo pcccasset. Nam illud quod spiritu vivificantc spiritale erit et immortale, mori omnino non poterit. Sicut anima creata est immortalis, quae licet peccato mortua pcrhibeatur carens quadam vita sua, hoc est, Dci Spiritu , quo etiam sapienter et beate vivere pote- rat: tamen propria quadam, licet misera, vita sua non desinit vivere; quia immortalis est creata. Sicut etiam desertores an- geli, licct secundum modum quendam mortui sint peccando; quia fontem vitae deseruerunt, qui Deus est, quem potando, sa- pienter beateque poterant vivere: tamen non sic mori potue- runt, ut omnino desisterent vivere atque sentire ; quoniam im- mortales creati sunt: atque ita in secundam mortem post ulti- mum praecipitabuntur iudicium, ut nec illic vita careant : quan- do quidem etiam sensu, cum in doloribus futuri sunt, non care- bunt. Sed homines ad Dei gratiam pertinentes cives sanctorum Angelorum in beata vita manentium, ita spiritalibus corporibus induentur, ut neque peccent amplius, ncque moriantur: ea ta men immortalitate vestiti, quae, sicut Angelorum, nec peccato possit auferri; natura quidem manente carnis, sed nulla omni- no carnali corruptibilitate vel tarditate remanente.

Sequitur autem quaestio necessario pertractanda, et Do- mino Deo veritatis adiuvante solvenda. Si libido membrorum inobedientium ex peccato inobedientiae in illis primis homini- bus cum illos divina gratia deseruisset, exorta est; unde in suam nuditatem oculos aperuerunt, id est, eam curiosius adverteru nt, et quia impudens motus voluntatis arbitrio resistebat, pudenda texerunt: quomodo essent filios propagaturi, si ut creati fuc- raut, sine praevaricatione mansissent. Sed quia et liber iste claudendus est, nec tanta quaestio in sermonis angustias coar- ctanda, in eum qui sequitur, commodiore disputationc differatur.

E L E N C H V S

LIRRORVM ET CAPITVM OPERIS DIVI AVRELII AVGVSTINI

D E C 1 V [ T A T E D E I.

LIBER PRIMVS.

J: aganos reprehendit, qui orbis

calamitates, maxinifcqueRomanae

urbis recentem a Gothis vastatio-

nem Christianae religioni , qua

deorum cultus prohibetur, tribue-

bant. Agit de commodis et incom-

modis, quae tunc bonis et malis,

ut solet, fuerunt communia. Illo-

rum denique retundit procacita-

tem, qui Christianarum femina-

rum violatum a militibus pudo-

rem obiectabant.

Praefatio. De suscepti operis

consilio et argumento. Pag. 1

CAPVT I. De adversariis no-

minis Christi, quibus, in vasta-

tione Vrbis propter Christum

Barbari pepercerunt. . . 4

CAP.II. Quodnullaunquambel-

la ita gesta sint, ut victores,

propter deos eorum quos vice-

rant, parcerent victis. . . 5

CAP.III. QuamimprudenterRo-

mani deos penates, qui Troiam

custodire non poterant, sibi cre-

diderint profuturos. ... 5

CAP. IV. De asylo Iunonis in

Troia, quod neminem liberavit

a Graecis, et basilicis Apostolo-

rum , quae omnes ad se confu-

fugientes a Barbaris defende-

runt 7

CAP. V. De generali consuetu- dine hostium, victas civitates evertentium, quid Caesar sen- serit. . . . ... 7

CAP. VI. Quod ne Romani qui- dem itaullas ceperint civitates, ut in templis earum parcerent victis 8

CAP. VII. Quod in eversione Vrbis, quae aspere gesta sunt, de consuetudine acciderint bel- li ; quae vero clementer, de po tentia provenerint nominisChri- sti 9

CAP. VIII. De commodis atque incommodis,quaebonisacmalis plerumque communia sunt. 9

CAP. IX. De causis correptio- num , propter quas et boni et mali pariter flagellantur. . 10

CAP. X. Quod sanctis in amissio- ne rerumtemporalium nihil pe- reat 13

CAP. XI. De tine temporalis vi- tae, sive longioris, sive brevio- ris 15

CAP.XII. Desepulturahumano- rum corporum, quae Christia- nis etiam si fuerit negata, nil adimit 10

CAP.XIII. Quaesitratiosancto- rum corpora sepeliendi. . 17

CAP.XIV. Decaptivitatesancto- rum, quibus nunquam divina solatia defuerunt. . . . 1S

CAP. XV. De Marco Regulo, in quo captivitatis, ob religionem etiam spontetolerandae, exstat exemplum, quodtamen illideos colenti prodessenon potuit. 18

CAP.XVI. An stupris, quae et-

ELKNCHVS LIBRORVM ET CAPITVM.

415

iam sanctarum forte virginum est passa eaptivitas, contamina- ri potuerit virtus aniini sine vo- luntatis assensu. . . Pag. 20

CAP.XVH. De morte volunta- ria ob metum poenae sive de- decoris 20

CAP. XVIII. De aliena violen- tiarum libidine, quain in op- presso corpore mcns invita per- petitur . 21

CAP.XIX. De Lucretia, quae se ob illatum sibi stuprum pere- mit 22

CAP. XX. Nullam esse auctori- tatem, quae Christianis in qua- libet causa ius voluntariae ne- cis tribuat 24

CAP. XXI. De interfectionibus hominum, quae ab homicidii crimine excipiuntur. . . 25

CAP. XXII. Quod nunquam pos- sit mors voluntaria ad magni- tudinem animi pertinere. 26

CAP. XXIII. Quale exemplum sit Catonis, qui, victoriam Cae- saris non ferens , se intere- mit 27

CAP. XXIV. Quod inea virtute, qua Regulus Catone praestan- tior fuit, multo magis emineant Christiani 28

CAP.XXV. Quodpeccatumnon per peccatum debeat decli- nari 29

CAP.XXVI. De his quae fieri non solent, cum a sanctis facta noscuntur, qua ratione facta credenda sint 29

CAP. XX VII. An propter decli- nationem peccati mors sponta- nea appetenda sit. . . . 30

CAP. XXVIII. Quo iudicio Dei in corpora continentium libido hostilispeccarepermissasit. 31

CAP. XXIX. Quid familia Chri- sti respondere debeat inlideli- bus, cum exprobrant, quod cam a furore hostium non liberave- rit Christus 33

CAP.XXX. Quampudendispro speritatibus aflluere \elint, qui

de Christianis temporibus con- queruntur Pag- 33

CAP. XXXI. Quibus vitiorum gradibus aucta sit in Romanis cupido regnandi. ... 31

CAP. XXXII. De scenicorum in- stitutione ludoruin. . . 35

CAP. XXXIII. De vitiis Roma- noruui, quos patriae non cor- rexit eversio 36

CAP. XXXJF.DeclementiaDei, quae Vrbis excidium tempera- vit 36

CAP.XXXV. De latentibus in- ter impios Ecclesiae filiis, et de falsis intra Ecclesiam Christia- nis 36

CAP.XXXVI. De quibus causis sequenti disputatione sit disse- rendum . 37

LIBER SECVNDVS.

In quo disputationeinstitutade malis, quae ante Christum vigente deorum falsorum cultu perpessi sunt Romani, demonstratur pri- mum eos morum malis et animi vitiis, quae inala vel sola, vel ma- xima deputanda sunt, cumulatos procurantibus diis falsis, nedum liberatos fuisse.

CAPVT I. De modo, qui neces- sitati disputationis adhibendus

est 38

CAP. II. De his, quae primo vo- luniine expedita sunt. . . 39 CAP. III. Deassumendahistoria, qua ostendatur, quae mala ac- ciderint Romanis, cum deos co- lerent, ante quam religio Chri- stiana obcresceret. ... 40 CAP. IV. Quod cultores deorum nulla unquam a diis suis prae- cepta probitatis acceperint, et in sacris eoruni turpia quaeque

celebraverint 40

CAP. T. De obscoenitatibus, qui- bus mater deum a cultoribus suis honorabatur. ... 41 CAP. VI. Deos paganorum nun- quam bene vivendi sanxisse do- ctrinam 42

416

E L E N C H V S

C.4P. VII. Inutilia esse inventa philosophicasineauctoritaterii- vina, ubi quemque ad vitia pro- num magis movet quod dii fece- rint, quamquodhomines dispu- tarint Pag. 43

CAP. VIII. De ludis scenicis, in quibus dii non offenduntur edi- tionesuarumturpitudinum, sed placantur. ...... 44

CAP. IX. Quid Romani veteres de cohibenda poetica licentia senserint, quam Graeci deorum secuti iudicium, liberam esse voluerunt 44

CAP. X. Qua nocendi arte dae- mones velint vel falsa de se cri- mina, vel vera narrari. . 45

CAP. XI. De scenicis apud Grae- cos in reipublicae administra- tionem receptis, eo quod placa- tores deoruin iniuste ab homi- nibus spernerentur. . . 46

CAP. XII. Quod Romani aufe- rendo libertatem poetis in ho- mines, quam dederunt in deos, melius de se quam de diis suis senserint 47

CAP. XIII. Debuisse intelligere Romanos, quod dii eorum, qui se turpibus ludis coli expete- bant, indigni essent honore di- vino 47

CAP.XIV. MelioremfuissePla- tonem, quipoetislocum in bene morata urbe non dederit, quam hos deos, qui se ludis scenicis voluerint honorari. . . 49

CAP. X V. Quod Romani quos- dam sibi deos non ratione, sed adulatione instituerint. . 50

CAP. XVI. Quod si diis ulla es- set cura iustitiae, ab eis Roma- ni acciperedebuerintpraecepta vivendi potius, quam leges ab aliis hominibus mutuari. . 51

CAP. XVII. De raptu Sabina- rum,aliisqueiniquitatibus,quae in civitate Romana etiam lauda- tis viguere temporibus. . 51

CAP. X VIII. Quae de moribus j Romanoruin , aut metu coni- j

pressis,aut securitate resolutis, Sallustii prodathistoria. Pag.52

CAP. XIX. De corruptione Ro- manae reipublicae prius quam cultum deorum Christus au- ferret 54

CAP. XX. Quali velint felicitate gaudere, et quibus moribus vi- vere, qui tempora Christianae religionis incusant. ... 55

CAP. XXI. Quae sententia fue- rit Ciceronis dc Romana repu- blica 56

CAP. XXII. Quod diis Romano- rum nulla unquam cura fuerit, ne malis moribus respublica deperiret 59

CAP. XXIII. Varietates rerum temporalium non ex favore aut impugnatione daemonum, sed ex veri Dei pendere iudicio. 60

CAP.XXIV. De Syllanis acti- bus, quorumsedaemones osten- taverint adiutores. ... 62

CAP.XX F.Quantum maligni spi- ritus ad flagitia incitent homi- nes, cumin committendis scele- ribus quasi dhinani exemplisui interponunt auctoritatem. 63

CAP. XXVI. Desecretisdaemo- num monitis, quae pertinebant ad bonos mores , cum palam in sacris eorum omnis nequitia di- sceretur 65

CAP. XX VII. Quanta eversione publicae disciplinaeRomani diis suis placandis sacraverint ob- scoena ludorum. ... 66

CAP. XXVIII. De Christianae religionis salubritate. . . 67

CAP. XXIX. De abiiciendo cul- tu deorum cohortatio ad Ro- manos 67

LIBER TERTIVS.

Vt in superiore libro de malis morum et animi , sic in praesente de corporisexternarumquererum incommodis ostendit Augustinus, Romanos a condita Vrbe his assi- due vexatos fuisse, atque ad ever- tcnria id genus mala deos falsos,

LIBRORVM E T C A 1M I V JVI.

417

cum ante Christi adventum libere

colerentur, nihil praestitisse.

CAPVt I. De adversitatibus, quas soli mali metuunt, et quas semper passus est mundus, duni deos coleret. . . . Pag. 69

CAP. II. An dii, qui et a Troia- nis et a Graecis similiter cole- bantur,causas habuerint, quibus Ilium paterentur exscindi. 70

CAP. III. Non potuisse offendi deos Paridis adulterio, quod in- ter ipsos traditur frequenta- tum 71

CAP. IV. De sententia Varronis, qua utile esse dixit, ut se ho- mines diis «jenitos mentian- tur .71

CAP. V. Non probari, quod dii adulterium Paridis punierint, quod in matre Romuli non ulti sunt 72

CAF. VI. De parricidio Romuli, quod dii non vindicarunt. . 72

CAP. VII. Deeversionellii,quod dux Marii Fimbria excidit. 73

CAP. VIII. Andebueritdiisllia- cis Roma committi. ... 74

CAP. IX. An illam pacem, quae sub Numae regno fuit, deos praestitisse credendum sit. 74

CAP. X. An optandum fuerit, quod tanta bellorum rabie Ro- manorum augeretur imperium, cum eo studio quo sub Numa auctum est, et quietum esse po- tuisset et tutum 75

CAP. XI. De simulacro Cumani Apollinis, cuius fletus creditus est cladem Graecorum, quibus opitulari non poterat, indica- re 77

CAP. XII. Quantos sibi deosRo- mani praeter constitutionem Numae adiecerint, quorum eos numerositas nihil adiuverit. 77

CAP. XII L Quo iure, quo foede- re Romani obtinuerint prima coniugia 78

CAP. XIV. De impietate belli, quod Albanis Romani intule-

l

runt, et de victoria dominandi libidine adepta. . . Pag. 80

CAP.XV. QualisRomanorum re- gum vitaatqueexitus fuerit. 82

CAP. X VI. De primis apud Ro- manos consulibus, quorum al- ter alterumpatriapepulit, mox- queRomae post atrocissima par- ricidia a vulnerato hoste vul- neratus interiit 84

CAP. X VII. Post initia consula- ris imperii, quibusmalis vexata fuerit Romana respublica, diis non opitulantibus quos cole- bat 80

CAP. X VIII. Quantae clades Ro- manos sub bellis Punicis trive- rint, frustra deorum praesidiis expetitis 89

CAP. XIX. De afflictione belli Punicisecundi, quaviresutrius» que partis consumtae sunt. 91

CAP. XX. De exitio Saguntino- rum, quibus propter Romano- rum amicitiam pereuntibus dii Romani auxilium non tule- runt 92

CAP. XXI. Quam ingrata fuerit Romana civitas Scipioni libera- tori suo, et in quibus moribus egerit, quando eam Sallustius optimam fuisse describit. 93

CAP. XXII. De Mithratatis edi- cto, quo omnes cives Romanos, qui intra Asiam invenirentur, iussit occidi. ..... 94

CAP. XXIII. De interioribus malis, quibusRomana respubli- ca exagitata est, praecedente prodigio, quodinrabieomnium animalium quae hominibus ser- viunt, fuit 95

CAP. XXIV. De discordia civili, quam Gracchiae seditiones ex- citaverunt 96

CAP.XXV. DeaedeConcordiae ex senatusconsulto in locosedi- tionum ct caedium condita. 96 CAP. XXVI. De diversis gene- ribus belli, quae post conditam aedem Concordiae sunt secu-

ta 07

D d

418

ELENCHVS

CAP. XXVII. De bello civili Mariano atque Syllano. Pag. 98

CAP.XXVUL QualisfueritSyl- lana victoria, vindex Marianae crudelitatis 98

CAP. XXIX. De comparatione Gothicae irruptionis, cum eis cladibus, quas Romani vel a Gallis, vel a bellorum civiliuin auctoribus acceperunt. . 99

CAP. XXX. De connexione bel- lorum, quae adventum Cbristi plurima et gravissima praeces- serunt 100

CAP. XXXI. Quam impudenter praesentia incommoda Christo iinputent, qui deos colere non sinuntur, eum tantae clades contra eos tempore quo cole- bantur exstiterint. . . 101

LIBER QVARTVS.

In quo probatur, amplitudinem Romani imperii ac diuturnitatem adscribendam esse, non Iovi diis- ve paganoruiu, quibussingulisvix singulae res et infima quaeque committenda credebantur officia, sed uni veroDeo felicitatis aucto- ri, cuius potestate ac iudicio regna terrena constituuntur atque ser- vantur.

CAPVT I. Dehisqnae primo vo- lumine disputata sunt. . 102

CAP. II. De his quae libro secun- do et tertio continentur. 103

CAP. III. An latitudo imperii, quae non nisi bellis acquiritnr, in bonis sivesapientium haben- da sit, sive felicium. . . 105

CAP. IV. Quam similia sint la- trociniis regna absque iusti- tia 106

CAP. V. De fugitivis gladiatori- bus, quorum potentia similis fuerit regiae dignitati. . 106

CAP. VI. De cupiditate Nini re- gis, qui ut latius dominaretur, primus intulit bella finiti- mis 107

CAP. VII. An regna terrena in- ter profectus suos atque defe-

ctus deorum vel iuventur vel deserantur auxilio. Pag. 108

CAP. VIII. Quorum deorum prae- sidio putent Romani imperium suum auctum atque servatum, cum singulis vix singularumre- rum tuitionem committendam esse crediderint. . . . 109

CAP.IX. AnimperiiRomaniam- plitudo et diuturnitas lovi fue- rit adscribenda, quemsummum Deum cultcres ipsius opinan- tur 110

CAP. X. Quas opiniones secuti sint, qui diversos deos diver- sis mundi partibus praefece- runt 110

CAP. XI. De multis diis , quos doctores paganorumunum eun- demque lovem esse defen- dunt 112

CAP. XII. De opinione eorum, qui Deum animam mundi, et mundum corpus Dei esse puta- verunt 114

CAP. XIII. De his qui sola ra- tionalia animantia partes esse unius Dei asserunt. . . 115

CAP. XIV. Augmenta regnorum Iovi incongruenter adscribi, cum, si Victoria, ut volunt, dea est, ipsa huic negotio sola suffi- ceret 115

CAP. XF. An congruat bonis la- tius velle regnare. . . . 115

CAP. XVI. Quid fuerit quod Ro- mani omnibus rebusetomnibus motibusdeos singulos deputan- tes, aedem Quietis extra portas esse voluerunt 116

CAP. X VII. An si Iovis summa potestas est, etiam victoria dea debuerit existimari. . . 117

CAP. X VIII. Felicitatem etFor- tunam qui deas putant, qua ra« tione secernunt. . . 117

CAP. XIX. De Fortuna mulie- bri 118

CAP. XX. De Virtute et Fide, quas pagani templis et sacris honoraverunt,praetermittentes alia bona, quae similiter colen

L I B K O K V M E 1 C A P I T V M.

413

da fuerunt, si recte aliis divini- tastribuebatur. . . Pag. 118

CAP. XXI. Quod dona non in- telligentes Dei, Virtute saltem etFelieitatedebuerintesse con- tcnti 119

CAP. XXII. De scientia colen- dorum deoruni, quam a se Yar- ro gloriatur collatam esse Ro- manis 121

CAP. XXIII. De Felicitate,quam Komani multorum veneratores deorum diu non coluerunt ho- nore divino, cum pro omnibus sola sulliceret 121

CAP. XXIV. Quaratione defen- dant pagani, quod inter dtos coiant ipsa bona divina. . 124

CAP. XXV. De uno tantum co- lendo Deo, qui licet nomine ignoretur, tamen felicitatis da tor esse sentitur. . . . 124

CAP. XX VI. De ludis scenicis, quos sibi dii celebrari a suis cultoribus exegerunt. . 125

CAP. XXVII. Detribus generi- busdeorum, dequibusScaevola pontifex disputavit. . . 126

CAP. XXVIII. An ad obtinen- dum dilatandumque regnum profuerit Komanis cultus deo- rum 127

CAP. XXIX. De falsitate auspi- cii, quo Komani regni fortitudo et stabilitas visaest indicari. 127

CAP. XXX. Qualia de diis gen- tium etiam cultores eorum se sentire fateantur. . . . 129

f AP.XXXI. De opinionibusVar- ronis, qui reprobata persuasio- ne populari, licet ad notitiam veri Dei non pervenerit, unum tamen Deum colendum esse censuerit 130

CAP. XXXII. Ob quam speciem utilitatis principes gentium apud subiectos sibi populos fal- sas religiones voluerunt perma- nere 131

CAP. XX XIII. Quod iudicio et potestate Dei veri omiiium re-

gum atque regnorum ordinata sint tempora. . . Pag. 132 CAP. XXXIV. De regnoludaeo- rum, quod ab uno et vero Deo institutum atque servatum est, donec in vera religione man-

serunt.

132

LIBEH QVINTVS.

lnitio de tollenda fati opinione agit, ne demum exsistant qui Ko- mani imperii vires et incrementa, quae non posse diis falsis adscribi superiore libro monstravit, refer- re in fatum velint. Inde ad quae- stionem de praescientia Dei de- lapsus, probat liberum nostrae voluntatis arbitrium per eam non auferri. Postea de moribus Ko- manorum antiquis dicit, et quo eorum merito, sive quo Dei iudi- cio factum sit, ut illis ad augen- dum imperium Deus ipse verus, quemnoncolebant, adiutor fuerit. Docet postremo quae vera ducen- da sit felicitas Christianorum im- peratorum.

CAPVT I. Causam Komani im- perii omniumqueregnorum nec fortuitam esse, necinstellarum positione consistere. . . 133 CAP. II. De geminorum simili dissimilique valetudine. . 135 CAP. III. De argumento, quod ex rota figuli Nigidius mathe- maticus assumsit in quaestione

geminorum 136

CAP. IV. De Esau et lacob ge- minis, multuni inter se morum et actionum qualitate dispari-

bus 136

CAP. V. Quibus modis convin-

cantur mathematici vanam sci-

entiam profiteri. . . . 137

CAP. VI. De geminis disparis se-

xus 139

CAP. VII. De electione diei quo uxor ducitur, quove in agro ali- quidplantaturautseritur. 140 CAP. VIII. De his qui non astro- rum positionem, sed connexio- nem causarum exDei voluntate Dd 2

420

ELEN C II V S

pendentem fati nomine appel- lant Pag. 141

CAP. IX. De praescientia Dei et libera hominis voluntate, con- tra Ciceronis definitionem. 142

CAP. X. An voluntatibus homi- num aliqua dominetur necessi- tas 146

CAP. XI. De universali provi. dentiaDei, cuius legibus omnia continentur 147

CAP. XII. Quibus moribus an- tiqui Romani meruerint, ut Deus verus, quamvis non eum colerent, eorum augeret impe- rium 148

CAP. XIII. Deamore laudis, qui cum sit vitium, ob hoc virtus putatur, quia per ipsum vitia maiora cohibentur. . . 152

CAP. XIV. De resecando amore laudis humanae, quoniam iu- storum gloria omnis in Deo sit 153

CAP.XV. De mercede tempora- li, quam Deus reddidit bonis moribus Romanorum. . 154

CAP.XVI. De mercede sancto- rum civium Civitatis aeternae, quibus utilia sunt Romanarum exempla virtutum. . . 154

CAP. XVII. Quo fructu Romani bella gesserint, et quantum his quos vicere contulerint. . 155

CAP. XVIII. Quam alieni a ia- ctantia esse debeant Christiani, si aliquid fecerint pro dilectio- ne aeternae patriae, cum tanta Roniani gesserint pro humana gloria et civitate terrena. 150

CAP XIX. Quo intersc dilferant cupiditas gloriae, et cupiditas dominationis 159

CAP. XX. Tam turpiter servire virtutes humanae gloriae, quam corporisvoluptati. . . . 161

CAP. XXI. Romanum regnum a Deo vero esse dispositum, a quo est omnis potestas , et cu- ius providentia reguntur uni- versa 162

CAP. XXII. Tcmpora exitusque

bellorum ex Dei pendere iudi

cio 163

CAP. XXIII. De bello in quo

Rhadagaisus rexGothorum dae-

monum cultor, uno die cum in-

gentibus copiis suis victus est. 164

CAP. XXIV. Quae sit Christia-

norum imperatorum ; et quam

vera felicitas 165

CAP.XXV. De prosperitatibus,

quas Constantino imperatori

Christiano deus contulit. 166

CAP. XX VI. De hde et pietate

Theodosii Augusti. . . 166

LIBER SEXTVS.

Hactenus contra eos qui pro- pter hanc temporalem vitam co- lendos deos putant: nunc autem adversus eos qui cultum ipsis cre- dunt propter vitam aeternam ex- hibendum: quos Augustinus libris quinque sequentibus confutatu- rus, ostendit hic in primis opinio- nemdediis quam abiectam habue- rit ipsemet Varro theologiae gen- tilis scriptor commendatissimus. Affert theologiae istius genera se- cundum Varronem tria, fabulo- sum, naturale, et civile: ac mox de fabuloso et de civili demon- strat, nihil haecgeneraadfuturae vitae felicitatem conferre. CAPVT I. Dehisquidicuntdeos a se, non propter praesentem vitam coli, sed propter aeter-

nam 169

CAP. II. Quid Varronem de diis gentium sensisse credendum sit, quoruin talia et genera et sa- cra detexit, ut reverentius cum eis ageret, si de illis omnino

reticeret 172

CAP. III. Quae sit partitio Var- ronis librorum suorum, quos de antiquitatibus rerum huma- narum divinaruinque compo-

suit 173

CAP. IV. Quod ex disputatione Varronis apud cultores deoruin antiquiores res humauae quam divinae reperiantur. . . 171

L 1 B R O K V M E T C A P l 1 V M.

121

CAP. V. Detribus generibustheo- logiae secundumVarronem, sci- licet iino fabuloso, altero natu- rali, tertioque civili. Pag. 170

CAP. VI. De theologia mythica, id est fabulosa, etde civili, con- tra Varronem 177

CAP. VII. De fabulosaeetcivilis theologiae similitudine atque concordia 179

CAP. Viii. De interpretationi- bus naturalium rationum, quas doctores pagani pro diis suis conantur ostendere. . . 182

CAP. IX. De olliciis singulorum deorum 183

CAP. X. De libertate Senecae, qui vehementiuscivilem theolo- giam reprehendit, quam Varro fabulosam 186

CAP. XI. Quid de Iudaeis Sene- ca senserit 188

CAP. XII. Quod gentilium deo- rum vanitate detecta, nequeat dubitari, aeternam eos vitam nemini posse praestare , qui nec ipsam adiuvent tempora- lem 189

LIBER SEPTIMVS.

De diis selectis civilis theolo- giae, lano, Iove, Saturno, et cae- teris ; quod nec eorum cultu per- veniatur ad aeternae vitae felici- tatem.

CAPVT I. An cum in theologia civili deitatem non esse consti- terit, in selectis diis etiam in- veniri posse credendum sit. 190

CAP. II. Qui sint dii selecti, et an *ab oiticiis viliorum deorum habeantur excepti. . . 191

CAP. III. Quam nulla sit ratio, quae de selectione quorundam deorum possit ostendi,cum mul- tis inferioribus excellentior ad- ministratio deputetur. . 192

CAP. IV. Melius actum est cum diis inferioribus, qui nullis in- famanturopprobriis, quam cum seleetis, quorum tantae turpi- tudines celebrentur. . . 194

CAP. V. De paganorum secre- tiore doctrina, physicisque ra- tionibus Pag. 195

CAP. VI. De opinione Varronis, qua arbitratus est Deum ani- mam esse mundi, qui tamen in partibus suis habeat animas multas, quarum divina natura sit 196

CAP. VII. An rationabile fuerit Ianum et Terminum in duo nu- mina separari .... 197

CAP. VIII. Ob quam causam cultores lani bifrontem imagi- nem ipsius iinxerint, quam ta- men etiam quadrifrontem vide- ri volunt 198

CAP. IX. De Iovis potestate, at- que eiusdem cum Iano compa- ratione 198

CAP. X. An Iani et Iovis recta discretio sit 200

CAP.XI. De cognominibus Io- vis, quae non ad multos deos, sed ad unum eundemque refe- runtur 200

CAP. XII. Quod Iupiter etiam Pecunia nuncupetur. . . 202

CAP. XIII. Quod dum exponitur quid Saturnus, quidve sit Ge- nius, uterque Iupiter esse do- ceatur 202

CAP. XIV. De Mercurii etMar- tis oiuciis 203

CAP. XV. De stellis quibusdani, quaspaganideorumsuorum no- minibus nuncupaverunt. . 204

CAP. XVI. De Apolline et Dia- na caeterisque selectis diis, quos partes mundi esse volue- runt 205

CAP. XVII. Quod etiam ipse Varro opiniones suas de diis pronuntiarit ambiguas. . 206

CAP. XVIII. Quae credibilior causa sit, qua error paganitatis inoleverit 206

CAP. XIX. De interpretationi- bus quibus colendi Saturni ra- tio concinnantur. . . . 207

CAP. XX. De sacris Cereris Eleusinue '«^8

422

ELEN CII VS

CAP. XXI. De turpitudine sa- crorum, quae Libero celebra- bantur Pag. 208

CAP. XXII. De Neptuno, et Sa~ lacia, ac Venilia. . . . 209

CAP. XXIII. De terra, quam Varro deam esse contirmat, eo quod ille animus mundi, quem opinatur deum, etiam hanc cor- poris sui intimam partem per- meet, eique vim divinam imper- tiat 210

CAP.XXIV. DeTelluriscogno- minibus eorumque signiticatio- nibus quae etiamsierantmulta- rum rerum indices, non multo- rum deorum debuerunt firmare opiniones 212

CAP. XXV. Quam interpreta- tionem de abscisione Atys Grae- corum sapientium doctrina re- pererit 213

CAP. XXVI. De turpitudine sa- crorum Matris magnae. . 214

CAP. XXVII. De physiologo- ruin tigmentis, qui nec veram divinitatem colunt, nec eo cul- tu quo colenda est vera divini- tas 215

CAP. XXVIII. Quod doctrina Varronis de theologia in nulla sibi parte concordet. . . 210

CAP. XXIX. Quod omnia quae physiologi ad mundum partes- que ipsius retulerunt, ad unum verum Deum referre debue- rint 217

CAP. XXX. Qua pietate discer- natur a creaturis Creator, ne pro uno tot dii colantur, quot sunt opera unius auctoris. 218

CAP. XXXI. Quibuspropriebe- neticiis Dei excepta generali largitate, sectatores veritatis utantur 219

CAP. XXXII. Quod sacramen- tum redemtionis Christi nullis retro temporibus defuerit, sem- perque sit diversis signiticatio- nibus praedicatum. . . 219

CAP. XXXIII. Quod per solam Christiauam rcligionem inuni-

festari potuerit fallacia spiri- tuum inaLignorum, de hominum errore gaudentium. Pag. 220

CAP. XXXIV. De libris Numae Pompilii, quos senatus, ne sa- crorum causae quales in eis ha- bebantur, innotescerent, iussit incendi 221

CAP.XXXV. De hydromantia, per quam Numa, visis quibus- dam daemonum imaginibus, lu- diticabatur 222

LIBER OCTAVVS.

Venit ad tertium genus theolo- giae, quaediciturnaturalis; quae- stionem de diis eo pertinentibus, an istorum videlicet deorum cul- tus prosit ad consequendam vi- tam beatam, quae post mortem futura est, discutiendam suscipit cum Platonicis, qui caeterorum philosophorum sint facile princi- pes et a tidei Christianae veritate propius recedentes. Atque hicpri- mum refellit Apuleium et quicun- que alii cultum daemonibus tan- quam internuntiis et interpreti- bus inter deosethomines impendi volunt, ostendensipsos daemones, quos vitiis obnoxios esse, et quae probi prudentesquehomines aver- santur et damnant, id est, sacrile- ga poetarum tigmenta, ludibria theatrica, magicarum artium ma- leticia et scelera importasse, iis- que omnino favere et delectari compertum est, nulla posse ratio- ne diis bonis homines conciliare. CAPVT I. De quaestione natu- ralis theologiae cum philoso- phis excellentioris scientiae dis-

cutienda 223

CAP. II. De duobus philosopho- rum generibus, id est, ltalico et lonico , eorumque auctori-

bus 224

CAP. III. De Socratica disci-

plina 225

CAP. IV. De praecipuo inter dis- cipulos Socratis Platone, qui omnem philosophiain triplici partitionc distinxit. . . 220

L I B R O R V M E T CAPITVM.

423

CAP. V. Quod de theologia cum Platonicis potissimum disce- ptandum sit, quorum opinioni omnium philosophorum postpo- nenda sunt dogmata. Pag. 228

CAP. VI. De Platonicorum sensu in ea parte philosophiae, quae physica nominatur. . . 230

CAP. VII. Quanto excellentiores caeteris in logica, id est, ratio- nali philosophia, Platonici sint habendi 231

CAP. VIII. Quod etiam in mo- rali philosophia Platonici obti- neant principatum. , . 231

CAP. IX. Deeaphilosophia,quae ad veritatem hdei Christianae propius accessit. . . . 233

CAP. X. Quae sit inter philoso- phicas artes religiosi excellen- tia Christiani 233

CAP.XI. Vnde Plato illam in- telligentiam potuerit acquirere, qua Christianae scientiae pro- pinquavit 234

CAP. XII. Quod etiam Platoni- ci, licet de uno vero Deo bene senserint, multis tamen diis sa- cra facienda censuerint. . 236

CAP. XIII. De sententia Plato- nis, qua dehnivit, deos non esse nisi bonos amicosque virtu- tum 236

CAP. XIV. De opinione eorum, qui rationales animas trium ge- nerum esse dixerunt, id est, in diis coelestibus, in daemonibus aeriis, et in hominibus terre- nis. 237

CAP.XV. Quod neque propter aeria corpora, neque propter superiora habitacula daemones hominibus antecellant. . 239

CAP.XVI. Quid de moribusdae- monuin Apuleius Platonictis senserit 240

CAP. XVII. An dignum sit, eos spiritus ab homine coli, a quo- rum vitiis etiam oporteat libe- rari 241

CAP. X VIII. Qualis religio sit, in ;jua docetur, quod homines,

ut commendentur diis bonis, daemonibus uti debeant advo- catis Pag. 242

CAP. XIX. De impietate artis magicae, quae patrocinio niti- tur spirituum malignorum. 243

CAP. XX. An credendum sit, quod dii boni libentius daemo- nibus quam hominibus miscean- tur. 241

CAP. XXI. An daemonibus nun- tiis et interpretibus dii utantur, fallique se ab eis aut ignorent, aut velint 245

CAP.XXII. De abiiciendo cul- tu daemonum, coutra Apule- ium 246

CAP. XXIII. QuidHermesTris- megistus de idololatria sense- rit, et unde scire potuerit su- perstitiones Aegyptiacas aufe- rendas 247

CAP. XXIV. Quomodo Hermes, patenter parentum suorum sit confessus erorrem,quem tamen doluerit destruendum. . 249

CAP. XX V. De his quae sanctis Angelis et hominibus possunt esse communia. . . . 253

CAP. XXVI. Quod omnis reli- gio paganorum circa homines mortuos fuerit impleta. . 253

CAP. XXVII. De modo honoris, quem ChiistianiMartyribus im- pendunt 255

LIBER NON V S.

Postquam dixit in superiore libro de abiiciendo daemonum cultu, quippe qui spiritus rnalos se ipsi prodant tam multis argu- mentis: in isto iamlibroiis occur- rit Augustinus, qui daemonum differentiam atferuntaliorum ma lorum,aliorumbonorum: quaipse explosa differentia probat nulli omnino daemoni, sed uni Christo munus mediatoris hominum ad beatitudinem posse, competere. CAPVT I. Ad quem articulum disputatio praemissa perrene- rit, et quid discutiendum sit de residua quaestione. . . 257

424

E L K N C 1 1 V S

CAP. II. An inter daemones, qui- bus dii superiores sunt, sit ali- qua pars bonorum , quoruin praesidio ad veram beatitudi- nem possit humana anima per- venire Pag. 257

CAP. III. Quae daemonibus Apu- ieius adseribat, quibus cum ra- tionem nonsubtrahat, nihil vir- tutis assignat 258

CAP. IV. De perturbationibus quae animo aecidunt, quae sit Peripateticorum Stoicorumque sententia 259

CAP. V. Quod passiones quae Christianos animos ailieiunt, non in vitium trahant, sed vir- tutem exerceant. . . . 261

CAP. VI, Quibus passionibus dae- mones, confitente Apuleio, exa- gitentur, quorum ope homines apud deos asserit adiuvari. 262

CAP. VII. Quod Platonici fig- mentis poetarum infamatos as- serant deos de contrariorum studiorum certamine, cum hae partesdaernonum, non deorum sint 263

CAP. VIII. De diis coelestibus et daemonibus aeriis homini- busque terrenis Apuleii Plato- nici defiriitio 264

CAP. IX. An amicitia coelestium deorum perintercessionem dae- monum possit homini provi- deri 265

CAP. X. Quod secundum Plato- nis sententiam, minus miseri sunt homines in corpore mor- tali, quam daemones in aeter- no 266

CAP. XI. De opinione Platoni- corum , qua putant animas ho- minum daemones esse postcor- pora 206

CAP. XII. De ternis contrariis, quibus seeundum Platonicos daemonum hominumquenatura distinguitur. .... 267

CAP. XIII. Quomodo daemo- nes, si nec cuin diis beati, nec cuin hominibus sunt miseri, in-

ter utramque partem sine n- triusque commuiiione sint me- dii Pag. 267

CAP. XIV. An homines cum sint mortales, possint vera beatitu- dine esse felices. . . . 269

CAP.XV. De Mediatore Dei et hominum, homine Christo le- su 270

CAP.XVI. AnrationabiiiterPla- tonici definierint deos coelestes declinantes terrena contagia hominibus non misceri, quibus ad amicitiam deorum daemones suffragentur 271

CAP.XVII. Ad consequendam vitam beatam, quae in partici- pationeestsummiboni, non tali mediatore indigere hominem qualis est daeinon, sed tali qua- lis est unus Christus. . . 273

CAP. XVIII. Quod fallacia dae- monum, dum sua intercessione viam spondet adDeuin, hoc ad- nitatur, ut homines a via veri- tatis avertat. .... 274

CAP.XIX. Quod appellatio dae- monum iam nec apud cultores eorum assumatur in signitica- tionem alicuius boni. . 275

CAP.XX. De qualitate scientiae, quae daemones superbos fa- cit 275

CAP.XXI. Ad quem modum Do- niinus voluerit daemonibus in- notescere 276

CAP.XXII. Quid intersit inter scientiam sanctorum Angelo- rum , et scientiam daemo- num 276

CAP. XXIII. Nomen deorum falso adscribi diis gentium,quod tamen et Angelis sanctis, et ho- minibus iustis ex divinarum Seripturarum auctoritate com- inune est 277

LIBER DECIMVS.

In quo docet Augustinus divi- nurn honorem, qui latriae cultus dicituret sacrificiis agitur, nolle Angelos bonos exhiberi nisi uni

L 1 B R O II V M E T C A P 1 T V M.

425

Dco, cui ct ipsi serviunt. De prin-

eipio subinde ae via purgandae ac

liberandae animae disputat eon-

tra Porphyrium.

CAPVTI. Veram beatitudinem sive angelis, sive hominibns, per unum Deum tribui, etiam Pla- tonicos detinisse: sed utrum hi, quos ob hoc ipsuincolendos pn- tant, uni tantum Deo, an etiani sibi sacriiicari velint, essc quae- rendum. .... Pag. 279

CAP. 11 De superna illumina- tione quid Plotinus Platonicus senserit 281

CAP. III. De vero Dei cultu, a quo Platonici, quamvis creato- rem universitatis intellexerint, deviarunt colendo angelos sive bonos sive malos honore di- vino. . 282

CAF. IV. Quod uni rero Deo sa- crihcium debeatur. . . 283

C IV. V. De sacrihciis quaeDeus non requirit, sed ad significa- tionem eoruin observari voluit quae requirit. . . . 284

CAP. VI. De vero perfectoque sacrihcio 285

CAP. VII. Quod sanctorum An- gelorum ea sit in nos dilectio, ut nos non suos, sed unius veri Dei velint esse cultores. 287

CAP. VIII. De miraculis, quae Deus ad corroborandam hdem piorum etiam per Angelorum ministcrium promissis suis ad- hibere dignatus est. . . 287

CAP. IX. De illicitis artibus erga daemonum cultuin, in quibus Porphyrius Platonicus, quaedam probando, quaedam qu asi i m probando,versatur. 288

( ' IP. X. De theurgia, quae fal- sain purgationem animis dae- moniiin invocatione promit- tit. 290

CAP. XI. De epistola Porphyrii ad Ancbuntem Aegyptium, in qua pctit de diversitate daemo- ouin se docen 291

CAP. XII. Dc miraculis quae

per sanctorum Angelorum mi- nisterium Deus verus opera- tur Pag. 293

CAP. XIII. De invisibili Deo, qui se visibilem saepe praesti- tcrit, non secundum quod est, sed secundum quod poterant ferre cernentes. . . . 294

CAP. XIV. De uno Deo colendo, non solum propter aeterna, sed etiam propter teniporalia bene- hcia, quae universa in ipsius providentiae potestate consi- stunt 295

CAP. XV. De ministerio sancto- rum Angelorum, quo providen- tiae Dei serviunt. . . . 295

CAP.XVI. An de promerenda beata vita his angelis sit cre- dendum, qui se coli exigunt ho- nore divino; an vero illis qui non sibi, sed uni Deo sancta praecipiunt religione serviri.2y6

CAP. X VII. De arca Testamenti miraculisque signorum, quae ad commendandam Legis ac pro- missionis auctoritatem divini- tus facta sunt 298

CAP. XVIII. Contra eos qui de miraculis, quibus Dei populus eruditusest, negant ecclesiasti- cis libris esse credendum. 299

CAP. XIX. Quae ratio sit visibi- lis sacrihcii, quod uni vero et invisibili Deo offerri docet vera religio 300

CAP.XX. De summo veroquesa- crihcio, quod ipse Dei et horni- num Mediator effectus est. 301

CAP. XXI. De modo potesta- tis daemonibus datae ad glori- hcandos sanctos per toleran- tiam passionum . qui aerios spiritus non placando ipsos, sed in Deo permanendo vice- runt 302

CAP. XXII. Vnde sit sanctis ad- versum daemones potestas, et unde cordis vera purgatio. 303

CAP. XXIII. De principiis, in quibus Platonici purgationcin aniinae esse prohtentur. 303

420

E L E N C II V S

CAP. XXJV. De uno veroquc principio, quod solam naturam humanam purgat atque reno- vat Pag. 304

CAP. XXV. Omnes sanctos et sub legis tempore, et sub prio- ribus saeculis, in sacramento et iide Christi iustificatos fu- isse 305

CAP. XXVI. De inconstantia Porphyrii inter confessionem veri Dei et cultum daemonum fluctantis 307

CAP. XXVII. De impietatePor- phyrii, qua etiam Apuleii trans- scendit errorem. . . . 308

CAP. XXVIII. Quibus persua- sionibus Porphyriusobcoecatus non potuerit veram sapientiam, quod estChristus,agnoscere.310

CAP. XXIX. De incarnatione Domini nostri Iesu Christi, quam confiteri Platonicorum erubescit impietas. . . 311

CAP. XXX. Quanta Platonici dogmatis Porphyrius refutave- rit, et dissentiendo correxe- rit 313

CAP. XXXI. Contra argumen- tumPlatonicorum, quoanimam humanam asserunt Deo esse coaeternam 315

CAP. XXXII. De universali via animae liberandae, quam Por- phyrius male quaerendo non reperit , et quam sola gratia Christiana reseravit. . . 310

LIBER VNDECIMVS.

Incipit Operis pars altera, quae est duarum Civitatum, terrenae etcoelestis, exortuetprocursu, ac debitis finibus. Hoc primum libro Civitatum earundem exordia quo- modo in angelorum bonorum et malorum discretione praecesse- rint, demonstrat Augustinus, ea- que occasione agit de constitutio- ne mundi, quae sacris literis in principio libri Geneseos describi- tur.

CAPVT I. De ea parte OperSn,

qua duarum Civitatum, id est, coelestis ac terrenae , initia et fines incipiunt demonstra- ri Pag. 320

CAP. II. De cognoscendo Deo, ad cuius notitiam nemo homi- num pervenit, nisi perMediato- rem Dei et hominum, hominem Iesum Christum. . . . 321

CAP. III. De auctoritate canoni- cae Scripturae, divino Spiritu conditae 322

CAP. IV. De conditione mundi, quod nec intemporalis sit, nec novo Dei ordinata consilio, quasi postea voluerit, quod an- tea noluerit 323

CAP. V. Tam non esse cogitan- dum de infinitis temporum spa- tiis ante mundum, quam nec de infinitis locorum. . . . 324

CAP. VI. Creationis mundi et temporum unum esse princi- pium , nec aliud alio praeve- niri 325

CAP. VII. De qualitate primo- rum dierum, quia antequam sol fieret, vesperam et mane tra- duntur habuisse. . . . 320

CAP. VIII. Quae qualisve intel- ligendasitDeirequies, qua post opera sex dierum requievit in septimo 327

CAP. IX. De angelorum condi- tione, quid secundum divina te- stimonia sentiendum sit. 328

CAP. X. De simplici et incom- mutabili Trinitate , Patris et Filii et Spiritus sancti, unius Dei : cui non est aliud qualitas, aliudsubstantia. . . . 320

CAP. XI. An eius beatitudinis, quam sancti Angeli ab initio sui semper habuerunt etiam illos spiritus qui in veritate non ste- terunt, participes fuisse creden- dum sit 331

CAP. XII. De comparatione bea- titudinis iustorum, necdum te- uentium promissiouis diviuae praemium, et primorum iu pa-

LIBKORVM ET CAPITVM.

427

radiso hominum ante pecca-l tum Pag. 332

C 4P. XIII. An ita unius felicita- tis oinnes angeli sint creati, ut neque lapsuros se possentnosse qui lapsi sunt, et post roinani labentium perseverantiae suae praeseientiam acceperint qui steterunt 333

CAP. XIV. Quo genere locutio- nis dictum sit de diabolo, quod in veritate non steterit, quia ve- ritas non est in eo. . . 334

CAP.XV. Quid sentiendum sit de eoquod scriptum est, Ab ini- tio diabolus peccat. . . 335

CAP. XVI. De gradibus differen- tiis creaturarum, quod aliter pendet usus utilitatis, aliter or- do rationis 335

CAP.XVII. Vitium malitiae non naturamesse, sed contra natu- ram, cui ad peccandum non Conditor causa est, sed volun- tas 336

CAP. XVIII. De pulchritudine universitatis, quae per ordina- tionem Dei etiam ex contrario- rum fit oppositione loculen- tior 337

CAP. XIX. Quid sentiendum vi- deaturdeeo quod scriptum est: Divisit Deus inter lucem et te- nebras 337

CAP. XX. De eo quod post dis- cretionem lucis atque tenebra- rum dictum est: Et vidit Deus lucem, quia bona est. . . 338

CAP. XXI. De aeternaetincom- mutabili scientia Dei ac volun- tate, qua semper illi universa quae fecit, sic placuerunt faci- enda, quemadmodumfacta. 339

CAP. XXII. De his quibus in universitate rerumabonoCrea- tore bene conditarum quaedam displicent, et putant nonnullam esse naturam malam. . 340

CAP. XXIII. De errore, in quo Origenis doctrina inculpa- tor ;54|

CAP. XXIV. De Trinitate divi-

na, quae per omnia opera sua signiticationis suae sparsit indi- cia Pag. 343

CAP.XXV. De tripertita totius philosophiae disciplina. . 344

CAP. XXVI. De imagine sum- mae Trinitatis, quae secundum quendam modum in natura et- iam necdumbeatincati hominis invenitur 345

CAP. XX VII. De essentia et sci- entia, et utriusque amore. 346

CAP. XXVIII. An etiam ipsum amorem, quo et esse et scire di- ligimus, diligere debeamus, quo magis divinae Trinitatis imagi- ni propinquamus. . . . 347

CAP. XXIX. De sanctorum An- gelorum scientia, qua Trinita- tem in ipsa deitate noverunt, et qua operum causasprius in ope- rantis arte, quani in ipsis operi- bus artificis intuentur. . 348

CAP. XXX. De senarii numeri perfectione, qui primus par- tium suarum quantitate com- pletur. - 349

CAP. XXXI. De die septimo, in quo plenitudo et requies com» mendatur 350

CAP. XXXII. De opinione eo- rum qui angelorum creationem anteriorem volunt esse, quam mundi 351

CAP. XXXIII. De duabus an- gelorum societatibus diversis atque disparibus, quae non in- congrue intelliguntur lucis et tenebrarum nominibus nuncu- patae 352

CAP.XXXIV. De eo quod qui- dam putant, in conditione tir- mamenti aquarum discretarum nomine angelos signiticatos, et quod quidam aquas existimant non creatas 353

LIBER DVODECIMVS.

In quo prius quidem de angelis inquirit Augustinus, unde nimi- rura aliis bona voluntas, aliis ma- la, et quae causa beatitudinis bo-

428

ELEN ( II VS

norum, quae causa misenae ma-

lurum angelorum fuerit. Postea

vero de hominis institutione agit,

docetque eum non ab aeterno, sed

intemporeesseconditum, nec alio

auctore quam Deo.

CAPVT I. De una bonorum malorumque angelorum natu- ra Pag. 354

CAP. II. Nullam essentiam Deo esse contrariam, quia ab eo qui summe est et semper est, hoc totum videtur diversum esse quod non est 356

VAP. III. De inimicis Dei, non per naturam, sed per contra- riam voluntatem , quae cum ipsis nocet, bonae utique natu- rae nocet, quia vitium si non nocet, non est 357

CAP. IV. De natura irrationa- lium, aut vita carentium, quae in suo genere atque ordine ab universitatis decore non discre- pat 358

C4P. V. Quod in omni naturae specie ac modo laudabilis sit Creator 359

CAP. VI. Quae causa sit beati- tudinis Angelorum bonorum, et quae causa sit miseriae an- gelorum malorum. . . 359

CAP. VII. Causam eflicientem malae voluntatisnon esse quae- rendam 362

CAP. VIII. De amore perverso quo voluntas ab incommutabili bono ad mutabile bonum de- hcit 362

CAP. IX. An sancti Angeli quem habent creatorem naturae, eun- dem habeant bonae voluntatis auctorem perSpiritumsanctum in eis caritate diffusa. . 363

CAP. X. De falsitate eius histo- riae quae multamilliaannorum praeteritis temporibus adscri- bat 364

CAP. XI. De his qui hunc qui- dem mundum nonsempiternum putant, sed aut innumerabiles aut eundem ununi certaconclu-

sione saeculorumsemper nasci etresolvi opinantur. Pag. 366

CAP.Xll. Quid respondendum sit his, quiprimam conditionem hominis tardam esse causan- tur 366

CAP. XIII. De revolutione sae- culorum, quibus certo Hne con- clusis, universa semper in eun- dem ordinem eandemque spe- ciem reditura quidam philoso- phi crediderunt. . . . 368

CAP. XIV. De temporali condi- tione generis humani, quain Deus nec novo consilio consti- tuerit , nec mutabili volun- tate 369

CAP.XV. An ut Deus semper, etiam dominus fuisse semper intelligatur , credendum sit, creaturam quoquenunquamde- fuisse cui dominaretur: et quo- modo dicatur semper creatum, quod dici non potest coaeter- num , . 370

CAP. XVI. Quomodo intelligen- dum sit promissa homini a Deo vita aeterna ante tempora ae- terna 372

CAP.XVII. Quid de incommu- tabili consilio aut voluntateDei lides sana defendat, contra ra- tiocinationes eorum, qui opera Dei ex aeternitate repetita per eosdem semper volunt saeculo- rum redire circumitus. . 373

CAP. XVIII. Contra eos qui di- cunt, ea quae inhnita sunt nec Dei posse scientia comprehen- di. , 375

CAP. XIX. De saeculis saeculo- runi 376

CAP. XX. De impi tate eorum qui asserunt, animas summae veraeque beatitudinis partici- pes, iterum atque iterum per circumitus temporum ad eas- deni miserias laboresque redi- turas 376

CAP. XXI. De conditione unius priini hominis, atque in eo ge- neris humani 3S0

L I B R O R V M K T C A P I T V M.

420

C 4P. XXII. Quod praescierit DetlS liomiiiem, queni primuin condidit, peccaturum ; simul- que praeviderit quantum pio- rum populum ex eius genere in angelicum consortium sua esset gratia translaturus. Pag. 380

CAP. XXIII. De natura huma- nae animae creatae ad imagi- nem Dei 381

CAP. XXIV. An ullius vel mini- mae creaturae possint dici an- geli creatores 381

CAP. XX V. Omnem naturam et omnem speciem universae crea- turae non nisi opere Dei t'or- mari 382

CAP. XXVI. De Platonicorum opinione, qua putaverunt ange- los quidem a Deo conditos, sed ipsos esse humanorum corpo- rum conditores. . . . 383

CAP.XXVIl. ln prinio homine exortam fuisse omnem plenitu- dinem generis huniani, in qua praevidit Deus, quae pars ho- noranda esset praemio, quae damnanda supplicio. . . 384

LIBER TERTIVS DECIMVS.

In quo docetur, mortem in ho- minibus esse poenalem, ortamque ex Adami peccato.

CAPVT I. De lapsu primi homi- nis, per quem est contracta mortalitas 385

CAP. II. De ea morte, quae ani- mae semper utcunque victurae accidere potest, et ea cui cor- pus obnoxium est. . . 385

CAP. III. Vtrum mors, quae per peccatum primorum hominum in omnes homines pertransiit, etiam sanctis poena peccati sit 386

CAP. IV. Curabhis, qui pergra- tiam regenerationis sunt abso- luti a peccato, non auferatur mors, id est, poena peccati. 387

CAP. V. Quod sicut iniqui male utuntur lege quae bona est, ita

etiustibeneutunturmortc quae mala est Pag. 388

CAP. VI. De generalis mortis malo, quo animae et corporis societas separatur. . . 389

CAP. VII. De morte, quam non regenerati pro Christi confes- sione suscipiunt. . . . 389

CAP. VIII. Quod in sanctis pri- mae mortis pro veritate susce- ptio, secundae sit niortis abso- lutio 390

CAP. IX. Tempus mortis, quo vitae sensus aufertur, in mo- rientibus, an in mortuis esse, dicendum sit 391

CAP.X. Devitamortalium,quae mors potius quam vita dicenda sit 391.

CAP. XI. An quisquam simul et vivens esse possit , et mor- tuus 393

CAP. XII. Quam mortem primis hominibus Deus, si mandatum eius transgrederentur , fuerit comminatus. . . . 394

CAP.XIII. Praevaricatio primo rum hominum, quam primam senserit poenam. . . . 395

CAP. XIV. Qualis homo sit fa- ctus a Deo, et in quam sortem deciderit suae voluntatis arbi- trio 395

CAP,XV. Quod Adam peccans prius reliquerit Deum, quam relinquereturaDeo ; etprimam fuisse animae mortem a Deo recessisse 396

CAP. X VI. De philosophis, qui animaeseparationem a corpore non putant esse poenalem, cum Plato inducat summum Deum minoribus diis promittentem, quod nunquam sint corporibus exuendi 397

CAP. XVII. Contra eos, qui as- serunt terrena corpora incor- ruptibilia fieri et aeterna non posse 398

CAP. XVIII. De terrenis corpo- ribus, quae philosophiafiimiant in coelestibus essc non posse;

430

ELKNCIIVS LIBllOKVM ET CAPITVM.

quia quod tcrrenum est, natu- rali pondere vocetur ad ter- ram Pag. 400

CAP. XIX. Contra eorum dog- mata, qui primos homines, si non peccassent, immortales fu- turos fuisse non credunt. 401

CAP. XX. Quodcaro sanctorum» quae nunc requiescit in spe, in meliorem recuperanda sit qua- litatein, quam fuit primorum hominum ante peccatum. 403

CAP.XXl. Deparadiso, in quo primi homines fuerant, quod recte possit significatione eius spiritale aliquid intelligi, salva

veritate narrationis historicae de corporali loco. . Pag. 404

CAP. XXII. De corporibus san- ctorum post resurrectionem, quae sic spiritalia erunt, ut non in spiritum caro vcrtatur. 405

CAP.XXIU. Quidintelligendum sit de corpore animali etdecor- pore spiritali ; aut qui moriun- tur in Adam, qui vero vivifican- tur in Christo 405

CAP. XXIV. Qualiter accipien- da sit vel illa insufflatio, in qua primus homo factus est in ani- mam viventem, vel illa quam Dominus fecit, dicens: Accipite Spiritum Sanctum. . . 409

S. A V R E L 1 1

A V G V S T I N I

HIPPONENSIS EPISCOPl

•z.

DE

CIVITATE DEI

LIBRI XXII.

TOMVS II

CONTINET LIBB. XIV XXII.

LIPSIAE

8VMT1BVS ET TYPIS CAROLI TAVCHNJTH

18 2 5.

D l V l

A V R E L I I AVGVSTINI

IUPPONENSIS EPISCOPI A D MARCELLINV M,

D E C I V I T A T E D E I,

CONTRA PAGANOS LIBER QVARTVS DECIMVS.

C A P U T L

Per inobedientiam primi hominis in secundae mortis perpetuitatem ruituros omnesfuisse, nisi mullos Deigralia liberaret.

Jjixinius iain in superioribus libris, ad humanum genus, non soium naturae similitudine sociandum, verum etiam quadam cognationis neccssitudine in unitatem concordcm pacis vinculo colligandum, ex homine uno Dcum voluisse homines instituere: ncque hoc genus fuisse in singulis quibusque moriturum, nisi duoprimi, quorum creatus est unus ex nullo, alter ex illo, id inobedientia meruissent: a quibus admissum est tam grande peccatum, ut in deterius eo natura mutaretur humana, etiam in posteros obligatione peccati et mortis necessitate transmissa. Mortis autem regnum in homincs usque adeo dominatum est, ut omnes in secundam quoque mortem, cuius nullus est finis, pocna debita praecipitcs ageret, nisi inde quosdam indcbita l)ei gratia libcraret. Ac per hoc factum est, ut cum tot tan- taeque gentes per terrarum orbem diversis ritibus moribusque viventcs, multiplici linguarum , armorum, vestium sint varie- tate distinctae; non tamen amplius quam duo quaedam genera humanae socictatis exsistercnt, quas Civitates duas secundum Scripturas nostras merito appcllare possimus. Vna quippe est hominum secundum carnem, altera secundum spiritum vivere in sui cuiusque generis pace volentium; et cum id quod expe- tunt asscquuntur, in sui cuiusque gcncris pace viventium.

C A P. II.

De vita carnalif quae non ex corporis tantum, sed etiau, ex animi sit

intelligenda vitiis.

Prius ergo videndum est, quid sit secundum carnem, quid //. A

2 DIVl AVRELII AVGVSTIM

sccurtflum sphitum vivcrc. Quisquis cnim hoc quod diximus prima fronte inspicit, vcl non recolens, vcl minus advertens qucmadmodum Scripturac sanctac loquantur, potest putare, philosophos quidcm Epicurcos sccunflum carncm vivere, quia summumbonum hominis in corporis voluptate posucrunt; et si qui alii sunt, qui quoquo modo corporis bonum , summum bo- num csse hominis opinati sunt; et ornnc eorum vulgus, qui non aliquo dogmatc, vel co modo philosophantur, sed procli- ves ad libidinem, nisi cx voluptatibus, quas corporeis scnsihus capiunt, gaudere nesciunt: Stoicos autem, qui summum bonum hominis in «inimo ponunt, sccundum spiritum vivcre: quia ct hominis animus quid est, nisi spiritus? Sed sicut loquitur Scri- ptura divina, sccundum c.arnein vivere utriquc monstrantur. Carnem quippe appcllat, non solum corpus tcrreni atque mor- talis animantis; veluti cuni dicit, Non omnis caro eadem caro, sed alia quidem hominis , alia autem caro pecoris, alia volu- crum, alia piscium: sed aliis multis modis significatione huius nominis utitur, inter quos varios locutionismodos, saepe ctiam ipsum hominem, id est, naturam hominis cirnem nuncupat, modo locutionis a patrc totum, quale est: Ex operibus legis non iuslificabitur omnis caro. Quid enim hic voluit intclligi, nisi omnis homo? Quod apcrtius paulo post ait: In lege nemo iustificabitur. EtadGalatas: Scientes quia non iustificabi- tur homo ex operibus legis. Secundum hoc intelligitur, Et Verbum caro factum est: id est, homo. Quod non recte acci- pientcs quidam, putavcrunt, Christo humanam animara dc- fuisse. Sicut cnim a toto pars accipitur, ubi Mariae Magda- lenac verba in Evangelio leguntur dicentis, Abstulerunt Do- minum meum, et nescio ubi posuerunt eu?n; cum dc sola Christi carnc loqucrctur, quam sepultam de monumcnto putabat «ibla- tam : ita et a parte totum, carne nominata intelligitur homo; sicuti ca sunt quae supra coniinemoravimus.

Cum igitur multis modis, quos pcrserutari et colligere lon- gum cst, divina Scriptura nuncupet carncm : quid sit secun- dum carnem vivere, (quod profecto malum cst, cum ipsa car- nis natura non sit malum,) ut indagare possimus, inspiciamus diligcntcr illum Iocum epistolac Pauli Apostoli, quam scripsit ad Galatas, uhi ait: Manifesta autem sunt opera carnis, quae sunt adulteria , fornicaliones, immundiliae, luxuriae, idolo- rum servitus, veneficia, inimicitiae, contentiones, aemulatio- nes, animositates, dissensiones, haereses, invidiae, ebrietates, comessationes, et his simitia, quae praedico vobis, sicut et praedixi, quoniam qui talia agunt, reg?ium Dei non posside-

DE CIVITATE DEI LIB. XIV 3

bunt. lste totus epistolae Apostolicac locus , quantum ad rcm praescntem satis essc videbitur, considcratus , poterit hanc dis- solvere quacstioneni , quid sit sccundum carncni vivcre. In operibus nainquc carnis, quae manifesta essc dixit, eaque com- ineinorata dainnavit, non illa tantum invenimus, quac ad volu- ptatcm pcrtincnt carnis, sicuti sunt fornicationcs , iinmun- ditiac, luxuriae, cbrietates, comessationes; verum etiamilla quibns aniini vitia dcmonstrantur a voluptate carnis alicna. Quis cnim servitutem quac idolis exbibetur, vcneficia, inimi- citias , contcntioncs , aemulationes, animositates, dissensioncs, haercscs , invidias, non potins intelligat animi vitiaesse, quam carnis? Quando quidcm fieri potest, ut proptcr idololatriam vel hacresis alicuius errorcm a voluptatibus carnis tcmperetur: et taincn etiam tunc bomo, . quamvis carnis libidines contincrc at- que cohibcre videatur, secundum carncm vivere hac Apostolica auctoritatc convincitur; ct in eo quod abstinet a voluptatibus carnis, damnabilia opera carnis agcrc demonstratur. Quis ini- inicitias non in animo habeat? aut quis ita loquatur, ut inimico suo, vel quem putat inimicum, dicat, Malam carnem, ac non potius, Malum aniinum habes adversum me? Postremo sicut carnalitates , ut ita dicam, si quis audisset, non dubitasset carni tribuere; ita nemo dubitat animositates ad animum per- tincre: cur ergo haec omnia et his similia, Doctor gentium in tide et veritate opera carnis appellat, nisi quia eo locutionis modo, quo totuni signiticatur a parte, ipsum hominem vult no- minc carnis intclligi?

C A P. III.

Peccati cansam ex anima, non ex carne prodiisse, cl corruptionem ex peccato conlraclam, nonpeccatum esse, sedpoenam.

Quod si quisquam dicit, carnem causam esse in malis mori- hus quorumcunquc vitiorum, eo quod anima carne affecta sic vivit: profccto non universam hominis naturam diligenter ad- vertit. Nam corpus quidem corruptibile aggravat animam. Vnde ctiam idcm Apostolus agcns de hoc corruptibili corporc, de quo paulo ante dixerat, Etsi exterior homo noster corrum- pitur: Scimus, inquit, quia si terrena nostra clomus habita- tionis dissolvatur, aedificationem habemus ex Deo , domum non manufactam aeternam in coelis. Eienim inhocingemiscimus, habitaculum nostrum quod de coelo est superindui cupientes: si tarnen et induti, non nudi inveniamur. Etenim qui sumusin hac habitatione, ingemiscimus gravati: eo quod nolumus exspo- liarit sed supervestiri, ut absorbeatur mortale a vita. Et ag-

A 2

4 DIVI AVRELII AVCVSTINI

gravamur igitur corruptibili corpore, et ipsius aggravationis causam, non naturam substantiamque corporis, sed eius eorru- ptionem scientes, nolumus corpore exspoliari, sed eius immor- talitate vestiri. Et tunc enim crit (corpus), sed quia corrupti- bile non erit, non gravabit. Aggravat ergo nunc animam corpus corruptibile , et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem. Verumtamen qui omnia animae mala ex corpore putant accidissc, in errore sunt.

Quamvis enim Virgilius Platonicam videatur luculentis ver- sibus explicare sententiam, dicens,

lgneus cst ollis vigor, et coelestis origo Seminibus, quantum non noxia corpora tardant, Terrenique hebetant artus moribundaque membra: omnesquc illas notissimas quatuor animi pcrturbationes, cupi- ditatem, timorem, laetitiam, tristitiam, quasi origines omnium peccatorum atque vitiorum volens intelligi ex corpore accidere, subiungat et dicat,

Hinc metuunt cupiuntque, dolcnt gaudentque, nec auras Suspiciunt, clausae tencbris et carcere caeco: tamen aliter se habet fules nostra. Nam corruptio corpo- ris, quae aggravat animam, non peccati primi est causa , sed poena; nec caro corruptibilis animam peccatricem, sed ani- ma peccatrix fecit esse corruptibilem carnem. Ex qua cor- ruptione carnis licet exsistant quaedam incitamenta vitio- rum , et ipsa desideria vitiosa: non tamen omnia vitae ini- quae vitia tribuenda sunt carni, ne ab his omnibus purgemus diabolum, qui non habet carnem. Etsi enim diabolus fornica- tor vel ebriosus, vel si quid aliud huiusmodi mali est quod ad carnis pertinct voluptatcs, non potest dici, quum sit etiam ta- lium peccatorum suasor et instigator occultus: est tamen ma- xime supcrbus atque invidus. Quae illum vitiositassic obtinuit, ut proptcr hanc essetin carceribus caliginosi huius aeris aeter- no supplicio destinatus. Haec autem vitia quae tenent in dia- bolo principatum, carni tribuit Apostolus, quam certum est dia- bolum non habcre. Dicit cnim , inimicitias, contentiones, ae- mulationes , animositatcs, invidias, opera esse carnis: quorum omnium malorum caput atque origo superbia est, quae sine carne regnat indiabolo. Quis autem illoestinimicitior sanctis? Quis adversus cos contcntiosior, animosior, ct magis aemulus atquc invidus invcnitur? Et hacc omnia quum habeat sine car- ne, quomodo sunt opera carnis , nisi quia opcra sunt hominis, qucm, sicut dixi, nomine carnis appcllafl Non enim habcndo carnem, quam non habet diabolus: sed vivendo secundum se

DE CIVITATE DEL LIB XIV. 5

ipsum, hoc cst, sccundum hominem, factus cst homo similis diubolo: quia ct ille sccundum se ipsum vivcrc voluit, quando iu vcritate non stctit; utnondeDei, sed de suo, mendacium loqueretur, qui non solum mcndax, vcrum ctiam mcndacii pa- ter est. Primus est quippe mentitus, et a quo pcccatum, ab ilio cocpit esse lncndacium.

C A P. I V.

Quid sit secundum hominem, quidve secundum Deum vivere.

Cum ergo vivit honio secundum hominem, non secundum Deum, simiiis est diabolo. Quia nec angelo secundum ange- lum, sed secundum Deum vivendum fuit, ut staret in veritate, et veritatem de illius , non de suo mendacium loqueretur. Nam et de homine alio loco idem Apostolus ait: Si autem veritas Dei in meo mendacio abundavit : Meum dixit mendacium, ve- ritatcm Dci. Quum itaque vivit homo secundum veritatem, non vivit secundum se ipsum, sed sccundum Deum. Deus est eninl qui dixit, Ego sum veritas. Quum vero vivit secundum se ipsum, hoc est, secundum hominem, non secundum Deum, profecto secundum mendacium vivit: non quia homo ipse men- dacium est, quum sit eius auctor et creator Deus, qui non est utique auctor creatorque mendacii; sed quia homo ita factus est rectus, ut non secundum se ipsum, sed secundum eum a quo factus est, viveret: id est, illius potius, quam suam facc- ret voluntatem: non autem ita vivcre , quemadmodum cst fa- ctus ut vivcret , hoc est, mendacium. Beatus quippe vult esse, etiam non sic vivendo ut possit esse. Quid est ista voluntate mcndacium? Vnde non frustra dici potest, omne peccatum esse mendacium. Non enim fit peccatum, nisi ea voluntate, qua volumus ut bene sit nobis, vel nolumus ut male sit nobis. Ergo mendacium est, quod quum tiat ut bene sit nobis, hine potius pcius cst nobis. Vnde hoc, nisi quia de Deo potest bene esse homini , quem delinquendo dcserit, non de se ipso, secun- dum quem vivendo dclinquit ?

Quod itaquc diximus, hinc exstitisse Civitates duas diver- sas inter se atque contrarias, quod alii secundum carnem, alii secundum spiritum viverent; potest etiam isto modo dici quod alii secundum hominem , alii secundum Deum vivant. Aper- tissime quippe Paulus ad Corinthios dicit: Quum enim inter vos sint aemulatio et contentio, nonne carnahs estis, et secun~ dum hominem ambulatis? Quod ergo est iimbularc sccundum homincm, hoc cst esse carnalcm; quod a carne, id est, a par- tc homiuia , intelligitur homo. Eosdcm ipsos quippc dixit

6 DIVI AVRELII AVCVSTINI

supcrius animales , quos postea carnalcs, italoqucns: Quis enim scit , inquit, hominum quae sunt hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est? Sic et quae Dei sunt, nemo scit nisi Spiritus Dei. Nos autem, inquit, non spiritum huius mundi ac- cepimus , sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae a Deo donata sunt nobis, quae et loquimur, non in sapientiae huma- nae doctis verbis: sed doctis Spiritu [docti Spiritus], spi- 7'italibus spiritalia comparantes. Animalis autem homo non percipit quae sunt Spiritus Dei: stultitia est enim illi. Ta- libus igitur, id est, animalibus, paulo post dicit: Et ego, fratres , non potui loqui vobis quasi spiritalibus , sed quasi carnalibus. Et illud cx hoc eodem loquendi modo intelligitur, id est, a parte totum. Et ab anima namque, et a carne, quac sunt partes hominis, potest totum significari, quod est homo : atque ita non cst aliud animalis homo, aliud carnalis; sed idem ipsum est utrumque, id est, secundum hominem vivcns homo. Sicut non aliud quam homines significantur , sive ubi legitur, Ex operibus legis non iustificabitur omnis caro: sive quod scriptum est: Septuaginta quinque animae descenderunt cum Iacob in Aegyptum. Et ibi enim per omnem carncm omnis homo, et ibi pcr scptuaginta quinque animas septuaginta quinque homines intelliguntur. Et quod dictum cst, Non in sapientiae humanae doctis verbis; potuit dici, Non in sapicn- tiac carnalis: sicut quod dictum est, Secundum hominem am- bulatis; potuit dici, Secundum carnem. Magis autcm hoc ap- paruit in his quac subiunxit: Cum enim quis dicat, Ego sum Pauli; alius autem, Ego Apollo: nonne homines estis? Quod diccbat, Animales estis, et Carnales estis: expressius dixit, Homines estis: quod est, Secundum hominem vivitis, non sc- cundum Deum, secundum quem si viveretis, dii cssetis.

C A P. V.

Quod de corporis animaeque natura tolerabilior quidem Plalonicorum

quain Manicliaeorum sit opinio ; sed et ipsi reprobantur , quoniam

vitiorum causas naturae carnis adscribunt.

Non igitur opus cst in pcccatis vitiisque nostris ad Crcato- ris iniuriam carnis accusare naturam, quae in gcnerc atque or- dine suo bona est: scd deserto Crcatorc bono, vivcre sccun- dum creatum bonum , non est bonum; sive quisque sccunduin carnem, sive secundum animam, sivc secundum totum homi- ncm, qui constat cx anima ct carne, (unde ct nomine solius animac , ct nominc solius carnis signifieari potcst, ) cligat vi- vcrc. Nam qui vclut summum bonum laudat animac naturam,

DE CIVITATE DEI LIB. XIV. 7

et tamjiiam malum naturam carnis accusat, profccto ct animam carnaliter appctit, ct carnem carnalitcr fugit: quoniam id va- nitate sentit humana, non veritate divina. Non quidem Pla- tonici, sicut Manichaei dcsipiunt, ut tanquam mali naturam terrena corpora detcstentur; cum omuia elcmenta, quibus iste mundus visibilis contrectabilisque compactus cst, qualitatesque eorum Dco artifici tribuant. Vcrumtamen ex terrcnis artubus moribundisquc membris sic aflici animas opinantur, ut hinc eis sint morbi cupiditatum et timorum ct lactitiae sive tristitiae: quibus quatuor vel perturbationibus, ut Cicero appellat, vel passionibus, ut plcrique verbum e vcrbo Gracco cxprimunt, omnis humanorum morum vitiositas continetur. Quod si ita cst, quid est quod Acneas apud Virgilium, cum audisset a pa- trc apud infcros, animas rursus ad corpora rcdituras, hanc opi- nionein miratur, cxclamans:

O pater, anne aliquas ad coelum hinc ire putandum est Sublimes animas, iterumque ad tarda rcvcrti Corpora? quae lucis miseris tam dira cupido? Numquidnam haec tam dira cupido ex terrenis artubus mori- bundisque membris adhuc incst animarum illi praedicatissimae puritati? Nonne ab huiusmodi corporeis, ut dicit, pestibus om- nibus eas asscrit esse purgatas, cum rursus incipiunt in cor- pora vclle rcverti? Vnde colligitur, etiamsi ita se haberet, quod cst omn no vanissimum, vicissim alternans incessabiliter eun- tium atque redeuntium animarum mundatio et inquinatio, non potuisse veraciter dici, omncs culpabiles atque vitiosos motus animarum eis ex terrenis corporibus inolescere. Si quidem se- cundumipsos, illa ut locutor nobilis ait, dira cupido usque adeo non est ex corpore, ut ab omni corporea peste purgatam, et cxtra omne corpus animam constitutam, ipsam compellat csse in corporc. Vnde ctiam, illis fatentibus, non ex carne tantum allicitur auima, ut cupiat, metuat, laetetur, et aegrescat jtristetur]; veruin etiam ex se ipsa his potest motibus agitari.

C A P. V I.

De qual late volunlalis /lumanae, sub cuius iudicio affeclioncs anitni aul pracae habentur, aut rectae.

Intercst autcm qualis sit voluntas hominis: quia si per- vcrsa est, pcrversos habebit hos motus; si autem recta cst, non solum inculpabilcs, verum ctiam laudabiles erunt. Volun- tas cst quippe in omnibus: imo omnes nihil aliud quam volun- tates sunt. Nam quid cst cupiditas ct laetitia, nisi voluntas in corum consensionem qune volumus? Et quid est mctus atque

8 DIVI AVRKLII AVGVSTINI

tristitia, nisi voluntas in dissensionem ab his quae nolumus ? Sed cum consentimus appetendo ea quac volumus, cupiditas ; cum autem consentimus fruendo his quae volumus , laetitia vo- catur. Itemque cum dissentimus ab eo quod accidere nolumus, talis voluntas metus est ; cum autem dissentimus ab eo quod nolentibus accidit, talis voluntas tristitia est. Et omnino pro varietate rerum quae appetuntur atque fugiuntur , sicut allici- tur vel offenditur voluntas hominis, ita in hos vel illos affectus lnutatur et vertitur. Quapropter homo qui secundum Deum, non secundum hominem vivit, oportet ut sit amator boni : unde tit consequens ut malum oderit. Et quoniam nemo natura, sed quisquis malus est, vitio malus est: perfcctum odium debet ma- lis, qui sccundum Dcum vivit; ut nec proptcr vitium oderit hominem, nec amet vitium propter hominem; scd oderit vitium, amet hominem. Sanato cnim vitio, totum quod amare, nihiJ autem quod debeat odisse, remancbit.

C A P. VII.

Amorem et dilectionem indifferenter et in bono et in malo aj)ud sacras

literas inveniri.

Nam cuius propositum est amare Deum, et non secundum hominem, sed sccundum Deum amare proximum, sicut etiam se ipsum; procul dubio propter hunc amorem dicitur volunta- tis bonac, quae usitatius in Scripturis sacris caritas appella- tur: sed amor quoque sccundum casdem sacras literas dieitur. Nam ct amatorem boni dicit Apostolus esse debere, quem re- gendo populo praecipit eligendum. Et ipse Dominus Petrum Apostolum interrogans, cum dixisset, Diligis ??ie plus his? lllc respondit: Domine, tu scis quia amo te. Et iterum Dominus quaesivit, non utrum amaret, sed utrum diligeret eum Petrus : at ille respondit iterum, Domine, tu scis quia amo te. Tertia vero interrogatione ct ipse Dominus non ait, Diligis me, sed Amas ??ie? ubi secutus ait Evangelista: Contristatus est Pe- trus, quia dixit ei terlio, Amas ??ie? Cum Dominus non tertio, sed semel dixcrit, A?nas me? bis autem dixerit, diligis me? Vndc intelligimus, quod ctiam cum dicebat Dominus, Diligis me? nihil aliud dicebat, quam, Amas ?ne? Pctfus autcm non mutavit huius unius rci vcrbum , sed etiam tcrtio, Domine, in- quit, tu o?rmia scis, tu scis quia a?no te.

lloc proptcrca commcmorandum putavi, quia nonnulli ar- bifrantur, aliud esse dilectionem sivc caritatem, aliud amorem. Dicuut enim dilectionem accipicndam cssc in bono, amorcm iu malo. Sic autcm ncc ipsos auctorcs saecularium litcrarum lo-

DE CIVITATE DEI LIB. Xl\. d

cutos cssc, certissiinuni est. Sed viderint philosophi utrum vel qua ratioue ista disceruant. Aiuorem taiuen cos in bonis rcbus ct crga ipsum Dcum magui pendere, libri eorum satis loquun- tur. Sed Scripturas rcligionis nostrae, quarum auctoritatcm cacteris quibusque litcris auteponimus , uon aliud diccrc amo- rcm, aliud dilectioncm vel caritatem, insinuaudum fuit. Nam c' amorem in bouo dici, iam ostendimus. Sed ne quis existimet, amorcm quidem ct in bono et in malo, dilcctionem autem non nisi in bono essc dicendam, illud attcndat quod in Psahuo scri- ptuin est: Qui autem diligit iniquitatem, odit animam suarn, Et illud Apostoli loannis: Si quis dilexit mundum, non est di- lectio Patris in eo. Eccc uno loco dilectio et in bono et in ma- lo. Amorcin autem in malo , (quia in bono iam ostendimus,) nc quisquam flagitet, legat quod scriptum est: Erunt enim homines se ipsos amantes, amatores pecuniae. Recta itaquc voluntas est bonus amor, et voluntas perversa malus amor. Amor ergo in- hians habere quod amatur, cupiditas est; id autem habens eoquc fruens, laetitia cst: fugiens quod ei adversatur, timor est; idquc si acciderit sentiens , tristitia est. Proinde mala sunt ista, si malus est ainor; bona, si bonus. Quod dicimus, dc Scripturis probemus. Concupiscit Apostolus dissolvi, et esse cum Christo. Et, Concupivit anima mea desiderare iudicia tua: vel si ac- commodatius dicitur, Desideravit anima mea concupiscere iu- dicia tua. Et, Concupiscentia sapientiae perducit ad regnum. Hoc tamen loquendi obtinuit consuetudo, ut si cupiditas vcl concupisccntia dicatur, nec addatur cuius rei sit, non nisi in malo possit intelligi. Laetitia in bono est: Laetamini in Domi- no , et exsultate iusti. Et, Dedisti laetitiam in cor meum. Et, Adimplebis me laetitia cum vultu tuo. Timor in bono est apud Apostolum, ubi ait: Cum timore et tremore vestram ipsorum salutem operamini. Et, Noli altum sapere, sed time. Et, Timeo autem, ne sicut serpens Evam seduxit astutia sua, sic et ve- strae mentes corrumpantur a castitate, quae est in Christo. De tristitia vero, quam Cicero magis acgritudinem appellat, do- lorcm autcm Virgilius, ubi ait, Dolent gaudentquc, (scd ideo malui tristitiam dicere, quia aegritudo vel dolor usitatius in corporibus dicitur^, scrupulosior quaestio est, utrum invcniri possit in bono.

C A P. VIII.

De tribus perturbationibm , quas in animo sapientis Stoici csse volue- runt, excluso dolore sive tristitia, quamvirtus animi ' sentire non dcbeat.

Quas enim Graeci appellant eimcc&ttccg, Latine autcm Cicero constantias uominavit, Stoici trcs csse volucrunt, pro trihus

iO DIVI AVRELII AVGVSTINI

perturbationibus in animo sapientis, pro cupiditatc voluntatcin, pro laetitia gaudium, pro mctu cautionem : pro acgritudinc ve- ro vel dolore, quam nos vitandae ambiguitatis gratia, tristitiam maluimus dicere, negaverunt esse possc aliquid in animo sa- pientis. Voluntas quippe, inquiunt, appctit bonum, quod facit sapiens. Gaudium de bono adepto est, quod ubique adipiscitur sapiens. Cautio devitat malum, quod dcbet sapiens devitarc. Tristitia porro quia de malo cst, quod iam accidit; nullum au- tem malum existiiuant posse accidere sapicnti: nihil in cius ani- mo pro illa esse posse dixerunt. Sic ergo illi loquuntur, ut vclle, gaudere, cavcre negcnt, nisi sapientcm: stultum autem non nisi cupere, laetari, mctuere, contristari. Et illas tres esse constan- tias , has autcm quatuor perturbationes secundum Ciceronem, secundum plurimos autem passiones. Graccc autem illae tres, sicut dixi, appellantur tvnaftuai', istae autem quatuor 7T«#//. Haec locutio utrum Scripturis sanctis congruat, cum quacrc- rem quantum potui diligenter, illud inveni quod ait Propheta: Nonest gaudere impiis, dicit Dominus: tanquam impii lactari possint potius quam gaudcre de malis; quia gaudium proprie bonorum ct piorum est. Itcm illud in Evangclio, Quaecunque vultis ut faciant vobis homines, haec vos facite illis: ita dictum videtur, tanquam nemo possit aliquid male vcl turpiter vellc sedcupcre. Denique propter consuctudinem loeutionis, non- nulli interpretes addiderunt bona, et ita interpretati sunt: Quaecunque vultis ut faciant vobis homines bona. Cavendum cnim putavcrunt, nc quisquam inhonesta vclit sibi ficri ab ho- minibus, ut dc turpioribus taceam, certe luxuriosa convivia, in quibus se, si et ipse illis faciat similia, hoc pracceptum existi- mct implcturum. Scd in Graeco Evangclio, unde in Latinum translatum cst, non legitur, bona: sed, Quaecunque vultis ut faciant vobis homines, haec et vos facite illis: credo proptcrca, quia in eo quod dixit, vultis , iam voluit intelligi bona. Non cnim ait, cupitis.

Nontamensempcrhis proprictatibuslocutionostra fraenanda cst, sed intcrdum his utcndum cst: ct cum legimus eos quorum auctoritati rcsultarcfas non cst, ibi sunt intelligendae,ubirectus sensus alium cxitum non potest invenire: sicut ista sunt quac cxem- pli gratia partim ex Propheta, partim ex Evangelio commcmo- ravimus. Quis cnim nescit, impios exsultare laetitia? Et tamcn Non esl gaudere impiis, dicit Dominus. Vnde, nisi quia gaudc- rc aliud cst, quando propric signatcque hoc vcrbum ponitur? Item quis negavcrit, non rccte praccipi hominibus, ut quaccun- quc sibi ab aliis ficri cupiunt, hacc eis ct ipsi faciant; nc sc in-

DE CIVITATE DEI LIB. XIV. 11

viccm turpitudine illicitac voluptatis oblcctcnt? Et tamen salu~ berrimum vcrissimumquc prneceptum cst: Quaecunque vultis ut faciant vobis homines, eadem et vos facite illis. Et hoc undc, nisi quia hoc loco modo quodam proprio voluntas posita cst, quae in malo accipi non potcst? Locutione vcro usitatiorc, quam frequentat maximc consuetudo scrmonis, non utiquc di- ccrctur, Noli velle mentiri omne mendacium: nisi essct et vo- luntas mala, a cuius pravitate illa distinguitur, quam pracdica- vcrunt Angcli diccntcs: Pax in terra hominibus bonae volun- tatis. Nam cx abundanti additum est, bonae, si csse non potcst nisi bona. Quid autcm magnuin in caritatis laudibus dixisset Apostolus, quod non gaudeat super iniquitate, nisi quia ita ma- lignitas gaudet? Nam ct apud auctorcs saccularium literarum, talis istorum vcrborum indiltercntia rcperitur. Ait cnim Cicero orator amplissimus, Cupio, Patres conscripti, mc csse clemen- tcm Quia id vcrbum in bono posuit, quis tam pcrversc doctus cxsistat, qui non cum Cupio, sed Volo potius dicerc debuissc contcndat? Porro apud Tcrentium flagitiosus adolescens insana flagrans cupidinc, Nihil volo aliud, inquit, nisi Philumenam. Quam voluntatem fuisse libidincm, rcsponsio quae ibi servi eius scnioris inducitur, satis indicat. Ait namque domino suo : „Quanto satius cst, te id dare operam, quo istum amorem ex „animoanioveas tuo, quamidloqui quo magis libido frustra ac- „cendatur tua." Gaudium vero eos et in malo posuisse, il!c ipse Virgilianus testis cst vcrsus, ubi has quatuor perturbationes summa brcvitate complexus est:

Hinc mctuunt, cupiuntque, dolent, gaudentque. Dixit ctiam idcm auctor, Mala mcntis gaudia.

Proindc volunt, cavent, gaudent et boni ct mali; atque ut cadcm aliis vcrbis cnunticmus, cupiunt, timcnt, laetantur et bo- nietmali: sed illi bcne, isti male, sicut hominibus scu recta scu pcrvcrsa voluntas est. Ipsa quoque tristitia, pro qua Stoici nihil in aniino sapicntis invcniri posse putavcrunt, reperitur in bono , et maxime apud nostros. Nam laudat Apostolus Corin- thios, quod contristati fuerint secundum Dcum. Sed fortasse quis dixerit, illis Apostolum fuisse congratulatum, quod contri- stati fuerint pocnitendo: qualis tristitia, nisi eorum qui pccca- vcrint, csse non potest. Ita enim dicit: Video quod epistola il- la, etsi ad horam contristavit vos, nunc gaudeo, non quia contristati estis, sed quia contristati estis ad poenilentiam. Contristati enim estis secundum Deum, ut in nullo detrimen- tum paliamini ex nohis. Quae enim sevundum Deum est tristi- tia, /wenilentiam in saluiem impoenitendam operalur: munUi

12 DIVI AVRELII AVGVSTIM

aulem tristitia morlem operatur. Ecce enim id ipsum secun- dum Deum contristari, quantam perficit in nobis industriam. Ac pcr hoc possunt Stoici pro suis partibus respondere, ad hoc viderl utilcm esse tristitiam , ut pcccasse poeniteat; in animo autcm sapientis idco esse non posse, quia nee peccatum in cum cadit, cuius poenitentia contristctur, nec ullum aliud malum, quod perpetiendo et sentiendo sit tristis. Nam et Alcibiadem ferunt, (si me de nomine hominis memoria non fallit,) cum sibi beatus videretur, Socrate disputante, et ei quam miser essct, quoniam stultus esset, demonstrante, flcvisse. Huic ergo stulti- tia fuit causa etiani huius utilis optandaeque tristitiae, qua ho- mo esse se dolet, quod esse non debet. Stoici autem non stul- tum, sed sapientem aiunt tristem csse non possc.

C A P. IX.

De perturbationibus ani?ni, quarum affectus rectos habet vita iu-

storum.

Verum his philosophis, quod ad istam quaestionem de animi perturbationibus attinet, iam respondimus in nono huius Operis libro, ostendentes, cos non tam de rebus, quam de verbis cupi- diores esse contentionis, quam vcritatis. Apud nos autem iuxta Scripturas sacras sanamque doctrinam, cives sanctae Civitatis Dei in huius vitae peregrinatione secundum Deum viventcs, mctuunt, cupiuntque, dolent, gaudentque. Et quia rectus cst amor corum, istas omncs affectioncs rectas habcnt. Metuunt pocnam aetcrnam, cupiunt vitam aeternam: dolcnt in re, quia ipsi in semetipsis adhuc ingemiscunt adoptionem, exspe- ctantes redemtionein corporis sui ; gaudent in spe, quia fiet sermo, qui scriptus est: Absorpta est mors in victoriam. Item mctuunt pcccare, cupiunt perseverare: dolent in peccatis, gau- dcnt in opcribus bonis. Vt enim mctuant peccare, audiunt: Quoniam abundabit iniquitas, re/rigescet caritas mullorum. Vt cupiant pcrseverare, audiunt quod scriptum est: Qui perse- veraverit usque in finem, hic salvus erit. Vt doleant in pecca- tis, audiunt: Si dixerimus, quia peccatum non habemus , nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est. Vt gaudcant in opcribus bonis , audiunt: HUarem datorem diligit Deus. Itcm sicuti se inlirmitas corum lirmitasquc habucrit, mctuunt tentari, cupiunt tentari: dolent in tcntationibus, gaudent in tentationi- bus. Vt cnim mctuant tentari, audiunt: Si quis praeoccupalus fuerit in aliquo^ deliclo vos qui spiritales estia, instruite hu~ iusmodi in spiritu mansuetudinis, intendens te ipsum, ne tu ten- teris. Vt autcm cupiant tcntari, audiunt qucndam virum fortcm Civitatis Dci diccntem: Proba me Domine, et tenta me; ure re~

DE CIVITATE DEI LIB. XIV. 13

nes meos et cor meum. Vt doleant in tcntationibus, viderit Pe- trum flcntcm: ut gaudcant in tcntationihus, audiunt lacobum dicentcm: Omne gaudium existimate, fratres mei, cum in ten- tationes varias ijicideritis.

Non solum autem propter sc ipsos his movcntur affcctibus, verum ctiam proptcr eos, quos lihcrari cupiunt, ct nc pcrcant mctuunt, et dolent si pereunt, ct gaudcnt si lihcrantur. lllum quippe optimum ct fortissimum, virum , qui in suis infirmitati- hus gloriatur, ut eum potissiinum commemoremus, qui in Ec- clcsiamChristi cx Gentihus vcnimus, Doctorem Gcntium in fide et veritatc, qui ct plus omnihus suis coapostolis lahoravit, et plurihus cpistolis populos Dci, non eos tantum qui praescntes ah illo vidchantur, verum ctiam illos qui futuri praevidehantur, instruxit; illum, inquam, veruni [virum], athletam Christi, do- ctum ah illo, unctum dc illo, crucifixum cum illo , gloriosuin in illo , in theatro huius mundi, cui spectaculum factus est et angelis et hominihus, lcgitimc magnum agonem ccrtantem , ct palmam supcrnae vocationis in antcriora sectantem, oculis fidei lihentissime spectant, gauderc cum gaudentibus, flere cum flentibus, foris hahcntem pugnas, intus timores; cupicntem dis- solvi, et essc cuni Christo; desiderantcm videre Romanos, ut aliquem fructum hahcat et in illis, sicut et in caetcris gcntihus; aemulantem Corinthios, et ipsa aemulatione metucntcm, ne se- ducantur eorum mentes a castitatc quac in Christo est; magnam tristitiam ct continuum dolorem cordis de Israelitis hahentem, quod ignorantes Dci iustitiam, et suam volentcs constitucre, iustitiac Dci non cssent suhiccti; ncc solum dolorcm, veruin etiam luctum suum dcnuntiantcm quihusdam qui ante pec- cavcrunt, et non egcrunt pocnitentiam super immunditia et for- nicationihus suis.

Hi motus, hi affectus de amorc honi ct dc sancta caritate vcnientcs, si vitia vocanda sunt, sinamus ut ea quae vere vitia sunt, virtutes voccntur. Sed quum rectam rationcm sequantur istac affectiones, quando uhi oportet adhihcntur, quis eas tunc morhos scu vitiosas passiones audeat dicere? Quamohrem etiam ipsc Dominus in forma scrvi agere vitam dignatus humanam, scd nullum hahens omnino peccatum, adhibuit eas uhi adhihen- das cssc iudicavit. Neque enim in quo verum crat hominis cor- pus ct vcrus hominis animus, falsus erat humanus affectus. Quum ergc eius in Evangelio ista rcferuntur, quod super duri- tiam cordis Iudaeorum cum ira contristatus sit; quod dixcrit, Gaudso propter vos, ut credatis; quod Lazarum suscitaturus ctiam lacrimas fudcrit, quod concupiverit cum discipulis suis

J4 DIVI AVRELII AVGVSTINI

manducare pascha; quod propinquantc passione tristis fucrit anima eius, non falso utiquc rcfcruntur. Vcrum ille hos motus certae dispensationis gratia, ita quum voluit suscepit animo hu- mano, ut quum voluit factus est homo.

Proinde, quod fatendum est, etiam cum rectas ct sccundum Deum habemus has affectiones, huius vitae sunt, non illius quam futuram speramus, et sacpe illis ctiam inviti cedimus. Ita- que aliquando, quamvis non culpabili cupiditate, sed Iaudabili caritate moveamur, etiam dum nolumus, flemus. Habemus crgo cas ex humanae conditionis infirmitate: non autem itaDominus lesus, cuius et infirmitas fuit ex potestate. Sed dum vitae huius infirmitatem gerimus, si eas omnino nullas habeamus, tunc po- tius non recte vivimus. Vituperabat enim et detestabatur Apo- stolus quosdam, quos etiam esse dixit sine affectione. Culpavit etiam illos sacer Psalmus, de quibus ait: Sustinui qui simul con- tristaretur, et non fuit. Nam omnino non dolere, dum sumus in hoc loco miscriae, profecto sicut quidam etiam apud saeculi huius literatos sensit et dixit, non sine magna mercede contin- git, immanitatis in animo, stuporis in corpore. Quocirca illa quae anadtia Graece dicitur, quac si Latinc posset, impassibi- litas diceretur, si ita intelligenda est, (in animo quippe, non in corpore accipitur,) ut sine his affectionibus vivatur, quae contra rationem accidunt, mentcmque perturbant, bona plane et maxi- me optanda est; sed nec ipsa huius est vitae. Non cnim quali- umcunquc hominum vox est, sed maxime piorum multumque iustorum atque sanctorum: Si dixerimus , quoniam peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est. Tunc itaqua anadua ista crit, quando peccatum in hominc nul- lum crit. Nunc vero satis bene vivitur, si sine criminc: sine peccato autcm qui se vivere existimat, non id agit, ut pcccatum non habcat, sed ut veniam non accipiat. Porro si dnadiia illa diccnda cst, quum animum contingcre omnino non potcst ullus affcctus, quis hunc stuporem non omnibus vitiis iudicct essct pciorcm? Potcst crgo non absurde dici pcrfectam bcatitudineni sine stimulo timoris ct sinc ulla tristitia futuram: non ibi au- tcmfuturum amorcm, gaudiumquc quis dixcrit, nisi omnimodo a vcritatc seclusus? Si autcm anddua illa cst, ubi ncc mctus ul- lus cxtcrrct, ncc angit dolor, aversanda est in hac vita, si rectc, hoc cst, sccundum Deum viverc volumus: in illa vcro bcata, quac scmpitcrna promittitur, planc speranda cst.

Timor namquc illc dc quo dicit Aposfolus loanncs, Timor non est in caritate, sed perfecta caritas foras mitlil timorem quia timor poenam, habci '; qui autem timet , non est perfectus

DE CIVITATE DEI LIB. XIV. 15

in caritate: non cst cius gcncris timor, cuius ille quo timebat Apostolus Paulus, nc Corinthii serpentina scriuccrentur astutia; hunc cnini timorcm habet caritas, imo non habct nisi caritas: scd illius cst gcneris timor, qui non cst in caritatc; de quo ipse Apostolus Paulus ait: Non enim accepistis spiritum scrritutis iterum in timorem. Timor vero ille castus permanens in saecu- lum saeculi, si crit ct in futuro sacculo , (nam quo alio morio potest intclli^i permancrc in saeculum saeculi?) non est timor extcrrcns a inalo, quori accirierc potcst: scd tcnens in bono, quod amitti non potcst. Vbi enim boni ariepti amor immutabilis est, profccto, si riici potcst, mali cavenrii timor sccurus est. Ti- moris quippc casti nomine ca voluntas signiticata est, qua nos neeessc crit nolle pcccare, et non sollicitudine inflrmitatis , ne forte pccccmus, sed tranquillitate caritatis cavere pcccatum. Aut si nullius omnino gcneris timor esse poterit in illa certis- sima sccuritatc pcrpetuorum feliciumque gaudiorum; sic dictum est, Timor Domini castus permanens in saeculum saeculi, qucm- admodum dictum est: Patie?itia pauperum non peribit in ae- ternum. Ncque cnim aeterna erit ipsa patientia, quae necessa- ria non est, nisi ubi toleranda sunt mala: scd aeternum crit, quo pcr paticntiam pcrvenitur. Ita fortasse timor castus in sae- culum sacculi dictus cst pcrmanere, quia id permanebit, quo ti- mor ipsc pcrducit.

Quae quum ita sint, quoniam recta vita duccnria est, qua pcrvcnicnrium sit ad beatam, omnes affectus istos vita recta rc- ctos habct, pervcrsa pcrvcrsos. Bcata vcro cademque aeterna amorcm habebit ct gaudium non solum rcctum, vcrum etiam certum : tiinorcm autem et dolorcm nullum. Vnde iam apparct utcunque, qualcs esse ricbcant in hac pcrcgrinationc civcs Ci- vitatis Dei, viventcs sccundum spiritum, non sccundum car- nem, hoc cst, sccunrium Deum, non sccundum homincm: ct quales in illa quo tcndunt; immortalitatc futuri sint. Civitas porro, id cst, socictas impiorum non sccundum Dcum, scd se- cuudum homincm vivcntium, ct in ipso cultu falsac, conteintu- quc vcrae divinitatis, doctrinas hominum dacmonumve sectan- tium, his aifectibus pravis tanquam morbis ct pcrturbationibus quatitur. Et si quos cives habct, qui moderari talibus motibus, ct cos quasi tcmpcrarc vidcantur, sic impictate suporbi et elati sunt, ut hoc ipso in cis sint maiores tumorcs, quo minorcs dolo- rcs. Et si nonnulli tanto immaniore, quanto rariorc vanitatc hoc in sc ipsis adamavcrint, ut nullo prorsus erigantur ct cxci- tcntur, nullo flcctantur atquc inclincntur aftcctu; humanitatcm totam potius amittunt, quam vcram asscquantur tranquillitatem.

16 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Non cnim quia durum aliquid, ideo rectum; aut quia stupidum est, ideo sanum.

C A P. X.

An primos homines in paradiso constitntos nullis perturbalionibus, prius quam deliquerint, affectos fuisse credendum sit.

Sed utrum primus homo vel primi homines, (duorum erat quippe eoniugium,) habebant istos affectus in corpore animali antc peccatum, quales in corpore spiritali non habebimus omni purgato finitoque peccato, non immerito quaeritur. Si enim ha- bebant, quomodo erant bcati in illo memorabili beatitudinis lo- co, id est, paradiso? Quis tandem absolutc dici beatus pot- est, qui timore aflicitur, vel dolorc? Quid autem timere vel dole- re poterant illi homines in tantorum tanta affluentia bonorum, ubi nec mors mctuebatur, nec ulla corporis mala valetudo ; nec abcrat quicquam, quod bona voluntas adipisceretur , ncc inerat quod carnem animumve hominis feliciter viventis offenderet? Anior erat imperturbatus in Deum, atque inter se coniugum fida et sinccra societate viventium, et cx hoc amore grande gau- dium, non desistente quod amabatur ad fruendum. Erat devita- tio tranquilla peccati, qua manente nullum omnino aliunde ma- lum, quod contristaret, irruebat. An forte cupiebant prohibitum lignum ad vcscendum contingere, sed mori metuebant; ac pcr hoc et cupiditas, ct metus iam tunc illos hoinines ctiam in illo perturbabat loco? Absit ut hoc existimemus fuisse, ubi nullum erat omnino pcccatum. Ncque enim nullum peccatum est, ea quac lex Dei prohibet concupiscerc, atque ab his abstinerc ti- more poenae, non amore iustitiae. Absit, inquam, ut ante omne peccatum, iam ibi fuerit tale pcccatum, ut hoc dc ligno admit- terent, quod de muliere Dominus ait: Si quis viderit mulierem ad concupiscendum eam , iam moechatus est eam in corde suo. Quam igitur feliccs crant primi homines, et nullis agitabantur perturbationibus animorum, nullis corporum lacdcbantur incom- modis : tam felix universa societas csset humana, si ncc illi ma- luin , quod ctiam in postcros traicccrunt, ncc quisquam cx co- rum stirpc iniquitatem committeret, quae damnationem rceipc- ret: atque ista permancnte fclicitate, donecper illam bencdictio- ncm, qua dictum cst, Crescite, et maltiplicamini, praedcstina- torum sanctorum numerus compleretur, alia maior daretur, quae beatissimis Angelis data est: ubi iam esset certa sccuritas pcc- caturum neminein, nemincmque moriturum: ct talis cssct vita sanctorum, post nullum laboris, doloris, mortis experimcntum, qualis erit post hacc omnia in incorruptionc corporum rcddita rcsurrcctione mortuorum.

DE CIVIIATE DEI LIB. XIV. 17

C A P. XI.

t)e lapsu primi hominis, in quo bene condila natura esl, nec potcst nisi a suo Auclore reparari.

Scd quia Dcus cuncta pracscivit, ct idco hominem quoque peccaturum ignorarc non potuit; secundum id quod praescivit atquc disposuit, Civitatem sanctam, eam debemus assercre, non secundum illud quod in nostram cognitioncm pervcnire non po- tuit, quia in Dci dispositione non fuit. Nec cnim homo peccato suo divinum potuit pcrturhare consilium, quasi Deum quod sta- tuerat mutare compulerit: cum Deus praesciendo utrumque praevenerit, id cst, ct homo, quem honum ipse creavit, quam malus esset futurus, et quid boni etiam sic de illo essct ipsc fa- cturus. Deus enim ctsi dicitur statuta mutare, (unde tropica lo- cutione in Scripturis sanctis ctiam poenituisse legitur Deum,J iuxta id dicitur, quod homo spcraverat, vcl naturalium causa- rum ordo gestabat; non iuxta id quod se Omnipotens facturum cssc pracsciverat. Fecit itaquc Deus, sicut scriptum cst, homi- neui rectum: ac per hoc voluntatis bonac. Non enim rectus es- sct, bonam non habcns voluntatem. Bona igitur voluntas opus cst Dei: cum ca quippe ab ilio factus est homo. Mala vero vo- luntas prima, quoniam omnia mala opera praecessit in homine, dcfectus potius fuit quidam ab opere Dei ad sua opera, quam opus ullum. Et ideo mala opera, quia secundum sc, non secun- dum Deum: ut eorum operum tanquam fructuum malorum vo- luntas ipsa csset velut arbor mala, aut ipse homo in quantum malae voluntatis. Porro mala voluntas, quamvis non sit secun- dum naturam, sed contra naturam, quia vitium est: tamen cius naturae est, cuius cst vitium, quod nisi in natura non potest es- se: sed ia ea quam creavit ex nihilo, non quam genuit Creator dv scmetipso, sicut gcnuit Vcrbum, per quod facta sunt omnia. Quia ctsi de tcrrae pulverc Dcus finxit homincm; cadem terra omnisuue tcrrena materics omnino de nihilo cst, animamque de nihilo factam dcdit corpori, cum factus cst homo. Vsque adeo autem mala vincuntur a bonis, ut quamvis sinantur esse ad de- monstrandum quam possit ct ipsis bene uti iustitia providcntis- sima Crcatoris; bona tamen sine malis essc possint, sicut Deus ipse verus et summus, sicut omnis supcr istum caliginosum ae- rcm coclestis invisibilis visibilisque crcatura; mala vero sine bo- nis cssc non possint. quoniam naturae in quibus sunt, in quan- tuni naturac sunt, utique bonae sunt. Detrahitur porro malumT non aliqua natura quae accesserat, vel ulla eius parte sublata, scd ea quae vitiata ac depravata fuerat, sanata atque correcta. Arbitrium igitur voluntatis tunc est vcre liberum, cum vitiis

/i. B

18 DIVI AVRELII AVGVSTIM

peccatisque nan servit. Tale datum est a Deo: quod amissum proprio vitio, nisi a quo dari potuit, rcddi non potcst. VndcVc- ritas dicit: Si vos Filius liberaverit, lunc vere liberi erilis. I<l- ipsum cst autem, ac si diceret, Si vos Filius salvos fcccrit, tunc vere salvi eritis. lnde quippe liberator, unde salvator.

Vivebat itaquc homo sccundum Deum in paradiso, ct corpo- rali et spiritali. Neque cnim erat paradisus corporalis propter corporis bona, et propter mcntis non crat spiritalis; aut vero erat spiritalis quo pcr intcriores, ct non erat corporalis quo per exteriores sensus horno frucrctur. Erat plane utrumquc proptcr utrumque. Postea vero quam superbus ille angclus , ac pcr hoc invidus, per candem superbiam a Dco ad scinetipsum conversus, quodam quasi tyrannico fastu gaudere sulxlitis, quam csset sub- ditus eligens, de spiritali paradiso cecidit, (dc cuius lapsu socio- rumque eius, qui ex angelis Dei angeli eius effccti sunt, in li- bris undecimo ct duodcctmo huius Operis satis, quantum potui, disputavi,) malesuada vcrsutia in hominis scnsus serpcre affe- ctans, cui utique stanti, quoniam ipse ceciderat, invidcbat, co- \ubrum in paradiso corporali, ubi cum duobus illis hominibus, maseulo et femina animalia etiam terrestria caetera subdita ct innoxia versabantur, aninial scilicet lubricum ct tortuosis an- fractibus mobile, opcri suo congruum, per quem loqueretur, clegit; eoque pcr angclicam praescntiam pracstantiorcmque na- turam spiritali nequitia sibi subiecto, et tanquam instrumento abutcns , fallacia [fallaciam] sermocinatus est feminac: a partc scilicet infcriore illius humanae copulae incipiens , ut gradatim pervcniret ad totum; non existimans, virum facile credulum, ncc crrando possc decipi, sed durn alieno ccdit errori. Sicut cnim Aaron crranti populo ad idolum fabricandum non consen- sit inductus, sed ccssit obstrictus; ncc Salomoncm credibilc cst crrorc putassc idolis cssc servicndum, scd blanditiis fcmincis ad illa sacrilcgia fuissc compulsum: ita credcnduin cst, illum vi- rum suac fcminac, uni unum, homincm homini, coniugem con- iugi, ad Dci Icgcm transgredicndam , non tanquam verurn Jo- qucnti credidisse scductum, sed sociali necessitudine paruissc. Non cnim frustra dixit Apostolus, Sed et Adam non est sedu- ctus,mulier autem seducta est: nisi quia illa quod ci scrpcns lo- cutus est, tanquam verum esset, accepit, illc autcm ab unico no- luit consortio diriini, ncc in communionc pcccati; ncc idco mi- nus reus, scd scicns prudcnsquc pcccavit. Vndc et Apostolus non ait, Non peccavit: sed, Non est seductus. Nam utiquc ipsum [pcccasscj osternlit, ubi dicit, Per unum Itominem intravil pcc- catum in mundum: et paulo post apcrtius, ln simililudine, in

DE CIVITATE DEI LIB. XIV. 19

quit, praevaricationis Adae. Eos autem scductos intellio-i vo- luit, qui id quod faciunt, non putant csse peccatum: ille autcm scivit. Alioquin quomodo verum erit, Adam non est seductus? Scd inexpertus divinae severitatis in eo falli potuit, ut venialc crederct csse commissum. Ac per hoc in eo quidcm quo mulier seducta cst, non cst ille seductus, sed cum fefellit, quomodo fuerat iudicandum quod erat dicturus, Mulier quam dedisti mecum [mihi sociam], ipsa mihi dedit, et manducavi. Quid ergo pluribus? Etsi credcndo non sunt ambo decepti, peccando tamcn ambo capti sunt, et diaboli laqueis implicati.

C A P. XII.

De qualitate primi peccati per hominem admissi. Si quem vero movet, cur aliis peccatis sic natura non mu- tctur humana, qucmadmodum illa duorum primorum hominum praevaricatione mutata est; ut tantae corruptioni, quantam vi- dcmus atque scntimus, et per hanc suhiaceret [et] morti, ac tot ettantis tamque inter sc contrariis perturbaretur et fluctuaret aifectibus, qualis in paradiso ante peccatum, licet in corpore csset animali, utique nonfuit: si quis hoc movetur, ut dixi, non ideo dcbet cxistimare leve ac parvum illud fuisse commissum, quia in csca factum est, non quidcm mala, nec noxia, nisi quia prohibita. Neque enim quicquam mali Deus in illo tantae feli- citatis loco crearet atque plantaret. Sed obedientia commendata est in praccepto, quae virtus in creatura rationali mater quo- dam modo est omnium custosque virtutum: quando quidem ita facta cst, ut ei subditam esse sit utile; perniciosum autem suam, non cius a quo creata est, faccre voluntatem. Hoc itaque de uno cibi genere non edcndo, ubi aliorum tanta copia subiace- bat, tam leve pracceptum ad obscrvandum, tam brevc ad memo- ria retinendum, ubi pracsertim nondum voluntati cupiditas re- «stcbat, quod dc poena transgrcssionis postea subsecutum est, tanto maiore iustitia violatum est, quanto faciliore possct ob- servantia custodiri.

C A P. XIII.

Quod in praccarivatione Adae ad opus malum voluntas praecessit

mala.

In occulto autem mali esse coepcrunt, ut in apertam in-

ohed.ontiam labercntur. Non cnim ad malum opus pervcnirc-

:nr, msi praecessisset mala voluntas. Porro malae voluntatis

liutium quod potuit esse nisi superhia? Initium cnim omnis

peccati superbia est. Quid est autem superbia, nisi pcrvcrsae

B 2

20 DIVl AVRELII AVGVSTINI

celsitudinis appetitus ? Perversa enim celsitudo est , dcserto co cui dcbet animus inhaerere princijpio , sibi quodam modo fieri atque esse principium. Hoc fit, cum sibi nimis placet. Sibi vero ita placet, cum ab illo bono immutabili deficit, quod ci magis placere dcbuit quam ipse sibi. Spontancus cst autem iste dcfectus: quoniam si voluntas in amorc superioris inimu- tabilis boni, a quo illustrabatur ut vidcret, et accendebatur ut amaret, stabilis permaneret, non inde ad sibi placendum avcr- teretur, ct ex hoc tenebrcsceret et frigesceret, ut vel illa verum crederet dixissc serpentem, vel ille Dei mandato uxoris praeponcret voluntatem, putaretque se venialiter transgresso- rem essc praecepti, si vitae suae sociam non desereret etiam in societate peccati. Non malum ergo opus factum est, id est, illa transgressio, ut cibo prohibito vescerentur, nisi ab eis qui iam mali erant. Neque enim lieret ille fructus malus, nisi ab arbore mala. Vt autem esset arbor mala , contra naturam fa ctum est: quia nisi vitio voluntatis, quod contra naturam cst, non utique fieret. Sed vitio depravari, nisi ex nihilo facta, narura non possct. Ac per hoc ut natura sit, ex eo habet quod a Deo facta cst; ut autem ab eo quod [aquo facta] est deficiat, cx hoc quod de nihilo facta cst. Nec sic defecit homo, ut om- nino nihil csset: sed ut inclinatus ad se ipsum minus essct, quam erat, cum ci qui summe est inhacrebat. Relicto itaque Deo, esse in scmetipso, hoc est, sibi placere, non iam nihil csse est , sed nihilo propinquare. Vnde superbi secundum Scri- pturas sanctas alio nominc appellantur, sibi placentcs. Bonum est enim sursum habere cor: non tamen ad sc ipsum, quod cst superbiae; sed ad Dominum, quod est obcdientiae, quae nisi humilium non potest essc. Est igitur aliquid humilitatis miro modo quod sursum faciat cor, ct est aliquid clationis quod dcor- sum faciat cor. Hoc quidem quasi contrarium videtur, ut elatio sit deorsum, et humilitas sursum. Sed pia humilitas facit sub- ditum superiori; nihil est autem superius Deo: ct idco exaltat humilitas, quae facit subditum Dco. Elatio autcm quac in vitio est, eo ipso quo rcspuit subicctioncm, et cadit ab illo, quo non est quicquam superius, et ex hoc crit infcrius, et fit quod scri- ptum est: Deiecisti eos , cum extollerentur. Non enim ait, cum elati fuisscnt, ut prius extollcrcntur, ct postea dciiccrentur: scd cum extollerentur , tunc dciecti sunt. Ipsum quippc cxtolli, iam deiici cst. Quapropter quod nunc in Civitate Dci, ct Ci- vitati Dei in hoc sacculo peregrinanti maxime commcndatur humilitas, ct in eius Regc, qui cst Christus, maximc praedica- tur; contrariuinquc huic virtuti clationis vitium, in eius ad-

DE CIVITATE DEl LIB. XIV. 21

vcrsario, qui cst diabolus, maximc dominari, sacris litcris cdo- cctur: profecto ista est magna diffcrentia, qua Civitas, undc ioquimur, utraquc discernitur; una scilicet socictas piorum ho- minum, altcra impiorum, singula quaeque cum angelis ad se pertinentibus, in quibus pracccssit hac amor Dci, hac amor sui. Manifcsto crgo apertoquc peccato, ubi factum est quod Deus licri prohibucrat, diabolus hominem non cepisset, nisi iam ille sibi ipsi placere coepisset. Hinc enim et delectavit quod dictum est, Kritis sicut dii. Quod melius esse possent summo veroque principio cohaerendo per obcdientiam, non suum sibi exsistendo principium per supcrbiam. Dii enim creati, non sua veritatc [virtutc], sed Dei veri participationc sunt dii. Plus autem [homo] appetendo, minus est: qui dum sibi suffieere diligit [delegit], ab illo qui ci vere sufficit, defecit. Illud itaque malum, quo cuni sibi homo placet, tanquam sit et ipse lumcn, avertitur ab eo lumine, quod ei si placeat et ipse fit lumen: illud, inquam, malum praecessit in abdito, ut seque- retur hoc malum quod perpetratum est in apcrto. Verum cst enim quod scriptum est: Ante ruinam exaltatur cor , et ante gloriam humiliatur. Illa prorsus ruina quac iit in occulto, praccedit ruinam quae lit in manifesto, dum illa ruina esse non putatur. Quis enim exaltationem ruinam putat, cum iam ibi sit dcfectus, quo cst rclictus excclsus ? Quis autem ruinam esse non videat, quando lit mandati evidens atque indubitata trans- grcssio? Proptcr hoc Deus illud prohibuit, quod cum esset ad- missum, nulla defendi posset imaginationc iustitiae. Et [idco] audco dicere, supcrbis esse utile cadere in aliquod apertum ma- nifcstumque pcccatum, unde sibi displiceant, qui iam sibi pla- cendo ccciderant. Salubrius enim Petrus sibi displicuit, quando flcvit, quam sibi placuit, quando praesumsit. Hoc dicit et sa- ccr Psahnus: Imple facies eorum ignominia, et quaerent no- men luum, Domine: id cst, ut tu eis placeas quacrcntibus no- mcn tuum , qui sibi placucrunt quacrendo suum.

C A P. XIV.

De superbia transgressionis , quae ipsa fuit transgressione detcrior. Sed est peior damnabiliorque superbia, qua etiam in pec- catis manifcstis suffugium excusationis inquiritur: sicut illi primi homincs, quorum et illa dixit, Herpens seduxit me, et manducavi: illc dixit, Mulier quam dedisti mecum, haec mihi dedit a ligno, et edi. Nusquam hic sonat petitio veniae, nus- quam impioratio mcdicinae. Nam licct isti non sicut Cain, quod cocimiserunt , ncgent; adhuc tamcn superbia in alium

22 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quaerit referre, quod perperam fecit: superbia mulieris in scr- pentem , superbia viri in mulicrem. Sed accusatio potius quam excusatio vera est, ubi mandati divini est aperta transgressio. Neque enim hoc propterea non fecerunt, quia id mulier ser- pente suadente, vir mulicre impertiente commisit; quasi quic- quam Deo, cui vei crederetur, vel ccderetur, anteponcndum fuerit.

C A P. XV.

De iuslitia retributionis, quam primi homines pro sua inobedientia

receperunt.

Quia ergo contcmtus est Deus iubens , qui [hominem] crea- verat, qui ad suam imaginem [eum] fecerat, qui caeteris ani- malibus praeposuerat, qui in paradiso constituerat, qui rerum omnium copiam salutisque praestiterat, qui praeceptis nec piu- ribus nec grandibus ncc difficilibus oneraverat, sed uno brevis- simo atque levissimo ad obedientiae salubritatem adminicula- verat, quo eam creaturam, cui libera servitus expediret, sc esse Dominum commonebat : iusta damnatio subsecuta est, ta- lisque damnatio, ut homo qui custodiendo mandatum futurus fuerat etiam carne spiritalis, fierct etiam mente carnalis; et qui [quia] sua superbia sibi placucrat, Dei iustitia sibi donaretur; nec sic ut [affcctabatj in sua csset onmimodis potcstate, sed a sc ipse quoque dissenticns, sub illo cui peccando consensit, pro libcrtate quam concupivit, duram miseramque ageret scrvi- tutcm; mortuus spiritu volcns, et corpore moriturus invitus : descrtor aeternae vitae, etiam acterna, nisi gratia liberarct, morte damnatus. Quisquis huiusmodi damnationem vcl nimiam, vel iniustam putat, metiri profecto ncscit, quanta fuerit iniqui- tas in peccando , ubi tanta erat non peccandi facilitas. Sicut enim Abrahae non immerito magna obedicntia praedicatur, quia ut occideret tilium, rcs dimcillima est imperata: ita m pa- radiso tanto maior inobedicntia fuit, quanto id quod praecc- ptum est, nullius dimcultatis fuit. Et sicut obcdientia secundi hominis eo praedicabilior, quo factus est obediens usque ad mortcm: ita inobcdicntia primi hominis eo detcstabilior, quo factus est inobedicns usque ad mortem. Vbi enim magna est inohcdicntiac poena proposita, et res a Creatore facilis impe- rata, quisnam satis cxplicct, quantum malum sit, non obedire in re facili, ct tantae potestatis imperio, ct tanto terrenti supplicio?

Dcnique ut brcvitcr dicatur, in illius pcccati pocna quid in- obedicntiae nisi inobedientia rctributa est? Nam quac homiuis est alia miseria, nisi advcrsus cum ipsum inobcdientia eius ipsius, ut quoniam noluit quod potuit, quod non potcst vclit?

DE CIViTATE DEI LIB. XIV. 23

In paradiso cniiu ctiamsi non omnia poterat antc peccatum, quicquid tamcii nou potcrat, non volebat; ct ideo potcrat oiu- nia quae volcbat. Nunc vcro sicut in cius stirpc cognoscimus, ct divina Scriptura tcstatur, liomo vanitati similis factus est. Quis cnim cnumerat, (juam niulra quac non potest vclit, dum sibi ipsc, id cst, voluntati eius, ipse animus cius, eoque inferior caro eius non obtemperat? Ipso namque invito, et aiiimus ple- ruinque turbatur, et caro dolct, ct veterascit, ct moritur; ct quicquid aliud patimur, quod non pateremur inviti, si voluntati nostrae nostra natura oinni modo atque ex omnibus partibus obcdiret. At enim aliquid caro patitur, quo scrvire non finitur? Quid intercst undc, dum tamcn per iustitiam dominantis Dei, cui subditi scrvire noluimus, caro nostra nobis, quae subdita fuerat, non scrvicndo molcsta sit; quamvis nos Dco non ser- viendo, molesti nobis potuerimus esse, non illi? Neque eiiim sic illc nostro, ut nos scrvitio corporis indigemus : ct ideo no- stro cst quod recipimus, non illius poena quod fecimus. Do- lores porro qui dicuntur carnis, animae sunt in carnc, et ex carnc. Quid cnim caro per sc ipsam sinc anima vcl dolet, vel concupiscit? Scd quod concupiscerc caro dicitur vel dolere, aut ipse bomo cst, sicut disscruimus ; aut aliquid animae, quod carnis afficit passio, vel aspera, ut faciat dolorem ; vel lenis, ut voluptatcin. Scd dolor carnis tantummodo offensio est animae cx carne, et quaedam ab eius passione dissensio: sicut animae dolor, quae tristitia nuncupatur, dissensio est ab bis rebus quae nobis nolentibus acciderunt. Sed tristitiam plerumque praece- dit metus, qui ct ipse in anima est, non in carne. Dolorem autcm carnis non praeccdit ullus quasi metus carnis, qui ante dolorcm in carne scntiatur. Voluptatem vero praecedit appe- titus quidam, qui scntitur in carnc quasi cupiditas eius, sicut fames et sitis, et ca quae in genitalibus usitatius libido nomina- tur, quum boc sit gcnerale vocabulum omnis cupiditatis. Nam et ipsam iram nihil aliud esse, quam ulciscendi libidinem, vete- res deiinierunt: quamvis nonnunquam homo, ubi vindictae nul- lus est sensus, etiam rcbus inanimis irascatur, ut malc scriben- tem stilum collidat, vcl calamum frangat iratus. Verum ct ista irrationabilior, tamen quaedam ulciscendi libido cst, et ne- scio quae, ut ita dixcrim, quasi umbra rctributionis, ut qui malc faciunt, mala patiantur. Est igitur libido ulciscendi, quae ira dicitur: cst lihido habendi pecuniam, quae avaritia : est libido quomodocunque vincendi, quae pervicacia; est libido gloriandi, quae iactantia nuncupatur. Sunt multae variaequc libidines, quarum nonnullac habcnt ctiam vocabula propria, quacdam

21 DIVI AVRELIl AVGVSTINl

vero non habcnt. Quis cnim facile dixerit, quid vocetur libido dominandi, quam tamen plurimum valerc in tyrannorum ani- mis, etiam civilia bella testantur?

C A P. XVI.

De libidinis malo, cuius nomen quum multis vitiis congruat, proprie tamen moribus obscoenis corporis adscribitur.

Quum igitur sint multarum libidines rcrum, tamen quum libido dicitur, ncc cuius rei libido sit additur, non fcre assolet animo occurrere nisi illa, qua obscoenae corporis partes exci- tantur. Haec autem sibi non solum totum corpus, nec solum extrinsecus, verum etiam intrinsecus vindicat, totumque com- movet hominem animi simul affectu cum carnis appetitu con- iuncto atque permixto, ut ea voluptas sequatur, qua maior in corporis voluptatibus nulla est : ita ut momento ipso temporis, quo ad eius pervcnitur extremum, pene omnis acies ct quasi vigilia cogitationis obruatur. Quis autem amicus sapientiae sanctorumque gaudiorum , coniugalem agens vitam , sed , sicut Apostolus monuit, sciens vas suum possidere in sanctificatione et honore9 non in morbo desiderii , sicut et gentes quae igno- rant Deum, non mallet, si posset, sine hac libidine rllios pro- creare; ut etiam in hoc serendae prolis oilicio, sic eius menti ea quae ad hoc opus creata sunt, quemadmodum caetera suis quaeque operibus distributa membra servirent, nutu voluntatis acta, non aestu libidinis incitata? Sed neque ipsi amatorcs hu- ius voluptatis, sive ad concubitus coniugales, sive ad immundi- tias flagitiorum, quuin voluerint commoventur : sed aliquando motus ille importunus est nullo poscente, aliquando autem de- stituit inhiantem, ct quum in animo concupiscentia fcrveat, fri- get in corpore: atque ita mirum in modum non solum gene- randi voluntati, verum etiam lasciviendi libidini libido non ser- vit; et quum tota plerumque menti cohibenti adversetur, non- nunquam et advcrsus se ipsam dividitur, commotoque animo in cominovcndo corpore se ipsa non sequitur.

C A P. XVI I.

De nuditate primorum hominum , quam post peccatum turpem pu- dendamque viderunt.

Merito huius libidinis maxime pudet, merito ct ipsa mem- bra, quae suo quodam, ut ita dixerim, iure, non omni modo ad arbitrium nostrum movet, aut non movct, pudcnda dicuntur, quod antc pcccatum hominis non fuerunt. Nam sicut scriptum est: Nudi erant, et non confundebantur : non quod eis sua nu- ditas essct incognita, sed turpis nuditas nondum crat; quia

DE CIVITATE DEl LIB. XIV. 25

nonduin libido incmbra illa practcr arbitrium coinmovebat, non- duin ad hominis inobcdicntiain redarguendam sua inobcdicntia caro quodam modo testimonium pcrhibcbat. Nequc enim cocci creati crant, ut impcrituin vulgus opinatur: quando quidem ct ille vidit animalia, quibus nomina imposuit; et de illa lcgitur: Vidit mulier quia bonum lignum in escatn, et quia placet oculis ad videndum. Patebant ergo oculi eorum, scd ad hoc non crant aperti, hoc cst, non attenti, ut cognosccrcnt quid cis indumcnto gratiae praestaretur, quando niembra corum voluntati rcpu- gnare nescicbant. Qua gratia rcmota , ut pocna reciproca in- obcdientia. plecteretur, exstitit in motu corporis quaedam im- pudens novitas, unde csset indcccns nuditas; ct fecit attentos, reddiditque confusos. Hinc cst quod postea quam maudatum Dei aperta transgressione violarunt, scriptum est dc illis: Et aperti sutit oculi amborum, et cognoverunt quia nudi erant, et consuerunt folia fici , et fecerunt sibi campestria. Aperti sunt, inquit, oculi amborum, non ad videndum, nam et antea vide- bant; scd ad disccrnendum inter bonum quod amiserant, et malum quo ceciderant. Vnde et ipsum lignum , eo quod istam facerct dignoscentiam , si ad vesccndum contra vetitum tange- retur, ex ca rc nomen accepit, ut appellaretur lignum sciendi boni ct mali. Expcrta cnim morbi molestia, evidentior fit etiam iucunditas sanitatis. Cognoverunt ergo quia nudi erant: nu- dati scilicet ea gratia, qua licbat ut nuditas corporis nulla cos lege peeeati menti eorum repugnantc confunderet. Hoc itaque cognovcrunt, quod felicius ignorarent, si Deo credentcs et obedicntes non committerent, quod eos cogeret expcriri infide- litas et inobedientia quid nocerent. Proinde confusi inobcdien- tia carnis suac, tanquam teste poena inobedientiae suae, con- suerunt folia fici, et fecerunt sibi campestria, id est, succin- ctoria genitalium. Nam quidam interprctes succinctoria po- suerunt. Porro autem campestria Latinum quidem vcrbum cst, scd ex co dictum, quod iuvcnes, qui nudi excrcebantur in cam- po, pudcnda opcriebant: unde qui ita succincta sunt, campe- stratos vulgus appellat. Quod itaque adversus damnatam culpa |culpam] inobcdientiae voluntatein libido inobedicnter movcbat, verecundia pudenter tegebat. Ex hoc omnes gentes, quoniam ab illa stirpe procreatac sunt, usque adeo tcncnt insitumpudcn- da vclarc, ut quidam barbari illas corporis partes nec in balncis nudas habeant, sed cum carum tcgumentis Iavcnt. Per opacas quoque Indiac solitudincs, quum quidam nudi philosophcntur, unde gymnosophistae nominantur; adhibent tamen gcnitalibus tcgmina, quibus pcr cactcra mcinbrorum carcnt.

20 DIVI AVRELII AVGVSTIM

C A P. XVIII.

De pudore concubilus, non solum vulgari, sed eliam coniugali.

Opus vcro ipsum quod iibidine tali peragitur, non solum in quibusque stupris, ubi latebrae ad subterfugienda humana iudi- cia requiruntur; verum etiam in usu scortorum, quam terrena Civitas licitam turpitudincm fecit, quamvis id agatur, quod eius Civitatis nulla lex vindicat, devitat tamen publicum ctiam per- missa atque impunita libido conspectum; et verecundia naturali habent provisum lupanaria ipsa secrctum, faciliusque potuit im- pudicitia non habere vincula prohibitionis , quam impudentia removere latibula illius foeditatis. Sed hanc etiam ipsi turpes turpitudinem vocant: cuius licet sint amatores, ostentatores esse non audent. Quid concubitus coniugalis, qui secundum matri- monialium praescripta Tabularum procrcandorum fit causa li- berorum, nonne et ipse quanquam sit licitus ct honestus, remo- tum ab arbitris cubile conquirit? Nonne omnes famulos, atque ipsos etiam paranymphos , et quoscunque ingredi quaelibet ne- ccssitudo permiserat, ante mittit foras, quam vel blandiri con- iunx coniugi incipiat? Etquoniam, sicut ait quidam Romani maximus auctor eloquii, omnia recte facta in luce se collocari volunt, id est, appctunt sciri: hoc recte factum sic appetit sciri, ut tamen erubescat vidcri. Quis cnim nescit, ut iilii procrcen- tur, quid inter se coniuges agant? quando quidem ut id agatur, tanta celebritate ducuntur uxores: ct tamen cum agitur unde filii nascantur, nec ipsi filii, si qui inde iam nati sunt, tcstes lieri permittuntur. Sic enim hoc recte factum ad sui notitiam lucem appctit animorum, ut tamen refugiat oculorum. Vnde hoc, nisi quia sic gcritur quod dcceat ex natura, ut etiam quod pu- dcat comitctur ex poena?

C A P. XIX.

Quod partes irae alcjue libidinis tam viliose moventur, ut eas necesse

sil fraenis sayienliac cohiberi, quae in illa antc peccatum naturac

sanitale non fuerunt.

Hinc est quod et illi philosophi, qui veritati propius acces- serunt, iram atque libidinem vitiosas animi partes esse confessi sunt, eo quod turbide atque inordinate moverentur, ad ca etiam quae sapicntia pcrpctrari non vctat; ac per hoc opus habcre moderatricc mcnte atque rationc. Quam partcm animi tertiam, vclut in arce quadam ad istas rcgcndas pcrhibcnt collocatam; ut illa imperante, istis servicntibus, possit in homine iustitia ex omni partc conservari. Hac igitur partes, quas ct in hominc sa- pientc ac tcmpcrante fatentur csse vitiosas, ut cas ab his rebus

DE CIVITATE DEI LIB. XIV. 27

ad quas iniuste moventur, mens compesccndo ct cohibendo re- fraenet et revoeet, atque ad ca permittat, quae sapientiae lege concessa sunt; sicut iram ad cxercendam iustam coercitioncni , sicut libidincm ad propagandac prolis ofncium: hae inquampar- tcs in paradiso ante peccatum vitiosae non erant. Non enim contra rectam voluntatem ad aliquid movebantur, unde necesse esset eas rationis [ratione] tanquam fraenis rcgentibus abstine- re. Nam quod nunc ita movcntur, ct ab eis qui teinperantcr et iuste et pie vivunt, alias facilius, alias difficilius, tamcn cohi- bcndo ct refraenando modiiicantur, non est utiquc sanitas cx natura, sed languor cx culpa. Quod autem irae opera aliarum- quc affcctionum in quibusque dictis atque factis non sic abscon- ditvcrecundia, ut opcra libidinis quae fiunt gcnitalibus mem- bris, quid causae est, nisi quia in caeteris membra corporis non ipsac aftectiones, sed cum eis consenserit, voluntas movet, quae in usu eorum omnino dominatur? Nam quisquis vcrbum emittit iratus, vel etiam qucnquam percutit, non posset hoc facere, ni- si lingua et munus iubente quodam modo voluntate moveren- tur: quae membra, etiam cum ira nulla cst, moventur cadem voluntate. At vero genitalcs corporis partes ita libido suo iuri quodam modo mancipavit, ut moveri non valeant, si ipsa defuc- rit, et nisi ipsa vel ultro vel excitata surrexerit. Hoc cst quod pudet, hoc cst quod intuentium oculos erubescendo devitat: ma- gisque fert homo spectantium multitudinem , quando iniuste irascitur homini, quam unius adspectum et quando iuste misce- tur uxori.

C A P. XX.

De vanissima turpitudine Cynicorum. Hoc illi canini philosophi, hoc est Cynici, non vidcrunt, proferentes contra humanam vcrecundiam, quid aliud quam ca- ninam, hoc cst, immundam impudentemque sententiam? ut sci- licet quoniam iustum est quod fit in uxore, palam non pudcat id agere; ncc in vico aut platea qualibet coniugalem concubi- tum dcvitare. Vicit tamcn pudor naturalis opinionem huius er- roris. Nam ctsi pcrhibent, hoc aliquando gloriabundum fecissc Diogenem, ita putantcm sectam suam nobiliorem futuram, si in hominum memoria insignior eius impudentia figeretur: postca tamen a Cynicis fieri cessatum cst; plusque valuit pudor, ut crubescerent homines hominibus, quam error, ut homines ca- nibus esse similes affectarent. Vnde et illum vcl illos, qui hoe fccissc rcferuntur, potius arbitror concumbcntium motus dcdis- sc oculis hominum nescicntium quid sub pallio gcrerctur, quam

28 DIVI AVRELII AVGVSTIM

humano premente conspectu potuisse illam pcragi voluptatcm. Ibi enim philosophi non crubescebant videri se veile concumbc- re, ubi libido ipsa erubcsceret surgere. Et nunc videmus adhuc csse philosophos Cynicos: hi enim sunt, qui non solum ami- ciuntur pallio, verum etiam clavam ferunt : nemo tamen eorum audet hoc facere: quod si aliqui ausi essent, ut non dicam icti- bus lapidantium, certe conspucntium salivis obruerentur. Pudet igitur huius libidinis humanam sine ulla dubitatione naturam, et merito pudct. ln eius quippe inobedientia, quae genitalia corporis membra solis suis motibus subdidit, et potestati volun- tatis eripuit, satis ostenditur, quid sit hominis illi primae in- obedientiae retributum: quod in ea maxime parte oportuit ap- parere, qua generatur ipsa natura, quae illo primo ct magno in dcterius est mutata peccato: a cuius nexu nullus eruitur, nisi id quod, cum omnes in uno csscnt, in communem perniciem per- petratum est, et Dei iustitia vindicatum, Dei gratia in singulis expictur.

C A P. XXI.

De benedictione multiplicandae foecunditatis humanae ante pecca- t-utn, quam praevaricatio non adimeret, et cui libidinis morbus

accesserit.

Absit itaque, ut credamus, illos coniugcs in paradiso con- stitutos per hanc libidinem, de qua erubescendo eadem mcmbra tcxerunt, implcturos fuissc quod in sua benedictioneDeus dixit: Crescite, et multiplicamini, et implete terram. Post peccatum quippe orta est haec libido: post peccatum eam natura non im- pudcns , amissa potcstate , cui corpus ex omni parte serviebat, sensit, attendit, erubuit, operuit. Illa vero benedictio nuptia- rum, ut coniugati cresccrent, ct multiplicarentur, et implerent terram, quamvis et in delinquentibus manscrit; tamen ante quam delinquerent, data est, ut cognosceretur procreationem tiliorum ad gloriam connubii, non ad poenam pertinere peccati. Sed nunc homines, profecto illius quae in paradiso fuit felicita- tis ignari, nisi pcr hoc quod experti sunt, id est, per libidinem, de qua videmus ipsam etiam honcstatcm erubescerc nuptiarum, non potuisse gigni tilios opinantur: alii Scripturas divinas, ubi legitur post peccatum puduisse nuditatis, et pudenda essc con- tecta, prorsus non accipicntcs, scd infidclitcr irridentes; alii vero quamvis eas accipiant et honorent, illud tamen quod dictum cst : Crescite, el mulli/jlicamini, non secundum carnalem foc- cunditatcm volunt intclligi; quia ct sccundum animain lcgitur tale aliquid dictum, Mulli/dicabis me in anima mea virtule tua . ut id quod in (jlcncsi sequitur, Et implete terram, el domina-

DE CIVITATE DEI LIB. XIV. 29

mini eius, tcrram intclligant carncm, quam pracsentia sua im- plct anima , ciusque maximc doininatur, cum in virtute multi- plicatur. Carnales autem foetus sine lihidinc, quae post pccca- tum exorta, inspecta, confusa, vclata cst, ncc tunc nascipotuisse, sicut neque nunc possunt; ncc in Paradiso futuros fuissc, sed foris, sicut ct factum est. Nam postca quam inde dimissi sunt, ad gigncndos filios coicrunt, eosquc gcnuerunt.

C A P. XXII.

De copula coniugali a Deo primitus instituta, atque benedicta. Nos autem nullo modo dubitamus, secundum benedictioncm Dei cresccrc ct multiplicari et implere terram, donum esse nu- ptiarum, quas Deus ante pcccatum hominis ab initio constituit, crcando masculum ct feminam: qui sexus evidens utique in carnc est. Huic quippe operi Dei etiam bencdictio ipsasubiuncta est. Nam cum Scriptura dixissct, Masculum , et feminam fecit eos : continuo subdidit, Et benedixit eos Deus, dicens: Cresci- te9 et mulliplicamini) et implete tcrram, et dominamini eius, etc. Quae omnia quanquam non inconvcnientcr possint ctiam ad intcllcctum spiritalcm rcferri : masculum tamen et feminam non sicut simile aliquid etiam in hominc uno intelligi potest, quia videlicet in eo aliud est quod regit, aliud quod rcgitur : sed sicut evidcntissime apparet in diversi sexus corporibus, mascu- lnm et fcminam ita crcatos, ut prolem generando crescercnt, et multiplicarcntur, et implercnt tcrram, [Cui sententiac tam evi- denti,] magnae absurditatis cst rcluctari. Neque enim de spi- ritu qui imperat, et carne quae obtemperat; aut de animo ratio- nali qui regit, ct irrationali cupiditate quac regitur; aut de vir- tute contemplativa quac cxccllit, ct de activa quae subditur; aut dc intcllectu mcntis, ct sensu corporis: sed aperte de vinculo coniugali, quo inviccm sibi utcrque sexus obstringitur, Domi- nus intcrrogatus utrum liccret quacunque ex causa dimittere uxorem, quoniam propter duritiam cordis Israelitarum Moyses dari libcllum rcpudii pcrmisit, rcsponditatque ait: Non legistis, quia quifecit \hominem\ ab initio, masculum et feminamfecit eos, et dixit , Propter hoc dimittet homo patrem et matrem, et udliaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una? Itaque iam non sunt duo, sed una caro. Quod ergo Deus coniunxit , komo non separet. Ccrtum est igitur, masculum ct feminam ita pri- nvitus institutos, ut nunc homines duos diversi sexus vidcmus ct novimus: unum autcm dici, vel propter coniunctioncm, vcl proptcr origincm feminae, quac de masculi latcre crcata cst. Nam ct Apostolus per hoc primum quod Dco instituente

30 DlVl AVRELil AVCVSTINI

praeccssit cxcmplum, singulos quosquc admonct, ut viri uxores suas diligant.

C A P. XXIII.

An etiam in paradiso gencrandum fuisset, si nemo pecrasset ; vet utrum contra actum tibidini» pugnatura illic fuissel traditio

caslitatis.

Quisquis autem dicit non fuisse coituros, nec gencraturos, nisi peccassent, quid dicit, nisi propter numerositatcm sancto- rum nccessarium hominis fuisse peccatum? Si cnim non pec- cando soli remanerent, quia, sicut putant, nisi peccassent, ge- nerarc non possent; profecto ut non soli duo iusti homines pos- sent esse, scd multi, necessarium peccatum fuit. Quod si crc- dere absurdum est, illud potius est credcndum, quod sanctorum numerus quantus complcndae illi sufficit bcatissimae Civitati, tantus exsisteret, etsi nemo peccasset, quantus nunc per Dci gratiarn dc multitudine colligitur pcccatorum, quo usquc filii huius saeculi generant et gcncrantur.

Et ideo illae nuptiae dignae felicitate paradisi, si peccatum non fuisset, etdiligendam prolem gignerent, etpudcndam libidi- ncm non haberent. Sed quomodo id fieri posset, nunc non cst quo dcmonstretur exemplo. Nec ideo tamen incredibile debet videri, etiam illud unum sine ista libidine voluntati potuisse scrvire, cui tot membra nunc serviunt. An vero manus et pedes movcmus, quum volumus, ad ea quae his membris agenda sunt, sine ullo renisu , tanta facilitate, quanta ct in nobis et in aliis videmus, maxime in artificibus quorumque operum corporalium, ubi ad exerccndam infirmiorem tardioremque naturam agilior accessit industria; et non credimus ad opus generationis filio- rum, si libido non fuisset, quae peceato inobedicntiae retributa est, obcdienter hominibus ad voluntatis nutum similiter ut cae- tera potuissc illa membra servire? Nonnc Cicero in libris de Republica, quum de impiorum differentia disputaret, et huius rci similitudinem ex natura hominis assumeret, ut filiis dixit imperari corporis mernbris propter obedicndi facilitatem; vitio- sas vero animi partes ut servos asperiore imperio coerceri? Et utiquc ordine naturali animus antcponitur corpori, et tamen ipsc animus imperat corpori facilius quam sibi. Verumtamcn hacc libido, de qua nunc disserimus , eo magis crubcsccnda ex- sistit, quod animus in ea, nec sibi cfficacitcr imperat, ut omni- no non libeat; nee omni modo corpori, ut pudenda rncmbra vo- luntas potius quam libido commovcat: quod si ita csset, pu- denda non csscnt. Nunc vero pudct animum resisti sibi a cor-

DE CIVITATE DEI LIB. XIV. 31

pore, quod ci oatura inferiore subiecrum cst. In aliis quippe af- fectionibus ciiin sibi resistit, idco minus pudct, quia quuni a sc ipso vincitur, ipse se vincit; etsi inordinate atquc vitiose, quia ex bis partibus, quac rationi subiici dcbent; tamcn a partibus suis, ac per boc, ut dictuin cst, a se ipso vincitur. Nam cuni or- dinate sc animus vincit, ut irrationales motus eius menti ratio- nique subdantur, (si tarnen ct illa Deo subdita est,) laudis atque virtutis est. Minus tamen pudct, cum sibi animus ex vitiosis suis partibus non obtemperat, quam cuin ei corpus, quod alterum ab illo est, atque infra illum est, et cuius sine illo [ulla] natura non vivit, volenti iubentiquc non cedit.

Sed cuin «alia mcmbra retincntur voluntatis imperio, sine quibus illa quae contra voluntatem libidinc concitantur, id quod appetunt, implere non possunt; pudicitia custoditur, non amis- sa, scd non permissa delectatione peccati. Hunc renisum, banc repugnantiam, banc voluntatis ct libidinis rixam, vel certe ad voluntatis sufficicntiam, Iibidinis indigentiam, procul dubio nisi culpabilis inobcdicntia poenali inobedicntia plceteretur, in pa- radiso nuptiac non habcrent, sed voluntati membra [illa] , ut caetcra cuncta, servircnt. lta genitale arvum vas in hoc opus creatum scininarct, ut nunc terram manus. Et quod modo de hac rc nobis volentibus diligentius disputare, verecundia resi- stit, et compellit veniam honorc praefato a pudicis auribus po- sccre, cur id fieret nulla causa csset: sed in omnia quac de hu- iusmodi membris scnsum cogitantis attingerent, sine ullo timo- rc obscocnitatis libcr scrmo ferretur : nec ipsa vcrba essent, quae vocarentur obscocna ; sed quicquid inde dieerctur, tam ho- nestum esset, quam de aliis cum loquimur corporis partibus. Quisquis ergo ad has literas impudicus accedit, culpam refugiat, non naturam; facta denotct suae turpitudinis, non verba nostrae necessitafis; in quibus mihi facilliine pudicus ct religionis lector vel autlitor ignoscct, doncc infidclitatcm refcllam, non de fide rerum incxpertarum, sed de sensu expertarum argumentantem. Lcgit cnim hacc sine oftcnsionc, qui non exhorrct Apostolum horrenda fcminarum flagitia reprehendentem, quae immutave- runt naturalem usum, in eum usum qui est contra naturam: praecipue quia nos non damnabilem obscoenitatem nunc, sicut ille, commcmoramus atquc rcprehcndimus, scd in cxplicandis, quantum possumus, humanac gencrationis eflfectibus, verba ta- mcn, sicut ille, obscoena vitamus.

32 DIVI AVRELII AVGVSTINI

CAP, XXIV.

Quod insontes homines et merilo obedieniiae in paradiso permanentest

ita genitalibus membris fuissent usuri ad generalionem prolix,

sicut caeteris ad arbitrium vofuntatis.

Seniinaret igitur prolem vir, snsciperet femina genitalibus membris, quando id opus esset, et quantum opus esset, volun- tate motis, non libidine concitatis. Neque cnim ea sola membra movemus ad nutum, quae compactis articulaia sunt ossibus, sicut pedcs et manus et digitos: verum etiam illa quae mollibus remissa sunt nervis, quum volumus, movemus agitando, et por- rigendo producimus, et torquendo flectimus, et constringendo duramus; sicut ea sunt quae in ore ac facie, quantum potest, voluntas movet. Pulmones denique ipsi omnium, nisi medulla- rum, mollissimi viscerum, ct ob hoc antro pectoris communiti, ad spiritum ducendum ac remittendum vocemque emittendam seu modincandam, sicut folles fabrorum vel organorum, flantis, respirantis, loquentis, clamantis, cantantis, serviunt voluntati. Omitto quod animalibus quibusdam naturaliter inditum cst, ut tegmen quo corpus omne vestitur, si quid in quocunque loco cius senscrint abigendum, ibi tantum moveant, ubi sentiunt; nec solum insidentes muscas, verum etiam haerentes hastas cu- tis tremore discutiant. Numquid quia id non potest homo, ideo Crcator quibus voluit animantibus donare non potuit? Sic crgo ct ipse homo potuit obedientiam etiam inferiorum habere mem- brorum, quam sua inobedientia perdidit. Neque enim Dco difli- cile fiiit sic illum condere, ut in eius carnc etiam illud non nisi eius voluntate moveretur, quod nunc nisi libidine non movetur.

Nam et hominum quorundam naturas novimus multum cae- tcris dispares, et ipsa raritate mirabiles, nonnulla ut volunt de corporc facientium, quae alii nullo modo possunt, ct audita vix crcdunt. Sunt enim qui et aures moveant vel singulas, vel am- bas simul. Sunt qui totam cacsariem capite immoto, quantum capilli occupant, dcponunt ad frontem, revocantquc quuin vo- lunt. Sunt qui corum quae voraverint incrcdibilitcr plurima ct varia paululum praecordiis contrcctatis, tanquam de sacculo quod placucrit intcgcrrimum profcrunt. Quidam voces avium pccorumque ct aliorum quorumlibct hominum sic imitantur at- que exprimunt, ut nisi videantur, discerni omnino non possint. Nonnulli ab imo sine paedorc fpudorc] ullo ita numcrosos pro arbitrio sonitus edunt, ut ex illa etiam parte cantare videantur. lpse sum cxpcrtus, sudare hominem solcre quum vcllct. Notum cst, quosdam ilcrc quum volunt, atquc ubcrtim lacrimas funde- rc. lam illud multo cst incrcdibilius, quod plcrique fratrcs ruc-

DE CIVITATE DEI LIB. XIV. 33

moria reccntissinia cxperti sunt. Prcsbyter fuit quidam noniinc Kestitutus in paroecia Calainensis ecclcsiae, qui quando ei pla- cebat, (rogabatur autcin ut boc faceret ab cis qui rcin mirabi- lcm coram scirc cupicbant,) ad imitatas quasi lamcntantis cu- iuslibct hominis voccs, ita sc aufercbat a sensibus, et iaccbat simillimus mortuo; ut non solum vellicantcs atque pungentcs minimc scntiret, sed aliquando etiam ignc utcrctur admoto, si- nc ullo doloris sensu, nisi postmoduin ex vulnere: non autem obnitcndo, scd non senticndo non movcre corpus, co probaba- tur, quod tanquam in defuncto nulius inveniebatur anhclitus: hominum tamen voces, si clarius loquerentur, tanquam de lon- ginquo se audire postca rcferebat. Quum itaque corpus etiam nunc quibusdam, licet in carne corruptibili hanc aerumnosam ducentibus vitam, ita in plerisque motionibus et affectionibus cxtra usitatum naturae inodum mirabiliter scrviat, quid cau- sac cst, utnon credamus ante inobedientiae peccatum corruptio- nisque supplicium, ad propagandam prolem sine ulla libidine scrvirc voluntati humana membra potuisse? Donatus est itaquc hoiuo sibi, quia deseruit Deum placendo sibi: ct non obediens Deo, non potuit obedire nec sibi. Hinc evidentior miseria, qua homo non vivit ut vult. Nam si ut vellet viveret, beatum se putaret: sed ncc sic tamen esset, si turpiter viveret.

C A P. XXV.

De vera beatitudine, quam te?nporalis vita non obtinet.

Quanquam si diligentius attendamus, nisi beatus, non vivit ut vult: et nullus beatus, nisi iustus. Sed etiam ipse iustus non vivit ut vult, nisi eo pervenerit, ubi mori, falli, offendi omnino non possit; cique sit eertum, ita sempcr futurum. Hoc enim natura cxpetit : nec plene atque perfecte beata erit, nisi adepta quod expetit. Nunc vero quis hominum potest ut vult vivere, quando ipsuin vivere non cst in potestatc? Vivere enim vult, mori cogitur. Quomodo ergo vivit ut vult, qui non vivit quam- diu vult? Quod si mori voluerit, quomodo potest ut vult vivere, qui non vult vivere? Et si ideo mori velit, non quo nolit vive- rc, scd ut post mortem melius vivat: nondum ergo ut vult vivit, scd quum ad id quod vult, moriendo pervencrit. Verum ecce vi- vat ut vult, quoniam sibiextorsitsibiqueimperavit nonvellequod non potcst, atquc hoc vclle quod potcst; sicut ait Terentius, Quoniam non potest id lieri quod vis, id velis quod possit: num ideo beatus cst, quia paticnter miser cst? Beata quippe vita si non amatur non habctur, Porro si amatur et habctur, cactcris omnihus rebus excellentius neccsse est ametur: quoniampro-

II. C

31 DIVI AVRELIl AVGVSTINI

pter hanc amandum cst quicquid aliud amatur. Porro si tantum amatur, quantum amari digna est, (non enim beatus cst, a quo ipsa beata vita non amatur ut digna est,) fieri non potcst, ut eam qui sic amat, non aeternam velit. Tune igitur bcata crit, quando aeterna erit.

C A P. XXVI.

Quod felicitas in paradiso viventium sine erubescendo appetitu gene- randi officium credenda sit impJere potuisse.

Vivebat itaque homo in paradiso sicut volebat, quamdiu hoc voiebat quod Deus iusserat : vivebat fruens Dco, ex quo bono erat bonus: vivebat sine ulla egestate, ita semper vivere habens in potestate. Cibus aderat, ne esuriret; potus, nc sitiret; lignum vitae, ne illum senecta dissolveret. Nihil corruptionis in corpo- re vel ex corpore ullas molestias ullis eius sensibus ingercbat. Nullus intrinsecus morbus, nullus ictus metuebatur extrinsecus. Summa in carne sanitas , in anima tota tranquillitas. Sicut in paradiso nullus aestus aut frigus , ita in eius habitatione nulla ex cupiditatc vel timore accedcbat bonae voluntatis offensio. Nihil omnino rriste, nihil erat inaniter laetum: gaudium verum perpetuabatur ex Deo, in quem flagrabat caritas de corde puro et conscientia bona et fide nonficta: atque inter se coniugum fida ex honesto amore societas, concors mentis corporisque vi- gilia, et mandati sine labore custodia. Non lassitudo fatigabat otiosum, non somnus premebat invitum. In tanta facilitate re- rum et felicitate hominum, absit ut suspiccmur, non potuissc prolem seri sine libidinis morbo: sed eo voluntatis nutu move- rcntur illa membra quo caetcra, et sine ardoris illecebroso sti- mulo cum tranquillitate animi et corporis nulla corruptione in- tcgritatis infunderetur gremio maritus uxoris. Neque enim quia experientia probari non potest, ideo credendum non est; quan- do illas corporis partes non ageret turbidus calor, scd sponta- nca potestas, sicut opus essct, adhiberet; ita tunc potuisse utero coniugis salva integritatc feminei genitalis virile scmen immit- ti, sicut nunc potcst eadem integritate salva ex utero virginis iluxus menstrui cruoris emitti. Eadem quippe via posset illud iniici, qua hoc potest ciici. Vt enim ad paricndum non doloris gemitus, sed maturitatis impulsus feminea viscera rclaxarct: Bto ad foctandum ct concipiendum non libidinis appetitus, scd vo- luntarius usus naturam utramque coniungeret. De rebus loqui- mur nunc pudendis : ct idco quamvis antc quam carum puderct, qualcs essc potuisscnt, coniiciamus ut possumus ; tamcn ncccssc est, ut nostra disputatio magis fraenetur ca, quae nos rcvocat

DE CIVITATE DEI LIB. XI\T. 35

vcrccundia, quani cloquentia, quae nobis paruni suppetit, adiu- vctur. Nam cum id quod dico, ncc ipsi cxpcrti fucrint, qui cx- pcriri potucrunt, (quoniam pracoccupantc pcccato cxsilium dc paradiso antc mcruerunt, quam sibi in opere sercndae propagi- nis tranquillo arbitrio convenirent,) quomodo nunc cum ista comnicmorantur, sensibus occurrit humanis, nisi cxpericntia li- bidinis turbidae, non coniectura placidae voluntatis? Hinc est quod impcdit loquentem pudor, etsi non deficiat ratio cogitan- tcm. Vcrumtamen omnipotenti Deo, summo ac summe bono crcatori omnium naturarum, voluntatum autcm bonarum adiu- tori ac remuneratori, malarum autem relictori et damnatori, utrarumquc ordinatori, non defuit utique consilium, quo cer- tum numerum civium in sua sapientia praedestinatum etiam ex damnato gcnere humano suae Civitatis impleret: non eos iam meritis, quando quidem univcrsa massa tanquam in vitiata ra- dicc damnata est, sed gratia disccrnens ; et libertatis non solum de ipsis, verum ctiam de non liberatis, quid eis largiatur, osten- dcns. Non enim debita, sed gratuita bonitate tunc se quisque agnoscit crutum malis , cum ab corum hominum consortio fit immunis, cum quibus illi iusta csset poena communis. Cur crgo non crearct Deus, quos peccaturos esse praescivit; quando qui- deni in eis et cx eis, et quid eorum culpa mereretur, ct quid sua gratia donaretur, posset ostenderc, nec sub illo creatore ac dsi- positore perversa inordinatio delinquentium rectum perverte- rct ordinem rerum?

C A P. XXVII.

De peccaloribus, et angelis, et hominibus, quorum perversitas nonper- turbat providentiam Dei.

Proinde peccatores, et angeli, et homines nihil agunt, quo impcdiantur magna opera Domini, exquisita in omnes volunta- tes eius. Quoniam qui providentcr atque omnipotenter sua cui- que distribuit, non solum bonis, verum etiam malis bene uti no- vit. Ac pcr hoc propter mcritum priinae malae voluntatis ita damnato atque obdurato angelo malo, ut iam bonam voluntatem ulterius non haberet, benc utens Deus, cur non permitteret, ut ab illo primus homo, qui rectus, hoc est, bonae voluntatis crea- tus fuerat, tentaretur? Quando quidem sic crat institutus, ut si de adiutorio Dei fideret bonus homo, malum angelum vinceret: si autem creatorcm atque adiutorem Deum superbe sibi placen- do desercret, vinceretur : mcritum bonum habcns in adiuta di- vinitus voluntate recta, malum vero in dcsercnte Dcum volun tate pervcrsa. Quia et ipsum iidere de adiutorio Dei, non qui-

C 2

30 DIVI AVRELII AVGVSTINI

dcm possct sinc adiutorio Dei: nec tamen ideo ab his divinae gratiae beneficiis sibi placendo recedere non habebat in potc- state? Nam sicut in hac carne vivere sinc adiumentis alimen- toruni in potcstate non est, non autcm in ca vivere in potestate est; quod faeiunt qui se ipsos necant: ita benc vivcre sine ad- iutorio Dei, etiam in paradiso, non erat in potestate; erat au- tem in potestate male vivere, sed beatitudine non permansura, ct poena iustissima secutura. Quum igitur huius futuri casus humani Deus non esset ignarus, cur cum non sincret invidi an- gcli malignitate tentari? nullo modo quidem quod vinceretur incertus ; sed nihilominus praescius quod ab eius semine adiuto sua gratia idem ipse diabolus fuerat sanctorum gloria maiore vincendus. Ita factum est, ut nec Deum aliquid futurorum late- rct, nec praesciendo quenquam peccarc compclleret; et quid in- teresset inter propriam cuiusque praesumtionem et suam tui- tionem, angelicae et humanae rationali creaturae, consequenti expcrientia demonstraret. Quis enim audeat credere, aut dicc- re, ut nequc angclus, neque homo caderet, in Dei potcstate non fuisse? Sed hoc eorum potestati maluit non auferre ; atque ita et quantum mali eorum superbia, et quantum boni sua gratia va- lcret, ostendere.

C A P. XXVIII.

De qualitate duarum Civitatum, terrenae atque coelestis. Fecerunt itaque Civitates duas amores duo, terrenam scili- cct amor sui usque ad contemtum Dei, coelestem vero amor Dci usque ad contcmtum sui. Denique illa in se ipsa, haec in Do- mino gloriatur. Illa enim quacrit ab hominibus gloriam: huic autem Deus conscientiae testis, maxima est gloria. llla in gio- ria sua cxaltat caput suum: haec dicit Deo suo: Gloria mea, et exaltans caput meum. Illi in principibus cius, vel in eis quas subiugat nationibus dominandi libido dominatur: in hac ser- viunt invicem in caritate, et praepositi consulendo, et subditi obtemperando. lila in suis potentibus diligit virtutcm suam : haec dicit Deo suo : Diligam te, Domine, virtus mea. Ideoque in illa sapientes eius sccundum hominem viventes, aut corporis aut animi sui bona, aut utriusquc sectati sunt; aut qui potue- runt cognoscere Deum, non ut Deum honoraverunt, vel gratias egerunt, sed evanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum est insipiens cor eorum: dicentes se esse sapientes, id cst, do» minantc sibi supcrbia in sua sapicntia sesc cxtolicntes , stult facti sunt; et immutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in si- militudinem imaginis corruptibilis hominis, et volucrum, et qua* drupedum, et serpentium: ad huiusccmodi cnim simulacra ado-

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 37

randa vcl duces populorum vcl scctatores fuerunt: et coluerunt atque servierunt creaturae potius quam Creato?-i, qui est bene- dictus in saecula. In hac autcm nulla cst hominis sapicntia, nisi pietas, qua rccte colitur vcrus Deus, id cxspectans prae- mium in societatc sanctorum , non solum hominum, vcruin ctiam Angclorum, ut sit Deus omnia in omnibus.

LIBEU QVINTVS DECIMVS.

C A P V T L

De duobus ordinibm generationis humanae in diversos Jines ab initio

procurrentis.

l)c felicitate paradisi, vel de ipso paradiso, et de vita ibi primorum hominum, corumque peccato atque supplicio, multi multascnse- runt, multa dixerunt, multa literis mandaverunt. Nos quoquc sc- cundum Scripturas sanctas, vel quod in eis legimus, vel quod ex eis intelligcre potuimus, earum congruentes auctoritati, de his rebus in superioribus libris diximus. Enucleatius autem si ista quaerantur , multiplices atque multimodas pariunt disputationes, quae pluribus intexendae sunt voluminibus , quam hoc opus tempusque deposcit. Quod non ita largum habemus, ut in omni- bus quae possunt rcquirere otiosi et scrupulosi, paratiores ad intcrrogandum, quam capaciores ad intelligendum, nos oportcat immorari. Arbitror tamen, satis nos iam fecisse magnis et dif- ficillimis quacstionibus de initio vel mundi, vel animae, vcl ipsius generis humani: quod in duo genera distribuirnus; unum eorum qui secundum hominem, alterum eorum qui secundum Dcum vivunt. Quas ctiam mystice appellamus Civitates duas, hoc cst, duas societatcs hominum: quarum est una quae prae- dcstinata est in aeternum regnare cum Deo, altera aeternum supplicium subire cum diabolo. Sed iste linis est earum, de quo post loqucndum est. Nunc autem quoniam de exortu earum, si- ve in angelis, quorum numerus ignoratur a nobis, sive in duo- bus primis hominibus, satis dictum est, iam mihi videtur earum aggrediendus excursus, cx quo illi duo generare coepcrunt, donec homincs generare cessabunt. Hoc cnim universum tem- pus, sivc saeculum, in quo ccdunt morientes, succeduntque na- scentes, istarum duarum Civitatum de quibus disputamus, ex- cursus est.

Natus est igitur prior Cain ex illis duobus gcneris humani parentibus, pertinens ad hominum Civitatem, posterior Abel ad

38 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Civitatcm Dei. Sicut cnim in uno hominc, quod dixit Aposto- lus experimur , quia non primum quod spiritale est, sed quod animale, postea spiritale: unde unusquisque, quoniani cx damnata propagine exoritur, primo sit neccsse est ex Adant malus atque camalis ; quod si in Christum renascendo profece- rit, post erit bonus ct spiritalis: sic in universo gcnere humano cum primum duae istae coeperunt nascendo atque moricndo procurrere Civitates, prior est natus civis huius saeculi; postc- rior autem isto peregrinus in saeculo, ct pertinens ad Civitatem Dei, gratia praedestinatus, gratia electus, gratia peregrinus dc- orsum, gratia civis sursum. Nam quantum ad ipsum attinct, ex eadem massa oritur, quae originaliter est tota damnata: scd tanquam figulus Deus, (hanc cnim similitudinem non impruden- tcr, sed prudenter introducit Apostolus,) ex eadem massa fccit aliud vas in honorem, aliud in contumeliam. Prius autem fa- ctum est vas in contumeliam, post vero alterum in honorcm. quia et in ipso uno, sicut iam dixi, homine, prius est reprohum, unde necesse est incipiamus, et ubi non est nccesse ut rema- neamus; posterius vero probum, quo proficientcs veniamus, ct quo pervenientes maneamus. Proinde non quidem omnis homo malus erit bonus, nemo tamen erit bonus qui non crat malus sed quanto quisquc citius mutatur in melius, hoc in se facit no- minari quod apprehendit celerius , ct posteriore coopcrit voca- bulum prius. Scriptum est itaquc de Cain, quod condiderit civi- tatem: Abcl autem tanquam percgrinus non condidit. Superna est enim sanctorum Civitas, quamvis hic pariat cives, in quibus peregrinatur, donec regni eius tempus adveniat, cum congrega- tura est omnes in suis corporibus rcsurgentes, quando eis pro- missum dabitur rcgnum, ubi cum suo principe Rege saeculorum sine ullo temporis fine regnabunt.

C A P. II.

Defiliis carnis et filiis promissionis. Vmbra sanc quacdam Civitatis huius et imago prophetica ci signiiicandae potius quam praesentandac servivit in tcrris, quo eani tempore demonstrari oportebat, ct dicta cst ctiam ipsa Ci- vitas sancta merito significantis imaginis , non cxprcssae, sicut futura cst, vcritatis. De hac imagine serviente, et dc illa quam significat libcra Civitate, sic Apostolus ad Galatas loquitur: Dicite mihi, inquit, sub lege volentes esse, legem non audistis? Scriptum est enim, quod Abraham duos filios habuit , unum de ancilla, et unum de libera. Sed ille quidem qui de ancilla, se- cundum carnem natus est ; qui autem de libera, per repromis-

I)E CIVITATE DEI LIB. XV. 39

sionem: quae sunt in allegoria. Ilaec enim sunt duo testamen- ta, unum quidem a monte Sina in serritutem generans , quod \quae\ est Agar. Sina enim est muns in Arabia, qui coniunctus est huic quae nunc est Ilierusalem, servit enim cum filiis suis. Quae autem sursum est Ilierusalem, libera est, quae est mater omnium nostrum [nostra]. Scriptum est enim, Laetare ste?'ilis, quae non paris; erumpe et clama, quae non parturis : quoniam multi filii desertae, magis quam eius quae habet virum. Nos autem, fratres, secundum lsaac promissionis filii sumus. Sed sicut tunc qui secundum carnem natus fuerat, persequebatur eum qui secundum spi?'itum; ita et nunc. Sed quid dicit Scri- ptura? Eiice ancillam et filium eius: non enim haeres erit filius ancillae cumfilio liberae. Nos autem, fratres, non sumus an cillae filii, sed liberae, qua libertate Christus nos liberavit. Haec forma intelligendi de Apostolica auctoritate descendens lociim nobis aperit, quemadmodum Scripturas duorum Testa- mcntorum vetcris et novi accipere dcbcamus. Pars enim quae- dam tcrrenae Civitatis imago coelestis Civitatis cffecta est, non se significando, sed alteram; et ideo servicns. Non enim proptcr sc ipsam, scd propter aliam significandum est instituta; et praeccdcntc alia significatione ct ipsa praefigurans praefigu- rata est. Namque Agar ancilla Sarae, eiusque filius, imago quaedam huius imaginis fuit. Et quoniam transiturae erant um- brac luce vcnicnte, ideo dixit libera Sara, quae significabat li- bcram Civitatcm, cui rursus alio modo significandae etiam illa umbra servicbat: Eiice ancillam et filium eius, non enim haeres erit filius ancillae cum filio meo Isaac, quod ait Apostolus, cum filio liberae. Invenimus ergo in terrena Civitate duas for- mas , unam suam praesentiam demonstrantem, alteram coclesti Civitati significandae sua praescntia servicntem. Parit autem civcs tcrrcnae Civitatis pcccato vitiata natura, coelestis vero Civitatis civcs parit a peccato naturam liberans gratia : unde il- la vocantur vasa irae, ista vasa misericordiae. Significatum est hoc etiam in duobus filiis Abrahae, quod unus de ancilla, quae diccbatur Agar, secundum carncm natus est Ismael, alter au- tem de Sara libera secundum promissioncm natus est Isaac. Vtcrque quidem de scmine Abrahae: sed iilum genuit demon- strans consuctudo naturam , istum vero dedit promissio signifi- cans gratiam. lbi humanus usus ostenditur, hic divinum bencfi- cium commendatur.

C A P. III. De sterilitate Sarae, quam Dei gratia foecundavit.

Sara quippe sterilis erat, et desperatione prolis, saltem de

40 DlVl AVRELII AVGVSTINI

aneilla sua coneupiscens habere, quod cle se ipsa non sc possc cernebat, dedit eam foetandam viro de quo parcre voluerat, nec potuerat. Exegit itaque etiam sic debitum de marito, utens iurc suo in utero alieno. Natus est ergo Ismacl, sicut nascuntur ho- mincs, pcrmixtione sexus utriusque, usitata legc naturac. Ideo dictum est secundum carnem: non quod ista bcneticia Dei nou sint, aut non illa operctur Dcus, cuius opifex sapientia attingit, sicut scriptum est, a fine usque ad finem fortiter , et disponit omnia suaviler: sed ubi significandum fuerat Dei donum, quod indebitum hominibus gratis gratia largiretur, sic oportuit dari filium, qucmadmodum naturae non debebatur excursibus. Ne- gat enim natura iam filios tali commixtioni maris ct fcminae, qualis csse poterat Abrahae et Sarae in illa iam aetate, etiam niulieris accedente sterilitate, quac nec tunc parerc potuit, quando non aetas foecunditati, scd actati foecunditas defuit. Quod ergo naturac sic affectae fructus posteritati* non debeba- tur, significat quod natura gcneris humani peccato vitiata, ac per hoc iure damnata, nihil verae felicitatis in posterum mcrc- batur. Recte igitur significat Isaac pcr rcpromissionem natus filios gratiac cives Civitatis liberae, socios pacis aeternae, ubi sit non amor propriae ac privatae quodam modo voluntatis, scd communi codemque immutabili bono gaudcns , atque ex multis unum cor faciens, id est, perfecte facta concors obedicntia cari- tatis.

C A P. I V. De terrenae Civitatis vel concerlatione, vel pace.

Tcrrena porro Civitas , quae sempitcrna non erit, (ncque enim cum cxtremo supplicio damnata fuerit, iam Civitas erit,) hic habct bonum suum, cuius societate laetatur, qualis esse de talibus rcbus laetitia potest. Et quoniam non est tale bonum, ut nullas angustias faciat amatoribus suis, ideo Civitas ista ad- vcrsus se ipsam plcrumquc dividitur litigando, bellando, atque pugnanclo, et aut mortiferas, aut certe mortalcs victorias rcqui- rendo. Nam ex quacunquc sui partc advcrsus altcram sui par- tem bcllando surrcxerit, quacrit csse victrix gentium, cum sit captiva vitiorum. Et si quidcm cum vicerit, superbius cxtolli- tur, ctiam [sicj mortifera; si vero conditioncm cogitans casus- quc communcs, magis quac accidere possunt adversis angitur, quam eis quae provcnerint secundis rcbus inflatur, tantummodo mortalis cst ista victoria. Neque enirn sempcr dominari poterit pcrmanendo, eis quos potucrit subiugarc vincendo. Non autcm rcctc dicuntur ca bona non csse, quae concupiscit hacc Civitas, quando cst et ipsa in suo gcnerc humano mclior. Concupiscit

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 41

enim terrcnam quandam pro rcbus infimis paccm: ad eam nam- que desiderat pcrvcnirc bcllando. Quoniam si vicerit, et qui re- sistat non fuerit, pax crit, quam non habebant partes invicem advcrsantcs , et pro his rebus quas simul habere non poterant infelici cgestate certantcs. Hanc paccm rcquirunt laboriosa bclla: hanc adipiscitur quac putatur gloriosa victoria. Quando autem vincunt qui causa iustiore pugnabant, quis dubitet, gra- tulandam esse victoriam, ct provenisse optabilem pacem? Haec bona sunt, et sine dubio Dei dona sunt. Sed si neglectis melio- ribus, quac ad supcrnam pertinent Civitatem, ubi crit victoria in acterna et summa pace secura, bona ista sic concupiscuntur, ut vcl sola esse credantur, vel his quae meliora creduntur, am- plius diligantur; nccesse est miseria consequatur, et quae inc- rat augeatur.

C A P. V.

De primo terrenae Civitatis auctore fratricida, cuius impietati Ro» manae urbis conditor germani caede responderit.

Primus itaque fuit terrenae Civitatis conditor fratricida: nam suum fratrem civem Civitatis aeternae in liac terra pere- grinantem invidentia victus occidit. Vnde mirandum non est, quod tanto post in ea civitate condenda, quae fuerat huius ter- renae Civitatis, de qua loquimur, caput futura, et tam multis gcntibus rcgnatura, huic primo exemplo, et ut Gracci appellant (XQ^tTviTio quacdam sui generis imago respondit. Nam et illic, sicut ipsum facinus quidam poeta commemoravit illorum, Fra- terno prinu maduerunt sanguine muri. Sic enim condita est Roma, quando occisum Remum a fratre Romulo Romana testa- tur historia: nisi quod isti terrenac Civitatis ambo civcs erant Ambo gloriam de Romanae rcipublicac institutione quacrebant: sed ambo eam tantam, quantam, si unus essct, habere non po- tcrant. Qui enim volcbat dominando gloriari, minus utique do- niinarctur, si cius potcstas vivo consorte minucretur. Vt ergo totam dominationem haberet unus. ablatus est socius: et scelere crevit in pcius, quod innocentia minus esset et melius. Hi au- tcm fratrcs Cain et Abel non habcbant ambo inter sc similcm rerum terrenarum cupiditatcm; ncc in hoc alter alteri invidit, quodeius dominatus fieret angustior, qui alterumoccidit, si ambo dominarentur: (Abel quippe non quaerebat dominationem in ea civitate, quae condebatur a fratre:) scd invidentia illa diabolica, qua invidcnt bonismali, nulla alia causa, nisi quia illi boni sunt, illi mali. Nullo enim modo fit minor accedcnte seu pcrmanente consortc possessio bonitatis; imo posscssio bonitas, quam tanto latius, quanto concordius individua sociorum possidct caritas.

42 DIVl AVRELII AVGVSTINI

Nonliabcbitdcnique istam possessionem, qui camnoluerithabcic cominunein; et tanto eani repcriet ainpliorem, quanto amplius ibi potucrit amarc consortcm. Illud igitur quod inter Rcmum ct Romulum exortum est, queniadmodum adversus se ipsam ter- rcna Civitas dividatur, ostendit: quod auteni intcr Cain et Abel, inter duas ipsas Civitates, Dei ct hominum, inimicitias dcmon- stravit. Pugnant crgo inter se mali et mali. Item pugnant inter sc boni et mali. Boni vero et boni, si perfccti sunt, inter se pugnarc non possunt. Proficientes autem nondumque perfccti ita possunt, ut bonus quisque ex ea parte pugnet contra alte- rum, qua etiam contra semetipsum. Et in uno quippe homine caro concupiscit adversus spiritum, et spiritus adversus car- nem. Concupiscentia ergo spiritalis contra alterius potest pu- gnare carnalem, vel concupiscentia carnalis contra alterius spi- ritalem, sicut intcr se pugnant boni ct mali: vcl certe ipsae concupiscentiae carnales inter sc duorum bonorum, nondum utique perfectorum, sicut inter se pugnant mali et mali, doncc eorum qui curantur ad ultimam victoriam sanitas perducatur.

C A P. V I.

De languoribus quos cx poena peccati etiam cives Civitatis Dei in hu- ius vitae peregrinatione patiuntur, et a quibus Deo medente

sanantur.

Languor est quippe iste, id est, illa inobedientia, de qua in libro quarto decimo disseruimus, primae inobedientiac suppli- cium ; et idco non natura, sed vitium: propter quod dicitur pro- ficicntibus bonis, et ex fide in hac pcregrinationc vivcntibus: Invicem onera vestra portate, et sic adimplebitis legem Chri- sti. Item alibi dicitur: Corripite inquietos, consolamini pusilla- nimes, suscipite infirmos^ patientes estote ad omnes. Videte ne quis rnalum pro malo alicui reddat. Iteni alio loco: Si praeoc- cupatus fuerit homo in aliquo delicto , vos qui spiritales estis, instruite huiusmodi in spirilu mansuetudinis, intendens te ipsumy ne et tu tenteris. Et alibi: Sol non occidat super ira- cundiam vestram. Et in Evangelio: Si peccaverit in te frater tuus, corripe eum inter te et ipsum solum. Item de pcccatis, in quibus multorum cavctur oflensio , Apostolus dicit: Peccantes coram omnibus argue, ut et caeteri timorem habeant. Proptcr hoc et dc vcnia invicem danda, multa praecipiuntur , ct magna cura, proptcr tcnendam paccm, sinc qua ncmo poterit vidcre Dcum : ubi illc tcrror est, quando iubetur servus deccm millium talcntorum rcddcrc debita, quac illi fucrant relaxata, quoniam debitum dcnariorum ccntum conservo suo non relaxavit. Qua sunilitudiiie proposita, Dominus lcsus adiccit, atquc ait: Sic et

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 43

volis faciet Pater vester coelestis, si non dimiseritis unusquis- que fratri suo de cordibus vestris. Hoc modo curantur cives Civitatis Dei in hac terrena peregrinantes , ct paci supcrnae patriae suspirantes. Spiritus autem sanctus opcratur intrin- secus , ut valcat aliquid medicina, quae adhibetur extrinsecus. Alioquin ctiamsi Dcus ipsc utens crcatura sibi subdita in ali- qua specie huniana sensus alloquatur humanos, sivc istos cor- poris, sive illos, quos istis similliinos habemus in somnis, nec intcriore gratia mentem regat atque agat, nihil prodest homini omnis praedicatio veritatis. Facit autem hoc Dcus a vasis mi- sericordiae irae vasa discernens, dispensatione qua ipse novit multum occulta, sed tamcn iusta. Ipso quippe adiuvante mi- rabilibus et latcntibus inodis, quum peccatum, quod habitat in membris nostris, quae potius iam poena pcccati est, sicut Apo- stolus praecipit, non regnat in nostro mortali corporc ad obe- diendum desidcriis cius, nec ei membra nostra velut iniquita- tis arma exhibcmus , convcrtitur ad mentem non sibi ad mala, Deo rcgente, consentientem ; et cam rcgentem tranquillius nunc habcbit, postea sanitate perfccta atque immortalitate pcr- cepta homo sinc ullo peccato in aeterna pace rcgnabit.

C A P. VII.

De causa ct pertinacia sceleris Cain, quem a facinore concepio nec

Dei sermo revocavit.

Sed hoc ipsum, quod sicut potuimus exposuimus, quumDeus loquutus csset adCain eo more [modo], quo cum primis homini- bus pcr creaturam subiectam velut eorum socius forma congrua loquebatur, quid ei profuit? Nonne conceptum scclus in ne- cando fratre etiam post verbum divinac admonitionis implevit? Nam quum sacriticia discrevissct amborum, in illius rcspiciens, huius despiciens, quod non dubitandum est potuisse cognosci signo aliquo attestantc visibili; et hoc ideo fecissct Deus, quia mala erant opera huius, fratris vcro eius bona; contristatus cst Cain valde, et concidit facics eius. Sic enim scriptum est, Et dixit Dominus ad Cain, Quare tristis factus es, et quare concidit facies tua? Nonne si recte offeras , recte autem non dividaS) peccasti? Quiesce: ad te enim conversio eius^ et tu dominaberis illius. In hac admonitione quam Deus protulit ad Cain, illud quidem quod dictum est, Nonne si recte offeras, recte autem non dividas , peccasti, quia non clucet cur vel undc sit dictum, multos sensus peperit eius obscuritas, quum divinarum Scripturarum quisque tractator sccundum fidei rc- gulam id conatur cxponcre. Rectc quippe offcrtur sacrincium,

44 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quum offertur Dco vcro, cui uni tantummodo sacrificandum est. Non autem rccte dividitur, dum non discernuntur rectc vel loca, vcl tempora, vel res ipsae quae offeruntur, vel qui offert, et cui offcrtur, vel hi quibus ad vcscendum distribuitur quod oblatum est: ut divisionem hic discretionem intelligamus ; sive quum offertur, ubi non oportet, aut quod non ibi, sed alibi oportet; sive quum offertur, quando non oportet, aut quod non tunc, sed alias oportet; sive quum id offertur, quod nusquam ct nunquam penitus dcbuit; sive quum electiora sibi eiusdem gcncris rcrum tenet homo, quam sunt ea quae offert Deo; sive quum eius rei quae oblata est, lit particcps profanus, aut qui libet quem fas non est fieri. In quo autem horum Deo displi- cuerit Cain , facile non potest inveniri. Sed quoniam Ioannes Apostolus, quum de his fratribus loqueretur, Non sicut Cain, inquit, qui ex maligno erat, et occidit fratrem suum : Et cu- ius rei gratia occidit eum? Quia opera illius maligna fuerunt, fratris autem illius iusta: datur intelligi, propterea Deum non rcspcxisse in munus eius, quia hoc ipso male dividebat, dans Deo aliquid suum, sibi autcm se ipsum. Quod omnes fa- ciunt qui non Dei, sed suam sectantes voluntatem, id est, non recto, sed perverso cordc viventes, offerunt tamen Dco munus, quoputant cumredimi, ut corum non opituletur sanandis pravis cupiditatibus, sed explendis. Et hoc est proprium terrenae Ci- vitatis, Dcum vcl deos colere, quibus adiuvantibus regnet in victoriis ct pace terrena, non caritate consulendi, scd domi- nandi cupiditate. Boni quippc ad hoc utuntur mundo, ut fruan- tur Dco : mali autem contra, ut fruantur niundo, uti volunt Dco; qui tamcn eum vel cssc, vel res humanas curare iam crc- dunt. Sunt enim multo deteriores, qui nec hoc quidem credunt. Cognito itaque Cain quod super eius germani sacrifieium, ncc super suum rcspcxerat Dcus , utiquc fratrem bonum mutatus imitari, non elatus dcbuit aemulari. Sed contristatus est , et concidit facies eius. Hoc peccatum maxime arguit Deus , tri- stitiam de altcrius bonitate, et hoc fratris. Hoc quippc arguen- do interrogavit diccns, Quare contristatus es , et quare conci- dit facies tua? Quia enim fratri invidebat, Deus videbat, ct hoc arguebat. Nam hominibus, quibus absconditum cst cor al- tcrius, esse possct ambiguum, ct prorsus inccrtum, utrum illa tristitia malignitatcm snam, in qua sc Dco displicuissc didicc- rat, an fratris dolucrit bonitatcm, quae Deo placuit, quum in sacrificium cius adspcxit. Scd rationcm Deus rcddcns, cur cius oblationcm accipcrc nolucrit, ut sibi ipsc potius mcrito, quam ci immcrito fratcr displiccret, quum cssct iniustus non

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 45

recte dividcndo, hoc cst, non rccte vivendo, et indignus cuius approbarctur oblatio, quam essct iniustior, quod fratrcm iu- stum gratis odissct, ostendit.

Non tamcn eum dimittens sinc mandato sancto, iusto et bono : Quiesce, inquit; ad te enirn conversio eius, et tu domina- beris illius. Numquid fratris? Absit. Cuius igitur, nisi pec- cati? Dixcrat enim, Peccasti: tum deinde addidit, Quiesce\ ad te enim conversio eius, et tu dominaberis illius. Potest qui- dem ita inteliigi ad ipsum hominem convcrsionem essc debere pcccati, ut nulli alii quam sibi sciat tribuere deberc quod pec- cat. Haec est enim salubris poenitentiae medicina, et veniae pctitio non incongrua, ut ubi ait, Ad te enim conversio eius, non subaudiatur, crit; scd, sit; praecipientis vidclicet, non praediccntis modo. Tunc cnim dominabitur quisque peccato, si id sibi non defcndcndo praeposuerit, sed poenitendo subiecc- rit: alioquin ct illi serviet dominanti, si patrocinium adhibue- rit accidenti. Sed ut peccaturn intelligatur concupiscentia ipsa carnalis , dc qua dicit Apostolus , Caro concupiscit adversus spiritum ; in cuius carnis fructibus ct invidiam commcmorat, qua utiquc Cain stimulabatur, ct accendebatur in fratris exi- tium : bcne subauditur, erit, id cst, Ad te enim conversio eius crit, et tu dominaberis illius. Cum enim commota fuerit pars ipsa carnalis, quam peccatum appellat Apostolus , ubi dicit, Non ego operior illud, sed quod habitat in me peccatum : quam par- tem animi etiam philosophi dicunt esse vitiosam, non quae mentcm debeat trahcre, sed cui mens debeat imperare, eamquc ab illicitis opcribus ratione cohibere: cum ergo commota fuerit ad aliquid pcrperam committcndum, si [ac] quiescatur et obtcm- peretur diccnti Apostolo, Ne exhibueritis membra vestra arma iniquitatis peccato; ad mcntem domita et victa convertitur, ut subditac ratio dominetur. Hoc praecepit Deus huic, qui fa- cibus invidiac inflammabatur in fratrem et quem debucrat imi- tari, cupiebat auferri. Quiesce, inquit: Manus ab scelcre con- tinc; non regnet peccatum in tuo mortali corpore ad obedien- dum desidcriis eius , nec exhibeas membra tua iniquitatis arma peccato. Ad te enim conversio eius: dum non adiuvatur rela- xando, sed quiescendo fraenatur. Et tu dominaberis illius: ut cum forinsecus non permittitur operari, sub potestate men- tis regcntis et bencvolentis assucscat etiam intrinsecus non moveri. Dictum est tale aliquid in eodem divino libro et dc muliere, quando post peccatum Deo interrogante atque iudi- cantc damnationis scntcntias acceperunt, in serpentc diabolus, ct in sc ipsis illa ct maritus. Cum enim dixisset ci, Multipli-

40 DIVI AVRELII AVGVSTINI

cans mulliplicabo tristitias tuas et gemitum tuum, et in tristu tiis paries fdios : deinde addidit: Et advirum tuum conversio tua , et ipse dominabitur tui. Quod dictum est ad Cain de pec- cato, vel de vitiosa carnis concupiscentia, hoc isto loco dc pcceatricc femina: ubi intelligendum cst, virum ad regendam uxorem, animo carnem regenti similem esse oportere. Proptcr quod dicit Apostolus, Qui diligit uxorem suam se ipsum dili- git: nemo enim unquam carnem suam odio habuit. Sananda sunt enim haec, sicut nostra: non sicut aliena, damnanda. Sed illud Dei praeceptum Cain sicut praevaricator accepit. In- valescente quippe invidentiae vitio, fratrem insidiatus occidit. Talis erat terrenae conditor Civitatis. Quomodo autem signi- ficavcrit etiam ludaeos, a quibus Christus occisus est pastor ovium hominum , quem pastor ovium pecorum praeiigurabat Abel , quia in allegoria prophetica rcs cst, parco nunc dicerc, et quaedam hinc adversus Faustum Manichaeum dixisse me recolo.

C A P. VIII.

Quae ratio fuerit, ut Cain inter pnncipia generh humani conderet

civitatem.

Nunc autem defendenda mihi videtur historia, ne sit Scri- ptura incredibilis, quae dicit aedificatam ab uno homine civita- tcm eo tempore, quo non plus quam viri quatuor, vel potius trcs, postca quam fratrem frater occidit, fuisse videntur in terra, id cst, primus homo pater omnium, et ipse Cain, et eius filius Enoch, ex cuius nomine ipsa civitas nuncupata est. Sed hoc quos movet, parum considerant, non omnes homines, qui tunc esse potuerunt, scriptorem sacrae huius historiae necesse ha- buisse nominare; sed eos solos, quos opcris suscepti ratio po- stulabat. Propositum quippe scriptoris illius fuit, per quem Spiritus sanctus id agcbat , pcr successiones ccrtarum gcnera- tionum ex uno hominc propagatarum pervenire ad Abraham, ac dcinde ex eius semine ad populum Dei: in quo distincto a cacteris gentibus pracfigurarentur et praenuntiarentur omnia quae de Civitate, cuius aeternum crit regnum, et de Rege cius codemque conditore Christo in Spiritu praevidebantur essc ven- tura; ita ut nec de altcra societate hominum taceretur, quam tcrram dicimus Civitatem, quantum ci commemorandae satis csset, ut Civitas Dei ctiam suae advcrsariae comparatione cla- rescat. Cum igitur Scriptura divina, ubi et numerum anno- rum, quos illi homines vixerunt, commcmorat, ita concludat, ut dicat dc illo de quo loquebatur, Et genuit filios etfiiias, et fuerunt omnes dies illius, vel illius} quos vixit. anni tot, et

DE CIVITATE DEl LIB. XV. 47

mortuus est : numquid quia cosdem filios et filias non nominat, ideo intclligcre non dcbemus per tam multos annos , quibus tunc in sacculi huius prima actate vivebant, nasci potuissc plu- rimos homincs , quorum coetibus condi possent etiam plurimae civitatcs? Scd pertinuit ad Deum, quo ista inspirante conscri- pta sunt, has duas socictates suis diversis generationibus pri- mitus digercre atquc distingucre: ut seorsum hominum, hoc est, sccundum hominem viventium, seorsum autem tiliorum Dei, id est, hominum sccundum Deum viventium generationcs contcxercntur usquc ad diluvium, ubi ambarum societatum discretio concrctioque narrantur: discrctio quidcm, quod am- barum scparatim gcncrationcs commcmorantur, unius fratrici- dae Cain, altcrius autcm qui vocabatur Seth; natus quippc fuc- rat et ipse de Adam, pro illo quem frater occidit: concrctio au- tem , quia bonis in deterius declinantibus , tales univcrsi facti fucrant, ut diluvio delerentur, excepto uno iusto, cui nomen erat Noe, ct cius coniugc, ct tribus filiis, totidcmque nuribus, qui homines, octo cx illa omnium vastationc mortalium pcr ar- cam evadere meruerunt.

Quod igitur scriptum cst, Et cognovit Cain uxorem suam, et concipiens peperit Enochj et erat aedificans civitatem in nomine filii sui Enoch: non cst quidem consequens, ut istum primum filium genuisse credatur. Neque enim hoc ex eo putan- dum cst, quia dictus est cognovisse uxorem suam, quasi tunc sc illi primitus concumbcndo miscuisset. Nam ct de ipso patrc omnium Adam non tunc solum hoc dictum est, quando conce- ptus cst Cain, quem primogenitum videtur habuisse: verum ctiam posterius eadcm Scriptura, Cognovit} inquit, Adam uxo- rem suarn, et concepit, et peperit filium, et nominavit nomen illius Seth. Vndc intelligitur ita solere illam Scripturam lo- qui, quamvis non semper cum in ca legitur factos hominum fuissc conceptus, non tamen solum cum primum sibi scxus uter- que miscctur. Ncc illud neccssario cst argumento, ut primo- genitum patri existimemus Enoch , quod eius nomine civitas illa nuncupata cst. Non enim ab re est, ut proptcr aliquam causam, cum ct alios haberet, diligcrct eum pater caeteris am- plius. Ncque enim et ludas primogenitus fuit, a quo ludaea cognominata est, et ludaei. Sed etiamsi conditori civitatis il- Uus istc filius primus est natus, non ideo putandum est tunc a patre conditae civitati nomen cius impositum, quando natus est; quia ncc constitui tunc ab uno potcrat civitas , quae nihil aliud cst quam hominum multitudo aliquo societatis vinculo col- ligata: scd cum illius hominis familia tanta numcrositate crc-

48 DIVl AVRELII AVGVSTINI

sceret, ut haberet iam populi quantitatem, tunc potuit utique fieri, ut ct constitueret, et nomen primogeniti sui constitutae imponeret civitati. Tam longa quippe vita illorum hominum fuit, ut illic memoratorum, quorum et anni taciti non sunt, qui minimum vixit ante diluvium, ad scptingentos quinquaginta trcs perveniret. Nam plures nongcntos annos etiam transic- runt, quamvis nemo ad mille pcrvcnerit. Quis itaque dubita- vcrit, per unius hominis aetatem tantum multiplicari potuisse genus humanum, ut esset unde constitueretur non una, sed plurimac civitates? Quod ex hoc coniici facillime potest , quia ex uno Abraham non multo amplius quadringentis annis nume- rositas Hebracae gentis tanta procreata est, ut in exitu eius- dem populi ex Aegypto sexcenta millia hominum fuisse refe- rantur bcllicae iuventutis, ut omittamus gentem Idumaeorum non pcrtinentem ad populum Israel, quam genuit frater eius Esau nepos Abrahae, et alias natas (gentes) ex semine ipsius Abrahae, non per Saram coniugem procreatas.

C A P. IX.

De longa vita hominum, quae fuit ante diluvium, et de ampliorc hu- vianorum corporum forma.

Quamobrem nullus prudens rerum cxistimator dubitaverit, Cain, non solum aliquam, verum ctiam magnam potuisse con- dere civitatem, quando in tam longum tempus prodebatur vita mortalium : nisi forte infidelium quispiam ex ipsa numerositate annorum nobis ingerat quaestionem, qua vixisse tunc homincs scriptum cst in auctoribus nostris; ethoc neget csse credendum. Ita quippe non credunt etiam magnitudines corporum longe ampliores tunc fuisse quam nunc sunt. Vnde et nobilissimus corum poeta Virgilius, dc ingcnti lapidc, quem in agrorum li- mite infixum, vir fortis illorum temporum pugnans , et rapuit, ct cucurrit, et intorsit, et immisit,

Vix illum (inquit) lccti bis sex ccrvice subirent, Qualia nunc hominum producit corpora tcllus: significans maiora tunc corpora producere solere tellurcm. Quanto magis igitur tcmporibus recentioribus mundi, ante il- lud nobile diffamatumque diluvium? Scd de corporum magni- tudine plerumque incrcdulos nudata per vetustatcm sive pcr vim fluminum variosquc casus sepulcra convincunt, ubi appa- ruerunt, vcl undc cccidcrunt incredibilis mngnitudinis ossa mortuorum. Vidi ipse non solus , sed aliquot mecum in Vti- censi littorc molarcm hominis dcntem tam ingcntem, ut si in nostrorum dcntium modulos minutatim concidcretur , ccntum

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 49

nobis vidcrctur facerc potuisse. Sed illum gigantis alicuius fuissc crediderim. Nam practcr quod crant omnium multo ma- iora, quam nostra tunc corpora, gigantes longe cacteris antc- ibant. Sicut aliis dcinde nostrisque temporibus rara quidem, sed nunquam ferme defuerunt, quac modum aliorum plurimum cxcedcrcnt. Plinius Secundus doctissimus homo, quanto ma- gis magisquc practcrit saeculi cxcursus , minora corpora natu- ram ferre testatur. Quod etiam Homerum commemorat saepe carmine fuissc conqucstum, non haec velut poetica figmenta deridcns, sed in historicam iidem tanquam miraculorum natu- ralium scriptor assumcns. Verum, utdixi, antiquorum ma- gnitudines corporum inventa plerumque ossa, quoniam diutur- na sunt, etiam multo posterioribus saeculis produnt. Anno- rum autem numerositas cuiusque hominis, qui teinporibus illis fuit, nullis nunc talibus documentis vcnire in experimentum potest. Nec tamcn idco lides sacrac huic historiae deroganda est, cuius tanto impudentius narrata non credimus, quanto im- pleri ccrtius praenuntiata conspicimus. Dicit tamcn etiam idcm Plinius, esse adhuc gentem, ubi ducentos annos vivitur. Si ergo humanarum vitarum diuturnitates , quas experti non sumus, hodie habere creduntur incognita nobis loca, cur noii habuisse credantur et tempora? An vcro est credibile alicui esse quod hic non est, ct incredibile est aliquando fuisse quod nunc non est?

C A P. X.

De dijferentia quae inter Hebraeos et nostros codices videntur anno- rum numeri dissonare.

Quocirca ctsi inter Hebraeos et nostros codices de ipso nu- mero annorum nonnulla videtur esse distantia, quod ignoro qua ratione sit factum: non tamcn tanta est, ut illos homines tam longaevos fuissc disscntiant. Nam ipse homo primus Adam, ante quam gigneret filium qui appellatus cst Seth , ducentos triginta annos vixisse reperitur in codicibus nostris, in He- braeis autem ccntum triginta perhibetur. Sed postea quam eum genuit, septingentos vixisse legitur in nostris , octingen- tos vero in illis. Atque ita in utriusque universitatis summa concordat. Ac dcinde per consequentes generationcs antc quam gignatur qui gigni commcmoratur , minus vixissc apud Hcbracos pater eius invcnitur centum annos: sed postea quam est genitus idem ipse, centum minus quam in Hebracis inve- niuntur in nostris. Atque ita hinc ct indc numcri univcrsitas consonat. In sexta autem generationc nusquam utriquc codi- ccs discrcpant. In septima vcro, ubi illc qui natus est Enoch, II. D

50 DIVI AVRELII AVGVSTINI

non mortuus, scd quod Deo placucrit translatus essc navratur, eadem dissonantia cst, quac in superioribus quinquc dc centum annis antc quam gigneret eum qui ibi commemoratus cst filium : atque ita in summa similis consonantia. Vixit enim annos, ante quam transferretur , secundum utrosque codiccs ccclxv. Octa- va generatio habet quidem nonnullam diversitatcm, sed mino- rem, ac dissimilem caeteris. Mathusalem quippc, quem genuit Enoch , ante quam gigneret eum qui in ipso ordine sequitur, secundum Hebraeos non centum minus, sed viginti amplius vi- xit annos: qui rursus in nostris postca quam eum genuit, re- periuntur additi, ct in utrisque sibi summa universi numeri oc- currit. In sola nona generatione, id est, in annis Lamech filii Mathusalem, patris autem Noe, summa universitatis discrc- pat, sed non plurimum. Viginti enim et quatuor annos plus vixisse in Hebraeis, quam in nostris codicibus invenitur. Nam ante quam gigneret filium, qui vocatus cst Noe, sex minus habet in Hebraeis quam in nostris : postea vero quam eum ge- nuit, triginta amplius in eisdem quam in nostris. Vnde sex illis detractis , restant xxiv. ut dictum est.

C A P. XI.

De annis Mathusalem , cuius aetas quatuordecim annis diluvium vide

tur excedere.

Per hanc autem discrepantiam Hebraeorum codicum atquc nostrorum, exoritur iila famosissima quaestio, ubi Mathusalem quatuordecim annos vixisse post diluvium computatur, quum Scriptura ex omnibus qui in terra tunc fuerant, solos octo ho~ mines in arca cxitium commemoraret evasisse diluvii, in qui- bus Mathusalcm non fuit. Secundum codices enim nostros, Mathusalem prius quam gigneret illum, quem vocavit Lamcch, vixit annos centum sexaginta septem: deinde ipse Lamech, ante quam cx illo natus csset Noe, vixit annos centum octo- ginta octo, qui simul fiunt trccenti quinquaginta quinque. His adduntur sexcenti Noe, quoto eius anno diluvium faetum est: qui fiunt nongenti quinquaginta quinque, ex quo Mathusalem natus est usque ad annum diluvii. Omncs autcm anni vitac Mathusalem nongenti scxaginta novcm computantur : quia quum vixisset annos centum sexaginta septem, et gcnuissct filium, qui cst appellatus Lamcch, post eum genitum vixit an- nos octingentos duos : qui omnes, ut diximus, nongcnti sexa- ginta novcm fiunt. Vndc dctractis nongcntis quinquaginta quinque ab ortu Mathusalem usque ad diluvium, remanent qua- tuordccim, quibus vixisse creditur post diluvium. Proptcr

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 51

quod cum nonnulli, etsi non in terra, ubi omnem carnem, quam vivere inaquisnatura non sinit, constat fuisse deletam, cum pa- tre suo qui translatus fuerat aliquantum fuisse, atque ibi donec diluvium praetcriret, vixisse arbitrantur; nolcntes derogare fidem codicibus , quos in auctoritatcm celcbriorum susccpit Ec- clesia, ct credentes ludaeorum potius quam istos non habere quod verum est. Non cnim admittunt, quod magis hic esse potuerit crror intcrpretum , quam in ea lingua esse falsum, unde in nostram per Graecam Scriptura ipsa translata est. Sed inquiunt, non esse credibile Septuaginta interpretes, qui uno simul tempore unoquc sensu interpretati sunt, errare potuisse, aut ubi nihil corum intcrerat, voluisse mentiri; ludaeos vero, dum nobis invidcnt , quod Lex et Prophetae ad nos interpre- tando transierint , mutasse quaedam in codicibus suis , ut no- stris minueretur auctoritas. Hanc opinionem vei suspicionem accipiat quisque ut putaverit: certum est tamen, non vixisse Mathusalem post diluvium , sed eodem anno fuisse defunctum, si verum est quod de numero annorum in Hcbraeis codicibus invenitur. De illis autem Septuaginta interprctibus quid mihi videatur, suo loco diligentius inserendum est, quum ad ipsa tempora , quantum necessitas huius Operis postulat, commemo- randa, adiuvante Domino, venerimus. Praesenti enim sufficit quaestioni secundum utrosque codices tam longas habuisse vi- tas illius aevi homines , ut possit aetate unius, qui dc duobus, quos solos terra tunc habuit, parentibus primus est natus, ad constituendam etiam civitatem multiplicari genus humanum.

CAP. XII.

De opinione eorum , qui primorum lemporum homines tam longaevos, quam scribitur, fuisse noncredunt.

Ncque enim ullo modo audiendi sunt, qui putant aliter an- nos illis temporibus computatos, id est, tantae brevitatis, ut unus annus noster decem illos habuisse credatur. Quapropter, inquiunt, cum audierit quisque vel legerit, nongentos annos quemquam vixisse, debet intelligerc nonaginta: decem quippe illi anni, unus cst nostcr ; ct deccm nostri, centum illi fuerunt. Ac per hoc, ut putant, viginti trium annorum fuit Adam, quando genuit Seth; et ipse Seth viginti habebat (annos) et sex menses , quando ex illo natus cst Enos , quos appellat Scri- ptura duccntos et quinque annos. Quoniam sicut isti suspican- tur, quorum cxponimus opinionem, unum annum qualcm nunc habemus, in decem partes illi dividebant, et easdem partes an- nos vocabant. Quarum partium habet una quadratum senarium,

D2

52 DIVl aVRELII AVGVSTINl

co quod Dcus sex dicbus pcrfcccrit opera sua, ut in septimo requicsceret. De qua re in libro undecimo, sicut potui, dispu- tavi. Sexies autcm seni, qui numerus quadratum scnariuiu facit, triginta sex dies fiunt: qui multiplicati decics , ad tre- centos sexaginta perveniunt, id est , duodecim mcnses lunares. Propter quinque dics enim reliquos, quibus solaris annus im- pletur, et diei quadrantem, propter quem quater ductum co anno, quem bissextum vocant, unus dics adiicitur, addcbantur a vcteribus postea dics, ut occurrerct numerus annorum, quos dies Romani intercalares vocabant. Proinde etiam Enos, quem genuitSeth, decem etnovem agebat annos, quando ex illo natus est filius eius Cainan, quos annos dicit Scriptura eentum nona- ginta. Et deinceps per omnes generationes, in quibus homi- num anni commemorantur ante diluvium, nullus ferc in no- stris codicibus invcnitur, qui cum esset centum annorum vel infra, vel etiam ccntum viginti, aut non multo amplius, gc- nucrit filium; scd qui minima aetate genuerunt, centum sc- xaginta, et quod excurrit, fuissc referuntur: quia nemo, in- quiunt, decem annorum homo potest gignere filios, qui nume- rus centum appellabantur anni ab illis hominibus; sed in annis sexdecim est maturapubertas , et proli iam idonea procreandae, quos centum ct scxaginta annos illa tcmpora nuncupabant. Vt autcm alitcr annum tunc fuisse computatum non sit incrcdi- bile, adiiciunt quod apud plcrosque scriptores historiae rcpcri- tur, Aegyptios habuisse annum quatuor mensium, Acarnanas sex mensium, Lavinios tredccim mensium. Plinius Secundus quum commcmorasset, relatum fuisse in literas, quendam vi- xissc ccntuni quinquaginta duos annos, alium decem amplius, alios ducentorum annorum habuisse vitam, alios trecentorum, quosdam ad quingentos, alios ad sexcentos, nonnullos ad octin- gentos etiam pervenisse, haec omnia propter inscitiam tempo- rum accidisse arbitratus est. Alii quippc, inquit, aestate unum determinabant annum, et alterum hiemc , alii quadripcrtitis temporibus, sicut Arcades, inquit, quorum anni trimcstres fue- re. Adiecit etiam, aliquando Aegyptios, quorum parvos annos quaternorum mensium fuisse supra diximus, lunac fine limitassc annum. Itaque apud eos, inquit, ct singula millia annorum vi- xissc produntur.

His vclut probabilibus argumentis quidam non destruentes fidcm sacrac huius historiae, sed adstrucrc nitentcs, nc sit in- crcdibile quod tam multos annos vixisse rcferuntur antiqui, persuascrunt sibi , ncc sc suadcrc imprudcnter existimant, tam exiguum spatium tcmporis tunc annum vocatum, ut illi dcccm

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 53

sint unus nostcr, et dcccm nostri centum illorum. Hoc autem falsissiiuum csse, documento cvidcntissimo ostenditur. Quod antc quam faciam , non mihi taccndum vidctur, quac crcdibi- lior possit csse suspicio. Foteramus certe hanc asscvcrationcm cx Hcbraeis codicibus rcdargucrc atque convincere, ubi Adam non duccntorum triginta, scd centum triginta annorum fuisse rcperitur, quando tcrtium gcnuit filium: qui anni si trcdccim nostri sunt, procul dubio primum genuit, quando duodecim vel non multo amplius annorum fuit. Quis potest hac aetate ge- nerare usitata ista nobisque notissima lege naturae? Sed hunc omittamus, qui fortasse etiam quando creatus cst, potuit. Non enim eum tam parvum, quam infantes nostri sunt, factum fuisse, credibile est. Sed filius eius non ducentorum quinque, sicut nos legimus, scd-ccntum quinque fuit, quando gcnuit Enos : acperhoc, secundum istos, nondum habebat undecim annos actatis. Quid dicam de Cainam eius filio, qui quum apud nos centum septuaginta rcperiatur , apud Hebracos septuaginta legitur fuisse , quando genuit Malalehel? Quis gencrat homo scptennis, si tunc anni septuaginta nuncupabantur, qui septem fuerunt?

C A P. XIII.

An in dinumeratione annorum, Hebraeorum magis quam Septuaginta interpretum sit sequenda auctoritas.

Sed quum hoc dixcro, continuo referetur illud Iudacorum esse mendacium; de quo superius satis actum est: nam Septua- ginta interpretcs laudabiliter celebratos viros potuisse mentiri. Vbi si quaeram, quid sit credibilius, Iudaeorum gentem, tam longe lateque diffusam, in hoc conscribendum mendacium uno consilio conspirarc potuissc, et dum aliis invident auctoritatem, sibi abstulissc veritatem; an septuaginta homines, qui etiam ipsi ludaci crant, in uno loco positos, quoniam rex Aegypti Ptolcmaeus cos ad hoc opus adsciverat, ipsam veritatem genti- bus alienigenis invidissc, ct communicato istud tunc fecissc consilio: quis non videat quid proclivius faciliusque credatur? Sed absit ut prudens quispiam, vcl ludaeos cuiuslibet perversi- tatis atque malitiae tantum potuisse credat in codicibus tam multis ct tam longe latequc dispersis ; vel Septuaginta illos me- morabiles viros hoc de invidenda gentibus veritate unum com- municasse consilium. Crcdibilius ergo quis dixerit, quum pri- mum de bibliothcca Ptolemaei describi ista coepcrunt, tunc ali- quid tale fieri potuisse in codice uno, scilicet primitus inde de- scripto, unde iam latius cmanaret, ubi potuit quidem accidere etiam scriptoris error. Sed hoc in illa quacstionc dc vita Ma-

51 DIVI AVRELII AVGVSTINl

thusalcm non ahsurdum est suspicari; et in illo alio, uhi supc- rantibus xxiv. annis summa non convcnit. In his autem in quibus continuatur ipsius mcndositatis similitudo, ita ut antc genitum filium, qui ordini inscritur, alibi supersint centum anni, alibi desint; post gcnitum autem uhi deerant, supersint; ubi supererant, desint, ut summa conveniat; et hoc in prima, sccunda, tertia, quarta, quinta, scptima generatione invcnitur: videtur habere quandam, si dici potest, error ipse constantiam ; nec casum redolet, sed industriam.

Itaque iila diversitas numerorum aliter se habentium in co- dicibus Graecis et Latinis , aliter in Hebraeis , ubi non est ista de ceutum annis prius additis et postea detractis pcr tot genc- rationes continuata parilitas, nec malitiac Iudaeorum, nec di- ligentiae vel prudentiae Septuaginta interpretum, sed scriptoris tribuatur errori, qui de bibliotheca supradicti rcgis codiccm cscribendum primus accepit. Nam etiam nunc, uhi numeri non faciunt intentum ad aliquid quod facile possit intelligi, vel quod appareat utiliter disci, ct negligenter describuntur , et nc- gligentius emendantur. Quis enim cxistimet, sibi esse discen- dum, quot millia hominum tribus Israel singillatim habere po- tucrunt? quoniam prodesse aliquid non putatur: et quotus «jiiisque hominum est, cui profunditas utilitatis huius appareat? Hic vero ubi per tot contextas generationes centum anni alibi adsunt, alibi desunt; et post natum, qui commemorandus fue- rat, filium, desunt ubi adfuerunt, adsunt ubi defuerunt, ut summa concordet: nimirum quum vellet persuadere, qui hoc fecit, ideo numerosissimos annos vixisse antiquos, quod eos brcvissimos nuncupabant; et hoc de maturitate pubertatis, qua idonea filii gignerentur , conaretur ostendere; atque ideo illis centum annis decem nostros insinuandos putaret incredulis, ne homincs tam diu vixisse recipere in iidem nollent; addidit centum, ubi gignendis filiis habilcm non invenit aetatem; cos- demque, post genitos filios, ut congrueret summa, detraxit. Sic quippe voluit credibilcs facere idonearum gencrandae pro- lis convcnientias actatum, ut tamen numero non fraudaret uni- versas aetates viventium singulorum. Quod autem in sexta generatione id non fecit, hoc ipsum est quod magis movct , il- lum ideo fecissc, quum res, quam dicimus, postulavit, quia non fccit, ubi non postulavit. Invcnit namquc in cadem gc- nerationc apud Hcbraeos vixisse lareth , antc quam gcnuissct Enoch, ccntum sexaginta duos annos, qui secundum illam ratio- ncm brevium annorum fiunt anni sexdecim, ct aliquid minus quam mcnses duo ; quae iam actas apta cst ad gigncndum: ct

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 55

idco addcre centum annos brevcs, ut nostri viginti scx iierent, ncccsse non fuit; nec post natuin Enoch cos detrahere, quos non addidcrat ante natum. Sic factum cst ut hic nulla esset in- ter codices utrosque varictas.

Scd rursus movct, cur in octava gcncrationc, ante quam de Mathusalem nasccretur Lamech , quum apud Hcbraeos legantur centum octoginta duo anni, viginti minus inveniuntur in codi- cibus nostris, ubi potius addi centum solent; et post gcnitum Lamcch complcndam rcstituuntur ad summam, quac in codici- bus utrisque non discrepat. Si enim ccntum septuaginta annos propter pubertatis maturitatem , decem et septem volebat intel- ligi; sicut nihil addere, ita nihil detrahere iam debcbat: quia in- vencrat aetatem idoncam gcnerationi liliorum, propter quam in aliis centum illos annos, ubi eam non invenicbat, addcbat. Hoc autem de viginti annis merito putaremus casu mendositatis ac- cidcre potuissc, nisi cos, sicut prius detraxerat, restitucre po- stca curaret, ut summae convcniret intcgritas. An forte astu- tius factum existimandum est, ut illa, qua centum anni prius solent adiici et postea dctrahi, occultaretur industria, quum et illic ubi necesse non fuerat, non quidem de ccntum annis, ve- rumtamcn dc quantulocunque numero prius detracto, post red- dito, tale aliquid fieret? Sed quomodolibet istud accipiatur, si- ve credatur ita esse factum, sive non crcdatur ; sive postremo ita: sive non ita sit: recte ficri nullo modo dubitaverim, ut quum diversum aliquid in utrisque codicibus invenitur, quando quidem ad fidem rerum gestarum utrumque esse non potest ve- rum, ei linguae potius credatur, unde cst in aliam per interpre- tes facta translatio. Nam in quibusdam etiam codicibus Graecis tribus, et uno Latino , et uno ctiam Syro inter se consentienti- bus, inventus cst Mathusalcm sex annis ante diluvium fuisse defunctus.

C A P. XIV.

De parilitate annorum, qui iisdem quibus nunc spatiis et in prioribus

saeculis cucurrerunt.

Nunc iam vidcamus quonam modo evidenter possit ostendi, non tam breves, ut illi decem unus essct noster, sed tantac pro- lixitatis annos quantae nunc habcmus, (quos utique circumitus conficit solis , ) in illorum hominum vita prolixissima computa- tos. Scxcentcsimo nempe anno vitae Noc, scriptum est, factum esse diluvium. Cur ergo ibi lcgitur, Et aqua diluvii facta est super terram sexcentesimo anno in vita [vitae] Noe, secundi mensis, septima et vicesima ?nensis; si annus ille minimus, qua- lcs dcccm faciunt unum nostrum, triginta scx dics habcbat?

50 DlVl AVRELII AVGVSTINI

Tantillus quippe annus, si antiquo niore hoc nomen acccpit, aut non habet menses, aut nicnsis cius est triduum , ut habeat duo- dccim menses. Quomodo igitur hic dictum cst, Sexcentesimo anno, secundi mensis, septima et vicesima die mensis, nisi quia tales quales nunc sunt, etiam tunc crant menscs? Nam quo pa- cto alitcr viccsimo ct septimo die secundi mcnsis diccrctur coc- ptum esse diluvium? Deinde postea in fine diluvii ita legitur: Et sedit arca in mense septimo, septima et vicesima die mensis, super montes Ararat. Aqua autem minuebatur usque ad unde- cimum mensem: in undecimo autem mense prima die mensh paruerunt capita montium. Si igitur tales menses crant, ta- les profecto et anni erant, quales nunc habemus. Menses quippc illi triduani , viginti scptcm dics habere non potcrant. Aut si pars tricesima tridui tunc appellabatur dies, ut omnia propor- tione minuantur; ergo nec toto quatriduo nostro factum est il- lud tam grande diluvium, quod niemoratur factum quadraginta diebus et noctibus. Quis hanc absurditatem et vanitatem ferat? Proinde removeatur hic error, qui coniectura falsa ita vult ad- struere Scripturarum nostrarum lidcm, ut alibi destruat. Pror- sus tantus etiam tunc dics fuit, quantus ct nunc est, quem vi- ginti et quatuor horae diurno curriculo nocturnoquc determi- nant: tantus mensis, quantus et nunc est, quem luna cocpta et tinita concludit: tantus annus, quantus es nunc est, qucm duo- decim menses lunarcs, additis propter cursum solarem quinque diebus et quadrantc, consummant: quanti anni scxccntesimi vitae JSoe secundus erat mcnsis ciusquc mensis viccsimus ct scptimus dics, quando cocpit csse diluvium; in quo dies qua- draginta continuatac ingentcs pluviae memorantur, qui dies non binas ac paulo amplius horas habcbant, sed vicenas et qua- ternas dic noctuque transactas. Ac pcr hoc tam magnos annos vixcrunt illi antiqui usquc amplius quam nongentos, quantos postea vixit Abraham ccntum septuaginta quinque, et post eum tilius cius Isaac centum octoginta, et tilius eius lacob prope cen- tum quinquaginta, ct quantos interposita aliquanta actate Moy- scs ccntum viginti, ct quantos ctiam nunc vivunt homincs sc- ptuaginta vel octoginta, vcl non multo amplius , de quibus di- ctum est: Et amplius eis labor et dolor.

Illa vero numerorum varictas, quae inter codices Hcbraeos invenitur ct nostros, ncque dc hac antiquorum longaevitate disscntit, ct si quid habet ita diversum, ut verum esse utrumquc non possit, rerum gcstarum iidcs ab ea lingua repetcnda cst, cx qua intcrpretatum eit quod habemus. Quac facultas cum volcn- tibus ubiquc gcntium pracsto sit; non tamcn vacat, quod Sc

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 57

tuaginta interpretes , in plurimis quae divcrsa dicerc videntur, ex Hebracis codicibus cmendarc ausus est nemo. Non enim est illa diversitas putata mendositas; nec ego ullo modo putandam cxistimo. Scd ubi non est scriptoris error, aliquid eos divino Spiritu, ubi sensus essct consentaneus vcritati, ct pracdicans veritatem, non interpretantium more, sed prophetantium liber- tate aliter dicere voluissc credendum est. Vnde merito, non so- lum Hebracis, verum etiam ipsis, cum adhibet tcstimonia de Scripturis, uti Apostolica invenitur auctoritas. Sed hinc me op- portuniore loco, si Deus adiuverit, promisi diligentius locutu- rum: nunc quod instat cxpediam. Non enim ambigendum est, ab homine , qui ex primo homine primus est natus , quando tam diu vivebant, potuisse constitui civitatem, sane terrenam, non illam quae dicitur Civitas Dei: de qua ut scriberemus, laborem tanti huius Opcris in manus sumsimus.

C A P. X V.

An credibile sil , primi saeculi viros usque ad eam aetatem , quajilioa generasse referuntur, a concubitu continuisse.

Dicet ergo aliquis, Itanc credcndum est, hominem filios ge- neraturum , nec habentem propositum continentiae, centum ct amplius, vel secundum Hebraeos non multo minus, id est, octo- ginta, septuaginta, sexaginta annos a concumbendi opcrc vaca- visse; aut si non vacaret, nihil prolis gignere potuisse? Haec quaestio duobus modis solvitur. Aut enim tanto serior fuit pro- portione pubertas, quanto vitae totius maior annositas: aut, quod magis vidco csse crcdibile , non hic primogeniti filii com- mcmorati sunt, sed quos successionis ordo poscebat, ut pervc- niretur ad Noe, a quo rursus ad Abraham videmus esse pervcn- tum ; ac deinde usque ad certum articulum temporis , quantum oportebat signari etiam generationibus commemoratis cursum gloriosissimae Civitatis in hoc mundo peregrinantis, et super- nam patriam requirentis. Quod cnim negari non potcst , prior omnium Cain cx coniunctionc maris et feminae natus est. Ne- que cnim illo nato dixisset Adam, quod dixisse legitur, Ac- quisivi hominem per Deum; nisi illis duobus ipse fuisset ho- mo nascendo additus primus. Hunc secutus Abel, quem maior frater occidit, pracfiguratione quadam peregrinantis Civitatis Dei, quod cssct ab impiis, ct quodam modo terrigenis, id est terrenam originem diligentibus, et tcrrenae Civitatis terrena felicitate gaudentibus, persecutiones iniquas passura fuerat, primu8 ostendit. Sed quot annorum erat Adam, cum eos genuit, non apparet. Exindc digeruntur generationes aliac de Cain,

58 DIVI AVRELII AVGVSTIM

aliac de illo quem genuit Adam in cius successioncm, qucm fra- ter occidit, ct appellavit nomen illius Seth, diccns, ut scriptum est, Suscitavit enim mihi Deus semen aliud pro Abel, quem oc- cidit Cain. Cum itaque istae duae serics gcnerationum, una dc Seth, altera de Cain, has duas de quibus agimus, distinctis ordi- nibus insinuent Civitates, unam coclcstcm in tcrris peregrinan- tem, alteram terrenam terrenis tanquam sola sint gaudiis in- hiantem vel inhaerentem; nullus de progenie Cain, cum dinu- merata sit connumerato Adam usquc ad octavam generationem, quot annorum fuisset expressus est, quando genuit eum qui commemoratur post cum. Noluit enim Spiritus Dei in terrenae Civitatis gencrationibus tempora notare ante diluvium, sed in coclestis maluit, tanquam essent memoria digniores. Porro au- tem Seth quando natus est, non quidem taciti sunt anni patris eius, sed iam genuerat alios: et utrum solos Cain et Abel, aflir- mare quis audeat? Non enim quia soli nominati sunt propter ordines gencrationum, quas commemorari oportebat, idco con- sequens vidcri debet, solos fuisse tunc generatos ex Adam. Cum enim silentio coopertis omnium nominibus caeterorum, legatur eum genuissc Jilios et filias, quota fuerit ista proles cius , quis praesumat assercre, si culpam tcmeritatis evitat? Potuit quippe Adam divinitus admonitus diccre, postca quam Seth natus est, Suscitavit enim mihi Deus semen aliud pro Abel; quoniam talis crat futurus, qui impleret illius sanctitatem, non quod ipse prio.r post cum temporis ordine nasceretur. Deinde quod scriptum est, Vixit autem Seth quinque et ducentos annos, vcl sccundum Hebraeos, quinque et centum annos, et genuit Enos: quis possit nisi inconsideratus asseverare, hunc eius primogenitum fuissc? Vt admirantes merito requiramus , quomodo per tot annos im- munis fuerit a connubio sinc ullo proposito contincntiae, vel non genuerit coniugatus; quando quidem etiam de ipso legitur, Kt genuit filios et filias, et fuerunt omnes dies Seth duodecim et nongenti anni, et mortuus est. Atque ita deinceps quorum anni commcmorantur, ncc riiios filiasque genuisse reticcntur. Ac per hoc non apparet omnino, utrum qui nominatur genitus, ipse fucrit primogenitus : imo vero, quoniam credibile non est, patres illos aetate tam longa aut impuberes fuissc, aut coniugi- bus caruissc vcl foetibus; nec illos corum filios primos cis natos fuisse credibile est. Sed cum sacrae scriptor historiac ad or- tum vitamque Noe, cuius temporc diluvium factum cst, per suc- ccssioncs gcnerationum notatis temporibus intcndcrct pcrvcni- re, cas utiquc commemoravit, non quac primac suis parcntibus fucrint, sed quae in propagationis ordinem vcncrint.

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 59

Excmpli gratia, quo id fiat apcrtius, aliquid intcrponam, undc nullus ambigat ticri potuissc quod dico. Evangelista Mat- rfiaeus gcncrationcm Dominicae carnis per seriem parentum volcns commendare memoriae, ordicns a patre Abraham, atque ad David primitus ut pervcniret intendcns, Abraham, inquit, genuit Isaac: cur non dixit Ismael, quem primitus genuit? Isaac autem, inquit, genuit lacob : cur non dixit Esau, qui cius primogenitus fuit? Quia scilicet pcr illos ad David pcrvenire nonposset. Dcindc scquitur: Iacob autem genuit Iudam, et fra- tres eius: numquid ludas primogcnitus fuit? Iudas, inquit, ge- nuit Vhares et Zaram : nec istorum gcminorum aliquis fuit pri- mogcnitus Iudae, sed ante illos iam tres gcnuerat. Eos itaquc tcnuit in ordine gcnerationum, per quos ad David, atque inde quo intenderat, pervcniret. Ex quo intelligi potest, veteres quo- que homines ante diluvium non primogenitos , sed cos fuisse commemoratos , per quos succedentium ordo generationum ad Noe patriarcham duceretur, nc scrae pubertatis illorum obscura ct non nccessaria quaestio nos fatigct.

C A P. XVI.

De iure coniugiorum, quod dissimile a subsequeniibus matrimoniis habuerint prima connubia.

Cum igitur genus humanum post primam copulam viri facti ex pulvere, et coniugis eius ex viri latere, marium feminarum- que coniunctione opus haberet, ut gignendo multiplicaretur ; ncc cssent ulli homines, nisi qui ex illis duobus nati fuissent; viri sororcs suas coniugcs acceperunt: quod profecto quanto est antiquius compcllente necessitate , tanto postea factum est damnabilius rcligione prohibentc. Habita est cnim ratio rectis- sima caritatis, ut homines quibus esset utilis atque honesta con- cordia, divcrsarum nccessitudinum vinculis necterentur; nec unus in uno multas habcret, scd singulae spargercntur in sin- gulos ; ac sic ad socialem vitam diligentius colligandam pluri- mac plurimos obtincrent. Patcr quippc et soccr duarum sunt nccessitudinum nomina. Vt ergo alium quisque habeat patrcm, alium soccrum, numerosius se caritas porrigit. Vtrumque au- tem unus Adam essc cogebatur et filiis ct filiabus suis, quando fratres sororcsque connubio iungebantur. Sic et Eva uxor eius utrique sexui filiorum fuit et socrus et mater: quae si duae fc- minae fuissent, mater altera, et socrus altera, copiosius sc so- cialis dilcctio colligaret. Ipsa deniquc iam soror, quod etiam uxor fiebat, duas tcncbat una nccessitudines: quibus per singu- las distributis, ut altera csset soror, altera uxor, hominum nu-

CO DIVI AVRELII AVGVSTINI

mcro socialis propinquitas augcrctur. Sed hoc undc fieret tunc non erat, quando nisi fratres ct sororcs cx illis duobus priniis nulli homines erant. Fieri ergo dcbuit quando potuit, ut exsi- stente copia inde ducerentur uxores, quae non erant iam soro- res; et non solum istud ut fieret, nulla necessitas essct, verum etiam si ficret, nefas essct. Nam si et nepotcs primorum homi- num, qui iam consobrinas poterant accipere coniuges , sorori- bus matrimonio iungerentur; non iam duae, sed tres in homine uno necessitudines ficrent, quae propter caritatem numerosiore propinquitate nectcndam , disseminari per singulos singulac dcbuerunt. Esset enim unus homo filiis suis fratri scilicct soro- riquc coniugibus, et pater et socer et avunculus: ita et uxor eius , iisdem communibus filiis ct matcr ct amita et socrus : iidemque inter se filii eorum, non solum csscnt fratrcs, atquc eoniuges, verum etiam consobrini; quia et fratrum filii. Omnes autem istae necessitudines, quae uni homini tres homines con- nectebant, novem connecterent, si essent in singulis singulae, ut unus homo haberct alteram sororem, alteram uxorem, altc- ram consobrinam, alterum patrem, alterum avunculum, altcrum socerum, alteram matrem, altcram amitam, alteram socrum: at- que ita se non in paucitate coarctatum , scd latius atque numc- rosius propinquitatibus crebris vinculum sociale diffunderet.

Quod humano genere crcscente et multiplicato , etiam inter impios deorum multorum falsorumque cultores sic obscrvari cernimus, ut etiamsi perversis legibus permittantur fraterna coniugia, ct melior tamen consuetudo ipsam malit exhorrere li- centiam; et cum sorores acciperc in matrimonium primis hu- mani generis temporibus omnino licuerit, sic aversetur, quasi nunquam licere potuerit. Ad humanum enim sensum vel alli- cicndum, vel offendendum mos valet plurimum. Qui cum in hac causa immodcrationem concupisccntiae coerceat, eum dissigna- ri [designarij atquc corrumpi merito esse nefarium iudicatur. Si cnim iniquum est, aviditate possidendi transgrcdi limitem agrorum, quanto est iniquius libidine concumbcndi subvcrtere limitem morum? Experti autem sumus in connubiis consobri- narum etiam nostris tcmporibus propter gradum propinquitatis fraterno gradui proximum, quam raro per mores fiebat, quod fieri per legcs licebat; quia id nec divina prohibuit, ct nondum prohibucrat lcx humana. Vcrumtamen factum ctiam licitum, proptcr vicinitatem horrebatur illiciti; ct quod fiebat cum con- sobrina, pcnc cum sorore fieri videbatur : quia et ipsi inter sc proptcr tam propinquam consanguinitatcm fratres vocantur, ct pcnc gcrmani sunt. Fuit autem antiquis patribus rcligiosac cu-

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 61

rac, nc ipsa propinquitas sc paulatim propaginum ordinibus di- rimens longius abirct ct propinquitas cssc desisteret, eam non- dum longc positam rursus matrimonii vinculo colligare, et quo- dam modo rcvocarc fugientem. Vnde iam pleno hominibus orbe terrarum, non quidem sororcs cx patrc vcl matre, vel ex am- bobus suis parcntibus natas , scd tamen amabant dc suo gcnerc ducerc uxorcs. Vcrum quis dubitet, honestius hoc tempore ctiam consobrinorum [consobrinarumj prohibita csse coniugia? non solum secundum ca quac disputavimus, propter multiplicandas afiinitates, ne habcat duas neccssitudines una pcrsona, cum duae possint eas habcrc, et numcrus propinquitatis augeri; scd ctiam quia nescio quomodo inest humanae verccundiae quiddam naturalc atquc laudabile, ut cui debct causa propinquitatis rc- verendum [verecundum] honorem, ab ea contincat, quamvis ge- ncratriccm, tamen libidinem, de qua erubescere videmus ct ipsam pudicitiam coniugalem.

Copulatio igitur maris ct feminac, quantum attinet ad ge- nus mortalium, quoddam seminarium cst Civitatis: sed terrena Civitas gencratione tantummodo, coclestis autem etiam regene- rationc opus habet, ut noxam gencrationis evadat. Vtrum au- lcm aliquod fucrit, vel si fuit, quale fuerit corporale atque visi- bilc rcgenerationis signum ante diluvium, sicut Abrahac cir- cumciso postea cst impcrata, sacra historia tacct. Sacrificasse tamcn Deo ctiam illos antiquissimos homincs non tacct: quod ct in duobus primus fratribus claruit; et Noe post diluvium, quum de arca fuissct cgressus, hostias Deo legitur immolasse. De qua re in praecedcntibus libris iam diximus, non ob aliud dacmoncs arrogantes sibi divinitatem deosquc se credi cupien- tcs sibi cxpctcre sacrificium, ct gaudere huiusmodi honoribus, nisi quia verum sacrificium vcro Dco dcberi sciunt.

C A P. XVII.

De duobus ex uno genitore procreatis patribus alque principibus.

Cum crgo esset Adam utriusque gcncris pater, id est, ct cuius scries ad terrenam, et cuius series ad coelestcm pertinct Civitatcm; occiso Abel, atque in cius interfectione commcndato mirabili sacramento, facti sunt duo patrcs singulorum generum, CainctSeth: in quorum filiis, quos commcmorari oportebat, duaruni istarum Civitatum in gcncre mortalium cvidcntius in- dicia clarcre cocpcrunt. Cain quippe genuit Enoch, in cuius no- minc condidit civitatcm, tcrrenam scilicet, non peregrinantcni in hoc mundo, scd in eius tcmporali pace ac fclicitatc quiescen- tem. Cain autcm interpretatur posscssio: undc dictum cst quan-

62 DIVI AVRELII AVGVSTIM

do natus cst, sive a patrc, sive a matrc eius, Acquisivi hominem per Deum. Enoch vero dedicatio : hic enim dedicatur terrena civitas, ubi conditur ; quoniam hic habet eum, quein intendit et appetit linem. Porro illc Seth resurrectio intcrpretatur, ctEnos filius eius interpretatur homo: non sicut Adam, fet ipsum enim nomen interpretatur homo,) sed commune perhibetur esse in illa lingua, id est, Hebraea, masculo ct feminae. Nam sic dc illo scriptum est: Masculum et feminam fecit illos, et benedixit illos, et cognominavit nomen eorum Adam. Vnde non ambigitur, sic appellatum fuisse feminam Evam proprio nomine, ut tamen Adam, quod interpretatur homo, nomen esset amborum. Enos autem sic interpretatur homo, ut hoc non posse feminam nun- cupari periti linguae illius asseverent, tanquam iilius resurre- ctionis, ubi non nubent, neque uxores ducent. Non enim erit ibi generatio, cum illuc perduxerit regeneratio. Quareethocnon in- cassum notandum arbitror, quod in eis generationibus quae pro- paganturex illo qui estappellatusSeth,cum genuisse filios filias- quedicantur [dicatur], nullaibi genitanominatimfeminaexpressa est: inhis autem quae propagantur ex Cain, in ipsofinequousque protenduntur, novissima femina genita nominatur. Sic enim lc- gitur : Mathusael genuit Lamech : et sumsit sibi Lamech duas uxores, nomenuniAda, et nomen secundae Sella ; et peperit Ada Iobel: hic erat pater habitantium in tabernaculis pecua- riorum. Et nomen fratris eius lubal: hic fuit qui ostendit psalterium et citharam. Sella autem peperit et ipsa Thobel: et erat aerarius et malleator aeramenti et ferri. Soror autem Thobel Noema. Huc usque porrcctae sunt omnes generationes ex Cain, quae sunt omnes ab Adam octo, annumcrato ipso Adam, septem scilicet usque ad Lamech, qui duarum maritus uxorum fuit: octava est generatio in filiis eius, in quibus com- memoratur et femina. Vbi eleganter significatum est, terrenam Civitatem usque in sui finem carnales habituram generationes, quae marium feminarumque coniunctione proveniunt. Vnde et ipsae, quod praeter Evam nusquam reperitur ante diluvium, no- minibus propriis exprimuntur uxores illius hominis , qui nomi- natur hic novissimus pater. Sicut autem Cain, quod interpreta- tur possessio, terrenae conditor civitatis, et filius eius, in cuius nomine condita est, Enoch , quod interpretatur dedicatio, indi- cat istam civitatem et initium ct finem habere terrcnum; ubi nihil speratur amplius , quam [quod] in hoc sacculo cerni pot- cst: ita Seth, quod interpretatur resurrcctio, qui cum sit gene- rationum seorsum commemoratarum pater, quid de filio eius sucra haec historia dicat, intucndum est.

DE CIVITATE DEI LIB. XV 03

C A P. XVIII.

Quid significatum sit in Alel, et Seth, et Enos, quod appareat ad Christum et corpus eius, id est, Ecclesiam pertinere.

Et Seth, inquit, natus est filius, et nominavit nomen eius

Enos: hic speravit invocare nomen Domini Dei. Ncmpe clamat

attestatio vcritatis. In spe igitur vivit homo filius rcsurrectio-

nis: in spe vivit, quamdiu pcregrinatur hic Civitas Dei, quae

gignitur ex fidc resurrectionis Christi. Ex duohus nanique illis

hominihus, Ahcl, quod interpretatur luctus, et cius fratre Seth,

quod interpretaturresurrcctio,morsChristictvitaeiusexmortuis

praefiguratur. Ex qua fide gignitur hic Civitas Dei, id est, ho-

mo , qui speravit invocare nomen Domini Dei , Spe enim salvi

facti sumus, ait Apostolus. Spes autem quae videtur, non est

spes. Quod enim videt quis , quid sperat? Si autem quod non

videmus, speramus, per patientiam exspectamus. Nam quis vo-

care hoc existimet ab altitudine sacramenti? Numquid enim

Abel non spcravit invocare nomcn Domini Dei, cuius sacrifi-

cium Scriptura tam acceptum Deo fuisse commemorat? Num-

quid ipse Seth non spcravit invocare nomen Domini Dci, de

quo dictum est: Suscitavit enim mihi Deus semen aliud pro

Abel. Cur ergo huic proprie tribuitur, quod piorum omnium in-

tclligitur esse commune , nisi quia oportebat in eo qui de patre

generationum in meliorem partem, hoc est, supernac Civitatis

scparatarum, primus commemoratur exortus , praefigurari ho-

minem, id cst, hominum societatem, quae non secundum homi-

nem in re felicitatis terrenae, sed secundum Deum vivit in spe

felicitatis aeternac? Nec dictum cst, Hic speravit in Dominum

Deum: aut, Hic invocavit nomen Domini Dei: sed, Hic spera-

vit, inquit, invocare nomen Domini Dei. Quid sibi hoc vult,

Sveravit invocare, nisi quia prophetia cst, exorturum populum,

qui secundum electioncm gratiae invocaret nomcn Domini Dci?

Hoc est, quod per alium prophetain dictum, Apostolus de hoc

populo intclligit ad Dci gratiam pertinente: Et erit, omnis

quicunque invocaverit nomen Domini, salvus erit. Hoc enim

ipsum quod dicitur: Et nominavit nomen eius Enos quod inter-

pretatur homoj ac deinde additur, Hic speravit invocare nomen

Domini Dei: satis ostenditur, quod non in se ipso spem ponere

debcat homo. Maledictus enim omnis (sicut alibi legitur) qui

spem ponit in homine: ac per hoc, nec in se, ut sit civis alterius

Civitatis, quae non seeundum filium Cain dedicatur hoc temporc,

id est, mortalis huius saeculi labentc transcursu, scd in illa im-

mortalitatc bcatitudinis sempiternae.

61 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XIX.

De significatione quae in Enoch tramlatione monstralur. Nam et ista propago, cuius cst pater Seth, in ea gcncratio- nc habet dedicationis nomen, quae septima cst ab Adam, anriu- mcrato Adam. Septimus enim ab illo natus cst Enoch, quod in- terpretatur dedicatio. Sed ipse est ille translatus, quoniam pla- cuit Deo, et insigni numero in ordine generationum, quo sab- batum consccratum est, septimo scilicet ab Adam. Ab ipso au- tem patre istarum generationum, quae discernuntur a propagine Cain, id est, a Seth sextus est: quoto die factus est homo, et consummavit Deus omnia opera sua. Scd huius Enoch transla- tio nostrae dedicationis est praeiigurata dilatio. Quae quidem iam facta est in Christo capite nostro, qui sic resurrexit, ut non moriatur ulterius, scd etiam ipse translatus est: restat autcm altera dedicatio universae domus, cuius ipse Christus est fun- damentum, quae differtur in finem, quando erit omnium resur- rectio, non moriturorum amplius. Sive autem domus Dei dica- tur, sive templum Dei, sive Civitas Dei, idipsum est, nec ab- horret a Latini eloquii consuetudine. Nam et Virgilius imperio- sissimam civitatcm domum appellat Assaraci, Romanos volcns intelligi, qui de Assaraco per Troianos originem ducunt; et do- mum Aencae eosdem ipsos , quia eo duce Troiani cum Italiam venissent, ab eis condita est Roma. Imitatus namque cst pocta ille sacras literas, in quibus dicitur domus lacob tam ingcns po- pulus Hebraeorum.

C A P. XX.

De eo quod Cain successio in octo ab Adam generationes clauditur , et in posteris ab eodem patre Adam Noe decimus invenitur.

Dicet aliquis, Si hoc intendcbat scriptor huius historiac in commcmorandis generationibus ex Adam per filium eius Seth, ut pcr illas perveniret ad Noe, sub quo factum est diluvium, a quo rursus contcxcretur ordo nascentium , quo pervcnirct ad Abraham, a quo Matthacus Evangelista incipit gencrationcs, quibus ad Christum pervenit aetcrnum Itegem Civitatis Dci, quid intendebat in generationibus ex Cain, cx quo eas perdn- cerc volebat? Respondetur, Vsque ad diluvium, quo totum illud genus terrenae Civitatis absumtum est, sed rcparatum ex filiis Noe. Ncque cnim dcessc poterit haec terrena Civitas socictas- que hominum secundum homincm vivcntium usque ad huius saeculi finem: de quo Dominus ait: Filii huius saeculi generant et generantur. Civitatem vero Dci percgrinantcm in hoc sae- culo rcgencratio perducit ad altcrum sacculum, cuius iilii nec

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 65

gcnerant, nec gcncrantur. Hic crgo gencrari et generare Ci- vitati utriquc communc est: quamvis Dei Civitas habcat ctiam hic multa civium millia, quac ab operc generandi sc abstinent: sed habet ctiam illa [civcs nonnullos istis similes] ex imitatione quadam, licct crrantium. Ad cam namque pertincnt etiam, qui deviantes ab huius fide diversas haercses condiderunt: se- cundum homincm quippc vivunt, non secundum Dcum. Et In- dorum gymnosophistae, qui nudi pcrhibcntur philosophari in solitudinibus Indiac, civcs eius sunt, et a gcnerando se cohi- bcnt. Non enim est hoe bonum, nisi cum sit sccundum fidem summi boni , qui cst Dcus. Hoc tamen nemo fecisse ante di- luvium rcperitur: quando quidem ctiam ipse Enoch scptimus ab Adam, qui translatus refertur csse, non mortu^us, genuit filios et filias antc quam transferretur; in quibus fuit Mathu- salcm, per quem generationum memorandarum ordo transcurrit. Cur crgo tanta paucitas successionum commcmoratur in gcncrationibus ex Cain , si eas usque ad diluvium perduci opor- tcbat, nec crat diuturna actas praeveniens pubertatem , qnac centum vel amplius annos vacaret a foetibus? Nam si non in- tcndebat auctor libri huius aliquem, ad quem nccessario per- ducerct sericm generationum, sicutin illis quae veniunt de se- mine Seth, intendebat pervenirc ad Noe, a quo rursus ordo neccssarius sequeretur; quid opus crat praetermittere primo- gcnitos filios, ut perveniretur ad Lamech, in cuius filiis finitur illa contextio, octava gcneratione scilicet ex Adam, septima ex Cain, quasi esset inde aliquid deinceps conncctendum , undc pcrveniretur vcl ad Israeliticum populum, in quo coelcsti Civi- tati etiam terrena Hierusalem figuram prophcticam praebuit, vel ad Christum secundum carncm, qui cst super omnia Deus beucdictus in saecula, supernac Hierusalem fabricator atque regnator, quum tota progcniesCain diluvio sit dclcta? Vnde vi- deri potcst, in eodem ordine generationum primogcnitos fuis- sc commcmoratos. Cur crgo tampauci sunt? Non enim usque ad diluvium tot esse potuerunt, non vacantibus usque ad cen- tcnariam pubertatem patribus ab oificio generandi, si non crat tunc proportione longaevitatis illius etiam sera pubertas. Vt enim pcrneque triginta annorum fucrint, quum filios generare coeperunt, octics triceni, (quoniam octo sunt generationes cum Adam et cum eis quos gcnuit Lamech,) ducenti et quadraginta sunt anni: num itaque toto dcindc tcmpore usque ad diluvium non generaverunt? Qua tandcm causa, qui hacc scripsit, gc- nerationcs commcmorare noluit quae sequuntur? Nam ex Adarn usque ad diluvium computantur anni, secundum codices no- II. E

66 DIVI AVRELII AVGVSTINI

stros, duo millia ducenti scxaginta duo: secundum Hcbracos autem, millc, scxcenti quinquaginta scx. Vt crgo istum numc- rum minorem credamus esse veriorem, dc millc sexcentis quin- quaginta sex annis ducenti quadraginta detrahantur : numquid crcdibile cst per millc quadringcntos , et quod excurrit, annos, qui rcstant usquc ad diluvium, progcniem Cain a generationi- bus vacare potuisse?

Scd qui ex hoc movetur, meminerit, quum quaercrem, quo- modo credendum sit, antiquos illos homines per tam multos an- nos a gignendis filiis ccssare potuisse, duobus modis istam so- lutam csse quaestioncm; aut de scra pubertate, proportione tam longae vitae ; aut de filiis qui commemorantur in gencratio- nibus, quod non fuerint primogeniti; sed hi per quos ad eum, qucm intendebat auctor libri, poterat pervcnire, sicut ad Noe in gencrationibus Seth. Proinde in generationibus Cain, si non occurrit qui dcberet intendi, ad quem praetermissis primo- genitis, per eos qui commemorati sunt, pervcniri oportebat, sera pubertas intelligenda restabit; ut aliquanto post centum annos, pubercs habilesque ad gigncndum facti fuerint, ut ordo generationum per primogenitos currcret, ct usque ad diluvium ad numerum annorum tantae quantitatis occurreret. Quamvis fieripossit, ut proptcr aliquam secretiorem causam, quac me latet, usque ad Lamcch et eius filios generationum perveniente contcxtu, commendaretur haec Civitas, quam dicimus csse tcr- renam; ac deinde cessarct scriptor libri commemorare cacte- ras, quac usque ad diluvium esse potuerunt. Potcst et illa essc causa , cur non ordo gcnerationum per primogenitos duceretur, ut necessc non sit in illis hominibus tam seram credere puber- tatem, quod scilicct cadem civitas, quam Cain in nomine Enoch filii sui condidit, longe lateque regnare potuerit, et reges ha- here non simul plures, sed suis actatibus singulos, quos genuis- scnt sibi successuros quicunque regnassent. Horum rcgum primus esse potuit ipse Cain, sccundus filius cius Enoch, in cuius nomine, ubi rcgnarctur, condita est civitas : tcrtius Gai- dad, quem genuit Enoch: quartus Manihcl, qucm gcnuit Gai- dad: quintus Mathusael, quem genuit Manihcl: sextus Lamech, qucm gcnuitMathusael, qui scptimus cst abAdam pcrCain. Non autcm crat conscquens , ut primogeniti in regnum rcgnantibus succcdcrcnt patribus, scd quos rcgnandi mcritum proptcr virtu- tem tcrrcnae utilem civitati, vcl sors aliqua rcperirct, vel ille po- tissimum succedcrct patri haercditario quodam iurc rcgnandi, qucm prae caetcris filiis dilcxisset. Potuitautcm vivcnte adhuc Lamech atquercgnante ficri diluvium, ut ipsum cum aliis omni-

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 67

bus homiuibus, cxceptis qui in arca fucrunt, quem perderet, in-

veniret. Ncqucenimmirandum, sivaria quantitatc numerositatis

annorum interposita, per tam longam aetatcm abAdam usquead

diluvium non acqualis numeri gcnerationes habuit utraque pro-

genies, scd pcr Cain septem, per Scth autcm decem: scptimus

estenim, utiamdixi, ab AdamLamech, decimusNoe: etideonon

unus filius Lamcch, sicut in cacteris supcrius, sed plures com-

memorati sunt; quia incertum cratquisei fuissctmortuo succes-

surus, si regnandi tempus intcr ipsum et diluvium remansisset.

Sed quoquo modo se habeat sive per primogenitos, sive pcr

reges, cx Cain generationum ordo decurrens, illud mihi nullo

pacto praetereundum silentio videtur, quod quum Lamcch se-

ptimus ab Adam fuisset inventus , tot eius annumerati sunt filii,

donec undenarius numerus impleretur, quo significatur pecca-

tum. Adduntur enim tres filii , et una filia. Vxores autem aliud

possunt significarc, non hoc quod nunc commendandum vide-

tur. Nunc enim de generationibus loquimur: illae vero unde

sint genitae, tacitum est. Quoniam ergo Lex denario'numero

praedicatur, unde cst memorabilis ille Decalogus; profecto nu-

merus undenarius, quoniam transgreditur denarium, transgres-

sioncm legis , ac pcr hoc peccatum significat. Hinc est quod

in Tabernaculo testimonii, quod erat in itinere populi Dei ve-

lut tcmplum ambulatorium, undecim vela cilicina fieri praece-

pta sunt. In cilicio quippe recordatio est peccatorum, propter

hoedos ad sinistram futuros : quod confitentes in cilicio prostcr-

nimur, tanquam diccntes quod in Psalmo scriptum est: Et pec-

catum meum ante me est semper. Progenies ergo ex Adam pcr

Cain scelcratum undcnario numero finitur, quo peccatum signi-

ficatur: ct ipse numerus femina clauditur, a quo scxu initium

factum est pcccati, per quod omnes morimur. Commissum est

autcm, ut ct voluptas carnis, quae spiritui resisteret, sequere-

tur. Nam ct ipsa filia Lamech Noema voluptas intcrpretatur

Per Seth autem ab Adam usque ad Noe denarius insinuatur lc-

gitimus numerus. Cui Noe tres adiiciuntur filii: unde uno la-

pso duo benedicuntur apatre, ut remoto rcprobo ct probatis

filiis ad numerum additis etiam duodenarius numerus intimetur,

qui ct in Patriarcharum et in Apostolorum numero insignis est,

propter septenarii partes, alteram per alteram multiplicatas.

Nam tcr quatcrni, vel quater terni ipsum faciunt. His ita sc

hahentibus, vidco considerandum et commcmorandum, ista

utraque progenies, quae distinctis gencrationibus duas insinuat

Civitates, unam terrigenarum , alteram regcneratorum , quo-

modo postca sic commixta fuerit atque confusa, ut universum

E 2

68 DIVI AVRELII AVGVSTINI

genus humanum, exceptis octo hominibus, perire mereretur diluvio.

C A P. XXI.

Qua ratione commemorato Enoch, qui fuit filius Cain, totius gene-

rationis eius usque ad diluvium sit continuata narratio: commemo*

rato autem Enos, qui fuit filius Seth, ad conditionis humanae

principium sit reditum.

Primo autem intuendum est, quemadmodum cum ex Cain generationes enumerarentur , commemorato ante caeteros po- steros eius, illo in cuius nominc condita cst civitas, id est, Enoch, contexti sunt cacteri usque ad illum finem, de quo lo- cutus sum, donec illud genus atque universa propago diluvio deleretur: cum vero filius Seth unus commemoratus fuisset Enos, nondum usque ad diiuvium additis caeteris, articulus quidam interponitur et dicitur: Hic liber nalivitatis hominum, qua die fecit Deus Adam, ad imaginem Dei fecit illum. Mascu- lum et feminam fecit illos, et benedixit illos, et cognominavit nomen eorum Adam, qua diefecit illos. Quod mihi videtur ad hoc interpositum, ut hinc rursus inciperet ab ipso Adam dinu- meratio temporum, quam noluit facere qui haec scripsit in Ci- vitate terrena: tanquam eam Deus sic commemoraret, ut non computaret. Sed quare hinc reditur ad istam recapitulationem, postea quam commemoratus est filius Seth, homo qui speravit invocare nomen Domini Dei, nisi quia sic oportebat istas duas proponcre civitates, unam per homicidam usquead homicidam; nam ,et Lamech duabus uxoribus suis se perpctrassc homicidium confitetur : alteram per eum qui speravit invocare nomen Do- mini Dei? Hoc est quippe in hoc mundo percgrinantis Civita- tis Dei totum atquc summum in hac mortalitate negotium, quod per unum hominem, quem sane occisi resurrectio genuit, com- mendandum fuit. Homo quippe ille unus totius supernae Ci- vitatis est unitas: nondum quidem completa, sed praemissa ista prophetica praefiguratione complenda. Filius ergo Cain, hoc est filius possessionis, (cuius nisi terrenae?) habeat nomen in civitatc terrena, quae in eius nomine condita cst. De his est enim de quibus cantatur in Psalmo : Invocabunt nomina eo- rum in terris ipsorum. Propter quod scquitur eos quod in alio Psalmo scriptum est: Domine, in civitate tua imaginem ipso- rum ad nihilum rediges. Filius autem Seth, hoc est, filius resur- rectionis, speret invocare nomen Domini Dei. Eam quippc so- cictatem hominum praefigurat quae dicit: Ego autem sicut oli- vafructifera in domo Dei speravi in misericordia Dei. Vanas autcm glorias famosi in tcrra nominis non requirat: Beatus

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 69

enim vir, cuius est nomen Domini spes eius, et non respexit in vanitates, et insanias mendaces [falsas\. Propositis itaque duabus Civitatibus, una in re huius saeculi, altera in spe Dei, tanquam ex communi, quae apertaest inAdam, ianua mortalita- tis egrcssis, ut procurrant [percurrant] ct excurrant ad discretos proprios ac debitos fincs, incipit dinumeratio temporum: in qua et aiiae generationesadiiciuntur, facta recapitulatione cxAdam, cx cuius origine damnata, veluti massa una mcritae damnationi tradita, fecit Deus alia in contumeliam vasa irae, alia in hono- rem vasa misericordiae ; illis rcddens quod debetur in poena, istis donans quod non debetur in gratia: ut ex ipsa etiam com- paratione vasorum irae, superna Civitas discat, quae peregri- natur in tcrris, non fidere libertate arbitrii sui, sed speret in- vocare nomen Domini Dci. Quoniam voluntas, in natura quae facta est bona a Deo bono, sed mutabilis ab immutabili, quia ex nihilo, et a bono potest declinarc, ut faeiat malum, quod fit li- bcro arbitrio; et a malo, ut faciat bonum, quod non fit sine divino adiutorio.

CAP. XXII.

De lapsu filiorum Dei alienigenarum mulierum amore captorum, unde et omnes, exceptis octohominibus, diluvio perire meruerunt.

Hoc itaque libero voluntatis arbitrio genere humano pro- gredientc atque crescente, facta est permixtio, et iniquitate participata quaedam utriusque confusio Civitatis. Quod ma- lum a sexu femineo causam rursus invenit: non quidem illo modo quo ab initio; non enim cuiusquam etiam tunc fallacia scductae illac feminae persuaserunt peccatum viris: scd ab initio quac pravis moribus fuerant in terrena Civitate, id est, in tcrrigcnarum societate, amatae sunt a filiis Dei, civibus sci- licct pcregrinantis in hoc saeculo alterius Civitatis, propter pulchritudincm corporis. Quod bonum Dei quidem donum cst: scd propterea id largitur etiam malis, ne magnum bonum videa- tur bonis. Deserto itaque magno bono et bonorum proprio, lapsus est factus ad bonum minimum, non bonis proprium, sed bonis malisquc commune: ac sic filii Dei filiarum hominum amore sunt capti, atque ut eis coniugibus frucrentur, in mores societatis terrigenac dcfluxerunt, deserta pietate quam in san- cta socictate servabant. Sic cnim corporis pulchritudo , a Dco quidcm factum, sed temporale, carnale, infimum bonum, male amatur postposito Deo, aeterno, interno, sempiterno bono: quemadmodum iustitia ct aurum amatur ab avaris, nullo pcc- cato auri, scd hominis. Ita se habct omnis creatura. Cum cniiu bona sit, ct bene potcst amari, ct male: bene, scilicet ordine

70 DIV I AVRELII AVGVSTINI

custodito; malc, ordine perturbato. Quod in laude qnadam Cerei breviter versibus dixi [in laude quidam creatoris breviter versibus dixit]:

Haec tua sunt, bona sunt, quia tu bonus ista creasti. Nil nostrum est in eis, nisi quod pcccamus amantes, Ordine neglecto, pro te, quod conditur abs te. Creator autem si veraciter ametur, hoc est, si ipse, non aliud pro illo quod non est ipse, ametur, male amari non potest. Nam et amor ipse ordinate amandus est, quod bene amatur quod amandum cst, ut sit in nobis virtus qua vivitur bene. Vnde mihi videtur, quod delinitio brevis et vcra virtutis , Ordo est amoris: propter quod in sancto Cantico canticorum cantat sponsa Christi, Civitas Dci, Ordinate in me caritatem. Huius igitur caritatis, hoc estv dilectionis et amoris ordine perturbato, Deum iilii Dei neglexerunt, et filias hominum dilexerunt. Qui- bus duobus nominibus satis Civitas utraque discernitur. Neque enim et illi non erant filii hominum per naturam: sed aliud no- men cocperant habcre per gratiam. Nam in eadem Scriptura, ubi dicti sunt dilexisse filias hominum filii Dei, iidem dicti sunt etiam angeli Dei. Vnde illos multi putant, non homines fuisse, scd angelos.

C A P. XXIII.

An credendum sit , angelos substantiae spiritalis amore speciosaruir viulierum captos earundem iniisse coniugia, ex quibus gigantes

sint creati.

Quam quaestionem nos transeunter commemoratam in tertik huius Oneris libro reliquimus insolutam, Vtrum possint angeli, cum spiritus sint, corporaliter coire cum fcminis. Scriptum cst cnim, Qui facit angelos suos spiritus: id est, eos qui na- tura spiritus sunt, facit csse angelos suos, iniungendo eis ofli- cium nuntiandi. Qui enim Graece dicitur ay/iXog^ quod nomcn Latina declinatione angclus pcrhibetur, Latina lingua nuntius intcrpretatur. Sed utrum corum corpora consequentcr adiun- xcrit, dicendo, Et ministros suos ignem ardentem: an quod caritate tanquam igne spiritali fcrvere dcbcant ministri eius, ambiguum est. Apparuisse tanien hominibus angelos in tali- bus corporibus , ut non solum videri , verum etiam tangi pos- sent, eadem verissima Scriptura testatur. Et quoniam creber- rima fama est, multique se expertos, vel ab cis qui experti es- sent, de quorum fide dubitandum non cst, audisse confirmant, Silvanos, et Faunos, quos vulgo incubos vocant, improbos saepe exstitissc mulieribus , et earum appctissc ac peregissc concubituiu; ct quosdam dacmones, quos Dusios Galli nuncu-

DE CIVITATE DEI LIB. XV. 71

pant, hanc assidue immunditiam ct tentarc et efticcre, plures talesque assevcrant, ut hoc negare impudcntiac videatur: non hinc aliquid audeo definire, utrum aliqui spiritus clcmento ae- rio corporati, (nam hoc elemcntum etiam cum agitatur flabello, sensu corporis tactuque sentitur,) possint etiam hanc pati libi- dincm, ut quomodo possunt, scntientibus feminis misceantur. Dei tamen Angelos sanctos nullo modo illo tempore sic labi po- tuissc crcdiderim: nec dc his dixissc Apostolum Pctrum, Si eni/n Deus angelis peccantibus non pepercit, sed carceribus caliginis inferi retrudens tradidit in iudicio puniendos reser- vari: sed potius de illis qui primum apostatantes a Deo cum diabolo principc suo ceciderunt, qui primum hominem per in- vidiam serpentina deiccit [decepit]. Angelos autem fuisse etiam Dci homines uuncupatos, eadem Scriptura sancta locupletissi- ma testis cst. Nam et de Ioanne scriptum est: Ecce mitto an- gelum meum ante faciem tuam, qui praeparabit via?n tuam. Et Malachias Propheta propria quadam, id est, sibi propric im- pertita gratia, dictus est angelus.

Vcrum hoc movct quosdam , quod ex illis qui dicti sunt an- geli Dei, et ex mulieribus quas amaverunt, non quasi homincs gcneris nostri, scd gigantes legimus esse natos. Quasi vero corpora hominum modum nostrum longe excedentia, quod etiam supra commcmoravi , non etiam nostris temporibus nata sunt. Nonne ante paucos annos , cum Romanae urbis , quod a Gothis factum cst, appropinquaret excidium, Romae fuit femina cum suo patre et sua matre, quae corpore quodam modo giganteo longe caeteris praemincret? Ad quam visendam mirabilis fic- bat usquequaque concursus. Et hoc erat maxime admirationi, quod ambo parentes cius nec saltem tam longi homines erant, quam longissimos videre consuevimus. Potuerunt ergo gigan- tes nasci, ct prius quam filii Dei, qui ct angcli Dei dicti sunr, filiabus hominum , hoc est, secundum hominem viventium mi- sccrcntur; filii scilicet Seth, filiabus Cain. Nam et canonica Scriptura sic loquitur, in quo libro haec legimus, cuius verba ista sunt: Et factum est, postquam coeperunt homines multi fieri super terram , et filiae natae sunt illis : videntes autem angeli Dei filias hominum, quia bonae sunt , sumserunt sibi uxores ex omnibus quas elegerant. Et dixit Dominus Deus, Son permanebit spiritus meus in hominibus his in aeternum, propter quod caro sunt. Erunt autem dies eorum centum vi- ginti anni. Gigantes autem erant super terram in diebus illis: <tpost illud cum intrarent filii Dei adfilias hominum, et ge« nerabant sibi, illi erant gigantes, a saeculo homines nominati.

72 DIVI AVRELII AVGVSTIM

Hacc libri verba divini satis indicant, iam illis diebus fuissc gigantes supcr tcrram, quando filii Dci acceperunt uxores filias hominum, cum eas amarent bonas, id est, pulchras. Consue- tudo quippe Scripturae huius est, ctiam speciosos corpore, bo- nos vocare. Scd et post quam hoc factum est, nati sunt gigan- tcs. Sic enim ait : Gigantes autem erant super terram in die- bus illis: et post illud, quuru intrarent filii Dei ad filias ho- minum. Ergo ct ante in illis diebus, ct post illud. Quod autcm ait, Et generabant sibi: satis ostendit, quod prius, antc quam sic caderent filii Dei, Deo generabant, non sibi, id cst, non dominante libidine coeundi, sed servicnte officio propagandi ; non familiam fastus sui, sed civcs Civitatis Dei: quibus annun- tiarcnt tanquam angeli Dci, ut ponercnt in Dco spcm suam, similes illius qui natus cst de Seth, filius resurrectionis, et speravit invocare nomen Domini Dei: in qua spe essent cum suis posteris cohaeredes aeternorum bonorum, et sub Deo patrc fratres filiorum.

Non autcm illos ita fuissc angelos Dei, ut homines non es- sent, sicut quidam putant, sed homines procul dubio fuissc, Scriptura ipsa sine ulla ambiguitate declarat. Cum enim prae- missum esset, quod videntes angeli Dei filias hominum, quia bonae sutit , sumserunt sibi uxores ex omnibus quas elegerant • mox adiunctum cst, Et dixit Dominus Deus, Non permanebit spiritus meus in hominibus his in aeternum, propter quod caro sunt. Spiritu quippe Dci fuerant facti angeli Dei et filii Dei : sed declinando ad infcriora, homincs dicuntur nomine naturac, non gratiae; dicuntur ct caro, dcsertorcs spiritus et deserendo descrti. Et Septuaginta quidcm interpretes et angelos Dei di- xerunt istos, et filios Dei: quod quidem non omnes codices habcnt; nam quidam nisi filios Dei non habcnt. Aquila autem, quem interprctem ludaei caeteris anteponunt, non angelos Dci, nec filios Dei, sed filios dcorum interprctatus est. Vtrumque autem verum est. Nam ct filii Dei crant, sub quo patre suorum patrum etiam fratres erant ; et filii deorum , quoniam a diis gc- niti erant, cum quibus et ipsi dii erant, iuxta illud Psalmi: Ego dixi, Dii estis, et filii Excelsi omnes. Merito enim crc- duntur Septuaginta interprctes acccpisse prophcticumSpiritum, ut si quid eius auctoritatc mutarcnt, atquc aliter quam ernt quod interprctabantur diccrcnt, nequc hoc divinitus csse di- ctum dubitaretur. Quamvis hoc in Hcbraeo essc pcrhibeatur ambiguum, ut et filii Dei , et filii dcorum , posset interprctari.

Omittamus igitur earum scripturarum fabulas, quac apocry- phae nuncupantur, eo quod carum occulta origo non claruit

DE CIVITATE DEl LIB. XV. 73

patribus, a quibus usquc ad nos auctoritas veracium Scriptura- rum certissima ct notissima successione pervcnit. In his autem apocryphis etsi invenitur aliqua veritas, tamen proptcr multa falsa nulla est canonica auctoritas. Scripsissc quidem nonnulla divina Enoch illum septimum ab Adain, ncgare non possumus, cum hoc in Epistola canonica ludas Apostolus dicat. Scd non frustra non sunt in eo canone Scripturarum, qui scrvabatur in tcmplo Hcbraei populi succcdentium diligentia sacerdotum, [Cur autcm hoc] nisi quia ob antiquitatem suspcctae iidei iudi- cata sunt, nec utrum haec cssent quac ille scripsisset, poterat inveniri, non talibus profcrentibus , qui ca per seriem succes- sionis reperirentur rite servasse. Vnde illa quae sub eius no- miue proferuntur, et continent istas de gigantibus fabulas, quod non habuerint homines patrcs , rccte a prudentibus iudi- cantur non ipsius esse credenda; sicut multa sub nominibus efc aliorum Prophetarum, et recentiora sub nominibus Apostolorum ab haercticis proferuntur, quae omnia sub nomine apocrypho- rum auctoritate canonica diligenti cxaminatione remota sunt. Igitur secundum Scripturas canonicas Hcbraeas atque Christia- nas , multos gigantcs ante diluvium fuisse, dubium non est, et hos fuisse cives terrigenae societatis hominum ; Dei autem fi- lios, qui sccundum carnem de Seth propagati sunt, in hanc so- cietatcm deserta iustitia declinasse. Nec mirandum est, quod etiam de ipsis gigantes nasci potuerunt. Neque enim omnes gigantcs, sed magis multi utique tunc fuerunt, quam post dilu- vium temporibus cacteris. Quos propterea creare placuit Crea- tori, ut ctiam hinc ostcnderetur non solum pulchritudines, ve- rum ctiam et magnitudines et fortitudines corporum non magni pendendas csse sapicnti, qui spiritalibus atquc immortalibus longe melioribus atquc firmioribus ct bonorum propriis , non bonorum malorumque comniunibus beatiiicatur bonis. Quam reni alius Prophcta cominendans ait: Ibi fuerunt gigantes illi nominati, qui ab initio fuerunt staturosi, scientes proelium. Non hos elegit Dominus, nec viam scientiae dedit illis: et interierunt, quia non habuerunt sapientiam, perierunt propter inconsiderantiam.

C A P. XXIV.

Quomodo intelligendum sit, quod eis qui diluvio perdendi erant , Do- minus dixit: Erunt dies eorum centum viginti anni.

Quod autcm dixit Deus, Erunt dies eorum centum viginti anni, non sic accipiendum est, quasi praenuntiatum sit, post haec homines centum viginti annos vivendo non transgredi, quum et post diluvium etiam quingentos excessisse inveniamus

74 DIVI AVRELIl AVGVSTIM

Sed intelligendum cst, hoc Dcum dixisse , quum eirca finciu quingentorum annorum esset Noe, id est, quadringentos octo- ginta vitae annos ageret, quos more suo Scriptura quingcntos vocat, nomine totius maximam partem plerumque signilicans: scxcentcsimo quippe anno vitae Noe, secundo mcnse factum est diluvium: ac sic centum viginti anni praedicti sunt futuri vitae hominum periturorum, quibus transactis diluvio dcleren- tur. Nec frustra creditur, sic factum csse diluvium, iam non inventis in terra qui non erant digni tali. mortc defungi, qua in impios vindicatum est : non quo hic quicquam bonis quandoque morituris tale genus mortis faciat aliquid quod eis possit obesse post mortem. Verumtamen nullus corum diluvio mortuus est, quos de semine Seth propagatos sancta Scriptura commemorat. Sic autem divinitus diluvii causa narratur: Videns, inquit, Dominus Deus , quia multiplicatae sunt malitiae hominum su- per terram, et omnis quisque [quod unusquisque] cogitat in corde suo diligenter super maligna omnes dies: et cogitavit Deus, quiafecit hominem super terram, et recogitavit , et di- xit Deus , Delebo hominem quemfeci afacie terrae ab homine usque ad pecus, et a reptitibus usque ad volatilia coeli, quia iratus sum , quoniam feci eos.

C A P. XXV.

De ira Dei, quae immutabilem tranquillitatem nulla inflammatione

perturbat.

Ira Dei, non perturbatio animi eius est, sed iudicium quo irrogatur poena peccato. Cogitatio vero eius et recogitatio, mutandarum rcrum est immutabilis ratio. Neque cnim sicut hominem, ita Deum cuiusquam facti sui pocnitet, cuius cst dc omnibus omnino rcbus tam fixa scntentia, quam ccrta prae- scientia. Sed si non utatur Scriptura talibus vcrbis, non se quodam modo familiarius insinuabit omni gencri hominum, qui- bus vult csse consuitum, ut et perterrcat superbientes , et exci- tet negligcntes, et cxerceat quacrentcs , et alat intelligentes : quod non faceret, si non se prius inclinaret, et quodam modo descendcret ad iacentes. Quod autem ctiam interitum omnium animalium terrenorum volatiliumque denuntiat, magnitudincm futurae cladis effatur; non animantibus rationis expertibus, tanquam ct ipsa peccavcrint, minatur exitium.

C A P. XXVI.

Quod arca quam Noe iussus est facere, in omnibus Chrislum Eecle-

siamque significet.

Iam vcro quod Noc homini iusto, ct sicut de illo Scriptura

DE CIVITATE DEl LIB XV. 75

veridica loquitur, in sua gcneratione perfecto, (non utique si- cut perficicndi sunt cives Civitatis Dei in illa immortalitatc, qua aequabuntur Angelis Dei, sed sicut essc possunt in hac peregrinatione perfecti,) imperatDcus, ut arcam faciat, in qua cum suis, id est, uxorc, tiliis, ct nuribus, et cum animalibus, quae ad illum ex Dci praccepto in arcam ingrcssa sunt, iibcra- retur a diluvii vastitate; procul dubio rigura est peregrinantis in lioc saeculo Civitatis Dei, hoc est, Ecclesiae, quae fit salva per lignum, in quo pependit Mediator Dei ct hominum homo Christus Icsus. Nam et mensurae ipsae longitudinis, altitudi- nis, latitudinisque cius, significant corpus humanum, in cuius veritate ad homines pracnuntiatus est venturus , et venit. Hu- mani quippe corporis longitudo a vertice usque ad vestigia se- xies tantum habet, quam latitudo, quae est ab uno laterc ad al- terum latus; et decies tantum, quam altitudo, cuius altitudinis mensura cst in latere a dorso ad ventrem : velut si iacentem homincm mctiaris supinum, seu pronum, scxies tantum longus cst a capite ad pcdcs, quam latus a dcxtra in sinistram, vel a sinistra in dextram; et decics , quam altus a terra. Vnde fa- cta est arca trccentorum in longitudine cubitorum, et quinqua- ginta in latitudine, et triginta in altitudine. Et quod ostium in latere accepit, profecto illud est vulnus, quando latus cruci- rtxi lancca perforatum est: hac quippe ad illum venientes in- grcdiuntur; quia indc sacramenta manarunt , quibus crcdentcs initiantur. Et quod de lignis quadratis ficri iubetur , undique stabilem vitam sanctorum signilicat: quacunque cnim verteris quadratum, stabit. Et caetera quac in eiusdem arcae constru- ctione dicuntur Ecclesiasticarum signa sunt rcrum.

Scd ca nunc persequi longum est: et hoc iam fecimus in Operc, qnod advcrsus Faustum Manichaeum scripsimus, ne- gantem in libris Hebraeorum aliquid de Christo esse propheta- tum. Et fieri quidem potcst, ut et nobis quispiam, et alius alio exponat hacc aptius: dum tamen ea quae dicuntur, ad hanc de qua loquimur, Dei Civitatem, in hoc saeculo maligno tanquam in diluvio percgrinantem omnia referantur; si ab cius sensu qui ista conscripsit, non vult longe abcrrare qui exponit. Exempli gratia, Velut si quispiam quod hic scriptum est, Infe- riora bicamerata et tricamerata facies eam [ea~\; non quod cgo in illo Opere dixi, velit intclligi; quia ex omnibus genti- bus Ecclesia congregatur, bicameratam dictam, propter duo gencra hominum, circumcisioncm scilicet ct praeputium, quos Apostolus ct alio modo dicit ludacos ct Graecos; tricameratam vero, co quod omnes gentes dc tribus filiis Noe post diluvium

7G DIVI AVRELII AVGVSTIM

rcparatae sunt: sed aliud dicat aliquid, quod a fidci regula non sit alienum. Nam quoniam non solas in inferioribus mansio- nes habcre arcam voluit, verum etiam in superioribus , et haec appcllavit tricamerata; ut ab imo sursum versus tertia consur- geret hahitatio. Possunt hic intelligi et illa tria quae commen dat Apostolus, fides, spes, caritas. Possunt etiam multo con- venientius tres illae ubertates Evangelicae, tricena, sexagcna, ccntcna; ut infimo habitet pudicitia coniugalis, supra vidualis, atque hac superior virginalis : et si quid melius secundum fidcm Civitatis huius intelligi et dici potest. Hoc etiam de caeteris quae hic exponcnda sunt, dixerim, quia etsi non uno disserun- tur modo, ad unam tamen catholicae fidei concordiam revo- canda sunt.

C A P. XXVII.

De arca atque diluvioj nec illis esse consentiendum, qui solani histo-

riam recipiunt sine allegorica significationc , nec illis qui solas figu-

ras defendunt repudiata historica veritate.

Non tamen quisquam putare debet, aut frustra haec esse conscripta, aut tantummodo rerum gestarum veritatcm sine ullis allegoricis significationibus hic essc quaerendam; aut e contrario haec omnino gesta non esse, scd solas esse verborum figuras; aut quicquid illud est, nequaquam ad prophetiam Ec- clcsiae pertinere. Quis enim nisi mente perversus, inaniter scriptos esse coritendat libros per annorum millia tanta reli- gione et tam ordinatae successionis observantia custoditos; aut solas res gcstas illic intuendas, ubi certe, ut alia omittam, si numerositas animalium cogebat arcae tantam fieri magnitu- dinem, immunda bina et munda septena intromitti animalia quid cogebat, quum acqualis numeri possent utraque servari? Aut vero Deus, qui proptcr reparandum genus servanda prae- cepit, eo modo illa quo instituerat, restituere non valebat?

Qui vcro non cssc gcsta, sed solas rerum significandarum figuras csse contcndunt, primum opinantur tam magnum ficri non potuisse diluvium, ut altissimos montes quindecim cubitis aqua crescendo transscenderet; propter Olympi verticem mon- tis, supra quem perhibentur nubes non posse eonscendere, quod tam sublimis quam coelum sit, ut non ibi sit aer iste crassior, ubi vcnti, nebulac imbresque gignuntur: nec attendunt om- nium clementorum crassissimam tcrram ibi esse potuisse. An fortc ncgant, csse tcrram verticem montis? Cur igitur usque ad illa cocli spatia tcrris exaltari licuisse, et aquis cxaltari non licuissc contcndunt, quum isti mcnsores et pensorcs elcmento- rum, aquas tcrris pcrhibcant superiorcs atquc lcviorcs ? Quid

DE CIVITATE DEl LIB„ XV. 77

itaquc rationis afferunt, quarc terra gravior et inferior locuin coeli tranquillioris invaserit pcr volumina tot annorum, ct aqua lcvior ac superior permissa non sit hoc faccrc saltcm ad tempus exiguum?

Dicunt ctiam non potuissc capere arcae illius quantitatem animalium gcnera tani multa io utroque sexu, bina de immun- dis, scptcna dc mundis. Qui mihi vidcntur non computarc nisi trccenta cubita longitudinis, ct latitudinis quinquaginta [tri- ginta altitudinis], ncc cogitarc aliud tantum csse in supcriori- bus, itcmque aliud tantum in superioribus superiorum, ac pcr hoc tcr ducta illa cubita ficri nongcnta [per longum] ccntum quinquaginta [per latum, nonaginta per altum]. Si autem co- gitemus quodOrigincs non inelegantcr adstruxit, Mojsen scili- cet hominem Dci e?'uditum9 sicut scriptum est, omni sapientia Aegyptio?'um9 qui Geomctricam dilexerunt, geometrica cubita significarc potuisse, ubi unum quantum sex nostra valere asse- verant ; quis non vidcat quantum rerum capere potuit illa ma- gnitudo? Nam illud quod disputant, tantae magnitudinis arcam nonpotuisse compingi, ineptissime calumniantur, quum sciant, immcnsas urbcs fuisse constructas, nec attendunt centum an- nos quibus arca illa est fabricata: nisi forte lapis lapidi adhae- rerc potcst sola calcc coniunctus, ut murus per tot millia cir- cumagatur, ct Iignum ligno pcr subscudines, epiros, clavos et gluten bituminis non potest adhaerere, utfabricareturarca, non curvis, sed rcctis lineis longe lateque porrccta, quam nullus in marc mittat conatus hominum, scd levet unda, quum venerit, naturali ordine ponderum, magisque divina providentia, quam humana prudentia natantem gubernet, nc incurrat ubicunque naufragium.

Quod autem scrupulosissime quaeri solet de minutissimis bestiolis, non solum qualcs sunt murcs et stellioncs, verum ctiam qualcs locustac, scarabei, muscae denique ct puliccs, utrum non amplioris numeri in arca illa fuerint, quani qui est definitus, quum hoc imperaret Deus: prius admonendi sunt quos haec movent, sic accipiendum esse quod dictum est, Quae repunt supe?' te?-ra?n; ut neccssc non fuerit conservari in arca, quae possunt in aquis vivere, non solum mersa, sicut pisces; vcrnm ctiam supernatantia , sieut multac alites. Dcindc quum dicitur, Masculus et femina erunt : profccto intclligitur ad rc- paranduin gcnus dici: ac pcr hoc ncc illa neccssc fuerat ibi essc, quac possunt sine concubitu de quibusquc rebus vel rc- rum corruptionibus nasci: vcl si fucrunt, sicut in domibus cssc consucverunt, sine ullo numcro definito esse potuissc: aut si

78 DIVI AVRELII AVGVSTINl

inystcrium sacratissimum quod agcbatur, ct tantac rei figura ctiam in veritate facti aliter non possct impleri, nisi ut omnia ibi certo illo numero essent, quae vivcrc in aquis natura pro- hibcnte non possent, non fuit ista cura illius hominis, vel illo- rum hominum, sed divina. Non enim ea Noe capta intromit- tcbat, sed venientia et intrantia permittebat. Ad hoc cnim va- Iet quod dictum est, Intrabunt ad te: non scilicet hominis actu, sed Dei nutu: ita sane, ut non illic fuisse credenda sint, quae sexu carent. Praescriptum cst enim, atque definitum, Masculus et femina erunt. Alia sunt quippe quae de quibus- que rebus sine concubitu ita nascuntur, ut postea concumbant et generent, sicut muscae : alia vero in quibus nihil sit maris vel feminae, sicut apcs. Ea porro quae sic habent sexum, ut non habeant foetum, sicut muli ct mulac, mirum si ibi fuerunt, ac non potius parcntes corum ibi fuisse suffecerit, equinum vi- delicet atque asininum genus: et si qua alia sunt, quae com- mixtione diversi generis genus aliquod gignunt. Sed si et hoc ad mysterium pertinebat, ibi erant. Habet enim ct hoc gcnus masculum et feminam.

Solet etiam movere nonnullos, gcnera escarum quae illic habere poterant animalia , quae non nisi carnc vcsci putantur, utrum praeter numerum ibi fucrint sinc transgrcssionc mandati, quae aliorum alcndorum neccssitas rllic coegisset includi: an vero, quod potius est credendum, praeter carncs, aliqua ali- mcnta csse potuerint, quae omnibus convcnircnt. Novimus enim quam multa aniinalia, quibus caro cibus cst, frugibus po- misque vescantur, et maximc fico atque castancis. Quid ergo mirum, si virjlle sapiens et iustus, etiam divinitus admonitus, quid cuique congrucrct, sine carnibus aptam cuique generi ali- moniam praeparavit et rccondidit? quid cst autem, quo vesci non cogcrct fames? aut quid non suavc ac salubre faccre pos- set Deus, qui ctiam, ut sine cibo viverent, divina facilitate do- naret, nisi ut pascerentur etiam hoc implcndae figurac tanti mysterii convcniret? Non autcm ad praefigurandam Ecclcsiam pertincre tam multiplicia rcrum signa gcstarum, nisi fucrit contentiosus, ncmo permittitur opinari. Jam enim gcntcs ita Ecclesiam repleverunt, mundiquc et immundi, doncc ccrtum pcrveniatur ad iincm, ita eius unitatis quadam compaginc con- tinentur, ut cx hoc uno manifcstissimo, etiam de cacteris, quae obscurius aliquanto dicta sunt, et dimcilius agnosci qucunt, du- bitari fas non sit. Quac cum ita sint, si nec inaniter ista con- scripta csse putare quisquam vel durus audcbit, ncc nihil signi- ficarc cum gcsta sint, ncc sola dicta cssc significativa, non

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 79

facta, ncc aliena esse ab Ecclcsia significanda probabilitcr dici potest: sed magis credendum cst, et sapicnter esse mcmoriae literisque mandata, et gesta cssc, et significarc aliquid, et ipsum aliquid ad pracfigurandam Ecclesiam pertinerc. lam us- que ad hunc articulum perductus liber iste claudendus est, ut ambarum Civitatum cursus, tcrrenae scilicet sccundum homi- ncmvivcntis, et coclestis sccundum Dcum, post diluvium ct dcinceps in rcbus consequcntibus requiratur.

. * •^*.-^-^».^'

LIBER SEXTYS DECIMVS.

C A P V T I.

An post diluvium a Noe usque ad Abraham aliquae familiae secun- dum Deum viventium reperiantvr.

l'ost diluvium procurrcntis sanctae vestigia Civitatis, utrum continuata sint, an intercurrentibus impietatis interrupta tem- poribus , ita ut nuilus hominum veri unius Dei cultor exsiste- ret , ad liquidum Scripturis loquentibus invenire diificile est: propterea quod in canonicis libris postNoc, qui cum coniuge ac tribus filiis totidemquc nuribus suis meruit per arcam a vasta- tione diluvii liberari, non invcnimus usque ad Abraham cuius- quam pictatem cvidenti divino eloquio praedicatam, nisi quod Noc duos filios suos Sem et Iaphct prophetica benedictione coinmcndat, intuens et praevidens quod longe post fuerat futu- rum. Vnde factum cst etiam illud, ut filium suum medium, hoc cst, primogenito minorem ultimoque maiorem, qui pecca- vcrat in patrcm, non in ipso, sed in filio cius suo nepote male- diceret his verbis : Maledictus Chanaan jpuer, famulus erit fratribus suis. Chanaan porro natus fuerat cx Cham, qui pa- tris dormientis ncc texerat, sed potius prodidcrat nuditatem. Vnde etiam quod secutus adiungit benedictioncm duorum ma- ximi et minimi filiorum, dicens, Benedictus Dominus Deus Sem, et erit Chanaan puer illius; laetificet Deus Iaphet , et habitet in domihus Sem: sicut ipsa ciusdem Noe et vineae plan- tatio, et cx cius fructu incbriatio , et dormientis nudatio, et quac ibi cactera facta atque conscripta sunt, propheticis sunt gravidata sensibus et velata tcgminibus.

C A P. II.

Quid infiliis Noe prophetice fuerit praefiguratum. Sed nunc rcrum effectu iam in posteris consccuto, quacopcrta

80 DIVI AVRELII AVGVSTINI

fuerant, satis aperta sunt. Quis enim haec diligcntcr et intel- ligcnter advertens, non agnoscat in Christo? Sem quippe, de cuius semine in carne natus est Christus^ interpretatur nomi- natus. Quid autem nominatius Christo, cuius nomen ubique iam fragrat, ita ut in Cantico canticorum, etiam ipsa praeci- nente prophetia, unguento comparctur effuso: in cuius domi- bus, id est, ecclesiis habitat gentium latitudo? Nam laphet la- titudo interpretatur. Cham porro, qui interpretatur callidus [ca- lidus], mediusNoefilius, tanquamseabutroquediscernenset in- ter utrumque remanens, nec inprimitiislsraclitarum, necinple- nttudineGentium, quid significat nisi haereticorum genus calli- dum [calidum] , non spiritu sapientiae, sed impatientiae, [spiritu versipellis astutiae] quo solent haereticorum fervere praecordia, et pacem perturbare sanctorum? Sed haec in usum cedunt pro- ficicntium, iuxta illud Apostoli: Oportet haereses esse, ut pro- bati manifesti fiant in vobis. Vnde etiam scriptum est, Filius eruditas sapiens erit , imprudente autem minhtro utetur. Multa quippe ad fidem catholicam pertinentia, dum haeretico- rum cailida [calida] inquietudine exagitantur, ut adversus eos defcndi possint, et considerantur diligentius, et intelliguntur clarius, et instantius pracdicantur : et ab adversario mota quaestio, discendi exsistit occasio. Quamvis non solum qui sunt apertissime separati, verum etiam omnes qui Christiano vocabulo gloriantur, et perdite vivunt, non absurde possunt videri medio Noe filio figurati: passioncm quippe Christi , quae illius.hominis nuditate significata est, et annuntiant profitendo, et malc agendo exhonorant. De talibus ergo dictum est: Ex fructibus eorum cognoscetis eos. Ideo Cham in filio suo male- dictus est, tanquam in fructu suo, id est, in opere suo. Vnde convenienter et ipse filius eius Chanaan interpretatur motus corum: quod aliud quid est, quam opus eorum? Sem vero et laphet tanqunm circumcisio ct praeputium, vcl sicut alio modo eos appellat Apostolus, lulaei et Gracci, sed vocati ct iustifi- cati, cognita quoquo modo nuditate patris, qua significabatur passio Salvatoris , sumcntes vcstimentum, posucrunt supra dorsa sua, et intraverunt aversi , et operuerunt nuditatem pa- tris sui, nec viderunt quod reverendo texerunt. Quodam enini modo in passione Christi, et quod pro nobis factum est hono- ramus, et ladaeorum facinus aversamur. Vestimentum signifi- cat sacramentum; dorsa mcmoriam practeritorum, quia passio- nem Christi eo scilicet iam tcmpore quo habitat laphct in domi- bus Scm et malus fratcr in medio eorum, transactam celcbrat Ecclesia, non adhuc prospcctat futuram.

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 81

Scd malus fratcr in filio suo, hoc cst, in opcrc suo , puer, id cst, scrvus est fratrum bonorum, quum vcl ad cxcrcitationcm paticntiac, vcl ad profcctum sapicntiae scicnter utuntur malis boni. Sunt enim, tcstc Apostolo, qui Christum annuntiant non caste. Sed sive occasione, inquit, sive veritate Christns an- nuntietur, in hoc gaudeo , sed et gaudebo. Ipse quippe planta- vit vineam, dc qua dicit Propheta, Vinea Domini Sabaoth do- mus Israel est : et bibit de vino eius : sive ille calix hie intol- ligatur, de quo dicit, Potestis bibere calicem, quem ego bibi- turus su?n? et, Pater, si fieri potest transeat a me calix iste ; quo suam sine dubio significat passionem: sive quia vinum fructus est vineac, hoc potius illo sit significatum, quod ex ipsa vinea, hoc cst, ex gencre Israelitarum, carnem pro nobis et sanguinem, ut pati posset, assumsit: Et inebriatus est , id est, passus est: Et nudatus est ; ibi namque nudata cst, id cst, ap- paruit eius infirmitas, de qua dicit Apostolus: Et si crucifixus est ex infirmitate. Vnde idem dicit: Infirmum Deifiortius est hominibus, et stultum Dei sapientius est hominibus. Quod vero cum dictum essct, Et nudatus est; addidit Scriptura, in domo sua: cleganter ostendit, quod a suac carnis gente ct domcsti- cis sanguinis sui, utique ludacis, fuerat crucem mortemque passurus. Hanc passionem Christi foris in sono tantum vocis rcprobi annuntiant: non cnim quod annuntiant, intelligunt. Probi autcm in interiore homine habenttam grande mystcrium, atquc honorant intus in corde infirmum et stultum Dci, quod fortius ct sapientius est hominibus. Huius rei figura est, quod Cham cxiens hoc nuntiavit foris; Sem vero et laphet, ut hoc velarent, id est, honorarcnt, ingressi sunt, hoc est, interius id cgerunt.

Hacc Scripturae sccreta divinae indagamus , ut possumus, alius alio magis minusve congruenter, verumtamen fidelitcr ccrtum tenentcs, non ea sine aiiqua praefigurationc futurorum gcsta atque conscripta, neque nisi ad Christum et eius Eccle- siam, quae Civitas Dei est, essc refercnda: cuius ab initio ge- ncris humani non defuit praedicatio, quam pcr omnia videmus inipleri. Bcnedictis igitur duobus filiis Noe, atque uno in mc- dio eorum maledicto , dcinceps usque ad Abraham de iustorum aliquorum, qui pie Deum colerent, commemoratione silitum est pcr annos amplius quam inille. Nec cos dcfuisse credide- rim: sed si omnes commemorarentur, nimis longum fieret; et haec esset magis historica diligentia, quam prophetica provi- dentia. IUa itaquc cxsequitur literarum sacrarum scriptor ista- rum, vcl potius per eum Dei Spiritus, quibus non solum nar- //. F

82 DIVI AVRELII AVGVSTIM

rcntur practcrita, verum etiam praenunticntur futura, quae ta- mcn pertinent ad Civitatem Dei: quia et dc hominibus qui non sunt cives eius, quicquid hic dicitur, ad hoc dicitur, ut illa ex comparatione contraria vel proficiat, vel cmincat. Non sanc omnia quae gcsta narrantur, aliquid ctiam significare putanda sunt: sed propter illa quae aliquid significant, etiam ca quae nihil signiiicant attexuntur. Solo cnim vomere terra proscin- ditur; sed ut hoc iieri possit, etiam caetera aratri mcmbra sunt necessaria: ct soli nervi in citharis atque huiusmodi vasis mu- sicis aptantur ad cantum; sed ut aptari possint, insunt ct cac- tera in compagibus organorum, quae non pcrcutiuntur a canen- tibus, sed ca quae percussa resonant, his connectuntur. Ita in prophetica historia dicuntur et aliqua quae nihil significant, sed quibus adhaereant quae significant, et quodam modo religentur.

C A P. III.

De generationibus trium filiorum Noe. Generationes ergo filiorum Noe deinceps intuendae, et quod de his dicendum videtur, attexendum est huic Operi, quo Civitatis utriusque, terrenae scilicet et coelestis, per tempora procursus ostenditur. Coeptae sunt enim [autem] commemo- rari a minimo filio, qui vocatus est laphct; cuius filii octo no- minatisunt; nepotcs autem septem de duobus filiis eius, tres ex uno , quatuor cx altcro : fiunt itaque omnes quindecim. Filii autcm Cham, hoc est, medii filii Noe, quatuor, et nepotes quin quc cx uno cius filio , pronepotes duo ex ncpote uno: fit eorum summa undccim. Quibus enumeratis, rcditur tanquam ad capnt, et dicitur: Chus autem genuit Nebroth: hic coepit esse gigas super terram. Hic erat gigas venator contra Dominum Deum. Propter hoc dicunt, Sicut Nebroth gigas venator contra Domi- num. Et factum est initium regni eius Babylon, Orech, Ar- chad, et Chalamne in terra Sennaar. De terra illa exiit As- sur, et aedificavit Niniven, et Robooth civitatem, et Chalach, et Dasenm inter mediumNinives et Chalach: haec civitas magna. Istc porro Chus pater gigantis Nebroth primus nominatus cst in filiis Cham, cuius quinquc filii iam fuerant computati, etne- potcs duo. Scd istum gigantcm aut post nepotcs suos natos genuit; aut, quod est credibilius, seorsum de illo propter eius cmincntiam Scriptura locuta cst; quando quidem ct regnum eius commcmoratum cst, cuius initium crat illa nobilissima Ba- bylon civitas, et quae iuxta commemoratae sunt, sive civitates, sive regiones. Quod vcro dictum est, dc terra illa, id est, de terra Sennaar, quae pertincbat ad regnum Nebroth, exissc As-

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 83

sur, cfc aedificassc Niniven, et alias quas contexuit civitatcs, longe postea factum est, quod ex hac occasionc perstrinxit, propter nobilitatem rcgni Assyriorum, quod mirabiliter dilata- vit Ninus, Beli filius, conditor Ninivac civitatis magnac: cuius civitatis nomen ex illius nomine derivatum est, ut a Nino Ni- nivc vocarctur. Assur autem, unde Assyrii, non fuit in filiis Cham medii filii Noe, scd in filiis Sem rcperitur, qui fuit Noe maximus rilius. Vnde apparet, de progcnie Sem exortos fuissc qui postca regnum gigantis illius obtinerent, ct inde procedc- rent, atquc alias condcrcnt civitatcs , quarum prima cst a Nino appcllata Ninivc. Hinc rcditur ad alium filium Cham, qui vo~ cabaturMcsraim, et commemorantur quos genuit; non tanquam singuli homines, sed nationes septcm. Et de sexta, velut de scxto fiiio, gens commcmoratur cxiisse, quac appellatur Phili- stiim: unde fiunt octo. Indc iterum adChanaan reditur, in quo iilio malcdictus est Cliam; et quos genuit undecim nominantur. Deinde usque ad quos fines pcrvenerint, commemoratis quibus- dam civitatibus, dicitur. Ac pcr hoc, filiis ac ncpotibusque com- pulatis, de progenic Cham triginta unus geniti refcruntur.

Rcstat conuncmorarc filios Sem, maximi filii Noe: ad eum quippe gradatim gcncrationum istarum pervenit a minimo cx- orta narratio. Scd unde incipiunt commcmorari filii Sem, ha- bet quiddam obscuritatis, quod expositionc illustrandum cst, quia ct multum ad rem pertinet, quam requirimus. Sic enim lcgitur: Et Svm natus est etiam ipsi patri omnium fdiorum Heber , fratri Iaphet maiori. Ordo verborum est: Et Sem na- tus cst Heber, ctiam ipsi , id est, ipsi Sem n.atus cst Heber. qui Scm pater est omnium filiorum suorum. Sem crgo patriarcham intelligi voluit omnium qui de stirpe eius exorti sunt, quos com- nrcmoraturuscst, sive sint iilii, sive ncpotes, sive pronepotes, et dcineeps indidem exorti. Non sane istumHebcr gcnuit Sem: scd ab illo quintus in progcnitorum serie reperitur. Sem quippe inter alios filios genuit Arphaxat, Arphaxat genuit Cainan, Cai- nan gcnuit Sala, Sala genuit Heber. Non utique frustra ipsc primus est nominatus in progenie veniente de Sem, ct praela- tus cst etiam filiis, quum sit quintus nepos; nisi quia verum cst quod traditur, ex illoHcbraeos essc cognominatos, tanquam Hcbraeos: quum et alia possit esse opinio, ut ex Abraham tan- quam Abrahaei dicti esse videantur. Sed nimirum hoc vcrum est, quod cx Heber Heberaei appellati sunt; ac deinde, una dc- tracta litera, Hebraei: quam linguam Hebraicam solus Israel populus potuit obtinere, in quo Dei Civitas et in sanctis perc- grinata est, et in omnibus sacramento adumbrata. Igitur filii

F2

81 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Sem prius scx nominantur, dcinde cx uno eorum nati sunt qua- tuor ncpotcs eius : itemquc alter filiorum Scm gcnuit cius nc- potem, atque cx illo itidem pronepos natus est, atquc indc ab- nepos, qui est Hebcr. Genuit autem Hcber duos filios, quorum unum appellavit Phalech, quod interpretatur dividens. Dcinde Scriptura subiungens, rationemque huius nominis rcddens, Quia in diebus, inquit, eius divisa est terra. Hoc autem quid sit, postea apparcbit. Alius vero qui natus est ex Heber, gcnuit duodecim filios : ac pcr hoc fiunt omnes progeniti de Sem vi- ginti septem. In summa igitur omnes progeniti de tribus filiis Noe, id est, quindecim de laphet, et triginta unus de Cham, vi- ginti septem de Sem, fiunt scptuaginta trcs. Deindc scquitur Scriptura dicens : Hi filii Sem in tribubus suis secundum lin- guas suas, in regionibus suis et in gentibus suis. Itemque de omnibus: Hae, inquit, tribus filiorum Noe secundum genera- tiones eorum, et secundum gentes eorum. Ab his dispersae sunt insulae gentium super terram post diluvium. Vnde colligitur, septuaginta tres, vel potius (quod postea demonstrabitur) se- ptuaginta duas gentes tunc fuissc, non homines. Nam ct prius quum fuissent commemorati filii Iaphet, ita conclusum est: Ex his segregatae sunt insulae gentium in terra sua, unusquisque secundum linguam suam in tribubus suis et in gentibus suis.

lam vero in filiis Cham quodam loco apertius gentes com- memoratac sunt, sicut superius ostendi. Mesraim genuit eos qui dicuntur Ludieim: et eodem modo caeterae usquc ad se- ptem.gentes. Et enumeratis omnibus , postea concludcns: Hi filii Cham, inquit, in tribubus suis, secundum linguas suas in regionibus suis, et in gentibus suis. Propterea ergo multorum filii non sunt commcmorati, quia gentibus aliis nascendo acces- serunt, ipsi autem gentes facere nequiverunt. Nam qua alia causa, cum filii laphet octo cnumerentur, cx duobus eorum tantum filii nati commcmorantur; ct cum filii Cham quatuor nominentur, ex tribus tantum qui nati sunt adiieiuntur; ct cuni filii Scm nominentur sex, duorum tantum posteritas attexitur? Numquid caeteri sine filiis remanserunt ? Absit hoc credere: sed gcntes propter quas commemorari digni essent, non utique fecerunt; quia sicut nasccbantur, aliis gcntibus addcbantur.

C A P. IV.

De diversitate linguarumt principioque Babylonis. Cum ergo in suis linguis istae gentcs fuisse rcfcrantur, rc- dit tamen narrator ad illud tcmpus, quando una lingua omnium fuit, et indc iam exponit quid acciderit, ut linguarum divcrsi-

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 85

tas nascerctur. Et erat , inquit, omnis terra labium unum, et

vox una omnibus. Et factum est , quum moverent ipsi ab

Oriente, invenerunt campum in terra Sennaar , et habitave-

runt ibi. Et dixit homo proximo suo: Venite , faciamus late-

res, et coquamus illos igni. Et facti sunt illis lateres inlapi-

dem,et bitumen erat illis lutum; et dixerunt : Venite,et aedifi-

cemus nobismetipsis civitatem, et turrem cuius caput erit us-

que ad coelum, et faciamus nobis nomen, ante quam disperga-

mur in faciem omnis terrae. Et descendit Dominus videreci-

vitatem et turrem, quam aedificaverunt filii hominum. Et di-

xit Dominus Deus, Ecce genus unum, et labium unum omnium;

et hoc inchoaverunt facere , et nunc non deficient ex illis om-

nia quae conati fuerint facere : venite, et descendentes con-

fandamus ibi linguam eorum, ut non audiat unusquisque vocem

proximi sui. Et dispersit eos Dominus inde super faciem om-

nis terrae^ et cessaverunt aedificantes civitatem et turrem.

Propter hoc appellatum est nomen illius Confusio, quia ibi con-

fudit Dominus labia omnis terrae: et inde dispersit ilios Do-

minus Deus super faciem omnis terrae. Ista civitas quae ap-

pellata est Confusio, ipsa est Babylon, cuius mirabileni con-

structionemGentium etiam commendathistoria. Babylonquip-

pe interpretatur Confusio. Vnde colligitur, gigantem illum

Nebroth fuisse illius conditorem, quod superius breviter fuerat

intimatum, ubi quum de illo Scriptura loqueretur, ait, initium

regni eius fuisse Babylonem, id est, quae civitatum caetera-

rum gereret principatum , ubi esset tanquam in metropoli habi-

taculum regni: quamvis perfecta non fuerit usque in tantum

modum, quantum superba cogitabat impietas. Nam nimia dispo-

nebatur altitudo, quae dicta est usque in coelum , sive unius

turris eius, quam praecipuam moliebantur inter alias : sive om-

nium turrium, quae per numerum singularem ita significatae

sunt, ut dicitur miles, et intelliguntur millia militum: ut rana,

ut locusta; sic enim appellata est multitudo ranarum ac locu-

starum in plagis, quibus Aegyptii percussi sunt per Moysen.

Quid autem factura fuerat humana et vana praesumtio? Cuius-

libet et quantumlibet in coelum adversus Deum altitudinem

molis extolleret, quando montes transscenderct universos?

quando spatium nebulosi aeris eius evaderet? Quid dcnique

noceret Deo, quantacunque vel spiritalis, vel corporalis elatio?

Tutam veramque in coelum viam molitur humilitas, sursum le-

vans cor ad Dominum, non contra Dominum: sicut dictus est

gigas iste venator contra Dominum. Quod non intclligentes

nonnulli, ambiguo Graeco decepti sunt, ut non interpretaren-

86 DIVI AVRELII AVGVSTIM

tur contra Dominum, sed ante Dominum: ivavxiov quippe et anle et contra significat. Hoc cnint verbum est in Psalmo : Et jiloremus ante Dominum, quifecit nos. Et hoc verbum est etiam in libro lob, ubi scriptuni est: In furorem erupisti conlra Do- minurn. Sic ergo intelligendus cst gigas ille venator contra Do- minum. Quid autein signifieatur hoe nomine, quod est venator, nisi animalium terrigenarum deceptor, oppressor, exstinctor? Erigebat ergo cum suis populis turrem contra Dominum, qua est impia significata superbia. Merito autem malus punitur af- fectus, etiain cui non succedit effectus. Genus vero ipsum poenac quale fuit? Quoniam dominatio imperantis in lingua est, ibi damnata est superbia, ut non intelligeretur iubens ho- mini, qui noluit intelligcre ut obediret Deo iubenti. Sic illa conspiratio dissoluta est, quuni quisque ab eo quem non intelli- gebat, abscederct, nec se nisi ei, cum quo loqui poterat, aggrc- garet: et per linguas divisae sunt gentcs, dispersaeque per tcr- ras, sicut Deo placuit, qui hoc modis occultis nobisque incom- prehensibilibus fecit.

C A P. V.

De descensione Domini ad confundendam linguam aedificantium

turrem.

Quod enim scriptum cst, Et descendit Dominus videre civi- tatem et turrem, quam aedificaverunt filii hominum; hoc cst, non filii Dei, sed illa societas secundum hominem vivens, quam terrenam dicimus Civitatem: non loco movetur Deus, qui sem- per ubique cst totus ; scd descendere dicitur, quum aliquid faeit in terra, quod praeter usitatum naturae cursum mirabilitcr fa- ctum praesentiam quodam modo eius ostendat: nec videndo discit ad tempus, qui nunquam potest aliquid ignorare; sed ad tempus viderc et cognosccrc dicitur, quod vidcri et co- gnosci facit. Non sic ergo vidcbatur illa civitas, quomodo eam Deus videri fecit, quando sibi quantum displiceret osten- dit. Quamvis possit intelligi Deus ad illam civitatem descen- disse, quia descenderunt Angcli eius in quibus habitat; ut quod adiunctum est, Et dixit Dominus Deus, Ecce genus unum, et labium unum omnimn, et cactera ; ac dcinde additum, Venite, et descendentes confundamus ibi linguam eorum; recapitulatio sit, dcmonstrans quemadmodum factum sit, quod dictum fucrat, Descendit Dominus. Si enim iam desccnderat, quid sibi vult, Venite, et descendentes confundamus ibi linguam eorum, (quod intelligitur Angelis dictum,) nisi pcr Angclos desccndebat, qui in Angclis dcscendentibus erat? Et bcnc non ait, Vcnite, et desccndcntcs confunditc : scd, confundamus ibi linguameofumj

DE CIVITATE DEI LLB. XVI. 87

ostendcns ita se opcrari pcr ministros snos, ut sint ctiam ipsi coopcratorcs Dci, sicut Apostolus dicit: Dei enim sumus coo- perarii.

C A P. V I. Qualis intettigenia sit essc locutio, qua Deus Angelis loquitur.

Poterat et illud, quando factus est homo, de Angelis intelligi quod dictum cst, Fuciamus hominem, quia non dixit, Faciam: scd quia sequitur, ad imaginem nostram ; ncfas cst credcrc ad imagincm Angclorum homincm factum, aut eandem esse imagi- ncm Angelorum et Dci; ideo recte illic intelligitur pluralitas Trinitatis. Quae tamcn Trinitas, quia unus est Deus, etiam cutn dixisset, Faciamus : Et fecit, inquit, Deus hominem ad imagi- nem Dei: non dixit, Feccrunt dii, aut, ad imaginem deorum. Poterat et hic cadcm intelligi Trinitas, tanquam Pater dixerit ad Filium ct Spiritum sanctum, Venite, et descendentes con- fundamus ibi linguam eorum; si aliquid esset, quod Angelos prohibcret intelligi: quibus potius convenit venire ad Deum mo- tibus sanctis, hoc est, cogitationibus piis, quibus ab cis consu- litur incommutabilis Veritas, tanquam lex aeterna in illa eorum curia supcrna. Ncque cnim sibi ipsi sunt veritas; sed creatricis participcs Veritatis, ad illam moventur, tanquam ad fontem vi- tae, ut quod non habent ex se ipsis, capiant ex ipsa. Et [ideo] eorum stabilis est iste motus, quo veniunt, qui non recedunt. Nec sic loquitur Angelis Deus, quomodo nos invicem nobis, vel Deo, vel Angclis, vel ipsi Angeli nobis, sivc per illos Deus no- bis; sed ineffabili suo modo, nobis autcm hoc indicatur nostro modo. Dei quippc sublimior ante suum factum locutio, ipsius sui facti est immutabilis ratio , quae non habet sonum strepen- tem atque transeuntem, sed vim sempitcrne manentem, et tem- poraliter opcrantem. Hac loquitur Deus Angelis sanctis, nobis autem aliter longe positis. Quando autem etiam nos aliquid talis locutionis interioribus auribus capimus, Angelis propinquamus. Non itaque mihi assidue reddenda est ratio in hoc Opcre de lo- cutionibus Dei. Aut enim Veritas incommutabilis per se ipsam ineffabiliter loquitur rationalis creaturae mentibus, aut per mu- tabilem creaturam loquitur, sive spiritalibus imaginibus nostro spiritui, sive corporalibus vocibus corporis sensui.

IHud sane quod dictum est, Et nunc non deficient ex illis omnia, quae conati fuerint facere: non dictum cst confirman- do, sed tanquam interrogando, sicut solet a comminantibus di- ci, quemadmodum ait quidam : Non arma expcdient, totaquc cx urbc sequentur? Sic crgo accipicndum est, tanquam dixerit, Nonne omnia dcficient ex illis, quae conati fucrint faccrc? Scd

88 DIVI AVRELII AVGVSTIM

si ita dicatur, non exprimit comniinantem. Verumproptcrtar- diusculos adiecimus particulam, id est, ne, ut diceremus, Non- ne : quoniam vocem pronuntiantis scribere non possumus. Ex illis igiter tribus hominibus, Noe filiis, septuaginta tres, vcl po- tius ut ratio declaratura est, septuaginta duae gentes totidemque linguae per terras esse coeperunt,quae cresccndo et insulasim- pleverunt. Auctus est autem numerus gentium multo amplius quam linguarum Nam et in Africa barbaras gentes in una lin- gua plurimas novimus; et homines quidem, multiplicato genere humano, ad insulas inhabitandas navigio transire potuisse, quis ambigat?

C A P. VII.

An omne bestiarum genus etiam remotissimae a terris insulae' ex eo

numero acceperint, quiin arca iiluvii inundatione servatus est.

Sed quaestio de omni genere bestiarum est, quae sub cura hominum non sunt, nec sicuti ranae nascuntur ex terra,sed sola commixtione mariset feminac propagantur,sicut lupi atque hu- iusmodi caetera, quomodo post diluvium, quo ea qune in arca non erant, cuncta deleta sunt, etiam in insulis esse potuerint, si rcparata non sunt nisi ex his, quorum genera in utroque sexu arca servavit. Possunt quidem credi ad insulas natando transis- se, sed proximas. Sunt autem quaedam tam longe positae a continentibus terris, ut ad eas nulla videatur natare potuisse bestiarum. Quod si homines eas captas secum advexerunt, et eo modo ubi habitabant earum genera instituerunt, venandi studio fieri potuisse incredibile non est: quamvis iussu Dei sive per- missu etiam opereAngelorum negandum non sit,potuisse trans- ferri. Si vero e terra exortae sunt secundum originem primam, quando dixit Deus , Producat terra animamvivam: multo cla- rius apparet, non tam reparandorum animalium causa, quam figurandarum variarum gentium propter Ecclesiae sacramen- tum in arca fuisse omnia genera, si in insulis, quo transire non possent, multa animalia terra produxit.

CAP, VIII.

An ex propagine Adam velfeliorum Noe quaedam genera hominum

monstrosa prodierint.

Quaeritur etiam, utrum ex filiis Noe, vel potius ex illo uno homine, unde etiam ipsi exstiterunt, propagata esse credendum sit quaedam monstrosa hominum genera, quac gentium narrat historia: sicut perhibentur quidam, unum habcrc oculum in frontemedia: quibusdam plantas versas esse post crura: qui- busilam utriusque sexus esse naturam, ct dextram mammam vi-

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 89

rilcm, sinistram imiliebrcm, vicibusque altcrnis coeundo et gi- gncrc et parerc: aliis ora non esse , eosque per narcs tantum- modo [susccpto et cmisso] halitu vivcre: alios statura csse cubi- tales, quosPygmaeos a cubito Graeci vocant: alibi quinquennes concipere feminas, et octavum vitae annum non exccdere. Item fcrunt essc gentem, ubi singula crura in pcdibus habent, nec poplitem flectunt, ct sunt mirabilis celeritatis; quos Sciopodas vocant, quod pcr aestum in terra iacentcs resupini umbra se pedum protegant: quosdam sine cervice oculos habentes in hu- meris: ct caetera hominum, vel quasi hominum genera, quac in maritima platea Carthaginis musivo picta sunt, ex libris de- promta velut curiosioris historiae. Quid dicam de Cynocepha- lis, quorum canina capita atque ipse latratus magis bestias quam homincs confitetur? Sed omnia genera hominum quac dicuntur esse, credere non estnecesse. Verumquisquisuspiam nascitur homo, id cst animai rationale mortale, quamlibet no- stris inusitatam scnsibus gerat corporis formam, seu colorcm, sive motum, sive sonum, sive qualibet vi, qualibet parte, quali- bet qualitate naturae, ex illo protoplasto uno originem ducerc, nullus fidelium dubitaverit. Apparet tamenquid inpluribusna- tura obtinuerit, et quid sit ipsa raritate mirabile.

Qualis autem ratio redditur de monstrosis apud nos homi- numpartubus, talis de monstrosis quibusdam gentibus reddi potest. Deus enim creator est omnium, qui ubi et quando creari quid oporteat vel oportuerit, ipse novit, sciens universitatis pulchritudinem quarum partium vel similitudine vel diversitate contcxat. Sed qui totum inspiccre non potest, tanquam defor- mitate partis offenditur; quoniam cui congruat, et quo refera- tur, ignorat. Pluribus quam quinis digitis in manibus et pedi- bus nasci honliiies, novimus; et haec leviorest quam illadistan- tia: sed tamen absit, ut quis ita desipiat, ut existimet, in nu- mcrohumanorumdigitorum errasseCreatorem,quamvisnesciens cur hoc fecerit. Ita etsi maior diversitas oriatur, scit ille quid egerit, cuius opera iuste nemo reprchendit. Apud Hipponem Diarrhytum est homo quasi lunatas habens plantas, et in eis bi- nos tantummodo digitos, similes et manus. Sialiquagens talis csset, illi curiosae atque mirabili adderetur historiae. Num igi- tur istum propter hoc negabimus ex uno illo,qui primus creatus est, esse propagatum? Androgyni, quos etiam Hermaphrodites nuncupant, quamvis admodum rari sint, difficilc est tamen ut temporibus desint, in quibus sic uterque sexus apparet , ut ex quopotius debeant acciperc nomen, incertum sit: a mcliore ta- mcn, hoc est a masculino, ut appellarcntur, loquendi consuetu-

90 DIVI AVRELII AVGVSTINI

do praevaluit. Nam nemo unquam Androgynaecas aut Ileruia- phroditas nuncupavit. Antc annos aliquot, nostra certe memoria, in Oricnte duplcx homo natus est superioribus membris, inferio- ribus simplex. Nam duo erant capita, duo pcctora, quatuor ma- nus, venter autem unus, et pedes duo, sicut uni homini: ct tam diu vixit, ut multos ad eum videndum fama contraheret. Quis autem omnes commemorare possit humanos foetus longe dissi- miles his ex quibus eos natos esse certissimum est? Sicut ergo haec ex illo negari non possunt originem ducere; ita quaecun- que gentes in diversitatibus corporum ab usitato naturae cursu, quem plures et prope omnes tenent, velut exorbitasse tradun- tur, si definitione illa includuntur, ut rationalia animalia sint atque mortalia, ab eodem ipso uno primo patre omnium stirpem trahere confitendum est: si tamen vcra sunt quae de illarum nationum varietate et tanta inter se atque nobiscum diversitate traduntur. Nam et simias, ct cercopithecos, et sphingas, si nc- sciremus non homines esse, sed bestias, possent illi historici de sua curiositate gloriantes, velut gentes aliquas hominum nobis impunita vanitate mentiri. Sed si homines sunt, dc quibus illa mira conscripta sunt; quid, si propterea Deus voluit etiam non- nullas gentes ita creare, ne in his monstris, quae apud nos patet ex omnibus nasci, eius sapientiam, quae naturam fingit huma- nam, velut artem cuiuspiam minus perfecti opificis, putaremus errasse? Non itaque nobis videri absurdum debet, ut quemad- modum in singulis quibusque gentibus quaedam monstra sunt hominum, ita in universo gencre humano quaedam monstra sint gentium. Quapropter ut istam quaestionem pedetentim caute- quc concludam, aut illa, quac talia de quibusdam gentibus scri- pta sunt, omnino nullasunt; aut si sunt, homines non sunt; aut ex Adam sunt, si homines sunt.

C A P. IX.

An inferiorem partem terrae, quae nostrae habitalioni contrana cst, Antipodas habere credendum sit

Quod vcro et Antipodas esse fabulantur, id est, homines a contraria partc tcrrae, ubi sol oritur, quando occidit nobis, ad- versa pedibus nostris calcarc vcstigia, nulla rationc credendum cst. Neque hoc ulla historica cognitione didicissc sc aflirmant, sed quasi ratiocinando coniectant, eo quod intra convcxa coeli terra suspensa sit, cundemquc locum mundus habeat, ct infi- mum, ct mcdium: et ex hoc opinantur alteram tcrrac partcm, quac infra cst, habitationc hominum carcre non possc. Ncc at- tendunt, ctiamsi figura conglobata ct rotunda mundus csse crc-

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 91

ilatur, sivc aliqua ratione monstretur; non tamcn esse consc- quens, ut etiani ex illa parte ab aquarum congcrie nuda sit ter- i ra: deindc etiamsi nuda sit, neque hoc statiin neeessc esse , ut lioniincs habeat. Quoniam nullo modo Scriptura ista mcntitur, quac narratis praetcritis facit fidem, co quod cius pracdicta complentur: nimisquc ahsurdum cst, ut dicatur, aliquos honii- ncs cx hac In illain partcm, Occani iinmcnsitate traiecta navi- gare ae pervenirc potuisse, ut ctiam illis cx uno illo primo ho- niine gcnus institucretur humanum. Quapropter intcr illos tunc honiinum populos, qui pcr septuaginta duas gentes ct totidem linguas colliguntur fuissc divisi, quaeremus, si possumus inve- nire illam in terris percgrinantcm Civitatcm Dei , quae usque ad diluvium arcamque perducta est, atquc in filiis Noe per eo- rum benedictioncs perseverassc monstratur, maximc in maximo, qui cst appellatus Scm: quando quidem laphet ita bcncdictus cst, ut in ciusdem fratris sui domibus habitarct.

C A P. X.

De gcneratione Sem, in cuius progenie tendens ad Abraham Civitatis

Dei ordo dirigitur.

Tcnenda cst igitur series generationum ab ipso Sem, ut ipsa ostcndat post diluvium Civitatem Dei; sicut eam series ge- nerationum ab illo qui est appellatus Seth, ostendcbat ante di- luvium. Propter hoc ergo Scriptura divina cum terrenam Ci- vitatcm in Babylone, hoc est, in confusione monstrasset, ad patriarcham Sem recapitulando revertitur, et orditur inde gcenrationcs usquc ad Abraham, commemorato etiam numcro annorum quanto quisquc ad lianc seriem pertinentem filium ge- nuissct, quantoquc vixissct. Vbi certe agnoscendum est quod a ltc promiscram, ut appareat quare dictum dc filiis Hebcr, No- vien unius Phalech, quia in diebus eius divisa est terra. Quid enim aliud intelligendum est, terram essc divisam, nisi diversi- tate linguarum? Omissis igitur cactcris filiis Scm ad hanc rcm non pcrtinentibus, illi conncctuntur in ordine gcnerationum, pcr quos possit ad Abraham perveniri: sieut illi connectebantur ante diluvium, per quos pervcnirctur ad Noc, gcnerationibus quae propagatae sunt ex illo Adam filio, qui appellatus cst Seth. Sic ergo incipit gcnerationum ista contcxtio: Et hae generatio- nes Sem. Sem filius [AoeJ centum [erat\ annorum, quum ge- nuit .lrphaxat, secundo anno post diluvium. Et vixit Scm, post quam genuit Arphaxat, quingentos annos, et genuit filios et fiilias, et mortuus est. Sic cxsequitur cacteros, diccns quoto quisquc anno vitac suac iilium gcnucrit, ad istum gcncratiouuiu

92 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ordinem pertinentem, qui pertendit ad Abraham; et quot anuos postmodum vixerit, intimans eum filios filiasque genuisse : utin- telligamus unde potuerint populi accrescere, ne in paucis qui commemorantur hominibus occupati puerilitcr haesitemus,unde tanta spatia terrarum atque regnorum repleri potuerint de ge- nere Sem, maxime propter Assvriorum, undc Ninus ille Orien- talium domitor usquequaque populorum ingenfci prosperitate regnavit, et latissimum ac fundatissimum regnum, quod diutur- no tempore duceretur, suis posteris propagavit. Sed nos, ne diutius quam opus est immoremur, non quot annos quisque in ista generationum serie vixerit, sed quoto anno vitae suae ge- nueritfilium, hoc ordine memorandum tantummodo ponimus, ut et numerum annorum a transacto diluvio usque ad Abraham colligamus, et propter illa , in quibus nos cogit necessitas im- morari, breviter alia cursinique tangamus. Secundo igitur anno post diluvium Sem, cum esset centuni annorum, genuit Arpha- xat; Arphaxat autem, cum esset centum triginta quinque anno- rum,genuitCainan; qui cum essetcentum triginta, genuitSala. Porro etiam ipse Sala totidem annorum erat, quando genuit Heber. Centum vero ct triginta et quatuoragebat annos Heber, cum genuit Phalech, in cuius diebus divisa cst tcrra. Ipse autem Phalech vixit centum triginta, ct genuit Ragau: et Ragau cen- tum triginta duos, et genuit Seruch: et Seruch centum trigin- ta, et genuit Nachor: et Nachor septuaginta novem, et gcnuit Thara: Thara autem septuaginta, ct genuit Abram; quem po- stca Dcus mutato vocabulo nominavit Abraham. Fiunt itaque anni a diluvio usque ad Abraham mille septuaginta et duo, se- cundum vulgatam editionem, hoc cst, interpretum Septuaginta. In Hebraeis autem codicibus longe pauciores annos perhibent inveniri: de quibus rationcm aut nullam, aut difiicillimam red- dunt.

Cum ergo quaerimus in illis scptuaginta duabus gentibus Civitatem Dei, non possumus affirmare illo tempore, quo erat illis labium unum, id est, loquela una, tunc iam genus huma- num alienatum fuisse a cultu veri Dei, ita ut in solis istis ge- nerationibus pietas vera remaneret, descendunt de semine Sem per Arphaxat, et tendunt ad Abraham: sed ab illa superbia ae- dificandae turris usque in coelum,quia impia significatur elatio, [tcrrena] apparuit Civitas, hoc est, societas impiorum. Vtrum itaque ante non fuerit, an latueriit, an potius utraquc permanse- rit, pia scilicet in duobus filiis Noe, qui bencdicti sunt eorum- que posteris ; impia vero in eo qui maledictus est, atque eius j)rogenie, ubi etiam cxortus cst gigas venator contraDoniiriuni,

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 93

non cst diiudicatio facilis. Fortassis enim, quod profecto credi- bilius, ct in filiis duorum illorum iam tunc antequamBabylonia coepisset institui, fuerunt contemtores Dei, et in filiis Cham cultorcs Dei: utrumque tamen hominum genus terris nunquam dcfuissc credendumest. Siquidem et quando dictum est: Omnes declinaverunt, simul inutiles facti sunt; non est qui faciat bo- num,non est usque ad unum, in utroquePsalmo, ubi haec verba sunt, et hoc legitur: Nonne cognoscent omnes, qui operantur iniquitatem, qui devorant populum meum in cibopanis ? Erat er- go ctiam tunc populus Dei. Vnde illud quod dictum est: Nonest qui faciat bonum, non est usque ad unum, de filiis hominum dictum est, non de filiis Dei. Nam praemissum est: Deus de coelo prospexit super filios hominum, ut videret si est intelli- gens, aut requirens Deum; ac deinde illa subiuncta, quae omnes filios hominum, id est, ad Civitatem pertinentes quae vivit se- cundum hominem, non secundum Deum, reprobos esse demon- strant.

C A P. XI.

Quodeaprimitus lingua in usu hominum fuerit , quae postea Hebraea

ab Heber nomine nuncupata est , et in cuiusfamilia remansit,

cum diversitas essetfacta linguarum.

Quamobrem sicut lingua una cum esset omnium, non ideo filii pestilentiac defuerunt; nam et ante dihrvium una erat lin- gua , et tamen omnes praeter unam Noe iusti domum deleri di- luvio meruerunt: ita quando merito elatioris impietatis gentes linguarum diversitate punitae atque divisae sunt, et Civitas impiorum confusionis nomen accepit, hoc est, appeliata est Ba- bylon, non defuit domus Heber, ubi ea quae antea fuit omnium Iingua remaneret. Vnde sicut supra memoravi, cum coepissent enumerari filii Sem, qui singuli gentes singulas procrearunt, primus est commemoratus Heber, cum sit abnepos ipsius, hoc est,ab illo quintus inveniaturexortus. Quia ergo ineius familia remansit haec lingua, divisis per alias linguas caetcris genti- bus, quae lingua prius humano gencri non immerito creditur fuissc communis, ideo dcinceps Hebraea est nuncupata. Tunc enim opus erat, eam distingui ab aliis linguis nomine proprio, sicut aliae quoque vocatae sunt nominibus propriis. Quando au- tem erat una, nihil aliud quam humana lingua, vel humana lo- cutio vocabatur, qua sola universum genus humanum loque- batur.

Dixerit aliquis: Si in diebus Phalech filii Heber divisa est terra per linguas, id est, homines, qui tunc erant in tcrra; ex eius nomine potius debuit appellari lingua illa, quae fuit omni-

91 DIVI AVRELII AVCVSTINI

bus ante conimunis. Sed intclligcndum cst, ipsum Hcbcr pro- ptcrea talc nomen imposuisse tilio suo, ut vocaretur Phalcch, quod interpretatur divisio , quia tunc ei natus cst, quando pcr linguas terra divisa est, id est, ipso temporc, ut hoe sit quod dictum cst: In diebus eius divisa est terra. Nam nisi adhuc Hc- her viveret, quando linguarum facta est multitudo, non ex eius nomine nomen acciperct lingua, quac apud illum potuit perma- nere. Et ideo credenda est, ipsa fuisse prima illa communis: quoniamdepoena venit illa multiplicatio mutatioque linguarum: et utiquc practcr hanc poenam esse debuit populus Dei. Ncc fru- stra lingua haec est [linguam, istam hoc estj, quam tenuitAbra- ham, nec in omnes filios suos transmittere potuit, scd in cos tantum qui propagati per Iacob, et insignius atquc cminentius in Dci populum coalescentes, Dei testamchta et stirpem Christi habere potucrunt. Ncc Hcber ipse candem linguam in univcr- sam progcniem suam rcfudit; sed in eam tantum, cuius gene- rationes perducuntur ad Abraham. Quapropter etiamsi non evi- dcnter expressum est, fuisse aliquod pium genus hominum, quando ab impiis Babylonia condebatur: non ad hoc valuit hacc obscuritas, ut quaercntis fraudarctur, sed potius ut exerccretur intentio. Quum enim legitur, unam fuisse linguam primitus omnium, ct antc omncs filios Sem commcndatur Heber, quam- vis ab iilo quintus oriatur; et Hcbraea vocatur lingua , quaiai Patriarcharum et Prophetarum, non solum in sermonibus suis, verum ctiam in litcris sacris custodivit auctoritas : profccto quum quacritur in divisione linguarum, ubi lingua illa remane- rc potucrit, quae fuit ante communis; quae, sine ulla dubitatio- nc, ubi rcmansit, non ibi fuit illa poena, quae facta est muta- tionc linguarum; quid aliud occurrit, nisi quod in huius gentc rcmanscrit, a cuius nominc nomcn accepit; cthoc iustitiae gen- tis huius non parvum apparuisse vcstigium, quod quum aliae gentes plcctcrcntur mutatione linguarum, ad istam non perve- nit talc supplicium?

Scd adliuc illud movct, quomodo potucrunt singulas gcntcs facerc Hcbcr ct filius eius Phalech, st ui a lingua permansit am- bobus? Et ccrte una est Ilebrac? gens ex Heber propagata us- quc ad Abrahani, et per cum dcinceps, donec magnus ficret po- pulus Israel. Quomodo igitur omnes filii qui comm^morati sunt trium filiorum Noc, fcccrunt singulas genies , si Hcber ct Pha- lech singulas non fcccrunt? Nimirum illud cst probabilius, quod gigas illc Ncbroth fcccrit ctiam ipsc gcntem suam, scd proptcr cxccllcntiani dominationis ct corporis seorsum cmincntius no- minatus cst, ut mancat numcrus scptuaginta duaruin gcntiuni

DE CIVITATE DEI IJB. XVI. 05

atquc linguarum. Phalech autcm proptcrea commemoratus cst, non quod gentcm fccerit, (nam cadcm ipsa cst eius gens He- braca, eademque lingua;) scd proptcr tempus insigne, quod in diebus eius terra divisa cst. Ncc movcre nos debct, quomodo potuerit gigas Ncbroth ad illud aetatis occurrere, quo Babylon condita est, et confusio facta linguarum, atque cx hac divisio gentium. Non enim quia Hebcr sextus est aNoe, ille autem quartus, ideo non potuerunt ad id tcmpus convenire vivcndo. Hoc cnim contigit, quum plus viverent, ubi pauciores sunt ge- nerationcs, minus ubi plures; aut scrius nati essent ubi paucio- res, maturius ubi plures. Sane intelligendum est, quando terra divisa cst, non solum iam natos caeteros filios filiorum Noe, qui commemorantur patrcs gentium, sed ctiam eius actatis fuissc, ut numerosas familias habercnt, quac dignae fuissent nomini- bus gentium. Vnde nequaquam putandum, quod eo fucrint or- dine geniti, quo commemorati leguntur. Alioquin duodecim filii lectan, qui erat filius alius Heber, frater Phalcch, quomodo po- tuerunt iam gentes faccre, si post Phalech fratrcm suum Iectan natu&est, sicut post eum commemoratus cst: quando quidem tempore quo natus cst Phalcch, divisa est terra. Proinde intel- ligendum est, priorem quidem nominatum, sed longe post fra- trcm scmni lectan fuisse natum, cuius Iectan duodecim filii tam srandcs iam familias habercnt, ut in linguas proprias dividi possent. .Sic cnim potuit prior commemorari, qui erat aetate postcr^or; qucmadmodum prius eommemorati sunt ex tribus filiis Noc procreati filii Iaphet, qui erat minimus eorum; deinde filii Cham, qui crat medius; postremo filii Sem, qui erat primus ct maximus. Illarum autem gentium vocabula partim manse- runt, ita ut hodieque apparcat unde fuerint derivata; sicut ex Assur Assyrii, ex Hebcr Hebraei: partiin temporis vetustate mutata sunt, ita ut vix homines doctissimi antiquissimas histo- rias pcrscrutantes, nec omnium, sed aliquarum ex istis origc- ncs gentium potuerint rcperire. Nam quod ex filio Cham, qui vocabatur Mcsraim, Acgyptii perhibentur exorti, nulla hic reso- nat origo vocabuli: sicut ncc Aethiopum, qui dicuntur ad eum filium Cliam pertinere, qui Chus appellatus est. Et si omnia considerentur, plura mutata, quam manentia nomina apparent.

C A P. XII.

De articulo temporis in Abraham, a quo sanctae successionis novus

ordo contexitur.

Nunc iam vidcamus procursum Civitatis Dei, etiam ab illo articulo tcmporis, qui factus est in patrc Abraham, unde incipit

9o DIVI AVRELII AVGVSTINI

csse notitia eius cvidentior, ct ubi clariora lcguntur promissa divina, quae nunc in Christo vidcmus impleri. Sic ergo Scri- ptura sancta indicante didicimus, in rcgione Chaldaeorum natus est Abraham: quae terra ad regnum pertinebat Assyriorum. Apud Chaldaeos autemiam etiam tunc superstitiones impiaeprae- valebant, quemadmodum per caeteras gentes. Vna igitur Tharae domus erat, de qua natus est Abraham, in qua unius veri Dci cultus, ct quantum credibile est, in qua iam sola etiam Hebraea lingua remanserat; quamvis etipsa [ipse], sicut iam manifestior Dei populus in Aegypto, ita in Mesopotamia servisse diis alienis, Iesu Nave narrante referatur : caeteris ex progenie illius Heber in linguas paulatim alias et in nationes alias deflucntibus. Proinde sicut per aquarum diluvium una domus Noe remanserat ad reparandum genus humanum, sic in diluvio multarum super- stitionum per universum mundum una remanserat domus Tha- rae, in qua eustodita est plantatio Civitatis Dei. Denique sicut illic enumeratis supra generationibus usque ad Noe simul cum annorum numeris, et exposita diluvii causa, prius quamDeus in- ciperet de arca fabricanda loqui ad Noe, dicitur, Hae autem ge- nerationes Noe: ita et hic enumeratis generationibus ab illo, qui est appellatus Sem, filio Noe, usque ad Abraham, deinde in- signis articulus similiter ponitur ut dicatur : Hae sunt genera* tiones Tharae. Thara genuit Abram et Nachor et Aran: et Aran genuit Loth. Et mortuus est Aran coram Thara patre suo in terra in qua natus est, in regione Chaldaeorum.Et sum- serunt Abram et Nachor sibi uxores : nomen mulieris Abram Sara, et nomen mulieris Nachor Melcha, filia Aran. Istc Aran patcr Melchae fuit et pater Iescac, quae Icsca creditur ipsa essc etiam Sara uxor Abrahae.

C A P. XIII.

Quae ratiofecisse videatur, ut in transmigratione Tharae, qua Chal daeos deserens in Mesopotamiam transiit, nulla filii eiui JSachor

facta sit mentio.

Dcmde narratur, qucmadmodum Thara cum suis rcgioncm reliquerit Chaldacorum, et venerit in Mcsopotamiam, et habita- verit in Charra. Tacetur autem de uno eius filio, qui vocabatur Nachor, tanquam cum non duxcrit secum. Nam ita narratur. Et sumsit Thara Abram filium suum, et Loth filiumAran, filiumfilii sui, etSaram nurum suam uxorem Abram filii sui, et eduxit illos de regione Chaldaeorum ire in terram Chanaan : ct venit in Charram, et habitavit ibi. Nusquam hic nominatus est Nachor, et uxor eius Mclcha. Scd invenimus postca, cum ser-

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 97

vum suum inittcret Abraham ad accipiendam uxorcm filio suo Isaac, ita scriptum: Et accepit puer decem camelos de camelis domini sui, et de omnibus bonis domini sui secum, et exsurgens profectus est in Mesopotamiam in civitatem Nachor. Isto et aliis sacrae huius historiae tcstimoniis ostcnditur, ctiam Nachor fratcr Ahrahae exissc dc regionc Chaldacorum, scdesquc con- stituissc in Mesopotamia, ubi cum patre suo habitaverat Abra- ham. Cur crgo Scriptura eum non commemoravit, quando ex gente Cbaldaea ciun suis profcctus est Thara, et habitavit in Mesopotamia, ubi non solum Abraham filius cius, vcrum etiara Sara nurus et Lotli nepos eius conimemorantur, quod cos du- xerit sccum? Cur putamus, nisi forte quod a paterna et frater- na pietate descivcrat, ct superstitioni adhaeserat Chaldaeorum, et postea inde, sive poenitendo, sive persecutionem passus, quod suspectus habcrctur, et ipse emigravit? In libro enim qui inscribitur Iudith, cum quaererct Holofernes hostis Israelita- rum, quaenam gens illa essct, utrum adversus eam bellandum fuisset, sic ci rcspondit Achior dux Anunonitarum: Audiat do- minus noster verbum de ore pueri sui, et referam tibi verita- tem de populo, qui habitat iuxta te montanam hanc, et non exi- bit mendacium de ore servi tui. Haec enim progenies popull est Chaldaeorum, et antea habitaverunt Mesopotamiam , quia noluerunt sequi deos patrum suorum , qui fuerunt in terra Chaldaeorum gloriosi, sed declinaverunt de via parentum suo- rum, et adoraverunt Deum coeli, quem cognoverunt , et proie- cerunt eos a facie deorum, et fugerunt in Mesopotamiam, et habitaverunt ibi dies multos. Dixitque illis Deus eorum, ut exirent de habitatione sua, et irent in terram Chanaan, et ha- bitaverunt: et cactera quae narrat Achior Ammonitcs. Vnde manifcstum cst, domum Tharac pcrsecutionem passam fuisse a Cialdaeis pro vera pictatc, qua unus ct vcrus ab cis colebatur Deus.

C A P. XIV. De annis Tharae, qui in Charra vitae suae lempus implevit.

Defuncto autem Thara in Mesopotamia, ubi vixisse perhi- bctur ducentoset quinqueannos, iam incipiuntindicarifactae ad Abrahani promissioncs Dci, quod ita scriptum est: Et fuerunt dies Tharae in Charra quinque et ducenti anni, et mortuus est in Charra. Non sic autem accipiendum est, quasi omnes hos dics ibi egerit; sed quia omnes dies vitae suae, qui fuerunt an- ni ducenti quinquc, ibi complevcrit: alioquin nesciretur quot annos vixerit Thara , quoniam non legitur quoto anno vitae suac in Charram vcncrit: ct absurdum cst cxistimare, in ista II G

98 DIVI AVRELU AVGVSTINI

serie gcnerationum, ubi diligcnter commemoratur quot annos quisque vixerit, huius solius numcrum annorum vitac non com- mendatum esse memoriae. Quod enim quorundam, quos eadem Scriptura commcmorat, tacentur anni, non sunt in hoc ordine, in quo temporum dinumeratio decessione gignentium ct geni- torum successione contexitur. Iste autem ordo, qui dirigitur al) Adam usque ad Noe, et inde usque ad Abraham, sine numero annorum vitae suae nemincm continet.

C A P. XV.

De tempore promissionis Abrahae, qua secundum praeceptum Dei

exiit de Charra.

Quod vero, eommemorata morte Tharae patris Abraham, deinde lcgitur: Et dixit Dominus ad Abram, Exi de terra tua, et de cognatione tua, et de domo patris tui, etc, non quia hoc sequitur in sermone libri, hoc etiam in rerum gestarum tempore sequi cxistimandum est. Erit quippe, si ita est, inso- lubilis quaestio. Post haec enim verba Dei, quae ad Abraham facta sunt, Scriptura loquitur: Et cxiit Abram, quemadmodum locutus est illi Dominus, et abiit cum eo Loth. Abram autem erat quinque et septuaginta annorum, cum exiit ex Charra. Quomodo potcst hoc verum esse, si post mortem patris sui exiit de Charra? Cum enim esset Thara septuaginta annorum, sicut supra intimatum est, genuit Abraham: cui numero additis sc- ptuaginta quinque annis, quos agebat Abraham, quando egres- sus est de Charra, iiunt anni centum quadraginta quinque. Tot igitur annorum erat Thara, quando exiit Abraham de illa Me- sopotamiae civitate : agebat enim annum aetatis suae septuage- simumquintum: acperhoc pater eius, quieumscptuagesimovitae suae anno gcnuerat, agebat, ut dictum cst, centesimuin quadra- gcsimum et quintum. Non ergo inde post mortem patris, id est, post ducentos quinque annos, quibus pater eius vixit, cgressus est: sed annus dc illo loco profcctionis eius , quoniam ipsius scptuagesimus quintus erat, procul dubio patris eius, qui eum septuagesimo suo anno genucrat, centcsimus quadragesimus quintus fuisse colligitur. Ac pcr hoc intelligcndum est, more suo Scripturam redisse ad tempus, quod iam narratio illa transierat: sicut supcrius, cum filios filiorum Noe commemo- rasset, dixit, illos fuisse in gentibus et linguis suis; ct tamcn postca quasi hoc etiam in ordine temporum scqucretur, Et erat, inquit, omnis terra labium unum, et vox una omnibus. Quomodo crgo secundum suas gentes ct secundum suas linguas crant, si una erat omnibus ; nisi quia ad illud quod iam transie-

DE CIVITATE DEI LIB. XVL 99

rat recapitulando cst rcvcrsa narratio? Sic ergo ct hic cum di- ctum csset, Et fuerunt dies Tharae in Charra quinque et du- centi anni, et mortuus est Thara in Charra: dcinde Scriptura redeundo ad id quod idco practermiserat, ut prius de Thara id quod inchoatum fuerat complerctur, Et dixit, inquit, Dominus ad Abram, Exi de terra tua, etc. Post quae Dci vcrba subiun- gitur, Et exiit Abram, quemadmodum locutus est illi Dominus, et abiit cum eo Loth: Abram autem erat quinque et septuagin- ta annorum, cum exiit ex Charra. Tunc itaque factum cst, quando patcr eius ccntesimum quadragesimum et quintum an- num agcbat aetatis : tunc cnim fuit huius septuagesimus quin- tus. Soluta est autem quaestio ista et aliter, ut septuaginta quinque anni Abrahae, quando egressus est de Charra, ex illo computarentur, ex quo de ignc Chaldaeorum liberatus, non ex quo natus cst, tanquam tunc potius natus habendus sit.

Sed beatus Stephanus in Actibus Apostolorum, cum ista narrarct, Deus, inquit, gloriae apparuit Abrahae patri nostro, cum esset in Mesopotamia, prius quam habitaret in Charra, et ait ad illum: Exi de terra tua, et de cognatione tua, et de do- mo patris tui, et veni in terram, quam tibi demonstrabo. Se- cundum haec verba Stephani non post mortem patris eius locu- tus cst Dcus Abrahac, qui utique in Charra mortuus est, ubi cum illo et ipse filius habitavit; sed prius quam habitaret in ea- dem civitate, iam tamen cum csset in Mesopotamia. Iam ergo exierat a Chaldaeis. Quod itaque adiungit Stcphanus, Tunc Abraham egressus est de terra Chaldaeorum , et habitavit in Charra, non demonstrat quid sit factum, postea quam locutus cst illi Dcus , (ncque enim post illa Dei verba cgressus est de tcrra Chaldaeorum, cum dicat ei, locutum Deum essc in Meso- potamia,) scd ad totum illud tempus pertinet quod ait Tunc, id cst, cx quo egressus est a Chaldacis , et habitavit in Charra. Item quod scquitur: Et inde post quam mortuus est pater eius, collocavit illum in terra hac, in qua vos nunc habitatis, et pa- tres vestri: non ait, Post quam mortuus est pater eius, cxiit dc Charra: sed inde hic eum coJlocavit, post quam mortuusestpatcr eius. Intelligendum est igitur, locutum Deum fuisse ad Abra- ham, cum esset in Mesopotamia, prius quam habitaret in Char- ra; sed cum in Charram pervenisse cum patre, rctento apud se praeccpto Dci, ct indc cxissc septuagesimo et quinto suo , pa- tris autem sui centesimo quadragesimo quinto anno. Colloca- tioncm vero eius in terra Chanaan, non profectioncm de Char- ra, post mortcm patris eius factam esse dicit; quia iam mortuus crat pnter cius, quando cmit terram, cuius ibi iam suac rei coc-

G 2

100 DIVI AVRELIl AVGVSTINI

pit esse posscssor. Quod autein iam in Mesopotamia constituto, hoc est, iam egresso de terra Chaldaeorum, dicit Deus, Exi de terra tua, et de cognatione tua, et de domo patris tui, non ut corpus inde eiiceret, quod iam fccerat, sed ut animam avelle- ret, dicitur. Non enim exierat inde animo, si spe rcdeundi ct desiderio tenebatur, quae spes et desidcrium, Dco iubente ac iuvante, et illo obediente, fucrat amputandum. Non sane incre- dibiliter existimatur, cum postea secutus esset Nachor patrcm suum, tunc Abraham praeceptum Domini implevisse, ut cum Sara coniuge sua et Loth fiiio fratris sui exiret de Charra.

C A P. XVI.

De ordine el quaHlate promissionum Dei, quae ad Abraliam factae

sunt.

lam considerandac sunt promissiones Dci factae ad Abra- ham. In his enim apertiora Dei nostri, [Domini nostri lesu Christi] hoc est, Dci veri oracula apparere cocperunt de popu- lo piorum, quem prophetica praenuntiavit auctoritas. Harum prima ita legitur: Et dixit Dominus ad Abram, Exi de terra tua, et de cognatione tua, et de domo patris tui, et vade in ter- ram, quam tibi aemonstravero ; et faciam te in gentem magnam, et benedicam te, et magnificabo nomen tuum, et e?'is benedictus, et benedicam benedicentes te, et maledicam maledicentes te, et benedicentur in te omnes tribus terrae. Advertendum est igi- tur, duas res promissas Abrahae : unam scilicet, quod terram Chanaan possessurum fuerat semen eius, quod signiticatur, ubi dictum est, Vade in terram, quam tibi demonstravero , et fa- ciam te in gentem magnam : aliam vero longc praestantiorem, non de carnali, sed de spiritali semine, per quod pater est, non unius gentis Israeliticae , sed omnium gcntium quae fidci eius vestigia consequuntur, quod promitti coepit his verbis: Et be- nedicentur in te omnes tribus terrae. Hanc promissionem fa- ctam arbitratur Eusebius septuagesimo quinto anno actatis Abrahae, tanquam mox ut facta est, de Charra exierit Abraham: quoniam Scripturae contradici non potest, vM legitur, Abram erat quinque et septuaginta annorum, cum exiit ex Charra. Sed si eo anno facta est ista promissio , iam utique in Charra cum patre suo dcmorabatur Abraham. Ncque enim inde cxire posset, nisi prius ibi habitasset. Numquidnam ergo contra di- citur Stephano dicenti : Deus gloriae apparuit Abrahae patri nostrOy cum esset in Mesopotamia , prius quam habitaret in Charra? Sed intclligenduiji cst, quod eodcni anno facta sint omnia, ct Dci promissio ante quam in Cltarra habitarct Abra-

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 101

ham, et in Charra habitatio eius, ct inde profectio: non solum quia Eusebius in Chronicis ab anno huius promissionis compu- tat ct ostendit, post quadringentos ct triginta annos exitum cs- sc de Aegypto, quando lcx data est; vcrum etiam quia id com- mcmorat Apostolus Paulus.

C A P. XVII.

De tribus excelhntioribus gentium regnis, quorutn unum, id est , As- syriorum, iam Abraham genito sublimius eminebat.

Pcr idcm tempus eminentia regna erant gentium, in quibus terrigenarum Civitas, hoc cst, socictas hominum sccundum ho- minemviventiumsub dominatu angelorum desertorum insignius excellcbat, regna vidclicct tria, Sicyoniorum , Acgyptiorum, Assyriorum. Scd Assyriorum multo crat potentius atque subli- mius. Nam rcx ille Ninus Beli filius, excepta India, universac Asiae populos subiugaverat. Asiain nunc dico , non illam par- tem quae huius maioris Asiae una provincia cst, sed eam quae universa Asia nuncupatur, quam quidam in altera duarum, ple- rique autem in tertia totius orbis parte posucrunt, ut sint omncs, Asia, Europa, ct Africa : quod non aequali divisione fe- cerunt. Namque ista quae Asia nuncupatur, a mcridie per Ori- cnteni usque adSeptemtrionempervenit: Europa vero a Septem- trione usque ad Occidcntem ; atque inde Africa ab Occidente usque ad Meridiem. Vnde videntur orbem dimidium duae tene- re, Europa et Africa, alium vero dimidium sola Asia. Sed ideo illae duae partes factae sunt, quia inter utramque ab Occano ingreditur, quicquid aquarum terras interluit, et hoc mare magnum nobis facit. Quapropter si in duas partes orbem divi- das, Orientis ct Occidentis, Asia erit in una, in altera vero Eu- ropa et Africa. Quamobrem [unum] trium regnorum, quae tunc praecellebant, [regnum] scilicet Sicyoniorum non crat sub As- syriis, quia in Europa sunt: Aegyptiorum autem quomodo eis non subiaccbat, a quibus tota Asia tenebatur, solis Indis, ut perhibetur, cxceptis. In Assyria igitur praevaluerat dominatus impiae Civitatis : huius caput erat illa Babylon, cuius terrigenae civitatis nomen aptissimum est, id est, confusio. Ibi autcm Ni- nus regnabat post mortem patris sui Beli, qui primus illic re- gnaverat sexaginta quinquc annos. Filius vero eius Ninus, qui defuncto patre succcssit in regnum, quinquaginta duos regna- vit annos, et habebat in regno quadraginta tres, quando natus est Abraham, qui erat annus circitcr millesimus ducentesimus ante couditam Romam, vcluti altcram in Occidcnte Babylo niam.

102 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XVIII.

Dctteralo alioquio Dei ad Abraham, quo ei et semini eius Chanaan

terra promittitur.

Egressus ergoAbraham de Charra septuagesimo quinto an- no aetatis suae, centcsimo autem quadragesimo ct quinto pa- tris sui, cum Loth filio fratris ct Sara coniugc pcrrexit in tcr- ram Chanaan, et pervenit usque ad Sichem, ubi rursus accepit divinum oraculum, de quo ita scriptum est: Et apparuit Domi- nus Abrahae, et dixit illi: Semini tuo dabo terram hanc. Nihil hic de illo semine promissum est, in quo pater factus est omni- um gentium: sed de illo solo, de quo pater est unio Israeliticae gentis; ab hoc enim semine terra illa possessa est.

C A P. XIX.

De Sarae pudicitia in Aegypto per Deum custodita, quam Abraham non uxorem suam esse dixerat, sed sororem.

Deinde aedificato ibi altari, et invocato Dco, Abraham pro- fectus est inde, et habitavit in eremo, atque inde ire in Aegy- ptum famis necessitate compuisus est. Vbi uxorem suam dixit sororem, nihil mentitus. Erat enim ethaec, quia propinqua crat sanguine: sicut ctiam Loth eadem propinquitate , quum fratris eius esset filius , frater eius est dictus. Itaque uxorem tacuit, non negavit, coniugis tuendam pudiciciam committens Deo, ct humanas insidias cavens ut homo : quoniam si periculum quan- tum cavcri poterat, non caveret, magis tentaret Deum, quam speraret in Deum. De qua re contra calumniantem Faustum Manichaeum satis diximus. Denique factum est, quod de Do- mino praesumsit Abraham. Nam Pharao rex Aegypti, qui eam sibi uxorem acceperat, gravitcr aftlictus marito reddidit. Vbi absit ut credamus, alieno concubitu fuisse pollutam: quia multo est credibilius, hoc Pharaonem facere aftlictionibus magnis non fuisse permissum.

C A P. XX.

De secessione Loth et Abrahae , quae illis salva caritale complacuit. Reverso igitur Abraham cx Aegypto in locum unde vcncrat, tunc Loth fratris filius ab illo in tcrram Sodomorurn, salva ca- ritatc, disccssit. Divitcs quippe facti erant, pastorcsque multos pecorum habcre coepcrant, quibus inter se rixantibus, co modo familiarum suarum pugnacem discordiam vitavcrunt. Potcrat quippe hinc, ut sunt humana, ctiam inter ipsos aliqua rixa con- snrgcre. Proindc hoc malum praecaventis Abrahac verba ista j.unt ad Loth: Non sil rixa inter me et te, et inter paslores

DE CIVITATE DEl LIB. XVI. 103

meos et pastores tuos, quia homines nosfratres sumus: Nonne ecce lota terra ante te est? Discede a me: si tu in sinistram^ ego in dextram; vel si tu in dextram, ego in sinistram. Hine fortassis cffccta cst intcr homincs pacifica consuetudo, ut quan- do terrenorum aliquid particndum cst, maior dividat, minor eiigat.

C A P. XXI.

De tertia promissione Dei, qua terram Chanaan Abrahae et uemini cius in perpetuum pollicctur.

Cum crgo digrcssi cssent, separatimque habitarent Abraham et Loth necessitatc sustentandae familiae, non foeditate discor- diae, ct Abraham in tcrra Chanaan , Loth autcm essct in Sodo- mis, oraculo tcrtio Dominus dixit ad Abraham: Respiciens ocu- lis tuis vide a loco in quo nunc tu es, ad Aquilonem^ et Afri- cum, et Orientem, et Marej quia omnem terram quam tu vides* tibi dabo , et semini tuo usque in saeculum , et faciam semen tuum tanquam arenam terrae. Si potest aliquis dinumerare arenam terrae, et semen tuum dinumerabitur. Surgens per- ambula terram in longitudinem eius, et in latitudincm, quia tibi dabo eam. ln hac promissionc utrum sit ctiam illa, qua pa- tcr factus cst omnium gentium, non evidenter apparet. Potest eiiim videri ad hoc pertincrc, Et faciam sernen tuum tanquam arenam terrae: quod ea locutionc dictum est, quam Graeci di- cunt hyperholen ; quac utiquc tropica cst, non propria. Quo ta- men modo, ut caeteris tropis uti solere Scripturam, nullus qui eam didicit, ambigit. Istc autcm tropus, id est, modus locutio- nis fit quando id quod dicitur, longe est amplius, quam quod eo dicto significatur. Quis enim non videat, quam sit incompara- bilitcr amplior arenae numerus, quam potest csse omnium ho- niinum ab ipso Adam usque ad tcrminum sacculi? Quanto crgo magis quam scmen Abrahac, non solum quod pertinet ad Israe- liticam gcntem, vcrum ctiam quod cst, ct futurum cst, secun- dum imitationem iidci, toto orbe terrarum in omnibus gcntibus. Quod scmcn, in comparatione multitudinis impiorum, profccto in paucis cst: quamvis ct ipsipauci faciant innumcrabilem mul- titudinem suam, quae signiiicata cst secundum hyperbolen per arenam terrae. Sanc ista multitudo quac promittitur Abrahac, non Dco cst innumcrabilis, sed hominibus: Dco autem ncc are- na terrae. Proinde quia non tantum gens Israelitica, sed uni- vcrsum semcn Abrahac, ubi cst et [cxpressa] promissio,non secun- dum carncm, scd sccundum spiritum plurium filiorum, congru- cntius arenae multitudini comparatur; potest hic intclligi utri- usquc rci facta promissio. Sed ideo dixiinus, quod non eviden-

104 DIVI AVKELII AVGVSTINI

ter appareat, quia ct illius gcntis unius multitudo, quae sccun- duin carnem nata est cx Abraham per cius ncpotem lacob , in tantum crevit, ut pene omnes partcs orbis implevcrit. Et idco potuit et ipsa secundum hyperbolcn arenae multitudini compa- rari ; quia et haec sola innumcra est homini. Terram certe il- lam solam significatam, quae appellata cst Chanaan, nemo am- bigit. Sed quod dictum est, Tibi dabo eam, et semini tuo usque in saeculum: potest movere nonnullos, si usque in saeculum in- telligant in aeternum. Si autem in saeculum hoc loco sic acci- piant, quemadmodum fideliter tenemus, initium futuri saeculi a fine praescntis ordiri, nihil eos movebit: quia etsi expulsi sunt Israelitae de Hierosolymis , manent tamen in aliis civitatibus terrae Chanaan, et usque in finem manebunt: et universa tcrra illa cum a Christianis inhabitatur, etiam ipsum semcn est Abrahae.

C A P. XXII.

De superatis ab Abraham hostibus Sodomorum, quando et Loth de ca- ptivitate eripuit, et a Melchisedec sacerdote benedictus est.

Hoc responso promissionis accepto migravit Abraham , et mansit in alio eiusdem terrae loco, id est, iuxta quercum Mam- brae, quae crat Hebron. Deinde ab hostibus qui Sodomis irru- erant, quum quinque reges adversus quatuor bellum gcrerent, et victis Sodomitis etiam Loth captus essct, liberavit cum Abra- ham, adductis secum in proelium trecentis decem et octo ver- naculis suis : et victoriam fecit [de] regibus Sodomorum, nihil- que spoliorum auferre voluit, quum rex cui vicerat obtulisset. Sed plane tunc benedictus est a Melchisedec , qui erat saccrdos Dei excelsi : de quo in epistola quae inscribitur ad Hebraeos, quam plures Apostoli Pauli esse dicunt, quidam vero negant, multa et magna conscripta sunt. Ibi quippe primum apparuit sacrificium, quod nunc a Christianis oftertur Deo toto orbe ter- rarum, impleturque illud quod ionge post hoc factum per Pro- phetam dicitur ad Christum, qui fuerat adhuc venturus in carnc, Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedec. Non scilicet secundum ordincm Aaron: qui ordo fuerat aufe- rcndus illucescentibus rebus, quae illis umbris praeuotabantur.

C A P. XXIII.

De verbo Domini ad Abraham, quo ei promittitur secundum multitu-

dinem stellarum multiplicanda posleritas : quod credens iusti-

jicatus cst adhuc in praeputio constitutus.

Etiam tunc factum est verbum Domini ad Abraham in visu. Qui quum ei protectionem mercedemquc promittcrct valde mul-

DE CIVITATE DEI HB. XVI. 105

tam; ille de postcritate sollicitus, qucndam Eliczcr vcrnaculum suum futurum sibi haeredem dixit: continuoque illi proinissus est haeres, non ille vernaculus, scd qui dc ipso Abraham fuerat cxiturus: rursusque seinen innumerabile, non sicut arena ter- rac, sed sicut stcllac coeli: ubi mihi magis videtur promissa posteritas coelesti felicitatc sublimis. Nam quantum ad multitudi- nem pcrtinet, quid sunt stellae cocli ad arenain tcrrac, nisi quis ct istam comparationcm in tantum esse similcm dicat, in quan- tum ctiam stellae dinumerari non valent? Quia nec omncs eas vidcri posse crcdendum est. Nam quanto quisque acutius in- tuetur, tanto plures videt. Vnde et acerrime cernentibus ali- quas occultas essc merito existimatur, exceptis eis sideribus quae in alia parte orbis a nobis remotissima oriri et occidere pcrhibentur. Postremo quicunque universum stellarum nume- rum comprehendisse et conscripsisse iactantur, sicut Aratus vel Eudoxus, vel si qui alii sunt, eos libri huius contemnit auctori- tas. Hic sane illa sentcntia ponitur, cuius Apostolus meminit proptcr Dei gratiam commendandam : Credidit Abraham Deo, et deputatum est illi ad iustitiam: ne circumcisio gloriarctur, gentcsquc incircumcisas ad fidem Christi nollet admitti. Hoc cnim quando factum est, ut credcnti Abrahae deputaretur fides ad iustitiam, nonduin fuerat circumcisus.

CAP, XXIV.

De significatione sacrificii, quod Abraham offerre praeceptus est, quum poposcisset ut de his quae crediderat [crederct] doceretur.

Ineodemvisuquumloqucretur eiDeus, etiamhoc aitadillum: Ego Deus qui te eduxi de regione Chaldaeorum, ut dem tibi ter- ram hanc, ut haeres sis eius. Vbi quum intcrrogasset Abraham secundum quid scirct, quod haeres cius erit, dixit illiDcus: Ac- cipe mihi iuvencam trimam, et capram trimam, et arietem tri- mum, et turturem, et columbam. Accepit autem ille haec omnia, et divisit illa media, et posuit ea contra faciem alterum alteri: aves autem non divisit. Et descenderunt , sicut scriptum cst, aves super corpora quae divisa erant, et consedit illis Abram. Circa solis autem occasum pavor irruit super Abram, et ecce timor tenebrosus magnus incidit ei: et dictum est ad Abram, Sciendo scies, quia peregrinum erit semen tuum in terra non propria, et fn servitutem redigent eos, et affligent eos quadrin- gentis annis; gentem autem,cui servierint, iudicaboego. Post haec vero exibunt huc cum suppellectili multa. Tu autem ibis ad patres tuos cum pace nutritus in senecta bona. Quarta ve- ro generatione convertent se huc. Nondum enim impleta sun

JOG DIVI AVRELII AVGVSTINI

peccala Amorrhaeorum usque adhuc. Quum autem iam sol erat ad occasum, facta est flamma, et ecce fornax fumabunda . et lampades ignis, quae pertransierunt per media divisa illa. In die illa disposuit Dominus Deus testamentum ad Abram, di- cens : Semini tuo dabo terram hanc, a flumine Aegypti usque ad flumen magnum Euphratem, Cenaeos, et Cenezaeos, el Ced- monaeos, et Chetaeos, et Pheresaeos, et Raphaim, et Amor- rhaeos, et Chananaeos, et Evaeos, et Gergesaeos, et Iebusaeos, Haec omnia in visu facta divinitus atque dicta sunt, de qui- bus singulis enucleate disserere longum est, et intentionem Operis huius excedit. Quod ergo satis est, nosse debemus post- ea quam dictum cst, credidisse Abraham Deo , ct deputatum esse illi ad iustitiam, non eum in lide defecisse, ut diceret, Do- minator Domine, secundum quid sciam, quia haeres eius ero? Terrae quippe illius promissa erat hacreditas. Non enim ait, Vndc sciam, quasi adhuc non crederct: sed ait, Secundum quid sciam, ut ei rei quam crediderat, aliqua similitudo adhiberctur, qua eius modus agnosccrctur. Sicut non estvirginis Mariae dif- tidcntia, quod ait: Quomodo fiet istud, quoniam virum non co- gnosco? Quod enim futurum csse certa erat, modum quo lieret inquircbat. Et hoc cum quaesisset, audivit: Spiritus sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi. Deniquc et hic similitudo data est de tribus animalibus, iuvenca, capra et ariete, et duabus volucribus, turture et columba: ut secun- dum haec futurum sciret, quod futurum essc iam non ambigcret. Sive ergo per iuvcncam signilicata sit plebs posita sub iugo lc- gis, per capram eadem plcbs pcccatrix futura , pcr arietem ea- dem plebs regnatura; (quae animalia propterea trima dicuntur, quia cum sint insignes articuli tcmporum ab Adam usque ad Noe, et indc usquc ad Abraham, ct indc usque ad David, qui reprobato Saule primus in regno gentis Israeliticae est Domini voluntate fundatus; in hoc ordine tcrtio, qui tenditur ex Abra- lram usquc ad David, tanquam tertiam aetatem gerens ille po- pulus adolevit:) sivc aliquid aliud convenientius ista signili- cent; nullo tamen modo dubitaverim, spiritales in ea praefigu- ratos addittimcnto turturis et columbac. Et ideo dictuin est, Aves aulem non divisit : quoniam carnales inter sc dividuntur, spiritales autem nullo modo; sivc a negotiosis conversationibus hominum se rcmoveant, sicut turtur; sive inter^lllas degant, sicut columua: utraquc tamcn avis cst simplex ct innoxia; significans ct in ipsolsraelitico populo, cui terra illa danda crat, futuros individuos filios promissionis ct hacredcs rcgni in aeter- na fclicitatc mansuri [mansurosj. Avcs autem dcscendcntcs su-

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 107

pcr corpora quac divisa erant, non boni aliquid, sed spiritus indicant aeris huius, pastum qucndam suum dc carnalium divi- sione quacrcntes. Quod autem illis conscdit Abraham, signifi- cat ctiam inter illas carnalium divisiones,vcros usque in fincm perscveraturos fidcles. Et circa solis occasum quod pavor irruit in Abraham, et timor tencbrosus magnus, significat circa huius sacculi finem magnam perturbationem ac tribulationem futuram fidelium: de qua Dominus dixit in Evangelio: Erit enim tunc tribulatio magna, qualis nonfuit ab initio.

Quod vero dictum est ad Abraham: Sciendo scies, quia pe- regrinum erit semen tuum in terra non propria^ et in servitu- tem redigent eos, et affligent eos quadringentis annis; de po- pulo Israel, qui fuerat in Aegypto serviturus, apertissime pro- phetatum est. Non quod in eadem servitute sub Acgyptiis affli- gentibus quadringentos annos ille populus fuerat peracturus; scd in ipsis quadringentis annis praenuntiatum est hoc futurum. Qucmadmodum enim scriptum est de Thara patrc Abrahae, Et fuerunt dies Tharae in Charra quinque et ducenti anni; non quia ibi omnes acti sunt, scd quia ibi completi sunt: ita et hic propterea interpositum est, Et in seritutem redigent eos^ et affligent eos quadringentis annis; quoniam iste numerus in ea- dcm afflictione compictus cst, non quia ibi universus peractus cst. Quadringcnti sane dicuntur anni propter numeri plcnitu- dinem, quamvis aliquanto amplius sint; sivc ex hoc tempore computcntur, quo ista promittcbantur Abrahae, sivc ex quo na- tus est Isaac, proptcr semcn Abrahae, de quo ista praedicuntur. Computantur enim, sicut supcrius iam diximus, ab anno scptua- gesimo ct quinto Abrahae , quando ad cum facta cst prima pro- missio, usquc ad cxitum Isracl ex Acgypto, quadringenti ct tri- gintaanni: quorum Apostolus ita meminit: Hoc autem dico, inquit, testamentum confirmatum a Deo , quae post quadrin- gentos et triginta annos facta est lex, non infirmat ad eva- cuandam promissionem. Iam crgo isti quadringcnti et triginta anni, quadringenti potcrant nuncupari, quia non sunt rnulto amplius : quanto magis cum aliquot iam cx isto numero prae- terissent, quando illa in visu demonstrata et dicta sunt Abrahae; vel quando Isaac natus cst centenario patri suo, a prima pro- missione post xxv. annos, cum iam cx istis quadringcntis tri- ginta quadringenti et quinque remanerent, quos Deus quadrin- gcntos voluit nominare, ct cactera quac scquuntur in verbis praenuntiantis Dei , nullus dubitaverit ad Israeliticum populum pcrtinerc.

Quod vero adiungitur, Cum autem iam sol erat ad occasum^

108 DIVI AVRELIl AVGVSTINI

jlamma facta est, et ecce fornax fumabunda , et lampades ignis , quae transierunt per media divisailla: significat iani in fine saeculi per ignem iudicandos csse carnales. Sicut enim afflictio Civitatis Dei, qualis antea nunquam fuit, quae sub An- tichristo futura speratur, significatur tencbroso timore Abrahae circa solis occasum, id est, propinquante iam fine sacculi: sic ad solis occasum, id est, ad ipsum iam finem, significatur isto igne dics iudicii dirimens carnales per ignem salvandos , et in igne damnandos. Deinde testamentum factum ad Abraham, ter- ram Chanaan proprie manifestat, et nominat in ea undecim gentes a flumine Aegypti usque ad flumen magnum Euphratem. Non crgo a flumine magno Aegypti, hoc est, Nilo; scd a parvo, quod dividit inter Aegyptum et Palacstinam, ubi est civitas Rhinocorura,

C A P. XXV.

De Agar ancilla Sarae, quam eadem Sara Abrahae voluit esse concu

binam.

Iam hinc tempora consequuntur filiorum Abrahae, unius de Agar ancilla, alterius de Sara libera, de quibus in libro supc- riore iam diximus. Quod autem attinet ad rem gestam, nullo modo est inurendum de hac concubina crimen Abrahae. Vsus est ea quippe ad generandam proiem, nou ad explendam libidi- nem; nec insuitaus, sed potius obediens coniugi, quae suae ste- rilitatis credidit esse solatium, si foecundum ancillae uterum, quoniam natura non poterat, voluntate faceret suum, et co iure quo dicit Apostolus, Similiter et vir non habet potestatem cor- poris sui, sed mulier, uteretur mulier ad pariendum ex altera, quod non poterat ex se ipsa. Nulla cst hic cupido lasciviac, nuila ncquitiac turpitudo. Ab uxore causa prolis ancilla marito traditur, a marito causa prolis accipitur: ab utroque non culpae luxus , sed naturae fructus exquiritur. Dcnique cum ancilla gravida, domina [dominae] stcrili, superbiret, et hoc Sara su- spicione muliebri viro potius imputaret, etiam ibi demonstravit Abraham non se amatorem servum, sed libcrum fuisse genito- rem, et in Agar Sarae coniugi pudicitiam custodisse; ncc vo- luptatem suam, sed voluntatem illius implevisse: accepisse, nec petiisse; accessisse, nec haesisse; scminasse, nec amasse. Ait cnim: Ecce ancilla tua in manibus tuis, utere ea quomodo libi placuerit. O virum virilitcr utcntem feminis, coniuge tempe- rantcr, ancilla obtcmperanter, nulla inteinperanter.

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 109

C A P. XXVI.

De teslijicatioiic Dei ad Abraham. qua eidem scni de steriH Sara

filium spondct, patremque eum gentium statuit, et promissi fidem

sacramento circumcisionis obsignat.

Post haec est natus Ismael ex Agar, in quo putarc possct impletum, quod ei promissum fuerat, cum sibi vernaculum suum adoptare voluisset, diccnte Deo : Non erit haeres tuus hic; sed qui exiet de te, ille erit haeres tuus. Hoc crgo promissum ne in ancillac filio putaret implctum , iam cum esset annorum no- naginta et novem, apparuit ei Deus, et dixitilli: Ego sum Deus, place in conspectu meo, et esto sine querela, et ponam testamentum meum inter me et inter te, et implebo te valde. Et procidit Abram in faciem suam. Et locutus est illi Deus, di- cens: Et ego, ecce testamentum meum tecum; et eris pater multitudinis gentium: et non appellabitur adhuc nomen tuum Abram, sed erit nomen tuum Abraham; quia patrem multarum gentiumposui te: et augeho tevalde,et ponam te in gentes,et re- ges ex te exibunt : et statuam testamentum meum inter me et inter te, et inter semen tuum post te in generationes eorum in testa- mentum aeternum, ut sim tibi Deus, et semini tuo post te. Et daho tibi et semini tuo post te terram, in qua incola es, omnem terram Chanaan possessionem aeternam, et ero illis Deus. Et dixit Deus ad Abraham: Tu autem testamentum meum con- servabis, et semen tuum post te in generationes suas. Et hoc est testamentum \meum\ quod conservabis inter me et vos, et inter semen tuum post te in generationes suas. Circumcidetur omne vestrummasculinum, et circumcidemini carnem [incarne] praeputii vestri: et erit in signum testamenti inter me et vos. Et puer octo dierum circumcidetur, vestrum omne masculinum in progenies vestras. Vernaculus et emtitius ab omnifilio alie- nigena , qui non est de semine tuo , circumcisione circumcide- tur: vernaculus domus tuae et emtitius. Et .erit testamentum meum in carne vestra in testamentum aeternum. Et qui non fuerit circumcisus , masculus qui non circumcidetur carnem praeputii sui octavo die, interibit anima illa de genere eius; quia testamentum meum dissipavit. Et dixit Deus ad Abraham : Sara [Sarai] uxor tua, non appellabitur nomen eius Sara \ul- tra Sarai\, sed Sarra erit nomen eius. Benedicam autem illam, et daho tibi ex eafilium: et benedicam illum; et erit in natio- nes, et reges gentium ex eo erunt. Et procidit Abraham super faciem suam; et risit, et dixit in animo suo, dicens : Si mihi centum annos habenti nascetur filius, et si Sarra annorum no- naginta pariet? Dixit autem Abraham ad Deum: Ismael hic

110 DIVI AVRELII AVGVSTINI

vivat in conspectu tuo. Dixit autem Deus ad Abraham: Ita, ecce Sarra uxor tua pariet tibi filium , et vocabis nomen eius Isaac: et statuam testamentum meum ad illum in testamentum aeternum, esse \et ero] \ut sirn] illi Deus, et semini eius post illum. De Ismael autem ecce exaudivi [audivi] te: ecce bene- dixi eum, et ampliabo [amplificabo] illum, et multiplicabo illum valde. Duodecim gentes generabit : et dabo illum in gen- tem magnam. Testamentum autem meum statuam ad Isaac, quem pariet tibi Sarra in tempore hoc ad annum sequentem.

Hic apertiora promissa sunt de vocatione gentium in Isaac, id est, in filio promissionis , quo significatur gratia, non natu- ra: quia de sene et anu sterili promittitur filius. Quamvis enim ct naturalem procreationis excursum Deus operetur: ubi tamen evidcns opus Dei cst, vitiata et cessante natura, ibi evidentius intelligitur gratia. Et quia hoc non per generationem, scd pcr regenerationem futurum erat, ideo nunc imperata est circumci- sio, quando de Sarra promissus est filius. Et quod omnes, non solum filios, verum etiam servos vernaculos et emtitios circum- cidi iubet, ad omnes istam gratiam pertinere testatur. Quid enim aliud circumcisio significat, quam vctustate exuta natu- ram renovatam? Et quid aliud quam Christum octavus dics, qui hebdomada completa, hoc est, post sabbatum, resurrexit? Parentum mutantur et nomina, omnia resonant novitatem, ct in Tcstamento vetere obumbratur novum. Quid est cnim quod dicitur Testamentum vetus , nisi occultatio novi? Et quid est aliud quod dicitur novum, nisi veteris reveiatio? Risus Abrahac, cxsultatio est gratulantis, non irrisio diffidcntis. Verba quoque eius illa in animo suo , Si mihi centum annos habenti nascetur filius, et si Sarra annorum nonaginta pariet : non sunt dubi- tantis , sed admirantis. Si quem vero movet quod dictum est, Et dabo tibi et semini tuo post te terram, in qua tu incola es, omnem terram Chanaan in possessionem aeternam; quomodo accipiatur implctum, sive adhuc cxspcctetur, implendum, cum possessio quaecunque terrena aeterna cuilibet genti csse non possit: sciat aeternum a nostris interprctari, quod Graeci ap- pcllant aiojriov, quod a saeculo derivatum est: aliav quippc Graece saeculum nuncupatur. Sed non sunt ausi Latini hoc di- ccrc sacculare, ne longe in aliud mitterent sensum. Saecularia quippe dicuntur multa, quae in hoc saeculo sic aguntur, ut brcvi ctiam temporc transcant. aicoviov autem quod dicitur, aut non habet fincm, aut usquc in huius saeculi tcnditur fincm.

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. III

C A P. XXVII.

De mascaloy qui si octavo die non fuerit circumcisus , perit anima eius, quia testamcntum Dci dissipavit.

Iteni potcst moverc, quomodo intclligi oportcat quod hic di- ctum cst, Masculus quition circumcidetur carnem praeputii sui octavo die, interibit anima illa cle genere eius, quia testamen- tummeum dissipavit : cum haec nulla culpa sitparvuli, cuius di- xit animam perituram; nec ipsc dissipavcrit testamentum Dei, scd maiores qui eum circumcidere non curarunt: nisi quia etiam parvuli, non sccundum vitae suae proprictatcm, sed se- cundum communem generis humani originem, omnes in illo uno testamcntumDei dissipaverunt, in quo omncs peccaverunt. Multa quippc appcllantur testamenta Dci, exceptis illis duobus magnis, vetcre et novo, quod licet cuique lcgendo cognoscere. Testamentum autem primum, quod factum cst ad hominem pri- mum, profecto illud cst: Qua die ederitis, morte moriemini. Vnde scriptum est in libro, qui Ecclesiasticus appellatur: Om- nis caro sicut vestis veterascit. Testamentum enim [est] a saeculo , Morte morieris [morte mori eos , qui transgrediun- tur praecepta Dei.] Cum enim lex evidentior postea data sit, et dicat Apostolus, Vbi autem non est lex , nec praevaricatio : quo pacto quod legitur in Psalmo verum est, Praevaricatores aestimavi omnes peccatores terrae, nisi quia omnes Icgis ali- cuius praevaricatae sunt rei, qui aliquo peccato tencntur ob- stricti? Quamobrem si etiam parvuli, quod vera fides habet, nascuntur non propric, sed originaliter peccatores, unde illis gratiam remissionis peccatorum nccessariam confitemur; pro- fccto co modo quo sunt peccatores, etiam praevaricatores lcgis illius, quac in paradiso data cst, agnoscuntur, ut verum sit utrumque, quod scriptum est, Praevaricatores aestimavi om- nes peccatores terrae; et Vbi lex non est, nec praevaricatio. Acperhoc, quia circumcisio signum regenerationis fuit, et non immerito parvulum propter originale peccatum, quo pri- mum Dei dissipatum est testamentum, gencratio dispcrdet, nisi regeneratio libcret: sic intelligenda sunt haec divina vcrba, tanquam dictum sit, Qui non fuerit regcneratus, interibit ani- ma illa de populo eius, quia testamentummeumdissipavit, quando in Adam cum omnibus etiam ipsc peccavit. Si enim dixisset, Quia hoc testamentum meum dissipavit; non nisi de ista circumcisione intelligi cogeret: nunc vcro , quoniam non expressit cuiusmodi tcstamcntum parvulus dissipavcrit, libe- rum est intelligcrc de illo testamento dictum, cuius dissipatio pcrtincre possit ad parvulum. Si autcm quisquam hoc non

112 DIVI AVRELII AVGVSTINI

nisidc istacircumcisionedictumcssccontendit, quod in ca tcsta- mentum Dei, quoniam non est circumcisus, dissipaverit parvu- lus; quaerat locutionis aliquem modum, quo non absurde pos- sit intelligi, ideo dissipassc testamentum, quia licet non ab illo, tamen in illo est dissipatum. Verum sic quoque animadvcrten- dum est, nulla in se ncgligcntia sua iniustc interire incircum- cisi animam parvuli, nisi originalis obligationc peccati.

C A P. XXVIII.

De commutatione nominum Abrahae et Sarrae, qai cum ob unius ste-

ri/itatenij ob utriusque autem senectutem generare non possent , mu-

nus foecunditatis adepti su?it.

Facta igitur promissione tam magna tamque dilucida ad Abraham, cui evidentissime dictum est, Patrem multarum gen- tium posui te: et augebo te valde, et po?ia?n te in gentes, et reges exibunt ex te: et dabo tibi ex Sarra filium,' et benedi- cam illum, et erit in nationes, et reges gentium ex eo e?-unt: quam promissionem nunc in Christo cernimus reddi: ex illo deinceps illi coniugcs non vocantur in Scripturis, sicut antca vocabantur, Abram ct Sara; sed sicut nos cos ab initio vocavi- mus , quoniam sic iam vocantur ab omnibus, Abraham et Sarra. Cur autem mutatum sit nomcn Abrahae, reddita est ratio : Quia patrem, inquit, multarum genti?im posui te. Hoc crgo signi- ficarc intelligendum est Abraham: Abram vero, quod ante vo- cabatur, interpretatur Pater excelsus. De nomine autem mu- tato Sarrae non est reddita ratio: sed, sicut aiunt, qui scripse- runt interpretationes nominum Hebraeorum, quae his sacris li- teris contincntur, Sara interprctatur Princeps mea; Sarra au- tcm Virtus. Vndc scriptum est in epistola ad Hebraeos: Fide et ipsa virtutem Sarra accepit ad emissionem seminis. Ambo autcm seniorcs [senesj erant, sicut Scriptura testatur: sed illa ctiam sterilis, et cruore menstruo iam destituta; propter quod iam parcre non posset, etiam si sterilis non fuissct. Porro si fcmina ita sit provcctioris aetatis , ut ei solita mulierum adhuc fluant, de iuvenc parere potcst, de seniore non potest: quam- vis adhuc possit ille senior, sed de adolcscentula gignere: sicut Abraham post mortem Sarrae de Cethura potuit, quia vividam cius invcnit aetatcm. Hoc ergo est quod mirum commcndat Apostolus, et ad hoc dicit, Abrahac iam fuisse corpus cmor- tuum: quoniam non cx omni femina, cui csset adhuc aliquod paricndi tempus extrcmum, gencrarc ipsc in illa actate adhuc possct. Ad aliquid cnim cmortuum corpus intclligcrc debemus, non ad omnia. Nam si ad omnia, non iam scncctus vivi, scd

DE CIVITATE DEI LiB. XVI. 113

cadavcr est niortui. Quamvis etiam sic solvi solcat ista quae- stio, quod dc Cethura postea gcnuit Abraham, quia donum gi- gncndi, quod a Domino acccpit, etiam post obitum mansit uxo- ris. Sed propterca mihi videtur illa, quam secuti sumus , huius quaestionis solutio pracfercnda, quia centcnarius quidem se- nex, sed temporis nostri, de nulla potest femina gignere; non tunc quidcm, quando adhuc tam diu vivcbant, ut centum anni nondum faccrent hominem decrepitac senectutis.

C A P. XXIX.

De tribus viris vel Angelis, in quibus ad quercum Mambrae appa- ruisse Abrahae Dominus indicatur.

Item Deus apparuit Abrahae ad quercum Mambrae in tribus viris, quos dubitandum non est, Angelos fuisse: quamvis qui- dam existiment, unum in eis fuisse Dominum Christum, asse- rentes, eum etiam ante indumentum carnis fuisse visibilem. Est quidcm divinae potestatis , et invisibilis, incorporalis , in- conimutabilisquc naturae, sine ulla sui mutatione etiam morta- libus adspectibus apparere, non per id quod est, sed per aliquid quod sibi subditum est. Quid autem illi subditum non est? Verumtamen si propterea confirmant, horum trium aliquem fuissc Christum, quia cum tres vidisset, ad Dominum singula- riter est locutus: sicenimscriptumest, Et eccetres viri stabant super eum, et videns procucurrit obviam illis ab ostio taberna- culi sui, et adoravit super terram, et dixit , Domine, st inveni gratiam ante te, etc. cur non etiam illud advertunt, duo ex iis vcnisse, utSodomitae delerentur, cum adhuc Abraham ad unum loqueretur, Dominum appcllans, et intercedens ne simul iustum cum impio in Sodomis perderet? Illos autem duos sic suscepit Loth, ut ctiam ipse in colloquio suo cum illis singulariter Do- minum appellaret. Nam cum eis pluraliter dixisset, Ecce Do~ mini declinate in domum pueri vestri , et caetera quae ibi di- cuntur : postea tamen ita legitur, Et tenuerunt Angeli manum eius, et manum uxoris eius , et manus duarum filiarum eius, in eo quod Dominus parceret ipsi. Et factum est, mox ut edu~ xerunt illum foras, et dixerunt , Salvam fac animam tuam, ne respexeris retro, nec steteris in tota regione: in monte sal- vum tefac, nequando comprehendaris. Dixit autem Loth ad illos , Oro, Domine, quia invenit puer tuus misericordiam ante te, et quae sequuntur. Deinde post haec verba singulariter illi respondit et Dominus, cum in duobus Angelis esset, dicens, Ecce miratus sum faciem tuam, etc. Vnde multo est credibi- lius, quod ct Abraham in tribus et Loth in duobus viris Domi- //• H

114 DIVI AVRELII AVGVSTIM

num agnoscebant, cui per singulareni numerum loquebantur, etiam cum eos homines esse arbitrarcntur : nequc enim aliam ob causam sic eos susceperunt, ut tanquam mortalibus et hu- mana refectione indigcntibus ministrarent : sed erat profecto aliquid, quo ita excellebant, licet tanquam homines, ut in eis esse Dominum, sicut esse assolet in Prophetis, hi qui hospita- litatem illis exhibebant, dubitare non possent: atque ideo et ipsos aliquando pluraliter, et in eis Dominum aliquando singu- lariter appellabant. Angelos autem fuisse , Scriptura testatur, non solum in hoc Genesis libro, ubi haec gesta narrantur, ve- rum etiam in epistola ad Hebraeos, ubi quum hospitalitas lau- daretur, Per hancy inquit, etiam quidam nescientes hospitio receperunt Angelos. Perillosigiturtres viros , cum rursus filius Isaac de Sarra promitteretur Abrahae, divinitus datum est etiam tale responsum , ut diceretur, Abraham erit in gentem magnam et multam , et benedicentur in eo omnes gentes terrae. Et hic duo illa brevissime plenissimeque promissa sunt, genslsrael se- cundum carnem, et omnes gentes secundum lidem.

C A P. XXX.

De Loth a Sodo?nis liberato, atque eisdem coelesti igne consumtis; et de Abimeleck, cuius concupiscentia castitati Sarrae nocere

non potuit.

Post hanc promissionem liberato de Sodomis Loth, et ve- niente igneo imbre de coelo, tota illa rcgio impiae civitatis in cinerem versa est, ubi stupra in masculos in tantam consuetu- dinem convaluerant, quantam leges solent aliorum factorum praebere licentiam. Verum et hoc eorum supplicium specimen futuri iudicii divini fuit. Nam quo pertinet quod prohibiti sunt qui liberabantur ab Angelis retro respicere, nisi quia non est animo redcundum ad vetercm vitam, qua per gratiam regene- ratus exuitur, si ultimum evadere iudicium cogitamus? Deni- que uxor Loth , ubi respexit, remansit; et in salem conversa hominibus fidclibus quoddam praestitit condimentum, quo sa- piant aliquid, unde illud cavcatur exemplum. Inde rursusAbra- ham fecit in Geraris apud regem civitatis illius Abilcmech, quod inAegypto de coniuge fecerat, eiquc intacta similiter red- dita est. Vbi sane Abraham obiurgant; regi cur tacuisset uxo- rem, sororemque dixisset, apericns quid timuerit, etiam ho« addidit: Etenim vere soror mea est de patre, sed non de ma~ tre: quia de patre suo soror erat Abrahae, dc quo propinqua eius erat. Tantac autem pulchritudinis fuit, ut etiam in illa ae- tatc posset adamari.

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. J15

C A P. XXXI.

De Isaac secundum promissionem nato , cuius nomen ex risu utrius- que parentis est inditum.

Post haec natus est Abrahae, secundum promissionem Dei, de Sarra filius, eumque nominavit Isaac, quod interpretatur risus : riserat enim et pater, quando ei promissus est, admi- rans in gaudio: riser.at et mater, quando per iilos tres viros itcrum promissus est, dubitans in gaudio; quamvis exprobrante Angelo quod risus ille, etiam si gaudii fuit, tamen plenae iidei non fuit. Post ab eodem Angelo in fide ctiam confirmata cst. Ex hoc ergo pucr nomcn accepit. Nam quod risus ille non ad irridendum opprobrium, sed ad celebrandum gaudium pertine- bat, nato lsaac, et eo nomine vocato, Sarra monstravit; ait quippc, Risum mihi fecit L Dominus , quicunque enim audierit, congaudebit mihi. Sed post aliquantulum tempus ancilla dc domo eiicitur cum filio suo, etduo illa secundumApostolumTe stamcnta significantur, vetus ct novum: ubi Sarra illa [illiusj supcrnae Hierusalcm, hoc cst, Civitatis Dei, figuram gerit.

C A P. XXXII.

De obedientia et fide Abrahae, qua per oblationem immolandi filii probatus est , et de tnorte Sarrae.

Inter haec , quae omnia commemorare nimis Iongum est, tcntatur Abraham de immolando dilectissimo filio suo Isaac, ut pia eius obedientia probaretur, saeculis in notitiam proferenda, non Deo. Neque enim omnis est culpanda tentatio : quiaetgra- tulanda est, qua fit probatio. Et plcrumque aliter animus hu- manus sibi ipsi innotesccre non potest, nisi vircs suas sibi, non verbo, scd cxperimento , tentatione quodam modo intcrrogante, respondeat: ubi siDei munus agnoverit, tunc pius est, tunc so- lidatur firmitate gratiae, non inflatur inanitate iactantiae. Nimquam sane crederct Abraham , quod victimis Deus dclecta- retur humanis: quamvis, divino intonante praecepto, obedien- dum sit, non disputandum. Verumtamen Abraham confestim filium , quum fuisset immolatus , resurrecturum credidisse lau- dandus est. Dixerat namque illi Deus , quum de ancilla ct filio cius foras eiiciendis voluntatem coniugis nollet implere: Jn Jsaac vocabitur tibi semen. Et ccrte ibi sequitur ac dicitur, Filium autem ancillae huius in magnam gentem faciam illum; quia semen tuum est. Quomodo ergo dictum est, In Isaac vo- cabitur tibi semen, quum et Ismaelem Deus semen eius voca- verit? Exponens autcm Apostolus , quidsit, In Isaac vocabi- tur tibi semen: Id est , inquit, non quifilii carnis hi filii Dei,

112

116 DlVl AVRELII AVGVSTINI

sed filii promissionis deputantur in semine. Ac pcr hoc filii promissionis, ut sint scmen Abrahae , in Isaac vocantur , hoc est, in Christum vocante gratia congregantur. Hanc crgo pro missionem pater prius fidcliter tcnens , quia per hunc oporte- bat implcri, quem Deus iubebat occidi, non haesitavit quod sibi reddi poterat immolatus> |ui dari potuit non speratus. Sic intellectum est et in episto** ad Hcbraeos , et sic expositum. Fide, inquit, praecessit Abraham, in Isaac tentatus; et unu cum obtulit, qui promissiones suscepit, ad quem dictum est, In Isaac vocabitur tibi semen : cogitans quia et ex mortuis excitare potest Deus. Proinde addidit: Pro hoc etiam eum et in similitudinem adduxit. Cuius similitudincm , nisi illius de quo dicit idcm Apostolus : Qui proprio Filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illmn? Propterea ct Isaac , si- cut Dominus crucem suam , ita sibi ligna ad victimae locum, quibus fucrat imponcndus, ipse portavit. Postremo quia Isaac occidi non oportcbat, postea quam est pater eum ferire prohi- bitus, quis crat illc aries , quo immolato impletum est significa- tivo sanguinc sacrificium ? Ncmpe quando eum vidit Abraham, cornibus in frutice tenebatur. Quis crgo illo figurabatur, nisi Ip.sus , ante quam immolaretur spinis Iudaicis coronatus ?

Sed divina per Angelum verba potius audiamus. Ait quippe Scriptura, Et extendit Abraham manum suam sumere machae- ram, ut occideret filium suum. Et vocavit illum Angelus Do- mini de coelo, et dixit, Abraham. Ille autem dixit, Ecce ego. Et dixit, Ne iniicias manum tuam super puerum, neque facias illi quicquam: nunc enim scivi quia times Deum tu [tuum\, et non pepercisti filio tuo dilecto propter me. Nunc scivi, dictum est, id cst, nunc sciri feci: nequc enim hoc nondum sciebat Deus. Deinde ariete illo immolato pro Isaac rilio suo , vocavit, ut legitur , Abraham nomen loci illius , Dominus vidit : ut di- cant hodie, In monte Dominus apparuit. Sicut dictum est, Nunc scivi, pro eo quod est , nunc sciri fcci: ita hic Dominus vidit, pro eo quod est , Dominus apparuit, hoc est, videri se fecit. Et vocavit Angelus Domini Abraham secundo de coelo, dicens: Per memetipsum iuravi, dicit Dominus, propter quod fecisti verbum hoc, et non pepercisti filio tuo dilecto propter me, nisi benedicens benedicam te, et multiplicans multiplicabo semen tuum, sicut stellas coeli, et tanquam arenam quae est iuxta labium maris. Et haereditate possidebit semen tuum ci- vitates adversariorum ; et benedicentur in semine tuo omnes gentes terrae; quia obaudisti vocem meam. Hoc modo est illa de vocatione gentium in semine Abrahac, post holocaustum,

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 117

quo significatus cst Christus, etiam iuratione Dei firmata pro- missio. Saepe enim promiserat, sed nunquam iuraverat. Quid autem est Dei veri veracisque iuratio , nisi promissi confir- matio , et infidelium quacdam increpatio ?

Post haec Sarra mortua est, centesimo ct vicesimo septimo anno vitae suae , ccntesimo autem et tricesimo septimo viri sui. Decem quippe annis eam praecedebat aetate: sicut ipse, quando sibi ex illa promissus est filius, ait, Si mihi annorum centum nascetur filius, et si Sarra annorum nonaginta pariet? Tunc emit agrum Abraham , in quo sepelivit uxorem. Tunc ergo secundum narrationem Stephani, in terra illa est collo- catus , quoniam coepit ibi esse possessor ; post mortem scilicet patris sui , qui colligitur ante biennium fuisse defectus.

C A P. XXXIII.

De Rebecca nepte Nachor, quam Isaac accepit uxorem. Deinde Rebeccam neptem Nachor patrui sui , quum anno- rum quadraginta esset Isaac , duxit uxorem , ccntesimo scilicet ct quadragesimo anno vitae patris sui , triennio post mortcm matris suae. Vt autem illam duceret , quando ab eius patre in Mesopotamiam servus missus est, quid aliud demonstratum est, quum eidem servo dixit Abraham, Pone manum tuam sub fe- more meo9 et adiurabo te per Dominum Deum coeli et Domi- num terrae, ut non sumas filio meo Isaac uxorem de filiabus Chananaeorum, nisi Dominum Deum coeli et Dominum terrae in carne, quae ex illo femore trahebatur, fuisse venturum? Numquid haec parva sunt praenuntiatae indicia veritatis, quam [quae] compleri videmus in Christo?

C A P. XXXIV.

Quid intelligendum sit in eo quod Abraham post mortem Sarrae acce- pit uxorem Cethuram.

Quid autem sibi vult, quod Abraham post mortem Sarrae Cethuram duxit uxorem? Vbi absit ut incontinentiam suspicc- mur, praesertim in illa iam aetate, et in illa fidei sanctitate. An adhuc procreandi filii quaerebantur, quum iam Deo promit- tente tanta multiplicatio filiorum ex Isaac per stellas coeli et arenam tcrrae fide probatissima teneretur? Sed profecto si Agar et Ismael, doctore Apostolo, significaverunt carnales ve- terisTestamenti, cur non etiam Cethura et filii eius significent carnalcs , qui se ad Testamentum novum existimant pertinere ? Ambae quippe ct uxores Abrahae, et concubinac sunt appclla- tac: Sarra vero nunquam dicta est concubina [scd uxor tan-

113 DIVI AVRELII AVGVSTINI

tum]. Nam et quando data cst Agar Abrahac, ita scriptum est: Et apprehendit Sarra uxor Abram Agar Aegyptiam ancdtam suam, post decem annos quam habitaverat Abram in terra Chanaan, et dedit eam Abram viro suo, ipsi uxorem. De Ce- thura autem quam post obitum Sarrae accepit, sic legitur: Adiiciens autem Abraham surnsit uxorem , cui nomen Cethura. Ecce ambae dicuntur uxores: ambae porro concubinae fuisse reperiuntur, postea dicente Scriptura: Dedit autem Abraham omnem censum suumhaac fdio suo, etfiliis concubinarum sua- rum dedit Abraham dationes, et dimisit eos ab Isaac filio suo adhuc se vivo, ad Orientem, in terram Orientis. Habent ergo nonnulla munera filii concubinarum, sed non perveniunt ad rcgnum promissum, nec haeretici , nec ludaei carnalcs: quta praeter Isaac nullus est haeres ; et non qui filii carnis, hi filii Dei, sed filii promissionis deputantur in semine, de quo dictum est, In Isaac vocabitur tibi semen. Neque enimvideo, cur etiam Cethura post uxoris mortem ducta, nisi propter hoc my- stcrium, dicta sit concubina. Sed quisquis haec non vult in istis significationibus accipere, non calumnietur Abrahae. Quid si enim et hoc provisum est contra haereticos futuros secunda- rum adversarios nuptiarum, ut in ipso patre multarum gentium post obitum coniugis iterum coniugari demonstraretur non esse peccatum? Et mortuus est Abraham, quum esset annorum cen- tum septuaginta [quinque]. Annorum ergo septuaginta [quin- quc] Isaac filium dereliquit, quem centenarius genuit.

C A P. XXXV.

De geminis adhuc in utero Rebeccae matris inclusis quid indicaverit

divina responsio.

Iam ex hoc, quemadmodum per posteros Abrahae Civitatis Dei procurrant tempora, videamus. A primo igitur anno vi- tae Isaac, usque ad sexagesimum quo ei nati sunt filii, illud memorabile est , quod cum illi Deum roganti ut pareret uxor eius, quae sterilis erat, conccssissct Dominus quod pctebat, atque haberet illa conceptum, gesticbant gemini adhuc in utero cius inclusi. Qua molestia cum angerctur, Dominum intcrro- gavit, accepitque responsum: Duae gentes in utero tuo sunt, et duo populi de ventre tuo separabuntur , et populus populum superabit, et maior serviet minori. Quod Paulus Apostoius ma- gnum vult intelligi gratiae documentum: quia nondum illis na- tis, nec aliquid agcntibus boni scu mali, sine ullis bonis meritis eligitur minor, maiore reprobato : quando procul dubio, quan- tum attinct ad originale pcccatum, ambo pares erant ; quantum

DE CIViTATE DEl LIB. XVI. 119

autem ad proprium, nullius eorum ullum erat. Sed nunc dchac rc dicere aliquid latius, instituti Operis ratio non sinit, unde ct in aliis iam multa diximus. Quod autcm dictum est, Maioi serviet minori, nemo ferc nostrum aliter intcllexit, quam maio- rem populum ludacorum minori populo Christiano serviturum. Et re vera quamvis in gcnte Idumacorum, quac nata est de ma- iore, cui duo nomina crant, (nam et Esau vocahatur, ct Edom, unde Idumaci,) hoc videri possit impletum; quia postea supe- randa fuerat a populo, qui ortus est cx minore, id est, exlsrae- litico, eique fuerat futura subiecta : tamen in aliquid maius in-» tentam fuisse istam prophctiam, qua dietum est, Populus popu- lum superabit, et maior serviet minori, convenientius creditur. Et quid est hoc , nisi quod in Iudaeis ct Christianis evidentcr impletur?

C A P. XXXVI.

De oraculo et benedictione , quam Isaac non aliter quam pater ipsius, merito eiusdem dilectus [ac dilectione] accepit.

Accepit etiam Isaac oraculum tale, quale aliquoties pater eius acceperat. De quo oraculo sic scriptum est: Facta est au- tem fames super terram praeter famem quae priu* facta est in tempore Abrahae. Abiit autem Isaac ad Abimelech regem Philistinorum in Gerara. Apparuit autem illi Dominus, et di- xit, Noli descendere in Aegyptum: habita autem in terra quam tibi dixero, et incole in terra hacj et ero tecum, et benedicam te. Tibi enirn et semini tuo dabo omnem terram kanc: et sta- tuam iuramentum meum, quod iuravi Abrahae patri tuo; et multiplicabo semen tuum tanquam stellas coeli, et dabo semini tuo omnem terram hanc, et benedicentur in semine tuo omnes genies terrae, pro eo quod obaudivit Abraham pater tuus vo- cem meam , et custodivit praecepta mea, et mandata mea, et iustificationes meas, et legitima mea. Iste patriarcha nec uxo- rem habuit aliam, nec aliquam concubinam, scd posteritate duo- rum gcminorum ex uno concubitu procrcatorum contentus fuit. Timuit sanc etiam ipse periculum de pulchritudinc coniugis, cum habitaret intcr alienos, fecitque quod pater, ut eam soro- rem diceret, taceret uxorem: erat enim ei propinqua paterno et materno sanguine: sed etiam ipsa ab alienigenis, cognito quod uxor eius essct, mansit intacta. Nec ideo tamen istum pa- tri eius praeferrc debemus , quia iste nullam feminam praeter unam coniugem noverat. Erant enim procul dubio paternae fidei et obcdientiae merita potiora, in tantum ut propter illum dicat Deus, huic se facerc bona quae facit: Benedicentur , in- quit, in semine tuo omncs gentes terrae, pro eo quod obaudivit

120 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Abraham pater tuus vocem meam, et custodivit praecepta mea, et mandata mea, et iustificationes meas , et legitima mea. Et alio rursus oraculo, Ego sum, inquit, Deus Abraham patris tui: noli timere; tecum enim sum, et benedixi te, et multiplicabo se- men tuum propter Abraham patrem tuum. Vt intelligamus quam caste Abraham fecerit, quod hominibus impudicis et ne- quitiae suae de Scripturis sanctis patrocinia requirentibus vi- detur fecisse libidine. Deinde ut etiam hoc noverimus, non ex bonis sino-ulis inter se homines comparare, sed in unoquoque consideremus univcrsa. Fieri enim potest, ut habeat aliquid in vita et moribus quispiam quo superat alium, idque sit longe praestabilius, quam est illud unde ab alio superatur. Ac per hoc sano veroque iudicio , cum continentia coniugio praeferatur, melior est tamen homo ndelis coniugatus, quam continens infi- delis. Sed [continens] infidelis homo, non solum minus laudan- dus, [est, quia sc continet dum non credat] verum etiam maxi- me detestandus est [multo magis vituperandus , quia non credit cum sc contineat]. Constituamus ergo ambos bonos; ctiam sic profecto melior est coniugatus fidelissimus et obedientissimus Deo, quam continens minoris fidei minorisque obedientiae: si vero paria sint caetera, continentem coniugato praeferre quis ambigat?

C A P. XXXVII. De his quae in Esau et Iacob mystice praefigurabantur. Duo igitur Isaac filiiEsau ct lacob pariter crcscunt. Primatus maioris transfunditur in minorcm cx pacto et placito intcr il- los, eo quod lenticulam, quem cibumminorparaverat, maior im- moderatius concupivit, eoque pretio primogenita sua fratri iu- ratione interposita vendidit. Vbi discimus, in vesccndo non cibi genere, sed aviditate immoderata quemque culpandum. Scnescit Isaac, eiusque oculis per sencctam visus aufertur. Vult benedi- cere filium maiorcm , et pro illo nesciens benedicit minorem, pro fratrc maiore, qui erat pilosus, sc paternis manifcus suppo- nentem , hoedinis sibi pelliculis coaptatis velut aliena pcccata portantem. Iste dolus Iacob , nc putaretur fraudulentus dolus, ct non in eo magnae rei mysterium quaereretur, superius prae- dixit Scriptura: Erat Esau homo sciens venari, agrestis : Ia- cob autem homo simplex, habitans domum. Hoc nostri quidam intcrprctati sunt, sine dolo. Sive autern sine dolo, sive simplex, sivc potius sine fictione dicatur , quod est Graecc unlaaxoq* quis est in ista percipienda benedictione dolus hominis sine do- lo? Quis est dolus simplicis, quae fictio non mcntientis, nisi profundum mysterium veritatis? Ipsa autcm bcnedictio qualis

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 121

cst? Ecce, inquit, odor filii mei tanquam odor agri pleni, quem benedixit Dominus. Et det tibi Deus de rore coeli, et de uber- tate terrae, et multitudinem frumenti et vini: et serviant tibi gentes, et adorent te principes, etfias dominus fratris tui, et adorabunt te filii patris tui. Qui maledixerit te9 maledictus • et qui benedixerit te, benedictus. Benedicto igitur lacob, prae- dicatio Christi est in omnibus gentibus. Hoc fit, hoc agitur: Lex et Prophetia est[in]Isaac: etiam per os Iudaeorum Christus ab illa benedicitur velut a nesciente, quia ipsa nescitur. Odore nominis Christi, sicut ager, mundus impletur: eius est bcncdi- ctio de rore coeli, hoc est, de verborum pluvia divinorum; et de ubertate terrae, hoc est, de congregatione populorum : eius est multitudo frumenti et vini, hoc est, multitudo quam colligit frumentum et vinum in sacramento corporis et sanguinis eius. Ei serviunt gentes, ipsum adorant principes. Ipse est dominus fratris sui, quia populus eius dominatur Iudaeis. Ipsum adorant filii patris cius, hoc est, filii Abrahae secundum fidem : quia et ipse filius est Abrahae secundum carnem. Ipsum qui maledixe- rit, maledictus; et qui benedixerit, benedictus est. Christus, inquam, noster etiam ex ore Iudaeorum, quamvis errantium, sed tamen Legem Prophetasquc cantantium benedicitur, id est, veraciter dicitur: et alius benedici putatur, qui ab eis erranti- bus exspectatur. Ecce benedictionem promissam repetente ma- iore, expavescit Isaac , et alium pro alio se benedixisse cogno- scens miratur, et quisnam ille sit, percunctatur : nec tamcn se deceptum esse, conqueritur, imo confestim revelato sibi intus in corde magno sacramcnto devitat indignationem , confirmat benedictionem. Quisergo, inquit, venatus est mihi venatio- nem, et intulit mihi, et manducavi ab omnibus, ante quam tu venires, et benedixi eum, et sit benedictus? Quis non hic male- dictionem potius exspectaret irati, si haec non supcrna inspira- tionc, sed terreno morc gererentur? O res gestas, sed prophe- tice gcstas; in terra, sed coelitus; per homines, sed divinitus! Si excutiantur singula tantis foccunda mysteriis , multa sunt implenda volumina: sed huic Operi modus moderate imponen- dus nos in alia festinare compellit.

C A P. XXXVIII.

De misso Iacob in Mesopotamiam ad accipiendam uxorem, et de visio*

ne, quam in itinere somniavit, et de quatuor ipsius feminis,

cum unam petisset uxorem.

Mittitur lacob a parentibus in Mesopotamiam , ut ibi ducat uxorem. Patris mittentis haec verba sunt: Non accipies uxorem

122 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ex filiabus Chananaeorum : surgens fuge in Mesopotamiam in domum Bathuel, patris matris tuae, et sume tibi inde uxorem defiliabus Laban, fratris matris tuae. Deus autem meus be- nedicat te, et augeat te, et multiplicet te: et eris in congrega- tiones gentium : et det tibi benedictionem Abrahae patris tui, et semini tuo post te, ut haeres fias terrae incolatus tui, quam dedit Deus Abrahae. Hic iam intelligimus segrcgatum semen Iacob ab alio semine Isaac, quod factum est per Esau. Quando enim dictum est, In Isaac vocabitur tibi semen, pertinens uti- que semen ad Civitatem Dei; separatum cst inde aliud semen Abrahae, quod erat in ancillae filio, et quod futurum erat in iUiis Cethurae. Sed adhuc erat ambiguum de duobus geminis filiis Isaac, an ad utrumquc, an ad unum eorum illa benedictio pertineret; et si ad unum, quisnam esset illorum. Quod nunc declaratum est, cum prophetice a patre benedicitur Iacob, et di- citur ei, Et eris in congregationes gentium, et det tibi benedi- ctionem Abrahae patris tui.

Pergens itaquc in Mcsopotamiam Iacob , in somnis accepit oraculum, de quo sic scriptum est: Et exiit Iacob a puteo iu- rationis, et profectus est in Charram, et devenit in locum, et dormivit ibi: occiderat enim sol: et sumsit ex lapidibus loci, et posuit ad caput suum, et dormivit in loco illo, et somniavit. Et ecce scala stabilita super terram, cuius caput pertingebat ad coelum: et Angeli Dei adscendebant et descendebant per il- lam; et Dominus incumbebat super illam', et dixit, Ego sum Deus Abraham patris tui, et Deus Isaac, noli timere : terram in qua tu dormis super eam, tibi dabo illam, et semini tuo: et erit semen tuum sicut arena terrae; et dilatabitur super mare, et in Africum, et in Aquilonem, et ad Orientem: et benedicen- tur in te omnes tribus terrae, et in semine tuo. Et ecce ego sum tecum, custodiens te in omni via quacunque ibis; et redu- cam te i/i terram hanc: quia non te derelinquam, donec faciam omnia , quae tecum locutus sum. Et surrexit lacob de somno suo, et dixit, Quia Dominus est in loco hoc, ego autem nescie- bam. Et timuit, et dixit, Quam terribilis est locus hicl non est hoc [hic] nisi domus Dei, et haec porta coeli. Et surrexit Ia- cob , et sumsit lapidem quem supposuit ibi ad caput . et statuit illum in titulum, et superfudit oleum in cacumen eius: et voca- vit Iacob nomen loci illius, Domus Dei. Hoc ad prophctiam pcr- tinet: ncc more idololatriac lapidcm perfudit oleo lacob, velut facicns illum Deum; neque cnim adoravit eum lapidcm, vcl ei s.trrilicavit : sed quoniam Christi nomen a chrismate est, id cst, ab unctionc; profccto tiguratum est hinc aliquid, quod ad ma-

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 123

gnum pcrtineat sacramcntum. Scalam vcro istam intclligitur ipse Salvator nobis in mcmoriam revocare in Evangclio, ubi cum dixisset de Nathanaclc: Ecce vere Israelita, in quo dolus non est ; quia Israel viderat istam visioncm, ipse est cnim la- cob: eodem loco ait, Amen, amen dico vobis, videbitis coelum apertum, et Atigelos Dei adscendentes et descendentes swper Filium hominis.

Perrcxit autem Iacob in Mcsopotamiam, ut inde acciperet uxorcm. Vndc autcm illi acciderit quatuor habere feminas , de quibus duodecim filios et unam filiam procreavit, cum earum nullam concupisceret illicite, divina Scriptura indicat. Ad unam quippc accipiendam venerat; sed cum illi altera pro altera sup- posita fuissct, ncc ipsam dimisit, qua nesciens usus fucrat in noctc, ne ludibrio eam viderctur habuisse, et eo temporc, quan- do multiplicandae posteritatis causa plures uxorcs lex nulla pro- hibebat, acccpit etiam illam, cui uni iam futuri coniugii fidcm feccrat. Quae quum csset sterilis, ancillam suam, dc qua filios ipsa suscipcrct, marito dcdit: quod etiam maior soror cius, quamvis pcpcrissct, imitata, quoniam multiplicare prolem cu- piebat, eftccit. Nullam lacob lcgitur pctiisse praeter unam, nec usus plurimis nisi gignendae prolis officio, coniugali iure ser- vato, ut nequc hoc facerct, nisi uxorcs eius id fieri flagitassent, quae corporis viri sui habebant legitimam potestatem. Genuit ergo duodecim filios et unam filiam ex quatuor mulieribus. Deinde ingressus est in Aegyptum per filium suum loseph , qui venditus ab invidcntibus fratribus eo pcrductus fuit, atque ibi- dem sublimatus.

C A P. XXXIX. Quae ratio fecerit, ut Iacob etiam Israel cognominaretur.

Iacob autem etiam Israel, sicut paulo ante dixi, vocabatur: quod nomen magis populus ex illo procrcatus obtinuit. Hoc autem nomcn illi ab Angelo impositum est, qui cum illo fuerat in itinere de Mesopotamia rcdcunte luctatus, tvpum Christi evi- dentissime gercns. Nam quod ci praevaluit lacob, utique volen- ti, ut mysterium figurarct, significat passionem Christi, ubi visi 6unt ei praevalere ludaei. Et tamen benedictionem ab eodem Angclo, quem superavcrat, impetravit: ac sic huius nominis im- positio benedictio fuit. Interpretatur autem israel, Videns Deum: quod erit in fine praemium omnium sanctorum. Tctigit porro iili idem Angelus velut praevalenti latitudinem femoris, eumque isto modo claudum reddidit. Erat itaque unus atque idcm Iacob et benedictus et claudus; bcnedictus in cis qui in Christum ex eodem populo crcdiderunt, atque in infidelibus

121 DIVI AVRELII AVGVSTINI

claudus. Nam femoris latitudo, gcneris est multitudo. Plurcs quippe sunt in ea stirpe, de quibus prophetice praedictum est. Et claudicaverunt a semitis suis.

C A P. XL.

Quomodo Iacob cum septuaginta quinque animabus Aegyptum narre-

tur ingressus; cum plerique ex eis qui commemorantur, tem-

pore posteriore sint geniti.

Ingressi itaque referuntur in Acgyptum simui cum ipso Ia- cob septuaginta quinque homines, annumerato ipso cum filiis suis. In quo numero duae tantum feminae commemorantur, una filia, neptis altera. Sed res diligenter considerata non in- dicat, quod tantus numerus fuerit in progenie Iacob die vel an- no quo ingressus est Aegyptum. Commemorati sunt quippe in eis etiam pronepotes Ioseph , qui nullo modo iam tunc esse po- tuerunt: quoniam tunc centum triginta annorum erat Iacob, iilius vero eius Ioseph triginta novem; quem cum accepisse tri- cesimo anno suo, vel amplius, constet uxorem, quomodo potuit per novem annos habere pronepotes de iiliis, quos ex eadem uxore suscepit? Quum igitur nec filios haberent Ephraem etMa- nasses filii loscph , sed eos pueros infra quam novennes Iacob Aegyptum ingressus invenerit, quo pacto eorum non solum filii, sed ctiam nepotes, in illis septuaginta quinque numerantur, qui tunc Acgyptum ingressi sunt cum Iacob? Nam commemoratur ibi Machir filius Manasse, nepos loseph, ct eiusdem Machir fili- us, id est, Gaiaad, nepos Manasse, proncpos Ioscph: ibi cst et quem genuit Ephraem, alter filius loseph, id est, Vtalaam, nepos loseph; et filius ipsius Vtalaae Edem, nepos Ephraem, pronepos Ioseph: qui nullo modo esse potuerunt, quando lacob in Aegyptum venit, et filios loseph nepotcs suos, avos istorum, minores quam novem annorum pueros invenit. Sed nimirum introitus Iacob in Aegyptum, quando eum in septua- ginta quinque animabus Scriptura commemorat, non unus dies, vel unus annus , sed totum illud cst tempus, quamdiu vixit loseph, per quem factum est ut intrarent. Nam de ipso Ioseph eadem Scriptura sic loquitur: Et habitavit Ioseph in Aegypto, ipse et fratres eius, et omnis cohabitatio patris eius : et vixit annos centum et decem, et vidit Ioseph filios Ephraem usque in tcrtiam generationem. Ipsc est ille prone- pos cius ab Ephraem tertius. Generationem quippc tertiam di- cit, filium, ncpotem, pronepotem. Deinde sequitur: Et filii Ma- chir , filii Manasse, nati sunt supra femora Ioseph. Et hic ille ipse est nepos Manassc, pronepos loseph. Scd pluraliter appel-

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 125

lati sunt, sicut Scriptura consuevit; quac unam quoque tiliam lacob filias nuncupavit: sicut in Latinae linguae consuetudine liberi dicuntur pluraliter filii, etiam si non sint uno amplius. Quum crgo ipsius loseph praediccrctur felicitas, quia videre po- tuit pronepotes , nullo modo putandi sunt iam fuisse triccsimo nono anno proavi suiloseph, quando ad eum in Acgyptum lacob pater cius advcnit. Illud autem est, quod fallit minus ista dili- gentcr intuentes, quoniam scriptum cst: Haec autem nomina filiorum Israel, qui intraverunt in Aegyptum simul cum lacob patre suo. Hoc enim dictum est, quia simul cum illo compu- tantur scptuaginta quinque , non quia simul iam erant omnes, quando Acgyptum ingressus cst ipse: sed, ut dixi, totum tem- pus habetur eius ingressus, quo vixit Ioseph, per quem videtur ingressus.

C A P. X L I.

De benedictione, quam lacob in ludam filium suum promisit.

Igitur propter populum Christianum, in quo Dei Civitas pe- rcgrinatur in tcrris, si carnem Christi in Abrahae semine rcqui- ramus, remotis concubinarum filiis, occurrit Isaac : si in semine Isaac, remoto Esau, qui est etiam Edom, occurrit lacob, qui est et Israel: si in semine Israel ipsius, remotis caeteris, occurrit ludas, quia de tribu luda exortus est Christus. Ac per hoc quum in Aegypto moriturus Israel filios suos bcnediceret, qucmadmodum ludam prophetice benedixerit, audiamus : Iuda, inquit , te laudabunt fratres tui. Manus tuae super dorsum inimicorum tuorum: te adorabunt filii patris tui. Catulus leo- nis Iuda: ex germinatione, fili mi, adscendisti: recumbens dor- misti ut leo, et ut catulus leonis; quis suscitabit eum? Non de- ficiet princeps ex luda, et dux defemoribus eius, donec veniant quae reposita sunt ei: et ipse [erit] exspectatio gentium; alli- gans ad vitem pullum suum, et cilicio pullum asinae suae. La- vabit in vino stolam suam, et in sanguine uvae amictum suum. Fulvi oculi eiusavino, et dentes candidiores lacte. Exposui haec adversus Manichaeum Faustum disputans: et satis esse arbitror, quantum veritas prophetiac huius elucet: ubi et mors Christi praedicta est verbo dormitionis, et non necessitas, sed potestas in morte, nomine leonis. Quam potestatem in Evan- gelio ipse praedicat dicens: Potestatem habeo ponendi animam meam, et potestatem habeo iterum sumendi eam. Netno eam tollit a me: sed ego eam pono a me, et iterum sumo eam. Sic leo fremuit, sic quod dixit implevit. Ad eam namque pertinet potestatem, quod de resurrectione eius adiunctum cst, Quis

126 DIVI AVRELII AVGVSTINI

suscitabit eum? hoc est, quia nullus hominum, nisi se ipse, su- scitavit, qui etiam de corpore suo dixit: Solvite templum hoc, et in triduo resuscitabo illud. Ipsum autem genus mortis , hoc est, sublimitas crucis in uno verbo intelligitur, quod ait, Ad- scendisti. Quod vero addidit, Recumbens dormisti, Evangelista exponit, ubi dicit, Et inclinato capite tradidit spiritum. Aut certe scpultura eius agnoscitur, in qua recumbit dormiens ; et unde illum nullus hominum, sicut Prophetae aliquos, vel sicut ipse alios suscitavit, sed sicut a somno ipse surrexit. Stola por- ro eius quanv lavat in vino, id est, mundat a peccatis in sangui- ne suo, cuius sanguinis sacramentum baptizati sciunt , unde adiungit : Et in sanguine uvae amictum suum, quid est nisi Ec- clesia? Et fulvi oculi eius a vino: spiritales eius inebriati po- culo eius, de quo canit Psalmus : Et calix tuus inebrians quam praeclarus est! Et dentes eius candidiores lacte: quod potant apud Apostolum parvuli, verba scilicet nutrientia, nondum ido- nei soiido cibo. Ipse igitur est in quo reposita erant promissa Iudae, quae donec venirent, nunquam principes, hoc cst, reges Israel, ab illa stirpe defuerunt. Et ipse exspectatio gentium: quod clarius est videndo, quam sit exponendo.

C A P. X L 1 1.

De filiis Ioseph, quos Iacob prophetica manuum suarum transnmta-

tione benedixit.

Sicut autem duo Isaac filii, Esau et lacob, figuram praebue- runt duorum populorum in Iudaeis et Christianis: (quamvis quod ad carnis propaginem pertinet, nec Iudaei venerint cx se- mine Esau, sed Idumaei; nec Christianae gentes de lacob, sed potius ludaei: ad hoc enim tantum figara valuit, quod dictum cst, Maior serviet minori:) ita factum est etiam in duobus filiis loseph : nam maior gessit typum ludaeorum, Christianorum au- tem minor. Quos quum benediceret Iacob, manum dexteram ponens super minorem, quem habebat ad sinistram; sinistram vero super maiorcm , quem habebat ad dextram : grave visum est patri eorum, et admonuit patrem velut corrigens cius crro- rem, ct quisnam eorum esset maior ostendens. At ille mutare manus noluit, sed dixit, Scio, fili, scio. Et hic erit in populum, et hic exaltabitur: sed frater eius iunior maior illo erit, et se~ men eius erit in multitudinem gentium. Etiam hic duo illa pro- missa demonstrat. Nam ille in populum, iste in multitudinem genlium: quid evidcntius quam his duabus promissionibus con- tincri populum Israelitarum orbemquc tcrrarum in semine Abrahae, illum secundum carncm, istum secundum fidcm?

DE CIVITATE DEI LIB. XVI. 127

C A P. X L 1 1 1.

De temporibus Moysi et Iesu Nave, ac Iudicum, atque exindeRegum :

quorum quidem Saul primus est, sed David praecipuus et sa-

cramento habetur et merito.

Dcfuncto Iacob, defuncto etiam Ioscph, per rcliquos cen- tum quadraginta quatuor annos, donec exiretur de terra Acgy- pti, in modum incredibilem illa gcns crevit, etiam tantis attrita persecutionibus, ut quodam tempore nati masculi nccarentur, cum mirantes Aegyptios nimia populi illius incrcmcnta terre- rent. Tunc Moyses subtractus furto trucidatoribus parvulorum, ad domum regiam, ingentia per eum Deo praeparante, pcrvenit, nutritusque et adoptatus a filia Pharaonis, (quod nomen in Ae- gypto omnium regum fuit,) in tantum pervenit virum, ut ipse illam gentem mirabiliter multiplicatam, ex durissimo et gravis- simo, quod ibi fcrcbat, iugo servitutis extraheret, imo per eum Deus, qui hoc promiserat Abrahae. Prius quippe exinde fu- gicns, [ad terram Madian fugisse referturj quod, quum Israeli- tam defenderet, Aegyptium occiderat, et tcrritus fuerat; postea divinitus missus in potestatc Spiritus Dei superavit resistentes Pharaonis magos. Tunc per eum Aegyptiis illatae sunt decem memorabiles plagae, quum dimittere populum Dei nollent, aqua in sanguinem versa, ranae et scyniphes, cynomyia, mors peco- rum, ulccra, grando, locusta, tenebrae, mors primogenitorum. Ad extremuin Israelitas, quos plagis tot tantisque perfracti tan- dcm aliquando dimisefant, Aegyptii in mari rubro dum pcrse- quuntur exstincti sunt. Illis quippe abeuntibus divisum mare viam fecit : hos autem inscquentes in se rcdicns unda submer- sit. Deinde per annos quadraginta, duce Moyse, Dei populus pcr descrtum actus est, quando Tabernaculum testimonii nun- cupatum est, ubi Deus sacriiiciis futura praenuntiantibus cole- batur: quum scilicet iam data lex fuisset in monte multum ter- ribiliter; attestabatur cnim evidentissima mirabilibus signis vo- cibusque divinitas. Quod factum est mox ut cxitum est de Ae- gypto, et in descrto populus esse coepit, quinquagesimo die post cclebratum Pascha per ovis immolationcm: quae usque adeo ty- pus Christi cst, praenuntians eum per victimam passionis de hoc mundo transiturum ad Patrem, (Pascha quippe Hcbraea lin- gua transitus interpretatur) ut iam quum revelaretur Testa- mentum novum, postea quam Pascha nostrum immolatus est Christus, quinquagesimo die veniret de coelo Spiritus sanctus : qui dictus cst in Evangelio digitus Dei, ut recordationem no- stram in primi praefigurati facti mcmoriam revocaret: quia et legis illae tabulae digito Dei seriptac referuntur.

128 DIVI AVRELII AVGVSTIM

Dcfuncto Moysc, populum rexit Iesus Navc, ct in tcrram promissiqnis introduxit, eamque populo divisit. Ab his duobus niirabiiibus ducibus bella etiam prosperrime ac mirabilitcr ge- sta sunt, Deo contestante non tam propter merita Hebraci po- puli, quam propter peccata earum quae dcbellabantur gentium, illas eis provenisse victorias Post istos autem duces, Iudices fuerunt, iam in terra promissionis populo collocato: ut inciperet interim reddi Abrahae prima promissio de gente una, id est, Hebraca, ct de terra Chanaan; nondum de omnibus gentibus ct toto orbe terrarum: quod Christi adventus in carne, et non ve- teris Legis observationes, sed Evangelii fides fuerat impletura. Cuius rei praefiguratio facta est, quod non Moyses , qui legem populo acceperat in monte Sina, sed lesus, cui etiam nomcn Deo praecipiente mutatum fuerat, ut lesus vocarctur, populum in terram promissionis induxit. Temporibus autem ludicum, sicut se habebant et peccata populi et misericordia Dei, alter- naverunt prospera et adversa bellorum.

Inde ventum est ad Regum tempora: quorum primus regna- vit Saul: quo reprobato et bellica clade prostrato, eiusque stir- pe reiecta, ne inde reges orirentur, David successit in rcgnum, cuius maximc Christus dictus est filius. In quo articulus qui- dam factus est et exordium quodam modo iuvcntutis populi Dci : cuius generis quaedam velut adolescentia duccbatur ab ipso Abraham usque ad hunc David. Neque enim frustra Matthaeus Evangelista sic generationes commcmoravit, ut hoc primum in- tcrvallum quatuordecim gencrationibus commendaret, ab Abra- ham scilicet usque ad David. Ab adolescentia quippe incipit homo posse generare : propterca generationum [series] cx Abra- ham sumsit cxordium: qui etiam pater [multarum] gcntium constitutus cst, quando mutatum nomen accepit. Ante hunc er- go velut pueritia fuit huius gcncris populi Dci, a Noe usque ad ipsum Abraham: et ideo prima lingua inventa est, id est, He- braca. A pueritia namque homo incipit loqui post infantiam, quae hinc appellata est, quia fari non potest. Quam profecto actatem primam demergit oblivio, sicut aetas prima gcncris hu- mani, est delcta diluvio. Quotus enim quisque est, qui suam rccordetur infantiam? Quamobrcm in isto procursu Civitatis Dei, sicut supcrior unam eandemque primam, ita duas actates sccundam et tertiam liber iste contineat, in qua tertia proptei vaccam trimam, capram fcrimam, ct arietcm trimum, impositum est Legis iugum, ct apparuit abundantia pcccatorum, ct rcgni terrcni surrcxit cxordium, ubi non defueruntspiritalcs, quoruin in turturc et columba figuratum cst sacramcntum.

I)E CIVITATE DEI LIB. XVII. 129

LIBEH DECIMVS SEPTIM\ S.

CAPVT I.

De temporibus Prophetarum.

Promissiones Dci, quac factac sunt ad Abraham, cuius scmini ct gcntem Israeliticam sccundum carnem et omnes gentes de- beri sccundum fidem, Deo polliccntc, didicimus, qucmadmodum complcantur, pcr ordinem temporum procurrens Dei Civitas in- dicabit [indicavit]. Quoniam ergo superioris libri usque ad re- gnum David factus est iinis, nunc ab eodem rcgno , quantum suscepto Opcri sufficere videtur, caetera quae sequuntur attin- gimus [attingamus]. Hoc.itaque tempus, ex quo sanctus Samucl prophctarc coepit, et deinceps donec populus Israel captivus in Babyloniam duceretur , atque inde sccundum sancti Icremiae prophctiam post septuaginta annos reversis Israelitis Dei domus instauraretur, totum tcmpus est Prophctarum. Quamvis enim et ipsum Noe patriarcham, in cuius dicbus universa terra dilu- vio dcleta est, et alios supra ct infra usque ad hoc tempus, quo reges in Dei populo essc coepcrunt, proptcr quaedam per cos futura sivc quoquo modo significata, sive praedicta, quae perti- ncrent ad Civitatem Dei regnumque coelorum, non immerito possimus appellare Prophetas; praesertim quia nonnullos corum id expressius legimus nuncupatos , sicut Abraham, sicut Moy- scn : tamen dies Prophetarum praecipue maximeque hi dicti sunt, cx quo coepit prophetare Samuel, qui et Saulem prius, et co reprobato ipsum David, Deo praecipicnte, unxit in regem, dc cuius caeteri stirpe succederent, quo usque illos succcdere sic oiiortcret. Quae igitur a Prophetis sunt praedicta de Christo, cum moriendo deccdentibus ct nascendo succedentibus suis membris Civitas Dci per ista currerct tempora, si omnia vclim commemorare, in immensum pergitur. Primum quia ipsa Scri- ptura, quae pcr ordinem Rcgcs eorumquc facta ct cvcnta dige- rens, videtur tanquam historica diligentia rebus gcstis occupata essc narrandis , si adiuvantc Dei Spiritu considerata traetetur, vel magis, vel certc non minus praenuntiandis futuris, quam praetcritis enuntiandis, invenietur intenta. Et hoc perscrutando indagare ac disscrendo monstrare, quam sit operosum atque prolixum, et quam multis indiguum [indigeat] voluminibus, quis ignorat, qui haec vel mediocriter cogitat? Deinde quia ex ipsa quae ad prophctiam non ambigitur pertinere, ita sunt mul- ta de Christo regnoque coelorum , quae Civitas Dei cst, ut ad II. I

130 DIVI AVRELII AVGVSTIM

hoc Rperienduin maior sit disputatio necessaria, quam huiui Operis niodus flagitat. Proindc ita, si potucro, stilo moderabor mco, ut huic Operi in Dei voluntate peragcndo, nec ea quae su- persint dicam, ncc ca quae satis sint praetermittam.

C A P. II.

Quo tempore sit impleta promissio Dei de terra Chanaan , quam in possessionem etiam Israel carnalis accepit.

In praecedente libro diximus, ab initio ad Abraham promis- sionem Dei duas res fuisse promissas, unam scilicet, quod ter- ram Chanaan possessurum fuerat semen eius ; quod significatur, ubi dictum est, Vade in terram, quam tibi demonstravero, et faciam te in gentem magnam : aliam vero longe praestantio- rem, non de carnali, sed de spiritali seminc, pcr quod pater est, non unius gcntis Israeliticae , sed omnium gentium, quac iidei eius vestigia consequuntur ; quod promitti cocpit his vcrbis: Et benedicentur in te omnes tribus terrae. Et dcinceps aliis mul- tis admodum testimoniis haec duo promissa esse monstravimus. Erat igitur iam in tcrra promissionis semen Abrahae , id cst, populus Israel secundum carnem: atque ibi non solum tenendo ac possidendo civitates adversariorum , verum etiam rcgcs ha- bendo , regnare iam coeperat, impletis de ipso populo promis- sionibus Dei iam magna ex parte ; non solum quaeinillistri- bus patribus, Abraham, Isaac, et Iacob, et quaecunque aliae tcmporibus eorum, verum etiam quae per ipsum Moyscn , per quem.populus idem de servitute Aegyptia liberatus cst, ct per quem cuncta practerita revelata sunt temporibus eius , cum po- pulum pcr eremum duceret, factae fuerant. Neque autem per insignem ducem Icsum Nave, per quem populus ille in promis- sionis inductus est terram, expugnatisque gentibus, eam duo- decini tribubus, quibus Deus iusserat, divisit, ct mortuus est; nequc post illum. toto tcmpore Iudicum implcta fuerat promissio Dei dc tcrra Chanaan, a quodam [quod a] flumine Aegypti usque ad flumen magnum Euphratem: ncc tamcn adhuc prophetaba- tur futurum, sed cxspectabatur implendum. Implctum est au- tem per David, et cius filium Salomoncm: cuius regnum tanto, quanto promissum fuerat, spatio dilatatum cst. Vniversos quippc illos subdidcrunt, tributariosquc fecerunt. Sic igitur in tcrra promissionis secundum carnem, hoc est, in tcrra Chanaan sub his rcgibus scmen Abrahac fucrat constitutum, ut nihil deinde supercsset, quo tcrrena illa Dei promissio compleretur, nisi ut in eadem tcrra, quantum ad prosperitatem attinct tem- poralcm, pcr postcritatis succcssionem inconcusso statu usquc

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 131

ad mortalis sacculi huius terminum gcns permancrct Hcbraea, si Domini Dei sui legibus obediret. Scd quoniam Dcus noverat, hoc cam non essc facturam, usus cst cius ctiam temporalibus poenis ad cxercendos in ca paucos iidelcs suos, et admoncndos qui postea futuri erant in omnibus gcntibus, quod cos [quas per cos] admoneri oportebat, in quibus alteram promissioncm, rc- vclato novo Testamcnto, per incarnationem Christi fucrat im- plcturus.

C A P. III.

De triperlitis signijicationibus Prophetarum, quae nunc ad terrcna?nt nunc ad coelestem Hicrusa!e??i, nunc autem ad utramque re-

feruntur.

Quocirca sicut oracula illa divina ad Abraham, Isaac, ct Ia- cob , et quaecunque alia signa, vel dicta prophetica, in sacris literis praccedcntibus facta sunt: ita etiarn caeterae ab isto Regum temporc prophctiac partim pcrtinent ad gentcm carnis Abrahae, partim vero ad illud semcn cius, in quo benedicuntur omncs gcntcs cohaeredcs Christi pci Tcstamentum novum , ad possidendam vitam aeternam regnumque coclorum. Partim ergo ad ancillam, quae in servitutem gencrat, id est, tcrrenam Hie- rusalem, quae servit cum filiis suis; partim vero ad libcram Ci- vitatcm Dei, id est, veram Hicrusalem aeternam in coelis, cu- ius filii omnes sccundum Deum v iventes peregrinantur in ter- ris : sed sunt in eis quaedam, quae ad utramque pertinere in- telliguntur, ad ancillam proprie, ad liberam figurate.

Tripertita itaque reperiuntur eloquia Prophetarum : si qui- dem aliqua sunt ad terrenam Hierusalem spectantia, aliqua ad coelcstem, nonnulla ad utramquc. Exemplis video probandum esse quod dico. IMissus cst Nathan prophcta, qui rcgem David argucrct de peccato gravi, et ei, quae consecuta sunt mala, fu- tura praediceret. Hacc atquc huiusmodi sivc publicc, id est, pro salute vel utilitatc populi, sive privatim, cum pro suis quis- que rebus divina promercrctur cloquia, quibus pro usu tempo- ralis vitae futuri aliquid nosccrctur, ad tcrrenam Civitatem per- tinuissc, quis ambigat? Vbi autem legitur: Ecce dies veniunt, dicit Do??iinus, et consummabo domui Israel, et domui Iuda te- siame?itum novum, non secundum testamentum, quod disposui patribus eo?'um, in die qua apprehendi manmn eo?'um, ut edu- cerem eos de terra Aegypti: quoniam ipsi non permanserunt in testa??iento meo , et ego neglexi eos, dicit Dominus: Quia hoc est testa?nentum, quod constituam domui Israel: post dies illos, dicit Do??iinus, dabo leges meas in mentem eorum, et sw- per corda eoru??t scribam eas9 et videbo eos , et ero illis in

12

132 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Deum, et ipsi erunt mihi in plebem: Hierusalcm sinc dubic superna prophetatur, cuius Dcus ipse pracmium est, eumque habere atque ipsius esse summum illi est atque totum bonum. Ad utramque vero pcrtinet hoc ipsum, quod Hierusalem dicitur Dci Civitas, et in ea prophetatur futura domus Dei, eaque pro- phetia videtur impleri, cum Salomon rex aedificat illud nobilis- simum templum. Haec enim et in terrena Hicrusalem secun- dnm historiam contigerunt, et coelestis Hierusalcm figurae fue- runt. Quod genus prophetiac ex utroque veluti compactum at- quc commixtum in libris veteribus canonicis, quibus rerum gc- starum narrationes continentur, valet plurimum, multumque exercuit et exercet ingenia scrutantium literas sacras, ut quod historice praedictum completumque legitur in semine Abrahac secundum carnem, etiam in semine Abrahae sccundum fidem quid implendum allegoricc significct inquiratur: in tantum ut quibusdam visum sit, nihil esse in eisdem libris vcl praenuntia- tum et effcctum, vcl etfectum, quamvis non praenuntiatum, quod non insinuct aliquid ad supernam Civitatem Dei eiusque filios in hac vita peregrinos figurata significatione referendum. Scd si hoc ita est, iam bipertita, non tripertita erunt eloquia Prophetarum , vel potius illarum Scripturarum omnium , quac veteris Instrumenti appellatione censentur. Nihil enim crit illic , quod ad Hicrusalem terrenam tantum pertineat, si quic- quid ibi de illa, vel propter illam, dicitur atque completur, significat aliquid, quod etiam ad Hierusalem coelestem allego- rica pracfiguratione refcratur : scd erunt sola duo genera, unum quod ad Hierusalem liberam, alterum quod ad utramque perti- neat. Mihi autem sicut multum vidcntur errare, qui nullas res gestas in eo gcnere literarum aliquid aliud praetcr id quod eo modo gestae sunt significare arbitrantur; ita multum audere, qui prorsus ibi omnia significationibus allegoricis involuta essc contendunt. Idco tripcrtita, non bipertita csse dixi. Hoc enim existimo, non tamen culpans eos, qui potucrint illic de quacun- quc rc gcsta scnsum intelligcntiac spiritalis exsculpcre, scrvata primitus duntaxat historiac vcritate. Caeterum quae ita dicun- tur, ut rebus humanitus seu divinitus gcstis sive gcrendis con- vcnire non possint, quis fidelis dubitct non csse inaniter dicta? Quis ca non ad intclligentiam spiritalcm rcvocct, si possit, aut ab eo qui potcst rcvocanda csse fatcatur?

C A P. IV.

De praefigurata commutatione Israelitici regni et sacerdotii, et de hi* quae Anna mater Samuelis, personam gerens Ecclesiae, jtrophetavit.

Procursus igitur Civitatis Dci, ubi pcrvcnit ad Rcgum tciu-

PE CIVITATE DEl LIB. XVII. 133

pora, quando David Saule rcprobato ita rcgnuni primus obti- nuit, ut eius deindc postcri in terrcna Hierusalem diuturna suc- cessione regnarent, dcdit figuram, rc gesta signiticans atque pracnuntians, quod non cst practereundum silcntio, dc rcrum mutatione futurarum, quod attinet ad duo Testamenta, vetus et novum: ubi saccrdotium regnumque mutatum cst pcr sacerdo- tem eundemque rcgem novum ac sempitcrnum, qui est Christus lesus. Nam et Heli sacerdote reprobato substitutus in Dei mi- nistcrium Samuel, simul oilicio functus sacerdotis ct iudicis, et Saulc abiccto rex David fundatus in regno, hoc quod dico figu- raverunt. Mater quoque ipsa Samuelis Anna, quae prius fuit stcrilis, ct posteriore foecunditate laetata est, prophetare aliud non vidctur, quum gratulationem suam Domino fundit exsul- tans : quando cundem piierum natum et ablactatum Dco reddit cadem pictate, qua voverat. Dicit enim : Confirmatum est cor meum in Domino, et exaltatum est cornu meum in Deo meo. Dilatatum est super inimicos meos os meum: laetata sum in salutari tuo. Quoniam non est sanctus, sicut Dominus; et non est iustus, sicut Deus noster: non est sanctus praeter te. No- lite gloriari superbe, et nolite loqui excelsa, neque procedat magniloquium de ore vestro. Quoniam Deus scientiarum Do- minuSf et Deus praeparans adinventiones suas. Arcum poten- tium fecit infirmum, et infirmi praecincti sunt virtute. Pleni panibus minorati sunt, et esurientes transierunt terram. Quia sterilis peperit septem, et multa infiliis infirmata est. Domi- nus mortificat et vivificat ; deducit ad inferos, et reducit. Do- minus pauperetnfacit, et didat ; humiliat, et exaltat. Suscitat a terra paupereniy et de stercore erigit inopem: ut collocet eum cum potcntibus populi \sui] , et sedem gloriae haeredita- tem dans eis: dans votum voventi, et Lenedixit annos iusti: quoniam non in virtule potens est vir. Dominus infirmum fa- ciet adversarium suum, Dominus sanctus. Non glorietur pru- dens in prudentia suay et non glorietur potens in potentia sua, et non glorietur dives in divitiis suis: sed in hoc glorietur qui gloriatur, intelligere et scire Dominum, et facet e iudicium et iustitiam in medio terrae. Dominus adscendit in coelos, et to- nuit: ipse iudicabit extrema terrae, quia iustus est : et dat virtutem regibus nost?'is, et exaltabit cornu Christi sui.

Itanc vero verba haec unius putabuntur csse mulicrculae, de nato sibi filio gratulantis? Tantumne mens hominum a luce vcritatis aversa cst , ut non scntiat supergredi modum feminae huius dicta quae fudit? Porro qui rebus ipsis, quae iam coepc- runt ctiamct in hac tcrrena peregrinatione compleri, convc-

134 DIVI AVRELII AVGVSTINI

nienter movetur, nonnc intcndit, ct adspicit, ct agnoscit pcr hanc mulicrem, cuius etiam nomcn, id est, Anna, quac gratia eius interpretatur, ipsam religionem Christianam, ipsam Civita- tem Dei, cuius rex est et conditor Christus, ipsam postremo Dei gratiam prophetico Spiritu sic locutam, a qua superbi alie- nantur, ut cadant, qua humilcs implentur, ut surgant, quod maxime hymnus iste personuit? Nisi quisquam forte dicturus est, nihil istam prophetasse muliercm, sed Deum tantummodo propter lilium, quem precata impetravit, exsultanti praedicatio* ne laudasse. Quid ergo sibi vult quod ait: Arcum potentium fecit infirmum, et infirmi praecincti sunt virtute: pleni pani- bus minorati sunt, et esurientes transierunt terram: quia ste- rilis peperit septem, et multa infiliis infirmata est? Numquid septem ipsa pepcrerat, quamvis sterilis fuerit? Vnicum habe- bat, quando ista dicebat: sed nec postea septem peperit, sive scx, quibus scptimus esset ipse Samuel, sed tres mares, et duas feminas. Deinde in illo populo cum adhuc ncmo rcgnaret, quod in cxtremo posuit, Dat virtutem regibus nostris, et exaltabit cornu Christi suij unde dicebat, si non prophetabat?

Dicat ergo Ecclesia Christi, Civitas Regis magni, gratia plena, prole foecunda; dicat quod tanto ante de se prophetatum per os huius piae matris agnoscit: Confirmatum est cor meum in Domino , et exaltatum est cornu meum in Deo meo. Vere conhrmatum cor, et cornu vere exaltatum; quia non in se, scd in Domino Deo suo. Dilatatum est super inimicos meos os meum: quia et in angustiis pressurarum sermo Dei non est alli- gatus, ncc in pracconibus alligatis. Laetata sum, inquit, in salutari tuo. Christus est ipse lesus, quem Simeon, sicut in Evangelio Icgitur, scnex amplectens parvum , agnoscens ma- gnuni, Nunc dimittis , inquit, Domine, servum tuum in pace, quoniam viderunt oculi mei salutare tuum. Dicat itaque Eccle- sia , Laetata sum in salutari tuo. Quoniam non est sanctus, sicut Dominus; et non cst iustus, sicut Deus noster : tanquam sanctus et sanctiticans, iustus ct iustiticans. Non est sanctus praeter te? quia nemo fit nisi abs te. Denique sequitur: No- lite gloriari superbe, et nolite loqui excelsa, neque exeat ma- gniloquium de ore vestro. Quoniam Deus scientiarum Domi- nus. Ipse vos scit, et ubi ncino scit: quoniam qui putat se ali- quidesse, cum nihil sit, se ipsum seducit. Hacc dicuntur ad- vcrsariis Civitatis Dei ad Bahyloniam pertinentibus, dc sua vir- tutc pracsumcntibus, in sc, non in Domino gloriantibus; ex quibus sunt ctiam carnales Israelitae, terrenae Mierusalcm ci- ves terrigenac, qui, ut dicit Apostolus, Ignoranles Dei iusli

DE CIViTATE DEI LIB. XVII. 133

tiamy idest, quam dat homini Deus, qui solus est iustus et iustificans; et suam volentes constituere , id cst, velut a se sibi paratam, non ab illo impertitam, iustitiae Dei non sunt sub- iecti, utique quia superbi, de suo putantes, non dc Dei, possc placerc se Deo, qui est Deus scientiarum, atque idco et arbiter conscicntiarum, ibi videns cogitationcs hominum, quoniam va- nac sunt, si hominum sunt, et ab illo non sunt. Et praeparans, inquit, adinventiones suas. Quas adinventiones putamus, nisi ut superbi cadant, et humilcs surgant? Has quippc adinventio- nes cxsequitur, dicens: Arcus potentium infirmatus est, et in- fwmi praecincti sunt virtute. Infirmatus est arcus , id est, in- tentio eorum qui tam potcntes sibi videntur, ut sine Dci dono atquc adiutorio humana sufficientia divina possint implerc mandata; ct praecinguntur virtute, quorum interna vox est: Miserere mei, Domine, quoniam infirmus sum.

Pletii panibus, inquit, minorati sunt, et esurientes transie- runt terram. Qui sunt intelligcndi pleni panibus, nisi iidem ipsi quasi potentcs, id est, Israelitae, quibus crcdita sunt eloquia Dei? Sed in co populo ancillae filii minorati sunt: quo verbo minus quidem Latino, bene tamcn cxpressum est, quod ex ma- ioribus minorcs facti sunt: quia ct in ipsis panibus , id est, di- vinis eloquiis , quae Israelitac soli tunc cx omnibus gentibus acccperunt, terrena sapiunt. Gentes autem quibus lex illa non crat data, postca quam pcr novuin Tcstamentum ad eloquia illa venerunt, multum csuricndo terram transierunt; quia in eis non tcrrena, sed coclestia sapuerunt. Et hoc velut quaereretur causa cur factum sit, Quia sterilis, inquit , peperit septem, et multa in filiis infirmata est. Hic totum quod prophetabatur eluxit agnoscentibus numcrum septenarium, quo est universac Eccle- siac significata pcrfcctio. Propter quod et loannes Apostolus ad scptcm scribit Ecclesias, eo modo se ostendens ad unius ple- nitudinem scribcrc : ct in Proverbiis Salomonis hoc antca prae- figurans Sapientia, aedificavit sibi domum,et suffulsit columnas septem. Stcrilis enim erat in omnibus gentibus Dci Civitas, antc quam istc foctus, [pcr] quem [cam factam foecundam] ccrnimus, orirctur. Ccrnimus ctiam , quac multa in filiis erat, nunc infinnatain Hicrusalcm terrenam. Quoniam quicunquc filii libcrae in ca crant, virtus cius erant: nunc vcro ibi quo- niam litcra est, ct spiritus non cst, amissa virtutc infirmata cst.

Dominus mortificat , etvivificat: mortificavit illam, quae multa crat in iiliis; ct vivificavit hanc stcrilem, quac pcperit scptcm. Quamvis commodius possit intelligi eosdem vivificarc, quos mortilicavcrit. Id cnim vclut rcpctivit addendo, Deducit

136 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ad inferos, et reducit. Quibus enim dicit Apostolus, Si mortui estis cum Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera Dei sedens; salubriter itaque mortificantur a Domi- no: quibus adiungit, Quae sursum sunt sapite, non quae super terram; ut ipsi sint illi, qui esurientes transierunt terram. Mortui enim estis, inquit: ccce quomodo salubriter mortificat Deus. Deinde sequitur, Et vita vestra abscondita est cum Christo in Deo: ecce quomodo eosdem ipsos vivificat Dcus. Sed numquid eosdem deduxit ad inferos et rcduxit? Hoc utrumque sine controversia fidelium in illo potius videmus im- pletum, capite scilicet nostro, cum quo vitam nostram in Deo Apostolus dixit absconditam. Nam quum proprio Filio non pc- percit, sed pro nobis omnibus tradidit eum , isto modo utique mortificavit eum. Et quia resuscitavit eum a mortuis, eundem rursus vivificavit. Et quia in prophetia vox cius agnoscitur, Non derelinques animam meam in inferno, eundem deduxit ad inferos et reduxit. Hac eius paupertate ditati sumus. Dominus enim pauperes facit, et ditat. Nam quid hoc sit ut sciamus, quod sequitur audiamus: Humiliat, et exaltat; utique superbos humiliat, et humiles exaltat. Quod cnim alibi legitur, Deus su- perbis resistit , humilibus autem dat gratiam: hoc totus habet scrmo huius, cuius nomen interpretatur gratia eius.

lam vcro quod adiungitur, Suscitat a terra pauperem: de nullo melius quam de illo intclligo, qui propter nos factus est pauper , cum dives esset, ut eius paupertate, sicut paulo ante dictum est, ditaremur. Ipsum enim de terra suscitavit tam cito, ut caro eius non viderct corruptionem. Nec illud ab illo alie- nabo, quod additum est : Et de stercore erigit inopem. Inops quippe idem qui [est quod] pauper. Stercus vcro unde erectus est, rectissime intelliguntur persecutores Iudaei, in quorum numero cum se dixissct Apostolus Ecclesiam persecutuin, Quae mihi, inquit, fuerunt lucra, haec propter Christum damna esse duxi: nec solum detrimenta , verum etiam stercora existimavi esse, ut Christum lucrifacerem. De terra crgo suscitatus est illc supra omnes divites pauper, et dc illo stercore crectus est supra omncs opulentos ille inops: ut sedeat cum potentibus populi, quibus ait, Sedebitis super duodocim sedes. Et sedem gloriae haereditatem dans eis. Dixerant enim potentes illi , Ecce ?ws dimisimus omnia, et secuti sumus te: hoc votum potcntissime voverant.

Sed unde hoc eis, nisi ab iJlo, de quo hic continuo dictum est, Dans votum vovcnti\ Alioquin cx ilJis cssent potentibus, quorum infirmatus est arcus. Dans, inquit, votum voventi.

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 137

Non enim Doinino quisqnam quicquam ratum voverct, nisi qui ab illo accipcrct quod voveret. Scquitur: Et benedixit annos iusti: ut eum illo scilicet sine fine vivat, cui dictum est, Et anni tui non deficient. • Ibi enim stant anni, hic autem trans- cunt, imopereunt: ante quam cnim vcniant, non sunt; cum autcm venerint, non erunt, quia cum suo fine veniunt. Horum autem duorum, id est, Dans votum voventi, et henedixit annos iusti; unum cst quod facimus, alterum quod sumimus. Sed hoc altcrum Deo largitore non sumitur, nisi cum ipso adiutore pri- mum illud efficitur: quia non in virtute potens est vir. Do- minus infirmum faciet adversarium eius: illum scilicet qui ho- mini voventi invidet, et resistit, ne valeat implere quod vovit. Potest ex ambiguo Graeco intelligi et adversarium suum. Cum cnim Dominus possidcre nos coeperit, profecto advcrsarius qui nostcr fuerat ipsius fit, et vincitur a nobis; sed non viribus no- stris : quia non in virtute potens est vir. Dominus crgo irfir- mum faciet adversarium suum, Dominus sanctus: ut vincatur a sanctis, quos Dominus sanctus sanctorum effecit sanctos.

Ac per hoc, Non glorietur prudens in prudentia sua, et non glorietur potens in potentia sua, et non glorietur dives in divitiis suis : sed in hoc glorietur qui gloriatur , intelligere et scire Dominum , et facere iudicium et iustitiam in medio ter- rae. Non parva ex parte intelligit et scit Dominum, qui intelligit ct scit etiam hoc a Domino sibi dari, ut intel- )igat et sciat Dominum. Quid enim habes, ait Apostolus, quod non accepisti? Si autem et accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? id cst, quasi a te ipso tibi sit, unde glo- riaris. Facit autem iudicium ct iustitiam, qui recte vivit. Rectc autcm vivit, qui obtemperat praecipienti Dco : finis prae- cepti, id cst, ad quod rcfertur pracceptum, caritas est de corde puro, et conscientia bona9 etfide nonficta. Porro ista caritas, sicut loanncs Apostolus testatur, ex Deo est, Facere igitur iu- dicium ct iustitiam, ex Dco est. Sed quid cst, in medio terrae? Neque enim non debcnt facere iudicium et iustitiam qui habi- tant in cxtrcmis terrae? quis hoc dixerit? Cur ergo additum cst, in medio terrae? Quod si non adderetur, ct tantummodo diceretur, facere iudicium et iustitiam , magis hoc praeceptum ad utrosquc homines pertineret, et mcditerraneos et maritimos. Sed nc quisquam putarct, post fincm vitac, quac in hoc agitur corporc, supcrcsse tempus iudicium iustitiainque facicndi, quam dmn csset in carne non fecit, ct sic divinum evadi possc iudi- cium; in medio terrac, mihi vidctur dictum, cum quisquc vivit in corpore. In hac quippe vita suam tcrrjim quisquc circumfcrt,

138 DIVI AVRELII AVCVSTINI

quam moriente homine recipit terra communis; resurgenti uti- que redditura. Proindc in medio terrae, id cst, cum anima no- stra isto terrcno clauditur corpore, faciendum est iudicium et iustitia, quod nobis prosit in posterum, quando recipiet quis- que secundum ea quae per corpus gessit, sive bonum, sive ma- lum. Per corpus quippe ibi dixit Apostolus, per tcmpus quo vi- xit in corpore. Neque enim si quis maligna mente atque impia cogitatione blasphemet, neque id ullis membris corporis operc- tur, ideo non erit reus, quia id non motu corporis gessit, cum hoc per illud tempus gesserit, quo gessit et corpus. Isto modo congruenter intelligi potest etiam illud quod in Psalmo lcgitur: Deus autem rex noster ante saecula operatus esl salutem in medio terrae: ut Dominus Iesus accipiatur Deus noster qui est ante saecula , quia per ipsum facta sunt saecula, operatus [cstj salutcm nostram in medio terrae , quum Vcrbum caro factum est, ct terreno habitavit in corporc.

Dcinde postea quam prophetatum est in his verbis Annae, quomodo gloriari debeat qui gloriatur, non in se utique, sed in Domino; propter retributionem quae in die iudicii futura est, Dominus, inquit, adscendit in coelos, et tonuit: ipse iudicabit extrema terrae, quia iustus est. Prorsus ordinem tenuit con- fessionis fidelium. Adscendit enim in coelum Dominus Chri- stus, ct inde venturus est ad vivos et mortuos iudicandos. Nam quis adscendit , sicut dicit Apostolus, fiisi qui et descendit in inferiores partes terrae? Qui descendit, ipse est et qui ad- scendit super omnes coelos, ut adimpleret omnia. Per nubcs crgo suas tonuit, quas Spiritu sancto quum adscendisset imple- vit. De quibus ancillae Hierusalem, hoc est, ingratae vineae comminatus cst apud Esaiam Prophetam, ne pluant super eam imbrem. Sic autem dictum cst, Ipse iudicabit extrema terrae: ac si diceretur, ctiam extrema terrae. Non cnim alias tcrrae partcs non iudicabit, qui omnes homines procul dubio iudicabit. Sed mclius intelliguntur extrcma terrae, extrcma hominis: quoniam non iudicabuntur, quae iu melius vel in deterius me- dio tempore commutantur, sed in quibus extrcmis invcntus fu- prit qui iudicabitur. Propter quod dictum est : Qui persevera- perit usque in jinem, hic salvus erit. Qui ergo pcrscveranter facit iudicium et iustitiam in medio terrae, non damnabitur, quum iudicabuntur extrema terrae. Et dat, inquit, virtutem regibus nostris: ut non eos iudicando condcmnet. Dat cis vir- tutem, qua carncm sicut reges regant, ct in illo mundum, qui proptcr cos fudit sanguinem, vincant. Et exaltabit cornu Chri- sli sui. Quomodo Christus exaltabit cornu Christi sui? Do

DE CIVITATE DEI LIB..XVII. 139

quo ciiim supra dictuin est, Dominus adscendit in coelos, et in- tellectus cst Dominus Christus ; ipsc, sicut hic dicitur, exalta- bit cornu Christi sui. Quis ergo cst Christus Christi sui? An cornu cxaltahit uniuscuiusquc tidelis sui, sicut ipsa in principio huius hyimii ait: Exaltatum est cornu meum in Deo meo? Omncs quippe unctos cius chrismate, rccte Christos possumus dicere: quod tamen totum cum suo capite corpus unus est Chri- stus. Hacc Anna prophetavit, Samuelis mater, sancti viri, mul- tumquc laudati. In quo quidcm tunc rigurata est mutatio vetcris saccrdotii, ct nunc impleta, quando infirmata cst quae multa crat in riliis, ut novum haberet in Christo sacerdotium sterilis, quae pcperit septem.

C A P. V.

De his quae ad Heli sacerdotem homo Dci prophetico locutus est SpU

rilu, significans sacerdotium , quod secundum Aaron institu~

tum fuerat, auferendum.

Sed hoc evidcntius ad ipsuni Hcli sacerdotem missus loqui- tur homo Dci, cuius quidcm nomen tacetur, sed intelligitur of- ficio ministerioque suo sine duhitatione Propheta. Sic enim scriptum cst: Et venit homo Dei ad Heli, et dixit, haec dicit Do??iinus, Revelans revelatus sum ad domum patris tui, quum esse?it in terra Aegypti servi in domo Pharaonis ; et elegi do- mum patris tui ex omnibus sceptris Israel mihi sacerdotio fungi, ut adscenderent ad altare meum, et incenderent incen- sum, et portarent Ephod; et dedi domui patris tui omnia, quae sunt ignis fdiorum Israel in escam. Et ut quid respexisti in incensum meum , et in sacrificium meum impudenti oculo , et glorificasti filios tuos super me , benedicere primitias omnis sacrificii in Israel in conspectu meo ? Propter hoc haec dicit Domi?ius Deus Israel: Dixi, do??ius tua et domus patris tui transibunt coram me usque in aeternum. Et nu?w dicit Do??ii- nus, Aequaquam, sed glorificantes me glorificabo ; et qui sper- nit ??ie, spernetur. Ecce dies veniunt, et exterminabo semen tuum et se?nen do??ius patris tui, et ?ion erit tibi senior in do?no ??iea oi?inibus diebus , et vi?%um exte?'??iinabo tibi ab altari meo, ut deficiant oculi eius, et defiuat ani??ia eius; et o??inis qui su- peraverit domus tuae, decidet in gladio viro?'um. Et hoc tibi signum, quod veniet super duos filios tuos hos, Ophni et Phi- nees, una die ??torientur a??ibo. Et suscitabo mihi sacerdote??i fidelem, qui omnia quae in corde meo et quae in anima mea fa- ciat, et aedificalo ei do??ium fidelem, et transibit cora??i Chri- sto meo omnibus diebus. Et erit qui superavit in domo tua, ve-

140 DIYI AVRELII AVGVSTINI

niet adorare ei obolo argenti, dicens: Iacta me in unam partetn sacerdotii tui manducare panem.

Non est ut dicatur ista prophetia, ubi saccrdotii veteris tanta manifestatione praenuntiata mutatio est, in Samuele fu- isse completa. Quanquam enim non esset de alia tribu Samucl, quam quae constituta fuerat a Domino , ut serviret altari; ta- men non erat de filiis Aaron, cuius progenics fuerat deputa- ta, undc fierent sacerdotes : ac per hoc in ea quoque re gesta, eadem mutatio , quae per Christum Iesum futura fuerat, adum- brata est: et ad vetus Testamentum proprie, figurate vero per- tinebat ad novum, prophetia facti etiam ipsa, non verbi; id sci- licet facto significans , quod verbo ad Heli sacerdotem dictum est per Prophctam. Nam fuerunt postea sacerdotes ex gencre Aaron, sicutSadoc etAbiathar regnante David, et alii deiitceps, ante quam tempus veniret, quo ista quae de sacerdotio mutando tanto ante praedicta sunt, eifici per Christum oportebat. Quis uutem nunc fideli oculo haec intuens non videat esse completa? Quando quidem nullutn tabernaculum, nullum templum, nullum ultare, nulium sacrificium, et ideo nec ullus sacerdos remansit ludaeis, quibus, ut de scmine Aaron ordinaretur, in Dei fuerat lege mandatum. Quod et hic commemoratum est, illo dicente Propheta, Haec dicit Dominus Deus Israel, Dixi, domus tua et domus patris tui transibunt coram me usque in aeternum. Et nunc dicit Dominus, Nequaquam, sed glorificantes me, glo- rificabo', et qui me spernit, spernetur. Quod enim nominat do- mum patris eius, non eum de proximo patre dicere, sed de illo Aaron, qui primus saccrdos est institutus, de cuius progenic caeteri sequerentur, superiora demonstrant, ubi ait: Revelatus ku/n ad domum patris tui, cum essent in terra Aegypti servi in domo Pharaonis, et elegi domum patris tui ex omnibus sceptris Israel, mihi sacerdotio fungi. Quis patrum [pater] fuit huius in illa Aegyptia servitute, unde, cum liberati cssent, electus est ad sacerdotium, nisi Aaron? De huius ergo stirpe isto loco dixit futurum fuisse , ut non essent ultcrius saccrdotes : quod iam vidcmus impletum. Vigilet fides, praesto sunt res, ccrnun- tur, tencntur, et viderc nolentium oculis ingeruntur: Ecce, in- quit, dies veniunt, et exterminabo semen tuum, et semen domus patris tui, et non erit tibi senior in domo mea omnibus diebus, et virum exterminabo tibi ab altari meo, ut deficiant ocuh eius, et defluat anima eius. Ecce dies qui praenuntiati sunt, lam vcnerunt. Nullus saccrdos est sccundum ordinem Aaron. et quicunque ex eius gencre csthomo, cum videt sacrificium Christianorum toto orbc pollcrc, sibi autem honorem illum tita-

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 141

gnum csse subtractum, dcficiunt oculi cius, ct dcfluit anima eius tabc mocroris.

Propric autem ad huius domum Heli, cui hacc dicebantur, quod scquitur pcrtinet : Et omnis qui superaverit domus tuae, decidet in gladio virorum. Et hoc tibi signum, quod venit super duos filios tuos hos, Ophni et Phinees: die uno morientur am- bo. Hoc ergo signum factum cst mutandi sacerdotii de domo huius, quo signo significatum cst mutandum saccrdo*tium do- mus Aaron. Alors quippe filiorum huius significavit mortem, non hominum, sed ipsius saccrdotii de filiis Aaron. Quod autem sequitur, ad illum iam pertinct saccrdotem, cuius figuram gcssit huic succedendo Samuel. Proinde quae sequuntur, de Christo lesu novi Tcstamcnti vcro saccrdote dicuntur: Et suscitabo mihi sacerdotem fidelem, qui omnia quae in corde meo et quae in anima mea faciat ; et aedificabo ei domum fidelem. Ipsa est aetcrna et superna Hierusalein. Et transibit, inquit, coram Christo meo omnibus diebus. Transibit dixit, conversabitur : sicut superius dixerat de domo Aaron, Dixi, domus tua et do- mus patris tui transibunt coram me in aeternum. Quod autem ait, coram Christo meo transibit , de ipsa domo utiquc intelli- gendum est, non dc illo sacerdotc, qui est Christus ipse Mcdia- tor atque Salvator. Domus ergo cius coram illo transibit. Pot- cst ct transibit intelligi dc morte ad vitam, omnibus diebus, quibus peragitur usque in finem saeculi huius ista mortalitas. Quod autcm ait Dcus, Qui omnia, quae in corde meo, et quae in anima mea faciat; non arbitremur habere animam Dcum, cuni sit conditor animae: sed ita hoc de Deo tropice , non pro- prie dicitur, sicut manus ct pcdcs ct alia corporis membra. Et, ne sccundum hoc credatur homo in carnis huius effigie factus a 1 imaginem Dci, adduntur ct alac, quas utiquc non habct ho- mo; ct dicitur Deo, Sub umbra alarum tuarum protege me: ut intelligant homines de illa ineffabili natura, non propriis, sed translatis rerum vocabulis ista dici.

fQuod vero adiungitur, Et erit, qui superaverit in domo tua, veniet adorare ei: non proprie de domo dicitur huius Hcli, sed illiusAaron, de qua usque ad adventumlesuChristi homines remanserunt, dc quo genere etiam nunc usque non dcsunt. Nam de illa domo huius Heli iam supra dictum erat, Et omnis qui superaverit domus tuac, decidet gladio virorum. Quomodo ergo hic vere dici potuit, Et erit, qui superaverit in domo tua, veniet adorare ei ; si illud cst verum, quod ultre gladio nemo inde supcrerit, nisi quia illos intclligi voluit, qui pertinent ad stirpem, sed illius totius sacerdotii sccunduin ordinem Aaron?

142 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Ergo si de illis est praedcstinatis reliquiis, de quibus alius Pro- pheta dixit, Reliquiae salvae fient ; unde et Apostolus, Sic ergo, inquit, et in hoc tempore reliquiae per electionem gratiae salvae factae suntj quia de talibus reliquiis benc intelligitur esse, de quo dictuin est, Qui superaverit in domo tua: profecto credit in Christum; sicut temporibus Apostolorum ex ipsa gente pluri- mi crediderunt; neque nunc desunt, qui, licet rarissime, tamen credant, ct impletur in eo quod hic iste homo Dei continuo se- cutus adiunxit, Veniet adorare ei obolo argenti: cui adorare, nisi illi summo sacerdoti, qui et Deus est? Neque enim in illo sacerdotio secundum ordinem Aaron, ad hoc vcniebant homines ad templum vel altare Dei, ut sacerdotem adorarent. Quid est autem quod ait, obolo argenti, nisi brevitate verbi lidei, de quo commemorat Apostolus dictum, Verbum consummans et bre- vians faciet Dominus super terram? Argentum autem pro clo- quio poni, Psalmus testis est, ubi canitur: Eloquia Domini elo- quia casta, argentum igne examinatum.

Quid ergo dicit iste, qui venit adorare saeerdoti Dei et saccrdoti Deo? lacta me in unam partem sacerdotii tui, manducare panem. Nolo in patrum meorum collocari hono- re, qui nullus cst: iacta me in partem sacerdotii tui. Elegi enim abiectus esse in domo Dei: qualecunque et quantulum- cunque membrum esse cupio sacerdotii tui. Sacerdotium quippc hic ipsam plebem dicit, cuius plebis ille sacerdos est Mediator Dei et hominum homo Christus Iesus. Cui plebi dicit Apostolus Pctrus: Plebs sa?wta, regale sacerdotium. Quamvis nonnulli, sacrificii tui sint interprctati, non sacerdotii tui: quod nihilo minus eundem significat populum Christianum. Vnde dicit Apo- stolus Paulus: Vnus panis, unum corpus multi sumus. [Et itcrum: Exhibeatis, inquit, corpora vestra hostiam vivam.] Quod crgo addidit, manducare panem, etiam ipsum sacrificii genus cleganter cxpressit, de quo dicit sacerdos ipse, Panis quem ego dedero, caro mea pro saeculi vita. Ipsuni cst sacrifi- cium, non secundum ordinem Aaron , sed secundum ordinem Melchisedec: qui legit, intelligat. Brevis itaque est ista confes- sio ct salubritcr humilis, qua dicitur, Iacta me in partem sa- cerdotii tui, manducare panem, ipsc est obolus argenti; quia et brevc est, ct eloquium Domini est habitantis in corde credcntis. Quia enim dixerat superius , dedissc sc domui Aaron cibos de victimis veteris Testamenti, ubi ait, Dedi domui patris tui omnia quae sunt ignis filiorum Israel in escam; liaec quippe fucrant sacrificia Ludaeorum: ideo hic dixit, manducare panem; quod cst in novo Tcstamcnto sacrificium Christianorum.

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 143

C A P. VI.

Dc Tudaico sacerdotio et regno, quae cum in aeternum dicantur stalu- ta, non pcrmancnt ; ut alia intetligantur, quae spondetur aeternitas.

Cum igitur haec tanta tunc altitudinc praenuntiata sint, tanta [quanta] nunc manifestationc clarescant; non frustra tamen mo- vcri quispiam potest, ac dicerc; Quomodo confidimus venirc oinnia, quae in libris illis vcntura pracdicta sunt, si hoc ipsum quod ibi divinitus dictum est, Domus tua et domus patris tui transibunt coram me in aeternum, effcctum habere non potuit? Qnoniam videmus, illud saccrdotium fuisse mutatum; et quod illi domui promissum cst, nec sperari aliquando complendum : quia illud quod ei rcprobato mutatoque succedit, hoc potius pracdieatur actcrnum. Hoc qui dicit, nondum intelligit, aut non recolit, etiam ipsum secundum ordinem Aaron saccrdotium, tanquam unibram futuri aeterni saccrdotii constitutum: ac per hoc quando ci aetcrnitas promissa est, non ipsi umbrac ac figu- rae, sed ei quod per ipsam adumbrabatur figurabaturque, pro- missum est. Sed ne putarctur ipsa umbra cssc mansura, idco ctiam mutatio eius debuit prophetari.

Regnum quoque isto modo etiam Saulis ipsius, qui ccrte rrprobatus atque reiectus est, futuri regni erat umbra in aeter- nitatc mansuri. Oleuin quippe illud quo unctus cst, ct ab eo chrismateChristus est dictus, mystice accipiendum, et magnum sacramcntum intelligendum cst: quod in co tantum vcneratus est ipse David, ut pcrcusso corde pavitavcrit, quando in tene- broso occultatus antro , quo ctiam Saul urgcnte intraverat ne- cessitatc naturae, exiguam particulam vcstis cius retrorsum la- tenter abscidit; ut haberet unde monstraret, quomodo ei pepcr- cerit, cum possct occiderc; atque ita suspicioncm de animo cius , qua sanctum David putans inimicum suum vehementer perscquebatur, auferrct. Ne itaque reus essct tanti sacramenti in Saule violati, quia vel indumcntum cius sic attrectavit, ex- timuit. Ita cnim scriptuni est: Et pervussit cor David super eu?n, quia abttulit pinnulam chlamydis eius. Viris autem, qui cum illo crant, ct ut Saulem in manus suas traditum interime- ret suadebant, Non mihi, inquit, contingat a Domino, sifecero hoc verhum Domino meo Christo Domini, inferre manum meam super eum; quia Chrislus Domini est hic. Huic ergo umbrac futuri non proptcr ipsam, sed propter illud quod praefiguvabat, tanta vencratio cxliibcbatur. Vndc ct illud quod ait Sauli Sa- mucl, Quoniam non servasti mandatum meum, quod mandavit tibi Dominus • quemadmodum nunc paraverat Dominus regnum tuum usque in aeternum super Israel, et nunc regnurn tuum

144 DIVI AVRELll AVGVSTINI

non stabit tibi; et quaeret Dominus sibi hominem secundum cor suum, et mandabit ei Dominus, esse in principem super popu- lum suum; quia non custodisti quae mandavit tibi Dominus: non sic accipiendum est, ac si ipsum Saulem Deus in aeternum praeparavit regnaturum, et hoc postea noluerit servare peccan- ti; neque enim eum peccaturum esse nesciebat: sed praepara- verat regnum eius, in quo figura esset regni aeterni. Ideo addi- dit: Et nunc regnum tuum non stabit tibi. Stetit ergo, et stabit, quod in illo significatum est: sed non huic stabit, quia non in aeternum ipse fuerat regnaturus , nec progenies eius, ut saltem per posteros alterum alteri succedentes videretur impleri quod dictum est, in aeternum. Et quaeret, inquit, Dominus sibi ho- minem: sivc David, sive ipsum Mediatorem significans Testa- menti novi, qui figurabatur in chrismate etiam quo unctus cst ipse David ct progenies cius. Non autem quasi nesciat ubi sit, itaDeus sibi hominem quaerit: sed per hominem more hominum loquitur; quia sic loquendo nos quaerit. Non solum enim Deo Patri, verum etiam ipsi quoque Vnigenito eius, qui venit quae- rere quod perierat, usque adeo iam eramus noti, ut in ipso es- semus electi ante constitutionem mundi. Quaerit sibi crgo di- xit, suum habebit [pro eo ac si diceret, quem suum esse iam novit, sibi esse familiarem aliis ostendet]. Vnde in Latina lin- gua hoc verbum accipit praepositioncm, et acquirit, dicitur: quod satis apertum est quid significet. Quanquam et sine ad- ditamento praepositionis quaerere intelligatur acquircre: ex quo lucra vocantur et quaestus.

C A P. VII.

De disruptione regni Israelitici, qua praejiguralur perpetua divisio Israelis spiritalis ab Israele carnali.

Rursus peccavit Saul per inobedientiam , et rursus Samuel ait illi in verbo Domini: Quia sprevisti verbum Domini, spre- vit te Dominus, ut non sis rex super Israel. Et rursus pro eo- dem peccato, cum id confiterctur Saul, et veniam precarctur, rogaretque Samuelem, ut reverteretur cum illo ad placandum Deum: Non revertar, inquit, tecum; quia sprevisti verbum Do- mini; et spernet te Dominus, ne sis rex super Israel. Et con- vertit Samuel faciem suam, ut abiret: et tenuit Saul pinnulam diploidis eius, et disrupit eam. Et dixit ad eumSamuel, Disru- pit Dominus regnum ab Israel de rnanu tua hodie, dabit proxi- mo tuo bono super te, et dividetur Israelin duo: et non conver- tetur, neque poenilebit eum; quoniam non est sicut homo, ut poeniteat eum: ipse minatur, et non permanet. Istc cui dicitur,

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 145

Spernet te Dominus, ne sis rex super Israel: et Disrupit Do- minus regnum ab Israel de manu tua hodie, quadraginta annos regnavit super Israel, tanto scilicct spatio tcmporis , quanto ct ipsc David, ct audivit hoc primo temporc rcgni sui : ut intelli- gamus ideo dictum, quia nullus de stirpc eius fuerat regnatu- rus; ct respiciamus ad stirpem David, unde et cxortus cst se- cunduin carncm Mediator Dci et hominum homo Christus Icsus. Non autem habct Scriptura , quod in plerisquc Latinis codi- cihus legitur, Disrupit Dominus regnum Israel de manu tua : scd sicut a nohis positum est inventum in Graecis , Disrupit Dominus regnum ab Israel de manu tua: ut hoc intelligatur de manu tua, quod est ab Israel. Populi ergo Israel personam figurate gerehat homo iste, qui populus regnum fuerat amissu- rus, Christo lesu Domino nostro per novum Tcstamentum, non carnaliter, sed spiritaliter regnaturo. De quo quum dicitur, Et dabit illud proximo tuo, ad carnis cognationem id refertur: ex Israel enim Christus secundum carnem, unde ct Saul. Quod vero additum est, bono super te, potest quidem intelligi, meliori te; nam ct quidam sic sunt interpretati: scd melius sic accipi- tur, bono super te, ut quiaillebonuscst, ideo sitsuper te, iuxta il- iud aliud propheticum, Donec ponam omnes inimicos tuos sub pedibus tuis. In quihus est et Israel, cui suo persecutori regnum ahstulit Christus. Quamvis fuerit illic et Israel, in quo dolus non crat, quoddam quasi frumentum iilarum palearum. Nam utique inde erant Apostoli, inde tot Martyrcs, quorum prior cst Stephanus; inde tot Ecclesiae, quas Apostolus Paulus commc- morat, in conversione eius magnificantes Deum.

De qua re non duhito intelligendum csse quod sequitur, Et dividetur Israel in duo : in Israel scilicet inimicum Christo, et Israel adhaerentem Christo; in Israel ad ancillam, et Israel ad liheram pertinentem. Nam ista duo genera primum simi/i erant, velut Abraham adhuc adhacreret ancillac, doncc sterilis per Dei gratiam foecundata clamaret: Eiice ancillam et filium eius. Propter peccatum quidem Salomonis regnante filio eius Rohoam, scimus, Israel in duo fuisse divisum, atque ita perse- verasse, habentibus singulis partibus reges suos, donec illa gcns tota a Chaldaeis esset ingenti vastatione subversa atque trans- lata. Sed hoc quid ad Saulem , cum si tale aliquid comminan- dum csset, ipsi David fuerit comminandum , cuius erat filius Salomon? Postremo nunc inter se gens Hebraea divisa non cst, sed indifferentcr in eiusdem erroris societate dispersa per ter- ras. Divisio vero illa, quam Deus sub persona Saulis, illius regni ct populi figuram gercntis, eidem regno populoque mi // K

U6 DIVI AVRELII AVGVSTINI

natus cst, aeterna atque immutabilis significata est, pcr hoc quod adiunctum est, Et non convertetur, neque poenitebit eumj quoniam non est sicut homo, ut poeniteat eum: ipse minatur et non permanet : id est, homo minatur, et non permanet; non autem Deus, quem non poenitet, sicut homincm. Vbi cnim lc- gitur, quod poeniteat eum, mutatio rerum significatur, immuta- bili praescientia manente divina. Vbi crgo non poenitere dicitur, non mutare intelligitur.

Prorsus insolubilem videmus per haec verba prolatam divi- nitus fuisse sententiam de ista divisione populi Isracl, et omni- no perpetuam. Quicunquc enim ad Christum transierunt, vcl transeunt, vel transibunt inde, erant inde secundum Dei pracscientiam, non secundum generis humani unam candcmque naturam. Prorsus quicunquc cx Israelitis adhacrentes Christo perseverant in illo, nunquam erunt cum eis Israelitis, qui eius inimici usque in finem vitac huius csse persistunt: sed in divi- sione, quac hic praenuntiata est, perpetuo permanebunt. Nihil enim prodest Testamcntum vetus de monte Sina in servitutem gcnerans, nisi quia testimonium perhibet Testamcnto novo. Alioquin quam diu legitur Mojses , vclamen super corda eorum positum est: quum autem quisque inde transierit ad Christum, auferetur velamen. Transeuntium quippe intentio ipsa mutatur de veterc ad novum ; ut non iam quisque intendat accipcre car- nalem, scd spiritalcm felicitatem. Propter quod ipse magnus Propheta Samuel, ante quam unxissct rcgem Saul, quando ex- clamavit ad Dominum pro Israel, ct exaudivit eum; et quum offcrrct holocaustosim [holocaustum] , accedentibus alienigcnis ad pugnam contra populum Dei, tonuit Dominus super eos, et confusi sunt, et offenderunt coram Israel, atque superati sunt : assumsit lapidem unum, et statuit illum inter Massephat [Mas- phatj novam et vetercm, et vocavit nomen eius Abennezer, quod est Latine Lapis adiutoris [adiutorii]: et dixit, Vsque huc adiu- vit nos Dominus. Masscphat interpretatur intentio. Lapis ille adiutoris medietas est Salvatoris, per quem transeundum est a Massephat vcterc ad novam, id est, ab intentione qua exspecta- batur in carnali regno beatitudo falsa carnaUs, ad intcntionem qua pcr novum Testamentum ex<pectatur in regno coelorum beatitudo vcrissima spiritalis : qua quoniam nihil est melius, huc usque adiuvat Deus.

C A P. VIII.

De promissionibus ad Davidinfilio eius, quae nullalenus inSalomonet sed plenissime inveniuntur in Christo. lar.i nunc video csse monstrandum quid ipsi David, qui

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 117

Sauli succcssit in rcgnum, cuius mutatione finalis illa mutatio figurata est, propter quain divinitus cuncta dicta, cuncta con- scripta sunt, Deus promiscrit, quod ad rem de qua agimus pcr- tinet. Quum regi David multa prospcra provcnissent, cogitavit faccre Dco domum; tcmplum illud scilicct cxccllentissimc dif- famatum, quod a rcgc Salomonc filio eius postca fabricatum est. Hoc eo cogitantc, factum est verbum Domini ad Nathan prophctam, quod pcrferret ad regcm. Vbi quum Deus dixissct, quod non ab ipso David sibi aedificarctur domus, ncquc pcr tantum tcmpus se mandasse cuiquam in populo suo, ut sibi fic- ret domus cedrina: Et nunc, inquit, haec dices se?-vo meo Da- vid: Haec dicit Deus omnipotens, Accepi te de ovili ovium, ut esses in ducem super populum meum in Israel, et eram tecum in omnibus quibus ingredieba?'is, et exterminavi omnes inimicos tuos afacie tua, et feci te nominatum secundum no??ien magno- ru?n qui sunt super terram: et pona?n locum populo ?neo Israel, et plantabo iUum, et inhabitabit seorsu?n, et non sollicitus erit ultra; et non apponet filius iniquitatis humiliare eu??i, sicut ah i?iitio d diebus quibus constitui iudices super populum meum Israel. Et requiem tibi dabo ab omnibus ini?nicis tuis: et nuntiabit [nun- tiarit\ tibi Do?ninus, quoniam domum aedificabis ipsi. Et erit quu?n repleti fuerint dies tui, et dor?nies cum patribus tuis, et suscitabo semen tuum post te, qui erit de ventre tuo, et praepa- rabo regnum eius. Hic aedificabit mihi domum nomini meo, et diriga??i thronu?n illius usque in aeternum. Ego ero illi in pa- i trem, et ille erit ?nihi in filium. Et si venerit iniquitas eius, redarguam illum in virga virorum, et in tactibus filio?'um ho- minu?n: misericordiam autem meam non amoveam ab eo, sicut a?novi a quibus amovi a facie mea: et fidelis erit domus eius, et regnu?n eius usque in aeternum coram me, et thronus eius erit erectus usque in aeternum.

Hanc tam grandcm promissionem qui putat in Salomone fuisse complctam, multum crrat. Attendit enim quod dictum est, Hic aedificabit mihi domum: quoniam Salomon templum illud nobilc cxstruxit: et non attendit; Fidelis erit domus eius, et regnum eius usque in aeternum coram me. Attendat ergo et adspiciat Salomonis domum plcnam mulieribus alienigenis co- Icntibus dcos falsos, ct ipsum ab eis regem aliquando sapientem in candem idololatriam seductum atque deiectum : ct non audeat cxistimare Deum, vcl hoc promisisse mendaciter, vel talem Sa- lomonem domumque eius futuram non potuisse praescire. Non hinc autcm debercmus ambigcre, nec si non in Christo Domino nostro, qui factus cst ex seminc David secundum carnem, iam

K 2

118 DIVl AVRELII AVGVSTINI

vidcrcmus ista complcri; ne vane atquc inaniter hic alium ali- qucm requiramus, sicut carnales Iudaei. Nam et ipsi usque adco filium, quem loco isto regi David promissum legunt, in- tclligunt non fuisse Salomonem, ut eo qui promissus est tanta iam manifestationc dcclarato adhuc mirabili coecitate alium sperare se dicant. Facta est quidem nonnulla imago rei futurae etiam in Salomone, in eo quod templum aedilicavit, et paccm habuit secundum nomen suum, (Salomon quippe pacificus est Latinc,) et in exordio regni sui mirabiliter laudabilis fuit: sed eadem sua persona per umbram futuri praenuntiabat etiam ipse Christum Dominum nostrum, non cxhibebat. Vnde quaedam de illo ita scripta sunt, quasi de ipso ita praedicta sint, dum Scri- ptura sancta etiam rebus gestis prophetans, quodam modo in eo figuram delineat futurorum. Nam praeter libros divinae histo- riae, ubi regnasse narratur, Psalmus etiam scptuagesimus pri- mus titulo nominis eius inscriptus est: in quo tam multa dicun- tur, quae omnino ei convenire non possunt, Domino autem Christo aptissima perspicuitatc conveniunt, ut evidenter appa- reat, quod in illo figura qualiscunque adumbrata sit, in isto au- tem ipsa veritas praesentata. Notum est enim quibus terminis rcgnum conclusum fuerit Salomonis : et tamen in eo Psalmo lc* gitur, ut alia taceam, Dominahitur a mari usque ad mare, et a flumine usque ad terminos orbis terrae: quod in Christo vidc- mus impleri. A ttumine quippe dominandi sumsit exordium, ubi baptizatus a Ioanne, eodcm monstrante coepit agnosci a disci- pults, qui eum non solum magistrum, verum etiam Dominum appellaverunt.

Nec ob aliud, vivente adhuc patre suo David, regnare Sa- lomon coepit, quod nulli illorum regum contigit, nisi ut hinc quoque satis eluccat, non csse ipsum, quem prophetia ista prae- signat, quae ad eius patrem loquitur, dicens: Et erit cum re- pleti fuerint dies tui, et dormies cum patribus tuis, et suscita- bo semen tuum post te, qui erit de ventre tuo, et praeparabo regnum illius. Quomodo ergo propter id quod sequitur, Hic aedificabit mihi domum, istc Salomon putabitur prophetatus: ct non potius propter id quod praeccdit, Cum repleti fuerint dies tui, et dormies cum patribus tuis, suscitabo semen tuum post te> alius pacificus intelligitur esse promissus, qui non ante, sic- ut istc, scd post mortem David praenuntiatus est suscitandus? Quamlibet cnim longo intcrposito tcmporc Iesus Christus vcni- ret, procul dubio post mortem regis David, cui sic est promis- sus, eum vcnire oportebat, qui acdificarct domum Deo, non dc lignis et lapitfibus, scd dc hominibus, qualem illum acditicare

DE CIVITATE DEl LIB. XVII. 149

gaudemus. Huic enim domui dicit Apostolus, hoc cst, fidclibus Christi: Templum enim Dei sanctum est, quod estis vos.

C A P. IX.

Quam similis in Psalmo octogesimo octavo sit prophetia de Christo, his quae in Regnorum libris Nathan prophetante promittuniur.

Propter quod et in Psalmo octogesimo octavo, cuius cst ti- tulus, Intellectus ipsi Aethan Israelitae, commemorantur pro- missiones Dei factae regi David, et istis quae in libro Regno- rum sunt posita, quaedam ibi similia dicuntur, sicut est: luravi David servo meo , usque in aeternum praeparabo semen tuum. Et iterum : Tunc locutus es in adspectu filiis tuis , et dixisti, Posui adiutorium super potentem, et exaltavi electum de popu- lo meo. Inveni David servum meum, in oleo sancto meo unxi eum. Manus enim mea auxiliabitur ei, et brachium meum con- fortabit eum. Non proficiet inimicus in eo, et filius iniquitatis non apponet nocere ei. Et concidam a facie eius inimicos eius, et eos, qui oderunt eum, fugabo. Et veritas mea et misericor- dia mea cum ipso, et in nomine meo exaltabitur cornu eius. Et j ponam in mari manum eius, et in fluminibus dexteram eius. Ipse invocabit me, Pater meus es tu, Deus meus et susceptor salutis meae. Et ego primogenitum ponam illum, excelsum apud reges terrae. In aeternum servabo illi misericordiam

!meam, et testamentum meum fidele ipsi. Et ponam in saeculum saeculi semen eius, et thronum eius sicut dies coeli. Quae omnia de Domino Icsu intelliguntur, quando recte intelliguntur, r sub nomine David, proptcr formam servi, quam de semine Da- I vid idem Mediator assumsit ex virgine. Continuo etiam dicitur de peccatis filiorum eius tale aliquid , quale in Regnorum libro ) positum est, et quasi de Salomone proclivius accipitur. Ibi namquc, hoc cst, in Rcgnorum libro, Et si venerit, inquit, ini- quitas eius, redarguam illum in virga virorum, et in tactibus filiorum hominum: jnisericordiam autem meam non amoveam ab eo: tactibus signilicans plagas corrcptionis. Vnde illud est, Ne tetigeritis Christos meos. Quod quid cst aliud, quam , Ne laeseritis? In Psalmo vero quum ageret tanquam de David, ut quiddam eiusmodi etiam ibi diceret. Si dereliquerint , inquit, filii eius legem meam, et in iudiciis meis non ambulaverint ; si iustificationes meas profanaverint, et mandata mea non custo- dierint; visitabo in virga iniquitates eorum, et in flagellis de- licta eorum: misericordiam autem meam non dispergam ab eo. iSon dixit, ab cis, quum loqucretur de liliis eius, non de ipso : scd dixit, ab eo; quod bcnc intellcctum tantundem valet. Non

150 DIVI AVRELII AVGVSTINI

cnim Christi ipsius, quod est caput Ecclcsiae, possent inveniri ulla pcccata, quae opus csset humanis corrcptionibus scrvata misericordia divinitus coerceri ; sed in eius corpore ac mem- bris, quod populus cius est. Ideo in libro Regnorum, iniquitas eius dicitur; in Psalnio autem, filiorum eius; ut inteliigamus, de ipso dici quodam modo, quod de eius corpore dicitur. Propter quod etiam ipse dc coelo , quum corpus eius , quod sunt fidelcs eius, Saulus persequeretur, Saule, inquit, Saule, quid me perse~ queris? Deinde in consequentibus Psalmi: Neque nocebo, in- quit, in veritate mea, neque profanabo testamentum meum^ et quae procedunt de labiis meis non reprobabo. Semel iuravi in sancto meo, si David mentiar: id est, nequaquam David men- tiar. Solet enim sic loqui Scriptura. Quid autcm non mentia- tur, adiungit, et dicit, Semen eius in aeternum manebit; et se~ des eius sicut sol in conspectu meo^ et sicut luna perfecta in aeternum, et testis in coelo fidelis.

C A P. X.

Quam diversa acta sint in regno terrenae Hierusalem, ab his quae

promiserat Deus, ut intelligeretur promissionis veritas ad al-

terius Regis et regni gloriam pertinere.

Post haec tantae promissionis validissima firmamenta, ne putarentur in Salomone completa, tanquam id speraretur, ncc invenirctur: Tu vero, inquit, repulisti, et ad nihilum deduxisti, Domine. Hoc quippe factum est de regno Salomonis in posteris eius, usque ad eversionem ipsius terrcnae Hierusalem, quae re- gni eiusdem scdes fuit; et maxime ipsius templi labem, quod fuerat a Salomone constructum. Sed ne ob hoc putarctur Deus contra sua promissa fccisse, continuo subiecit, Distulisti Chri- stum tuum. Non cst ergo illc Salomon, sed nec ipse David, si dilatus est Christus Domini. Quum enim Christi eius dicercn- tur omncs reges mystico illo chrismate consecrati, non solum a rege David ct deinceps , sed ab illo ctiam Saule, qui populo eidem rex primus est unctus; ipse quippe David cum Christum Domini appellat: erat tamen unus verus Christus, cuius illi figu- ram prophetica unctione gestabant; qui secundum opinioncm hominum qui cum putabant in David vel in Salomonc intelli- gendum, diflcrebatur in longum; secundum autem dispositio- nem Dei venturus suo tempore parabatur. Interca dum ille dif- fertur, quid factum sit de regno tcrrenac Hierusalem, ubi spc- rabatur uticiue regnaturus, sequutus istc Psalmus adiunxit, atque ait, Evertisti testamentum servi tui, profanasti in terra sanclitatem eius. Destruxisti omnes macerias eius, posuisti

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 151

munitiones eius in formidinem. Diripuerunt eumomnes transe- untes viam, factus est opprobrium vicinis suis. Exaltasti dex- teram inimicorum eius, iucundasti omnes inimicos eius. Aver- tisti adiutorium gladii eius, et non es opitulatus ei in bello. Dissolvisti eum ab emundatione, sedem eius in terram coliisisti. Minuisti dies sedis eius, perfudisti eum confusione. Haec omnia vencrunt super ancillam Hicrusalcm, in qua rcgnavcrunt non- nulli ctiam hlii libcrae , regnum illud tenentes in dispensatione temporaria: regnum autcm coelestis Hierusalem, cuius crant lilii, in vera tide habentes, et in vero Christo sperantes. Quo- modo autem ista venerint super illud regnum , index est rerum gestarum, si legatur, historia.

CAP. X I.

De substantia populiDei, quae per susceptionem carnis in Christo est, qui solus eruendi ab inferis animani suam habuit potestatem.

Post haec autcm prophetata ad prccandum Dcum Propheta convcrtitur: sed et ipsa precatio prophetatio cst. Vsque quo Domine avertis in finem? subauditur, faciem tuam, sicut alibi dicitur: Vsque quo avertis faciem tuam a me? Nam ideo qui- dam codices hic non habent avertis, sed averteris: quanquam

I possit intclligi, avcrtis misericordiam tuam , quam promisisti David. Quod autem dixit, infinem, quid est, nisi usquc in fi- nem? Qui finis intelligcndus est ultimum tempus, quando in

; Christum lesum etiam illa gens est creditura, ante quem finem illa fieri oportebat, quae superius aerumnosa deflevit. Propter quac ct hic scquitur, Exardescet sicut ignis ira tua. Memento

« quae est mea substantia. Nihil hic mclius, quam ipsc Icsus in- telligitur, substantia populi cius, cx quo natura est carnis eius. Non enim vane, inquit, constituisti omnes filios hominum. Nisi enim esset unus filius hominis substantia Israel, per qucm filium hominis liberarcntur multi filii hominum, vane utique constituti essent omncs filii hominum. Nunc vero omnis quidem humana natura pcr peccatum primi hominis in vanitatcm de veritate collapsa cst , propter quod dieit alius Psalmus , Homo vanitati similis factus est, dies eius velut umbrae praetereunt: sed non vane Deus constituit omnes filios hominum; quia et multos ci vanitate liberat per Mediatorcm lesum, et quos liberandos non csse praescivit, ad utilitatcm libcrandorum ct comparationem duarum inter se a contrario Civitatum, non utiquc vane in to- tius rationalis creaturae pulcherrima atque iustissima ordina- tione constituit. Dcinde sequitur: Quis est homo quivivet, et non videbit inortem; eruet anitnam suam de manu inferi? Quis

J52 DIVI AVRELII AVGVSTINI

estiste, nisi substantia illa Israel ex semine David, Christus iesus? De quo dicit Apostolus , quod Surgens a mortuis, iam non moritur, et ?nors ei ultra non dominabitur. Sic enim vivet et non videbit mortem, ut tamen mortuus fuerit; sed animam suam eruerit de manu inferi, quo propter quorundam solvenda inferni vinculadescenderat: [quia propter quorundam solvenda peccatorum vincula ad inferna descendcrat] eruerit autem pote- state illa, de qua in Evangelio dicit: Potestatem habeo ponendi animam meam, et potestatem habeo iterum sumendi eam.

C A P. XII.

Ad quorum personam pertijiere intelligenda sit Jlagitatio promisso-

runif de quibus in Psalmo dicitur : Vbi sunt miserationes tuae,

Domine, antiqaae, etc.

Sed caetera Psalmi huius, quae ita se habent: Vbi sunt mi- serationes tuae antiquae, Domine, quas iurasti David in veri- tate tua? Memento Domine opprobrii servorum tuo?'um, quod continui i?i sinu ?neo multarum gentium: quod exprobraverunt inimici tui, Do?nine ; quod exprobraverunt, commutationem Chri- sti tui: utrum ex persona dicta sint illorum Israelitarum , qui desiderabant reddi sibi promissionem, quac facta est ad David; an potius Christianorum, qui non secundum carnem, sed se- cundum spiritum sunt Israelitae, merito quaeri potest. Dicta sunt quippe ista vel scripta tempore quo fuit Acthan, de cuius nomine titulum iste Psalmus accepit; et idcm tempus regni Da- vid fuit : ac per hoc non diceretur, Vbi sunt miserationes tuae antiquae, Do?nine, quas iurasti David in ve?*itate tua? nisi eo- rum personam in se Propheta transfiguraret, qui longe postea futuri erant, quibus hoc tempus esset antiquum, quando regi David ista promissa sunt. Potest autem intelligi multas gentes, quando persequebantur Christianos, cxprobrasse illis passio- nem Christi, quam Scriptura commutationcm vocat; quoniam moricndo immortalis est factus. Potest et commutatio Christi secundum hoc accipi exprobrata Israelitis, quia cum eorum spc- raretur futurus, factus est gentium: et hoc eis nunc exprobrant multae gentes, quae crediderunt in eum pcr novum Testamen- tum, illis in vetustate remancntibus : ut ideo dicatur , Memento Domine opprob?*ii servorum tuo?'um; quia non eos obliviscente, sed potius miserantc Domino, et ipsi post hoc opprobrium cre- dituri sunt. Sed ille quem prius posui, convenientior sensus mihi videtur. lnimicis enim Christi, quibus exprobratur, quod eos ad gentcs transicns reliquerit Christus, incongruc vox ista coaptatur. Memento Domine approbrii servorutn luormn ; non

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 153

cnim servi Dci nuncupamli sunt talcs Iudaei: scd eis vcrba ista compctunt, qui cum graves humilitatcs pcrsccutionum pro Chri- sti nominc patcrentur , rccordari potucrunt cxcelsum regnum scmini David fuisse promissum; et cius desidcrio dicere, non dcspcrando, sed pctendo, quacrcndo, pulsando, Vbi sunt mise- rationes tuae antiquae, Domine, quds iurasti David in veritate tua ? Memen/o Domine opprobrii servorum tuorum , quod con- tinui in sinu meo multarum gentium : hoc est, in intcrioribus meis paticnter pcrtuli. Quod exprobraverunt inimici tui, Do- mi/ie; quod exprobraverunt, commutationem Christi tui: non cam putantcs commutationem, sed consumtionem. Quid est au- tem, Memento Domine, nisi ut miserearis, et pro tolerata pa- tientcr humilitate mea, rcddas celsitudinem, quam iurasti David in vcritatc tua? Si autcm ludaeis assignemus haec verba, £11 i servi Dei talia dicere potuerunt, qui expugnata terrena Hieru- salem, ante quam Icsus Christus humanitus nasceretur, in ca- ptivitatem ducti sunt, intclligentes commutationem Christi, quia scilicet non per cum terrena carnalisque felicitas, qualis paucis annis regis Salomonis apparuit, sed coelestis ac spiritalis esset fidelitcr exspectanda: quam tunc ignorans infidelitas gentium, cum Dei populum exsultabat atque insultabat esse captivum, quid aliud quam Christi commutationcm, sed scientibus ne- sciens, cxprobrabat? Et ideo quod sequitur, ubi Psalmus iste concluditur, Benedictio Domini in aeternum, Fiat, fiat: uni- vcrso populo Dei ad coelestcm Hierusalem pertinenti, sive in illis qui latebant in Testamento vctere, ante quam revelaretur novum, sive in his qui iam Testamcnto novo revelato manifeste pcrtinerc ccrnuntur ad Christum, satis congruit. Benedictio quippc Domini in scminc David, non ad aliquod tempus, qualis oiebus Salomonis apparuit, scd in acternum spcranda est, in qua ccrtissima spc dicitur, Fiat,fiat. Illius eniin spci est con- firniatio verbi huius itcratio. Hoc crgo intclligens David ait in secundo Regnorum libro, undc ad istum Psalmum digressi su- mus : Et locutus es pro domo servi tui in longinquum. Ideo au- tem post paululum ait, Nunc incipe, et benedic domum servi tui usque in aeternum, et caetcra: quia tunc geniturus erat filium, ex quo progenics eius duccretur ad Christum, per quem futura erat domus cius aeterna, eademque domus Dci. Domus enim David, propter genus David; domus autem Dei eadcm ipsa, proptcr templum Dei, dc hominibus factum, non dc lapidibus, ubi habitet in acternum populus cum Deo et in Dco suo, et Dms cum populo atque in populo suo; ita ut Dcus sit implens populum suum, et populus plcnus Dco suo, cum Deus erit

151 DIVI AVRELII AVGVSTINI

omnia in omnibus, ipse in pace praemium, qui virtus in bello Idco cum in verbis Nathan dictum sit, Et nuntiabit tibi Do- minus, quantam domum aedificabis ipsi: postca dictum est in verbis David: Quoniam tu Dominus omnipotens Deus Israel, revelasti aurem servi tui, dicens, Domum aedificabo tibi. Hanc cnim domum et nos aedificamus bene vivendo, ct Dcus ut bene vivamus opitulando : quia nisi Dominus aedificaverit domum, in vanum laborabunt aedificantes eam. Cuius domus cum venerit ultima dedicatio, tunc fict illud, quod hic per Nathan locutus cst Deus, dicens: Et ponam locum populo meo Israel, et plan- tabo ilium, et inhabitabit seorsum, et non sollicitus erit ultra: et non apponet filius iniquitatis humiliare eum, sicut ab initio a diebus quibus constitui iudices super populum meum Israel.

C A P. XIII.

An promissae pacis veritas illis temporibus possit adscribi, quae sub

Salo?none fluxerunl.

Hoc tam magnum bonum quisquis in hoc saeculo et in hac terra sperat, insipicnter sapit. An quispiam putabit, in pace regni Salomonis id esse complctum? Pacem quippc illam Scri- ptura in umbra futuri exccllcnti praedicatione commendat. Sed huic suspicioni vigilanter occursum cst, cum posteaquam dictum cst, Et non apponet filius iniquitatis humiliare eum: continuo subiunctum est: Sicut ab initio a diebus quibus constitui Iudi- ces super populum meum Israel. Iudices namque, prius quam Regcs ibi csse coepissent, super illum populum fuerant consti- tuti, ex quo terram promissionis acccpit. Et utiquc humiiiabat eum filius iniquitatis, hoc cst, hostis alienigcna, per intervalla temporum, quibus leguntur paces alternassc cum bcllis : et in- veniuntur illic pacis tempora prolixiora quam Salomon habuit, qui quadraginta rcgnavit annos. Nam sub co ludicc, qui appel- latus cst Aod, octoginta anni pacis fuerunt. Absit ergo, ut Sa- lomonis tempora in hac promissione pracdicta csse credantur : multo minus utique cuiuslibct regis alterius. Non enim quis- quatn corum in tanta, quanta iile pace rcgnavit: ncc unquam omnino gcns illa ita rcgnum tcnuit, ut sollicita non fucrit ne hostibus subdcrctur: quia in tanta mutabilitate rerum humana- rum , nulli aliquando populo concessa est tanta securitas, ut huic vitae hostiles non formidarct incursus. Locus crgo iste, qui promittitur tam pacatac ac securae habitationis, aetcrnus cst, acternisquc dcbctur in matre Hicrusalem libera, ubi erit veraciter populus Israel: hoc enirn nomen interprctaturVidcns Dcum: cuius pracmii dcsidcrio pia pcr fidem vita in hac ac- ruinnosa pcrcgrinationc duccnda est.

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 155

C A P XIV.

De studio David in positione Psalmorum. Procurrente igitur pcr tempora Civitatc Dei, primo in um- bra futuri, in tcrrcna scilicct Hicrusalem regnavit David. Erat autem David vir in canticis cruditus, qui liarmoniam musicam non vulgari voluptate, sed fideli voluntate dilexcrit; eaque Deo suo, qui vcrus est Deus, mystica rei magnae figuratione ser- vierit. Diversorum enim sonorum rationabilis moderatus- quc concentus concordi varictate compactam bene ordinatae ci- vitatis insinuat unitatcm. Dcnique omnis fere prophetia cius in Psalmis est, quos centum quinquaginta liber continet, quem Psalniorum vocamus. In quibus nonnulli volunt, eos solos fa- ctos esse a David, qui eius nomine inscripti sunt. Sunt item qui putant, non ab eo factos, nisi qui praenotantur, Ipsius Da- vid: qui vero habent in titulis, Ipsi David, ab aliis factos, pcr- sonae ipsius fuissc coaptatos. Quaeopinio voce Evangelica Sal- vatoris ipsius refutatur, ubi ait, quod ipse David in Spiritu Christum dixcrit esse Dominum suum: quoniam Psalmus cen- tcsimus nonus sic incipit : Dixit Dominus Dornino meo, Sede a dexteris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuo- rum. Et certc idcm Psalmus non habet in titulo, Ipsius David; sed, Ipsi David, sicut plurimi. Mihi autem crcdibilius videntur existimare, qui omnes illos centum quinquaginta Psalmos eius operi tribuunt, eumque aliquos praenotasse etiam nominibus aliorum, aliquid quod ad rem pertincat figurantibus, caeteros autem nullius hominis nomen in titulis habere voluisse: sicut ei varietatis huius dispositionem, quamvis latebrosam , non ta- men inanem Dominus inspiravit. Nec movere debet ad hoc non crcdendum, quod nonnullorum nomina Prophetarum, qui longe post David regis tempora fucrunt, quibusdam Psalmis in eo li- bro leguntur inscripta; et quae ibi dicuntur, velut ab eis dici videntur. Neque cnim non potuit propheticus Spiritus prophe- tanti regi David haec etiam futurorum Prophetarum nornina revelare, utaliquid, quod eorum personae conveniret, pro- phetice cantaret: sicut rex Iosias cxorturus et regnaturus post annos amplius quam treccntos, cuidam Prophetae, qui ctiam facta eius futura praedixit, cum suo nomine revela- tus est.

C A P. XV.

An omnia quae in Psalmis de Christo et Ecclesia prophetantur , ad contextum huius Operis coaptanda sint.

Nunc iam cxspectari a me video, ut hoc loco libri huius

156 DIVl AVRELII AVGVSTINl

apcriam quid in Psalmis David de Domino Iesu Christo vel eius Ecclesia prophetaverit. Ego autcm ut hoc non ita faciam, sicut vidctur ipsa cxspectatio postulare, (quamvis iam in uno fece- rim,) copia, quam inopia magis impedior. Omnia enim poneie vitandae prolixitatis causa prohibeor: vereor autem ne cum ali- qua elegero , multis , qui ea novcrunt, videar magis necessaria praeterisse. Deinde quia testimonium quod profertur, de con- textione totius Psalmi debet habere suffragium, ut certe nihil sit quod ei rcfragetur, si non omnia suffragantur ; ne rnore cen- tonum ad rem quam volumus , tanquam versiculos, decerpere videamur, velut de grandi [retrogrado] carmine, quod non de re illa, sed de alia longeque divcrsa reperiatur esse conscri- ptum. Hoc autem ut in quocunque Psalmo possit ostendi , ex- ponendus est totus : quod quanti operis sit, et aliorum, et nostra volumina, in quibus hoc fecimus, satis indicant. Legat ergo il- la, qui voluerit, et potuerit: invcniet quot et quanta rex David idemque propheta de Christo et eius Ecclesia prophetaverit, de Rege scilicet et Civitate quam condidit.

C A P. XVI.

De his quae in quadragesimo quarlo Psalmo ad Christum et Eccle- siam pertinentia, aut aperte dicuntur, aut tropice.

Quamlibet enim dc quacunque re propriae sint atque mani- festac propheticae locutiones, necesse est ut eis etiam tropicae misceantur: quac maximc propter tardiores ingerunt doctiori- bus laboriosum disputandi exponendique negotium. Quaedam tamen Christuin et Ecclesiam ipsa prima facie, mox ut dicuntur, ostendunt; etsi ex otio restant exponenda, quae in eis minus intelliguntur: quale illud est in codem Psalmorum libro, Eru- ctavit cor meum verbum bonum, dico ego opera mea regi. Lin- gua mea calamus scribae, velociter scribentis. Speciosus for- ma prae filiis hominum: diffusa est gratia in labiis tuis, pro- pterea benedixit te Deus in aeternum. Accingere gladium tuum circa femur \tuum\ potentissime. Specie tua et pulchri- tudine tua, intende, prospere procede, et regna. Propter veri- tatem et mansuetudinem et iustitiam; et deducet te mirabiliter dextera tua. Sagiltae tuae acutae potentissimae [potentissime\. Populi sub te cadent: in corde inimicorum regis. Sedes tua Deus in saecula saeculorum, virga directionis virga regni tui. Dilexisti iustitiam, et odio habuisti iniquitatem: propterea unxit te Deus, Deus tuus oleo exsultationis prae participibus tuis. Myrrha, et gulta, et casia, a vestimentis tuis, a domibus eburneis: ex quibus deleclaverunt tefiliae regum in honore tuo.

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 157

Quis non hic Christum, quem praedicamus, et in quem credi- mus, quamlibet sit tardus, agnoscat? cum audiat Deum, cuius sedes est in saecula sacculorum; et unctum a Deo, utique sicut unguit Deus, non visibili, sed spiritali atque intelligibili chris- mate. Quis enim tam rudis cst inhac religione, vel tam surdus adversus eius famam longe lateque diffusam, ut Christum a chrismatc, hoc est, ab unctione appellatum esse non noverit? Agnito autem rege Christo , iam caetera quae hic tropicc dicta sunt, quomodo sit speciosus forma prae filiis hominum, quadam tanto magis amanda atque miranda,quanto minus corporea pul- chritudine; quis gladius eius, quae sagitla, et caetera isto mo- do non proprie, sed tropice posita, iam subditus ei qui regnat, propter veritatem ct mansuetudinem et iustitiam , inquirat ex otio.

Deinde adspiciat eius Ecclesiam, tanto viro suo spiritali connubio et divino amore coniunctam : de qua dicitur in his quac sequuntur: Adstitit regina a dextris tuis in vestitu de- aurato, circumamicta varietate. Audi filia, et vide, et inclina aurem tuam, et obliviscere populum tuum, et domum patris tui. Quoniam concupivit rex speciem tuam, quia ipse est Do- minus Deus tuus. Et adorabunt eum filiaeTyri in muneribus : vultum tuum deprecabuntur divites vlebis. Omnis gloria eius filiae regis intrinsecus, in fimbriis aureis^ circumamicta varie- tate. Afferentur regivirgines post eam, proximae eius affe- rentur tibi. Afferentur inlaetitiaet exsultatione: adducentur in templum regis. Pro patribus tuis nati sunt tibi filii: con- stitues eos principes super omnem terram. Memores erunt no- minis tui, in omni generatione et progenie. Propterea populi confitebuntur tibi in aeternum, et in saeculum saeculi. Non opinor, quemquam ita dcsipere, ut hic aliquam mulierculam praedicari credat, atque describi: coniugem videlicet illius, cui dictum est, Sedes tua Deus in saecula saeculorum: virga di- rectionis, virga regni tui. Dilexisti iustitiam, et odio habuisti iniquitatem: propterea unxit te Deus, Deus tuus oleo exsulta- tionis prae participibus tuis: Christum utique prae Christianis. Hi sunt enim participes cius, ex quorum in omnibus gentibus unitate atque concordia litista regina: sicut in alio Psalmo de illa dicitur: Civitas Regis magni. Ipsa estSion spiritaliter: quod nomen Latine interpretatum speculatio est. Speculatur enim futuri saeculi magnum bonum: quoniam illuc dirigitur eius intentio. Ipsa est et Hierusalem eodem modo spiritaliter, unde multa iam diximus. Eius inimica est Civitas diaboli Ba- bvlon, quac confusio interpretatur. Ex qua tamen Babylone,

158 DIVI AVRELII AVGVSTINI

regina ista in onmibus gentibus rcgeneratione liberatur, ct a pessinto rcge ad optimum Regcm, id cst, a diabolo transit ad Christum. Propter quod ei dicitur: Obliviscere populum tuum et domum patris tui. Cuius Civitatis impiae portio sunt ct Israelitae sola carne, non fide: inimici etiam ipsi magni hu- ius Regis, eiusque reginae. Ad ipsos enim veniens, et ab eis Christus occisus, magis aliorum factus est, quos non vidit in care. Vnde per cuiusdam Psalmi prophctiam dicit Rex ipse no- ster: Erues me de contradictionibus populi,constitues me in ca- put gentium. Populus quem non cognovi, servivit mihij in obau- ditu auris obaudivit mihi. Populus crgo iste gentium, quem non cognovit Christus praesentia corporali, in quem tamen Christum sibi annuntiatum credidit, ut nierito de illo diceretur, In obauditu auris obaudivit ?/M*/b',quia fides ex auditu est : iste, inquam, populus additus veris et carne et fide IsraelitisCivitas est Dci,quae ipsum quoque secundum carncm peperitChristum, quando in solis iliis Israelitis fuit. Inde quippe erat vicgo Ma- ria, in qua carnem Christus, ut homo esset, assumsit. De qua Civitate Psalmus alius ait, Mater Sion, dicet homo, et homo fa- ctus est in ea, et ipse fundavit eam Aliissimus. Quis est iste Altissimus, nisi Deus1? Et per hoc Christus Dcus, ante quam iu illa Civitate per Mariam fieret homo, ipse in Patriarchis et Pro- phetis fundavit cam. Cum igitur huicreginaeCivitatiDei,tan- to ante dictum sit per prophetiam, quod iam videmus impletum, Pro patribus tuis nati sunt tibifilii, constitues eos principes super omnem terram : ex filiis quippe eius per omnem terram sunt praepositi et patres eius [principesj, cum confiteantur ei populi concurrentes ad eam cum confessione laudis aeternae in saeculum sacculi: procul dubio quicquid hic tropicis locutioni- bus subobscure dictum est, quoquo modo intclligatur, debet his rcbus manifestissimis convenire.

C A P. XVII.

De his quae ad sacerdotium Christi in Psal/no centcsimo nono , ct de his quae vigesimo primo ad passionem ipsius spectant.

Sicut etiam in illo Psalmo, ubi sacerdos Christus, qucmad- modum hic rex, apertissime praedicatur: Dixit Dominus Domi- 7io meo, Sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos sca bellum pedum tuorum. Sedere Christus ad dcxteramDciPatris creditur, non videtur: cius etiam inimicos poni sub pedibus cius nondum apparct; id agitur, [igitur] apparebit in finc; etiani hoc nunc crcditur, post videbitur. Vcrum quod sequitur, Virgam virtutis tuae emittet Dominus ex Sion, et dominare ir

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 159

medio inimicorum tuorum, ita clarum cst, ut non solum infide- liter ct infeliciter, scd ctiam impudcnter negctur. Et ipsi quij)- pe fatentur inimici, ex Sion missam fuissc lcgem Christi, quod Evangelium nos vocamus, ct cain virgam virtutis eius agnosci- mus. Dominari vero eum in medio inimicorum suorum, iidcm ipsi inter quos dominatur, dcntihus frcndendo et tahesccndo, ct nihil adversus cum valendo, tcstantur. Dcinde quod paulo post dicit, Iuravit Dominus, et non poenitebit eum: quihus ver- bis immutahile futurum esse signiiicat, quod adiungit, Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedec ; cx eo quod iam nusquam cst sacerdotium et sacriiicium sccundum or- dinemAaron, ct uhiquc offertur sub saccrdote Christo , quod protulit Mclchiscdec, quando bcnedixit Abraham, quis amhige- rc permittitur, de quo ista dicantur? Ad haec itaque manifesta referuntur, quae paulo ohscurius in eodem Psalmo posita sunt, quando recte intelliguntur: quod in nostris [quae quomodo recte intelligantur, in nostris] iam popularibus Scrmonibus [notum] fccimus. Sic ct in illo ubi humilitatcm passionis suae per pro- phetiam Christus cloquitur, dicens: Foderunt manus meas et pedes \meos\, dinumeraverunt cmnia ossa mea. Ipsi vero con- sideraverunt et conspexerunt me. Quibus utiquc vcrbis in cruce corpus significavit extcntum, manibus pedibusque confixis ct clavorum transvcrbcrationc confossis, eoque modo se spcctacu- lum considerantibus et conspicientibus praebuisse. Addens etiam: Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestem meam miserunt sortem. Quae prophetia quemadmodum impleta sit, Evangelica narrat historia. Tunc profecto et alia recte intelli- guntur, quac ihi minus apcrte dicta sunt, cum congruunt his, quae tanta manifcstatione claruerunt: pracscrtim quia ct illa qi.ac non transacta crcdimus, scd praesenria contucmur, sicut in eodcm Psalmo leguntur tanto ante praedicta, ita nunc exhi- bita iam toto orbe ccrnuntur. Ibi enim paulo post dicitur: Commemorabuntur , et convertentur ad Dominum universi fi- nes terrae, et adorabunt in conspectu eius universae patriae gentium: quoniam Domini est regnum, et ipse dominabitur gentium.

C A P. XVIII.

De Psalmo tertio, et de quadragesimo, el de quinto decimo, et de sexa- gesimo septimo, in quibus mors el resurrectio Domini prophetantur.

De resurrectionc quoque eius, nequaquam Psalmorum ora- cula tacucrunt. Nam quid est aliud quod in Psalmo tertio cx persona eius canitur: Ego dormivi, et somnum cepi, \ei] exsur- rexi, quoniam Dominus suscipiet me? An forte quisquam ita

100 DIVI AVRELLI AVGVSTINI

dcsipit, ut credat velut aliquid magnum nobis indicare voluisse Prophetam, quod dormierit, et exsurrexerit, nisi somnus istc mors esset, et cvigilatio resurrectio, quam de Christo sic opor- tuit prophetari? Nam et in quadragesimo multo manifestius id ostenditur, ubi ex persona eiusdem Mediatoris , more solito, tanquam praeterita narrantur, quae futuraprophetabantur; quo- niam quae ventura erant iam in praedestinatione et praescien- tia Dei velut facta erant, quia certa erant. Inimici, inquit, mei dixerunt mala mihi: Quando morietur, et peribit nomen eius? Et si ingrediebatur ut videret, vana locutum est cor eius, con- gregavit iniquitatem sibi. Egrediebatur foras , et loquebatur simul in unum. Adversus me susurrabant omnes inimici mei, adversus me cogitabant mala mihi. Verbuminiquum disposue- runt adversus me: Numquid qui dormit , non adiiciet ut re- surgat? Hic certe ita posita sunt verba haec, ut nihil aliud dixisse intelligatur, quam si diceret,Numquid qui moritur, non adiiciet ut reviviscat? Supcriora quippe demonstrant, mortem ipsius cogitassc et disposuisse inimicos eius, et hoc actum esse per eum qui ingrediebatur ut videret, et egrediebatur ut prode- ret. Cui autem hic non occurrat ex discipuloeius factus tradi- tor Iudas? Quia ergo facturi erant quod moliebantur, id est, occisuri erant eum, ostendens illos vana malitia frustra occisu- ros resurrecturum, sic adiecit hunc versum, velut diceret, Quid agitis vani? quod vestrumscelus erit, mcus somnus erit. Num- quid qui dormit, non adiiciet ut resurgat? Et tamen eos tam magnum nefas non impune facturos, consequentibus indicat versibus, diccns: Etenim homo pacis meae in quem speravi, qui edebat panes meos, ampliavit super me calcaneum: hoc est, conculcavit me. Tu autem, inquit, Domine, miserere mei, et re- suscita me, et reddam illis. Quis hoc iam neget, qui Iudaeos post passionem resurrectionemque Christi de sedibus suis belli- ca strage et excidio funditus eradicatos videt? Occisus enim ab eis resurrexit, et reddidit eis interim temporariam disciplinam, cxcepto quod non correctis servat, quando vivos et mortuos iu- dicabit. Nam Dominus ipse lesus istuin ipsum traditorem suum per panem porrectum ostendens Apostolis, hunc etiam versum Psalmi huius commemoravit, ct in se dixit impletum: Qui ede- bat panes meos, ampliavit super me calcaneum. Quod autem ait, In quem speravi: non congruit capiti, sed corpori. Neque enim nesciebat eum ipse Salvator, de quo ante iam dixerat: Vnus ex vobis diabolus est. Sed solet in se membrorum suorum transferre personam,et sibi tribuerequod esset illorum,quiaca- put et corpus unus cst Christus: unde illud in Evangclio, Esu-

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 161

rivi, et declistis mihi manducare. Quod exponens ait: Quando uni ex minimis meis fecistis, mihifecistis. Sc itaque dixit spe- rasse, quod tunc spcravcrant dc Iuda discipuli cius, quando cst connumeratus Apostolis.

ludaci autcm Christum , qucm sperant, moriturum esse non spcrant. Idco qucm Lcx ct Prophctae annuntiaverunt, no- strum esse non putant; sed ncscio quem suum, quem sibi alic- num a mortis passione confingunt. Ideo mirabili vanitate atque coecitate verba quae posuimus, non mortem ct rcsurre- ctioncm, sed somnum ct evigilationem significare contendunt. Scd clamat cis ctiam Psalmus quintus decimus: Propter hoc iocundatum est cor jneum, et exsultavit lingua mea, insuper et caro mea requicscet in spe : quoniam non derelinques animam meam in inferno9 nec dabis sanctum tuum videre corruptio- nem, Quis in ca spe diccrct, rcquievisse carncm suam, ut non derclicta anima sua in inferno, sed cito ad cam rcdeunte revi- visccrct, nc corrumpcrctur , sicut cadavera corrumpi solent, nisi qui die tertio rcsurrexit? Quod utiquc diccre non possunt dcprophetactrcgcDavid. Clamat et sexagesimus septimusPsal- mus: Deus noster Deus salvos faciendi, et Domini [,Domini] exitus mortis. Quid apcrtius diccrctur? Deus enim salvos fa- ciendi Dominus cst lesus, quod interpretatur Salvator, sive Sa- lutaris. Nam ratio nominis huius haec reddita cst, quando prius quam ex virgine nasceretur dictum est: Paries fdiumy et vocabis nomen eius Iesum. Jpse enim salvum faciet populum suum a peccatis eorum. In quorum peccatorum remissionem quoniam sanguis cius effusus est, non utique oportuit cum dc hac vita cxitus alios habcre quam mortis. Ideo quum dictum essct, Deus noster Deus salvos faciendi , continuo subiunctum est, Et Domini exilus mortis ; ut ostendcrctur moriendo salvos esse facturus. Sed mirando dictum est, Et Domini: tanquam diccretur, Talis est ista vita mortalium, ut nec ipse Dominus aliter ab ilia cxiret, nisi per mortcm.

C A P. XIX.

De Psalmo se.xagesimo oclavo, in quo Iudaeorum pertinax infideli-

tas declaratur.

Sed ut Iudaci tam manifestis huius prophetiae tcstimoniis, etiam rcbus ad cffcctum tam clarum certumquc perductis, om- nir.o non cedant [credantj, profecto in cis illud impletur , quod in co Psalmo qui hunc scquitur scriptum est. Quum enim et illic ex persona Christi, quae ad eius passionem pcrtinent, pro- phctice dicerentur, commemoratum est, quod in Evangelio pa- //. L

162 DIVI AVREUI AVGVSTINI

tuit: Dederunt in escam meam fel , et in siti mea potum mihi dederunt acetum. Et velut post tale convivium epulasquc sibi huiuscemodi exhibitas, mox intulit: Fiat mensa eorum coram ipsis in muscipulam, et in retributionem, et in scandalum: ob- scurentur oculi eorum ne videant, et dorsum eorum semper in- curva: et caetera, quae non optando sunt dicta, sed optandi specie prophetando praedicta. Quid ergo mirum, si haec ma- nifesta non vident, quorum oculi sunt obscurati, ne videant? Quid mirum, si coelestia non suspiciunt, qui ut in terrcna sint proni, dorsum eorum semper incurvum est? His enim verbis translatis a corpore, vitia significantur animorum. Ista de Psalmis, hoc est, de prophetia regis David, satis dicta sint, ut ahquis modus sit. Ignoscant autem qui haec legunt, et cun- cta illa noverunt; et de his quae fortasse iirmiora me praeter- misisse vel intelligunt, vel existimant, non querantur.

C A P. XX.

De regno acmerito David, et defilio ipsius Salomonc, eaque prophe

tia quae ad thnstum perlinens invenitur , vel in eis libris qui scriptis

ipsius copulantur, velm eis quos ipsius esse non dubium est.

Rcgnavit ergo David in terrenaHierusalem, filius coelestis Hicrusalem, divino multum testimonio praedicatus: quia ct de- licta eius tanta pietate superata sunt, per saluberrimam poeni- tendi humilitatcm, ut prorsus inter eos sit, de quibus ipse ait: Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata. Post hunc regnavit cidem populo universo Salomon eius filius, qui, ut supra dictum est, patre suo vivente coepit rcgnare. Hic bonis initiis, malos cxitus habuit. Quippe se- cundaercs, quae sapientium animos fatigant, magis huic ob- fuerunt, quam profuit ipsa sapientia, etiam nunc et deinceps memorabilis, et tunc longc lateque laudata. Prophetasse ctiam ipse reperitur in suis libris, qui tres reccpti sunt in auctorita- tcm canonicam, Provcrbia, Ecclesiastes, et Canticum cantico- rum Ahi vcro duo, quorum unus Sapientia, alter Ecclesiasti- cus dicitur, propter eloquii nonnullam similitudinem, ut Salo- monis dicantur, obtinuit consuetudo: non autem esse ipsius, non dubitant doctiores: eos tamcn in auctoritatcm, maxime occidentalis, antiquitus recepit Ecclcsia: quorum in uno, qui •ippellatur Sapientia Salomonis, passio Christi apertissime pro- phetatur. Impii quippe intcrfectorcs eius commemorantur diccn- tcs: Circumveniamus iustum, quoniaminsuavis est nobis, etcon- trarius est operibus nostris, et improperat nobis peccata legis, et tn/amat in nos peccata disciplinae nostrae. Promittit scien-

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. 163

tiani Dei se habere, et Jilium Dei se nominat. Factus est nobis in traductionem cogitationum nostrarum. Gravis est nobis etiam ad videndum, quoniam dissimilis est aliis vita illius, et immutatae viae eius. Tanquam nugaces aestimati sumus ab illo, et abstinet se aviis nostris quasi ab immunditiis: prae- fert novissima iustorum, et gloriatur , patrem Deum se habere. J ideamus ergo si sermones illius veri sunt , et tentemus quae ventura sunt illi, et sciemus quae erunt novissima eius. Si cnim iustus est filius Dei, suscipiet illum, et liberabit de manu contrariorum. Contumelia et tormento interrogemus illum , ut sciamus reverentiam illius, et probemus patientiam ipsius. Morte turpissima condemnemus illum: erit enim ei respectus ex sermonibus illius. Haec cogitaverunt, et erraverunt: excoe- cavit enim illos malitia ipsorum. In Ecclesiastico ciutcm tides gentium futura praedicitur isto modo : Miserere nostri domi- nator Deus omnium, et immitte timorem tuum super omnes gentes : extolle manum tuam super gentes alienas , et videant potentiam tuam. Sicut coram illis sanctificatus es in nobis, ita coram nobis magnificeris in illis, et agnoscant te secundum quod et nos agnovimuste, quianonest Deuspraeterte, Domint. Hanc optandi ct precandi specie prophetiam per lesum Chri- sruiu videmus impletam. Sed advcrsus contradictiones non tanta flrmitate proferuntur, quae scripta non sunt in canone ludaeorum.

In tribus vero illis, quos Salomonis csse constat, et Iudaei canonicos habcnt, ut ostcndatur, ad Christum et Ecclesiam periinere quod in eis eiusmodi reperitur, operosa disputatio ne- cessaria est, quae nos ultra quam oportct, si nunc adhibetur, cxtendit. Tamcn quod in Provcrbiis legitur, viros impios di- ccrc : Abscondamus in terra virum iustum iniuste, absorbea- mus vero eum tanquam infernus viventem, et auferamus eius memoriam de terra , pcssessionem eius pretiosam apprehenda- mus, non ita obscurum est, ut de Christo et possessionc eius Ecclcsia sine laboriosa expositione non possit intelligi. Tale quippc aliquid etiamDominus ipse lesus per Evangelicam para- bolam ostendit dixisse malos colonos : Hic est haeres, venite, occidamus eum, et nostra erit haereditas. Itemque illud in eodcm libro, quod iam antc perstrinximus, quum agcrcmus de sterili quae pcpcrit scptem, non nisi deChristo etEcdesia mox ut fucrit pronuntiatum , consuevit intelligi ah eis, qui Christum Sapientiam Dei cssc noverunt. Sapientia aedificavit sibi do- mum, et suffulsit columnas septem; immolavit suas victimas, miscuit in cratere vinum suum, et paravit mensam suam. Mi-

L2

164 DIVI AVRELII AVGVSTINI

sit servos suos convocans cum excellenti praedicatione ad cra- terem , dicens , Quis est insipiens ? Divertat ad me. Et inopi- bus sensu dixit, Venite, manducate de meis panibus , et bibile vinum quod miscui vobis. Hic certe agnoscimus Dei Sapicn- tiam, hoc est, Verbum Patri coaeternum, in utero virginali do- mum sibi aedificasse corpus humanum , et huic, tanquam capiti membra, Ecclesiam subiunxisse, Martyrum victimas immolasse, mensam in vino ct panibus praeparasse, ubi apparet etiam sa- cerdotium secundum ordinem Melchisedec , insipientes et in- opes sensu vocasse, quia, sicut dicit Apostolus: Infirma hu- ius mundi elegit, ut confunderet fortia. Quibus tamen in- firmis quod sequitur dicit, Derelinquite insipientiam , ut viva- tis; et quaerite p?'udentia??i9 ut habeatis vitam. Participem autem fieri mensae illius , ipsum est incipere habcre vitam. Nam et in alio libro , qui vocatur Ecclesiastes, ubi ait , Non est bonum homini, nisi quod manducabit et bibet, quid credibilius dicere intclligitur , quam quod ad participationem mensae hu- ius pertinet, quam sacerdos ipse Mcdiator Testamenti novi ex- hibet secundum ordinem Melchisedec de corpore et sanguine suo ? Id enim sacrificium successit omnibus illis sacrificiis ve- tcris Tcstamenti , quac immolabantur in umbra futuri : propter quod etiam vocem illam in Psalmo tricesimo et nono eiusdem Mediatoris per prophetiam loquentis agnoscimus : Sacrificium et oblationem noluisti; corpus autem perfecisti mihi. Quia pro illis omnibus sacrificiis et oblationibus corpus eius offertur, et participantibus ministratur. Nam istum Ecclesiasten in hac sententia manducandi ct bibendi, quam saepe repctit , pluri- mumque commcndat, non sapere carnalis epulas voluptatis, sa- tis illud ostendit, ubi ait: Melius est ire in domum luctus, qua.m ire in domum potus. Et paulo post, Cor , inquit, sapien- tium in domo luctus , et cor insipientium in domo epularum. Sed illud niagis commcmorandum existimo de hoc libro , quod pertincl ad Civitates duas , unam diaboli , alteram Christi, ct earum regcs diabolum ct Christum : Vae tibi terra, inquit, cu- ius rex adolescens , et principes tui mane comedunt. Beata tu, te?'ra, cuius rex tuus filius ingenuo?'u?n, et principes tui in te?npore co?nedunt , in fortitudine , et non in confusione. Ado- lcscentem dixit diabolum , propter stultitiam, et superbiam, et temcritatem , ct petulantiam, caeteraquc vitia, quae huic aetati adsolcnt abundarc: Christum autcm filium ingcnuorum, san- ctorum Patriarcharum, pertinentium ad liberam Civitatcm, cx quibus est in carnc progcnitus. Principes illius Civitatis manc manducantcs , idcst, ante horam congruam; quia non cxspc-

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. I(>5

ctant opportunam, quae vcra cst, in futuro sacculo felicitatem, fcstinanter beari huius saeculi cclcbritatc cupientes. Principcs autcm Civitatis Christi tempus non fallacis bcatitudinis patien- ter cxspectant. Hoc ait, in fortitudine, et non in confusione : quia non cos fallit spes; de qua dicit Apostolus: Spes autem non confundit. Dicit ct Psalmus: Etenim qui te exspectant, non confundentur. lam vero Canticum canticorum spiritalis quaedam sanctarum est voluptas mentium, in coniugio illius Regis et Reginac Civitatis, quod cst Christus et Ecclesia. Sed hacc voluptas allegoricis tcgminibus involuta est, ut desidcre- tur ardentius, nudeturque iucundius, et appareat sponsus, cui dicitur in codcm Cantico, Aequitas dilexit te: et sponsa quae ibi audit, Caritas in deliciis tuis. Tacita [tacitc] multa trans- imus, cura huius Opcris terminandi.

C A P. XXI.

De regibus post Salomonem sive in Iuda, sive in Israel. Caeteri post Salomonem reges Hcbraeorum vix inveniuntur pcr aliqua acnigmata dictorum suorum rerumve gcstarum, quod ad Christum et Ecclesiam pertincat, prophctasse, sivc in luda, sivc in Israel. Sic cnim appellatae sunt illius populi partcs, cx quo proptcr Salomonis oftcnsam tcmporc filii eius Roboam, qui patri succcssit in rcgnum, Dco vindicantc divisus est. Proinde tribus decem, quas acccpit Hicroboam servus Salomonis, rex cius in Samaria constitutus , proprie vocabantur Israel, quam- vis hoc univcrsi populi illius nomen esset. Duabus vcro tri- bubus, ludae scilicct ct Beniamin, quae propter David, ne pe- nitus regnum stirpis eius fuisset eradicatum, rcmanserant sub- iacentes civitati Hierusalem , ludac nomcn fuit : quia ipsa erat tribusundcDavid. Bcniamin vcrotribus altera ad idcm regnum, sicut dixi, pertincns, crat undc fuit Saul rcx antc David. Scd simui istae duac tribus, ut dictum est, Iuda vocabantur; et hoc nomine discerncbantur ab Israel, quae appellabantur proprie decem tribus habcntcs suum rcgem. Nam tribus Lcvi, quoniam saccrdotaJis fuit , Dci, non regum servitio mancipata, decima tertia numerabatur. loscph quippe unus ex duodecim liliis Israel, non unam, sicut cacteri singulas, sed duas tribus fccit, Ephraem et Manassen. Vcrumtamcn ctiam tribus Lcvi ad rc- gr.um Hierosolymitanum pertinebat magis, ubi crat Dci tcm- plum, cui scrviebat. Diviso igitur populo, primus rcgnavit in Hicrusalcm Roboam rcx luda filius Salomonis , ct in Samaria Hieroboarn rex Isracl servus Salomonis. Et cum voluisset Ro- boaiu tanquam tyrannidcm divisac illius partis bcllo perscqui,

|{J6 DIVI AVRELII AVGVSTINI

prohibitus est populus pugnare cum fratribus suis, diccnte Dco per Prophetam, se hoc fccisse. Vnde apparuit, nullum in ea re, vcl rcgis Israel, vel populi fuisse peccatum, sed voluntatem Dei vindicantis impletam. Qua cognita , pars utraque inter se pa- cata conquievit: non enim religionis, sed regni facta fuerat divisio.

GAP. XXII.

De Hieroboam, qui impietate idololatriae subditum sibi populum pro-

fanavit , in quo tamen non destitit Deus et Prophetas insyirare, et

multos ab idololatriae crimine custodire.

Verum rex Israel Hieroboam mente perversa non credens Deo , quem veracem promisso sibi regno datoque probaverat, timuit ne veniendo ad templum Dei, quod erat in Hierusalem, quo secundum divinam legem sacrificandi causa universae illi genti vcniendum fuit, seduceretur ab eo populus , et stirpi Da- vid tanquam regio semini redderetur; et instituit idololatriam in regno suo, et populumDei secum simulacrorum cultu obstri- ctum nefanda impietatc decepit. Nec tamen omni modo cessavit Deus non solum illum rcgem, verum etiam successores eius et impietatis imitatorcs populumque ipsum, arguere per Prophc- tas. Nam ibi exstiterunt et magni illi insignesque Prophetae, qui etiam mirabilia multa feccrunt, Elias, et Elisaeus disci- pulus cius. Etiam ibi dicenti Eliae , Domine, Prophetas tuos occiderunt , altaria tua suffoderunt , et ego relictus sum solus, et quaerunt animam meam: responsum est, illic esse septem millfa virorum , qui non curvaverunt genua antc Baai.

C A P. X X 1 1 1.

De vario utriusque regni Hebraeorum statu, donec ambo populi in

captivitatem diverso tempore ducerentur , revocato poslea Iuda in re-

gnum suum, quod novissime in Romanorum transiit potestatem.

Itcmque in regno Iuda pertinente ad Hierusalem, ctiam suc- cedcntium regum temporibus non defuerunt Prophetae: sicut Dco placcbat eos mittere, vel ad praenuntiandum quod opus erat, vel ad corripienda pcccata, praccipiendamque iustitiam. Nam et illic, etsi longe minus quam in Israel, tamen exstite- runtreges, qui suis impictatibus Deum graviter offcndercnt, ct moderatis flagellis cum populo simili plccterentur. Piorum sanc regum merita ibi non parva laudantur. In Israel autein regcs alios magis, alics minus, omnes tamcn rcprobos lcgimus. Vtraquc igitur pars , sicut iubcbat divina providcntia, vcl sinc- bat, variis ct crigcbatur prosperitatibus, et adversitatibus prc- mcbatur: ct sic aftligcbatur, non solum extcrnis , vcrum etiam

DE CIVITATE DEI LIB. XVII. IG7

intcr se civilibus bcllis, ut ccrtis cxsistentibus causis, miseri- cordia Dci vel ira patcsccrct; doncc eius indignationc cre- scentc, universa gens illa a Chaldacis dcbellantibus , non soluni subvcrterctur in sedibus suis , scd ctiam cx maxima sui parte transfcrretur in tcrras Assyriorum, prius illa pars, quae voca- batur Israel in tribubus dcccm; postca vcro etiam ludas, evcrsa Hicrusalem ct templo illo nobilissimo: in quibus terris per an- nos scptuaginta captivum cgit otium. Post quos inde dimissa, tcmplum quod eversum fuerat, instauravit: et quamvis plurimi eius in alienigenarum degerent terris , non habuit tamen dein- ceps duas regni partes, et duos divcrsos in singulis partibus rcges: scd in Hierusalem princeps corum unus erat, atque ad Dei templum, quod ibi erat, omnes undique, ubicunque essent, ct undecunque possent, per ccrta tempora veniebant. Sed nec tunc eis hostes ex aliis gentibus expugnatoresquc dcfuerunt: nam etiam Romanorum iam tributarios eos Christus invenit.

C A P. XXIV.

De Prophetis, qui vel apud Iudaeos postremi fuerunt, vel quos circa tempus nativitatis Christi Evangelica prodit historia.

Toto autem illo tcmpore , ex quo redierunt de Babylonia, post Malachiam , Aggaeum , et Zachariam , qui tunc propheta- vcrunt, etEsdram, non habuerunt Prophetas usque ad Salva- toris adventum , nisi alium Zachariam patrem Ioannis, et Eli- sabet cius uxorem, Christi nativitate iam proxima; et eo iam nato, Simeonem senem, et Annam viduam iamquc grandaevam, et ipsum Ioannem novissimum: qui iuvenis, iam iuvenemChri- stum, non quidcm futurum praedixit, sed tamen incognitum prophetica cognitionc monstravit: proptcr quod ipse Dominus ait: Lex et Prophetae usque ad Ioannem. Sed istorum quin- que prophctatio ex Evangclio nobis nota cst: ubi et ipsa virgo matcr Domini ante loannem prophetasse invenitur. Sed hanc istorum prophetiam ludaei reprobi non accipiunt: acceperunt autem , qui ex eis innumerabiles Evangelio crediderunt. Tunc enim verc Israel divisus est in duo, divisione illa, quae per Sa- muelem prophetam Sauli regi est immutabilis praenuntiata. Malachiam vero , Aggaeum, Zachariam, etEsdram, etiam Iu- «laei reprobi in auctoritatem canonicam rcceptos novissimos habcnt. Sunt cnim et scripta eorum, sicut aliorum, qui in magna multitudinc Prophetarum [prophctarunt] perpauci ea scripscrunt, quac auctoritatem canonis obtincrent. De quorum pracdictis, quae ad Christum Ecclcsiamque cius pertinent, non- nulla mihi in hoc Opere video essc poncnda: quod commodius

i()8 DIVI AVRELII AVGVSTINI

fiet, adiuvante Domino, scquenti libro; ne hunc tam prolixutn ulterius oneremus.

LIBER DECIMVS OCTAVVS.

CAPVT I.

De his quae usque ad tempora Salvatoris decem et septem voluminibus

disputata sunt.

lJe Civitatum duarum, quarum Dci una, saeculi huius est al- tera, in qua nunc est, quantum ad hominum genus pertinet, etiam ista peregrina, exortu, et procursu, et debitis finibus, me scripturum esse promisi : quum prius inimicos Civitatis Dei, qui conditori eius Christo deos suos praeferunt , et livore sibi perniciosissimo atrociter invident Christianis, quantum me ad- iuvaret eius gratia, refellissem, quod voluminibus decem priori- bus feci. De hac vero mea, quam modo commcmoravi , triper- tita promissione , decimum sequentibus quatuor libris ambarum cst digestus exortus. Deinde procursus ab homine primo us- que ad diluvium libro uno, qui est huius Operis quintus dcci- mus : atquc indc usque ad Abraham rursus ambae, sicut in temporibus , ita et in nostris literis cucurrerunt. Sed a patre Abraham usque ad Regum tempus Israelitarum , ubi sextum de- cimum volumcn absolvimus , et inde usque ad ipsius in carne Salvatoris adventum , quo usque decimus septimus liber tendi- tur , sola videtur in mco stylo cucurrisse Dei Civitas : quum in hoc saeculo non sola cucurrcrit, sed ambae utique in genere humano, sicut ab initio simul, suo procursu tempora variave- rint. Verum hoc ideo feci , ut prius cx quo apertiores Dei pro- missiones esse coeperunt, usque ad eius ex virgine nativitatem, in quo fucrant, quae primo promittcbantur implenda , sine in- terpolationc a contrario alterius Civitatis , ista quae Dei est procurrens, distinctius appareret; quamvis usquc ad rcvelatio- ncm Tcstamenti novi, non in lumine, sed in unibra cucurrerit. Nunc ergo, quod intermiseram, vidco esse facicndum, ut cx Abrahae tcmporibus quomodo ctiam illa cucurrerit, quantum satis videtur , attingam, ut ambac intcr se possint considera- tionc legentium comparari.

C A P. II.

I)e terrenaCivitalis regibus atquelemporibus, quibus ab exortuAbra- hae sanctorum tcmpora supputata conveniunt.

Societas igitur usqucquaquc mortalium diffusa pcr tcrras cl

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 169

in locoriuu quantislibct divcrsitatibus , unius tamen ciusdemquc naturac quadam coinmunione dcvincta, utilitatcs ct cupiditatcs suas quibusque sectantibus, dum id quod appctitur, aut nemini, aut non omnibus sufticit, quia non est idipsum, advcrsum sc ipsam plcrumque dividitur, et pars partem, quae pracvalct, op- primit. Victrici cnim victa succumbit, dominationi scilicet, vcl ctiam libertati qualemcunquc pacem praefcrens ac salutcm : ita ut magnae fucrint admirationi, qui pcrirc quam servirc inaluc- runt. Nam in omnibus fcre gentibus quodam modo vox naturac ista personuit, ut subiugari victoribus mallent, quibus contigit vinci, quam bcllica omnifariam [omnifaria] vastationc deleri. Hinc factuni est, ut non sine Dei providentia, in cuius potcstatc est, ut quisquc bello aut subiugetur, aut subiugct, quidam es- sent rcgnis pracditi, quidam regnantibus subditi: sed intcr plu- rima regna tcrrarum, in quae tcrrcnac utilitatis, vcl cupidita- tis, cst divisa societas, (quam Civitatem mundi huius universali vocabulo nuncupamus,) duo rcgna cernimus longe caeteris pro- vcnisse clariora, Assyriorum primum, deindc Romanorum, ut tcmporibus, ita locis intcr sc ordinata atque distincta. Nam quo modo illud prius, hoc postcrius ; co modo illud in Oricnte, hoc in Occidcnte surrcxit: denique in illius fine huius initium con- fcstim fuit. Regna cactera, caeterosque reges vclut appcndiccs istorum dixerim.

Ninus crgo iam secundus rex erat Assyriorum, qui patri suo Bclo successerat, regni illius primo regi, quando in terra Chaldacorum natus cst Abraham. Erat etiam tempore illo re- gnum Sicyoniorum admodum parvum, a quo ille undecunquc doctissimus Marcus Varro scribens de gente populi Romani, vclut antiquo tempore, exorsus est. Ab his cnim Sicyoniorum regibu8 ad Athcnienses pervcnit, a quibus ad Latinos, indc ad Romanos. Sed ante conditam Romam in comparatione rcgni Assyriorum perexigua ista mcmorantur. Quamvis Athcnienses in Graccia plurimum claruissc fatcatur etiam Sallustius Roma- nus historicus, plus tamen fama, quam re ipsa. Nam loquens de illis: ,,Athcniensium, inquit, res gestae, sicuti cgo existimo, „satis amplae magnificaeque fuerunt: vcrum aliquanto minorcs „tamen, quam fama feruntur. Scd quia provcnerc ibi scripto- „rum magna ingcnia, per terrarum orbcm Athcnicnsium facta „pro maximis cclebrantur. Ita eorum qui fcccre, virtus tanta „habctur, quantum eain verbis potucre extollere pracclara in- „gcnia." Acccdit huic civitati non parva etiam cx litcris ct philosophis gloria , quod ibi potissimum talia studia vigucrunt. Nam quantum attinet ad imperium, nullum maius primis tcm-

170 DIVl AVRELII AVGVSTINI

poribus, quam Assyriorum fuit, nec tam longe latcque diffusum. Quippe ubi Ninus rex, Beli filius, universam Asiam, quae to- tius orbis ad numerum partium tcrtia dicitur, ad magnitudincm vero dimidia reperitur, usque ad Libyae fines subcgisse tradi- tur. Solis quippe Indis in partibus Orientis non dominabatur : quos tamen eo defuncto Semiramis uxor eius est aggressa bcl- lando. Ita factum est, ut quicunque in illis terris populi, sive reges erant, Assyriorum regno ditionique parerent, et quicquid imperaretur eflicerent. Abraham igitur in eo regno apud Chal- daeos Nini temporibus natus est. Sed quoniam res Graecac multo sunt nobis quam Assyriae notiores, et pcr Graecos ad Latinos, ac deinde ad Romanos, qui etiam ipsi Latini sunt, tem- porum seriem deduxerunt qui gentem populi Romani in origi- nis eius antiquitate rimati sunt ; ob hoc debemus, ubi opus cst, Assyrios mcmorare rcgcs: ut appareat quemadmodum Babylo- nia, quasi prima Roma, cum peregrina in hoc mundo Dei Civi- tate procurrat. Rcs autem quas proptcr comparationem Civita- tis utriusque, terrenae seilicet et coelestis, huic Operi oportct insererc, magis ex Graecis et Latinis , ubi et ipsa Roma quasi secunda Babylonia est, debemus assumcre.

Quando ergo natus est Abrabam, secundi rcges erant, apud Assyrios Ninus, apud Sicyonios Europs: primi autem, illic Be- lus, hic Acgialeus fuerunt. Cum vero egresso Abraham de Ba- bylonia, promisit ei Deus ex ilio magnam gentem futuram, et in eius seminc omnium gentium benedictionem, Assyrii quar- tum regem habebant, Sicyonii quintum: apud illos enim rcgna- bat filius Nini post matrem Scmiramidem, quae ab illo interfccta pcrhibetur, ausa filium mater inccstare concubitu. Hanc putant nonnulli condidisse Babylonem, quam quidem potuit instaurarc. Quando autcm, vel quomodo condita fuerit, in sexto decimo li- bro diximus. Filium porro Nini et Semiramidis, qui matri suc- ccssit in regnum, quidam ctiam ipsum Ninum, quidam vero de- rivato a patre vocabulo Niniam vocant. Sicyoniorum autcm re- gnum tunc tcnebat Telxion [Telcxion]. Quo regnantc usque adeo ibi mitia ct laeta tempora fuerunt, ut cum defunctum ve- lut deum colercnt sacrificando , et ludos cclcbrando, quos ci primitus institutos fcrunt.

C A P. III.

Quibus regnantibus apud Assyrios atque Sicyonios Abrahae centena-

rio Isaac de promissione sit natus, vel ipsi Isaac scxagenario

Esau et Iacob gemini de Rebecca sint editi.

Cuius tcmporibus ctiam Isaac cx promissionc Dci natus cst ccntcnario patri filius Abrahac dc Sara coniuge, quac stcrilis

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 171

et anus iam spcm prolis amiscrat. Tunc ct Assyriis quintus crat rcx Aralius. Ipsi vcro Isaac sexagenario nati sunt iilii gemini, Esau et lacob, quos ei Rcbecca uxor peperit, avo eorum Abra- bam adbuc viventc, et centum sexaginta aetatis annos agcntc : qui cxpletis ccntum scptuaginta quinque defunctus est: regnan- tibus apud Assyrios Xcrxe illo antiquiore, qui ctiam Balaeus vocabatur, ct apud Sicyonios Thuriaco, quem quidam Thurima- clium scribunt, septimis regibus. Rcgnum autem Argivorum simul cum Abrahae nepotibus ortum est, ubi primus regnavit Inachus. Sane quod praetercundum non fuit, etiam apud sepul- crum septimi sui regis Thuriaci sacrificare Sicyonios solerc, Varro rcfert. Rcgnantibus porro octavis regibus Armamitre Assyriorum, Leucippo Sicyoniorum, et primo Argivorum Ina- cho, Dcus locutus est ad Isaac, atque ipsi quoque cadem quac patri eius duo illa promisit, semini scilicet eius terram Cha- naan, et in cius semine benedictionem cunctarum gcntium. Haec ipsa promissa sunt etiam filio eius, nepoti Abrahae, qui est appellatus primo Iacob, post Israel, cum iam Belocus rcx nonus Assyriis, et Phoroneus Inachi filius sccundus regnaret Argivis, Leucippo adhuc apud Sicyonios permanente. His tcm- poribus Graecia sub Phoronco Argolico rege legum et iudicio- rum quibusdam clarior facta est institutis. Phegous tamen fra- ler huius Phoronci iunior, cum esset mortuus, ad eius scpul- crum tcmplum est constitutum, in quo coleretur ut Dcus, et ei boves immolarentur. Crcdo honorc tanto ideo dignum puta- runt, quia in rcgni sui parte (patcr quippe loca ambobus distri- buerat, in quibus eo vivente regnarent,) iste sacclla constitue- rat ad colendos dcos, ct docuerat obscrvari tempora per menses atque annos, quid eorum quatenus metirentur atque numera- rcnt. Hacc in eo nova mirantes rudes adhuc homines, morte obita deum cssc factum, sive opinati sunt, sive voluerunt. Nam ct lo filia Inachi fuisse perhibetur, quae postea Isis appcllata, ut magna dea culta est in Acgypto : quamvis alii scribant, eam cx Acrhiopia in Aegyptum venisse reginam; ct quod late iuste- quc imperavcrit, eisquc multa commoda et literas instituerit, hunc honorem illi habitum esse divinum postea quam ibi mor- tua cst, ct tantum honorem , ut capitali crimine reus fieret, si quis cam fuissc hominem diceret.

C A P. IV.

De leniporibus lacob et filii eius losepli. Regnantibus Assyriorum decimo rege Balco, et Sicyonio- rum nono Mesappo, qui ctiam Cephisos a quibusdam tradilur.

172 DIVI AVRELII AVGVSTINI

(si tamen duorum nominum homounus fuit, acnonpotiusalterum pro altero putaverunt fuisse hominem, qui in suis posuerunt scriptis alterum nomen,) cum rex Argivorum tertius Apis essct, mortuus estlsaac annorum centum octoginta, etreliquitgeminos suos annorum centum et viginti: quorum minor lacob perti- nens atl Civitatem Dei, de qua scribimus, maiore utique repro- bato, habebat duodecim filios ; quorum illum, qui vocabatur lo- seph, mercatoribus in Aegyptum transeuntibus fratres, adhuc Isaac avo eorum vivente, vendiderant. Stetit autcm ante Pha- raonem Ioseph, quando ex humilitate, quam pertulit, sublima- tus est, cum triginta csset annorum : quoniam somnia regis di- vine interpretatus , praenuntiavit septem ubertatis annos futu- ros , quorum abundantiam praepollentem consequentes alii se- ptem steriles fuerant consumturi; et ob hoceum rex praefecerat Aegypto, de carcere liberatum, quo eum coniecerat integritas castitatis ; quam fortiter servans male amanti dominae, ct malc credulo domino mentiturae, veste etiam derelicta de manibus attrahentis aufugiens, non consensit ad stuprum. Secundo au- tem anno septem annorum sterilium, lacob in Aegyptum cum suis omnibus venit ad filium, agcns annos centum et triginta, aicut interroganti rcgi ipse respondit; cum Ioscph agerct tri- ginta et novem, ad triginta scilicet quos agebat, quando a rege honoratus cst, additis septem ubcrtatis, annis, et duobus famis.

C A P. V.

De Api rege Argivorum , quem Aegyptii Serajrim nominatum divino

honore coluerunt.

His temporibus rcx Argivorum Apis navibus transvectus in Aegyptum, cum ibi mortuus fuisset, factus est Serapis omnium maximus Aegyptiorum dcus. Nominis autcm huius, cur non Apis etiam post mortem, scd Scrapis appcllatus sit, facillimam rationcm Varro rcddit. Quia cnim arca in qua mortuus ponitur, quod omnes iam (jaonocpayov vocant, ooooq dicitur Graecc; et ibi eum venerari scpultum coeperant, prius quam templum eius essct exstructum: velut Soros ct Apis, [Sorosapis, vel] Sorapis primo, deinde una litera, ut ficri adsolct, commutata, Serapis dictus cst. Et constitutum cst ctiam de illo, ut quisquis cum hominem dixisset fuissc, capitalem penderet poenani. Et quo- niam fcre in omnibus templis, ubi colebantur Isis et Scrapis, crat etiam simulacrum, quod digito labiis iinprcsso admoncrc vidcretur, ut silentium fierct; hoc significare idem Varro existi- niat, ut homincs cos fuisse tacerctur. Ille autcm bos, qucm ttti- rabili vanitate dcccpta Acgyptus in eius honorcm dcliciis af-

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 173

fluentibus alebat, quoniam cum sinc sarcophago vivum vene rabantur, Apis, non Scrapis vocabatur. Quo bove mortuo, quoniam quaercbatur et rcpcricbatur vitulus coloris ciusdem, hoc cst, albis quibusdam maculis similiter insignitus; mirum quiddam ct divinitus sibi procuratum esse crcdebant. Non cnim inagnum crat dacmonibus ad eos decipicndos phantasiam talis tauri, quam sola ccrnerct, ostcntare vaccac concipicnti atque pracgnanti, unde libido matris attrahcret, quod in eius foetu iam corporaliter appareret: sicut Iacob dc virgis variatis, ut ovcs et caprac variac nascercntur, cffccit. Quod enim homincs coloribus ct corporibus veris , hoc daemones figuris fictis facil- Umc possunt animalibus concipientibus exhibcre.

C A P. VI.

Quo regnante apud Argivos, quove apud Assyrios , Iacob in Aegypto

sit mortuus.

Apis crgo rcx, non Aegyptiorum, scd Argivorum, mortuus cst in Aegypto. Huic filius Argus successit in regnum, ex cuius nomine et Argi, ct ex hoc Argivi, appellati sunt. Superioribus autcm rcgibus nondum vel locus vel gens habebat hoc nomen. Hoc ergo rcgnantc apudArgivos, ct apud Sicyonios Erato, apud Assyrios vcroadhuc manenteBaleo,mortuus estlacob inAegypto anuorum ccntum quadraginta scptem, cum moriturus filios suos ct nepotcs ex Ioseph benedixissit, Christumque apertissi- mc prophetasset, dicens in bencdictionc Iudae, Non deficiet princeps ex Iuda, et dux de femoribus eius, donec veniant quae reposita sunt ei: et ipse exspectatio gentium. Regnantc autcm Argo suis cocpit uti frugibus Graccia, et habere segctes in agri- cultura, delatis aliundc seminibus. Argus quoque post obitum Deus haberi cocpit, tcmplo et sacrificiis honoratus. Qui honor eorcgnanteetanteillum delatus est homini privato ct fulmi- nato cuidam Homogyro, eo quod primus ad aratrum boves iun- xerit.

C A P. VII.

Quorum regum tempore Ioaeph in Aegypto defunctus sit.

Regnantibus Assyriorum duodecimo Mamito, et undccimo Sicyoniorum Plemnaeo, et Argis adhuc manente Argo, mortuus est loseph in Aegypto annorum centum et deccm. Post cuius niortcm populus Dei mirabilitcr crescens mansit in Acgypto ccntum quadraginta quinquc annos, tranquillc prius, donec mo- rcrcntur quibus Ioseph notus fuit: deinde quia invidcbatur in- crcmcntis cius, erantquc suspecta, quo usquc inde liberaretur,

174 DIVI AVRELII AVGVSTINI

persecutionibus [affligebatur innumeris:] (inter quas tamcn di- vinitus foecundata multiplicatione crescebat,) et laboribus prc- mebatur intolerabilis servitutis. In Assyria vero et Graecia per idem tempus rcgna eadem permanebant.

C A P. VIII.

Quorum regum aetate Moyses natus sit , et quorum deorum iisdem temporibus sit orta religio.

Cum ergo regnaret Assyriis quartus decimus Saphrus, et Sicyoniis duodccimus Orthopolis , et Criasus quintus Argivis, natus est in Aegypto Moyses, per quem populus Dei de servi- tute Aegyptia liberatus est, in qua eum ad desiderandum sui Creatoris auxilium sic exerceri oportebat. Regnantibus memo- ratis regibus fuisse a quibusdam creditur Prometheus; qucm propterea ferunt de luto formasse homines, quia sapientiae opti- mus doctor fuisse perhibetur; nec tamen ostenditur qui eius temporibus fucrint sapientes. Frater eius Atlas magnus fuisse astrologus dicitur: unde occasionem fabula invenit, ut eum coc- lum portare confingcret: quamvis mons eius nomine nuncupe- tur, cuius altitudine potius coeli portatio in opinionem vulgi venisse videatur. Multa quoque alia ex iliis in Graecia tempo- ribus confingi fabulosa coeperunt: sed usque ad Cccropem rc- gem Atheniensium, quo regnante eadem civitas etiam tale no- men accepit, et quo regnante Dcus per Moysen eduxit ex Ac» gypto populum suum, relati sunt in deoruin numerum aliquot mbrtui cocca et vana consuetudine ac supcrstitione Graccorum. In quibus Criasi regis coniux Melantomice, et Phorbas filius corum, qui post patrcm rex Argivorum sextus fuit, et septimi regis Triopae iilius lasus, et rex nonus Sthenelas, sive Sthe- ncleus, sive Sthcnelus , varie quippe in divcrsis auctoribus in- vcnitur. His temporibus etiam Mercurius fuisse perhibetur, ne- pos Atlantis, ex Maia filia: quod vulgatiores etiam literae per- sonant. Multarum autcm artium peritus claruit, quas et homi- nibus tradidit: quo merito eum post mortcm deum esse volue- runt, sive etiam crediderunt. Posterior fuisse Hercules dicitur, ad ea tamcn tempora pertinens Argivorum: quamvis nonnulli eum Mercurio praeferant teinpore; quos falli existimo. Scd quolibet tempore nati sint, constat inter historicos gravcs, qui haec antiqua literis mandaverunt, ambos homines fuisse, et quod mortalibus ad istam vitam commodius ducendam benelicia multa contulerint, honorcs ab eis meruisse divinos. Mincrva vero longe his antiquior. Nam tcmporibus Ogygii ad lacum, qui Tritonis dicitur, virginali fcrtur apparuisse aetate; unde ct

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 175

Tritonia nuncupata est: multorum sane operum inventrix, ct tanto proclivius dca crcdita, quanto minus origo innotuit. Quod enim dc capitc lovis nata canitur, poctis et fabulis, non histo- riae rcbusque gestis est applicandum. Quanquam Ogygius ipse quando fucrit, cuius temporibus etiam diluvium magnum fa- ctum est, non illud maximum quo nulli homines evaserunt, nisi qui in arca esse potuerunt, quod gentium nec Graeca, nec La- tina novit historia, sed tamcn maius quam postea tempore Deu- calionis fuit, inter scriptores historiae non convenit. Nam Var- ro indc exorsus est librum , cuius mentionem supcrius feci , ct nihil sibi, ex quo pervcniat ad res Romanas, proponit antiquius quam Ogygii diluvium, hoc est, Ogygii factum temporibus. Nostri autem qui Chronica scripserunt, prius Eusebius, post Hieronymus, qui utique praecedentes aliquos historicos in hac opinione sccuti sunt, post annos amplius quam trecentos iam sccundo Argivorum Phoronco rcge rcgnante Ogygii diluvium fuisse commcmorant. Sed quolibet tempore fuerit, iam tamcn Minerva tanquam dea colebatur, regnante Atheniensibus Ce- crope, sub quo rege etiam ipsam vel instauratam fcrunt, vel conditam civitatem.

C A P. IX.

Quatidn Atheniensium civitas sit condita , et quam causam nominis

eius Varro perhibeat.

Nam ut Athenae vocarentur, quod certe nomen a Minerva est, quae Gracce l/l&rjvcf dicitur, hanc causam Varro indicat. Cinu apparuisset illic repente olivae arbor, et alio loco aqua crupisset, regem prodigia ista moverunt, et misit ad Apolli- nem Dclphicum sciscitatum quid intelligcndum esset, quidvc faciendum. Iilc respondit, quod olea Minervam significaret, un- da Ncptunum, et quod essct in civium potcstatc, ex cuius no- mine potius duorum deorum, quorum signa illa essent, civitas vocaretur. Isto Cecrops oraculo accepto, cives omnes utriusque sexus (mos enim tunc in cisdcm locis erat, ut ctiam fcminac pubiicis consultationibus interesscnt) ad ferendum sulfragium convocavit. Cousulta igitur multitudinc mares pro Neptuno, fcminae pro Minerva tulerc scntcntias : ct quia una plus est in- vcnta feminarum, Minerva vicit. Tunc Neptunus iratus mari- nis fluctibus exaestuantibus terras Athcniensium populatus est: quoniam spargere latius quaslibct aquas difficilc daemonibus non est. Cuius ut iracundia placaretur, triplici supplicio dicit idcm auctor ab Atheniensibus affcctas csse muliercs: ut nulla ultcrius ferrent suffragia, ut nullus nascentium maternum no-

176 DIVI AVRELII AVGVSTINI

mcn acciperet, ut ne quis cas Athenacas vocaret. Ita illa civitas mater ac nutrix liberalium doctrinarum, et tot tantorumquc philosophorum, qua nihil habuit Graecia clarius atque nohilius, ludiiicantibus dacmonibus de lite deorum suorum, maris ct fe- minac, et de victoria per feminas feminae Athenas nomen ac- cepit: ct a victo laesa ipsam victricis victoriam punire compul- sa est, plus aquas Neptuni quam Minervae arma formidans. Nam in mulieribus quae sic punitae sunt, et Minerva quae vi- cerat, victa est, nec adfuit suffragatricibus suis, ut suffragiorum dcinceps perdita potestate , et alienatis filiis a nominibus ma- trum, Athenaeas saltem vocari liccret, et eius deae mercri vo- cabulum, quam viri dei victriccm fecerant fcrcndo suffragium. [De quo satis apparet] Quae et quanta hinc dici possent3 nisi sermo ad alia properaret?

C A P. X.

Quid Varro tradat de nuncupatione Areopagi, et de diluvio Deu-

calionis.

Attamen Marcus Varro non vult fabulosis adversus deos lidem adhibere figmentis , ne de maiestatis eorum dignitate in- dignum aliquid sentiat. Et ideo, ncc Arcopagon, ubi cum Athe- niensibus Paulus Apostolus disputavit, ex quo loco Areopagitae appellati sunt curialcs urbis eiusdem, vult inde accepisse no- men, quod Mars, qui Graeccl^^c; dicitur, quum homicidii cri- minc rcus lierct , iudicantibus duodecim diis in co pago , scx sententiis absolutus est; quia ubi paris numeri sententiae fuis- sent, praeponi absolutio damnationi solebat. Sed contra istam, quae multo est amplius cclebrata, opinionem, aliam, quandam dc obscurarum notitia literarum causam nominis huius conatur adstruere, ne Arcopagon Athenienses de nomine Martis ct pagi, quasi Martis paguni nominasse credantur; in iniuriam videlicet nuniiuum, a quibus litigia vel iudicia cxistimat alicna: non mi- nus hoc, quod de Marte dicitur, falsum esse assevcrans, quam illud quod de tribus deabus, lunonc scilicct, ct Minerva, ct Ve- nere, quae pro malo aureo adipiscendo, apud iudicem Paridem de pulchritudinis excellentia certasse narrantur; et ad placan- dos ludis dcos, qui dclectantur seu veris, seu falsis istis crimi- nibus suis, inter thcatricos plausus cantantur, atquc saltantur. Hacc Varro non crcdit, nc dcorum naturac, scu moribus credat incongrua: ct tamcn, non fabulosam, scd historicam rationcm dc Athenarum vocabulo reddens, tantam Ncptuni ct Mincrvac litcm suis litcris inscrit, dc cuius nomine potius illa civitas vo- carctur, ut cum prodigiorum ostcntationc contcndcrent , intcr

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 177

eos iudicare ncc Apollo consultus auderet, sed deorum iurgium finicndum, sicut mcmoratarum trium dcarum adParidcmlupitcr, ita et iste ad homincs mittcrct, ubi vinceret Mincrva suffragiis, et in poena suarum suffragatricium vinccretur, quae in advcrsa- riis suis viris obtincre Athcnas potuit, ct amicas suas feminas Athenacas habere non potuit. His temporibus, nt Varro scribit, regnante Athcnicnsibus Cranao succcssore Cccropis , ut.autcm nostri Eusebius ct Hieronymus , adhuc codem Cecrope perma- nente, diluvium fuit, quod appellatum est Deucalionis, co quod ipse regnabat in earum terrarum partibus , ubi maxime factum cst. Hoc autcm diluvium nequaquam ad Aegyptum atque ad eius vicina pcrvcnit.

C A P. XI.

Quo tempore Moyses populum de Aegypto eduxerit : et de Iesu Nave, qui eidem successit, quorum regum aetate sit mortuus.

Eduxit crgo Moyses cx Acgypto populum Dei, novissimo tempore Cecropis Athenicnsium regis, quum apud Assyrios rc- gnaret Ascatades, apud Sicyonios Marathus, quod ArgivosTrio- pas. Educto autem populo in monte Sina divinitus acccptam tradidit lcgem: quod vctus dicitur Testamentum, quia promis- sioncs tcrrcnas habet; ct per Iesum Christum futurum fuerat Tcstamentum novum, quo regnum coelorum promittcretur. Hunc enim ordinem servari oportebat, sicut in unoquoque ho- minc, qui iii Dcum proficit, id agitur, quod ait Apostolus, ut non sit prius quod spiritale est: sed quod animale, postea spi- ritale: quoniam sicut dicit, ct verum est, Primus homo de ter- ?%a, terrenusj secundus homo de coelo, coelestis. Rexit autem populum Moyses per annos quadraginta in deserto : et mortuus cst annorum centum ct viginti; cum Christum ctiam ipse pro- phetassct per figuras observationum carnalium in tcibernaculo, ct saccrdotio, ct sacrificiis, aliisquc mysticis plurimisquc man- datis. Moysi succcssit lesus Navc: et in terra promissionis in- troductum populum collocavit, ex auctoritate divina dcbcllatis gentibus, a quibus eadcm loca tcnebantur. Qui cum populum rexissct post mortem Moysi viginti et septem annos, etiam ipse dcfunctus est: regnantc apud Assyrios octavo decimo Amynta, apud Sicyonios sexto decimo Corace, apud Argivos decimo Danao, apud Athenienses quarto Erichthonio.

C A P. XII.

De sacris falsorum deorum, quae reges Graeciae illis temporihus in slituerunty quae ab exitu Israel ex Aegypto, usque ad obitum

lesu Nave dinumerantur. Pcr hacc tcmpora, id cst, ab cxitu Israel ex Aegypto, usquc //. M

178 DIVI AVREMI AVCVSTIM

ad mortem Icsu Nave, pcr quem populus idcm terrnn, renro- nnssionis accepit, sacra sunt instituta diis falsis a regibus Grac c.ac, quacmemoriam diluvii, et ab co liberationis hominum v.taeque tunc acrumnosac modo ad alta, modo ad plana mi grantium, sollenni cclebritate revocarunt. Nam et Lupercorum pcr sacram viam adscensum atque desccnsum sic intcrpretan- tur ut ab eis significari dicant hon.ines, qui proptcr aquac in- undationem, summa n.ontium petivcrunt, ct rursus eadem resi dente ad ima redierunt. His ten.poribus Dionysium, qui etiam Liber pater dictus est, et post mortem deus habitus, vitem ierimt ostendisse in Attica terra hospiti suo. Tunc Apollini Delphico instituti sunt ludi musici, ut placarctur ira eius, qua putabant afflictas esse sterilitate Graeciae regioncs, quia non defender.nt templum eius, quod rex Danaus, cum easdem ter- ras bello invasisset, incendit. Hos autcm ludos ut institucrent oraculo sunt eius admoniti. In Attica vero rex Erichthonius ei ludos pnmus instituit: nec ei tantum, scd etiam Mincrvae, ubi praemium victoribus oleum ponebatur, quod eius fructus inven- tricemMinervam, sicut vini Liberum tradunt. Per eos annos a rege Xantho Cretensium, cuius apud alios aliud nomen inve- n.mus rapta perhibetur Europa, et inde geniti Rhadan.anthus, Sarpedon, etM.nos, quos magis ex eadem muliere filios lovis esse vulgatum est. Sed talium deorum cultores illud quod de regeCretensiumdiximus, historicae veritati; hoc autem quod delovepoetaecantant, theatra concrepant, populi cclebrant, van.tati deputant fabularum, ut esset unde ludi fierent placan- dis numinibus etiam falsis eorum criminibus. His temporibus Hercules in Tyria clarus habebatur: sed nimirum alius, non ille de quo supra locuti sumus. Sccretiore quippe historia plu- res fuisse dicuntur ct Liberi patres et Hercules. Hunc sane Herculem, cuius ingentia duodecim facta numerant, inter quae Antaei Afri necem non commemorant, quod ca res ad alterum Herculem pertinet, in Oeta monte a se ipso incensum produnt suis litcris, cum ca virtute, qua monstra subcgerat, morbum ta- mcn, quo languebat, substinere non possct. IIIo tempore vel rex, vel potius tyrannus Busiris suis diis suos hospites immola- bat, qucm filium pcrhibent fuisse Neptuni, ex n.atre Libya, filia Epaphi. Verum non crcdatur hoc stuprum pcrpctrassc Neptu- nus, ne dii accuscntur: scd poctis ct theatris ista tribuantur, ut s.t undc placentur. Erichthonii rcgis Athenicnsium, cuius no- vissimis annis lesus Navc mortuus reperitur, Vulcanus et Mi- nerva parentes fuisse dicuntur. Scd quoniam Mincrvam virgi- nem volunt, in amborum contentionc Vulcanum commotuin ei-

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 179

fudissc aiunt scmcn in terram, atquc indc homini nato ob cam causam talc inditum nomcn. Gracca enim lingua iQig contcn- tio, ct %d(DV tcrra cst; ex quibus duobus compositum vocabu- lum cst Erichthonius. Vcrum, quod fatendum est, refellunt ct a suis diis repcllunt ista doctiorcs, qui hanc opinioncm fabulo- sam hinc exortam fcrunt, quia in templo Vulcani et Minervac, quod ambo unum habebant Athenis, expositus inventus cst puer draconc involutus, qui eum significavit magnum futurum, ct propter communc tcinplum, quum essent parentcs eius ignoti, Vulcani ct Mincrvae dictum csse iilium: nominis tamcn cius origincm fabula illa potius quam ista designat historia. Sed quid ad nos? Hoc [quum istij in veracibus libris homines in- struat [instruant] religiosos, illud in fallacibus ludis dacmoncs dclectet impuros : quos tamen illi religiosi tanquam deos co- lunt; ct quum de illis haec ncgant, ab omni cos criminc purga- re non possunt, quoniam ludos eis poscentibus exhibent, ubi turpiter aguntur, quae velut sapienter negantur, et his falsis ac turpibus dii placantur, ubi etsi fabula cantat crimen numinum falsum, delectari tamen falso crimine, crimen cst verum.

C A P. XIII.

Qualium fabularum Jigmenta exorta sint eo tempore, quo Hebraeis ludices praeesse coeperunt.

Post mortcni Iesu Nave, populus Dei Iudices habuit, qui- bus tcmporibus alternaverunt apud cos et humilitates laborum pro corum peccatis, et prospcritates consolationum propter mi- serationcm Dei. His temporibus fabulae fictac sunt de Tripto- lemo, quod iubcnte Ccrere, anguibus portatus alitibus , indi- gentibus terris frumenta volando contulcrit: dc Minotauro, quod bestia fucrit inclusa Labyrintho ; quo cum intrassent ho- mines, incxtricabili errore, inde cxirc non poterant: de Cen- tauris, quod equorum hominumque fuerit natura coniuncta: dc Cerbero, quod sit triceps inferorum canis: de Phryxo et Helle eius sorore, quod vccti aricte volaverint: de Gorgonc, quod fuerit crinita serpentibus, et adspicientes convertebat in lapidcs : de Bellorophontc, quod cquo pennis volante sit vc- ctus, qui equus Pegasus dictus est: de Amphione, quod citha- rae suavitate lapides mulserit et attraxerit: de fabro Daedalo, et cius filio Icaro, quod sibi coaptatis pennis volaverint: de Ocdipo, qui monstrum quoddam, quod sphinga dicebatur, hu- inana facie quadrupedem [quadrupes] , soluta quae ab illa pro- poni solebat velut insolubili quaestione, suo praecipitio perire compulcrit: deAntaco, quem necavit Herculcs, quod filius

M2

180 DIVI AVRELII AVCVSTIM

terrae fucrit, proptcr quod cadens in terram fortior solcrct as- surgcre: ct si qua forte alia praetermisi. Hae fabulae ad bcl- lum usquc Troianum, ubi secundum librum Marcus Varro dc populi Romani gente finivit, ex occasione historiarum, quac res veraciter gestas continent, ita sunt ingeniishominum fictae, ut non sint opprobriis numinum affixae. Porro autem quicun- quc finxcrunt a Iove ad stuprum raptum pulcherrimum puorum Ganymedcm, quod nefas rcx Tantalus fecit, et lovi fabula tri- buit; vel Danaes per imbrcm aureum appetisse concubitum, ubi intclligitur, pudicitia mulieris auro fuisse corrupta; quae il- lis tcmporibus vel facta vel ficta sunt, aut facta ab aliis et ficta de Iove, dici non potest quantum mali de hominum pracsum- serint cordibus , quod possent ista patienter ferre mendacia, quae tamen ctiam libenter amplexi sunt: qui utique quanto dc- votius lovem colunt, tanto eos qui haec de illo dicere ausi sunt, sevcrius punire debuerunt. Nuncvero, non solum eis qui ista finxerunt, irati non sunt; sed ut [nisi] talia figmenta etiam in theatris agcrcnt, ipsos dcos potius iratos habere timucrunt. His tcmporibus Latona peperit Apollinem, non illum cuius oracula solere consuli superius loquebamur, sed illum quem cum Hcr- cule fcrunt Admeti regis armcnta pavisse: qui tamen sic est dcus creditus, ut plurimi ac pene omnes unum eundemque Apol- linem fuisse opinentur. Tunc et Liber pater bellavit in In- dia, qui inultas habuit in cxercitu fcminas, quae Bacchac ap- pcllatae sunt, non tam virtute nobiles, quam furore. Aliqui sanc et victum scribunt istum Liberum et vinctum; nonnulli et occisum in pugna a Pcrseo , nec ubi fuerit sepultus tacent: et tamcn eius velut dei nomine per immundos daemones Baccha- nalia sacra, vel potius sacrilegia sunt instituta : de quorum ra- biosa turpitudine post tam multos annos sic scnatus crubuit, ut in urbc Roma esse prohiberet. Pcr ea tcmpora Pcrseus et uxor eius Andromeda postea quam sunt niortui, sic cos in coelum reccptos esse credidcrunt, ut imagines eorum stellis dcsignarc, corumque appcllare nominibus non erubescerent, ncc timcrent.

C A P. XI V.

De Theologis poetis. Per idcm tcmporis intcrvallum exstitcrunt Poctac, qui ctian» Theologi diccrentur, quoniam dc diis carmina faciebant: scd talibus diis, qui licct magni homines, tamen homincs fuerunt; aut mundi huius, quem verus Ueus fecit , clemcnta sunt; aut in principatibus ct potestatibus pro voluntate Crcatoris ct [non| suis mcritis ordinati: ct si quid dc uno vcro Dco intcr multq

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 181

vana et falsa cecinerunt, colendo cum illo alios qui dii non sunt, eisque exhibendo famulatum qui uni tantum debetur Deo, non ei utique rite servierunt, nec a fabuloso deorum suo- rum dedccore etiam ipsi se abstinere potuerunt. [Ex quorum numero fuisse pcrhibenturj Orpheus, Musacus, Linus. Verum isti Thcologi deos colueru nt, non pro diis culti sunt: quamvis Orphcum nescio quomodo infernis sacris, vcl potius sacrilcgiis, praeficcre solcat Civitas impiorum. Vxor autem regis Atha- mantis, quae vocabatur Ino, et eius filius Melicertes praecipitio spontanco in mari perierunt, et opinione hominum in dcos re- lati sunt: sicut alii homines corum temporum, [inter quos fuc- runt] Castor et Pollux. Illam sane Melicertis matrem Leuco- theam Graeci, Matutam Latini vocaverunt: utrique tamen pu- tantcs dcam.

C A P. XV.

De occasuregni Argivorum, quo tempore apud Laurentes Picus Sa- turni filius regnum patris primus accepit.

Per ea tempora regnum finitum cst Argivorum, translatum ad Mycenas , undc fuit Agamcmnon : et exortum est regnum Laurcntum, ubi Saturni filius Picus regnum primus accepit, iudicante apud Hcbracos fcmina Debora: sed per illam Dei Spiritus id agcbat: nam ct iam prophetissa erat, cuius prophetia minus apcrta est, quam ut possimus cam sine diuturna exposi- tione de Christo dcmonstrare prolatam. Iam ergo regnabant Laurentes utique in Italia, ex quibus evidentior ducitur origo Romana post Graccos : ct tamcn adhuc regnum Assyriorum permanebat, ubi erat rex vicesimus tertius Lampares, quum primus Laurentum Picus essc coepisset. De huius Pici patre Saturno vidcrint quid sentiant talium deorum cultorcs, qui nc- gant homincm fuisse: de quo et alii scripserunt, quod ante Picum filium suum in Italia ipsc regnaverit; et Virgilius notio- ribus literis dicit:

Is genus indocile, ac dispersum montibus altis Composuit, lcgesque dedit, Latiumquc vocari Maluit; his quoniam latuisset tutus in oris. Aureaque ut perhibent illo sub rege fuere Saecula. Sed haec poetica opinentur esse figmenta, ct Pici patrem Stcr- ccn potius fuissc asseverent, a quo peritissimo agricola im^en- tum fcrunt, ut fimo animalium agri foecundarcntur, quod ab cius nomine stercus cst dictum : hunc quidam Stercutium vo- catum fcrunt. Qualibct autem ex causa eum Saturnum appcl- larc volucrint, certe est tamcn hunc Sterccn sive Stcrcu-

182 DIVI AVRELII AVGVSTINI

tium merito agriculturac fccerunt dcum. Picum quoquc giniili- tcr cius iilium in talium dcorum numerum receperunt, qucm pracclarum augurem et belligeratorem fuisse asserunt. Picus Faunum genuit, Laurentum rcgem secundum: ctiam iste deus illis vel cst, vel fuit. Hos ante Troianum bcllum divinos ho- nores mortuis hominibus dctulcrunt.

C A P. XVI.

De Diomede post Troiae excidium in deos relalo , cuius socii traditi sunt in volucres esse conversi.

Troia vero eversa, et excidio illo usquequaque cantato puerisque notissimo, quod et magnitudine sui et scriptorum ex- cellcntibus linguis insignitcr diffamatum atque vulgatum est, gestumque regnante iam Latino Fauni filio , ex quo Latinorum regnum dici coepit, Laurentumque cessavit: Graeci victorcs, deletam Troiam derelinquentes, ct ad propria remcantes, di- versis ct horrendis cladibus dilacerati atque contriti sunt: et tamen etiam ex eis deorum suorum numcrum auxerunt. Nam et Diomedem fecerunt deum, quem poena divinitus irrogata perhibent ad suos non revertisse, eiusque socios in volucres fuisse convcrsos, non fabuloso poeticoque mendacio, sed histo- rica attestatione coniirmant: quibus nec deus, ut putant, factus, humanam rcvocare naturam, vel ipsc potuit, vel certe a Iove suo rege tanquam coclicola novitius impetravit. Quin etiam templum eius esse aiunt in insula Diomedaea, non longe a niontc Gargano, qui cst in Apulia; et hoc templum circumvola- re, atque incolere has alites tam mirabili obsequio, ut rostrum aqua impleant ct adspergant: et eo si Graeci venerint, velGrae- corum stirpe progeniti, non solum quietas esse, verum et insu- pcr advolarc ; si autcm alienigenas viderint, subvolare ad capita tamquc gravibus ictibus, ut etiam perimant, vulnerare. Nam duris et grandibus rostris satis ad hacc proclia perhibentur ar- matac.

C A P. XVII. De incredibilibus hominum commutationibus quid Varro crediderit.

Hoc Varro ut adstruat, commcmorat alia non minus incrc- dibilia dc maga illa famosissima Circe, quae socios quoque Vlyssis mutavit in bestias, et dc Arcadibus, qui sorte ducti transnatabant quoddani stagnum , atque ibi convertebantur in lupos, et cum similibus feris pcr illius rcgionis descrta vivcbant. Si autem carne non vescerentur humana, rursus post novem annos codcm rcnato stagno rcformabantur in homtncs. Dcniquc ctiam uominatim exprcssit quendam Demacnctum, quum gu-

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 183

*tasset de sacrificio, quod Arcades immolato pucro, dco suo Lycaeo faccre solcrent, in lupuni fuissc mutatuni, et anno dcci- mo in liguram propriam rcstitutum, [ad] pugilatu[m] scsc exer- cuissc, ct Olympiaco vicissc certaminc. Ncc idem proptcr aliud arbitratur historicus in Arcadia talc nomcn aftictum Pani Ly- caco ct lovi Lycaeo, nisi proptcr hanc in lupos hominum muta- tioncm, quod cam nisi vi divina ficri non putarcnt. Lupus enim Gracce Xuxo^ dicitur, undc Lycaei nomcn apparet inflexum. Ro- manos ctiam Lupercos ex illorum mystcriorum vclut scminc di- cit cxortos

CAP. XVI 1 1

Quid credendum sit de transformationibusr quae arte daemonum ho- minibus videntur accidere.

Sed de ista tanta ludificatione dacmonum , nos quid dica- mus, qui haec legent, fortassis exspectent. [quid Christiani agcrc debeant, quando intcr idola gentium miracula iieri asse- runtur.] Et quid diccmus, nisi dc medio Babylonis essc fugicn- duin? Quod praeccptum propheticum ita spiritaliter intelligitur, ut de huius sacculi Civitatc, quae profecto ct angclorum et ho- ininum socictas impioruni est, fidei passibus, quae per dilectio- nem operatur, in Dcum vivum proficiendo fugiamus. Quanto quippe in haec ima potcstatem daemonum niaiorem videmus, tanto tcnacius Mediatori est inhaerendum, per quem de imis ad summa conscendiinus. Si cnim dixerimus, ea non esse creden- da, non desunt ctiam nunc, qui eiusmodi quaedam, vel certissi- ma audissc, vel etiam expertos se csse asseverent. Nam et nos quum essemus in Italia, audiebamus talia de quadam regione il- larum partium, ubi stabularias muliercs imbutas his malis arti- bus , in caseo dare solere dicebant, quibus vellent seu possenfc viatoribus, undc in iumenta illico vertercntur , et necessaria quaeque portarcnt, postque perfuncta opera iterum ad se redi- rcnt: ncc tamcn in eis mentein ficri bestialem, sed rationaleni humanamque servari, sicut Apuleius in libris quos Asini aurei titulo inscripsit, sibi ipsi accidisse, ut accepto vencno, humano animo permanente asinus fieret, aut indicavit, aut finxit.

Haec vel falsa sunt, vel tam inusitata, ut mcrito non cre- dantur. Firmissime tamen credendum est, omnipotentem Deum omnia posse facere quae voluerit, sive vindicando, sivc prae- stando, nec dacmones aliquid operari secundum naturae suae potentiam, (quia ct ipsa angelica creatura est, licet proprio sit vitio maligna,) nisi quod ille pcrmiserit, cuius iudicia occulta sunt multa, iniusta nulla. Nec sane dacmones naturas crcant, si aliquid talc faciunt, dc qualibus factis ista vcrtitur quacstio;

184 DIVI AVRELII AVGVSTINI

sed spccie tcnus, quae a vcro Dco sunt creata, commutantj ut videantur csse quod non sunt. Non itaquc soluni aninium, sed nec corpus quidem ulla ratione credidcrim daemonum artc vcl potestatein membra et lineamcnta bestialia veracitcr posse con- verti: sed phantasticum hominis, quod etiarn cogitando sive somniando per rerum innumerabilia gcnera variatur, et quum corpus non sit, corporum tamcn similes mira celeritate formas capit, sopitis aut oppressis corporeis hominis sensibus, ad alio- rum sensum nescio quo ineffabili modo figura corporea posse perduci: ita ut corpora ipsa hominum alicubi iaceant, viventia quidem, sed multo gravius atque vehementius quam somno suis sensibus obseratis ; phantasticum autcm illud veluti corporatum in alicuius animalis efligie apparcat sensibus alienis, talisque etiam sibi homo esse videatur, sicut talis sibi videri posset in somnis, et portare onera: quae onera si vera sunt corpora, por- tantur a dacmonibus, ut illudatur hominibus , partim vera one- rum corpora, partim iumcntorum falsa cerncntibus. Nam qui- dam nomine Praestantius patri suo contigisse indicabat, ut ve- nenum illud per caseum in domo sua sumeret, et iaceret in lecto suo quasi dormiens , qui tamen nullo modo poterat cxcitari. Post aliquot autcm dies eum velut evigilasse dicebat, et quasi somnia narrasse quae passus est, caballum se scilicet factum, annonam intcr alia iumcnta baiulasse militibus , quae dicitur Retica, quoniam ad Retias deportatur. Quod ita, ut narravit, factum fuissc compertum cst: quae tamen ei sua sonmia vide- bantur. Indicavit et alius se domi suae per noctem, antc quam requiescerct, vidisse venicntem ad se quendam philosophum sibi notissimum, sibique cxposuisse nonnulla Platonica, quae antca rogatus exponcre noluisset. Et cum ab eodem philosopho quac- situm fuissct, cur in domo eius fecerit, quod in domo sua pe- tenti negavcrat: Non fcci, inquit, scd me fecissc somniavi. Ac per hoc alteri per imaginem phantasticam exhibitum est vigi- lanti, quod alter vidit in somnis.

Haec ad nos non quibuscunquc, qualibus credere putaremus indignum, sed eis rcfcrentibus pervcnerunt, quos nobis non existimaremus fuisse mcntitos. Proindc quod homincs dicuntur, mandatumquc est literis, ab diis vel potius daemonibus Arcadi- bus [Arcadcs], in lupos solere convcrti, et quod carminibus Circe socios mutavit Vlyssis, sccundum istum modum mihi vi- detur fieri potuisse, quem dixi: si tamen factum cst. Diomc- daeas autcm volucrcs, quando quidem gcnus carum per succes- sioncm propaginis durare perhibctur, non mutatis hominibus factas, sed subtractis crcdo fuissc suppositas; sicut ccrva pro

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 185

Iphigcnia rcgis Agamemnonis filia. Neque enim daemonibus iudicio Dei pcrmissis huiusmodi praestigiae diificiies esse po- tuerunt : sed quia illa virgo postea viva reperta cst, suppositam pro illa ccrvam csse, facile cognitum est. Socii vero Diomedis quia nusquam subito coinparuerunt , et postca nullo loco appa- ruerunt, pcrdentibus eosultoribus angelismalis, incasavcs quae pro illis sunt occulte ex aliis locis, ubi esthoc genus avium,ad ea loca pcrductae, ac repcnte suppositae, creduntur cssc conversi. Quod autcm Diomcdis in templurn aquam rostris affcrunt et ad- spergunt, ct quod blandiuntur Graecigenis, alienigenas persc- quuntur, mirandum non est fieri daemonum instinctu; quorum intercst, pcrsuadere deum factum esse Diomedem, ad decipicn- dos homincs, ut falsos deos cum veri Dei iniuria multos colant, ct hominibus mortuis, qui nec cum viverent, vcre vixerunt, templis, altaribus, sacrificiis, sacerdotibus (quae omnia cum recta sunt, non nisi uni Deo vivo et vero debentur) inserviant.

C A P. XIX.

Quod eo tempore Aeneas in Italiam venerit, quo Labdon Iudex prae-

sidebat Hebraeis.

Eo tcmpore post captam Troiam atquc dcletam, Aeneas cum viginti navibus, quibus portabantur reliquiae Troianorum , in Italiam vcnit, rcgnante ibi Latino, et apud Athenienscs Mene- stheo, apud Sicyonios Polyphide, apud Assyrios Tautane; apud Hcbracos autem ludex Labdon fuit. Mortuo autem Latino re- gnavit Aeneas tribus annis, eisdem in supradictis locis manen- tibus regibus, nisi quod Sicyoniorum iam Pclasgus erat, et He- braeorum Iudex Samson : qui cum mirabilitcr fortis essct, puta- tus est Herculcs. Scd Aencam, quoniam quando mortuus est, rion comparuit, dcum sibi fecerunt Latini. Sabini etiam regem suum primum Sancum [Sangum] , sivc ut aliqui appellant San- ctum , retulerunt in deos. Pcr idem tempus Codrus rex Athe- niensium Pcloponncnsibus eiusdem hostibus civitatis se interfi- ciendum ignotus obiccit: et factum cst. Hoc modo eum praedi- cant patriarn libcrasse. Responsum enim acceperant Pelopon- nenses, tunc dcmurn sc supcraturos, si eorum regem non occi- disscnt. Fefellit ergo eos habitu pauperis apparendo, et in suam nccem per iurgium provocando. Vndc ait Virgilius: Aut iurgia Codri. Et hunc Athenienses tanquam deum sacrificiorum ho- nore coluerunt. Quarto Latinorum regc Silvio Aeneae filio, non de Creiisa, de qua fuit Ascanius, qui tcrtius ibi rcgnavit, sed de Lavinia Latini filia, quem posthumum Acneas dicitur ha- buissc; Assyriorum autem viccsimo ct nono Onco, ct Mclantho

186 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Atheniensium sexto decimo, Iudice autem Hebraeorum Heli sa- cerdote, regnum Sicjoniorum consumtum est, quod per annos nongentos quinquaginta et novcm traditur fuisse porrectum.

C A P. XX.

De successione ordinis regii apud Israelitas post ludicum tempora.

Mox eisdem per loca memorata regnantibus , Israelitarum regnum, finito temporeludicum, a Saule rege sumsit exordium: quo tempore fuit Samuel propheta. Ab illo igitur tempore lu reges Latinorum esse coeperunt, quos cognominabant Silvios : ab eo quippe qui filius Aeneae primus dictus est Silvius, caete- ris subsecutis et propria nomina imponcbantur , et hoc non de- fuit cognomcntum; sicut longe postea Caesares cognominati sunt, qui successerunt Caesari Augusto. Reprobato autcm Sau- le, ne quisquam cx eius stirpe regnaret, eoque defuncto, Da- vid successit in regnum post annos a Saulis imperio XL. Tunc Athenienses habcre deinde reges post Codri interitum destite- runt, et magistratus habere coeperunt administrandae reipu- blicac. Post David, qui etiam ipse quadraginta regnavit annos, lilius cius Salomon rex Israelitarum fuit, qui templum illud nobilissimum Dei Hierosolymitanum condidit. Cuius tcmpore apud Latinos condita est Alba, ex qua deinceps non Latinorum, sed Albanorum rcges appellari, in eodem tamenLatio, coeperunt. Salomoni successit filius eius Roboam, sub quo in duo regna populus ille divisus est, et singulae partes suos singulos regcs habere cocperunt.

C A P. XXI.

De regibus Latii, quorum primus Aeneas, et duodecimus Aventinus

dii facti sunt.

Latium post Aeneam, quem deum feccrant, undecim reges habuit, quorum nullus dcus factus est. Aventinus autem, qui duodecimo loco Aeneam sequitur, quum esset prostratus in bello, et scpultus in eo montc, qui etiam nunc cius nomine nuncupatur, deorum talium, quales sibi facicbant, numero est additus. Alii sane noluerunt eum in proclio scribcre occisum, scd non comparuisse dixerunt:sed ncc cx ciusvocabulo appella- tum montem, sed ex advcntu avium dictum Avcntinum. Post hunc non est deus factus in Latio, nisi Romulus conditor Ro- mae. Intcr istum autem et illum rcges repcriuntur duo : quo- rum primus est, ut Virgiliano cum vcrsu loquar:

Proximus ille Procas Troianac gloria gentis. Cuius tenipore quia iam ejiiodam modo Roma parturicbatur , il lud omnium rcgnorum maximum Assyriorum fincm tautac diu

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 187

turnitatis accepit. Ad Mcdos quippc translatum cst post annos fcrme mille trcccntos quinquc, ut ctiam Beli, qui Ninum ge- nuit, ct illic parvo contentus impcrio primus rex fuit, tempora computentur. Procas autem regnavit ante Amulium. Porro Amulius fratris sui Numitoris filiamRheam nominc, quac etiam Ilia vocabatur, Romuli matrem, Vestalem virgincm fcccrat, quam volunt de Marte geminos concepisse, isto modo stuprum cius honorantcs , vel cxcusantcs, et adhibcntes argumcntum, quod infantes expositos lupa nutrivcrit. Hoc cnim genus be- stiac ad Martcm cxistimant pcrtinerc , ut vidclicet ideo lupa credatur admovissc ubera parvulis, quia filios domini sui Mar- tis agnovit: quamvis non desint qui dicant, quum expositi va- gicntcs iaccrent, a nescio qua primum meretrice fuisse colle- ctos, ct primas eius suxisse mamillas, (meretrices autem lupas vocabant, undc etiam nunc turpia loca carum lupanaria nuncu- pantur,) ct eos postea ad Faustulum pcrvcnisse pastorem, atquo ab eius Acca uxorc nutritos. Quanquam si ad argucndum homi- ncm regem, qui eos in aquam proiici crudcliter iusserat, eis infantibus per quos tanta civitas condcnda fucrat, de aqua di- vinitus libcratis, per lactantem fcram Deus voluit subvenire, quid mirum est? Amulio successit in regnum Latiale frater cius Numitor, avus Romuli, cuius Numitoris primo anno con- dita cst Roma; ac per hoc cum suo dcinceps, id est Romulo, nepotc regnavit.

C A P. XXII.

Quod eo tempore Roma sit condita, quo regnum Assyriorum interci- dit, quo Ezechias regnavit in luda [Iudaea].

Ne multis morer, condita est civitas Roma, velut altera Ba- bylon, et velut prioris filia Babylonis, per quam Deo placuit orbem debellare terrarum , et in unam societatem reipublicae lcgumquc perductum longe lateque pacare. Erant enim iam po- puli validi et fortcs, ct armis gentes exercitatac , quae non fa- cile cederent, et quas opus essct ingentibus periculis et vasta- tione utrinque non parva atque horrendo labore superari. Nam quando regnum Assyriorum totam pene Asiam subiugavit, licet bellando sit factum, non tamen multum asperis ct difficilibus bcllis ficri potuit, quiarudes adhuc ad resistcndum gentes crant, ncc tam multae, vel tam magnae. Si quidem post illud maxi- mum atque universale diluvium , quum in arca Noe octo soli liomincs evaserunt, anni non multo amplius quam mille transic- rant, quando Ninus Asiam totam, cxccpta India, subiugavit Roma vcro tot gentes et Orientis et Occidcntis, quas imperio Bomano subditas ccrnimus, non ea celeritate ac facilitate pcr---

188 DIVI AVRELII AVGVSTINI

domuit; quoniam paulatim crescendo robustas cas ct bellicosas, quaquaversum dilatabatur, invcnit. Tcmpore igitur quo Roma condita est, populus Isracl habebat in terra promissionis annos scptingentos decem et octo. Ex quibus viginti scptem pertinent ad Iesum Nave, deinde ad tempus Iudicum trecenti viginti no- vcm. Ex quo autem ibi Rcges esse coeperant, anni crant tre- centi sexaginta duo. Etrextunc crat in Iuda, cuius nomen erat Achaz, vel, sicut alii computant, qui ei successitEzechias, qucm quidem constat, optimum ct piissimum regem Romuli regnasse tcmporibus. In ea vero Hebraici populi parte quae appellabatur Israel, regnare cocperat Osce.

C A P. X X 1 1 1.

De Sibylla Erythraea , quae inter alias Sibyllas cognoscitur de Chri* sto evidentia multa cecinisse. Eodcm tempore nonnulli Sibyllam Erythraeam vaticina- tam ferunt. Sibyllas autem Varro prodidit plurcs fuissc , non unam. Haec sanc Erythraea Sibylla quaedam de Christo mani- festa conscripsit: quod etiam nos prius in Latina lingua versi- bus male Latinis et non stantibus legimus, per,nescio cuius in- tcrpretis, imperitiam, sicut post cognovimus. Nam vir clarissi- mus Flaccianus , qui etiam proeonsul fuit , homo facillimae fa- cundiae, multaeque doctrinae, quum de Christo colloqueremur, Graecum nobis codicem protulit, carmina esse diccns Sibyllae Erythraeae, ubi ostendit quodam loco in capitibus versuum or- dinem literarum ita sc habentem , ut hacc in eo verba legeren- tur: Irjnovg XoKJToq Otov vlbq crcor^o, quod est Latine, lesus Christus Dei Filius Salvator. Hi autem versus quorum primae literac istum sensum, quem diximus, reddunt, sicut eos quidam Latinis et [ex] stantibus versibus estinterpretatus,haec continent: K"1 ludicii signuni tcllus sudore madescet. ^l Ec Rex adveniet per saecla futurus : •^ Scilicet in carne praesens ut iudicet orbem. ^ Vndc Deum ccrnent incredulus atque fidclis ^ Celsum cum sanctis, acvi iam termino in ipso. ^ Sic animae cum carne aderunt, quas iudicct ipse. [>* Quum iacct incultus dcnsis in vcpribus orbis. ^D Kciicient simulacra viri, cunctam quoque gazam: t*j Exuret tcrras ignis, pontumque polumque N Inquirens, tetri portas effringct Avcrni. H Sanctorurn sed cnim cunctac lux libcra carni H Tradctur, sontcs actcrnum flamma crcmabit. O Occultos actus rctegens, tunc quisquc loquetur H Sccrcta, atquc Dcus rcserabit pcctora luci.

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 189

© Tunc crit ct luctiis, stridcbunt dcntibus omnes.

bj Eripitur solis iubar, ct chorus intcrit astris.

O Volvctur [Solvctur] coelum, lunaris splendor obibit.

S Dciicict colles, valles cxtollct ab inio.

>S Non erit in rcbus hominum sublimc, vel altum.

S lam acquantur campis montcs, et caerula ponti.

O Omnia ccssabunt, tellus confracta peribit.

^ Sic paritcr fontcs torrentur, fluminaque igni.

t< Sed tuba tum sonitum tristem demittet ab alto

<0 Orbe, gcmens facinus miserum variosque labores:

H Tartarcumque chaos monstrabit tcrra dehiscens.

fej Et coram hie Domino reges sistentur ad unum.

^tj Recidet e coclis ignisque et sulphuris amnis. In his Latinis versibus de.Graeco utcunque translatis, ibi non potuit ille sensus occurrcre, qui fit cum literac, quae sunt in eorum capitibus, connectuntur, ubiXliterainGraeco posira est; quia non potuerunt vcrba Latina inveniri, quae ab eadem litera inciperent, et sententiac convenirent. Hi autem sunt versus tres, quintus et octavus decimus ct nonus decimus. Dcinde si literas, quac sunt in capitibus omnium versuum connectentes, horum trium quae scriptae sunt non legamus , sed pro eis T li- tcram, tanquam in eisdem locis ipsa sit posita, recordemur, ex- primitur in quinque verbis, lesus Christus Dei Filius Salvator: scd cum Gracce hoc dicitur, non Latine. Et sunt versus vi- ginti ct scptem, qui numerus quadratum ternarium solidum rcddit. Tria enim tcr ducta liunt novem. Et ipsa novem si ter ducantur, ut ex lato in altum figura consurgat, ad viginti se- ptem perveniunt. Horum autem Graecorum quinque verborum, quae sunt, Itjaovg Xotorog Qeou vlog ocor/jo , quod est Latine, Icsus Christus Dei Filius Salvator, si primas literas iungas, erit tj(#i^, id cst, piscis, in quo nomine mystice intelligitur Christus, eo quod in huius mortalitatis abysso vclut in aquarum profun- ditatc vivus, hoc cst, sine peccato esse potuerit.

Haec autcm Sibylla sive Erythraea, sive ut quidam magis credunt, Cumea, ita nihil habet in toto carmine suo, cuius exi- gua ista particula est, quod ad deorum falsorum sive fictorum cultum pertineat, quin imo ita etiam contra eos et contra cul- torcs eorum Ioquitur, ut in corum numero deputanda videatur, qui pertinent ad Civitatem Dei. Inserit etiam Lactantius Operi suo quaedam de Christo vaticinia Sibyllae, quamvis non expri- mat euius. Scd quae ipse singillatim posuit, cgo arbitratus sum roniunctim esse ponenda, tanquam unum sit prolixum , quae illcpluracommcmoravitet brcvia. „Inmanusiniquas,inquit,infi-

190 DIVI AVRELII AVGVSTINI

„delium postea veniet : dabunt autcm Deo alapas manibus incestis, „et impurato ore exspuent venenatos sputus: dabit vero ad ver- „bera simpliciter sanctum dorsum. Et colaphos accipiens tace- „bit, ne quis agnoscat, quod verbum, vel unde venit ut inferis „loquatur, et corona spinea coronetur. Ad cibum autem fel, et „ad sitim acetum dederunt: inhospitalitatis hanc monstrabunt „mensam. Ipsa enim insipiens tuum Deum non intellexisti, lu- „dentem mortalium mentibus, sed et spinis coronasti, et horri- „dum fel miscuisti. Templi vero velum scindetur : et medio die „nox erit tenebrosa nimis in tribus horis. Et mortc morietur „tribus diebus somno suscepto: et tunc ab inferis regressus ad „lucem [laetam] veniet primus, resurrectionis principio revo- „catis ostenso." Ista Lactantius carptim per intervalla dispu- tationis suae, sicut ea poscere videbantur, quae probare intcn- derat, adhibuit testimonia Sibyllina, quae nos nihil interponen- tes, sed in unam seriem connexa ponentes, solis capitibus, si tamen scriptores dcinceps ea servarc nonnegligant, distinguen- da curavimus. Nonnulli sane Erythraeam Sibyllam , non Ro- muli, scd belli Troiani tempore fuisse scripserunt.

C A P. XXIV.

Quod regnante Romulo septem Sapientes claruerint, quo tempore de-

cem tribus, quae Israel dicebantur, in captivitatem a Chaldaeis ductae

sunt, idemque Romulus mortuus divino honore donatus est.

. Eodcm Romulo rcgnante Thales Milesius fuisse perhibetur, unus e scptem Sapientibus, qui post theologos Poetas, in qui- bus Orphcus maxime omnium nobilitatus est, JZoqoi appcllati sunt, quod est Latine Sapientes. Per idcm tempus deccm tri- bus , quae in divisione populi vocatae sunt Israel, debellatae a Chaldaeis, et in eas terras captivae ductae sunt, rcmancntibus in ludaca terra duabus illis tribubus, quae nomine ludae voca- bantur, sedcmque regni habebant Hierusalem. Mortuum Ro- mulum, cum et ipse non comparuisset, in deos, quod et vulgo notissimum est, retulerc Romani; quod usque adeo fieri iam desicrat, nec postea nisi adulando, non crrando, factum est temporibus Cacsarum, ut Ciccro magnis RomuJi laudibus tri- buat, quod non rudibus et indoctis temporibus, quando facile homincs fallebantur , sed iam expolitis ct eruditis mcruit hos honorcs; quamvis nondum ciTcrbuerat ac pullulavcrat philoso- phorum subtilis ct acuta loquacitas. Sed etiamsi posteriora tempora deos homines mortuos non institucrunt, tamcn ab an- tiquis institutos colcre ut deos ct habcrc non destitcrunt: quin etiam simulacris, quac vetercs non habcbant, auxcrunt vanac

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 191

• atquc impiae superstitionis illeccbram, id efficientibus immun-

dis in corum cordc dacmonibus, pcr fallacia quoquc oracula

decipicntibus, ut fabulosa ctiam crimina dcorum, quac iam ur~

baniorc sacculo non fingcbantur, per ludos tamen in corundem

falsorum numinum obsequium turpiter agerentur. Regnavit dc-

indc Numa postRomulum, qui cum illam civitatem putavcrit

dcorum profccto falsorum numerositate municndam, in eandem

turbam referri mortuus ipse non mcruit, tanquam ita putatus

sit, coelum multitudine numinum constipasse, ut locum ibi re-

perire non possct. Hoc rcgnante Romac, ct apud Hcbraeos ini-

tio regni Manasse, a quo impio rcgcPropbetaEsaias perhibetur

occisus, Samiam fuissc Sibyllam fcrunt.

CAP. XXV.

Qui pJilfosopJii e?iituerint, regnante apud Romanos Tarquinio Prisco,

apud Hebraeos Sedechia, cum Hierusatem capta est, templum-

que suhversum.

Regnante vero apud Hebraeos Sedccbia, ct apud Romanos Tarquinio Prisco, qui successerat Anco Martio, ductus est ca- ptivus in Babyloniam populus ludaeorum, eversa Hierusalem et teinplo illo a Salomone constructo. Increpantcs cnim eos Pro- plietae dc iniquitatibus ct impietatibus suis, haec eis vcntura praedixcrant, maxime Ieremias, qui etiam numcrum definivit annorum. Eo tempore Pittacus Mitylcnaeus, alius c septem Sa- pientibus, fuisse perhibetur. Et quinque caeteros, qui ut septem numercntur, Thaleti , quem supra commemoravimus, et huic Pittaco adduntur, eo tempore fuisse scribit Eusebius, quo capti- vus Dei populus in Babylonia tenebatur. Hi sunt autem, Solon Atheniensis, Chilo Laccdaemonius, Periander Corinthius, Cleo- bulus Lindius, Bias Prienaeus , Onmes hi septem appcllati Sa- pientes post Poetas theologos clarucrunt, quia genere vitae quodam laudabili praestabant hominibus cacteris, et morum nonnulla praecepta sententiarurn brevitate complexi sunt. Ni- hil autem monumentorum, quod ad literas attinct, postcris re- liqucrunt, nisi quod Solon quasdam legcs Atheniensibus dedisse pcrhibetur: Thales vero physicus fuit, et suorum dogmatum li- bros reliquit. Eo captivitatis ludaicae tempore, ct Anaximan- der, ct Anaximcnes, et Xenophanes physici claruerunt. Tunc et Pythagoras, ex quo coeperunt appellari philosophi.

C A P. XXVI.

Quod eo tempore, quo impletis septuaginta annis Judaeorum est reso- luta captivitas, Romani quoque a dominatu snnt regio liberati.

Per idcm tcmpus Cyrus rcx Persarum, qui etiam Chaldacis

192 DIVI AVRELJI AVGVSTINI

ct Assyriis impcrabat, relaxata aliquanta captivitatc ludaeorum, quinquagiiita millia hominum cx cis ad instaurandum templum regrcdi fecit. A quibus tantum prima coepta fundamina, ct al- tarc constructum est. Incursantibus autem hostibus, nequa- quam progrcdi aedificando valuerunt, dilatumque opus est us- que ad Darium. Per idem tempus etiam illa sunt gcsta, quae conscripta sunt in libro Iudith: quem sane in canone Scriptu- rarum ludaci non recepisse dicuntur. Sub Dario ergo rege Pcr- sarum impletis septuaginta annis, quos Iercinias Propheta prae- dixerat, reddita est Iudaeis soluta captivitatc libcrtas, regnante Romanorum septimo rege Tarquinio. Quo expulso ctiam ipsi a regum suorum dominationc liberi esse cocperunt. Vsque ad hoc tcmpus Prophctas habuit populus Israel: qui quum multi fue- rint, paucorum et apud ludaeos et apud nos canonica scripta retinentur. De quibus me aliqua positurum esse promisi in hoc libro, quum clauderem superiorem, quod iam video cssc fa- cicndum.

C A P. XXVII.

De temporibus Prophetarum, quorum oracula habentur in libris; qui'

que tunc de vocatione Gentium multa cecinerunt , quando Ro-

manum regnum coepit, Assyriumque defecit.

Tcmpora igitur corum, ut possimus advertere, in anteriora paululum rccurramus. In capite libri Osee Prophetae, qui pri- mus in duodecim ponitur, ita scriptum est: Verbum Domini quod facturn est ad Osee in diebus Oziae, et Ioathan, et Achaz, et Ezechiae regum Iuda. Amos quoquc diebus rcgis Oziae prophetasse se scribit: addit etiam Hieroboam regem Israel, qui pcr cosdcm dics fuit. Nec non Esaias filius Amos, sive supra dicti prophctac, sive, quod magis perhibetur, alterius qui non propheta eodem nominc vocabatur, eosdem regcs quatuor quos posuit Osee, in capite libri sui ponit, quorum dicbus se prophe- tassc pracloquitur. Michaeas etiam eadem suae prophetiae com- memorat tcmpora post dies Oziae. Nam trcs qui scquuntur re- ges nominat, quos et Osee nominavit, Ioathan, et Achaz, et Ezechiam. Hi sunt quos codem temporc simul prophctassc cx eorum literis invenitur. HisadiungiturlonaseodcmOziaregerc- gnante, ct loel cum iam rcgnaret loathan, qui successit Oziae. Sed istorum Prophctarum duorum tcmpora in Chronicis, non in eorum libris potuimus invenire, quoniam de suis diebus tacent. Tenduntur autcm hi dics a rcge Latinorum Proca, sivc superi- ore Avcntino, usquc ad rcgem Romulum iam Romanorum, vel ctiam usquc ad rcgni primordia succcssoris cius Numac Pom- pilii. EzccJiias quippe rcx Iuda co usquc rcgnavit; ac pcr hoc

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 193

pcr ca tcmpora isti vclut fontcs prophctiac paritcr cruperunt, quando rcgnum ilcfccit Assjrium, coepitquc Romanum: ut sci- licct queinadmodum rcgni Assyriorum primo tcmpore exstitit Abraham, cui promissioncs apertissimac ficrcnt in eius scminc benedictionis omnium gcntium, ita occidcntalis Babylonis cxordio, qua fucrat Christus imperantc vcnturus, in quo implc- rcntur illa promissa oracula Prophctarum, non solum loqucn- tiuni, vcrum ctiam scribcntium in tantac rci futurae testimo- nium solvcrentur. Cum enim Prophctac nunquam fere defuis- scnt populo Israel, ex quo ibi regcs esse cocpcrunt, in usum tantummodo eorum fucrc, non gcntium. Quando autem ca scri- ptura manifcstius prophctica condcbatur, quae gentibus quan- doquc prodcssct, tunc oportebat inciperet [incipcrej, quando condcbatur hacc civitas, quae gcntibus imperaret.

C A P. XXVIII.

De his quac ad EvangeKum Christi pertinent, quid Osce et Amos pro~

phetaverint.

Osee igitur Propheta, quanto profundius quidem loquitur, tanto opcrosius penetratur. Sed aliquid inde sumendum est, et hic ex nostra promissione poncndum. Et erit, inquit, in loco quo dictum est eis , Non populus meus vos , vocabuntur et ipsi filii Dei vivi. Hoc testimonium propheticum dc vocationc po- puli gcntium, qui prius non pertinebat ad Deum, etiam Apostoli intcllcxerunt. Et quia ipse quoque populus gentium spiritaliter cst in filiis Abrahae, ac per hoc rectc dicitur Isracl, propterea scquitur, ct dicit : Et congregabuntur filii Iuda et filii Israel in idipsum, et ponent sibimet principatum unum, et adscendent a terra. Hoc si adhuc vclimus exponere, eloquii prophctici ob- t indctur sapor. Rccolatur tamen lapis illo angularis , ct duo illi parictes, unus exludacis, alter cx Gentibus; illc nomine filiorum Iuda, iste nomine filiorum Israel, cidcm uni principatui suo in idipsum innitcntes, et adsccndcntes agnoscantur a tcrra. Istos autcni carnales Israclitas, qui nunc nolunt crcdere in Christum, postca credituros, id est, filios eorum, (nam utique isti in suum locum moricndo transibunt,) idem Propheta testa- tur, dicens: Quoniam diebus rnultis sedebunt filii Israel sine rege, sine principe, sine sacrificio, sine altari, sine sacerdotio, sine manifestationibus. Quis non vidcat, nunc sic csseludaeos? Scd quid adiungat, audiamus. Et postea, inquit, revertentur filii lsrael, et inquirent Dominum Deum suum, et David regem suum: et stupescent in Domino, et in bonis ipsius, in novissimis ditbus. Nihil est ista prophctia manifestius, cum [qua] David //. N

J94 DIVI AVRELII AVCVSTINI

regis nomine significatus intelligatur [intclligitur] Christus, qui factus est, sicut dicit Apostolus } ex semine David secundum carnem. Praenuntiavit iste P^uphcta etiam tertio die Christi resurrectionem futuram, sicut eam prophctica altitudinc prae- nuntiari oportcbat, ubi ait: Sanabit nos post biduum, et in die tertio resurgemus. Secundum hoc enim nobis dicit Apostolus: Si resurrexistis cum Christo, quae sursum sunt quaerite. Amos quoque de rebus talibus sic prophetat: Praepara, inquit, te, ut invoces Deum tuum Israel ; quia ecce ego firmans tonitruum, et creans spiritum, annuntians in hominibus Christum suum. Et alio loco : In illa die, inquit, resuscitabo tabernaculum Da- vid quod cecidit , et reaedificabo quae ceciderunt eius, et de- structa eius resuscitabo, et reaedificabo ea, sicut dies saeculi\ ita ut exquirant me residui hominum , et omnes gentes in qui- bus invocatum est nomen meum super eos, dicit Dominus fa- ciens haec.

C A P. XXIX. Quae ab Esaia de Christo et Ecclesia sint praedicta.

Esaias prophcta non est in libro duodecim Prophetarum, qui propterea dicuntur minores, quia sermones eorum sunt bre- ves, in corum comparatione qui maiof es ideo vocantur, quia prolixa vommina condiderunt: ex quibus est hic Esaias, quem propter eadem prophetiae tempora subiungo supradictis duobus. Esaias ergo inter illa quae arguit iniqua, et iusta praeccpit, et peccatori populo mala futura praedixit, etiam de Christo et Ec- clesia, hoc est, de Rege et ea quam condidit Civitate , multo plura quam caeteri prophetavit: ita ut a quibusdam Evangeli- sta, quam Prophcta potius diceretur. Sed propter rationem ope- ris terminandi, unum de multis hoc loco ponam. Ex persona quippe Dei Patris loquens, Ecce, inquit, intelliget puer meus, et exaltabitur, et glorificabitur valde. Quemadmodum stupe- scent super te multi, ita gloria privabitur ab hominibus species tua et gloria tua ab hominibus : ita mirabuntur gentes multae super eum, et continebunt reges os suum: quoniam quibus non est annuntiatum de illo, videbunt' et qui non audierunt, intel- ligent. Domine, quis credidit auditui nostro, et brachium Do- mini cui revelatum est? Annuntiavimus [annuntiabimus] co- ram illo, ut infans, ut radix in terra sitienti: non est species illi, neque gloria. Et vidimus eum, et non habebat speciem, ne- que decorem: sed species eius sine honore, deficiens prae omni- bus hominibus. Homo in plaga positus, et sciens ferre infirmi- tatem: quoniam aversa est facies eius: inhonoratus est, nec magni aestimatus est. Ilic peccata nostra portat, et pro noiis

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 105

dolet: et nos exisiimavi??ius illum esse in dolore, et in plaga, et in afflictione. Ipse autem vulneratus est propter iniquitates no- stras, et infirmatus est propier peccata nostra. Eruditio pa- cis nostrae in eo: livore eius nos sanati sumus. Omnes ut oves erravimus, Jiomo a via sua erravit: et Dominus tradidit illum pro peccatis nostris: et ipse propter quod afflictus est, non aperuit os suum. Jt ovis ad immolandum ductus est , et ut agnus ante eum qui se tondet , sine voce, sic non aperuit os suum. In humilitate iudicium eius sublatum est. Generationem eius quis enarrabit? Quoniam tolletur de terra vita eius. Ab iniquitatihus populi mei ductus est ad mortem. Et dabo mali- gnoa pro sepultura eius, et divites pro morte eius. Quoniam iniquitatem non fecit^ nec dolum in ore suo: et Dominus vult purgare eum de plaga. Si dederitis pro peccato animam ve- stra?n, videbitis semen hngaevu?n: et Dominus vult auferre a dolore animam eius, ostendere illi luce?n, et fo?%mare i?itelle- ctu??i, iustificare iustum bene sei'vientem pluribus: et peccata eoru??i ipse portabit [portavit]. Propterea ipse haereditabit plures, et fortium dividet spolia: propter quod tradita est ad mortem ani??ia eius ; et inter iniquos aesti?natus est , et ipse pcccata multoru??i portavit, el propter peccata eorum traditus est. Hacc dc Christo.

lam vcro de Ecclcsia, quod sequitur, audiamus. Laetare sterilis, inquit, quae nonparis, e?'umpe et clama quae non par- turis: quoniam multi filii dese?'tae magis, quam eius quae ha- bet virum. Dilata locu?n tabernaculi tui, et aulaearum tua?'u??t. \et palos caularum tuaru?n]: fige, noli parcere, prolonga funi- culos tuos, et palos tuos conforta • adhucin dextram et sinistram partem extende. Et se??ien tuum haereditabit gentes; et civi- tates desertas inhabitabis. Ne ti?neas, quoniam confusa es ; neque reverearis, quia exprobrata es: quoniam confusionern ae- te?'nam oblivisceris , et opprobrii viduitatis tuae non eris me- mor. Quonia?n Do?ninus faciens te, Dominus Sabaoth nomen eius: et qui eruit te, ipse Deus Israel universae terrae vocabi- tur, ctc. Vcrum ista sint satis : ct in cis sunt cxponenda non- nulla; sed sufficcre arbitror quae ita sunt aperta, ut etiam ini- mici intclligcrc cogantur inviti.

C A P. XXX.

Quae Michaeas, et Io?ias, et Ioel ?iovo Testa?nento congruentia pro-

phetaverint.

Micliaeas Prophcta Christum in figura poncns cuiusdam inngni montis, hacc loquitur: Erit in novissi??iis diebus mani-

N2

196 DIVI AVRELII AVGVSTINI

festus mons Domini paratus super vertioes montium; et exal- tabitur super colles. Et festinabunt ad eum plebes, gentes ?nul- tae ibunt , et dicent, Venite, adscendamus in montem Domini, et in domum Dei Iacob, et ostendet nobis viam suam, et ibimus in semitis eius: quia ex Sion procedet lex, et verbum Domini ex Hierusalem. Et iudicabit inter plebes multas, et redarguet gentes potentes usque in longinquum. Praedicens iste Propheta et locum in quo natus est Christus, Et tu, inquit, Bethlehem domus Ephrata, minima es, ut sis in millibus Iuda: ex te mihi prodiet dux, ut sit in principem Israel: et egressus eius ab initio, et ex diebus aeternitatis. Propterea dabit eos usque ad tempus parturientis [quo parturiens\ pariet, et residui fratres eius convertentur ad filios Israel. Et stabit, et videbit , et pascet gregem suum in virtute Domini, et in honore no??iinis Domini Dei sui erunt: quoniam nunc magnificabitur usque ad sum- mum terrae.

lonas autcm Propheta, non tam sermone Christum, quam sua quadam passione prophetavit, profecto apertius, quam si cius mortcm ct resurrectioncrn voce clamaret. Vt quid enim exceptus est ventre bclluino , et dic tertio redditus, nisi ut si- gnificarct Christum de profundo inferni die tertio rediturum?

loel omnia quae prophetat, multis verbis compeliit exponi, ut quae pertinent ad Christum et Ecclesiam dilucescant. Vnum tamen, quod etiam Apostoli commemoraverunt, quando in con- grcgatos credentcs Spiritus sanctus, sicut a Christo promissus fuerat, desupcr venit, non practcrmittam. Et erit, inquit, post haec, et ejfundam de Spi?'itu meo super omnem carne?n : et pro- phetabunt filiivest?'i et filiaevestrae ; et senioresvestri so??mia- bunt , et iuvenes vest?'i visa videbunt: et quidem in se?'vos ??ieos et ancillas meas in illis diebus effundam de Spiritu ?neo.

C A P. XXXI.

Quae in Abdia, in Naiim, et Ambacu de salute mundi in Christo prae-

nuntiata reperiantur.

Trcs Prophetae de minoribus, Abdias, Naiim, et Ambacum, nec sua tempora dicunt ipsi, ncc in Chronicis Euscbii ct Hicro nymi, quando prophetaverint , invenitur. Abdias cnim positus est quidcm ab eis cum Michaea, sed non eo loco, ubi notantur tcmpora, quando Michaeam prophetasse, ex cius litcris constat: quod errore ncgligenter describentium labores alicnos cxistimo contigisse. Duos vero alios commcmoratos in codicibus Cliro- nicorum quos habuimus , non potuimus invcnire: tamen quia canonc continentur, ncc ipsi oportct practercantur a nobis.

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 197

Abdias, quantum ad scripturam cius attinct, omnium brcvissi- inus Prophctarum, adversus Idumaeam loquitur, gcntcm scilicct Esau, cx duobus gcminis filiis Isaac, ncpotibus Abrahac, maio- ris illius rcprobati. Porro si Idumacam modo locutionis, quo iil- tclligitur a partc totum, accipiamus positam cssc pro gcntibus: de Christo agnosccre possumus, quod ait intcr caetcra: In monte \montem\ autem Sion erit salus, et erit sanctum. Et paulo post in fine ipsius prophetiac: Ed adscendent, inquit, re- salvati ex monte Sion, ut defendant montem Esau, et erit Do- mino regnum. Apparct quippe, id esse completum, cum resal- vati ex monte Sion, id cst, cx ludaca credentcs in Christum, qui praccipue agnoscuntur Apostoli, adsccnderunt, ut defcnde- rcnt montem Esau. Quomodo defcndcrent, nisi pcr Evangclii praedicationem salvos facicndo eos qui crediderunt, ut eruc- rentur de potcstate teucbrarum, ct transfcrrentur in rcgnum Dei? Quod consequcnter cxprcssit addcndo , Et erit Domino regnum: Mons cnim Sion Iudaeam significat, ubi futura prae- dicta cst salus, ct sanctum, quod est Christus Iesus. Mons vero Esau Idumaca cst, per quam significata est Ecclcsia gcntium, quam dcfendcrunt, sicut exposui , rcsalvati ex monte Sion, ut cssct Domino rcgnum. Hoc obscurum erat, ante quam fierct: scd factum quis non fidelis agnoscat?

Naiim vero Propheta, imo per illum Deus, Exterminabo, in- quit, sculptilia et conflatilia: ponam sepulturam tuam: quia veloces ecce super montes pedes evangelizantis, et annuntiantis pacem. Celebra Iuda dies festos tuos, redde vota tua: quia iam non adiicient ultra, ut transeant in vetustatem. Consummatum est, consumtum est, ablatum est. Adscendit, qui insufflat infa- ciem tuam, eripiens ex tribulatione. Quis adscenderit ab infc- ris, ct insuftlavcrit in facicm ludae, hoc est, Iudacorum disci- pulorum Spiritum sanctum, rccolat, qui mcminit Evangclium. Ad novum enim Testamcntum pertinent, quorum dies fcsta ita spiritalitcr innovantur, ut in vctustatem transire non possint. Porro pcr Evangclium cxtcrminata sculptilia ct conflatilia, id cst, idola dcorum falsorum, ct oblivioni tanquam sepulturae tra- dita iam videmus ; et hanc etiam in hac rc prophetiam complc- tam essc cognoscimus.

Ambacum dc quo alio, quam dc Christi fidventu, qui futurus fuerat,intclligitur diccre, Et respondit Dominus ad me,etdixit, Scribe visum aperte in buxo ; ut assequatur qui legit ea: quia adhuc visio ad tempus, et orietur in fine, et non invacuum ibit: si tardaverit , susline eum; quia veniens veniel , et non morabitur?

198 DIVI AVRELH AVGVSTIM

C A P. XXXII.

De prophetia quae in Oratione Ambacu et Canlico continelur. In Oratione autem sua cum Cantico, cui nisi Domino Chri- sto dicit, Domine, audivi auditionem tuam, et timui; Domine, consideravi opera tua, et expavi? Quid enirn hoc est, nisi prac- cognitae, novae, ac repentinae salutis hominum ineffabilis ad~ miratio? In medio duorum animalium cognosceris: quid est, nisi aut in medio duorum Testamentorum, aut in medio duo- rum latronum , aut in medio Moysi et Eliae cum eo in monte sermocinantium? Dum appropinquant anni, cognosceris, in adventu temporis ostenderis: [hoc quia per se patet, non est exponendum; quod vero scquitur, exponendum,] nec cxpo- nendum est. In eo dum conturbata fuerit anima mea, in ira misericordiae memor eris: quid est, nisi quod ludaeos in se transliguravit, quorum gentis fuit, qui cum magna ira turbati crucifi^erent Christum, ille misericordiae mcmor dixit: P#- ter ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt? Deus de Theman veniet^ et sanctus de monte umbroso et condenso. Quod hic dictum est, de Theman veniet, alii interpretati sunt ab Austro, vel ab Africo: per quod significatur meridies, id est, fervor caritatis et splendor veritatis. Montem vero umbrosum atque condensum, quatnvis multis modis possit intelligi, libentius ac- ceperim Scripturarum altitudincm divinarum, quibus propheta- tus est Christus. Multa quippc ibi umbrosa atque condensa sunt, quae mentem quaerentis exerceant. Inde autem vcnit, quum ibi eum, qui intelligit, invenit. Operuit coelos virtus eius, et laudis eius plena est terra: quid est , nisi quod etiam inPsalmo dicitur: Exaltare super [omnes] coelosDeus,et super omnem terram gloria tua? Splendor eius ut lumen erit: quid cst, nisi fama eius credentes illuminabit? Cornua in manibus eius sunt : quid est, nisi trophaeum crucis? Et posuit caritatevi Jirmam fortitudinis suae : nec exponendum est. Ante faciem eius ibit verbum, et prodiet in campum post pedes eius: quid est, nisi quod ct ante quam huc veniret, praenuntiatus est ; et postea quam hinc reversus est, annuntiatus est ? Stetit , et terra commota est: quid est, nisi stetit ad subveniendum; et terra commota est ad credcndum? Respexit, et tabuerunt gen- tes: hoc est, misertus cst, ct fecit populos pocnitcnrcs. Con- triti sunt montes violentia: hoc cst, vim facicntibus miraculis, elatorum contrita cst supcrbia. Deflaxerunt colles aeternales: hoc est, humiliati sunt ad tempus, ut crigercntur in acternum. Ingressus aeternos eius pro laboribus vidi : hoc cst, non sinc mcrccde acternitatis laborcm caritatis adspcxi. Tabernacula

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 199

Aethiopum expavescent , et tahernacula terrae Madian: hoc cst, gcntcs rcpente pcrtcrritac nuntio mirabilium tuorum, ctiani quac non sunt in iurc Romano, crunt in populo Christiano. Xumquid in fhiminibus iratus es Domine, aut in fluminibus fu- ror tuus, vel i?i mari impetus tuus? Hoc ideo dictum cst, quia non vcnit nunc ut iudicet mundum, sed ut salvctur mundus per ipsum. Quia aihcendes super equos tuos, et equitatio tua sa- lua: hoc cst, Evangclistae tui portabunt te , quia reguntur a tc; et Evangclium tuuin salus est cis, qui crcdunt in tc. In- tendens intendes arcum tuum super sceptra, dicit Dominus : hoc est, comminabcris iudicium tuum etiam regibus terrae. Flu- minibus scindetur terra: hoc est, influentibus sermonibus pracdicantium tc, aperientur ad confitendum hominum corda, quibus dictum est, Scinditc corda vestra, et non vestimenta. Quid cst , Videbunt te, et dolebunt populi, nisi ut lugendo sint beati? Quid est, Dispergens aquas incessu, nisi ambulando in eis qui te usqucquaque annuntiant, hac atque illac dispergis fluenta doctrinac? Quid est, Abyssus dedit vocem suam? An profunditas cordis humani quid ei videretur expressit? Altitudo phantasiae suae: tanquam versus superioris est expositio; al- titudo enim est abjssus. Quod autcm nit,phantasiae suae, sub- audiendum est, vocem dedit: hoc est, quod diximus, quid ei videretur cxprcssit. Phantasia quippe visio est, quam non te- nuit, non opcruit, sed confitcndo cructavit. Elevatus est sol, et luna stetit in ordine suo: hoc est, adscendit Christus in coe- lum, ct ordinata cst Ecclesia sub regc suo. In lucem iacula tua ibunt : hoc cst, non in occultum, sed in manifcstum verba tua mittentur. In splendorem coruscationis armorum tuorum: subaudiendum est, iacula tua ibunt. Dixerat cnim suis, Quae dico vobis in tenebris, dicite in lumine. ln comminatione mi- norabis terram: id cst, comminando humiliabis homines. Et infurore deiicies gentes: quia cos qui se exaltant, vindicando collidcs. Existi in salutem populi tui, ut salvos faceres Chri- stos tuos • misisti in capita iniquorum mortem : nihil horum est exponcndum. Excitasti vincula usque ad collum. Et bona hic possunt intelligi vincula sapicntiac, ut iniiciantur [vincian- tur] pedes in compedcs cius , et collum in torquem eius. Prae- cidisti in stupore mentis: subaudiamus, vincula: excitavit cnim bona, praecidit mala, de quibus ei dicitur, Disrupisti vincula weu: cthoc instupore mentis, id cst, mfrabilitcr. Capita poten- iium movebuntur in ea: in ca scilicct admiratione. Adaperient morsus suos , sicut edens pauper absconse. Potcntcs cnim qui- dam ludacorum vcnicbant ad Dominum facta cius et vcrba mi-

200 DIVI AVRELII AVGVSTINI

rati, ct csurientcs panem doctrinae manducabant absconsc pro- pter metum Iudaeorum, sicut eos prodidit Evangclium. Et im- misisti in mare equos tuos turbantes aquas multas: quae nihil sunt aliud, quam populi multi. Non cnim alii timore convcr- terentur, alii furore persequerentur, nisi omnes turbarentur Observavi, et expavit venter meus a voce orationis labiorum meorum: et introivit tremor in ossa mea, et subtus me turbata est habitudo mea. Intcndit in ea quae diccbat, et ipsa sua cst oratione pertcrritus, quam prophetice fundebat, et in qua futura cernebat. Turbatis enim populis multis , vidit imminentes Ec- clesiae tribulationes, continuoque se membrum eius agnovit, atque ait, Requiescam in die tribulationis : tanquam ad cos pertinens, qui sunt spe gaudentcs, in tribulatione patientes. Vt adscendam, inquit, in populum peregrinationis meae: rc- cedens utique a populo maligno carnalis cognationis suac, non pcregrinante in hac tcrra, neque supernam patriam requirente. Quoniam ficus , inquit, non afferet fructus, et non erunt nati- vitates in vineis: mentietur opus olivae, et campi non facient escam. Defecerunt ab esca oves, et non supersunt in praese- pibus boves. Vidit cam gcntem, quac Christum fuerat occi- sura, ubertatcm copiarum spiritalium pcrdituram, quas per tcrrcnam foecunditatem more prophetico figuravit. Et quia iram Dci talem propterea passa est illa gens, quiaDei ignorans iustitiam , suam voluit constituere , iste continuo , Ego autem, inquit, in Domino exsultabo, gaudebo in Deo salutari meo. Dominus Deus meus virtus mea, statuet pedes meos in consum- mationem: super excelsa imponet me, ut vincam in cantico eius, scilicet illo cantico, de quo similia quaedam dicuntur in Psal- mo: Statuit supra petram pedes meos, et direxit gressus meos, et immisit in os meum canticum novum, hymnum Deo nostro. Ipse crgo vincit in cantico Domini, qui placet in eius laude, non sua: ut qui gloriatur, in Domino glorietur. Melius au- tcm mihi videntur quidam codices habere, Gaudebo in Deo Iesu meo, quam hi qui volcntes id Latine ponerc, nomcn ipsum non posucrunt, quod cst nobis amicius ct dulcius nominare.

C A P. XXXIII.

De Christo et vocatione gentium quae Ieremias et Sophonias prophe- tico Spiritu sint praefati.

Icrcmias Propheta dc maioribus cst, sicut Esaias; non de minoribus, sicut caeteri, de quorum scriptis nonnulla iam posui. Prophetavit autem rcgnante losia in Hicrusalcm, et apud Romanos Anco Martio , iam propinquantc captivitatc

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 201

ludaeorum. Tctcndit autcm prophetiam suam usque ad quin- tum mensem captivitatis : sicut in cius litcris invenimus. So- phonias autcm unus dc minoribus adiungitur ci. Nam et ipse in diebus Iosiac prophctassc sc dicit : sed quo usquc, non dicit. Prophctavit ergo Icrcmias, non solum Anci Martii, vcrum etiam Tarquinii Prisci tcmporibus, quem Romani habucrunt quintum rcgem. Ipsc enim , quando cst illa captivitas facta , regnare iam cocperat. Prophctans ergo de Christo Icrcmias, Sjnritus, inquit, oris nostri Dominus Christus captus est in peccatis no- stris: sic brcvitcr ostendens, et Dominum nostrum Christum, ct passum essc pro nobis. Itcm alio loco: Hic Deus meus, in- quit, et non aestimabitur alter ad eum: qui invenit omnem viatn prudentiae, et dedit eam Iacob puero suo, et Israel dile- cto suo: post haec in terra [terris] visus est, et cum homini- bus conversatus est. Hoc testimonium quidam non leremiae, sed scribae eius adtribuunt, qui vocabatur Baruch: sed Ieremiae cclcbratius habctur. Rursus idem Propheta dc ipso: Ecce, in- quit, dies veniunt , ait Dominus , et suscitabo David germen iustuiti, et regnabit rex, et sapiens erit, et faciet iudicium et iustitiam in terra. In diebus illis salvabitur Iuda , et Israel habitabit confitenter : et hoc est nomen quod vocabunt eum, Dominus iustus noster. De vocationc etiam gentium , quae futura fucrat, et eam nunc impletam ccrnimus, sic locutus est: Domine Deus ?neus et refugium meum in die malorum: ad te gentes venient ab extremo terrae, et dicent, Vere mendacia co- luerunt patres nostri sitnulacra, et non est in illis utilitas Quia vero non erant cum agnituri ludaci, a quibus eum et oc- cidi oportebat, sic idem Prophcta significat : Grave cor per om- nia, et homo est, et quis cognoscet eum ? Huius est etiam illud quod in libro decimo septiino posui de Testamcnto novo, cuius est mediator Christus. Ipsc quippe Icrcmias ait: Ecce diesve- niunt , dicit Dominus, et consummabo super domum Iacob Te- stamentum novum: ct cactcra quac ibi lcguntur.

Sophoniac autcm Prophetae, qui cum Icrcmia prophctabat, hacc pracdicta de Christo interim ponam : Exspecta me, dicit Dotninus, in die resurrectionis rneae, infuturum: quia iudi- cium meum , ut congregem gentes , et colligam regna. Et ite- rum: Horribilis, inquit, Dominus super eos9 et exterminabit omnes deos terrae; et adorabit eum vir de loco suo, omnes in- sulae gentium. Et paulo post: Tunc, inquit, transvertam in jiopulos linguam, et progenies eius, ut omnes invocent nomen Domini, et serviant ei sub uno iugo; a finibus fluminum Ae- thiopiae afferent mihi hostias. In illo die non confunderis ex

£02 DIVI AVREI',11 AVGVSTIM

omnibus adifiventionibus tuis, quas impie egisti in me: quia tunc auferam abs te pravitates iniuriae tuae : et iam non ad- iicies, ut rnagnificeris super montem sanctum meum: et sub- relinquam in te populum mansuetum et humilem; et verebun- tur a nomine Domini, qui reliqui fuerint lsrael. Hae sunt rcliquiae , de quibus alibi prophetatur, quod Apostolus etiam commeniorat: Si fuerit numerus filiorum Israel sicut arena maris, reliquiae salvae fient. Hae quippe in Christum illius gentis reliquiae credidcrunt.

C A P. XXXIV.

De prophelia Danielis et Ezechielis , quae in Christum Ecclesiamque

concordat.

In ipsa porro Babyloniae captivitate prius prophetaverunt Daniel et Ezechicl, alii scilicet duo ex Prophetis maioribus. Quorum Daniel etiam tempus, quo venturus fuerat Christus at- que passurus , numero definivit annorum: quod longum cst computando monstrare, et ab aliis factitatum est ante nos. De potestate vero eius et gloria , sic loquutus est: Videbam, in- quit, in visu noctis, et ecce cum nubibus coeli utfilius hominis veniens erat , et usque ad vetustum dierum pervenit ; et in con- spectu eius praelatus est; et ipsi datus est principatus, et ho- nor, et regnum: et omnes populi, tribus et linguae ipsi ser- vient. Potestas eius , potestas perpetua, quae non transibit ; et regnum eius non corrumpetur.

Ezechiel quoque more prophctico per David Christum si- gnificans, quia carnem de David semine assumsit; propter quam formam servi, qua factus cst homo, etiam servus Dei di- eitur idem Dei Filius; sic eum prophetando praenuntiat ex persona Dei Patris : Etsuscitabo, inquit, super pecora mea pastorem unum qui pascat ea, servum meum David: et ipse pascet ea, et ipse erit eis in pastorem. Ego autem Dominus ero eis inDeum, servus meus David princeps in medio eorum: ego Dominus locutus sum. Et alio loco: Et rex, inquit, unus erit omnibus imperans : et non erunt ultra duae gentes, nec di- videntur amplius in duo regna : neque polluentur ultra in ido- lis suis , et abominationibus suis , et in cunctis iniquitatibus suis. Et salvos eos faciam de universis sedibus suis , in quibus peccaverunt , et rnundabo eos : et erunt mihi populus, et ego ero illis Deus: et servus meus David rex super eos , et pastor unus erit omnium eorum.

DE CIViTATE DEI LIB. XVIII. 203

C A P. XXXV.

De trium Prophetarum vaticinio, id est , Aggaei , Zachariae , et

Malachiae.

Rcstant tres minorcs Prophctae, qui prophetavcrunt in fine captivitatis , Aggacus, Zacharias, Malachias. Quorum Aggaeus Christum ct Ecclcsiam liac apertius brevitate prophctat: Haec dicit DominuS exerciluum: Adhuc unum modicum est> et ego commovebo coelum, et terram, et mare, et aridam, et movebo omnes gentes; et veniet desideratus cunctis gentibus. Haec prophctia partim iain complcta ccrnitur, partim speratur in fine complcnda. Movit cnim coclum Angelorum et siderum testimo- nio, quando incarnatus cst Christus Movit tcrram ingenti mi- raeulo, dc ipso virginis partu. Movit mare ct aridam, quum et in insulis ct in orbe toto Christus annuntiatur. Ita moveri om- ncs gentes vidcmus ad fidem. tam vero quod sequitur, Et ve-> niet dcsideralus cunctis gentibus, dc novissimo cius exspecta- tur advcntu. Vt cnim desidcratus essct exspcctantibus, prius oportuit cum dilcctum esse credcntibus.

Zacharias de Christo et Ecclcsia, Exsulta, inquit, valde fdiu Sion , iubila filia Hierusalem : ecce Rex tuus veniet tibi, iustus, et Salvator; ipse pauper , et adscendens super asinam, et super pullum fdium asinae : et potestas eius a mari usque ad mare, et a ffuminibus usque ad fines terrae. Hoc quando factum sit, ut Dominus Christus in itinere iumento huius gene- ris uteretur, in Evangelio legitur: ubi ct hacc prophctia com- mcmoratur cx partc, quantum illi loco suiticere visum est. Alio loco ad ipsum Christum in Spiritu prophctiae loquens dc remissione pcccatorum per cius sanguincm , Tu quoque, inquit, in sanguine testamenti tui emisisti vinctos tuos de lacu, in quo non est aqua. Quid pcr hunc lacum velit intelligi, possunt di- versa scntiri, etiam secundum rectam fidem. Mihi tamen vide- tur, non co significari melius , nisi humanac miseriae siccam. profunditatcm quodam modo et sterilcm, ubi non sunt flucnta iustitiae, sed iniquitatis lutum. De hoc quippe etiam in Psal- mo dicitur : Et eduxit me de lacu miseriae, et de luto limi.

Malachias prophetans Ecclcsiam, quam pcr Christum iam ccrnimus propagatam, ludaeis apertissimc dicit ex pcrsonaDci: j\on est mihi voluntas in vobis, et munus nonsuscipiam demanu vestra. Ab ortu enim solis usque ad occasum, magnum est no^ men meum in gentibus, et in omni loco sacrificabitur et offere- tur nomini meo oblatio munda: quia magnum nomen meum in gcntibus, dicit Dominus. Hoc sacrilicium per saccrdotium Christi sccundum ordincm Mclchisedec, cum in omni loco a so-

204 DIVI AVRELII AVGVSTINI

lis ortu usque ad occasumDeo iam videamus offerri, sacrificium autem ludaeorum, quibus dictum cst, Non est mihi voluntas in vobis, nec accipiam de manibus vestris ?nunus, cessasse negare non possunt; quid adhuc exspectant alium Christum, quum hoc quod prophctatum legunt ct impletum vident, impleri non po- tuerit, nisi pcr ipsum? Dicit enim paulo post de ipso cx per- sona Dei: Testamentum meum erat cum eo vitae et pacis: et dedi ei ut timore timeret ?ne, et afacie nominis mei reverere- tur. Lex ve?'itatis erat in ore ipsius, in pace dirigens ambula- vit mecum, et multos convertit ab iniquitate: quonia?n labia sacerdotis custodient scientiam, et legem inquirent ex ore eius; quonra??i angelus Do?nini o?nnipotentis est. Nec mirandum est, quia omnipotcntis Dei angelus dictus est Christus lesus. Sicut cnim servus propter formam servi, in qua venit ad homines; sic ct angelus propter Evangelium, quod nuntiavit homini- bus. Nam si Graeca ista interprctemur, et Evangelium bona nuntiatio est, et angelus nuntius. De ipso quippe iterum dicit, Ecce mittam angelum ?neum , et prospiciet viam ante faciem ??ieam: et subito veniet in te?nplu?n suu?n Do?ninus quem vos quaeritis , et angelus testame?iti quem vos vultis. Ecce venit, dicit Dominus omnipotens: et quis sustinebit diem introitus eius? aut quis resistet in adspectu eius? Hoc loso et primum ct sccundum Christi praenuntiavit adventum: prinium scilicet, de quo ait, Et subito veniet in templum suum; id cst, in car- nem suam, de qua dixit in Evangelio, Solvite templum hoc, et in triduo resuscitabo illud : secundum vero, ubi ait: Ecce ve- nit, dicil Dominus o?nnipotens , et quis sustinebit die?n introi- tus eius, aiit quis resistet in adspectu eius% Quod autem dicit, Do?ni?ius que?n vos quaeritis , et angelus testamenti quem vos #wfa?s: significavitutiquectiamludaeossccundumScripturas quas legunt, Christum quaercre, et vclle. Sed multi eorum, quem quaesierunt ct voluerunt, venisse non agnoverunt, excoecati in cordibus suis praecedentibus meritis suis. Quod sane hic nominat testamcntum, vel supra, ubi ait, Testamentum meu?n erat cum eo: vel hic, ubi eum dixit angelum testamenti: no- vum procul dubio Testamentum dcbcmus accipere: ubi scmpi- terna; nonvctus, ubi temporalia sunt promissa: quae pro magno habcntes plurimi infirmi, etDeo vcro talium rerum mer- cede servientcs, quando vidcnt cis impios abundare, turbantur. Propter quod idcni Propheta, ut novi Tcstamcnti beatitudincm aeternam , quae non dabitur nisi bonis, distingucret a vctcris tcrrena felicitatc, quae plcrumquc datur ct malis: Ingravastis, inquit, super ??ie verba vestra, dicil Do??iinus , el dixistis, In

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 205

quo detraximus de te? Dixistis, Vanuz est omnis, qui servit Deo; ct quid plus, quia custodivimus observationes eius, et quia ambulavimus supplicantes ante faciem Domini omnipoten- tis ? Et nunc nos beatificamus alienos , et reaedificantur om- nes qui faciunt iniqua: et adversati sunt Deo, et salvi facti sunt. Haec oblocuti sunt, qui timebant Dominum, unusquisque ad proximum suum: et animadvertit Dominus, et audivit: et scripsit librum memoriae in conspectu suo, eis qui timent Do- minum, et reverentur nomen eius. Isto libro signilicatum cst Tcstamentum novum, Deniquc quod scquitur, audiamus: Et erunt mihi, dicit Dominus omnipotens , in diem \die\, qua egofacio, in acquisitionem; et eligam eos, sicut homo eligit filium suum servientem sibi: et convertemini, et videbitis in- ter iustum et iniustum, et inter servientem Deo, et non servien- tem. Quoniam ecce dies venit ardens sicut clibanus, et concre- mabit eos: et erunt omnes alienigenae , et omnes facientes ini- quitatem stipula, et incendet illos dies qui adveniet, dicit Do- minus omnipotens : et non derelinquetur eorum radix, neque sarmentum. Et orietur vobis timentibus nomen meum, sol iu- titiae: et sanitas in pennis eius: et exibitis, et exsultabitis sicut vituti ex vinculis resoluti; et conculcabitis iniquos, et erunt cinis sub pedibus vestris in die, in quo ego facio, dicit Dominus omnipotens. Hic est qui dicitur dies iudicii: de quo suo loco, si Dcus voluerit, loquemur uberius.

C A P. XXXVI.

De E&dra et libris Machabaeorum. Post hos trcs Prophetas, Aggaeum, Zachariam, Malachiam, pcr idem tempus libcrationis populi ex Babylonica servitutc scripsit etiam Esdras, qui magis rerum gestarum scriptor est habitus, quam prophcta: sicuti est ct libcr, qui appellatur Esther : cuius res gcsta in laudem Dei non longe ab his tem- poribus invenitur : nisi forte Esdras in eo Christum prophe- tassc intclligendus est, quod inter iuvenes quosdam orta quae- stione, quid amplius valcret in rehus; cum reges unus dixis- set, alter vinum, tertius muliercs, quac plerumque regibus im- pcrarent: idem tamcn tertius veritatem super omnia demon- stravit esse victricem. Consulto autcm Evangclio , Christum cognoscimus esse veritatcm. Ab hoc tempore apud ludacos rc- srituto templo, non reges, sed principes fuerunt usquc ad Ari- stobolum : quorum supputatio temporum non in Scripturis san- ctis, quae canonicae appellantur, scd in aliis invenitur, in qui- bus sunt et Machabacorum libri, quos non ludaci, scd Ecclcsia

206 DIVI AVRELII AVGVSTINI

pro canonicis habct, propter quorundam Martyrum passiones vchcmentes atque mirabiles, qui antc quam Christus vcnisset in carnem, usque ad mortcm pro Dci lege certaverunt, ct mala gravissima atque horribilia pertulcrunt.

C A P. XXXVII.

Quod prophetica auctoritas omni origine gentilis philosophiae inve-

niatur antiquior.

Tempore igitur Prophetarum nostrorum, quorum iam scri- pta ad notitiam fere omnium gentium pervenerunt, philosophi gcntium nondum erant, qui hoc etiam nomine vocarentur, quod coepit a Samio Pythagora, qui eo tempore , quo Iudaeorum so- luta est captivitas, coepit exccllere atque cognosci. Multo ergo magis caeteri philosophi post Prophetas reperiuntur fuissc. Nam ipsc Socrates Athcniensis, magister omnium qui tunc ma- xime claruerunt, tenens in ea parte, quae moralis vel activa di- citur, principatum , post Esdram in Chronicis invenitur. Non multo post etiam Plato natus est , qui longe caeteros Socratis discipulos antciret. Quibus si addamus ctiam supcriores, qui nondum philosophi vocabantur, scptcm scilicet Sapientes , ac deinde physicos qui Thaleti successerunt, in perscrutanda na- tura rcrum studium cius imitati, Anaximandrum scilicet et Ana- ximencm ct Anaxagoram , aliosque nonnullos , ante quam Py- thagoras sc philosophum primus profiteretur, nec illi Prophetas nostros universos temporis antiquitate praecedunt: quando qui- dem Thalcs, post quem caeteri fuerunt, regnante Romulo cmi- nuisse [cmicuisse] fertur, quando defontibuslsrael ineis litcris, quae toto orbe manarent, prophetiae flumen crupit. Soli igitur illi theologi poetae, Orpheus, Linus, Musaeus, et si quis alius apud Graecos fuit, his Prophetis Hebraeis, quorum scripta iri auctoritate habemus, annis reperiuntur priorcs. Sed nec ipsi vcrum thcologum nostrum Moysen, qui unum verum Deum ve- raciter praedicavit, cuius nunc scripta in auctoritatis canone prima sunt, tempore praevenerunt : ac per hoc quantum ad Graecos attinct, in qua lingua litcrae huius saeculi maxime fer- bucrunt, nihil habcnt unde sapientiam suam iactent, quo reli- gione nostra, ubi vera sapientia est, si non superior, saltem vidcatur antiquior. Verum, quod fatendum est, non quidem in Graecia, sed in barbaris gentibus, sicut in Aegypto, iam fuerat ante Moyscn nonnulla doctrina, quac illorum sapientia dicere- tur: alioquin non scriptum csset in libris sanctis, Moyscn cru- ditum fuissc omni sapicntia Aegyptiorum, tunc utiquc quando il)i natus cst, ct a filia Pharaonis adoptatus atquc nutritus,

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 207

etiam liberaliter educatus cst. Scd ncc sapientia Acgyptiorum sapicntiam Prophctarum nostrorum tcmpore antecedere potuit, quando quidcm ct Abrahaai prophcta fuit. Quid autem sapicn- tiae esse potuit in Acgypto, antc quam eis Isis, quam mortuam tanquam dcam magnam colendam putaverunt, litcras traderet? Isis porro Inachi filia fuissc proditur, qui primus regnarc coe- pit Argivis, quando Abrahae iam ncpotcs rcpcriuntur cxorti.

C A P. XXXVIII.

Quod quaedam sanctorum scripta ecclesiaslicus canon propter nimiam non receperit vetustatem, nejper occasionem eorum falsa veris

insererentur.

lam vcro si longc antiquiora repetam, et ante illud grandc diluvium noster erat utique Noe patriarcha, quem prophetam quoque non immerito dixerim: si quidcm ipsa arca quam fecit, in qua cuin suis cvasit, prophctia nostrorum temporum fuit. Quid Enoch septimus ab Adam, nonnc etiam in canonica epi- stola Apostoli ludac prophetasse praedicatur? Quorum scripta ut apud Iudacos ct apud nos in auctoritate non essent, nimia fccit antiquitas, propter quam videbantur habcnda csse suspe- cta, ne profcrrcntur falsa pro veris. Nam ct proferuntur quae- dam quae ipsorum csse dicantur ab cis qui pro suo sensu pas- sim, quod volunt, credunt. Sed ea castitas canonis non recepit, non quod eorum hominum, qui Deo placuerunt, rcprobctur au- ctoritas, sed quod ista esse non credantur ipsorum. Nec mirum dcbct videri, quodsuspecta habentur, quaesubtantaeantiquitatis nomine profcruntur ; quando quidcm in ipsa historia regum luda [ludae] et rcgum Israel, quae res gestas continet, de quibus ci- dem Scripturae canonicac credimus, commemorantur plurima, quae ibi non explicantur, et in libris aliis invcniri dicuntur, quos Prophetae scripserunt, et alicubi eorum quoquc Propheta- rum nomina non tacentur; ncc tamen invcniuntur in canone, quem recepit populus Dci. Cuius rei, fateor, causa mc latet; nisi quod cxistimo, etiamipsos, quibus ea quae in auctorita- te religionis esse deberent, sanctus utique Spiritus revelabat, alia sicut homines historica diligentia, alia sicut Prophctas in- spiratione divina scriberc potuissc; atquc haec ita fuisse di- stincta, ut illa tanquam ipsis, ista vcro tanquam Dco per ipsos loquenti, iudicarentur esse tribuenda; ac sic illa pertinerent ad ubcrtatein cognitionis, haec ad religionis auctoritatcm: in qua auctoritate custoditur canon, practer quem si qua iam etiam sub nomine veterum Prophetarum scripta proferuntur, nec ad ipsam copiam scientiae valent, quoniam utrum eorum sint, quo-

208 DIVI AVRELII AVGVSTINI

rum cssc dicuntur, incertum cst; et ob hoc eis non adhibetur fides , maxime his in quibus etiam contra fidem librorum cano- nicorum quaedam leguntur, propter quod ca prorsus non csse apparet illorum.

C A P. XXXIX.

De Hebraicis lileris, quae nunquam in suae linguae proprielale non

fuerint.

Non itaque credendum cst, quod nonnulli arbitrantur, He- braeam tantum linguam per illum qui vocabatur Hcber, unde Hebraeorum vocabulum est, fuisse servatam, atque inde pervc- nissc ad Abraham, Hebraeas autem literas a lcgc eoepissc, quae data est perMoyscn; scd potius per illam succcssionem patruin, memoratam linguam cum suis litcris custoditain. Denique Moy- ses in populo Dei constituit, qui docendis literis pracessent, prius quam divinae legis ullas literas nossent. Hos appeJIat Scriptura /Qa^fiavotiaa/ijo/Hg , qui Latine dici possunt litera- rum inductores vel introductores, eo quod eas inducant quodam modo in corda disccntium, vel in cas potius ipsos quos docent. Nulla igitur gens de antiquitate sapientiae suae super Patriarchas ct Prophetas nostros, quibus inerat divina sapicntia, ulla se va- nitate iniqua iactavcrit; quando nec Aegyptus invenitur , quae solet falso et inaniter de suarum doctrinarum antiquitate glo- riari, qualicunque sapientia sua Patriarcharum nostrorum tem- porc praevenissc sapientiam. Ncquc enim quisquam dicere au- debit, mirabilium disciplinarum eos peritissimos fuisse, ante quam literas nossent, id cst, ante quam Isis eo venisset, easque ibi docuissct. Ipsa porro eorum memorabilis doctrina, quac ap- peliata est sapientia, quid erat, nisi maxime astronomia, et si quid aliud talium disciplinarum magis ad exercenda ingenia, quam ad illurninandas vera sapicntia mcntes valere solet? Nam quod attinet ad philosophiam, quae se docere profitetur aliquid, unde fiant homines beati, circa tempora Mercurii, quem Tris- megistum vocaverunt, in illis tcrris eiusmodi studia claruerunt: longe quidem ante sapientes vel philosophos Graeciac, sed ta- mcn post Abraham, ct Isaac, et Iacob, et loseph; nirnirum etiarft post ipsum Moysen. Eo quippe tcmporc, quo Moyscs natus cst, fuisse repcritur Atlas ille magnus astrologus , Promethei fra- ter, maternus avus Mcrcurii maioris, cuius nepos fuit Trismc- gistus iste Mcrcurius.

C A P. X L.

Dc Aegypliorum mcndacissima vaniiale, quae antiquitali scienliae

suae centum millia adscribil annorum.

Frustra itaque vanissima praesumtionc garriunt quidam^

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 209

dicentes, ex quo rationcm sidcrum comprehcnditAegyptus, am- plius quam centum annorum millia numcrari In quibus enim libris istum numerum collcgcrunt, qui non multum ante anno- rum duo millia literas magistra Iside didicerunt? Non enim parvus auctor cst in historia Varro, qui hoc prodidit, quod a li- terarum ctiam divinarumveritate non dissonat. Quum enimab ipso primo homine, qui est appcllatus Adam, nondum sex millia annoruni compleantur , quomodo non isti ridendi potius , quam rcfellcndi sunt, quid de spatio temporum tam diversa , et huic exploratae veritati tam contraria persuadcrc conantur? Cui enim melius narranti praeterita credimus, quam qui etiam fu- tnra praedixit, quae praesentia iam videmus? Nam et ipsa hi- storicorum inter se dissonantia copiam nobis praebet, ut ei po- tius credere debeamus , qui divinae , quam tenemus, non repu- gnat historiae. Porro autem civcs impiae Civitatis , diffusi us- quequaque per terras , quum lcgunt doctissimos homincs, quo- rnm nullius contemnenda vidcatur auctoritas, inter se de rebus gestis ab aetatis nostrae meinoria remotissimis discrepantes, cui potius crcdere debeant, non inveniunt. Nos vero in nostrae rcligionis historia, fulti auctoritate divina, quicquid ei resistit, non dubitamus esse falsissimum, quomodolibet sese habeant caetera in saecularibus literis; quae seu vera seu falsa sint, ni- hil momcnti afferunt, quo recte beateque vivamus.

C A P. XLI.

De philosophicarum opinionum dissensionibus , et canonicarum apud Ecclesiam concordia Scripturarum.

Vt autem iam cognitionem omittamus historiae , ipsi philo- sophi, a quibus ad ista progressi sumus, qui non videntur labo- rasse in studiis suis, nisi ut invenirent quomodo vivendum es- set accomniodate ad beatitudinem capessendam, cur dissense- runt et a magistris discipuli, ct inter se condiscipuli, nisi quia ut homincs humanis sensibus et humanis ratiocinationibus ista quaesierunt? Vbi quamvis esse potuerit et studium gloriandi, quo quisque alio sapientior et acutior videri cupit, nec senten- tiae quodam modo addictus alienae , sed sui dogmatis ctopinio- nis inventor : tamen ut nonnullos vel etiam plurimos corum fu- isse conccdam, quos a suis doctoribus vel discendi sociis amor veritatis abruperit, ut pro ea certarent, quam veritatem puta- rent, sive illa esset, sive non esset; quid agit, aut quo vcl qua, ut ad beatitudinem perveniatur, humana se porrigit infelicitas, si divina non ducit auctoritas? Denique auctores nostri, in qui- bus non frustra sacrarum literarum figitur et terminatur canon,

v/. o

210 DIVI AVREJLII AVGVSTINI

absit ut inter se aliqua rationedisscntiant. Vndc non imnieri- to , cum illa scriberent, eis Deum vel per eos locutum , non pauci in scholis atque gymnasiis litigiosis disputationibus gar- ruli, sed in agris atque in urbibus cum doctis atque indoctis tot tantique populi crediderunt. Ipsi sane pauciessedebuerunt,ne multitudine vilesceret, quod religione carum esse oporteret :nec tamcn ita pauci, ut corum non sit miranda consensio. Neque enim in multitudine philosophorum , qui labore etiam literario monumenta suorum dogmatum reliquerunt, facile quis invene- rit, inter quos cuncta quae sensere conveniant: quod ostendere hoc Opere longum est.

Quis autem sectae cuiuslibet auctor sic est in hac daemoni- cola Civitate approbatus, ut caeteri improbarentur, qui diversa etadversa senserunt? Nonnc apud Athenas et Epicurei clare- bant, asserentcs, reshumanas ad deorum curam non pertinere, et Stoici , qui contraria sentientes, eas regi atque muniri diis adiutoribus atque tutoribus disputabant? Vnde miror cur Ana- xagoras reus factus sit, quia solem esse dixit lapidem ardentem negans utique deum; cum in eadem civitate gloria florueritEpi- curus, vixeritque securus, non solum solem vel ullum siderum deun. esse non credens , sed nec Iovem, nec ullum deorum om- nino in mundo habitare contendens, ad quem preces hominum supplicationesque perveniant. Nonne ibi Aristippus involupta- te corporis summum bonum ponens, ibi Antisthenesvirtute ani- mi potius hominem fieri beatum asseverans , duo philosophi no- biles et amboSocratici,in tam diversis atque inter se contrariis finibus vitae summam locantes, quorum etiam ille fugiendam, iste administrandam sapienti dicebat esse rempublicam, et ad suain quisque sectam sectandam discipulos congregabat? Nem- pe palam in conspicua ct notissima porticu, in gymnasiis, in hortulis, in locis publicis ac privatis , catervatim pro sua quis- que opinione certabant: aliiasserentes ununi, alii innumerabi- les mundos; ipsum autem unum alii ortum esse, alii vero ini- tium nonhabcre; alii interiturum, alii semper futurum; alii mcnte divina, alii fortuitu et casibus agi: alii immortales esse animas, alii mortales; et qui immortales, alii revolvi in bestias, alii nequaquam; qui vcro mortales, alii mox interire post cor- pus, alii vivere etiam postea vel paululum , vcl diutius, non ta- mcnsemper: alii in corpore constituentcs finem boni, alii in anirno , alii in utroquc, alii extrinsecus posita ctiam bona ad animum ct corpus addentcs: alii sensibus corporis semper, alii non semper, alii nunquam , putantcs essc credcndum. Has el alias pcnc innumcrabiles disscnsioues philosophorum, quis un-

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 211

quam populus, quis senatus, quae potestas vel dignitas publica impiac Civitatis diiudicandas , et alias probandas ac recipien- das, alias improbandas rcpudiandasque curavit, ac non passim sine ullo iudicio confuscque habuit in grcmio suo tot contro- versias hominum dissidcntium, non de agris ct doinibus, vel quacunque pccnniaria ratione, sed dc his rcbus, quibus aut niiserc vivitur aut bcatc? Vbi etsi aliqua vera diccbantur, ca- dcm liccntia diccbantur et falsa; prorsus ut non frustra talis Civitas mysticuin vocabulum Babylonis acceperit. Babylon quippe interprctatur confusio , quod nos iam dixisse memini- mus. Nec intercst diaboli rcgis cius, quam contrariis intcr se rixcntur crroribus, quos merito multae variaeque impietatis pariter possidct.

At vero gens illa, ille populus, illa Civitas, illa respublica, illi Israelitae, quibus crcdita sunt eloquia Dei, nullo modo pseu- doprophetas cum veris Prophetis pari liccntia confuderunt: sed concordcs inter sc atque in nulio disscntientes, sacrarum lite- rarum veraces ab eis agnoscebantur et tenebantur auctores. Ipsi eis crant philosophi, hoc est, amatores sapientiac, ipsi sa- pientes , ipsi thcologi , ipsi prophetae, ipsi doctorcs probitatis atque pietatis. Quicunque secundum illos sapuit et vixit, non sccundum homines , sed sccundum Dcum, qui per eos locutus est, sapuit et vixit. Ibi si prohibitum cst sacrilegium, Deus prohibuit. Si dictum est, Honora patrem tuum, et matrem tu- am9 Deus iussit. Si dictum est, Non moechaberis, Non hornici- dium facies, Nonfuraberis, et caetera huiusmodi, non haec ora humana, sed oracula divina fudcrunt. Quicquid philosophi qui- dam inter falsa, quae opinati sunt, verum videre potuerunt, et laboriosis disputationibus persuadcre moliti sunt, quod mun- dum istum fcccrit Deus, eumque ipse providentissimus admini- strct., ne honestate virtutum, de amore patriae, de fide amicitiae, dc bonis operibus atque omnibus ad mores probos pertinentibus rebus, quamvis nescientes ad quem finem, et quonam modo es- sent ista omnia refercnda, propheticis, hoc est divinis vocibus, quamvis per homincs, in illa Civitate populo commcndata sunt, non argumentationum concertationibus inculcata; ut non homi- nis ingcnium, sed Dei eloquium contemnere formidaret, qui illa cognosceret.

C A P. X L 1 1.

Qua dispensalione providentiae Dei Scripturae sacrae veteris Testa-

menti ex Hebraeo in Graecum eloquium translatae sint, ut

universis gentibus innolescerent.

Has saeras litcras etiam unus Ptolemaeorum rcgum Acgvpti

O 2

212 DIVI AVRELII AVGVSTINI

nosse studuit et habere. Nam post Alexandri Macedonis, qui

etiam Magnus cognominatus est, mirificentissimam minimeque

diuturnam potentiam, qua univcrsam Asiam, imo pene totum

orbem, partim vi et armis, partim tcrrore subegcrat, quando in-

ter caetera Orientis [regna] etiam Iudaeam ingressus obtinuit,

eo mortuo Coniites eius , cum regnum illud amplissimum non

pacifice inter se possessuri divisissent, sed potius dissipassent,

bellis omnia vastaturi , Ptolemaeos reges habere coepit Acgy-

ptus : quorum primus Lagi filius , multos ex ludaea captivos in

Aegyptum transtulit. Huic autcm succedens alius Ptolemaeus,

qui est appellatus Philadelphus, omnes quos ille adduxerat sub-

iugatos, liberos redire permisit: insuper et dona regia in tem-

plum Dei misit, petivitque ab Eleazaro tunc pontifice, dari sibi

Scripturas, quas profecto audierat fama praedicante divinas, et

ideo concupiverat habere in bibliotheca, quam nobilissimam fe-

cerat. Has ei cum idem pontifex misisset Hebraeas , post etiam

ille interpretes postulavit; et dati sunt ei septuaginta duo, de

singulis duodccim tribubus seni homines, linguae utriusque

doctissimi, Hebraeae scilicet atque Graecae. Quorum interpre-

tatio ut Septuaginta vocetur, iam obtinuit consuetudo. Tradi-

tur sane, tam mirabilem ac stupendum planeque divinum in eo-

rum verbis fuisse consensum, ut quum ad hoc opus separatim

singuli sederint, (ita enim corum fidem Ptolemaco placuit

explorare) in nullo verbo, quod idem significarct et tantundcm

valcret, vel in verborum ordine, alter ab altero discrcparet:

sed tanquam unus esset interpres , ita quod omnes interpretati

sunt, unum erat: quoniam re vera Spiritus crat unus in omni-

bus. Et idco tam mirabile Dei munus acceperant, ut illarum

Scripturarum, non tanquam humanarum, scd sicut erant, tan-

quam divinarum , etiam isto modo commendaretur auctoritas

credituris quandoque gentibus profutura, quod iam videmus ef-

fectum.

C A P. X L 1 1 1.

De auctoritate Septuaginta Interpretum , quae, safvo honore Hebraei stili, omnibus sit interpretibus praeferenda.

Nam cum fuerint ct alii interpretes, qui cx Hebraea lingua in Graccam sacra illa cloquia transtulerunt, sicut Aquila, Syin- machus, Theodotion; sicut ctiam illa cst interpretatio, cuius auctor non apparct; et ob hoc sine nominc interprctis, Quinta cditio nuncupatur: hanc tamen quac Scptuaginta cst, tanquam sola cssct, sic reccpit Ecclesia , eaquc utuntur Gracci populi Christiani, quorum plcrique utrum alia sit aliqua ignorant. Ex hac Septimginta interprctationc ctiam in Latinam linguam in-

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 2J3

terprctatum est, quod Ecclcsiae Latinae tenent. Quamvis non defucrit temporibus nostris presbyter Hieronymus , homo do- ctissimus, et omnium trium linguarum pcritus, qui non cx Graeco, scd cx Hebraeo in Latinum eloquium easdem Scriptu- ras convcrterit. Sed cius tam literatum laborem quamvis lu- daei fateantur esse veracem , Septuaginta vero interpretes in multis errasse contcndant: tamen Ecclesiae Christi tot honii- num auctoritati, ab Eleazaro tunc pontilicc ad hoc tantum opus clectorum, ncminem iudicant praefcrcndum : quia ctsi non in eis unus apparuisset Spiritus, sine dubitatione divinus, scd in- ter se verba interpretationis suae Scptuaginta docti more ho- minum contulissent, ut quod placuisset omnibus hoc maneret, nullus eis unus interpres debuit anteponi: cum vero tantum in eis signum divinitatis apparuit, profecto quisquis alius illarum Scripturarum ex Hebraea in quamlibet aliam linguam interprcs est verax, aut congruit illis Septuaginta interprctibus , aut si congruere non videtur, altitudo ibi prophetica esse credcnda cst. Spiritus enim qui in Prophetis crat, quando illa dixerunt, idem ipsc erat etiam in Septuaginta viris, quando illa intcrprc- tati sunt: qui profecto auctoritate divina et aliud diccre potuit, tanquam Propheta ille utrumquc dixisset, quia utrumque idem Spiritus diceret: et hoc ipsum aliter, ut si non eadem verba, idem tamen sensus bcne intclligentibus dilucesceret; et aliquid praetermitterc , et aliquid addere , ut ctiam hinc ostenderetur, non humanam fuisse in illo operc servitutem, quam verbis de- bebat interpres, sed divinam potius potestatem, quae mentcm replebat ct rcgebat interpretis. Nonnulli autem codices Grae- cos interpretationis Septuaginta cx Hebracis codicibus emcn- dandos putarunt: nec tamcn ausi sunt detrahere, quod Hebraci non habcbant, et Septuaginta posuerunt; sed tantummodo ad- didcrunt quac in Hcbraeis inventa, apud Septuaginta non crant; eaque signis quibusdam in stellarum modum factis, ad capita corundem versuum notavcrunt, quae signa asteriscos vocant. Illa vero quac non habent Hebraci, habent autem Se- ptuaginta, similiter ad capita vcrsuum iacentibus virgulis, sicut scribuntur unciae, signaverunt. Et multi codices has notas ha- bentes usquequaquc diffusi sunt et Latini. Quae autem non practermissa vel addita, sed aliter dicta sunt, sive alium sen- sum faciant etiam ipsum non abhorrentem, sive alio modo eun- dcm sensum cxplicarc monstrentur, nisi utrisque codicibus in- spectis nequeunt reperiri. Si igitur, ut oportet, nihil aliud in- tueamur in Scripturis illis , nisi quid per homincs dixerit Dci Spiritus, quicquid cst in Hcbracis codicibus, et non est apud

214 DIVI AVRELII AVGVSTINI

interprctcs Septuaginta, noluit ea peristos, sed per illos Pro- phctasDei Spiritus dicere5 Quicquid vero est apud Septuagin- ta, in Hebraeis autem codicibus non est, per istos ea maluit, quam pcr illos, idcm Spiritus diccre, sic ostendens, utrosque fuisse Prophetas. Isto enim modo alia per Esaiam, alia per le- remiam, alia per aliumatquc aliumProphetam, vel aliter eadem per hunc ac per illum dixit, ut voluit. Quicquid porro apud utrosque invenitur, per utrosque dicere voluit unus atque idem Spiritus: sed ita, ut illi praeccderent prophetando, isti seque- rentur prophetice illos interpretando ; quia sicut in illis vera et concordantia dicentibus unus pacis Spiritus fuit, sic et in istis non secum conferentibus , et tamen tanquam uno ore cun- cta interpretantibus, idem Spiritus unus apparuit.

C A P. XLIV.

Quid intelligendum sit de Ninivitarum excidio, cuius denuntialio in

Hebraeo quadraginta dierum spatio tenditur, in Septuaginla

autem tridui brecitate concluditur.

Sed ait aliquis : Quomodo sciam quid Ionas propheta dixe- rit Ninivitis, \itr\m\,Triduum, et Ninive evertetur, an Quadra- ginta dies? Quis enim non videat, non potuisse utrumquetunc dici a Propheta, qui missus fuerat terrere comminatione immi- nentis exitii civitatem? Cui si tertio die fuerat futurus interi- tus, non utique quadragesimo die: si autem quadragesimo, non utique tertio. Si ergo a me quaeritur, quid horum Ionas dixe- rit, hoc puto potius quod legitur in Hebraeo: Quadraginta dies, et Ninive evertetur. Septuaginta quippe longe posterius in- terpretati aliud dicere potuerunt, quod tamen ad rem pertine- ret, et in unum eundemque sensum, quamvis sub altera signifi- catione, concurreret; admoneretque lectorcm, utraque auctori- tate non spreta, ab historia scse attollere ad ea requirenda,pro- ptcr quae signiticanda historia ipsa conscripta est. Gesta sunt quippe illa inNinive civitatc, sed aliquid etiam significaverunt, quod modum illius civitatis cxcedat: sicut gestum est, quod ipse Propheta in vcntre ccti triduo fuit, ct tamen alium significavit in profundo inferni triduo futurum, qui Dominus est omnium Prophetarum. Quapropter si per illam civitatein recte accipitur Ecclesia gcntium prophcticc iigurata, eversa scilicet per poeni- tentiam, ut qualis fuerat iam non esset; hoc quoniam per Christum factum est in Ecclesia gcntium,cuius illa Ninivcfigu- ram gerebat, sive per quadraginta dies, sive per triduum, idem ipse significatus est Chnstus; quadraginta scilicct, quia totdies pcregit curn discipulis suis post rcsurrectionem , ct adscendit

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 215

lncoelum; per triduum vero, quia die tertio rcsurrexit: tan- qiiam lcctorem nihil aliud quam historiac rcrum gestarum in- liacrcrc cupientcm , dc somno excitavcrint Septuaginta inter- pretes, iidemquc Prophctac, ad pcrscrutandam altitudinem pro- phctiae, quodain modo dixerint: In quadraginta dichus ipsum quaerc, in quo ct triduum potueris [poteris] invcnirc; illud iu adsccnsionc, hoc in cius rcsurrectionc reperies. Proptcr quod utroque numcro signincari convcnicntissime potuit, quorum unum per lonain prophctam, alterum per Scptuaginta interprc- tum proplietiam, tamen unus atque idem Spiritus dixit. Longi- tudincm fugio, ut non hacc pcr multa demonstrem, in quibus ah Hebraica veritate putantur Septuaginta interpretes discre- parc, ct bene intellccti inveniuntur essc concordcs. Vnde etiam cgo pro mco modulo vestigia sequcns Apostolorum, quia et ipsi cx utrisque, id est, ex Hebraeis et ex Scptuaginta, testimonia prophctica posucrunt, utraquc auctoritate utendum putavi, quo- niam utraque una atque divina cst. Sed iam quae restant, ut possumus, cxsequamur.

C A P. X L V.

Quodpost instaurationem temyli Prophelas Iudaei habere destiterint,

et exinde usque ad nativitatem Christi continuis adversitatibus sint

afflictij ut probaretur alterius templi aedificalionem prophe-

ticis vocibus fuisse promissam.

Postea quam gens Iudaea cocpit non habere Prophetas, pro-

cul dubio detcrior facta est, eo scilicet tempore, quo se sperabat

instaurato templo post captivitatem , quae fuit in Babylonia, fu-

turam csse mcliorem. Sic quippe intclligebat populus ille car-

nalis, quod praenuntiatum cst per Aggaeum Prophetam diccn-

tcni: Magna erit gloria domus istius novissimae, plus quam

primae. (juod dc novo Tcstamento dictum esse, paulo superius

domonstravit, ubi ait apcrte Christum promittens: Et movebo

omnes gentes, et veniet desideratus cunctis gentibus. Quo loco

Scptuaginta intcrpretes aliuin sensum magis corpori quam ca-

piti, hoc est, magis Ecclesiae quam Christo convenientem pro-

phetica auctoritate dixerunt: Venient quae electa sunt Domini

de cunctis gentibus , id cst, homincs, de quibus ipse Icsus in

Evangclio, Multi , inquit, vocati, pauci vero electi. Talibus

enim elcctis gentium, domus Dei aedificatur per Tcstamentum

novum lapidibus vivis , longe gloriosior, quam templum illud

fuit, quod a rege Salomone constructum cst, et post captivita-

tem instauratum. Proptcr hoc crgo ncc Prophctas cx illo tem-

porc habuit illa gcns , scd multis cladibus afflicta est ab alicni-

216 DIVI AVRELII AVGVSTINI

genis regibus, ipsisque Romanis, ne hanc Aggaei prophetiam in iila instauratione templi opinaretur impletam.

Non multo enim post adveniente Alcxandro subiugata est, quando etsi nulla facta est vastatio, quoniam non sunt ausi ci resistere, et ideo placatum facillime subditi reccperunt, non erat tamen gloria tanta domus illius, quanta fuit in suorum regum libera potestate. Hostias sane Alexander immolavit in Dei tcm- plo, non ad eius cultum vera pietate conversus, sed impia vani- tate cum diis eum falsis colendum putans. Deinde Ptolcmacus Lagi filius , quod supra commemoravi, post Alexandri mortcm captivos inde in Aegyptum transtulit, quos eius succcssor Pto- Icmaeus Philadelphus benevolentissime inde dimisit : pcr qucm factum cst, quod pauio ante narravi, ut Septuaginta interpre- tum Scripturas haberemus. Deinde contriti sunt bellis, quac iu Machabaeorum libris explicantur. Post haec capti a rege Alc- xandriae Ptolemaeo, qui est appellatus Epiphanes; inde ab An- tiocho Rege Syriae multis et gravissimis malis ad idola colenda compulsi, templumque ipsum repletum sacrilegis superstitioni- bus gentium, quod tamen dux eorum strenuissimus ludas, qui etiam Machabaeus dictus est, Antiochi ducibus pulsis, ab omni illa idololatriae contaminatione mundavit.

Non autem multo post Alcimus quidam per ambitionem, cum a gencre sacerdotali esset alienus, quod nefas erat, ponti- fcx factus est. Hinc iam post annos ferme quinquaginta, in qui- bus eis tamen pax non fuit, quamvis aliqua et prospere gessc- rint, primus apud eos Aristobolus assumto diademate, et rex ct pontifex factus est. Antea quippe, ex quo deBabyloniae captivi- tate reversi sunt, tcmplumque instauratum est, non reges, sed duces vel principcs habuerunt: quamvis et qui rex est, possit dici princeps a principatu imperandi, et dux eo quod sit ductor exercitus : sed non continuo quicunque principes vel duces sunt, etiam reges dici possunt, quod iste Aristoholus fuit. Cui successit Alexander, etiam ipse rex et pontifex, qui crudeliter in suos regnasse traditur. Post hunc uxor eius Alexandra re- gina Iudaeorum fuit , ex cuius tempore ct deinceps rnala sunt cos secuta graviora. Filii quippc huius Alexandrae Aristobolus et Hircanus inter se de imperio dimicantcs vires advcrsus Israe- liticam gentem provocavcre Romanas. Hircanus namquc ab eis contra fratrem poposcit auxilium. Tunc iam Roma subiugave- rat Africam, subiugaverat Graeciam, lateque etiam aliis orbis partibus imperans tanquam se ipsam ferre non valens , sua sc quodam modo magnitudine fregerat. Pervcnerat quippc ad sc- ditk nes domcsticas gravcs, atque inde ad bella socialia, mox-

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 217

que civilia, tantumquc sc comminucrat atque attrivcrat, ut ci mutandus reipublicac status, quo rcgeretur regibus, im- mineret. Pompeius ergo populi Romani praeclarissimus prin- ceps, Iudaeam cum excrcitu ingressus civitatem capit, templum reserat, non devotione suppiicis, scd iurc victoris , et ad sancta sanctorum, quo nisi summum sacerdotcm non licebat intrare, non ut vencrator, sed ut profanator accedit: confirmatoque Hir- cani pontificatu, et subiugatae genti imposito custodc Antipa- tro, quos tunc procuratorcs vocabant, vinctum secum Aristo- bolum ducit. Ex illo ludaei ctiam tributarii Romanorum esse coeperunt. Postea Cassius ctiam templum exspoliavit. Deinde postpaucos annos ctiam Herodemalienigenamregemhabereme- ruerunt, quo regnante natus est Christus. Iam enim venerat plenitudo temporis significata prophctico Spiritu per os Patriar- chac Iacob, ubi ait: Non deficiet princeps ex Iuda, neque dux de femoribus eius , donec veniat cui repositum est ■, et ipse ex- spectatio gentium. Non ergo defuit Iudaeorum princeps cx lu- dacis, usque ad istum Herodem, quem primum acceperunt alie- nie^enam regem. Tempus ergo iam erat, ut veniret ille cui re- positum crat, quod novo promissum est Testamento, ut ipse es- set exspcctatio gentium. Fieri autem non posset, ut exspecta- rent gcntes eum venturum, sicut eum cernimus exspectari, ut vcniat ad faciendum iudicium in claritate potentiae, nisi prius in eum crederent, quum venit ad patiendum iudicium in humi- litate patientiae.

C A P. X L V I.

De ortu Salvatoris nostri, secundum quod Verbum caro factum est ;

et de dispersione ludaeorum per omnes gentes, sicut fuerat

prophetatum.

Rcgnante ergo Herode in Iudaea, apud Romanos autem iam mutato reipublicae statu, imperante Cacsare Augusto, et per eum orbe pacato, natus est Christus secundum praecedentem prophetiam in Bethleem Iudae, homo manifestus ex homine vir- gine, Deus occultus ex Deo Patre. Sic enim Propheta praedi- xerat: Ecce virgo in utero concipiet, et pariet filium, et voca- bunt nomen eius Emmanuel, quod est interpretatum, Nobiscum Deus. Qui ut in se commendaret Deum, miracula multa fecit ; ex quibus quaedam, quantum ad cum praedicandum satis esse visum est, scriptura Evangelica continet. Quorum primum est quod tam mirabiliter natus est: ultimum autem, quod cum suo resuscitato a mortuis corpore adscendit in coeluin. ludaei au- tcm, qui cum occidcrunt, et in eum credere nolucrunt, quia oportcbat eum mori et resurgcre, vastati infelicius a Romanis,

218 DIVI AVRELII AVGVSTIM

funditusquc a suo regno, ubi iam cis alienigcnac dominahan- tur, cradicati dispersiquc per terras, (quando quidem ubique non desunt,) per Scripturas suas testimonio nobis sunt prophe- tias nos non finxisse de Christo ; quas plurimi eorum considc- rantes , et ante passionem, et maxime post eius resurrectioriem crediderunt in eum, de quibus pracdictum cst: Sifuerit nume- ?'us filiorum Israel sicut arena maris , reliquiae salvae fienl. Caeteri vero excoecati sunt, de quibus praedictum est: Fiat mensa eorum coram ipsis in laqueum, et in retributionem, et in scandalum. Obscurentur oculi eorum, ne videant ; et dorsum illorum semper incurva. Proinde quum Scripturis nostris non credunt, complcntur in cis suae, quas coeci legunt: nisi forte quis dixerit, illas prophetias Christianos finxisse de Christo, quae Sibyllae nomine, vel aliorum proferuntur, si quae sujit, quae non pertinent ad populum ludaeorum. Nobis quidem illae sumciunt, quae de nostrorum inimicorum codicibus profcrun- tur, quos agnoscimus proptcr hoc testimonium, quod nobis in- viti perhibent eosdcm codices habendo atque servando, per omncs gentes etiam ipsos csse dispersos, quaquaversum Christi Ecclesia dilatatur. Nam prophctia in Psalmis, quos etiam le- gunt, de hac rc praemissa est, ubi scriptum est: Deus meus, misericordia eius praeveniet me. Deus meus demonstravit mihi in [de] inimicis meis, ne occideris eos, ne quando obliviscantur legem tuam: disperge eos in virtute tua. Demonstravit ergo Deus Ecclesiae in eius inimicis Iudaeis gratiam misericordiae suac, quoniam, sicut dicit Apostolus, delictum illorum, salus est gentibus. Et ideo non eos occidit, id est, non in eis perdidit quod sunt Iudaei, quamvis a Romanis fuerint dcvicti et opprcs- si; ne obliti legem Dei, ad hoc, dc quo agimus, testimoniuin nihil valcrent. Ideo parum fuit, ut dicerct, Ne occideris eos, ne quando obliviscantur legem tuam: nisi etiam adderct, Disper- ge eos: quoniamsi cum isto tcstimonio Scripturarum in sua tan- tummodo terra, non ubique csscnt, profecto Ecclcsia quac ubi- quc cst, eos prophetiarum, quac de Christo praemissac sunt, te- stcs in omnibus gcntibus habcrc non posset.

C A P. X L V I I.

An ante tempora Christiana aliqui fuerinl extra Israelil icum gciats, qui ad cocleslis Civilalis consoriium perlincrent .

Quapropter quisquis alicnigcna, id cst, non ex Israel pro- gcnitus, nec ab illo populo in canonem sacrarum literaruin rc- «■••ptus, Icgitur aliquid prophetasse dc Christo, si in nostram no- titiam vcnit, aut vcncrit, ad cumulum a nobis commcmorari

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 219

potcst: non quo necessarius sit, etiam si dcsit, sed quia non in- congruc creditur, fuisse ct in aliis gentibus honiincs, quibus hoc mystcrium revclatum est, et qui lioc etiain praedicere im- pulsi sunt, sivc participes ciusdcm gratiac fucrint, sive exper- tes, scd pcr malos angclos docti sunt, quos ctiam praesentcm Christum, quem Iudaci non ngnoscchant, scimus fuissc confes- sos. Nec ipsos ludaeos existimo audcrc contendere, nemincm pcrtinuissc ad Dcum, praetcr Israelitas , ex quo propagatio lsracl essc coepit, reprobato cius fratrc maiorc. Populus enim re vcra, qui propric Dei populus diceretur, nullus alius fuit: homines autcm quosdam non tcrrcna, sed coelesti societatc ad vcros Israelitas supcrnae civcs patriae pertincntes etiarn in aliis gentibus fuissc, negare non possunt: quia si negant, facillimc convincuntur de sancto et mirabili viro lob , qui nec indigena, n cc proselytus, id est, advena populi Israel fuit; sed cx gentc Idumaca genus duccns, ibi ortus, ibidem mortuus est: qui divi- no sic laudatur eloquio, ut quod ad iustitiam pietatemque atti- ner, nullus ei hoino suorum temporum coaequetur. Quae tem- pora cius quamvis non inveniamus in Chronicis, colligimus ta- men ex libro eius, qucm pro sui mcrito Israelitae in auctorita- tcm canonicam rcccpcrunt, tcrtia generatione posteriorem fuis- se quam Israel. Divinitus autem provisum fuisse non dubito, ut cx hoc uno sciremus , etiam pcr alias gentes esse potuisse, qui secundum Deum vixerunt eique placuerunt, pertinentes ad spiritalem Hierusalem. Quod nemini concessum fuisse creden- dum cst, nisi cui divinitus rcvelatus est unus mediator Dei ct hoininum homo Christus lesus : qui venturus in carne sic anti- quis sanctis praenuntiabatur, quemadmodum nobis vcnisse nun- tiatus cst, ut una cademquc pcr ipsum fidcs omnes in Dei Civi- tatcm, Dci domum, Dei tcmplum praedcstinatos perducat ad Deuni. Scd quaccunque aliorum prophetiae de Dei per Chri- stum lesum gratia profcruntur, possunt putari, a Christianis csse coniictac. Idco nihil cst firmius ad convincendos quoslibet alicnos, si de hac re contcnderint, nostrosquc faciendos fful- cicndosj, si rcctc sapuerint, quam ut divina praedicta de Chri- sto ca profcrantur, quac in ludaeorum scripta sunt codicibus: quibus avulsis dc scdibus propriis, et propter hoc testimonium toto orbe dispersis, Christi usqucquaque crcvit Ecclcsia.

C A P. X L V 1 1 1.

Propketiam Aggaei, qua dixit, maiorem futuram gloriam domus Dei, quam primtim fuisset, noninre aedificatione templi, sed in

llcclesia Chrisii esse completam. Hacc domus Dci maioris cst gloriae, quam fuerat illa prima

220 DIVI AVRELII AVGVSTINI

lignis ct lapidibus, caeterisquc praetiosis rebus mctallisquc con- structa. Non itaque Aggaci prophetia in templi illius instaura- tione completa est. Ex quo enim instauratum est, nunquam ostenditur, habuisse tantam gloriam, quantam habuit tempore Salomonis : imo potius ostenditur, primum cessatione prophe- tiae fuisse domus illius gloriam diminutam, deinde ipsius gcn- tis cladibus tantis usque ad ultimum excidium, quod factum est a Romanis , sicut ca quae supra sunt commcmorata testantur. Haec autem domus ad novum pertinens Testamentum, tanto utique maioris est gloriac , quanto meliores sunt lapides vivi, quibus credentibus rcnovatisque construitur. Sed ideo per in- staurationem templi illius significata est, quia ipsa renovatio il- lius aedilicii significat eloquio prophetico alterum Testamen- tum, quod appcllatur novum. Quod ergo Deus dixit per memo- ratum Prophetam, Et daho pacem in loco isto: per significan- tem locum, ille qui co significatur, intelligendus est: ut quia il- lo loco instaurato significata est Ecclesia, quae fuerat aedifi- canda per Christum, nihil aliud accipiatur, quod dictum est, Dabo pacem in loco isto, nisi dabo pacem in loco, quem signifi- cat locus iste. Quoniam omnia significantia vidcntur quodam modo carum rerum, quas significant, sustincre personas: sicut dictum est ab Apostolo , Petra erat Christus ; quoniam petra jlla, de qua hoc dictum est, significabat utique Christum. Ma- ior est itaque gloria domus huius novi Testamenti, quam do- jnus prioris veteris Testamenti: et tunc apparebit maior, cum dedicabitur. Tunc cnim veniet desideratus cunctis gentibus, sicut legitur in Hebraeo. Nam prius eius adventus nondum erat desideratus omnibus gentibus. Non enim qucm deberent desi derarc, scicbant, in quem non credidcrant. Tunc ctiam secun- dum Septuaginta interprctcs , (quia et ipse propheticus scnsus est,) venient quae electa sunt Domini de cunctis gentibus. Tunc enim vere non vcnient nisi electa, de quibus dicit Apo- stolus : Sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutionem. Ipse quippe architectus, qui dixit, Multi sunt vocati, pauci autem electi, non de his [dixit] qui vocati sic vcncrunt, ut dc convivio proiiccrentur, scd dc electis dcmonstraturus est aedificatam do- mum, quae nullam dcinceps formidabit ruinam. Nunc autem, quando et hi replent ecclcsias, quos tanquam in arca ventilatiu separabit, non apparet tanta gloria domus huius, quanta tunc apparcbit, quando quisquis ibi erit, semper crit.

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 221

C A P. X L I X.

Deindiscreta [incerta] multiplicatione Ecclesiae , qua in hoc saeculo multi reprobi miscentur electis. In hoc crgo maligno saeculo, in his diebus malis, ubi pcr humilitatem praescntem futuram comparat Ecclesia celsitudi- nem, ct timorum stimulis, dolorum tormentis , laborum mole- stiis, tentationum pcriculis eruditur, sola spe gaudens, quando sanumgaudet, multi reprobi miscentur bonis ; et utriquc tan- quam in sagenam Evangelicam colliguntur; et m hoc mundo, tanquam in mari, utrique inclusi retibus indiscrcte natant, do- nec perveniatur ad littus, ubi mali scgregentur a bonis, et in bonis tanquam in tcmplo suo, sit Dcus omnia in omnibus. Proinde vocem nunc agnoscimus eius impleri, qui loquebatur in Psalmo, atque diccbat: Annuntiavi, et locutus sum, multipli- cati sunt super numerum. Hoc fit nunc, ex quo primum per os praecursorissuiloannis, deinde per os propnum annuntiavit ct locutus est, dicens: Jgite poenitentiam, appropmquavit enim regnum coelorum. Elegit discipulos, quos et Apostolus nominavit, humiliter natos, inhonoratos, illiteratos; ut quic- quid marrnum essent ct faccrent, ipsc in eis esset ct facerct. Habuit intcr eos unum, quo malo utcns bene, et suae passioms dispositum impleret, ct Ecclesiae suae tolerandorum malorum praebcret exernplum. Seminato, quantum per eius oportebat praesentiam corporalem, sancto Evangelio, passus est, mortuus est resurrexit: passione ostendens quid sustinere pro ventatc, rcsurrectione quid spcrare in aeternitatc debcamus; cxcepta al- titudine Sacramenti, qua sanguis eius in remissionem peccato- rum fusus est. Convcrsatus cst in terra quadragmta dies cum diseipulissuis, atque ipsis videntibus adscendit in coelum, ct post dies deccm misit promissum Spiritum sanctum [patris suij: cuius vcnicntis in eos qui crediderant, tunc signum crat ma- vimum et maximc neccssarium, ut unusquisque eorum lingms omniumgcntiumloqueretur: ita significans unitatcm cathoh- cae Ecclcsiae per omnes gcntes futuram, ac sic lingms omni-

bus locuturam.

C A P. L.

De praedicatione Evangelii, quae per passiones praedicantium clarior

et potentior facta est. Dcinde secundum illam prophctiam, Ex Sion lex prodiet, et verbum Domini ex Hierusalem: et secundum ipsius Domini Christi praedicta, ubi post resurrectionem stupcntibus eum di- scipulis suis aperuit sensmn, ut intelligerent Scripturas et dt- xit eis, Quoniam sic scriptum est, et sic oportebat thnstum

222 DIVI AVRELII AVCVSTINI

pati, et resurgere a mortuis tertio die, et praedicari in nomine eius poenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gen- tes, incipientibus ab Hierusalem. Et ubi rursus eis de adv entu eius novissimo requirentibus respondit, atque ait, Non est ve- strum scire tempora vel momenta, quae Pater posuit in sua potestate: sed accipietis virtutem Spiritus sancti supervenien- tem in vos, et eritis mihi testes in Hierusalem, et in tota Iu- daea et Samaria, et usque infines terrae. Primum se ab Hie- rusalem diffudit Ecclesia, et cum in ludaea atque Samaria plu- rimi credidissent, et in alias gentcs itum est, eis annuntianti- bus Evangelium, quos ipse, sicut luminaria, et aptaverat verbo, et accenderat Spiritu sancto. Dixerat enim cis: Nolite timere eosqui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere. Qui ut frigidi timore non essent, igne caritatis ardebant. De- nique per ipsos, non solum qui eum et antc passionem et post resurrectionem viderant et audierant, verum etiam post obi- tum eorum per posteros eorum, inter horrendas persecutioncs ct varios cruciatus ac funera Martyrum praedicatum est toto orbe Evangelium, contestante Deo signis, et ostentis, et variis virtu- tibus, et Spiritus sancti muneribus: ut populi gentium creden- tes in eum, qui pro eorum redemtione crucifixus est, Christiano amorc vcnerarentur sanguinem Martyrum, quem diabolico furorc fuderunt; ipsique reges, quorum legibus vastabatur Ecclesia, ei nomini salubriter subderentur, quod de terra crudcliter auferre conati sunt; et falsos deos incipcrcnt perscqui, quorum causa cultores Dci veri fuerant antea persecuti.

C A P. L I.

Quod etiam per haereticorum dissensiojies fides catholica roboretur. Vidcns autem diabolus templa daemonum deseri, ct in no- men liberantis Mediatoris currcre genus humanum, haereticos movit, qui sub vocabulo Christiano doctrinac rcsistcrcnt Chri- stianac, quasi possent indiffercnter sine ulla corrcptione haberi m CivitateDei, sicut Civitas confusionis indiffercnter habuitphi- losophos inter se diversa et adversa sentientes. Qui ergo in Ec- clesia Christi morbidum aliquid pravumque sapiunt, si correpti ut sanum rectumque sapiant, resistunt contumacitcr. suaquc pe- stifcra etmortifera dogmatacmendarenolunt, scd dcfensareper- sistunt; haeretici fiunt, ct foras excunteshabentur in cxercenti- bus inimicis. Etiamsicquippe verisilliscatholicismcmbrisChristi malo suo prosunt, dum Dcus utitur ct malis bene, et diligcnti- bus cum omnia cooperantur in bonum. Inimici cnim omnes Ec- clcsiac, quolibet crrorc coccentur vcl malitia depravcntur, si

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 223

accipiunt potcstatcm corporalitcr affligcndi, exerccnt eius pa- tientiam ; si tantummodo malc senticndo advcrsantur, exercent eius sapicntiam; ut autem ctiam inimici diligantur, exercent eius bcncvolcntiam, aut etiam bcncficentiani, sive suadibili do- ctrina cum cis agatur, sive tcrribili disciplina. Ac pcr hoc dia- bolus princeps impiac Civitatis, advcrsus pcrcgrinantcm in hoc mundo Civitatcm Dci vasa propria commovendo, nihil ci nocere pcnuittitur. Cui procul dubio et rcbus prospcris consolatio, ut non frangatur advcrsis; ct rebus advcrsis exercitatio, ut non corrumpatur prospcris, per divinam providcntiam procuratur : atquc ita temperatur utrumque ab alterutro, ut in Psalmo illam voccm non aliunde agnoscamus cxortam : Secundum multitudi- nem dolorum meorum in corde meo, consolationes tuae iucun- daverunt animam meam. Hinc est et illud Apostoli: Spe gau- dentes, in tribulatione patientes.

Nam et id, quod ait idem doctor, Quicunque volunt in Chri- sto pie vivere , persecutionem patientur , nullis putandum cst dcesse possc tcmporibus. Quia et cum ab cis qui foris sunt non saevicntibus, videtur esse tranquillitas, ct rc vera est, pluri- mumquc consolationis affcrt, maxime infirmis; non tamen de- sunt, iino multi sunt intus, qui corda pie viventium suis pcrdi- tis moribus cruciant: quoniam pcr eos blasphematur Christia- num et catholicum nomen : quod quanto est carius eis, qui vo- lunt pic vivere in Christo, tanto magis dolent, quod pcr malos intus positos fit, ut minus quam piorum mentes dcsiderant, dili- gatur. Ipsi quoque haeretici, cum [Christianum] cogitantur ha- berc nomcn ct sacramenta Christiana, ct Scripturas, ct profes- sionem, magnum dolorcm faciunt in cordibus piorum: quia ct multi volcntes esse Christiani, propter eorum disscnsioncs hacsitare coguntur, et multi maledici etiam in his invcniunt materiam blasphemandi Christianum nomen ; quia et ipsi quo- quo modo Christiani appcllantur. His atque huiusmodi pravis moribus et crroribus hominum persecutionem patiuntur qui vo- lunt in Christo pie vivcrc, ctiam nullo infestantc ncque vcxante corpus illorum. Patiuntur quippc hanc pcrsecutionem, non in corporibus, scd in cordibus. Vnde illa vox est: Secundum mul- titudinem dolorum meorum in corde meo. Non enim ait, In cor- porc meo. Sed rursus quoniam cogitantur immutabilia divina promissa, ct quod ait Apostolus, Novit Dominus qui sunt eius, Quos enim praescivit, et praedestinavit conformes [fie?*ij ima- ginis Filii sui; ex cis perire nullus potest: ideo sequitur in illo Psalmo: Consolationes tuae iucundaverunt animam meam. Do- lor autem ipsc, qui fit in cordibus piorum, quos pcrsequuntur

224 DIVI AVRELII AVGVSTINI

mores Christianorum malorum sive falsorum , prodcst dolcnti- bus ; quoniam de caritate dcsccndit, qua eos perirc nolunt, ncc impedire aliorum salutem. Denique magnae consolationcs fiunt ctiam de correctionibus eorum, quae piorum animas tanta iu- cunditate perfundunt, quantis doloribus de sua perditione cru- ciaverunt. Sic in hoc saeculo, in his diebus malis, non solum a tcmpore corporalis praesentiae Christi et Apostolorum eius, sed ab ipso Abel, quem primum iustum impius frater occidit, ct dcinceps usque in huius saeculi finem , inter persecutiones mundi et consolationes Dei peregrinando procurrit Ecclesia.

C A P. L I I.

An credendum sit, quod quidam putant, impletis decem persecutioni-

bus quae fuerunt, nullam superesse, praeter undecimam, quae in

ipso Antichristi tempore sit futura.

Proinde ne illud quidem temere puto essc dicendum, sivc credendum, quod nonnullis visum est, vel videtur, non amplius Ecclesiam passuram persecutiones usque ad tempus Antichristi, quam quot iam passa est, id est, decem, ut undecima eademque novissima sit ab Antichristo. Primam quippc computant a Nero- ne quae facta est, secundam a Domitiano, a Traiano tertiam, quartam ab Antonino, a Severo quintam, sextam a Maximino, a Dccio septimam, octavam a Valeriano, ab Aureliano nonam, decimam a Diocletiano et Maximiano. Plagas enim Aegyptio- rum, quoniam decem fuerunt, ante quam inde exire incipcrct populus Dei, putant, ad hunc intellectum esse referendas, ut novissima Antichristi persecutio, similis videatur undecimae plagae, qua Aegyptii, dum hostiliter persequercntur Hebraeos, in mari rubro populo Dei per siccum transeunte perierunt. Sed cgo illa rc gcsta in Aegypto, istas persecutiones prophetice si- gnificatas csse non arbitror: quamvis ab eis , qui hoc putant, cxquisite et ingcniose illa singula his singulis comparata vi- dcantur, non prophctico Spiritu, scd coniectura incntis huma- nae, quac aliquando ad vcrum pervenit, aliquando fallitur.

Quid enini, qui hoc sentiunt, dicturi sunt dc persccutione, qua ipse Dominus crucifixus cst? In quo eam numero posituri? Si autcin hac excepta existimant computandum , tanquam illae numerandae sint, quac ad corpus pcrtinent, non qua ipsum ca- put cst appetitum et occisum ; quid agcnt de illa, quae postea quam Christus adsccndit in coclum, Hicrosolymis facta est, ubi hcatus Stephanus lapidatus est, ubi lacobus frater Inamiis gla dio trucidatus, ubi Apostolus Pctrus ut occideretur inclusus ct pcr Angclum libcratus, ubi fugati atque dispcrsi dc Hierosoly inis fratrcs, ubi Saulus, qui postca Paulus Apostolus factus cst,

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII 225

rastabat Ecclesiam ; ubi ipsc quoquc iam fidem, quam perscque- batur, evangclizans, qualia facicbat, cst passus, sivc per Iu- daeam, sivc per alias gentcs, quacunquc Christum fcrventissi- mus pracdicabat? Cur crgo eis a Ncronc videtur ordiendum, quum ad Neronis tcmpora inter atrocissimas persecutiones, dc quibus nimis longum est cuncta dicerc, Ecclcsia crcscendo per- vcncrit? Quod si a regibus factas pcrsccutioncs in numero cxi- stimant esse dcbcre; rex fuit Herodes, qui etiam post adscen- sum Domini gravissimam fccit. Deindc quid rcspondent ctiam dc Iuliano, qucm non numcraut in deccm? An ipsc non cst Ec- clcsiam persecutus, qui Christianos liberales literas docere ac disccre vetuit? Sub quo Valcntinianus maior, qui post eum ter- tius Imperator fuit, lidci Christianae confessor exstitit, militia- que privatus cst. Vt omittam quac apud Antiochiam facere coe- perat, nisi unius fidelissimi et constantissimi iuvcnis, qui mul- tis, ut torquerentur, apprehensis, per totum dicm primus est tortus, inter ungulas cruciatusquc psallcntis libertatcm atque hilaritatcm miratus horruissct, ct in cacteris deformius erube- sccre timuisset. Postrcmo nostra memoria Valens supradicti Valentiniani fratcr Arianus, nonne magna persecutione per Orientis partcs catholicam vastavit Ecclcsiam? Quale est au- tem , non considerare, Ecclcsiam per totum mundum fructifi- cantcm atque crcscentem posse in aliquibus gcntibus pcrsecu- tioncm pati a regibus, et quando in aliis non patitur? Nisi fortc non est pcrsccutio computanda, quando rcx Gothorum in ipsa Gothia persccutus est Christianos crudclitate mirabili, cum ibi non esscnt nisi catholici, quorum plurimi martjrio coronati sunt: sicut a quibusdam fratribus , qui tunc illic pueri fuerant, ct se ista vidisse incunctanter recordabantur, audivimus? Quid modo in Pcrside? Nonne ita in Christianos ferbuit persccutio^ (si tamen iam quievit,) ut fugicntcs inde nonnulli usque ad Ro- mana oppida pervencrint? Haec atque huiusmodi mihi cogitanti, non videtur esse definicndus numerus persecutionum, quibus cxerceri oportct Ecclesiam. Sed rursus aifirmarc aliquas futu- ras a rcgibus, praeter illam novissimam, dc qua nullus amhigit Christianus, non minoris cst temeritatis. Itaque hoc in medio rclinquimus, ncutram partem quaestionis huius adstruentes, sivc destruentcs, scd tantummodo ab aifirmandi quodlibet ho- rum audaci pracsumtionc revocantcs.

C A P. L 1 1 1.

De tempore novissimae persecutionis occulto. Mlani sane novissimam persccutionem, quac ab Antichristo //. P

226 DIVI AVRELII AVGVSTINI

futura est, praesentia sua ipsc exstinguet lesus. Sic eniiu scri- ptum est, quod eum interficiet spiritu oris sui, et evacuabil il- luminatione praesentiae suae. Hic quaeri solet, Quando istud erit? Importune omnino. Si enim hoc nobis nosse prodesset, a quo mclius quani ab ipso Deo magisrro interrogantibus disci- pulis diceretur? Non enim siluerunt inde apud eum; sed a praesente quacsierunt, dicentes: Domine, si hoc tempore prae- sentaberis, et quando regnurn Tsrael? [sihocin temporereprae- sentabis regnumlsrael?] At ille : Non est, inquit, vestrum scire tempora, quae Pater in sua posuit potestate. Non utique illi dehora, vel die, vel anno, sed de tempore interrogaverant, quando istud accepere responsum. Frustra igitur annos, qui huic saeculo remanent, computare ac definire conamur, quum hoc scirc non esse nostrum, ex ore Veritatis audiamus. Quos tamen alii quadringcntos, alii quingentos, alii etiam mille ab adscensionc Domini usque ad eius ultimum adventum compleri posse dixerunt. Quemadmodum autem quisque eorum adstruat opinionem suam, longum est demonstrare, et non nccessarium. Coniecturis quippe utuntur humanis, non ab eis certum aliquid de Scripturae canonicae auctoritate profertur. Omnium vero dc hac re calculantium digitos resolvit, et quiescere iubet ille qui dicit: Non est vestrum scire tempora, quae Pater in sua posuit potestate.

Sed haec quia Evangelica sententia est, mirum non est, non ea reprcssos fuisse deorum multorum falsorumque cultores, quo minus fingercnt daemonum responsis, quos tanquam deos co- lunt, definitum esse quanto tempore mansura esset religio Chri- stiana. Quum enim viderent, nec tot tantisque persecutionibus cam potuisse consumi, sed his potius mira incrementa sumsisse, excogitaverunt nescio quos versus Graecos, tanquam consu- lenti cuidam, divino oraculo effusos, ubi Christum quidem ab huius tanquam sacrilegii crimine faciunt innocentem, Petrum autem maleficiis [malcficia] fecisse subiungunt, ut colcretur Christi nomen per trecentos scxaginta quinque annos , deinde oompleto memorato numero annorum, sine mora sumcrct finern. O hominum corda doctorum! O ingcnia litcrata di- gna crcderc ista de Christo , quae credcrc non vultis in Christum, quod eius discipulus Petrus ab eo magicas ar- tcs non didicerit, sed ipso innocente tamen eius [discipu- lusj maleficus fuerit, nomenque illius, quam suum, coli ma- lucrit magicis artibus suis, magnis laboribus et periculis suis, postremo etiam cffusione sanguinis sui! Si Petrus maleficus fc- cit, ut Christum sic diligcret mundus; quid fecit innoccns Chri>

DE CIVITATE DEI LIB. XVIII. 227

stus, ut cum sic diligeret Pctrus? Rcspondeant igitur ipsi sibh et si possunt, intelligant illa supcrna gratia factum esse, ut proptcr actcrnam vitam Christum diligcrct mundus, qua gratia factum cst, utct proptcr actcrnam vitam ab illo accipicndam, et usque ad temporariam mortcm pro illo paticndamChristum dili- gcrct Pctrus. Deinde isti dii qui sunt, qui possunt ista pracdi- cerc, ncc possunt avertere, ita succumbentcs uni malcfico, ct uni sceleri magico, qno puer, ut dicunt, anniculus occisus, et dilaniatus, et ritu nefario sepultus est, ut sectam sibi advcrsa- riam tam prolixo tcmpore convalesccre, tot tantaruinquc pcrsc- cutionum horrcndas crudclitates, non rcsistendo, sed patiendo supcrare, ct ad suorum simulacrorum, templorum, sacrorum, oraculorum cversioncm pervenire permitterent'? Quis postrcmo cst deus, non noster utiquc, scd ipsorum, qui vel illectus tanto scelcrc vcl impulsus est ista praestarc? Non enim alicui dae- moni, sed deo dicunt illi versus, haec Pctrum arte magica defi- nisse. Talein deum habent, qui Christum non habent.

C A P. L I V

De stultitsimo mendacio Paganorum, quo Christianam religionem non

uitra trecenlos sexaginta quinque annos mansuram esse

Jinxerunl.

Haec atque huiusrnodi multa colligerem, si nondum annus iste transissct, qnem divinatio ricta promisit, ct dcccpta vanitas credidit. Quum vero ex quo nominis Christi cultus per cius in carnc praescntiam ct per Apostolos institutus est, ante aliquot annos anni trecenti sexaginta quinque completi sint, quid aliud quacrimus, unde ista falsitas refcllatur? Vt cnim in Christi na- tivitate liuius rei non ponamus initium, quia infans et pucr di- scipulos non habcbat, tamen quando haberc coepit, procul du- bio tunc innotuit per cius corporalcm pracscntiam doctrina et rcligio Christiana, id cst, postea quam in fluvio Iordane mini- stcrio loannis est baptizatus. Propter hoc cnim dc illo prophe- tia llla pracccsserat: Dominahitur a mari usque ad mare, et a flumine usque ad terminos orhis terrae. Sed quoniam prius quam passus essct, ct resurrcxit a mortuis, nondum fidcs cunni- bus fuerat deftnita, in rcsurrectionc quippc Christi definita est, (nam sic Apostolus Paulus Atheniensibus loquitur, diccns : Iam nunc annuniiat hominihus , omnes uhique agere poenitentiam, eo quod statuit diem^ iudicare orhem in aequitate, in viro, in quo definivit fidem omnihus , resuscitans illum a mortuis,} mc- lius in hac quaestione solvcnda indc initium sumimus: prae- fcertim quia tunc datus cst ctiam Spiritus sanctus , sicut cum

P2

?28 DIVI AVRELH AVGVSTINI

dari post resurrectionem Christi oportebat in ca civitate, ex qua dcbuit incipcre lex secunda, hoc est, Testamcntum novum. Prima enim fuit ex montc Sina per Moysen , quod Testamen- tum vocatur vctus. De hac autcm quac pcr Christum danda crat, praedictum est: Ex Sion prodiet lex , et verbum Domira ex Hierusalem. Vnde et ipse per omncs gentes dixit pracdicari oportere in nomine suo poenitentiam, sed tamcn incipicntibus ab Hicrusalcm. Ibi ergo exorsus est huius nominis cultus, ut in Christum Iesum, qui crucifixus fuerat et resurrexerat, credere- tur. Ibi haec fides tam insignibus initiis incanduit, ut aliquot hominum millia in Christi nomen mirabili alacritatc convcrsa, venditis suis rebus ut egenis distribuerentur , proposito sancto ct ardentissima caritate ad paupertatem voluntariam pervcni- rent, atque inter frementes et sanguinem sitientes Iudacos, se usque ad mortem pro veritate certare, non armata potentia, sed potentiore patientia pracpararent. Hoc si nullis magicis artibus iactum est, cur credere dubitant, eadem virtute divina per to- tum mundum id fieri potuissc qua hoc factum est? Si autem ut Hierosolymis sic ad cultum nominis Christi accenderetur tanta hominum multitudo, quae illum in cruce, vel fixcrat prcnsum, vel riserat fixum, iam maleficium illud feccrat Petrus, ex ipso anno quaerendum est, quando trecenti sexaginta quin- que completi sint. Mortuus cst ergo Christus duobus Geminis Consulibus, octavo Kalendas Aprilis. Resurrexit tertia die, sicut Apostoli suis ctiam sensibus probaverunt. Deinde post quadraginta dies adscendit in coelum: post decem dies, id est, quinquagesimo post suam resurrectionem die misit Spiritum sanctum. Tunc tria millia hominum Apostolis eum praedicanti- bus crediderunt. Tunc itaque nominis illius cultus exorsus est, sicut nos credimus, ct veritas habet, cflicacia Spiritus sancti; sicut autem finxit vanitas impia vel putavit, magicis artibus Pe- tri. Puulo post ctiam signo mirabili facto, quando ad vcrbuni ipsius Petri quidam mendicus ab utero matris ita claudus, ut ab aliis portaretur, ct ad portam templi, ubi stipem peteret, po- ncretur, in nomine Icsu Christi salvus exsilivit, quinque millia hominum crcdidcrunt: ac deinde aliis atque aliis accessibus crcdcntium crevit Ecclesia. Ac pcr hoc colligitur ctiam dics, cx quo annus ipsc sumsit initium, scilicct quando missus esfc Spi- ritus sanctus, id cst, pcr Idus Maias. Numeratis proinde Con- sulibus trcccnti sexaginta quinquc anni reperiuntur implcti pcr casdem Idus consulatu Honorii ct Eutychiani. Porro sequcuti anno, Consulc Manlio Theodoro , quando iam sccundum illud oraculum dacmonum aut figmcntum hominum nulla cssc dcbuit

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 229

rcligio Christiana, quid per alias tcrrarum partes forsitan fa- ctum sit, non fuit nccesse perquircre. Interim quod sciinus, in civitatc notissima et eminentissima Carthagine Africae Gau- dentius et lovius comites Imperatoris Honorii , quarto decimo Kalcndas Aprilis falsorum dcoruni templa everterunt, et simu- lacra fregcrunt. Ex quo usque ad hoc tcmpus pcr triginta fer- me annos quis non vidcat quantum crcverit cultus nominis Christi, praesertim postca quam multi eorum Christiani facti sunt, qui tanquam vcra illa divinatione revocabantur a fide, camque complcto eodem annorum numero inanem ridcndamque viderunt ? Nos ergo qui sumus vocamurque Christiani, non in Petrum credimus, sed in quein credidit Petrus : Petri de Chri- sto aedificati sermonibus, non carminibus venenati; nec de- ccpti maleficiis , sed beneficiis cius adiuti. Ule Petri magister Christus in doctrina, quac ad vitam ducit aeternam, ipse est et magister noster.

Sed aliquando iam concludamus hunc librum, huc usquc disserentcs, et quantum satis visum est demonstrantes, quisnam sit duarum Civitatum, coelcstis atque terrenae, ab initio usque in fincm permixtarum mortalis excursus. Quarum illa quae ter- rena est, fecit sibi quos voluit, vcl undecunque, vel etiam ex hominibus falsos deos , quibus sacrificando serviret: illa au- tem quae coclcstis peregrinatur in terra, falsos deos non facit, sed a vero Deo ipsa fit, cuius verum sacrificium ipsa sit. Am- hae tamcn temporalibus, vel bonis pariter utuntur, vel malis pa- riter affliguntur, diversa fide, diversa spe, diverso amore, donec ultimo iudicio separentur, et percipiat unaquaeque suum finem, cuius nullus cst finis : de quibus ambarum finibus deinde disse- rendum est.

LIBER DECIMVS NONVS.

C A P V T I,

Quodin quaestione, quam de finibus bonorum et malorum philosophi-

ca dispulatio ventilavit, ducentas octoginta et octo sectas esse

posse, Varro perspexerit.

(^uoniam de Civitatis utriusque, terrenae scilicet et coelestis, debitis finibus deinceps mihi vidco disputandum; prius expo- nenda sunt quantum Operis huius terminandi ratio patitur, ar- gumcnta mortaiium, quibus sibi ipsi beatitudinem faccrc in hu- ius vitae infclicitatc moliti sunt, ut ab eorum rebus vanis spes

230 DIVI AVRELII AVGVSTINI

nostra quid differat, quam Deus nobis dedit, etrcsipsa, hoc est, vera beatitudo quam dabit, non tantum auctoritate divina, sed adhibita etiam ratione, qualem propter infidcles possumus adhibere, clarescat. De finibus enim bonorum ct rnalorum inulta et multiplicitcr inter se philosophi disputarunt: quam quaestio- nem maxima intentione versantes , invenire conati sunt quid cfriciat hominem beatum. Illud enim cst finis boni nostri, pro- pter quod appetenda sunt caetcra, ipsum autem proptcr se ipsum: et illud finis mali, propter quod vitanda sunt cactera, ipsum autem propter se ipsum. Finem ergo boni nunc dicimus, non quo consumatur, ut non sit, scd quo pcrficiatur, ut plenum sit; et finem mali, non quo csse desinat, sed quo usque nocen- do perducat. Fines itaque isti sunt, summum bonum, et sum- mum maluni. De quibus inveniendis, atque in hac vita summo bono adipiscendo , vitando autem summo malo , multum, sicut dixi, laboravcrunt, qui studium sapientiae in huius saeculi va- nitate profcssi sunt: nec tamcn cos, quamvis diversis errantes modis, naturae limes in tantum ab itinere veritatis deviare per- misit, ut non alii in animo, alii in corpore, alii in utroque fines bonorum ponerent et malorum. Ex qua tripertita vclut genera- lium distributione sectarum, Marcus Varro in libro de philoso- phia tam multam dogmatum varietatem diligenter et subtiliter scrutatus advcrtit, ut ad duccntas octoginta octo sectas, non quae iam essent, sed quae esse possent , adhibens quasdam dif- fcrcntias, facillime perveniret.

Quod ut breviter ostendam, inde oportet incipiam, quod ipse advertit, et posuit in libro memorato: quatuor essc quac- dam, quae homines sine magistro, sine ullo doctrinae adminicu- lo, sinc industria vcl arte vivendi, quae virtus dicitur, etprocul dubio discitur, velut naturaliter appetunt; aut voluptatem, qua delcctabiliter movctur corporis sensus; aut quietcm, qua fit ut nullam molestiam quisque corporis patiatur; aut utramquc, quam tamcn uno nomine voluptatis Epicurus appcllat; aut uni- versaliter prima naturae, in quibus et hacc sunt, et alia, vcl in corpore, ut mcmbrorum intcgritas, ct salus atquc incolunvitas cius; vel in animo, ut sunt ea quae vel parva, vel magna in ho- minum reperiuntur ingeniis. Haec igitur quatuor, id est, vo- luptas, quics, utrumque, prima naturae, ita sunt in nobis, ut vel virtus, quam postca doctrina inscrit, proptcr hacc appcten- da sit, aut ista propter virtutem, aut utraque propter se ipsa : ac per hoc fiunt hinc duodccim sectac: pcr hanc cnim rationcm eingulae triplicantur; quod cum in una dcmonstravero, difiitile non crit id in caetcris invcnire. Cum ergo voluptas corporii

DE CIVITATE DEl LIB. XIX. 231

auimi virtuti aut subditur, aut pracfcrtur, aut iungitur, triper- tita variatur diversitate seetaruiu. Subditur autcm virtuti, quando inusumvirtutisassumitur. Pertinctquippc ad virtutisofficium, ct viverepatriae, et propter patriam iilios procrearc: quorum ncu- trum fieri potest sinc corporis voluptate. Nam sinc illa ncc cibus po- tusquc sumitur, ut vivatur; ncc concumbitur, ut gcneratio pro- pagetur. Cum vcro praefertur virtuti, ipsa appctitur propter sc ipsam, virtus autcm assumcnda creditur proptcr illam, id esr, ut nihil virtus agat , nisi ad consequcndam vel conservandam corporis voluptatem: quae vita deformis est quidem, quippe ubi virtus servit dominac voluptati; quamvis nullo modo liaec di- cenda sit virtus: sed tamen etiam ista horribilis turpitudo quos- dam philosophos patronos et defensores suos habuit. Virtuti porro voluptas iungitur, quando neutra proptcr alteram, sed propter sc ipsas ambae appctuntur. Quapropter sicut voluptas vel subdita, vel praclata, vel iuncta virtuti, trcs scctas facit; ita quies, ita utrumque, ita prima naturae alias ternas inve- niuntur efheere. Pro varietate quippe humanarum opinionum virtuti aliquando subduntur, aliquando pracfcruntur, aliquando iunguntur, ac sic ad duodenarium scctarum numcrum perveni- tur. Sed iste quoquc numerus duplicatur adhibita una differen- tia, socialis videlicet vitac: quoniam quisquis sectatur aliquam istarum duodccim sectarum, profecto aut propter se tantum id agit, aut etiam propter socium, cui dcbet hoc velle quod sibi. Quocirca duodecim sunt eorum, qui proptcr sc tantum unam- quamque tenendam putant; et aliae duodecim eorum, qui non solum propter sc sic vel sic philosophandum csse deccrnunt, sed etiam propter alios , quorum bonum appetunt sicut suum. Hae autem sectac viginti quatuor iterum geminantur, addita diffe- lentia ex Academicis novis, et liunt quadraginta octo. Illarum quippe viginti quatuor unamquamque sectarum potest quisque sic tenere ac dcfendcre ut ccrtam, qucmadmodum defenderunt Stoici, quod hominis bonum, quo beatus esset, in animi tan- tummodo virtute consistcrct : potest alius ut incertam, sicut dc- fcnderunt Academici novi, quod cis etsi non certum, tamen vc- risimile videbatur. Viginti quatuor crgo iiunt pcr eos, qui eas velut ccrtas propter veritatem, et aliac viginti quatuor per eos, qui easdcm quamvis incertas propter veri similitudincm se- quendas putant. Rursus, quia unamquamque istarum quadra- ginta octo scctarum potest quisque sequi habitu cactcrorum philosophorum, itemque potcst alius habitu Cynicorum, ex hac differcntia duplicantur, ct nonaginta scx fiunt. Deinde quia earum singulas quasque ita tueri homines possunt atquc seeta-

232 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ri, ut aut otiosam diligant vitain, sicut hi qui tantummodo stu- diis doctrinac vacare volucrunt, atque valucrunt; aut negotio- sam, sicut hi qui cum philosopharentur, tamen administratione reipublicae regendisque rebus humanis occupatissimi fucrunt ; aut ex utroque genere temperatam, sicut hi qui partim erudito otio, partim necessario negotio, altcrnantia vitae suac tempora tribuerunt: propter has differentias potcst ctiam triplicari nu- mcrus iste sectarum, et ad ducentas octoginta octo pcrduci.

Haec de Varronis libro, quantum potui, breviter ac dilucide posui, sententias eius meis explicans vcrbis. Quomodo autem ■ refutatis caeteris unam eligat , quam vult csse Academicorum veterum, quos a Platone institutos usque ad Polemonem, qui ab illo quartus eius scholam tenuit , quae Acadcmia dicta est, habuisse certa dogmata vult videri; et ob hoc distinguit ab Aco- demicis novis , quibus incerta sunt omnia, quod philosophiae genus ab Archesila coepit successore Polemonis; eamque se- ctam, id cst, veteruin Academicorum, sicut dubitatione ita omni errore carere arbitretur, longum est per omnia dcmonstrare: nec tamen omni ex parte res omittenda est. Removet ergo prius illas omnes differcntias, quae numerum multiplicavere sc- ctarum: quas ideo rcmovendas putat, quia non in eis est finis boni. Neque enim existimat, ullam philosophiae sectam esse di- cendam, quae non eo distet a cacteris, quod diversos habcat lines bonorum et malorum. Quando quidem nulla est homini causa philosophandi, nisi ut beatus sit: quod autem beatum fa- cit, ipse cst linis boni: nulla est igitur causaphilosophandi, nisi linis boni: quamobrem quae nullum boni linem sectatur, nulla philosophiae secta dicenda est. Cum ergo quaeritur de sociali vita, utrum sit tenenda sapienti, ut summum bonum, quo fit homo beatus, ita velit et curet amici sui, quemadmoduin suum, an suae tantummodo beatitudinis causa faciat quicquid facit; non dc ipso summo bono quaestio est, sed de assumendo vcl non assumendo socio ad huius participationem boni, non pro- pter se ipsum ; scd propter eundem socium, ut eius bono ita gaudcat, sicut gaudet suo. Item cum quacritur de Academicis novis, quibus incerta sunt omnia, utrum ita sint res habendac, in quibus philosophandum est, an sicut aliis philosophis placuit, certas eas habere dcbeamus, non quaeritur quid in boni iine sectanduni sit, sed de ipsius boni veritatc, quod sectandum vi- detur, utrum sit, nec ne, dubitandum: hoc est, ut id planius cloquar, utrum ita scctandum sit, ut qui sectatur, dicat csse vc- rum; an ita, ut qui sectatur, dicat vcrum sibi vidcri , etianisi iortc sit falsum; tamcn uterque sectctur unum atquc idcm bo-

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 233

num. In illa etiam differcntia quae adhibetur ex habitu ct con- suctudinc Cynicorum, non quaeritur quisnam sit finis boni, sed utrum in illo habitu et consuetudine sit vivendum ci, qui ve~ rum scctatur bonum, quodlibet ei verum vidcatur esse atquc sectandum. Denique fuerunt, qui cum divcrsa scquerentur bo- na finalia, alii virtutem, alii voluptatcm, eundcm tamen habi- tum et consuetudinem tenebant, cx qua [quo] Cynici appella- bantur. Ita illud quicquid cst, unde philosophi Cynici discer- nuntur a cactcris, ad cligerrdum ac tenendum bonum, quo beati ficrent, utiquc nil valebat. Nam si aliquid ad hoc intercsset, profecto idcm liabitus eundem fincm sequi cogeret, ct divcrsus habitus cundem sequi fincm non sincret.

C A P. II.

Quomodo, remotis omnibus differentiis, quae non sectae, sed quaestio'

nes sunt, ad tripertitam summi boni definitionem Varro per-

veniat, quarum tamen una sit eligenda.

In tribus quoque illis vitae generibus, uno scilicet non se- gniter, sed in contcmplatione vel inquisitione veritatis otioso, altero in gerendis rcbus humanis ncgotioso, tertio ex utroque gencre tempcrato , cum quacritur quid horum sit potius eligen- dum, non finis boni habet controvcrsiam ; sed quid horum trium difricultatem vel facilitatem afferat ad consequendum vel reti- nendum finem boni, id in ista quaestione versatur. Finis enim boni, cum ad cum quisquc pervenerit, protinus beatum facit. In otio autem literato, vel in negotio publico, vel quando utrumque vicibus agitur , non continuo quisque beatus est. Multi quippe in quolibet horum trium possunt vivere, et in ap- pctendo boni fine quo fit homo beatus, errare. Alia cst igitur quacstio dc finibus bonorum et malorum, quae unamquamque philosophorum sectam facit: et aliae sunt quaestiones de sociali vita, de cunctatione Acadcmicorum, de vestitu et victu Cynico- rum, de tribus vitac gcncribus, otioso, actuoso, ct cx utroquc modificato; quarum nulla cst, in qua de bonorum ct malorurn finibus disputatur. Proinde quoniam Marcus Varro has quatuor adhibens differentias, id est, ex vita sociali, ex Academicis no- vis, exCynicis, cx isto vitac gcneretripertito ad sectas duccntas octogintaoctopcrvenit, et si qirae aliae possunt similitcr adiici; remotis cis omnibus, quoniam de sectando surnmo bono nullam inferurrt quaestionem: et idco scctac nec sunt, ncc vocandae sunt, ad illas duodccim, in quibus quaeritur quid sit borrum ho- minis, quo assccuto fit beatus, ut ex cis unam veram, cactcras falsas ostcndat essc, revcrtitur. Nam remoto illo tripertito ge-

234 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ncre vitae, duaepartes huius numeri detrahuntur, et scctac no- naginta sex remancnt. Remota vero diffcrentia ex Cynicis ad- dita, ad dimidium rediguntur, et quadraginta octo liunt. Aufc- ramus etiam quod et Academicis novis adhibitum est, rursus dimidia pars remanet, id est, viginti quatuor. De sociali quo- quevitaquod accesserat, similiter auferatur, duodccim sunt re- liquae, quas ista differentia, ut viginti quatuor iicrent, duplica- verat. De his ergo duodecim nihil dici potest, cur sectae non sint habendae. Nihil quippe aliud in eis quaeritur, quam fines bonorum et malorurn. Inventis autem bonorum finibus, profe- cto e contrario sunt malorum. Hae autem ut fiant duodccim se- ctae, illa quatuor triplicantur, voluptas, quies, utrumque, ct prima naturae, quae primigcnia Varro vocat. Haec quippe qua- tuor dum singillatim virtuti aliquando subduntur, ut non pro- pter se ipsa, sed propter ofPcium virtutis appetenda videantur, aliquando praeferuntur, ut non propter se ipsa, sed propter hacc adipiscenda vcl conservanda neccssaria virtus putetur, aliquan- do iungitur, ut propter se ipsa et virtus, et ista appetenda cre- dantur ; quaternarium numerum triplum reddunt, et ad duode- cim sectas perveniunt. Ex illis autem quatuor rebus Varro tres tollit, voluptatem scilicet, et quietem, etutrumque: non quod cas improbet, sed quod primigenia illa naturae et voluptatem in se habeant, et quietem. Quid ergo opus est ex his duabus tria quaedam facere, duo scilicet, dum singillatim appetuntur voluptas aut quies, ct tertium, cum ambae simul; quando qui- dem prima naturae , et ipsas, et praeter ipsas alia multa conti- ncant? De tribus ergo sectis ei placet diligenter csse tractan- dum, quaenam sit potius eligenda. Non enim veram plus quam unam vcra ratio esse permittit, sive in his tribus sit, sive ali- cubi alibi, quod post vidcbimus. Interim dc his tribus quomodo unaiu Varro eligat, quantum breviter aperteque possumus, dis- seramus. Istae nempe tres sectae ita fiunt, cuin vel prima na- turae proptcr virtutem, vel virtus proptcr prima naturae, vcl utraque, id est, et virtus et prima naturac propter sc ipsa sunt cxpctcnda.

C A P. III.

De tribus seclis swiwium hominis bonum quaerenlibus , guam eligen-

dam Varro definiat, sequens veteris Academiae, Antiocho

auctore, sententiam.

Quid crgo istorum trium sit vcrum atquc scctandum, isto modo pcrsuadcrc conatur. Primum, quia summum bonum in philosopbia non arboris, non pccoris, non Dei, scd hoininis quacritur, quid sit ipsc homo, quacrendum putat. Sentit quippc

1)E CIVITATE DEI LIB. XIX. 23o

in cius natura duo cssc quacdam, corpus ct animani: ct horuni quidcm duorum mclius csse animam, longcquc praestabilius omnino non dubitat; sed utrum anima sola sit homo, ut ita sit ci corpus tanquam cquus equiti. [quacrcndum putat.] Eques enim non homo ct cquus, sed solus homo cst: idco tamen cqucs dicitur, quod aliquo modo se habeat ad equum. An corpus so- lum sit homo, aliquo modo sc habens ad animam, sicut pocu- lum ad potioncm: non cnim calix ct potio, quam continet calix, siimil dicitur poculum, scd calix solus; ideo tamcn quod potioni contincndae sit accommodatus. An vero ncc anima sola, nec solum corpus, scd simul utrumquc sit homo, cuius pars sit una, sivc aniina, sivc corpus, illc autcm totus cx utroque constet, ut homo sit: sicut duos equos iunctos bigas vocamus, quorum sivc dextcr, sivi sinister, pars est bigarum, unum vero eorum quo- quo modo se habeat ad. alterum , bigas non dicimus, sed ambos simul. Horum autcm trium hoc eligit tertium, hominemque ncc animam solam, nec solum corpus, scd animam simul et corpus csse arbitratur. Proinde summum bonum hominis, quo fit bea- tus, cx utriusque rei bonis constare dicit, et animae scilicet et corporis. Ac per hoc prima illa naturae propter se ipsa cxisti- mat esse expetenda, ipsamque virtutcm quam dcctrina inscrit velut artem vivendi, quac in animae bonis est excellcntissimum bonum. Quaproptcr eadem virtus, id est, ars agcndae vitae, cum acccpcrit prima naturac , quae sine illa erant, sed tamen erant etiam quando cis doctrina adhuc deerat, omnia propter sc ipsam appetit, simulque etiam se ipsam: omnibusque simul et se ipsa utitur, co fine ut omnibus delcctctur atque perfrua- tur, magis minusque, ut quacque inter sc maiora atque minora sunt, tamen omnibus gaudcns, et quaedam minora , si necessU tas postuLat, propter maiora vel adipisccnda vcl tenenda, con- temnens. Oinnium autem bonorum vel animi vel corporis, nihil sibi virtus omnino praeponit. Haec enim benc utitur et se ipsa, ct cacteris quae homincm faciuut bcatum, bonis. Vbi vero ipsa non est, quamlibct multa sint bona, non bono [bona] cius sunt, cuius sunt; acper hoc iam ncc cius bona dicenda sunt, cui malc utenti utilia cssc non possunt. Haec ergo vita hominis, quac virtute ct aliis animi ct corporis bonis, sinc quibus virtus csse non potcst, fruitur, bcata esse dicitur: si vero et aliis, sine quibus csse virtus potest, vel ullis, vel pluribus, bcatior: si au- tem prorsus omnibus, ut nullum omnino bonum dcsit, vcl ani- mi vcl corporis, bcatissima. Non cnim hoc est vita, quod vir- tus; quoniam non omnis vita, scd sapiens vita virtus est: et ta- mcn qualiscunquc vita sine ulla virtute potcst esse; virtus vcro

236 DIVI AVRELII AVGVSTINI

sinc ulla vita non potcst cssc. Hoc et dc memoria dixcrim at- quc ratione, et si quid aliud tale est in homine. Sunt enim hacc ct ante doctrinam , sine his autem non potest esse ulla doctri- na: ac per hoc necvirtus, quae utique discitur. Bene autem currcrc, pulchrum esse corpore, viribus ingentibus praevalere, et caetera huiusmodi talia sunt, ut et virtus sine his essc possit, et ipsa sine virtute: bona sunt tamen; et secundum [et ipsa sinc virtute bona sint: tamen et secundum] istos etiam ipsa propter sc ipsam diligitur virtus, utiturque illis et fruitur, sicut virtu- tem decet.

Hanc vitam beatam etiam socialem perhibent esse, quae amicorum bona propter se ipsa diligat sicut sua, eisquc propter ipsos hoc vclit quod sibi, sive in domo sint, sicut coniux ct liberi et quicunque domestici; sive in loco, ubi domus eius est, sicuti est urbs, ut sunt hi qui cives vocantur; sive in toto orbe, ut sunt gentes, quas ei societas humana coniungit; sive in ipso mundo, qui censetur nomine coeli et terrae, sicut esse dicunt deos, quos volunt amicos csse homini sapienti, quos nos fami- liarius Angelos dicimus. De bonorum autcm et e contrario ma- lorum finibus ncgant ullo modo esse dubitandum, et hanc inter se et novos Academicos affirmant esse distantiam, nec eorum interest quicquam, sive Cynico, sive alio quolibet habitu et vi- ctu in his iinibus, quos vcros putant, quisque philosophetur. Ex tribus porro illis vitae gencribus, otioso, actuoso, et quod ex utroque compositum est, hoc lertium sibi placere asseverant. Haec sensisse atque docuisse Acadcmicos veteres, Varro asse- rit, auctore Antiocho magistro Ciceronis et suo, quem sane Ci- cero in pluribus fuisse Stoicum, quam veterem Academicum vult vidcri. Scd quid ad nos, qui potius de rebus ipsis iudicare debemus, quam pro magno de hominibus quid quisque senserit scirc?

C A P. I V.

De summo bo?io ct summo malo quid Christiani sentiant contra pJiilo- soplios, qui summum bonum in se sibi esse dixerunt.

Si crgo quaeratur a nobis, quid Civitas Dei dc his singulis intcrrogata rcspondeat, ac primum de iinibus bonorum malo- rumquequid sentiat, respondebit aeternam vitam esse summum bonum, acternam vcro mortem summum malum: propter illam proinde adipisccndam, istamque vitandam, rectc nobis csse vivcn- dum. Proptcr quod scriptum cst: Iustus ex fide vivit. Quoniam ncquc bonum nostrum iam vidcmus, unde oportet ut credendo cjuacramus; ncque ipsum recte vivere nobis ex nobis cst, nisi crcdcntcs adiuvct et orantcs, qui et ipsam fidem dcdit, qua nos

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 237

ab illo adiuvandos essc crcdamus. Illi autem qui in ista vita fincs bonorum et malorum essc putavcrunt, sivc in corporc, si- vc in animo, sive in utroque ponentes summum bonum; atque ut id cxplicatius cloquar, sivc in voluptate, sive in virtute, sive in utraquc; sive in quictc, sivc in virtutc, sivc in utraque; sivc in voluptatc simul et quicte, sive in virtute, sivc in utrisquc; sive in primis naturae, sive in virtute, sive in utrisque:hinc beati cssc, et a se ipsis beati fieri mira vanitate voluerunt. Ir- risit hos Veritas per Prophetam diccntem: Novit Dominus cogi- tationes hominum, vel sicut hoc testimonium posuit Apostolus Paulus: Dominus novit cogitationes sapientium, quoniam va- nae sunt.

Quis enim suflicit, quantovis eloqucntiae flumine, vitae hu- ius miscrias explicare? Quam lamentatus cst Cicero in consola- tionc de morte iiliae, sicut potuit: sed quantum est quod po- tuit? Ea quippe quae dicuntur prima naturac, quando, ubi, quo- modo tam bcne se haberc in hac vita possunt, ut non sub in- ccrtis casibus fluctuent? Quis cnim dolor contrarius voluptati, quae inquietudo contraria quicti, in corpus cadcre sapientis non potest? Membrorum ccrte amputatio vel debilitas hominis ex- pugnat incolumitatem, deformitas pulchritudinem, imbecillitas sanitatcm, vires lassitudo, mobilitatem torpor, aut tarditas: ec- quid horum cst, quod nequcat in carncm sapientis irruere? Sta- tus quoque corporis atque motus , cum decentes atque congru- entcs sunt, inter naturac prima numerantur: sed quid si aliqua mala valetudo membra tremore concutiat? Quid si usquc ad po- nendas in tcrram manus dorsi spina curvetur, et hominem quo- dam modo quadrupedcm faciat? Nonne omnem statuendi cor- poris et movendi spcciem decusque pervertet? Quid ipsius ani- mi primigenia quae appellantur bona, ubi duo prima ponunt proptcr comprehcnsionem perceptionemque veritatis, sensum et intellectum? Sed qualis quantusque remanet sensus, si, ut alia taceam, fiat homo surdus et caecus? Ratio vcro et intelligentia quo rcccdct, ubi sopictur, si aliquo morbo efliciatur insanus? Phrenctici multa absurda cum dicunt, vel faciunt, plerumque a bono suo proposito et moribus alicna, imo suo bono proposito moribusque contraria, sivc illa cogitcmus , sive videamus, si dignc consideremus , lacrimas tenere vix possumus, aut fortc nec possumus. Quid dicam de his, qui daemonum patiuntur in- cursus? Vbi habcnt absconditam vcl obrutam intelligcntiain suam, quando sccundum suam voluntatem et anima corum et corpore malignus utitur spiritus? Et quis confidit hoc malum in hac vita cvcnire non possc sapienti? Deindc pcrceptio vcri-

238 DIVI AVRELII AVGVSTINI

tatis in hac carnc qualis aut quanta cst, quando, sicut legimus in vcraci libro Sapientiae, Corpus corruptibile aggravat ani- mam, et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitan- tem? Impetus porro vel actionis appetitus, si hoc modo recte Latine appellatur, ca quam Gracci vocant oo^v, quia et ipsam primis naturae deputant bonis , nonne ipse est, quo geruntur etiam insanorum illi miserabiles motus, et facta quae horremus, quando pervertitur sensus ratioque sopitur?

Porro ipsa virtus, quae non cst inter prima naturae, quo- niam eis postea doctrina introducente supervenit, cum sibi bo- norum culmen vendicct humanorum , quid hic agit nisi pcrpc- tua bella cum vitiis, nec exterioribus, sed interioribus; nec alie- nis , sed plane nostris ctpropriis; maximc illa, quae Graccc ocoq)QOGvvr] , Latine temperantia nominatur, qua carnales fre- nantur libidines, ne in quaeque flagitia mentem conscntientem trahant? Neque enim nullum est vitium, cum sicut dicit Apo- stolus, Caro concupiscit adversus spiritum: cui vitio contraria virtus est, cum sicut idem dicit : Spii*itus concupiscit adversus carnem. Haec enim^ inquit, sibi invicem adversantur, ut non ea quae vultis faciatis. Quid autem facere volumus, cum perfici volumus finem summi boni , nisi ut caro adversus spiritum non concupiscat, nec sit in nobis hoc vitium, contra quod spiritus concupiscat? Quod in hac vita quamvis vclimus, quoniam face- rc non valemus, id saltem in adiutorio Dci faciamus, ne carni concupiscenti adversus spiritum, spiritu succumbente cedamus, et ad perpetrandum peccatum nostra consensione pertrahamur. Absit crgo ut, quamdiu in hoc bello intestino sumus, iam nos beatitudinem, ad quam vincendo volumus pervenire, adcptos csse credamus. Et quis est usque adeo sapiens, ut contra libi- dines nullum habeat omnino conflictum?

Quid illa virtus, quae prudentia dicitur? Nonnc tota vigi- lantia sua bona disccrnit a malis, ut in illis appetendis istisque vitandis nullus error obrepat? Ac per hoc ct ipsa nos in malis, vel mala in nobis esse tcstatur. Ipsa enim docct nos, malum cssc ad peccandum consentire , bonumque cssc ad peccan- dum non consentire libidini. Illud tamen malum, cui nos non consentire docct prudentia, facit tcmperantia, nec pru- dentia, ncc temperantia tollit huic vitac. Quid iustitia, cu- ius munus est sua cuique tribucre, (unde fit in ipso hominc qui- dam iustus ordo naturac, ut anima subdatur Deo et animae ca- ro, ac pcr hoc Deo ct anima ct caro,) nonnc demonstrat in co sc adhuc opere laborarc potius, quam in huius opcris iam finc rcquicsccre? Tanto quippe minus anima subditur Dco, quanto

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 239

minus Dcum in ipsis suis cogitationibus concipit; et tanto mi- nus aniuiac subditur caro, quanto magis advcrsus spiritum concupiscit. Quamdiu ergo nobis incst hacc inlirmitas, haec pestis, hic languor, quomodo nos iam salvos; et si nondum sal- vos , quomodo iam bcatos illa iinali bcatitudine diccre audebi- musl lam vcro illa virtus, cuius nomcn cst fortitudo, in quan- tacunquc sapicntia cvidentissima tcstis cst humanorum malo- rum, quac compcllitur paticntia tolcrarc. Quae mala Stoici phi- losophi miror qua frontc mala non cssc contcndant, quibus fa- tcntur, si tanta fucrint, ut ca sapicns vel non possit, vel non debcat sustinerc, cogi eum mortcm sibimct infcrre, atque cx hac vita emigrarc. Tantus autem superbiac stupor est in his hominibus, hic sc habcre finem boni et a se ipsis fieri beatos pu- tantibus, ut sapiens corum, hoc cst, qualem mirabili vanitatc describunt, etiam si excoecetur, obsurdescat, obmutescat, mem- bris dcbilitctur, doloribus crucietur, et si quid aliud talium ma- lorum dici aut cogitari potest, incidat in eum, quo sibi mortem cogatur infcrrc, hanc in his malis vitam constitutam, cos non pudcat bcatam vocare. 0 vitam bcatam, quac ut finiatur, mor- tis quacrit auxilium ! Si beata est, maneatur in ea: si vcro pro- ptcr ista mala fugitur ab ca, quomodo est bcata? Aut quomodo ista non sunt mala, quae vincunt fortitudinis bonum, eandem- quc fortitudinem non solum sibi cedere, verum etiam delirare compellunt, ut eandcm vitam et dicat beatam, ct persuadeat es- se fugicndam? Quis usque adeo coecus est, ut non videat, quod si bcata esset, fugicnda non esset? Sed si propter infirmitatis pondus, qua premitur , hanc fugiendam fatentur; quid igitur causac cst, cur non etiam miseram fracta superbiae cervice fa- teantur? Vtrum, obsccro, Cato ille patientia, an potius impa- tientia se pcremit? Non enim hoc fecisset, nisi victoriam Cae- saris impaticnter tulisset. Vbi est fortitudo? Nempe ccssit, ncmpc succubuit, ncmpc usquc adeo superata est, ut vitam bea- tam derelinqucrct, desereret, fugerct. An non erat iam beata? Miscra ergo erat. Quomodo igitur mala non erant, quae vitam miscram fugiendamque faciebant?

Quapropter etiam ipsi, qui mala ista csse confcssi sunt, sicut Peripatctici, sicut vcteres Academici, quorum scctam Var- ro defendit, tolerabilius quidem loquuntur: sed eorum quoquc mirus cst crror, quod in his malis, etsi tam gravia sint, ut morte fugienda sint, ab ipso sibimct illata, qui haec patitur, vi- tam bcatam tamcn esse contcndunt. „MaIa sunt, inquit, tor- ,,mcnta atquc cruciatus corporis; et tanto sunt pciora, quanto „potucrint esse maiora; quibus ut carcas, ex hac vita fugien-

210 DIVI AVRELII AVGVSTINI

,,dum est." Qua vita, obsecro? Hac, inquit, quae tantis aggra- vatur malis. Ccrte ergo bcata est in cisdem ipsis malis, propter quac dicis csse fugiendam? An idco bcatam dicis, quia licet ti- bi ab his malis mortc discedere? Quid si ergo in eis aliquo iu- dicio divino tenercris, nec permittercris mori, nec unquam sine illis esse [morte] sinereris? Nempc tunc saltcm niiseram talcm diceres vitam. Non igitur propterea misera non est, quia cito relinquitur : quando quidem si sempiterna sit, ctiam abs te ipso misera iudicatur. Non itaque proptcrea, quoniam brevis est, nulla miseria debet videri ; aut quod est absurdius , quia brevis miseria est, ideo etiam bcatitudo appellari. Magna vis est in eis malis, quae cogunt hominem., secundum ipsos ctiam sapicntem, sibimet auferre quod homo cst: cum dicant, et verum dicant, hanc csse naturae primam quodam modo et maximam \ocem, ut homo concilietur sibi , ct propterea mortcm naturaliter fu- giat; ita sibi amicus, ut esse se animal, et in hac coniunctione corporis atque animae vivere velit, vehementerque appetat. Magna vis cst in cis malis, quibus istc naturae vincitur sensus, quo mors omni modo omnibus viribus conatibusque vitatur; ct ita vincitur, ut quae vitabatur, optetur, appetatur; et si non po- tuerit aliundc contingere, ab ipso homine sibimet infcratur. Magna vis cst in cis malis , quae fortitudincm faciunt homici- dam: si tamen adhuc diccnda est fortitudo, quae ita his malis vincitur, ut hominem, quem sicut virtus regcndum tuendumque susccpit, non modo non possit per patientiam custodirc, scd ipsa insupcr cogatur occidere. Debet quidcm ctiam mortcm sa- piens fcrre patienter, sed quae accidit aliunde. Secundum istos autcm si eam sibi ipse infcrre compellitur, profecto fatendum est eis, non solum mala, sed intolerabilia ctiam mala csse, quae hoc eum perpetrare compcllunt. Vita igitur, quac istorum tam magnorum tamquc gravium malorum aut premitur oncribus, aut subiacct casibus, nullo modo beata dicerctur, si homincs qui hoc dicunt, sicut victi malis ingravcsccntibus, cum sibi in- gcrunt mortem, ccdunt infelicitati , ita victi certis rationibus, cum quaerunt beatam. vitam, dignarentur ccdere veritati, ct non sibi putarcnt in ista mortalitate fine summi boni essc gau- dendum; ubi virtutes ipsae, quibus hic ccrte nihil mclius atque utilius in hominc rcperitur, quanto maiora sunt adiutoria con- tra vim periculorum, laborum, dolorum, tanto fidcliora testimo- nia miseriarum. Si enim vcrae virtutes sunt, quae nisi in cis, quibus vcra inest pictas, csse non possunt; non sc profitentur hoc posse, ut nullas miserias patiantur homines, in quilnis sunt: ncquc cnim mendaccs sunt vcrae virtutes, ut hoc prolU

DE CIVITATE DEI Llb. XIX. 241

tcantur; sctl ut vita humana, quae tot ct tantis huius sacculi malis essc cogitur miscra, spe futuri sacculi sit heata, sicut et salva. Quomodo enim heata cst, quac nonilum salva cst? Vndc ct Apostolus Paulus non de hominibus imprudentibus, impatien - tibus, intcmperaiitibus ct iniquis, sed dc his qui sccundum vc- rum pictatcm vivcrent, et idco virtutcs quas habcrcnt, vcras ha- hcrent, ait: Spe enim salvi facti 8umus. Sj)es autem quae vide- tur, non est spes. Quod enim quis videt, quid sperat? Si au- tem quod non videmus speramus, per patientiam exsjjectamus. Sieut crgo spc salvi, ita spe beati facti sumus: et sicut salutcm, ita beatitudinem, non iam tcncmus pracscntcm, sed exspecta- nuis futuram: et hoc j)er patientiam • quia in malis sumus, quae patienter tolcrare debemus, donec ad illa vcniamus bona, ubi omnia erunt, quibus incffabilitcr dclcctemur; nihil erit autem, quod iam tolerare debeamus. Talis salus, quae in futuro erit saeculo , ipsa crit ctiam finalis beatitudo. Quam bcatitudincm isti philosophi, quoniam non videntes nolunt credere, hic sibi conantur falsissimam fabricare, quanto superbiorc, tanto men- daciorc virtute.

C A P. V.

De sociali vila, quae cum maxime expctenda sit , multis offensionibus

saepe subvertilur.

Quod autem socialcm vitam volunt cssc sapientis, nos mul- to amplius approbamus. Nam unde ista Dci Civitas, de qua hu- ius Operis ecce iam undeviccsimum librum versamus in mani- bus, vcl inchoarctur cxortu, vel progrederetur excursu, vel ap- prchcnderct debitos fincs, si non csset socialis vita sanctorum? Sed in huius mortalitatis acrumna quot ct quantis abundct ma- lis societas humana, quis enumerare valeat? quis aestimare suf- ficiat? Audiant apud Comicos suos hominem cum scnsu atque consensu omnium hominum diccre : Duxi uxorem, quam ibi miseriam vidi? Nati filii, alia cura. Quid itidem illa, quae in amore vitia commcinorat idem Terentius, Iniuriae, suspicioncs, inimicitiae, bellum, paxrursum: nonne res humanas ubique im- pleverunt? nonne et in amicorum honcstis amoribus plerumque contingunt? Nonne his usquequaquc plenae sunt res humanac, ubi iniurias , suspiciones, inimicitias, bellum, mala certa senti- mus; pacem vero incertum bonum, quoniam corda eorum, cum quibus cam tenere volumus, ignoramus ; et si nosse hodie pos- scmus, qualia cras futura essent utique nescircmus. Qui porro intcr sc amiciores solent csse, vel debent, quam qui una etiam contincntur domo? Et tamcn quis inde sccurus cst, cum tanta saepe mala cx eorum occultis insidiis cxstiterint; tanto amario* //. Q

212 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ra, quanto pax dulcior fuit; quae vera putata est, cum astutis- simc fingcrctur? Propter quod omnium pcctora sic attingit, ut cogat in gemitum quod ait Tullius: „NulIae sunt occultiorcs „insidiae, quam hae quac latcnt in simulatione oflicii, aut in „aliquo necessitudinis nomine. Nam eum qui palam est adver- „sarius, facilc cavendo vitare possis: hoc vero occultum, intc- „stinum ac domesticum malum non solum exsistit, verum ctiam „opprimit, antcquamprospiccreatquc explorare potueris." Pro- ^ter quodetiamdiy insLXOxillsL^Etinimici hominis, domesticieius, cummagnodolorecordis auditur: quiactsiquisque tamfortis sit, ut aequo animo perfcrat; vcl tam vigilans, ut provido consilio caveat, quae adversus cum molitur amicitia simulata : eorum tamen hominum perfidorum malo, cum eos esse pessimos expe- ritur, si ipse bonus cst, graviter excrucietur necesse est; sive semper mali fuerint, et se honos linxerint, sive in istam mali- tiam ex bonitate mutati sint. Si crgo domus commune perfu- gium in his malis humani generis tuta non est, quid civitas, quae quanto maior est, tanto forum eius litibus et civilibus et criminalibus plenius, etiamsi quiescant, non solum turbulentac, verum etiam saepius et cruentae seditiones , ac bella civilia , a quorum eventis sunt aliquando liberae civitates , a periculis nunquam?

C A P. V I. De errore humanorum iudiciorum, cum verilas laiet.

Quid ipsa iudicia hominum de hominibus, quae civitatibus in quantalibet pacc manentibus deesse non possunt, qualia pu- tamus essc, quam misera, quam dolenda? Quando quidem hi iu- dicant, qui conscientias eorum, de quibus iudicant, cerncre ne- qucunt. Vnde saepe coguntur tormentis innoccntium testium ad alienam causam pertinentem quaerere veritatem. Quid cum in sua causa quisquc torquetur ; et cum quaeritur utrum sit no- cens, cruciatur, et innocens luit pro incerto scelere certissimas poenas; non quia illud commisisse detegitur, sed quia non commisisse nescitur? Ac per hoc ignorantia iudicis plerumquc cst calamitas innocentis. Et quod est intolerabilius , magisque plangendum, rigandumque, si fieri posset, fontibus lacrimarum; cum proptcrca iudex torqueat accusatum, ne occidat ncscicns innocentem, fit per ignorantiae miseriam, ut et tortum et in- nocentem occidat, qucm ne innoccntem occidcret torscrat. Si enim secundum istorum sapicntiam delegcrit cx hac vita fugc- re, quam diutius illa sustinere tormcnta; quod non commisit, commisissc sc dicit. Quo darnnato ct occiso, utrum noccntem an innoccntem iudcx occiderit, adhuc ncscit, qucm nc innoccn

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 213

tem ncsciens occideret torsit: ac per hoc innoccntem, ct ut sci- rct torsit, et dum ncscirct occidit. In his tencbris vitac socia- lis, scdcbit iudex ille sapiens, aut non scdebit? Scdcl)it planc. Constringit cnim cuin, ct ad hoc omcium pertrahit humana so- cictas, quam descrere ncfas ducit. Hoc cnim ncfas esse non ducit, quod testcs innocentes in causis torqucntur alicnis: quod lii qui arguuntur, vi doloris plerumque superati, ct dc se falsa confessi, etiam puniuntur innocentcs, cum iam torti fucrint in- noccntes: quod ctsi non morte puniantur, in ipsis vcl ex ipsis tormentis pleruinque moriuntur: quod aliquando et ipsi qui ar- «^uunt, humanac socictati fortassc, ne crimina impunita sint, prodcssc cupientcs , et menticntibus testibus, reoque ipso con- tra tormcnta durante immanitcr, ncc fatcntc, probare quod ob- iiciunt non valentes, quamvis vera obieccrint, a iudicc nescien- te damnantur. Haec tot ct tanta mala non dcputat esse pecca- ta: non cnim haec facit sapicns iudex noccndi voluntate, scd necessitate ncscicndi; et tamen quia cogit humana societas, nc- cessitate ctiam iudicandi. Haec cst ergo quam dicimus, miseria ccrte hominis, ctsi non malitia sapientis. An vero necessitate ncsciendi atque iudicandi torquet insontcs, punit insontes, et parum est illi quod non est reus , si non sit insuper et beatus? Quanto considcratius ct homine dignius, agnoscit in ista ne ccssitate miseriam, eamquc in se odit; ct si pie sapit, clamat ad Dcum, De necessitatibus meis erue me.

C A P. VII.

Dc dicersitate linguarum, qua societas hominum dirimitur ; et de mi- seria bellorum, etiam quae iusta dicuntur.

Post civitatcm vel urbem sequitur orbis terrac, in quo ter- tium gradum ponunt socictatis humanae, incipicntes a domo, atque indc ad urbem, deinde ad orbem terrae progrediendo ve- nientes: qui utique, sicut aquarum congeries, quanto maior est. tanto periculis plenior. ln quo primum linguarum diversitas ho- mincm alienat ab homine. Nam si duo sibimet invicem fiant ob- riam, neque praetcrire, sed simul esse aliqua necessitate co- gantur, quorum ncuter norit linguam alterius ; facilius sibi ani- nialia muta, ctiam diversi gencris, quam illi, cum sint homi- nes ambo, sociantur. Quando enim quae scntiunt, inter se communicare non possunt, propter solam linguae diversita- tcm, nihil prodest ad consociandos homincs tanta similitudo naturac : ita ut libentius homo sit cum canc suo, quam cum ho- mine alieno. At cnim opera data est, ut imperiosa civitas non soium iugum, vcrum ctiam linguam suam domitis gcntibus per

Q2

244 DIVI AVRELII AVGVSTINI

pacem societatis imponcret, per quam non deesset, imo et ab- undaret etiam interprctum copia. Vcrum cst: scd hoc quam multis et quam grandibus bellis, quanta strage hominum, quan- ta effusione humani sanguinis comparatum est? Quibus trans- actis, non est tainen eorundem malorum finita miseria. Quam- vis enim non dcfuerit, ncquc hostcs desint, extcrae nationes, contra quas sempcr bella gesta sunt, et gcruntur: tamen etiam ipsa imperii latitudo pcpcrit peioris gcneris bella, socialia scili- cet et civilia; quibus miscrabilius quatitur genus humanum, si- ve cum bclligeratur, ut aliquando conquiescant; sive cum time- tur, ne rursus exsurgant. Quorum malorum multas et multi- plices clades, duras et diras necessitates, si ut dignum est clo- qui velim; quanquam nequaquam sicut res postulat possim; quis erit prolixae disputationis modus? Sed sapiens, inquiunt, iusta belia gesturus est. Quasi non, si se hominem meminit, multo magis dolcbit iustorum necessitatem sibi exstitisse bello- rum: quia nisi iusta essent, ei gerenda non essent, ac pcr hoc sapienti nulla bella essent. Iniquitas enim partis adversae iu- sta beila ingcrit gerenda sapienti : quae iniquitas utique homini est dolenda, quia hominum est, etsi nulla ex ca bellandi ne- cessitas nasceretur. Hacc itaquc mala tam magna, tam horren- da, tam saeva, quisquis cum dolore considerat, miseriam fatea- tur. Quisquis autem vel patiatur ea sine animi dolore , vel co- gitat, multo utiquc miserius ideo se putat bcatum, quia et hu- manum pcrdidit sensum.

C A P. VIII.

Quod amicitia bonorum secura esse non possit, dum a periculis quae in in hac vita sunt, trepidari necesse sit.

Si autem non contingat quaedam ignorantia similis demen- tiae , quae tamen in huius vitae miscra conditione saepc con- tingit, ut crcdatur vel amicus csse qui inimicus cst, vcl inimi- cus qui amicus cst; quid nos consolatur in hac humana socie- tate erroribus aerumnisquc plenissima, nisi non ficta, et mutua dilectio verorum ct bonorum amicorum? Quos quanto plurcs ct in locis pluribus habemus, tanto longius latiusque metuimus, ne quid eis contingat mali de tantis malorum aggeribus huius saeculi. Non enim tantummodo solliciti sumus, ne fame, ne bellis, ne morbis, nc captivitatibus aftligantur, ne in cadem scr- vitute talia patiantur, qualia ncc cogitare sufficimus : vcrum ctiam, timor est multo amarior, ne in pcrfidiam, malitiam ne- quitiamque mutcntur. Et quando ista contingunt ftanto utique plura, quanto illi sunt plures, ct in pluribus locis,) ct in no-

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 245

stram notitiam pcrfcruntur, quibus cor nostrum flagris uratur, quis potest, nisi qui talia sentit, advcrterc? Mortuos quippe audire mallemus: quamvis et hoc sine dolore non possimus au- dire. Quorum cnim nos vita propter amicitiae solatia dclccta- bat, unde ficri potcst ut corum mors nullam nobis ingcrat mae- stitudinem? Quam qui prohibet, prohibcat, si potest, ainica col- loquia, interdicat amicalcm [societatem,] vel intcrcidat afle- ctum, omnium humanarum nccessitudinum vincula incntis iin- miti stuporc disrumpat; aut sic cis utcndum censeat, ut nulla ex eis animum dulccdo perfundat. Quod si iieri nullo modo potcst, ctiam hoc quo pacto futurum cst, ut eius nobis amara mors non sit, cuius dulcis est vita? Hinc est enim et luctus, quoddam non inhumani cordis [luctus quidcm in humano cor- de,] quasi vulnus, aut ulcus, cui sanando adhibentur oificiosae consolationes. Non enim propterea non est quod sanetur, quo- niam quanto est animus melior, tanto in eo citius faciliusque sanatur. Cum igitur etiam de carissimorum mortibus, maxime quorum iiumanae socictati oflicia necessaria, nunc mitius, nune asperius aflligatur vita mortalium; mortuos tamen cos, quos diligimus, quam vel a fide, vel a bonis moribus lapsos, hoc est, in ipsa anima mortuos audire seu videre mallemus: qua ingenti matcria malorum plena est terra; proptcr quod scriptum est: Numquid non tentatio est vita humana super terram? Et propter quod ipse Dominus ait: Vae mundo ab scandalis. Et iterum, Quoniam abundavit, inquit, iniquitas, refrigescet ca- ritas multorum. Ex quo fit, ut bonis amicis mortuis gratule- mur, et cum mors eorum nos contristct, ipsa nos ccrtius conso- letur: quoniam malis caruerunt, quibus in hac vita etiam boni homines vel conteruntur, vel dcpravantur, vel in utroque peri- clitantur.

C A P. I X.

De amicitia sanctorum Angelorum , qaae homini in hoc mundo non

potest esse manifesta, propter fallaciam daemonum, in quos inci-

derunt qui mvllos sibi deos colendos putaverunt.

In socictate vero sanctorum Angelorum, quam philosophi ilii, qui nobis deos amicos csse voluerunt, quarto constituerunt loco, vclut ad munduni venientes ab orbe terrarum, ut sic quo- dam modo complcctercntur et coelum; nullo modo quidem me- tuimus, ne talcs amici vel ntorte nos sua, vel dcpravatione con- tristent. Sed quia nobis non ca qua homines familiaritate mi- scentur, (quod etiant ipsum ad acrumnas huius pcrtinet vitae,) ct aliquando Satanas , sicut legimus, transfigurat se vclut [in] Angclum lucis , ad tcntandos cos quos ita vcl crudiri opus est,

246 DIVI AVRELII AVGVSTINl

vel decipi iustmu est; magna Dei misericordia necessaria cst, nc quisquam cum bonos Angelos amicos sc haberc putat, liabeat malos daemones amicos fictos, eosque tanto nocentiores, quan- to astutiores ac fallaciores patiatur inimicos. Et cui magna ista Dci misericordia necessaria est, nisi magnae humanae miseriac, quae ignorantia tanta premitur, ut facile istorum simulatione faliatur? Et illos quidem philosophos in impia Civitatc, qui deos sibi amicos esse dixerunt, in daemones malignos incidisse cer- tissimum est, quibus tota ipsa Civitas subditur, aeternum cum cis habitura supplicium. Ex eorum quippe sacris, vel potius sa- crilegiis , quibus eos colendos, et ex ludis immundissimis , ubi eorum crimina celebrantur, quibus eos placandos putaverunt, eisdem ipsis auctoribus et exactoribus talium tantorumque de- decorum, satis ab eis qui colantur apertum est.

C A P. X.

Quis fructus sanctis de superata huius vitae tentcttione paratus sit. Sed neque sancti et lidcles unius veri Dei summique culto- res, ab eorum fallaciis et multiformi tentatione securi sunt. In hoc enim loco iniirmitatis et diebus malignis etiam ista sollici- tudo non est inutilis; ut illa securitas, ubi pax pienissima atque certissima est, desiderio ferventiore quacratur. Ibi enim erunt naturae munera, hoc est, quae naturae nostrae ab omniuni na- turarum Creatorc donantur, non solum bona, verum ctiam sem- pitcrna; non solum in animo, qui sanatur per sapientiam, ve- rum etiam in corporc, quod resurrectione renovabitur. Ibi vir- tutes, non contra ulla vitia vel mala quaecunque certantes, sed Jhabentes victoriac praemium aeternam pacem, quam nullus ad- versarius inquietet. Ipsa est enim beatitudo fmalis, ipse perfe- ctionis finis, qui consumcntem non habet linem. Hic autcm di- cimur quidem beati, quando pacem habemus, quantulacunquc hic haberi potest in vita bona: scd haec beatitudo illi, quam finalem dicimus, bcatitudini comparata, prorsus miscria repcri- tur. Hanc crgo paccm, qualis hic potest esse, mortales homines in rebus mortalibus quando habemus , si recte vivimus , bonis cius recte utitur virtus : quando vero eam non habcmus, etiam malis, quae homo patitur, bene utitur virtus. Sed tunc cst vcra virtus, quando et omnia bona quibus bene utitur, et quicquid in bono usu bonorum ct malorum facit, et se ipsam ad cum fiiicin refert, ubi nobis talis et tanta pax erit, qua melior et inaior es- se non possit.

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 217

C A P. XI.

De bcalitudinc pacis aeternuc, in (/ua sanctis Jinis csl , id est, vcra

pcrfcctio.

Quapropter possumus dicere, fincs [fincm] bonorum nostro- rum csse paceni, sicut aeternam essc diximus vitam: pracsertim quia ipsi Civitati Dci, dc qua nobis cst ista operosissima dispu- tatio, in sancto dicitur Psalmo: Lauda Hierusalem Dominum, cnllauda Deum tuum Sion. Quoniam confirmavit seras porta- rum tuarum, benedixit filios tuos in te , qui posuit fines tuos •pacem. Quando cnim contirmatac fucrint serae portarum eius, iam in illam nullus intrabit, nec ab illa ullus cxibit. Ac per lioc fines cius cam debemus hic intclligere paccm, quam volumus dcmonstrare finalem. Nam et ipsius Civitatis mysticum nomen, id est Hicrusalcm, quod ct ante iam diximus, Visio pacis inter- prctatur. Sed quoniam pacis nomen etiam in his rebus mortali- bus frcquentatur, ubi utique non est vita aeterna; propterea iincm Civitatis huius, ubi erit summum bonum eius , aeternam vitam maluimus commcmorare quam paccm. De quo fine Apo- stolus ait : Nunc vero liberati a peccato, servi autem facti Deo, habetis fructum vestrum in sanctificationem , finem vero vitam aeternam. Sed rursus quia vita aeterna ab his qui fami- liaritatem non habent cum Scripturis sanctis, potest accipi ctiani malorum vita; vcl secundum quosdam etiam philosophos, propter animac immortalitatcm; vel ctiam sccundum fidem no- stram, propter poenas interminabilcs impiorum, qui utique in aetcrnum cruciari non poterunt, nisi etiam vixerint in aeter- num: profccto iinis Civitatis huius, in quo summum habebit bo- num, vel pax in vita actcrna, vel vita aeterna in pace diccndus cst, ut facilius ab omnibus possit intelligi. Tantum est enim pacis bonuin, ut ctiam in rcbus terrenis atquc mortalibus nihil gratius solcat audiri, nihil desiderabilius concupisci , nihil postrcmo possit melius inveniri. De quo si aliquanto diutius loqui voluerimus, non erimus, quantum arbitror, onerosi legen- tibus, et proptcr finem Civitatis huius de qua nobis sermo est, ct proptcr ipsam dulcedinem pacis quae omnibus cara est.

C A P. XII.

Quod etiam bellantium saevitia omnesque hominum inquietudines ad pacis finem cupiant pervenire, sine cuius appetitu nulla natura sit.

Quod cnim mecum quisquis rcs humanas naturamque com- muncm utcunquc intuetur agnoscit, sicut nemo est qui gaudc- re nolit, ita nemo est qui paccm habere nolit. Quando quidem et ipsi qui bella voiunt, nihil aliud quam vincere volunt: ad

218 DIVl AVRELII AVGVSTINl

gloriosam ergo pacem bellando cupiunt pervenirc. Nani quid est aliud victoria, nisi subiectio repugnantium? quod cum fa- ctum fuerit, pax erit. Pacis igitur intentione gcruntur et bella, ab his etiam qui virtutcm bcllicam studcnt cxerccre impcrando atque pugnando. Vnde pacem constat bclli esse optabilem iinem. Omnis enim homo etiam bclligerando pacem requirit: nemo autcm bellum pacificando. Nam et illi qui pacem, in qua sunt, perturbari volunt, non pacem oderunt, sed cam pro arbi- trio suo cupiunt commutari. Non ergo ut sit pax nolunt, sed ut ea sit quani volunt. Denique etsi pcr scditionem se ab aliis separaverint , cum cis ipsis conspiratis vel coniuratis suis nisi qualcmcunque pacis speciem teneant, non efficiunt quod inten- dunt. Proindc latrones ipsi, ut vehcmentius et tutius infesti sint paci caeterorum, pacem volunt habere sociorum. Sed etsi unus sit tam praepollens viribus , et conscios ita cavens , ut nulli socio se committat, solusque insidians et pracvalens , qui- bus potuerit oppressis ct exstinctis praedas agat, cum eis certc quos occidere non potest, et quos vuit latere quod facit, qua- lemcunque umbram pacis tenet. In domo autem sua cum uxoro ct cum iiliis, ct si quos alios illic habct, studct profecto essc pa- catus : eis quippe ad nutum obtemperantibus sine dubio delecta- tur. Nam si non iiat, indignatur, corripit, vindicat: ct domus suae paccm, si ita necesse sit, etiam saeviendo componit; quam sentit esse non posse, nisi cuidam principio, quod ipse in domo sua est, caetera in eadem domestica socictatc subiccta sint. ldeoque si oiferretur ei servitus plurium, vel civitatis vel gcn- tis, ita ut sic ei servirent, quemadmodum sibi domi suae serviri volebat; non se iam latronem latebris conderct, scd regcm con- spicuum sublimarct, cum cadem in illo cupiditas et malitia per- manerct. Pacem itaque cum suis omncs habcrc cupiunt, quos ad suum arbitrium volunt vivere. Nam et cum quibus bellum gerunt, suos facere, si possint, volunt, eisquc subicctis leges suae pacis imponcre.

Sed faciamus aliquem, qualcm canit poetica ct fabulosa nar- ratio ; quem fortasse, proptcr ipsam insociabilem fcritatcm se- mihominem quam hominem diccrc malucrunt, Quamvis crgo huius rcgnum dirae speluncae fuerit solitudo, tamque malitia singularis, ut ex hac ci nomen invcntum sit; nam malus Grac- ce K«Jt6g dicitur, quod illc vocabatur: ut nulla coniux ci blan- dum fcrrct referretque scrmonem, nullis iiliis vel alludcret par- vulis, vel grandiusculis impcraret, nullo amici colloquio fruc- rctur, ncc Vulcani patris , quo vcl hinc tantum non parum fcli- ciorfuit, quia talc monstrum ipsc non genuit: nihil cuiquam

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 219

daret, sed a quo possct quicquid vcllct, ct quando possct, et quantum vellct aufcrret: taiucn in ipsa sua spclunca solitaria, cuius, ut describitur, scmpcr rcccnti caedc tcpebat humus: nihil aliud quam paccm volebat, in qua ncmo illi molcstus esset, nec cius quictem vis ullius terrorve turbaret. Cum corpore suo de- niqtte pacem habere cupicbat: ct quantum habebat, tantum illi benc crat. Quando quidcm membris obtemperantibus iinpera- bat: ct ut suam mortalitatem adversum se ex indigentia rcbel- lantcm, ac scditionem famis ad dissociandam atque excluden- dam dc corpore animam concitantem, quanta posset festinatio- ne pacarct, rapicbat, necabat, vorabat; ct quamvis immanis ac ferus , paci tamcn suae vitae ac salutis immaniter et ferocitcr consulebat: ac pcr hoc si pacem, quam in sua spelunca atquc in se ipso habere satis agebat, cum aliis etiani habcre vellct, nec malus, nec monstrum, nec scmihomo vocaretur. At si eius corporis forma, et atrorum ignium vomitus ab eo deterrebat ho- minum socictatem ; forte non noccndi cupiditate, sed vivendi necessitate saeviebat. Verum istc non fuerit, velquodmagiscre- dcndum cst, talis non fuerit, qualis vanitate poetica dcscribi- tur. Nisi cnim nimis accusaretur Cacus, parum Herculcs lauda- retur. Talis ergo homo, sivc semihomo , melius, ut dixi, credi- tur non fuisse : sicut multa figmenta poetarum. Ipsae enim sae- vissimae fcrae, unde ille partem habuit feritatis , (nain et semi- ferus dictus est,) genus proprium quadam pace custodiunt, coe- undo, gignendo, paricndo, foetus fovendo atque nutriendo, cum sint pleraeque insociabiles et solivagae: non scilicet ut oves, cervi, columbae, sturni, apes, sed ut leoncs, vulpes, aqui- lae, noctuae. Quae enim tigris non filiis suis immurmurat, et pacata fcritate blanditur? Quis milvus, quantumlibet solitarius rapinis circumvolet, non coniugium copulat, nidum congerit, ova confovet, pullos alit, ct quasi cum sua matrefamilias socic- tatcm domesticam quanta potcst pacc conservat? Quanto magis homo fcrtur quodam modo naturac suae legibus ad ineundam societatem pacemque cum hominibus, quantum in ipso cst, omnibus obtincndam; cum etiam mali pro pace suorum belligc- rent, omnesque, si possint, suos faccre velint, ut uni cuncti ct cuncta dcserviant; quo pacto, nisi, in eius pacem, vcl amando, vcl timendo conscntiant? Sic enim superbia pcrverse imitatur Dcum. Odit namque cum sociis aequalitatem sub illo : sed im- poncre vult sociis dominationem suam pro illo. Odit crgo iu- stam pacem Dei, et amat iniquam pacem suam. Non amare ta- mcn qualemcunque pacem nullo modo potest. Nullum quippc vi-

250 DlVi AVRELII AVGVSTINI

tiuni ita contra naturam cst, ut naturae deleat etiam cxtrema vestigia.

Itaquc paccm iniquorum in pacis comparatione iustorum illc videt nec pacem esse diccndam, qui novit praeponere recta pra- vis et ordinata perversis. Quod autcm perversum cst, hoc ctiam necesse cst ut in aliqua ct ex aliqua et cum aliqua rerum parte pacatum sit, in quibus est, vel ex quibus constat; alioquin nihil esset omnino. Velut si quisquam capite deorsum pendeat. per- versus est utique situs corporis ct ordo membrorum; quia id quod desuper esse natura postulat, subter est, et quod illa sub- ter vult esse, desuper factum est; conturbavit [conturbabit] carnis pacem ista perversitas; et ideo est molesta: verumtamen anima corpori suo pacata est, et pro eius salutc satagit, ct ideo cst qui doleat; quae si molestiis eius exclusa discesserit, quam diu mcmbrorum manet compago , non cst sinc quadam partium pace quod remanet, et ideo adhuc est qui pendeat. Et quod ter- renum corpus in terram nititur, et vinculo quo suspensum est renititur, in suae pacis ordinem tendit, et locum quo requiescat quodam modo ponderis voce poscit, iamque exanime ac sinc ullo sensu, a pacc tamcn naturali sui ordinis non recedit, vel cum tcnet eam, vel cum fcrtur ad cam. Si enim adhibeantur medicamenta, atque curatio, quac formam cadavcris dissolvi di- labique non sinat [sinant], adhuc pax quacdam partes partibus iungit, totamque molem applicat terreno et convenienti, ac pcr hoc loco pacato. Si autem nulla adhibeatur cura condicndi, scd naturali cursui rclinquatur, tamdiu quasi tumultuatur dissiden- tibus, exhalationibus, et nostro inconvenientibus scnsui: idcnim cst quod in putore sentitur, donec mundi conveniat elcmcntis, ct in eorum pacemparticulatimpaulatimque disccdat. Nullomodo tamen inde aliquid legibus summi illiusCreatorisOrdinatorisque subtrahitur, a quo pax universitatis administratur: quia etsi dc cadaverc maioris animantis animalia minuta nascantur, eadem legc Creatoris quacque corpuscula in salutis pace suis animulis serviunt: etsi mortuorum carncs ab aliis animalibus dcvorentur, casdcm lcges per cuncta diffusas ad salutcm gcneris cuiusque mortalium, congrua congruis pacificantcs , quaquaversum tra- hantur, et rebus quibuscunquc iungantur, ct in res quaslibet convcrtantur ct commutentur, invcniunt.

C A P. XIII.

De pace universali , quae inler quaslibct perturbationes privarinon

yolest lege naturae, dum sub iuslo iudice ad id quisque pervenit or-

dinatione, quod meruit voluntate.

Pax itaquc corporis, cst ordinata tcmperatura partium. Pax

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 251

auimae irrationalis, ordinata requies appetitionum. Pax animae rationalis, ordinata cognitionis actionisquc cons*cnsio. Pax cor- poris et animae, ordinata vita et salus animantis. Pax hominis mortalis ct Dci, [immortalis, | ordinata in fide sub aetcrna lcgc obedicntia. Pax hominum, ordinata concordia. Pax domus, or- dinata impcraudi atque obcdicndi concordia cohabitantium. Pax eivitatis, ordinata impcrandi atquc obcdicndi concordia civium. Pax coelestis Civitatis, ordinatissima et concordissima socictas fruendi Deo et inviccm in Deo. Pax omnium rerum, tranquilli- tas ordinis. Ordo cst parium dispariumque rerum sua cuiquc loca tribuens dispositio. Proindc miseri, quia in quantum mi- scri sunt, utiquc in pace non sunt, tranquillitatc quidem ordi- nis carcnt, ubi perturbatio nulla cst: vcrumtamcn quia mcrito iustcque miscri sunt, in ea quoque ipsa sua miseria praeter or- dinem cssc non possunt: non quidcm coniuncti beatis, sed ab eis tamen ordinis lege seiuncti. Qui cum sine perturbationc sunt [non sint] , rcbus in quibus sunt, quantacunque congrucn- tia coaptantur: ac per hoc cst in eis ordinis nonnulia tranquil- litas: inest crgo nonnulla pax. Vcrum ideo miseri sunt, quia ctsi in aliqua securitate non dolent, non tamcn ibi sunt, ubi se- curi csse ac dolere non debeant: miseriores autein, si pax cis cum ipsa lege non est, qua naturalis ordo administratur. Cum autem dolent, ex qua partc dolcnt, pacis perturbatio facta est: in illa vero adhuc pax cst , in qua ncc dolor urit, ncc compago ipsa dissolvitur. Sicut ergo est quaedam vita sine dolore, dolor autem sine aliqua vita esse non potest: sic est pax quaedam si- nc ullo bcllo, bcllum vcro esse sine aliqua pace non potest; non seeundum id quod bellum est, sed secundum id quod ab eis vcl in cis geritur, quae aliquae naturae sunt : quod nullo modo es- sent, si non qualicunque pacc subsistercnt.

Quapropter natura est, in qua nullum malum cst, vel ctiam in qua nullum potcst csse malum: cssc autem natura, in qua nuilum bonum sit, non potest. Proinde nec ipsius diaboli natu- ra, in quantum natura cst, malum cst: sed perversitas eam ma- lam facit. Itaquc in veritatc non stetit, sed veritatis iudicium non evasit: [quia] in ordinis tranquillitatc non mansit, ncc idc.o tamen a potestate Ordinatoris effugit. Bonum Dei, quod illi csf in natura, non eum subtrahit iustitiae Dei, qua ordinatur in poena: nec ibi Deus bonum insequitur quod creavit, sed malum quod illc commisit. Ncque enim totum aufert quod naturae dc- dit: sed aliquid adimit, aliquid relinquit, ut sit qui dolcat quod adimit jadcmit]. Et ipse dolor testimonium est boni ademti et boni rclicti. Nisi cnim bonum rclictum csset, bonuni ainissum

152 DIVI AVRELII AVGVSTINI

dolere non possct. Nam qui peccat, peior cst, si laetatur in damno aequitatis. Qui vero cruciatur, si inde nihil acquirat boni, dolct damnum salutis. Et quoniam aequitas ac salus utrumquc bonum cst, bonique amissione dolendum cst potius quam laetandum, (si tamcn non sit compensatio melioris, me- lior est autem animi aequitas, quam corporis sanitas,) profccto convenientius iniustus dolet in supplicio, quam laetaius est in delicto. Sicut ergo laetitia deserti boni in peccato testis cst voluntatis malae; ita dolor amissi boni in supplicio tcstis est naturac bonae. Qui enim dolet amissam naturae suae pacem, ex aliquibus reliquiis pacis id dolet, quibus fit, ut sibi amica natura sit. Hoc autem in extremo supplicio rccte fit, ut iniqui ct impii naturalium bonorum damna in cruciatibus deflcant sentientes eorum ablatorem iustissimum Deum, qucm contem- seruntbenignissimum largitorcm. Dcus ergo naturarum«omnium sapientissimus conditor ct iustissimus ordinator, qui terreno- rum ornamentorum maximum instituit mortale genus humanum, dedit hominibus quaedam bona huic vitae congrua, id est, pa- cem temporalcm pro modulo mortalis vitae in ipsa salute et in- columitate ac societate sui generis, et quacque huic paci vel tuendac vel rccuperandae nccessaria sunt, sicut ea quae apte ac convenienter adiacent sensibus, lux ista visibilis, aurae spi rabiles, aquae potabilcs, et quicquid ad alendum, tegcndum cu- jfandum, ornandumque corpus congruit: eo pacto aequissimo, ut qui mortalis talibus bonis paci mortalium accommodatis rc- cte usus fuerit, accipiat ampliora atquc meliora, ipsam scilicet immortalitatis pacem, eique convenientem gloriam et honorem in vita aeterna ad fruendum Deo, et proximo in Deo: qui au- tcm perperam, nec illa accipiat, ct hacc amittat

C A P. XIV.

De ordine ac lege, sive coelesti, sive terrena, per qnam societati huma* nae etiam dominando consulitur, cui et consulendo servitur. Oinnis igitur usus rcrum temporalium refertur ad fructum terrcnac pacis in Civitate terrcna: in coelesti autem Civitatc rcfertur ad fructum pacis aetcrnae. Quapropter si irrationalia cssemus animantia, nihil appeteremus praeter ordinatam tcm- peraturam partium corporis et requiem appetitionum: nihii ergo praeter quietem carnis ct copiam voluptatum, ut pax corporis prodessct paci animae. Si enim dcsit pax corporis, impeditur ctiam irrationalis pax animac; quia rcquiem appetitionum con- scqui non potest. Vtrumque autem simul ei paci prodcst, quam intcr sc habcnt anima ct corpus, id cst, ordinatac vitac ac salu- tis. Sicut cnim paccm corporis amare se ostendunt aniniantia.

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 253

cum fugiunt dolorcm; ct pacem aniinae, cum propter explcndas indigentias appetitionum voluptatcm sequuntur: ita mortem fu- giendo satis indicant quantum diligant paccm, qua sibi conci- liantur anima et corpus. Sed quia homini rationalis anima in- est, totum hoc quod habct communc cum bcstiis, subdit paci aiiimae rationalis, ut mentc aliquid contemplctur, et secundum hoc aliquid agat, ut sit ei ordinata cognitionis actionisquc con- sensio, quam pacem rationalis animac dixcramus. Ad hoc enim vclle dcbet nec dolore molcstari, nec dcsiderio pcrturbari , ncc inortc dissolvi, ut aliquid utile cognoscat, et secundum eam co- gnitioncm vitani moresque componat. Sed ne ipso studio co- gnitionis proptcr humanae mentis infirmitatem in pestem ali- cuius crroris incurrat, opus habct magisterio divino, cui certus obtcmperet, et adiutorio , ut libcr obtcmpcret. Et quoniam quamdiu est in isto mortali corporc, percgrinatur a Domino ; ambulat pcr fidem, non pcr spcciem*. ac pcr hoc omnem pacem vel corporis, velanimac, vcl simul corporis et animac, rcfert ad illam pacem, quae homini mortali cst cum Deo immortali ; ut ei sit Ordinata in fidc sub aeterna lege obedientia. Iam vero quia duopraecipua praeccpta, hoccst, dilectioncmDei et dilectionem proximi docct magister Deus, in quibus tria invenit homo quac diligat, Dcuin, se ipsum, ct proximum; atque ille in se diligcn- do non errat qui diligit Deum: consequens est, ut etiam proxi- mo ad diligendum Deum consulat, qucm iubetur sicut se ipsum diligere. Sic uxori, sic filiis, sic domesticis, sic caeteris quibus potuerit hominibus; et ad hoc sibi a proximo, si forte indiget, consuli velit: ac pcr hoc crit pacatus, quantum in ipso cst, omni homini, pace hominum, id est, ordinata concordia: cuius hic ordo est, primum ut nulli noceat, dcinde ut ctiam prosit cui po- tucrit. Primitus crgo incst ei suorum cura: ad eos quippe habct opportuniorcin facilioremqueadituin consulendi, vcl naturae or- diue, vcl ipsius socictatis humanac. Vnde Apostolus dicit . Quisquis autem suis, et maxime domesticis non providet, fidem denegat, et est infideli deterior. Hinc itaquc etiam pax dome stica oritur, id cst, ordinata impcrandi obediendique concordia cohabitantium. Impcrant enim qui consulunt: sicut vir uxori, parentes filiis, domini servis. Obediunt autem quibus consuli- tur: sicut muliercs maritis, filii parcntibus, scrvi dominis. Scd in domo iusti viventis ex fide, ct adhuc ab illa coclesti Civitate percgrinantis, ctiam qui imperant, serviunt cis , quibus viden- tur impcrare. Neque enim dominandi cupiditatc impcrant, scd oflicio consulcndi; nec principandi superbia, scd providcndi mi- scricordia.

254 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XV.

De libertate naturali, et de servitute, cuius primacausa peceatum e%l

qua homo malae voluntatis, etiamsi non est mancipium allerius

hominis, servus est propriae libidinis.

Hoc naturalis ordo pracscribit, ita Dcus hominem condidit. Nam Dominetur , inquit, piscium maris, et vulatilium coeli, et omnium repentium quae repunt super terram. Rationalem fa- ctum ad imaginem suam noluit nisi irrationalibus dominari. non hominem homini, sed hominem pecori. Inde primi iusti, pastores pecorum, magis quam reges hominum constituti sunt : ut etiam sic insinuaret Deus, quid postulet ordo crcaturarum, quid cxigat meritum peccatorum. Conditio quippc servitutis iure intelligitur imposita peccatori. Proinde nusquam Scriptu- rarum legimus servum, ante quam hoc vocabuio Noe iustus peccatum tilii vindicaret. Nomen itaque istud culpa meruit, non natura. Origo autem vocabuli servorum in Latina lingua inde creditur ducta, quod hi qui iure belli possent occidi, a victori- bus cum servabantur, servi liebant, a servando appellati ; quod etiam ipsum sine peccati merito non est. Nam et cum iustum geritur bcllum, pro peccato et a contrario dimicatur: et omnis victoria, cum etiam malis provenit, divino iudicio victos humi- liat, vcl emendans peccata, vcl puniens. Testis est homo Dei Daniel, cum in captivitatc positus, peccata sua et peccata po- puli sui confitetur Deo , et hanc esse causam illius captivitatis pio dolore testatur. Prima crgo servitutis causa peccatum est; ut homo homini conditionis vinculo subderetur: quod non fit nisi Dco iudicante, apud quem non est iniquitas, ct novit di- versas poenas mcritis distribuere delinquentium. Sicut autem supernus Dominus dicit, Omnis qui facil peccatum, servus est peccati: ac per hoc multi quidem religiosi dominis iniquis, non tamen liberis serviunt: A quo enim quis devictus est , huic et servus addictus est. Et utiquc felicius servitur homini, quam libidini; cum saevissimo dominatu vastet corda mortalium, ut alias omittam, libido ipsa dominandi. Hominibus autcm illo pa- cis ordine, qu/> aliis alii subiccti sunt, sicut prodest humilitas servientibus, ita nocet superbia dominantibus. Nullus autem natura, in qua prius Deus hominem condidit, scrvus cst homi- nis, aut peccati. Vcrum et poenalis scrvitus ca Icge ordinatur, quac naturalem ordinem conservari iubet, perturbari vetat: quia si contra eam legem non esset factum, nihil csset poenali scrvitutc coercendum. Idcoque Apostolus ctiam servos monet subditos csse dominis suis, ct ex animo eis cuin bona voluntate scrvirc: ut scilicct si non possunt a dominis libcriiicri, suam

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 255

servitutem ipsi quodam modo liberam faciant; non timore sub- dolo, sed fideli dilcctione scrvicndo, doncc transeat iniquitas, et cvacuctur omnis principatus, ct potestas humana, et sit Dcus omnia in omiiibus.

C A P. XVI. De aequo iure dominandi.

Quocirca etiamsi babucrunt scrvos iusti patrcs nostri, sic quidem administrabant domcsticam pacem , ut sccundum hacc tcmporalia bona, iiliorum sortem a scrvorum conditione distin- guercnt; ad Deum autcm colcndum, in quo aeterna bona spc- randa sunt, omnibus domus suac mcmbris pari dilcctionc con- sulerent. Quod naturalis ordo ita praescribit, ut nomcn patrum familias hinc exortum sit, et tam late vulgatum, ut inique etiam dominantes hoc se gaudcant appcllari. Qui autcm veri patrcs familias sunt, omnibus in familia sua tanquam filiis ad colen- dum et promerendum Dcum consulunt; desiderantes atquc optantcs vcnire ad coelestem doinum, ubi neccssarium non sit officium imperandi mortalibus, quia necessarium non erit offi- cium consulendi iam in illa inunortalitate felicibus : quo doncc veniatur, magis dcbent patres quod dominantur, quam servi to- lerarc quod serviunt. Si quis autem in dcmo per inobedientiam domcsticac paci adversatur, corripitur, seu verbo, scu verberet seu quolibet alio gcnere poenac iusto atque licito, quantum so- cictas humana concedit, pro eius qui corripitur utilitate, ut paci unde dissiluerat coaptctur. Sicut cnim non cst benelicentiae ad- iuvando efficere, ut bonum quod maius est amittatur; ita non est innocentiae parcendo sinerc, ut in malum gravius incidatur. Pertinct crgo ad innocentis officium, non solum neinini malum inferre, verum etiam cohiberc a peccato, vcl punire peccatum; ut aut ipse qui plectitur, corrigatur cxpcrimento , aut alii ter- reantur cxeinplo. Quia igitur hominis donms initium sivc par- ticula debet esse civitatis, omnc autem initium ad aliquem sui gencris finem, et omnis pars ad universi, cuius pars est, inte- gritatem refcrtur; satis apparct esse consequens, ut ad paccm civicam pax domestica referatur, id est, ut ordinata imperandi obediendique concordia cohabitantium refcratur ad ordinatam impcrandi obcdiendiquc concordiam civium. Ita fit, ut ex lege civitatis praeccpta sumcre patrem familias oporteat, quibus do- mum suam sic regat, ut sit paci accommodata civitatis.

C A P. XVII.

1 nde coelestis Societas cum terrena Civitate pacem Jiabeat, et unde

discordiam. Scd domus hominum qui non vivunt ex fide, pacem terre

256 DIVl AVRELII AVGVSTINI

nam cx huius tcmporalis vitacrebus eommodisquc scctatur, do- mus autcm hominum cx fidc viventium, cxspectat ca quae in futurum actcrna promissa sunt, tcrrenisque rebus ac teniporali- hus tanquam peregrina utitur, non quibus capiatur et avertatur quo tendit in Deum, scd quibus sustentetur ad facilius tolcran- da minimeque augenda onera corporis corruptibilis, quod ag- gravat animam. Idcirco rerum vitae huic mortaii necessariarum utrisque hominibus [lidelibus ct infidelibus,] et utriquc domui communis est usus; sed finis utcndi cuique suus proprius, mul tumque diversus. Ita etiam terrena Civitas, quae non vivit cx fide, tcrrenam pacem appetit; in eoque dcfigit impcrandi obc- diendique concordiam civium, ut sit eis de rebus ad mortalem vitam pertinentibus humanarum quaedam compositio volunta- tum. Civitas autem coeiestis, vel potius pars cius, quac in hac mortalitatc peregrinatur, et vivit ex fide, etiam ista pacc nc- cesse est utatur, donec ipsa cui talis pax necessaria est, morta- litas transeat. Ac pcr hoc dum apud terrenam Civitatem , vclut captivam suae peregrinationis agit, iam promissionc redemtio- nis et dono spiritali tanquam pignore accepto, legibus terrenae Civitatis, quibus haec administrantur, quae sustentandae mortali vitae accommodata sunt, obtemperare non dubitat: ut quoniam communis est ipsa mortalitas , servetur in rebus ad eam perti- ncntibus inter Civitatem utramque concordia. Verum quia ter- rcna Civitas habuit quosdam suos sapientes, quos divina impro- bat disciplina, qui vel suspicati vel dccepti a daemonibus crede- rent multos deos conciliandos esse rebus humanis, ad quorum divcrsa quodam modo officia diversa subdita pertinerent, ad ali- um corpus, ad alium animus [animum], inque ipso corpore ad alium caput, ad alium cervix [cervicem], et caetera singula ad singulos; similiter in animo ad alium ingcnium, ad alium do- ctrina [doctrinam], ad alium ira [iram], ad alium concupisccn- tia [concupiscentiam]: inque ipsis rebus vitae adiacentibus , ad alium pecus, ad alium triticum, ad alium vinum, ad alium oleum, ad alium silvae [silvas], ad alium nummi [nummos], ad alium naugatio [navigationem], ad alium bella atquc victoriae |victorias], ad alium coniugia, ad alium partus ac foecunditas [partum ac foecunditatem], ct ad alios alia caetera; coelcstis autcm Civitas unum Deum solum colendum nossct, eique tan- tummodo servicndum servitute illa, quae Graecc XarQtia dici- tur, et non nisi Deo debetur, fideli pictatc censcret: factum est, ut religionis lcgcs cum terrcna Civitatc non posset habere com- muncs, proquc his ab ca disscntire habcrct neccssc, atquc oncri csse divcrsa scnticntibus, corumque iras ct odia et pcrsccutio-

DE CIVITATE DEI LIB. XIX 257

nuni impctus sustinerc, nisi cum animos advcrsantium aliquan- do tcrrorc suac multitudinis , ct scmpcr divino adiutorio pro- pulsarct. Hacc crgo coclcstisCivitas dum peregrinatur in tcrra, ex omnibus gcntibus civcs cvocat, atquc in omnibus linguis peregrinam colligit socictatcm; non curans quicquid in mori- bus, legibus, institutisquc diversum est, quibus pax tcrrcna vcl conquiritur , vel tcnctur; nibil corum rcscindcns , ncc dc- strueus, imo ctiam servans ac scqucns : quod licct diversum sit in diversis nationibus, ad unum tamen cundemque fincm tcrre- nae pacis intenditur , si rcligionem qua unus summus et vcrus Dcus colendus docctur, non impedit. Vtitur crgo ctiam coclc- stis Civitas in hac sua peregrinatione pacc terrena, ct dercbus ad mortalem hominum naturam pertincntibus , humanarum vo- luntatum compositionem, quantum salva pietatc ac religione conceditur, tuetur atque appctit, eamque terrenam paccm re- fcrt ad coelcstem paccm: quae vere ita pax cst, ut rationalis duntaxat crcaturae sola pax habenda atquc diccndasit, ordina- tissima scilicet ct concordissima socictas frucndi Deo, ct invi- ceminDeo; quo cum vcntum fucrit, non crit vita mortalis, scd planc [plene] ccrtcquc vitalis; ncc corpus animale, quod dum corrumpitur , aggravat animam, scd spiritale sine ulla in- digentia cx omni partc subditum voluntati. Hanc pacem, dum percgrinatur in Jidc, habct atque ex hac fide iuste vivit, cum ad iliam paccm adipiscendam refert quicquid bonarum actio- num gcrit erga Deum et proximum, quoniam vita civitatis uti- quc socialis cst.

C A P. X V 1 1 1.

Quam divcrsa sit Academiae novae ambiguitas a conslantia fidei

Christianae.

Quod autem attinet ad illam differentiam , quam dc Acade- micis novis Varro adhibuit, quibus inccrta sunt omnia, omnino Civitas Dci talem dubitationem tanquam dementiam dctestatur, habcns de rebus, quas mcntc atquc ratione comprehendit, ctiam- si parvam propter corpus corruptibilc, quod aggravat animam, quoniam sicut dicit Apostolus, Ex parte scimus, tamen ccrtis- simam scientiam: crcditque scnsibus in rei cuiusquc cvidentia, quibus pcr corpus animus utitur; quoniam miscrabilius fallitur, qui nunquam putat cis esse credendum. Credit etiam Scri- pturis sanctis et vetcribus ct novis, quas Canonicas appcllamus, undc iides ipsa concepta est, ex qua iustus vivit ; pcr quam sine dubitationc ambulamus, quamdiu pcrcgrinamur a Domino : qua salva atquc ccrta, de quibusdam rebus, quas ncque scnsu, //. R

258 DIVIAVRELII AVCVSTINI

neque ratione perccpimus , nequc nobis per Scripturam cano- nicam claruerunt, nec per testes quibus non credere absurdum est, in nostram notitiam pervcnerunt, sine iusta rcprehensione dubitamus.

C A P. XIX. De habitu et moribus populi Christiani.

Nihil sane ad istam pertinet Civitatem quo habitu vcl more vivendi, si non est contra divina praecepta, istam fidem , qua pervenitur ad Deum, quisque sectetur, unde ipsos quoquc phi- losophos, quando Christiani fiunt, non habitum vel consuetu- dinem victus , quae nihii impedit religionem , sed falsa dogmata mutare compellit. Vnde illam, quam Varro adhibuit ex Cyni cis diiferentiam , si nihil turpiter atque intemperantcr agat [agant] , omnino non curat. Ex tribus vero illis vitac generi- bus, otioso, actuoso , et ex utroque composito, quamvis salva iide quisque possit in quolibet eorum vitam ducere, et ad sem- piterna praemia pervenire; interest tamen quid amore teneat veritatis, quiti! omcio caritatis impendat. Nec sic quisque de- bet esse otiosus, ut in eodem otio utilitatem non cogitct pro- ximi; nec sic actuosus, ut contemplationem non requirat Dei. In otio non iners vacatio delectarc debet; sed aut inquisitio, aut inventio veritatis : ut in ea quisque proficiat , et quod inve- nerit teneat, et alteri non invideat. In actione vero non aman- dus est honor in hac vita, sive potentia; quoniam omnia vana sub sole: sed opus ipsum, quod per eundem honorem vel po- tentiam fit, si recte atque utiliter fit, id est, ut valeat ad eam salutem subditorum, quae secundum Deum est: unde iam su- pcrius disputavimus. rropter quod ait Apostolus, Qui episco- patum desiderat , bonum opus desiderat. Exponere voluit quid sit episcopatus; quia nomcn est opcris, non honoris. Graecum est enim, atque inde ductum vocabulum, quod illc qui praeficitur, eis quibus praeficitur supcrintcndit, curam eorutn sciiicet gercns , inl quippe, super; oxonog vero, intentio cst: crgo inuyxonuv, sivelimus, Latine superintendcre possumus diccre ; ut inteiligat, non se essc cpiscopum, qui praeessc di- lexerit, non prodcssc. Itaque a studio cognosccndae veritatis nemo prohibetur, quod ad Iaudabilc pertinet otium: LOCVS vcro SVPERIOR, sine quo regi populus non potest, etsi ita teneatur atque administretur ut decet, tamen indeccnter appc- titur. Quamobrem OTIVM SANCTVM quaerit caritas vcrita- tis: negotium iustum suscipit ncccssitas caritatis. Quam sar- cinam si nullus imponit, pcrcipicndae atque intucndae vacan- dum cst veritati: si autem imponitur, suscipicnda est proptcr

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 259

caritatis nccessitatem: scd ncc sic omni modo vcritatis dcle- ctatio deserenda cst, nc subtrahatur illa suavitas, et opprimat ista necessitas.

C A P. XX.

Quod cices sanctorum in vitac huius tempore spe beati sint.

Quamobrcm summuin bonum Civitatis Dci cum sit acterna pax atquc perfecta , non pcr quam mortales transcant nascendo atquc moriendo, scd in qua innnortales maneant nihil adversi omnino paticndo ; quis cst qui illam vitam vcl beatissimam ne- got, vel in eius comparationc istam, quae hic agitur, quantis- libct aniini ct corporis cxternarumque rerum bonis plena sit, non miserrimani iudicct? Quam tamen quicunquc sic habet, ut eius usum referat ad illius finem , quam diligit ardentissime, ac iidelissime spcrat, non absurde dici etiam nunc beatus pot- est, spc illa potius, quam re ista. Res vero ista sine spe illa, beatitudo falsa et magna miseria cst: non cnim veris aniini bo- nis utitur. Quoniam non cst vcra sapientia, quac intentioncm Minm in his quae prudenter discernit, gerit fortiter, cohibct tcmperanter, iustcquc distribuit, non in illum dirigit finem, ubi erit Deus omnia in omnibus, aeternitate certa et pace pcrfccta.

C A P. XXI.

An secundum definitiones Scipionis , quae in dialogo Ciceronis suntf

unquam fuerit Romana respublica.

Quaproptcr nunc cst locus , ut quam potero breviter ac dilucide expediam, quod in secundo huius Operis libro me dcmonstra- turuni essc promisi, sccundum definitiones , quibus apud Cice- ronem utitur Scipio in libris de republica, nunquam rcmpubli- cam fuisse Romanam. Brevitcr cnim rcmpubiicam definit esse rem populi. Quae dcfinitio si vera est, nunquam fuit Romana rc spublica : quia nunquam fuit rcs populi ; quam definitioncm Toluit csse rcipublicae. Populum enim essc dcfinivit coetum jnultitudinis, iuris conscnsu et utilitatis coinmunione sociatum. Quid autem dicat iuris consensum, disputando explicat; per hoc ostendens geri sine iustitia non posse rempublicam: ubi ergo iustitia vera non est, nec ius potest esse. Quod enim iure fit, profccto iuste fit. Quod autem fitiniuste, nec iurc fieri potest. Non enim iura dicenda sunt vel putanda iniqua homi- num constituta: cum illud etiam ipsi ius csse dicant, quod de iustitiae fonte manaverit; falsumque esse, quod a quibusdam non recte sentientibus dici solet, id esse ius, quod ei qui plus potest, utile est. Quocirca ubi non est vera iustitia, iuris con- sensu sociatug coetus hominum non potcst esse; et idco ncc

R2

2G0 DIVI AVRELII AVGVSTINI

populus, iuxta illam Scipionis vel Ciceronis definitionem: et si non populus, nec rcs populi; sed qualiscunquc multitudinis, quae populi nomine digna non est. Acperhoc, si respublica res populi cst, et populus non est qui consensu non sociatus est iuris, non cst autem ius, ubi nulla iustitia est: procul du- bio colligitur, ubi iustitia non est, non esse rempublicam. Iu- stitia porro ea virtus est, quae sua cuique distribuit. Quae igi- tur iustitia est hominis, quae ipsum hominem Deo vero tollit, et immundis daemonibus subdit? Hoccine est sua cuique distri- buere? An qui fundum aufert ei a quo emtus est, et tradit ei qui nihil in eo habet iuris, iniustus est; et qui se ipsum aufert dominanti Deo , a quo factus est, et malignis servit spiritibus, iustus est?

Disputatur certe acerrime atque fortissime in eisdem ipsis de republica libris adversus iniustitiam pro iustitia. Et quo- niam cum prius ageretur pro iniustitiae partibus contra iusti- tiam, et diceretur nisi per iniustitiam rempublicam stare au- gerique non posse; hoc veluti validissimum positum erat, in- iustum cssc, ut homines hominibus dominantibus serviant; quam tamen iniustitiam nisi sequatur imperiosa civitas , cuius est magna rcspublica, non eam posse provinciis imperare : responsum est a parte iustitiae, ideo iustum esse , quod talibus hominibus sit utilis servitus , et pro utilitate eorum fieri cum recte fit , id est cum improbis aufertur iniuriarum licentia ; ct domiti se mclius habebunt, quia indomiti deterius se habucrunt: subditumque cst, ut ista ratio firmaretur, veluti a natura sum- tum nobile exemplum, atque dictum cst, Cur igitur Deus ho- mini , animus imperat corpori , ratio libidini caeterisque vitio- sis animi partibus? Plane hoc exemplo satis edoctum est, qui- busdam essc utilem servitutem; et Deo quidem ut serviatur, utile esse omnibus. Servicns autcm Deo animus, rectc impe- rat corpori, inque ipso animo ratio Domino Deo subdita, recte imperat libidini vitiisque caeteris. Quapropter ubi homo Deo non servit, quid in eo putandum est esse iustitiae; quando qui- dem Deo non scrvicns, nullo modo potest iuste animus corpori, aut humana ratio vitiis [caeteris] imperarc? Et si in homine tali non est ulla iustitia, procul dubio ncc in hominum coetu, qui ex hominibus talibus constat. Non est hic crgo iuris ille consensus, qui hominum multitudinem populum facit, cuius rcs dicitur csse respublica. Nam de utilitate quid dicam , cuius ctiam communionc sociatus coetus hominum, sicut se habet ista definitio, populus nuncupatur? Quamvis enim , si diligcntcr attendas3 ncc utilitas sit ulla vivcntium, qui vivunt impic; sicut

DE CIVITATE DEI LIB XIX. 261

vivit omnis qui non servit Deo, servitque dacmonibus , tanto magis impiis, quanto magis sibi, eum sint immundissimi spiri- tus, tanquam diis sacrificari volunt: tamen quod de iuris con- sensu diximus, satis csse arbitror, unde appareat, per hanc de- finitionem non essc populum, cuius rcspublica essc dicatur, in quo iustitia non est. Si enim dicunt non spiritibus immundis, sed diis bonis atque sanctis in sua republica servisse Romanos ; numquid eadem toties repetcnda sunt, quae iam satis, imo ul- tra quam satis est, diximus % Quis enim ad hunc locum pcr superiorcs huiusOperis libros pervenit, qui dubitare adhuc pos- sit, malis et impuris daemonibus servisse Romanos, nisi vel ni- mium stolidus, vel impudcntissime contentiosus? Scd ut taceam qualcs sint, quos sacrificiis colebant; in lege veri Dei scriptum est: Sacrificans diis eradicabitur , nisi Domino tantum. Ncc bonis igitur, nec malis diis sacrificari voluit, qui hoc cum tanta comminationc praecepit.

C A P. XXII.

An verus sit Deus, cui Christiani serviuntj cui soli debeat sacrificari. Scd rcsponderi potest: Quis iste Dcus cst, aut unde dignus probatur, cui deberent obtemperare Romani, ut ullum deorum practer ipsum colerent sacrificiis? Magnae coecitatis est, ad- huc quaercrc quis iste sit Deus. Ipse est Deus , cuius Prophe- tac praedixerunt ista quae ccrnimus. Ipse estDeus, a quo le- sponsum accepit Abraham: In semine tuo benedicentur omnes gentes. Quod in Christo fieri, qui sccundum carncm de illo semine exortus cst, iidem ipsi qui remanserunt huius nominis inimici, velint nolintve, cognoscunt. Ipse est Deus , cuius di- vinus Spiritus per cos locutus est, quorum praedicta atque com- pleta per Ecclesiam , quam videmus toto orbc diffusam , in li- bris supcrioribus posui. Ipsc est Deus , qucm Varro doctissi- musRomanorum lovcm putat, quamvis nescicns quid loquatur: quod tamcn ideo commemorandum putavi , quoniam vir tantae scicntiac nec nullum istum Deum potuit existimare, ncc vilem. Hunc enim eum esse crcdidit, quem summum putavit Deum. Postremo ipse est Dcus, quem doctissimus philosophorum , quamvis Christianorum acerrimus inimicus, etiam per eorum oracula, quos deos putat, Deum magnum Porphyrius confitctur.

C A P. X X 1 1 1.

Quae Porphyrius dicat oraculis deorum responsa esse de Christo.

Xam in libris quos tx Xoyicjv qiXoaocpia^ appcllat, in cjui- bus cxscquitur atquc conscribit rerum ad philosophiam per-

262 DIVI AVRELII AVGVSTINI

tinentium velut divina responsa, ut ipsa verba eius, quemad- modum ex lingua Graeca in Latinam interprctata sunt, ponam: „Interroganti, inquit, quem Deum placando revocare possit „uxorem suam a Christianismo, haec ait versibus Apollo. Dein- „de verba velut Apollinis ista sunt: Forte magis potcris in aqua „impressis literis scribere, aut adinflans pennas leves per aera „ut avis volare, quam pollutac rcvoccs impiac uxoris sen- ,sum. Pergat quomodo vult inanibus fallaciis perseverans, et „lamentationibus fallacissimis mortuum Deum cantans, quem a „iudicibus recta sentientibus perditum, pessima in speciosis „ferro iuncta mors intcrfecit. " Deinde post hos versus Apol- linis , qui non stante metro Latine interpretati sunt, subiunxit atque ait: „In his quidem tergivcrsationem irremediabilis sen- „tentiae eorum manifestavit , dicens, Quoniam Iudaei susci- „piunt Deum magis quam isti." Ecce ubi decolorans Chri- stum, Iudaeos praeposuit Christianis, confitens quod Iudaci suscipiant Dcum. Sic enim exposuit vcrsus Apollinis , ubi a iudicibus recta sentientibus Christum dicit occisum, tanquam illis iuste iudicantibus , merito sit ille punitus. Viderit quid de Christo vates mendax Apollinis dixcrit, atque iste crediderit, aut fortasse vatem, quod non dixit, dixisse iste ipse confinxe- rit: quam vero sibi constet, vel ipsa oracula intcr se faciat con- vcnire, postea videbimus. Hic tamcn ludaeos , tanquam Dei susceptores, recte dicit iudicasse de Christo , quod eum morte pessima excruciandum esse ccnsuerint. Deus itaque ludaeo- rum, cui perhibct testimonium, audiendus fuit, diccns: Sacri- ficans diis eradicabitur , nisi Domino tantum. Scd ad mani- festiora veniamus , et audiamus quam magnum Dcum dicat esse ludaeorum. Item ad ea quae interrogavit Apollinem, quid me- lius, verbum sive ratio, an lex: Respondit, inquit, versibus, haec diccns. Ac deinde subiicit Apollinis vcrsus, in quibus et isti sunt, ut quantum satis est inde decerpam: „In Deum vero, „inquit, [regcm] generatorem, [et] in rcgem ante omnia, qucm „trcmit coclum, et terra, atquemare, ct infernorum abdita, „et ipsa numina pcrhorrescunt : quorum lex cst Pater, quem „valde sancti honorant Hebraei." Tali oraculo dci sui Apolli- nis, Porphjrius tam magnum Dcum dixit Hebraeorum, ut cum et ipsa numina pcrhorrescant. Cum ergo Deus iste dixcrit, Sa- crificans diis eradicabitur , miror quod ipsc Porphyrius non perhorruerit, et sacrincans diis eradicari non formidaverit.

Dicit etiam bona philosophus iste dc Christo , quasi oblitus illius, de qua paulo ante locuti sumus, contumcliac suae; aut quasi in somnis dii eius maledixerint Chiisio, ct evigilantcs

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 2G3

cum bonum cssc cognovcrint, digncquc laudaverint. Deniquc tanquam mirabile aliquid atquc incredibilc prolaturus. „Prae- ,,ter opinionem, inquit, profccto quibusdam vidcatur cssc quod „dicturi sumus. Christum cnim dii piissimum pronuntiaverunt „ct iinmortalem factum , ct cum bona praedicationc cius memi- ,,ncrunt: Christianos vcro poliutos, inquit, et contaminatos, ,,ct crrore implicatos csse dicunt; ct multis talibus advcrsus ,,eos blasphemiis utuntur." Deinde subiicit velut deorum ora- eula blasphemantium Christianos. Et post haec : „ De Christo „autem, inquit, interrogantibus si cst Deus, ait Hecate: Quo- „niam quidem immortalis anima post corpus ut inccdit, nosti, „a sapientia autem abscissa semper crrat, viri pictate pracstan- „tissimi est illa anima, hanc colunt alicna a se veritatc." Dcinde post verba huius quasi oraculi sua ipsc contexens : „Piissimum igitur virum , inquit, eum dixit, et cius animam, „sicut ct aliorum piorum, post obitum immortalitate donatam „[donata]. et lianc colcrc Christianos ignorantes [errantes]. „Interrogantibus autcm , inquit, Cur crgo damnatus est? Ora- „culo rcspondit dca, Corpus quidem debilitantibus tormentis „semper oppositum est: anima autem piorum coclcsti sedi in- „sidet. Illa vcro anima aliis animabus fataliter dedit, quibus „fata non annuerunt deorum obtinere dona, ncque haberc Io- „vis immortalis agnitioncm, errore implicari. Propterea ergo „diisexosi: quia quibus fato non fuit nossc Deum, ncc dona „a diis accipcre , his fataliter dedit iste errore implicari. Ipsc „vcro pius, ct in coelunij sicut pii, conccssit. Itaquc hunc qui- „dcm non blasphcmabis , miscreberis autem hominum demen- „tiam, ex co in cis facile praccepsque pcriculum."

Quis ita stultus cst, ut non inteliigat aut ab homine callido, coque Christianis inimicissimo haec oracula fuisse conficta, aut consilio simili ab impuris daemonibus ista fuisse responsa; ut scilicct quoniam laudant Christum , propterca credantur vera- citcr vituperarc Christianos ; atquc ita, si possint, intcrcludant viam salutis aeternac, in qua lit quisquc Christianus? Suae quippc noccndi astutiac milleformi sentiunt non essc contra- rium, si credatur cis laudantibus Christum, dum tamen creda- tur etiam vituperantibus Christianos ; ut eum qui utrumque crediderit, talem Christi faciant laudatorem, ne velit esse Chri- stianus: ac sic quamvis ab illo laudatus, ab istorum tamcn dac- monum dominatu cum non liberct Christus. Praesertim quia ita laudant Christum, ut quisquis in eum talcm crediderit, qualis ab cis praedicatur, Christianus vcrus non sit, scd Photinianus hacrcticus, qui tantummodo hominem, non etiam Deum novc-

261 DIVI AVRELII AVCVSTINI

rit Christum: et ideo per eum salvus csse non possit, nec isto~ rum mendaciloquorum daemonum laqueos vitare vel solvere. Nos autem neque Apollinem vituperantem Christum, nequeHc- caten possumus approbare laudantem. Ille quippe tanquam iniquum Christum vult credi, quem a iudicihus recta sentienti- bus dicit esse occisum; ista hominem piissimum, sed hominem tantum. Vna est tamen et illius et huius intentio, ut nolint ho- mines esse Christianos; qui nisi Christiani erunt, ab eorum erui potestate non poterunt. Iste vero philosophus, vel potius qui talibus adversus Christianos quasi oraculis credunt, prius faciant, si possunt, ut inter se de ipso Christo Hecate atque Apollo concordent, eumque aut ambo condemnent, aut anibo collaudent. Quod si facere potuissent, nihilo minus nos et vi- tuperatores et laudatores Christi fallaces daemones vitaremus Cum vero eorum deus et dea inter se de Christo , ille vitupe- rando, ista laudando dissentiant ; profecto blasphemantibus Christianos non credunt homines, si recteipsi sentiant.

Sane Christum laudans, vel Porphyrius, velHecate, cum dicat, eum ipsum dedisse fataliter Christianis, ut implicarentur prrore, causas tamen eiusdem, sicut putat, pandit erroris. Quas ante quam ex verbis eius exponam , prius quaero , si fataliter dedit Christus Christianis erroris implicationem , utrum volens, an nolens dedcrit. Si volens, quomodo iustus ? Si nolens, quo- modo beatus? Sed iam causas ipsius audiamus erroris. „Sunt, „inquit, spiritus terreni minimi loco [terreno] quodam rnalo- „rum daemonum potestati subiecti. Ab his sapientes Hcbraeo- „rum , quorum unus iste etiam Iesus fuit , sicut audisti divina „Apollinis [oracula], quae superius dicta sunt; ab his crgo •^Hebraei daemonibus pessimis et minoribus spiritibus vetabant „religiosos, et ipsis vacare prohibebant: venerari autem magis „coelestcs dcos, amplius autem venerari Deum Patrem. Hoc „autem, inquit, et dii praecipiunt, ct in superioribus ostendi- „mus, quemadmodum animum advertere ad Dcum monent, et „illum colere ubique imperant. Vcrum indocti ct impiae natu- „rac , quibus vere fatum non concessit a diis dona obtinere, „nequc habcre lovis immortalis notionem, non audientes et r,dcos et divinos viros, deos quidem omnes rccusaverunt, pro- „hibitos autem dacmoncs et hos non odisse, sed rcvereri [non „solum nullis odiis insequi, sed etiam revercri delcgcrunt]. „Dcum autem simulantes colcre, ea sola per quae Dcus adora- „tur, non agunt. Nam Deus quidem, utpote omnium Pater, „nullius indiget: sed nobis est benc, cum cum pcr iustitiam et ,,castitatem aliasquc virtutcs adoramus, ipsam vitam prcccm ad

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 265

vipsum facientcs, pcr imitationcm et inquisitionem dc ipso. „lnquisitio cnim purgat, inquit: imitatio deificat affectioncm „ad ipsum opcrando." Bcnc quidem praedicavit Dcum Patrcm, ct quibus sit colcndus moribus dixit. Quibus pracceptis prophe- tici libri plcni sunt Hcbraeorum, quando sanctorum vita sive vituperatur, sive laudatur. Sed in Christianis tantum calumnia- tur , quantum volunt daemoncs, quos opinatur dcos, quasi cui- quam difficilc sit recolere, quae turpia, quae dcdccora crga deo- rum obsequium in theatris agcbantur et templis ; ct attendcre quac legantur, dicantur, audiantur in ccclcsiis, vel Deo vero quid offeratur ; et hinc inteliigcre ubi aedificium, et ubi ruina sit morum. Quis autem huic dixit vcl inspiravit, nisi diaboli- cus spiritus, tam vanum apertumque mendacium, quod daemo- nes ab Hcbracis coli prohibitos revereantur potius, quam ode- rint Christiani? Scd Deus ille quem coluerunt sapientcs He- braeorum , etiam coelcstibus sanctis Angelis et Virtutibus Dei, quos bcatissimos tanquam cives in has nostra peregrinatione mortali veneramur et amamus, sacrificari vetat, intonans in lege sua, quam dedit populo suo Hebraeo , et valde minaciter diccns: Sacrificans diis eradicabitur. Et ne quisquam putaret, daemonibus pcssimis, terrenisque spiritibus, quos istc dicit mi- nimos vel minores, ne sacrificetur esse praeceptum; quia et ipsi in Scripturis sanctis dicti sunt dii, non Hebraeorum, sed gentium; quod evidenter in Psalmo Septuaginta interpretes posuerunt, diccntcs, Quoniam omnes dii gentium daemonia : ne quis ergo putarct istis quidem daemoniis prohibitum, coelc- stibus autcm vel omnibus, vel aliquibus sacrificari csse permis- sum, mox addidit, nisi Domino soli, id est, nisi Domino tan- tum: nc forte in eo quod ait, nisi Domino soli, Dominum so- lem crcdat essc quispiam, cui sacrificandum putat [putet] : quod non ita esse intelligendum, in scripturis Graecis facillime reperitur.

Deus igiturHcbraeorum, cui tam magnum tantus etiam iste philosophus pcrhibet testimonium, legcm dedit Hebraeo populo nuo, Hebraco scrmone conscriptam, non obscuram ct incogni- tam , sed omnibus iam gentibus diffamatam , in qua lege scri- ptum cst: Sacrificans diis eradicabitur , nisi Domino tantum. Quid opus est in hac eius legc , ciusque Prophetis de hac re multa pcrquirere? Imo non perquircrc, non cnim abstrusa vel rara sunt, sed aperta et crebra colligerc, et in hac disputatione mca poncrc: quibus luce clarius apparet, nulli omnino nisi tantum sibi Deum verum ct summum voluisse sacrificari. Ecce hoc uuum brcviter, imo granditer, minaciter, sed veracitcr di-

266 DIVI AVRELII AVCVSTINI

ctum ab illo Deo, quem tam excellenter eoruni doctissimi prac- dicant, audiatur, timeatur, impleatur, ne inobedientcs cradi- catio consequatur. Sacrificans^ inquit, diis eradicahitur , nisi Domino tantum: non quo rei egeat alicuius, sed quia nobis ex- pedit, ut res eius simus. Hinc enim canitur in sacris Hteris He- braeorum: Dixi Domino , Deus meus es tu, quoniam bonorum meorum non eges. Huius autem praeclarissimum atque optimum sacrificium nos ipsi sumus, hoc est Civitas eius, cuius rci my- sterium cclebramus oblationibus nostris, quae fidelibus notae sunt, sicut in libris praecedentibus disputavimus. Cessaturas enim victimas, quas in umbra futuri offerebant Iudaei, et unum sacrificium gentes a solis ortu usque ad occasum, sicut iam fieri cernimus oblaturas, per Prophctas Hebraeos oracula increpuere divina: ex quibus quantum satis visum est, nonnulla protuli- mus, et huic iam operi adspersimus. Quapropter ubi non est ista iustitia, ut secundum suam gratiam civitati obedienti Deus im- peret unus et summus, ne cuiquam sacrificet, nisi tantum sibi ; et per hoc in omnibus hominibus ad eandem civitatem pertinen- tibus atque obedientibusDeo, animus etiam corpori, atque ratio vitiis, ordine legitimo fideliter imperet; ut quemadmodum iu- stus unus, ita coetus populusque iustorum vivat cx fide, quae operatur per dilectionem, qua homo diligit Deum, sicut dili- gendus est Deus, et proximum sicut semetipsum: ubi ergo non est ista iustitia, profecto non est coetus hominum iuris consen- su et utilitatis communione sociatus. Quod si non cst, utique populus non est, si vera est haec populi definitio. Ergo nec res- publica: quia res populi non est, ubi ipse populus non est.

C A P. XXIV.

Qua definilione constet populi et reipuhlicae nuncupationem recte sibi non solum Romanos, sed etiam regna alia vindicare.

Si autcm populus non isto, sed alio dcfinitur modo, velut si dicatur, Populus est coetus multitudinis rationalis, rerum quas diligit concordi communione sociatus: profecto ut videa- tur qualis quisque populus sit , illa sunt intuenda quae diligit. Quaecunquc tamen diligat, si coetus est multitudinis , non pc- corum, scd rationalium creaturarum, et eorum quae diligit communione concordi sociatus est, non absurdc populus nun- cupatur; tanto utique melior, quanto in melioribus ; tantoque deterior , quanto cst in deterioribus concors. Secundum istam dcfinitioncm nostram Romanus populus, populus cst; ct res cius sine dubitationc respublica. Quid autcm primis tcmporibus suis, quidve scqucntibus populus illc dilexcrit, ct quibus mori-

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 207

bus ad crucntissimas seditioncs, atque indc ad socialia atque civilia bella pervcniens, ipsam concordiam, quae salus quodam modo cst populi, rupcrit atquc corrupcrit, tcstatur histovia: de qua in praecedcntibus libris multa posuimus. Ncc idco tamcn vcl ipsum non csse populum , vcl cius rcm dixcrim non cssc rempublieam, quamdiu manet qualiscunquc multitudinis ratio- nalis coctus, rerum quas diligit concordi communionc sociatus. Quod autcm de isto populo et de ista republica dixi, hoc de Athcniensium vel quorumcunquc Graecorum, hoc dc Acgyptio- rum, hoc dc illa priore Babylonc Assyriorum, quando in rebus suis publicis impcria vel parva vel magna tenuerunt, et de alia quacunquc aliarum gentium intelligar dixissc atquc sensisse. Gencralitcr quippc Civitas linpiorum, cui non impcrat Deus obedicnti sibi, ut sacrilicium non offerat, nisi tantummodo sibi, ct pcr hoc in illa ct animus corpori, ratioque vitiis rectc ac fi- deliter imperet, carct iustitiac veritate.

C A P. X X V.

Quod non possint ibi vcrae esse virtules, ubi non est vera religio. Quamlibet enim vidcatur animus corpori, ct ratio vitiis laudabiliter irnperare; si Deo animus et ratio ipsa non scrvit, sicut sibi scrviendum esse, ipse Deus praeccpit, nullo modo corpori vitiisquc rccte imperat. Nam qualis corporis atquc vitio- ruin potcst csse mens domina, veri Dei nescia, nec cius impe- rio subiugata, sed vitiosissimis daemonibus corrumpentibus prostituta? Proinde virtutes, quas sibi habcrc vidctur, per quas imperat corpori et vitiis ad quodlibet adipisccndum vcl tcncn- dum, nisi adDeum retulerit, etiam ipsae vitia sunt potius quam virtutes. Nam licet a quibusdam tunc verae et honestae puten- tur csse virtutes , cum ad sc ipsas refcruntur, nec propter aliud expctuntur; etiam tunc inflatae ac superbae sunt: et ideo non virtutes, scd vitia iudicanda sunt. Sicut enim non est a carne, scd super carnem, quod carnem facit vivere: sic non est ab homine, scd super hominem, quod hominem facit beate vivere; nec solum hominem, sed etiam quamlibet Potestatem Virtutem- que coelestcm.

C A P. XXVI.

De pace populi alienati a Deo , qua utitur ad pietatem populus Deit

dum in hoc peregrinus est mundo.

Quocirca ut vita carnis anima cst, ita beata vita hominis Dcus est, de quo dicunt sacrae literae Hebraeorum: Beatus populus , cuius est Dominus Deus ipsius. Miser igitur popu- lus ab isto alienatus Deo. Diligit tamen ipsc ctiam quandam

2G8 DIVI AVRELII AVGVSTINI

pacem suam non improbandam, quam quidem non habebit \h iine , quia non ea bene utitur ante finem. Hanc autem ut in- terim habeat in hac vita, nostra etiam intercst: quoniam quam- diu permixtae sunt ambae Civitates , utimur et nos pace Baby- lonis: ex qua ita per fidem Dei populus liberatur, ut apud hanc interim peregrinetur. Propter quod et Apostolus admonuit Ec- clesiam, ut oraret pro regibus eius atque sublimibus, addens et dicens, ut quietam et tranquillam vitam agamus cum omni j)ie- tate et caritate. Et Propheta lercmias cum populo Dei veteri venturam praenuntiaret captivitatem , et divinitus imperaret ut obedienter in Babyloniam irent, Deo suo etiam ista patientia scrvicntes , monuit et ipse ut oraretur pro illa, dicens, quia in jpace eius est pax vestra , utiquc interim tcmporalis , quae bo- nis malisque communis est.

C A P. XXVII.

De pace servientium Deo , cuius perfecta tranquillitas in ltac tempo rali vita non potest apprehendi.

Pax autem nostra propria, et hic est cum Deo per fidcm, et in aeternum erit cum illo per speciem. Sed hic sive iila communis, sive nostra propria, talis est pax, ut solatium mi- seriae sit potius quam beatitudinis gaudium. Ipsa quoque no- stra iustitia, quamvis vera sit propter vcri boni finem, ad quem refertur, tamen tanta est in hac vita, ut potius peccatorum re- missionc constet , quam pcrfectione virtutum. Testis est oratio totius Civitatis Dei, quae peregrinatur in terris. Pcr omnia quippe membra sua clamat ad Deum: Dimitte nobis debita no- slra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Ncc pro eis cst eflicax haec oratio, quorum fides sine operibus mortua est: sed pro cis quorum fides per dilectioncm operatur. Quia enim Dco quidem subdita, in hac tamen conditione mortali, et cor- porc corruptibili quod aggravat animam, non perfectc vitiis ratio imperat, ideo necessaria cst iustis talis oratio. Nam pro- fecto quanquam imperetur , ncquaquam sine conflictu vitiis im- pcratur. Et utiquc aliquid subrepit in hoc loco infirmitatis etiam bene confligenti, sive hostibus talibus victis subditis- quc dominanti, unde si non facili operatione, certe labili lo- cutione aut volatili cogitatione peccetur. Et ideo quamdiu vi- tiis imperatur, plena pax non est: quia et illa quac resistunt, pcriculoso dcbellantur proelio; ct illa quae victa sunt, nondum sccuro triumphantur otio, scd adhuc sollicito prcinuntur iinpe- rio. In his crgo tentationibus , de quibus omnibus in divinis cloquiis brcvitcr dictum cst: Numquid non tentatio esl vitahu-

DE CIVITATE DEI LIB. XIX. 2G9

mana super terram? quis ita vivcre praesumat, ut dicere Dco, Dimitte nobis debita nostra, non nccesse habeat, nisi honio clatus? Nec vcro magnus, scd inflatus ac tumidus, cui pcr iu- stitiam rcsistit, qui gratiam largitur huinilibus. Propter quod scriptum cst: Deus superbis resistit, humilibus autem dat gra- tiam. Hic itaquc in unoquoque iustitia cst, ut obedicnti Dcus Iiomini, animus corpori, ratio autem vitiis ctiam rcpugnanti- bus imperct, vcl subigcndo, vcl resistendo; atque ut ab ipso Deo petatur et meritorum gratia, et venia delictorum, ac de ac- ccptis bonis gratiarumactiopersolvatur. Inilla vero pace finali, quo referenda, et cuius adipiscendae causa habenda est ista iu- stitia, quoniam sanata immortalitate atque incorruptione na- tura vitia non habebit, nec unicuique nostrum vel ab alio vej ab se ipso quicquam repugnabit, non opus erit ut ratio vitiis, quae nulla erunt, imperet: sed imperabit Deus homini, animus corpori; tantaquc obediendi ibi erit suavitas et facilitas, quanta vivendi rcgnandique felicitas. Et hoc illic in omnibus [homini- bus] atque in singulis aeternum erit, aeternumque esse certum erit: et ideo pax beatitudinis huius , vel beatitudo pacis huius, summum bonum crit.

C A P. XXVIII.

ln quemfinem venturus sit exitus impiorum. Eorum autem qui non pertincnt ad istam Civitatem Dei, erit e contrario miseria sempiterna , quae etiam secunda mors dicitur: quia nec anima ibi vivere dicenda est, quae a vita Dei alienata erit; nec corpus , quod acternis doloribus subiaccbit. Ac pcr hoc idco durior ista secunda mors erit, quia finiri morte non poterit. Sed quoniam sicut miscria beatitudini, ct mors virae, ita bellum paci videtur esse contrarium; merito quaeri- tur, sicut pax in bonorum finibus praedicata cst atque laudata, quod vel quale bellum in finibus malorum e contrario possit in- tclligi. Vcrum qui hoc quaerit, attcndat quid in bello noxium perniciosumque sit, ct videbit, nihil aliud esse , quam inter se rerum adversitatem atque conflictum. Quod igitur bellum gra- vius et amarius cogitari potcst, quam ubi voluntas sic adversa cst passioni, et passio voluntati, ut nullius earum victoria tales inimicitiae finiantur; et ubi sic confligit cum ipsa natura cor- poris vis doloris, ut ncutrum altcri cedat? Hic enim quando contingit istc conflictus, aut dolor vincit, ct sensum mors ad- imit; aut natura [perdurans] vincit, ct dolorem sanitas tollit. Ibi autem et dolor permanct, ut aflligat; et natura perdurat, ut scntiat: quia utrumquc ideo non deficit, ne poena deficiat.

270 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Ad hos autcm fines bonorum et malorum, illos cxpetcndos, istos cavendos, quoniam per iudicium transibunt ad illos boni, ad istos mali; dc hoc iudicio, quantum Deus donaverit, in corise- quenti volumine disputabo.

LIBER VIGESIMVS.

C A P V T I.

Quod quamvis omni tempore Deus iudicet, in hoc tamen libro de no- vissimo eius iudicio est proprie disputandum.

JJe die ultinvi iudicii Dei, quod ipse donaverit, locuturi, eum- que asserturi adversus impios et incrcdulos , tanquam in acdi- ficii fundamento prius ponere testimonia divina debemus. Qui- bus qui nolunt credere, humanis ratiunculis falsis atque falla- cibus contravenire conantur ad hoc, ut aut aliud signiiicare contendant quod adhibetur testimonium de litcris sacris , aut omnino divinitus essc dictum negent. Nam nullum existimo csse mortalium, qui cum ea , sicut dicta sunt, intellexerit, et a summo ac vero Deo per animas sanctas dicta esse crediderit, non eis ccdat atque consentiat: sive id etiam ore fateatur, sive aliquo vitio fateri erubescat, aut metuat ; vel etiam pcrvicacia similiima insaniae, id quod falsum esse novit aut credit, contra id quod verum esse novit aut credit, etiam contentiosissime de- fendere moliatur.

Quod ergo in confessione ac professione tcnet omnis Ecclc- sia Dei vcri, Christum dc coelo essc venturum ad vivos ac mor- tuos iudicandos , hunc divini iudicii ultimum diem dicimus, id cst, novissimum tempus. Nam per quot dics hoc iudicium tcn- datur, incertum est: scd Scripturarum more sanctarum diem poni solere pro tempore, nemo qui illas literas quamlibct nc- gligcnter legerit, ncscit. Idco autcm cum diem iudicii Dci di- cimus, addimus ultimum vel novissimum; quia ct nunc iudicat, et ab humani gcneris initio iudicavit, dimittens de paradiso, et a ligno vitac separans primos homines peccati magni pcrpctra- torcs: imo etiam quando angelis peccantibus non pcpercit, quo- rum princcps hornines a se ipso subversus invidendo subvcrtit, procul dubio iudicavit. Ncc sine illius alto iustoque iudicio, et in hoc aerio coelo, et in tcrris, ct daemonum ct hominum miscrrima vita cst crroribus aerumnisque plenissima. Verum ctsi ncmo peccasset, non sinc bono rectoque iudicio univcrsani rationalem crcaturam pcrscvcrantissime sibi Domino suo co-

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 271

haerentcm in aeterna bcatitudine rctinerct. Iudicat etiam , non solum univcrsalitcr de genere daemonum atque hominum, ut miscri sint propter primorum mcritum pcccatorum; sed etiam de singulorum operibus propriis, quac gerunt arbitrio volunta- tis. Nam ct daemoncs ne torqucantur, precantur: ncc utique ininstc vel parcitur eis, vel pro sua quique improbitate tor- qnentiir. Et homines plerumquc nperte, sempcr occulte, luunt pro suis factis divinitus pocnas, sivc inhac vita, sive post mor- tem: quainvis nullus hominum agat rectc, nisi divino adiuve- turauxilio; nullus daemonum aut hominum agat inique, nisi divino codemque iustissimo iudicio permittatur. Sicut enim ait Apostolus, Non est iniquitas apud Deum. Et sicut ipse alibi dicit: Inscrutabilia su?it iudicia Dei, et investigabiles viae eius. Non igitur in hoc libro de illis primis, nec de istis mediis Dei iudiciis , scd de ipso novissimo iudicio, quantum ipsc tribuerit, disputabo, quando Christus dc coelo venturus est vivos iudicaturus ct mortuos. Iste quippe dics iudicii pro- pric iam vocatur, co quod nullus ibi erit imperitac qucrelae locus, cur iniustus ille sit fclix, et cur iustus illc infelix. Oin- nium namque tunc non nisi bonorum vera et plena felicitas, et oninium non nisi malorum digna et sumrna infelicitas apparcbit.

C A P. II.

De varietate rerum humanarum , cui non potest dici deesse iudicium Dei, quamvis nequeat vestigari.

Nunc autem et mala aequo animo ferre discimus , quae pa- tiuntur et boni; et bona non magnipendere, quac adipiscuntur et mali. Ac pcr hoc etiam in his rcbus , in quibus non apparet divina iustitia, salutaris est divina doctrina. Nescimus enim quo iudicio Dei bonus ille sit pauper , malus ille sit dives : iste gaudeat, qucin pro suis perditis moribus cruciari debuisse moc- roribus arbitramur; contristetur ille, qucm vita laudabilis gau- dere dcbuissc pcrsuadct: cxeat de iudicio non soium inultus, vcruni ctiam damnatus innocens, aut iniquitate iudicis pressus, aut falsis obrutus testimoniis; c contrario scclestus adversa- rius eius non solum impunitus, verum ctiam vindicatus insultet: iinpius optimc valcat, pius languore tabescat: latrocinentur sanissimi iuvcnes ; et qui nec verbo quenquam laedere potue- runt, divcrsa morborum atrocitate affligantur : infantcs utiles rebus humanis immatura morte rapiantur; et qui vidcntur ncc nasci dcbuisse, diutissime insuper vivant: plenus criminibus suMimetur honoribus, ct homincm sinc qucrela tencbrae igno- bilitatis abscondant: ct cactera huiusmodi, quac quis colligit,

272 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quis cnumerat? Quac si habcrent in ipsa vclut absurtlitatc con stantiam, ut in hac vita, in qua homo, sicut sacer Psalmus elo- quitur, vanitati similis factus est, et dies eius velut umbra praetereunt , non nisi mali adipiscerentur transitoria bona ista atque terrena, nec nisi boni talia patercntur mala, posset hoc referri ad iudicium iustum Dci, vcl etiam benignum; ut qui non erant assecuturi bona aeterna, quac faciunt beatos , tem- poralibus vel deciperentur pro malitia sua, vel pro Dei miseri- cordia consolarentur bonis ; et qui non erant passuri acterna tormenta, temporalibus vel pro suis quibuscunque vel quantu- liscunque peccatis affligerentur , vel propter implendas virtutes exerccrentur malis. Nunc vero quando non solum in malo sunt boni, et in bono mali, quod videtur iniustum ; verum etiam plerumque et malis mala eveniunt, et bonis bona proveniunt: magis inscrutabilia fiunt iudicia Dei, et investigabiles viae il- lius. Quamvis ergo nesciamus quo iudicio Dcus ista vcl faciat, vel fieri sinat, apud quem summa virtus est et summa sapicntia summaque iustitia, nulla infirmitas, nulla tcmeritas, nulla ini- quitas : salubriter tamen discimus non magnipendere seu bona, seu mala, quae videmus esse bonis malisque communia; ct illa bona quaercre , quae bonorum, atque illa mala maxime fugere, quae propria sunt malorum. Cum vero ad illud Dei iudicium venerimus, cuius tcmpus iam proprie dies iudicii, ct aliquando dies Domini nuncupatur; non solum quaecunque tunc iudica- buntur, vcrum etiam quaecunque ab initio iudicata , et (juae- cunque usque ad illud tempus adhuc iudicanda sunt, apparebunt csse iustissima. Vbi hoc quoquc manifcstabitur, quam iusto iu- dicio Dei fiat, ut nunc tam multa ac pene omnia iusta iudicia Dei scnsus mentesque mortalium lateant; cum tamen in hac rc piorum fidem non lateat, iustum cssc quod latet.

C A P. III.

Quid in libro Ecclesiaste Salomon de his, quae in hac vita el bonis et malis sunt communia, dispularil.

Nempe Salomon sapientissimus rex Israel, qui regnavit in Hierusalcm, librum qui vocaturEcclesiastes, etaludaeisquoque habetur in sacrarum canone literarum, sic cxorsus est: Vanitas vanitantium [vanitatunij , dixit Ecclesiastes ; vanitas vanitan- tium, et omnia vanitas. Quae homini abundanlia in omni labore suoy quo laborat sub sole ? Et cum cxhac scntentia connecteret cac- tera, commcmorans acrumnas crrorcsquc vitac huius, ct cvanc- sccntes intcrca tcmporum lapsus, ubi nihil solidum, nihil stabi- le retinetur; in ea rerum vanitate sub solc, illud ctiam deplorat

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 273

quodam modo, quod cum sit abundantia sapicntiac super insi- pientiam, sicut abundantia lucis supcr tcncbras, sapientisque oculi sint in capitc ipsius, et stultus in tencbris ambulet; unus tamen incursus incurrat omnibus, utique in bac vita quac sub solcagitur: significans videlicet ea mala, quac bonis ct malis vidcmus essc communia. Dicit ctiam illud, quod et boni patian- tur mala, tanquam mali sint, et mali tanquam boni sint, adipi- scantur bona, ita loqucns: Est, inquit, vanitas, quaefacta est super ttrram; quia sunt iusti, super quos venit quasi factum impiorum; et sunt impii, super quos venit sicut factum iusto- rum. Dixi quoniam hoc quoque vanitas. In bac vanitate, cui quantum satis visum est, intimandae, totum istum librum vir sapientissimus deputavit; non utique ob aliud, nisi ut eam vi- tam desideremus, quae vanitatem non babet sub hoc solc, sed veritatcm sub illo qui fecit hunc solem : in hac crgo vanitate, numquid nisi iusto Dei rectoque iudicio similis cidem vanitati factus vanesceret homo? In diebus tamen vanitatis suae inter- est plurimum, utrum rcsistat, an obtemperet veritati, et utrum sit expers verae pietatis, an particcps : non propter vitae huius vel bona acquircnda, vel mala vitanda vanescendo transeuntia; sed proptcr futurum iudicium, per quod erunt et bonis bona, et malis mala, sine fine mansura. Denique iste sapicns hunc li- brum sic conclusit, ut diceret, Deum time, et mandata eius cu- stodi; quia hoc est omnis homo: quia omne hoc opus Deus ad- ducet in iudicium in omni despecto , sive bonum, sive malum. Quid brevius, verius, salubrius dici potuit? Deum, inquit, ti- mc, et mandata eius custodi; quia hoc est omnis homo. Quicun- que enim est, hoc est, custos utique mandatorum Dei: quoniam qui hoc non est, nihil est. Non enim ad veritatis imaginem re- formatur , remanens in similitudine vanitatis. Quia omne hoc opus, id est, quod ab homine fit in hac vita, sive bonum, sive malum, Deus adducet in iudicium, in omni despecto, id est, in omni etiam qui contemtibilis hic videtur, et ideo nec videtur: quoniam Deus et ipsum videt, nec eum dcspicit, nec cum iudi- cat practerit.

C A P. I V.

Quod ad disserendum de novissimo iudicio Dei, novi primum Testa- menti, ac deinde veteris testimonia prolaturus sit.

Huius itaque ultiini iudicii Dei tcstimonia de Scripturis

sanctis quac ponere institui, prius eligenda sunt de libris In-

strumenti novi, postca de veteris. Quamvis cnim vctera priora

sint tcmpore, nova tamcn anteponenda sunt dignitate; quoniam

//. S

271 DIVl AVRELII AVCVSTIXI

illa vctera pracconia sunt novorum. Nova igitur poncnda sunt prius, quac ut fifffliifs probcmus, assumentur et vetcra. In ve- tcribus habentur Lex et Prophetae, in novis Evangelium ct Apo- stolicae literae. Ait autem Apostolus: Per legem enim cognilio j)eccati. Nunc autem sine lege iustitia Dei manifestata est, te- stificata per Legem et Prophetas: iustitia autem Dei, per fidem Iesu Christi in omnes qui credunt [in eum\. Hacc iusti- tia Dei ad novum pertinet Tcstamentum, et testimonium habet a veteribus libris, hoc est, a Lege ct Prophetis. Prius ergo ipsa causa poncnda est, et postea tcstes introducenti. Hunc et ipse Icsus Christus ordinem servandum essc dcmonstrans, Scriba, inquit, eruditus in regno Dei, similis est viro patrifamilias, proferenti de thesauro suo nova et vetera. Non dixit, vetera et nova: quod utique dixisset, nisi maluisset meritorum ordi- ncm servare quam temporum.

C A P. V.

Quibus sententiis Domini Salvatoris divinnm iudicium futurum in fine saeculi declaretur.

Ergo ipse Salvator cum obiurgaret civitates, in quibus vir- tutcs magnas fccerat, ncque crediderant, et eis alienigenas an- teponcrct: Verumtamen^ inquit, dico vobis, Tyro et Sidoni re- viissius erit in die iudicii quam vobis. Et paulo post alteri civi- tati: Amen, inquit, dico vobis, quia terrae Sodomorum remis- sius erit in die iudicii quam tibi. Hic evidentissime pracdicat diem iudicii csse venturum. Et alio loco: Viri Ninivitae, in- quit, surgent in iudicio cum generatione ista, et condemnabunt eam ,* quia poenitentiam egerunt in praedicatione Ionae, et ecce plus quam lona hic. Regina Austri surget in iudicio cum ge- neratione ista, et condemnabit earn; quia venit a finibus terrae audire sapientiam Salomonis, et ecce plus quam Salomon hic. Duas hoc loco res discimus, et venturum esse iudicium, et cum mortuorum rcsurrectione venturum. De Ninivitis cnim et rcgi- na Austri quando ista dicebat, de mortuis sinc dubio loqucba- tur, quos tamen in die iudicii rcsurrecturos esse praedixit. Nec idco dixit, condemnabunt , quia ipsi iudicabunt: scd quia cx ipsorum comparationc isti mcrito damnabuntur.

Rursus alio loco, cum de hominum bonorum ct malorum nunc permixtionc , postea separationc, quac utiquc dic iudicii futura est, loquerctur, adhibuit similitudinem dc tritico semina- to et superseminatis zizaniis, camquc suis cxponcns discipulis: Quiseminat, inquit, bonum semen, est Filius hominis: agev autem est \hic\ mundus: bonum vero semen hi sunt fdii regni*

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 275

zizania autem filii sunt nequam: inimicus autem qui semina- vit ea, est diaholus: messis autem consummatio saeculiest, mes- sores vero Angeli sunt. Sicut ergo colliguntur zizania, et igni comhuruntur ; sic erit in consummatione saeculi. Mittet Filius hominis Angelos suos, et colligent de regno eius omnia scanda- la, et eos qui faciunt iniquitatem , et mittent eos in caminum i^/iis: ihi erit ftetus et stridor dentium. Tunc iusti fulgehunt sicut sol in regno Patris eorum. Qui hahet aures audiendi, au- diat. llic quidcin iudicium vcl diem iudicii nori nominavit, scd multo eum clarius ipsis rcbus cxpressit, ct in tine sacculi futu- ruin csse praedixit.

Item discipulis suis: Amen, inquit, dico vohis, quod vos qui secuti estis me, iu regeneratione, cum sederit Filius homhiis in sede maiestatis suae, sedehitis et vos super sedes duodecim, iudicantes duodecim trihus Israel. Hinc discimus cum suis di- scipulis iudicaturum Icsum. Vnde et alibi ludacis dixit: Si ego in lieelzehuh eiicio daemonia, filii vestri in quo eiiciunt? Ideo ipsi iudices vestri erunt. Nec quoniam supcr duodecim sedes sessuros esse ait, duodecim solos homines cum illo iudicaturos putarc debcmus. Duodcnario quippc numcro, universa quae-» dam significata est iudicantium multitudo, propter duas partes uumcri scptenarii, quo signiiicatur plcrumque universitas : quae duae partes, id cst, tria et quatuor, altera per alteram multipli- catae duodocini faciunt. Nam et quatuor ter, et tria quater duo- decim sunt: et si qua alia huius duodenarii numeri, quae ad hoc valeat, ratio rcperitur. Alioquin quoniam in locum Iudac tra- ditoris Apostolum Matthiam legimus ordinatum; Apostolus Pau- lus, qui plus illis omnibus laboravit, ubi ad iudicandurn sedeat, non habcbit: qui profecto cum aliis sanctis ad numerum iudi- cuin se pertincrc dcmonstrat, cum dicit: Nescitis quia angelos iudicahimus? Dc ipsis quoque iudicandis in hoc numero duo- denario similis causa cst. Non cnim quia dictum est, iudican- tes duodecim trihus Israel, tribus Levi, quae tertia decima est, ab eis iudicanda non erit, aut solum illuni populum, non etiam caetcras gentes iudicabunt. Quod autem ait, in regeneratione, procul dubio mortuorum rcsurrectionem nomine voluit regene- rationis intelligi. Sic enim caro nostra regenerabitur per in- corruptionem , quemadmodum est anima nostra regenerata per iidcm.

Multa praetereo, quae de ultimo iudicio ita dici videntur, ut diligenter considcrata reperiantur ambigua, vel magis ad aliud pertincntia; sive scilicet ad cum Salvatoris adventum, quo pcr totum hoc tcmpus in Ecclcsia sua venit, hoc cst, in

S2

276 DIVI AVRELII AVGVSTINI

mcmbris suis, particulatim atque paulatim, quoniam tota corpus cst eius ; sive ad excidium terrenae Hierusalem: quia et de illo cum loquitur, plerumque sic loquitur, tanquam de finc saeculi atque dc illo die iudicii novissimo et magno loquatur; ita ut di- gnosci non possit omnino, nisi ea quae apud tres Evangelistas Matthaeum, Marcum, et Lucam dc hac re similiter dicta sunt, inter se omnia conferantur. Quaedam quippe alter obscurius, alter explicat planius; ut ea quae ad unam rem pertinentia di- cuntur, appareat unde dicantur. Quod facere utcunque curavi in quadam epistola, quam rescripsi ad beatae memoriae virum Hesychium, Salonitanae urbis episcopum, cuius epistolae titu- lus est, de iine saeculi.

Proinde iam illud hic dicam, quod in Evangelio secundum Matthaeum de separatione bonorum et malorum legitur per iu- dicium pracsentissimum atque novissimum Christi. Cum autem venerit, inquit, Filius hominis in maiestate sua, et omnes An- geli cum eo, tunc sedebit super sedem maiestatis suae, et con- gregabuntur ante eum omnes gentes, et separabit eos ab invi- cem, sicut pastor segregat oves ab hoedis: et statuet oves qui- dem a dextris suis, hoedos autem a sinistris. Tunc dicet Rex his, qui a dextris eius erunt, Venite benedicti Patris mei, pos- sidete paratum vobis regnum a constitutione mundi. Eswivi enim, et dedistis mihi manducare ; sitivi, et dedistis mihi bibe- re; hospes eram, et collegistis me; nudus, et cooperuistis me; infirmus, et visitastis me ; in carcere eram, et venistis ad me. Tunc respondebunt ei iusti, dicentes, Domine, quando vidimus te esurientem, et pavimus: sitientem, et dedimus tibi potum? Quando autem te vidimus hospitem, et collegimus te; aut nu- dum, et cooperuimus te? Aut quando te vidimus infirmum, aut in carcere, et venimus ad te? Et respondens Rex dicet illisy Amen dico vobis , quamdiu uni fecistis de his fratribus meis minimis, mihifecistis. Tunc dicet, inquit, et his qui a sinistris erunt, Discedite a me maledicti in ignem aeternum, qui para- tus est diabolo et angelis eius. Deinde similiter ctiam his cnu- 1 merat, quod illa non feccrint, quae dextros fecissc memoravit. Similiterque interrogantibus , quando eum viderint in horum indigentia constitum: quod minimis suis factum non est, sibi factum non fuisse respondet; sermoncmque concludens, Et hty inquit, in supplicium aeternum ibunt, iusti autem in vilam ae- ternam. loannes vero Evangelista apertissime narrat, cum in resurrectione mortuorum futurum praedixisse iudicium. Cum enim dixisset, Neque enim Pater iudicat quenquam, sed iudi- cium omne dedit Filio, ut omnes honorificent Filium, sicut ho-

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 277

norificant Patrem: qui non honorificat Filium, non honorificat Patretn, qui misit illum: protinus addidit, Amen, amen dico vo- bis, quia qui verbum meum audit, et credit ei qui me misit, ha- bet vitain aetertiam; et in iudicium tion veniet, sed fransiit a morte in vitatn. Eccc hic dixit, fidelcs suos in iudicium uon ve- nirc. Quomodo crgo pcr iudicium scparabuutur a malis, ct ad cius dextcrain stabunt, nisi quia hoc loco iudicium pro daiuna- tionc posuit? In talc quippc iudicium non venicnt, qui audiunt verbum cius, ct crcdunt ci qui misit illum.

C A P. V I.

Quae sit pritna resurrectio, quae secunda.

Deinde adiungit, et dicit, Amen, amen dico vobis, quia ve- nit hora, et nunc est, quando mortui audient vocem Filii Dei; et qui audierint, vivent. Sicut enimPater habet vitam in semet- ipso, sic dedit et Filio habere vitam in semetipso. Nondum de sccunda rcsurrectionc, id cst corporum, loquitur, quac in fine futura est; sed dc prima, quae nunc est. Hanc quippe ut distin- gucret, ait, Venit hora, et nunc est. Non autem ista corporum, scd animarum cst. Habent enim et animae mortcm suam in im- pictatc atque pcccatis: sccundum quam mortem mortui sunt, de quibus idem Dominus ait, Sine mortuos sepelire mortuos suos; ut scilicet in anima mortui, in corpore mortuos sepclirent. Pro- ptcr istos crgo impictate et iniquitate in anima mortuos, Ve- nit, inquit, hora, et nunc est, quando mortui audient vocem Fi- lii Dei; et qui audierint, vivent. Qui audierint dixit, qui obe- dierint, qui crediderint, et usque in iinem persevcravcrint. Ncc fecit hic ullam differentiam bonorum et malorum. Omnibus enitn bonum cst audire voccm cius, ct viverc, ad vitam pictatis ex imp ietatis morte transeundo. De qua morte ait ApostolusPaulus, Ergo omnes mortui sunt, et pro omnibus mortuus est [unus], ut qui vivunty iam non sibi vivant, sed ei qui pro ipsis mortuus, est, et resurrexit. Omnes itaque mortui sunt in peccatis, ne- mine prorsus cxcepto, sive originalibus, sive etiam voluntatc additis vel ignorando, vel sciendo , nec faciendo quod iustum cst: et pro omnibus mortuis vivus mortuus est unus, id est, nullum habcns omnino peccatum: ut qui per remissionem pec- catorum vivunt, iam non sibi vivant, sed ei qui pro omnibus mortuus cst propter peccata nostra, et resurrexit propter iusti- ficationem nostram; ut credcntes in cum qui iustificat impium, ex impictate iustificati, tanquam cx morte vivificati , ad primam rcsurrectionem, quae nunc cst [animarum], pertinerc possimus. Ad hanc enim primam non pertinent, nisi qui beati crunt in

278 DIVI AVRELII AVGVSTINI

aeternum. ad secimdam vero , de qua mox locuturus est, ct beatos pertinere doccbit, et miseros. Ista est misericordiae, illa iudicii. Proptcr quod in Psalmo scriptum est : Misoricordiam tt iudicium cantabo tibi, Domine.

De quo iudicio consequenter adiunxit, atquc ait: Et pote- statem dedit ei iudicium facere, quia Filius hominis est. Hic ostcndit, quod in ea carne veniet iudicaturus, in qua venerat iudicandus. Ad hoc enim ait, quoniam Filius hominis est. Ac deinde subiungens unde agimus: Nolite, inquit, mirari hoc, quia venit hora, in qua omnes qui in monumentis sunt, audient vocem eius [Filii Dei\; et procedent qui bona fecerunt, in re~ surrectionem vitae; qui vero mala egerunt, in resurrectionem iudicii. Hoc est illud iudicium, quod paulo ante, sicut nunc, pro damnatione posuerat, dicens, Qui verbum meum audit , et credit ei qui misit me, habet vitam aeternam, et in iudicium non veniet, sed transiit a morte in vitam: id est, pertinendo ad primam resurrectioncm, qua nunc transitur a morte ad vitam, in damnationem non veniet, quam significavit appellatione iu- dicii, sicut etiam hoc loco, ubi ait: Qui vero mala egerunt, in resurrectionem iudicii, id cst, damnationis Rcsurgat ergo in prima, qui non vult in secunda resurrectione damnari. Venit enim hora, et nunc est, quando mortui audient vocem Filii Dei; et qui audierint, vivent, id est, in damnationem non venicnt, quae secunda mors dicitur: in quam mortem, post sccundam, quac corporum futura est, resurrectionem, praecipitabuntur, qui in prima, quac animarum est, non resurgunt. Veniet enim hora, (ubi non ait, et nunc est; quia in fine saeculi erit, hoc est in ultimo et maximo iudicio Dei,) quando omnes qui in mo- numentis sunt, audiens vocem eius, et procedent. Non dixit quemadmodum in prima, et qui audierint, vivent. Non enim omnes vivent, ea scilicet vita, quae quoniam beata est, sola vi- ta dicenda est. Nam utique non sine qualicunque vita possent audire, et de monumentis resurgente carne procedcre. Quare autem non omnes vivent, in eo quod sequitur, docct: Qui bona, inquit, fecerunt, in resurrectionem vitae, hi sunt qui vivcnt: qui vero mala egerunt , in resurrectionem iudicii, hi sunt qui non vivent; quia secunda morte moricntur. Mala quippc egc- runt, quoniam male vixerunt: male autem vixerunt, quia in prima, quae nunc est, animarum resurrectionc non revixerunt, aut in eo quod revixerant, non in iinem usque manserunt. Sicut ergo duae swnt regenerationcs, de quibus iam supra locutus sum, una secundum fidem, quae nunc fit pcr baptismum; alia secundum carnem, quac iict in eius incorruptione atquc immor-

DE CIVITATE DEI LIB. XX 279

talitate pcr iudiciiun magnum atque novissimum: ita sunt et rc- surrectiones duae, una prima, quae et nunc cst, ct animarum cst, quac vcnire non permittit in niortciti secundam ; alia sc- cunda, quac nunc non cst, sed in saeculi fine futura cst, ncc anintarum, sed corporum cst, quae per ultimum iudicium alios mittet in secundam mortein, alios in eam vitam, quac non ha- bet mortein.

C A P. VII.

De duabus resurrectionibus et de mille annis quidin Apocalypsi loan- nis scriptum sit, et quid de eis rationabiliter sentiatur.

Dc his duabus resurrectionibus idcm Ioannes Evangelista in libro qui dicitur Apocalypsis, eo modo locutus cst, ut earum prima a quibusdam nostris non intcllecta, insupcr etiam in quasdam ridiculas fabulas verteretur. Ait quippe in libro me- ntorato loannes Apostolus : Et vidi Angelum descendentem de coelo, habentem clavem abyssi, et catenam in rnanu sua, et te- nuit draconem illum serpentem antiquum, qui cognominatus est diabolus et satanas, et alligavit illum mille annis, et misit il- lum in abyssum; et clausit, et signavit super eum, ut non se- duceret iam gentes, donec finiantur mille anni: post haec opor- tet eum solvi brevi tempore. Et vidi sedes , et sedentes super eas, et iudicium datum est. Et animae [datum est illis, et ani- mas\ occisorum propter testimonium Iesu , et propter verbum Dei, et si qui non adoraverunt bestiam, nec imaginem eius, nec acceperunt inscriptionem in fronte aut in manu sua, et regna- verunt cum Iesu mille annis: reliqui eorum non vi.verunt, donec finiantur mille anni. Haec resurrectio prima est. Beatus et sanctus est , qui habet in hac prima resurrectione partem. In istis secunda mors non habet potestatem; sed erunt sacerdotes Dei et Christi, et regnabunt cum eo mille annis. Qui proptcr haec huius libri verba priniam resurrectionem futuram suspicati sunt corporalem, inter caetera maxime numero annorum mille pcrmoti sunt, tanquam oportcret in sanctis eo modo veluti tanti tcmporis ficri sabbatismum, vacatione scilicet sancta post labo- res annorum sex millium, ex quo creatus cst homo, et magni illius peccati mcrito in huius mortalitatis aerumnas de paradisi felicitate dimissus cst, ut quoniant scriptum est, Vnus dies apud Dominum sicut mille anni , et rnille anni sicut dies unus , sex annorum millibus tanquam sex diebus implctis, scquatur vclut sabbati septimus in annis millc postrcmis, ad hoc scilicet sab- batum cclcbrandum rcsurgentibus sanctis. Quae opinio csset utcunquc tolcrabilis, si aliquae dcliciae spirita es in illo sabbato

280 DIVI AVRELII AVCVSTIM

adfuturae sanctis per Domini praesentiam credercntur. Nam etiam nos hoc opinati fuimus aliquando. Sed cum eos qui tunc resurrexerint, dicant immoderatissimis carnalibus epulis vaca- turos, in quibus cibus sit tantus ac potus, ut non solum nullam modestiam teneant, sed modum quoquc ipsius incredulitatis ex- cedant: nullo modo ista possunt nisi a carnalibus credi. Hi au- tem qui spiritales sunt, istos ista credentes %iXiccGTag appellant Graeco vocabulo , quos verbum e verbo exprimcntes, nos pos- sumus Milliarios nuncupare. Eos autem longum cst refellerc ad singula; sed potius, quemadmodum Scriptura haec accipicnda sit, iam debemus ostendere.

Ait ipse Dominus Icsus Christus, JVemo potest introire in domumfortis, et vasa eius eripere, nisi prius alligaverit for- tem: diabolum volens intelligi fortem, quia ipse genus huma- num potuit tenere captivum; vasa vero eius, quae fuerat ere- pturus, fideles suos futuros, quos ille in diversis peccatis atquc impietatibus possidebat. Vt ergo alligaretur hic fortis , proptc- rea vidit iste Apostolus in Apocalypsi Angelum descendentem de coelo, habentem clavem abyssi, et catenam in manu sua. Et tenuit, inquit, draconem illum serpentem antiquum, qui cogno- minatus est diabolus et satanas , et alligavit eum mille annis, hoc est, eius potestatem ab eis seducendis ac possidendis, qui fuerant liberandi, cohibuit atque frenavit. Mille autem anni, duobus modis possunt, quantum mihi occurrit, intelligi: aut quia in ultimis annis mille ista res agitur, id est, sexto anno- rum milliario tanquam sexto die, cuius nunc spatia posteriora volvuntur; secuturo deinde sabbato, quod non habet vesperam, requie scilicet sanctorum, quae non habet finem: ut huius milliarii tanquam diei novissimam partem, remanebat [remane- bit] usque ad terminum saeculi, mille annos appellaverit; eo loquendi modo, quo pars significatur a toto: aut certe mille an- nos pro annis omnibus huius saeculi posuit; ut profecto numero notaretur ipsa tcmporis plenitudo. Millenarius enim numerus denarii numeri quadratum solidum reddit. Decem quippc de- cies ducta, fiunt centum; quac iam figura quadrata, sed plana cst. Vt autem in altitudinem surgat, et solida fiat, rursus ccn- tum decies multiplicantur, ct nville sunt. Porro si ccntum ipsa pro universitatc aliquando ponuntur, quale illud e&t, quod Do- minus omnia sua dimittenti, et cum scquenti promisit, dicens, Accipiet in hoc saeculo centuplum: quod exponens quodam modo Apostolus, ait, Quasi nihil habentes, et omnia possiden- tes: quia et antc iam dictum erat, Fidelis hominis totus mundus diviliarum esl: quanto magis millc pro univcrsitatc ponuutur,

DE CIVITATE DEI LIB. XX 281

ul>i cst soliditas ipsius denariac quadraturac? Vndc ncc illu<l melius intcllicjitur, quod in Psalmo legitur: Memor fuit in sae- culum testamenti sui, verbi quod mandavit in mille generatio- 7ies, id est, in onincs.

Et misit illum, inquit, in abyssum, utique diabolum misit iu abyssum. Quo nominc significata est multitudo innumcrabilis impiorum, quorum in malignitate adversus Ecclcsiam Dci mul- tum profunda sunt corda: non quia ibi diabolus antc non crat; scd ideo dicitur illuc missus , quia cxclusus a credentibus plus cocpit impios possidere. Plus namquc possidetur a diabolo, qui non solum alienatus est a Deo, vcrum etiam gratis odit servien- tcs Dco. Et clausit, inquit, et signavit super eum, ut iam non seduceret gentes, donec finiantur mille anni. Clausit super eum, dictum est, intcrdixit ei ne possit exire, id est, vetitum transgrcdi. Signavit autem, quod addidit, significasse mihi vi- detur, quia occultum csse voluit, qui pertineant ad partem dia- boli, et qui non pcrtineant. Hoc quippe in saeculo isto prorsus latet: quia et qui videtur stare, utrum sit casurus; ct qui vide- turiacere, utrum sit surrccturus, incertum est. Ab eis autem gentibus seducendis huius interdicti vinculo et claustro diabo- lus prohibetur atque cohibetur , quas pcrtinentes ad Christum scduccbat antea, vel tenebat. Has enim Deus elegit ante mundi constitutioncm eruere de potestate tenebrarum, et transferrc in rcgnum caritatis [claritatis] suae, sicut Apostolus ait. Nam seduccre illum gentes etiam nunc, et secum trahere in aeternam poenam, sed non praedestinatas in aeternam vitam, quis rldelis ignorat? Nec movcat, quod sacpe diabolus seducit etiain illos, qui iam rcgcnerati in Christo, vias ingrediuntur Dei. Novit enim Dominus qui sunt eius: ex his in aeternam damnationcm ncminem ille seducit. Sic enim novit eos Donrinus, ut Deus, quem nihil latet etiam futurorum; non ut homo, qui hominem ad pracsens videt, (si tamen videt, cuius cor non videt,) qualis autem postea sit futurus, nec se ipsum videt. Ad hoc crgo liga- tus est diabolus, et inclusus in abjsso, ut iam non seducat gen- tes, cx quibus constat Ecclesia, quas antea seductas tcnebat, antc quam csset Ecclesia. Nec enim dictum cst, ut non scdu- ceret aliquem ; sed ut non seduceret , inquit, iam gentes ; in quibus Ecclesiam procul dubio voluit intelligi: donec finiantur, inquit, mille anni, id est, aut quod remanet de sexto die, qui constat ex mille annis ; aut omnes anni, quibus deinceps hoc sacculum peragendum cst.

Nec sic accipiendum est quod ait, ut non seducerei iam gen- tes, donec finiantur mille anni; quasi postea scducturus sit cas

282 DIVI AVRELII AVCVSTINl

duntaxat gentes, ex quibus pracdestinata constat Ecclesia, a quibus seducendis illo est vinculo claustroque prohibitus. Sed aut illa locutionc dictum est, quae in Scripturis aliquoties in- venitur, qualis est in Psalmo, Sic oculi noslri ad Dominum Deum nostrum, donec misereatur nostri; ncque enim cum mi- sertus fuerit, non crunt oculi scrvorum cius ad Dominum Deum suum: aut ccrte iste est ordo verborum, Et clausit, et signavit super eum, donec finiantur mille anni; quod vcro interposuit, ut non seduceret iam gentes, ita se habet, ut ab huius ordinis connexione sit liberum, et seorsus intelligendum, velut si post adderetur, ut sic se haberet tota sententia, Et clausit, et signa- vit super eum, donec finiantur mille anni, ut non seduceret iam gentes; id est, ideo clausit, donec liniantur mille anni, ut iain iion seduccret gentcs.

C A P. VIII.

De alligatione et solulione diaboli. Post haec, inquit, oportet eum solvi brevi tempore. Si hoc cst diabolo ligari et includi, Ecclesiam non posse seduccre ; haec ergo erit solutio eius, ut possit? Absit: nunquam enim ab illo Ecclesia seducetur praedestinata et electa ante mundi con- stitutionem, de qua dictum cst, Novit Dominus qui sunt eius: et tamen hic erit etiain illo tempore, quo solvendus est diabo- lus, sicut cx quo est instituta, hic fuit et erit omni temporc, in suis utique qui suecedunt nascendo morientibus. Nam paulo post dicit, quod solutus diabolus seductas gentes toto orbe ter- rarum attrahet in bellum adversus eam, quorum hostium nume- rus crit ut arcna maris. Et adscenderunt, inquit, super terrae latitudinem, et cinxerunt castra sanctorum , et dilectam civi- tatem: et descendit ignis de coelo a Deo, et comedit eos: et diabolus qui seducebat eos, ?nissus est in stagnum ignis et sul- phuris, ubi et beslia et pseudopropheta [pseudoprophetae] ; et cruciabunlur die ac nocte in saecula saeculorum. Sed hoc iam ad iudicium novissimum pertinet, quod nunc propterea eoinme- morandum putavi, ne quis existimct co ipso parvo tcmpore, quo solvctur diabolus, in hac terra Ecclesiam non futuram, illo hic eain vel non invenicnte, cum fuerit solutus, vel absumente, cum fuerit modis omnibus persccutus. Non itaque per totum hoc tempus, quod liber istc coinplcctitur, a primo scilicet ad- ventu Christi usque in saeculi iincm, quo crit sccundus cius ad- ventus, ita diabolus alligatur, ut eius haec ipsa sit alligatio, pcr Iioc intcrvallum , quod mille annorum numcro appellat, non se- ducerc Ecclesiam; quando quidcm illam nec solutus utiquc sc-

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 283

ducturus cst. Nam profccto si ei alligari cst, non possc seduce- re, sivc non pcrmitti; quid crit solvi, nisi posse seducere, sivc pcrmitti? Quod absit ut tiat: sed alligatio diaboli, est non pcr- mitti cxcrccrc totam tentationem, quam potcst vcl vi vel dolo ad scduccndos homines, in partem suam cogendo violentcr, fraudulentervc fallendo. Quod si permitteretur in tam longo tempore et tanta iniirmitate multorum, plurimos tales, qualcs Dcus id pcrpeti non vult, et fideles deiiceret, ct ne credcrent impedirct; quod nc facerct, alligatus est.

Tunc autem solvetur, quando et breve tempus crit. Nam tribus annis et sex mensibus legitur totis suis suorumque viri- bus saeviturus : ct tales erunt, cum quibus ei belligerandum est, ut vinci tanto cius impctu insidiisque non possint. Si autem nunquam solverctur, minus appareret eius maligna potentia, mi- nus sanctac Civitatis iidelissima patientia probaretur ; minus deniquc pcrspicerctur, quam magno cius malo tam bene fuerit usus Omnipotcns: qui eum nec omnino abstulit a tentationc sanctorum, quamvis ab corum interioribus hominibus, ubi in Dcum creditur, foras missum, ut forinsecus eius oppugna- tione proiicerent; et in eis qui sunt ex partc ipsius, alligavit, ne quantam posset effundcndo et exercendo malitiam, innume- rabiles iniirmos ex quibus Ecclesiam multiplicari et impleri oportebat, aiios credituros, alios iam credentes, a iide pietatis hos deterreret, hos frangeret; et solvet [solvetur] iniine, ut quam fortem advcrsarium Dei Civitas superaverit, cum ingenti gloria sui redemtoris, adiutoris, liberatoris, adspiciat. In eorum sane, qui tunc futuri sunt, sanctorum atque iidelium compara- tionc quid sumus? Quando quidem ad illos probandos tantus solvetur inimicus , cum quo nos ligato tantis periculis dimica- mus. Quamvis ct hoc temporis intervallo quosdam milites Chri- sti tam prudentes et fortes fuisse atque esse, non dubium est, ut etiam si tunc in ista mortalitate viverent, quando ille solvc- tur, omnes insidias eius atque impetus et caverent sapientissi- me, et paticntissime sustinerent.

Haec autem alligatio diaboli non solum facta est, ex quo coepit Ecclcsia praeter Iudacam terram in nationes alias alias- que dilatari; scd etiam nunc Ht, ct iiet usque ad terminum sac- culi, quo solvendus est. Quia et nunc homines ab iniidelitatc, in qua ipse eos possidebat, convertuntur ad iidem, et usque in illum iincm sine dubio convcrtentur: et utiquc unicuique [iidc- lium] iste fortis tunc alligatur, quando ab illo tanquam vas eius eripitur: ct abyssus ubi inclusus est, non in cis consumta cst, quundo sunt mortui, qui tunc erunt quando essc cocpit inclusus;

284 DIVI AVRELII AVGVSTINI

sed successerunt cis alii naseendo, atquc succedunt, donec iiniatur hoc saeculum, qui oderint Christianos, in quorum quo- tidie, velut in abysso, coecis et profundis cordibus includatur Vtrum autem etiam illis ultimis tribus annis et mensibus sex, quando solutus totis viribus saeviturus cst, aliquis in qua non fuerat, sit accessurus ad iidem, nonnulla quaestio est. Quomo- do enim stabit quod dictum est, Quis intrat in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit fortem, si etiam so- luto cripiuntur? Ac pcr hoc ad hoc cogere videtur ista senten- tia, ut credamus illo, licet exiguo, temporc neminem accessu- rum cssc populo Christiano , sed cum eis qui iam Christiani re- perti fuerint, diabolum pugnaturum: ex quibus etiam si aliqui victi secuti eum fuerint, non eos ad praedestinatum filiorum Dei numerum pertinere. Neque enim frustra idem Ioannes Apostolus, qui ct hanc Apocalypsin scripsit, in epistola sua de quibusdam dicit, Ex nobis exierunt , sed non erant ex nobis: nam si fuissent ex nobis, mansissent utique nobiscum. Sed quid iiet de parvulis? Nimium quippe incredibile est, nullos iam natos et nondum baptizatos praeoccupari Christianorum filios illo tempore infantes , nullos etiam ipsis nasci iam dicbus ; aut si erunt, non eos a parentibus suis ad.lavacrum regenerationis modo quocunquc perduci. Quod si iiet, quo pacto soluto iam diabolo vasa ista eripientur, in cuius domum nemo intrat, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit cum? Imo vcro id po- tius est credendum, nec qui cadant de Ecclesia, nec qui acce- dant Ecclesiae illo teinpore defuturos: sed profecto tam fortes erunt et parentes pro baptizandis parvulis suis, et hi qui tunc primitus credituri sunt, ut iilum fortem vincant etiam non liga- tum, id est, omnibus, qualibus antea nunquam, vel artibus insi- diantem, vel urgentem viribus, et vigiianter intelligant, et to- leranter ferant; ac sic illi ctiam non ligato eripiantur. Nec ideo falsa erit Evangelica illa sententia: Quis intrat in domum for- tis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit fortem? Secun- dum cnim sententiae eius veritatem, ordo iste scrvatus cst, ut prius alligarctur fortis, ereptisque vasis eius, longc lateque in omnibus gentibus ex iirmis ct iniirmis ita multiplicaretur Ec- clesia, ut cx ipsa rerum divinitus praedictarum et impletarum robustissima iide, ctiam soluto vasa possit auferre. Sicut enim fatcndum cst, multorum refrigescere caritatcm, cum abundat iniquitas, ct inusitatis maximisque persecutionibus atque falla- ciis diaboli iam soluti, eos qui in libro vitae scripti non sunt, essc multos ccssuros: ita cogitandum cst, non solum quos bonos lidcics illud tcmpus invcniet, scd nonnullos ctiam qui foris ad-

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 285

liuc crunt, adiuvantc Dci gratia pcr considerationem Scriptura- Tum, in quibus ct alia ct finis ipsc pracnuntiatus est, qucm ve- nirc iam sentiunt, ad credendum quod non credebant, futuros csse firmiorcs, ct ad vincendum ctiam non ligatum diabolum fortiorcs. Quod si ita crit, proptcrca pracccssisse diccnda est eius alligatio, ut ct ligati ct soluti cxspoliatio scqueretur: quo- niain dc hac rc dictum cst, Quis intrabit in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit fortetn?

C A P. IX.

Quod sit regnum sanctorum cum Christo per mille annos, et in quo discernatur a regno aeterno.

lnterca dum mille annis ligatus est diabolus, sancti [Dei] rcgnant cum Cbristo ctiam ipsis mille annis eisdem sine dubio, ct codem modo intclligendis, id cst, isto iam tempore prioris eius adventus. Exccpto quippc illo regno, dc quo in fine dictu- rus est, Venite benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum, nisi alio aliquo modo, longc quidem impari, iam nunc regnarcnt cum ilio sancti cius, quibus ait, Ecce ego vobiscum sum usque in consummationem saeculi; profecto non ctiam nunc diceretur Ecclcsia regnum eius, regnumve coelorum. Nam utique isto tempore in regno Dei eruditur scriba ille, qui pro- fert dc tbcsauro suo nova et vetera, de quo supra locuti sumus. Et de Ecclcsia collecturi sunt zizania messores illi, quae permi- sit cum tritico simul crescere usque ad messem: quod exponens ait: Messis est finis saeculi, messores autem Angeli. Sicut ergo colliguntur zizania, et igni comburuntur, sic er*it in con- summatione saeculi: mittet Filius hominis Angelos suos, et colligent de regno eius omnia scandala. Numquid de regno illo, ubi nulla sunt scandala? De isto ergo regno eius, quod cst hic Ecclesia, colligentur. Item dicit: Qui solverit unum de man- datis istis minimis , et docuerit sic homines, minimus vocabitur in regno coelorum: qui autemfecerit, et sic docuerit , magnus vocabitur in regno coelorum. V trumque dicit in regno coelo- rum, et qui non facit mandata quae docet, hoc est enim soivere, non servare, non facere; et ilium qui facit, et sic docct: scd istum minimum, illum magnum. Et continuo secutus adiun- git : Dico enim vobis , quia nisi abundaverit iustitia vestra su- per Scribarum et Pharisaeorum , id cst, super iustitiam eorum qui solvunt quod doccnt. De Scribis enim et Pharisaeis dicit alio loco: Quoniam dicunt, et non faciunt. Nisi ergo super eos abundaverit iustitia vestra , id est, ut vos non solvatis, scd faciatis potius quod docctis: non intrabitis, inquit, in regnum

286 DIVI AVRELII AVGVSTINI

coelorum. Alio modo igitur intclligcndum cst regnum coelo- rum, ubi ambo sunt, ct ille scilicct qui solvit quod docet, et ille qui facit ; sed ille minimus , iste magnus : alio modo autcm rc- gnum coelorum dicitur, quo non intrat nisi ille qui facit. Ac pcr hoc ubi utrumque genus est, Ecclcsia cst, qualis nunc cst: ubi autem illud solum erit, Ecclesia est, qualis tunc crit, quan- do malus in ea non erit. Ergo Ecclcsia et nunc est regnum Christi regnumque coelorum. Rcgnant itaque cum illo etiam nunc sancti eius, aliter quidem, quam tunc rcgnabunt: nec tamen cum illo regnant zizania, quamvis inEcdesia cum tritico crescant. Regnant cnim cum illo qui faciunt quod Apostolus ait: Si resurrexislis cum Christo , quae sursum sunt sapite, ubi Christus est in dextera Dei sedens: quae sursum sunt quaerite, non quae super terram. De qualibus item dicit, quod eorum conversatio sit in coelis. Postrcmo rcgnant cum illo, qui eo modo sunt in regno eius, ut sint etiam ipsi regnum eius. Quomodo autem sunt regnum Christi , qui, ut alia taccam, quamvis ibi sint donec colligantur in tine saeculi de regno eius omnia scandala, tamen illie sua quaerunt, non quac Icsu Christi?

De hoc crgo regno militiae, in quo adhuc cum hoste confli- gitur, et aliquando rcpugnatur repugnantibus vitiis, aliquando cedcntibus imperatur, donec veniatur ad illud pacatissimum regnum, ubi sine hoste regnabitur, et de hac prinia resurre- ctione quae nunc cst , liber iste sic loquitur. Cum cnim di- xissct, alligari diabolum mille annis , et postea solvi brcvi tcm- pore; mox recapitulando quid in istis mille annis agat Eccle- sia vel agatur in ea, Et vidi, inquit, sedes et sedentes super eas , et iudicium datum est. Non hoc putandum est de ultimo iudicio dici: sed sedes praepositorum, et ipsi praepositi intel- ligendi sunt, per quos Ecclesia nunc gubernatur. ludicium au- tem datum nullum melius accipiendum videtur , quam id quod dictum est: Quae ligaveritis in terra, ligata erunt et in coe- lo; et quae solveritis in terra, soluta erunt et in coelo. Vnde Apostolus, Quid enim mihi est , inquit, de his qui foris sunt iudicare? Nonne de his qui intus sunt vos iudicatis? Et ani- mae, inquit, occisorum propter testimonium Iesu, et propter verbum Dei: subauditur quod postca dicturus est, regnaverunt cum Iesu mille annis, animae scilicct Martyrum nondum sibi corporibus suis rcdditis. Ncquc enim piorum animac inortuo- rum scparantur ab Ecclcsia, quae ctiam nunc cst regnum Chri- sti. Alioquin nec ad altare Dei lieret eorum memoria in coin- municationc corporis Christi; ncc aliquid orodcssct ad cius in

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 287

periculis baptismum currcrc, nc sinc illo finiatur hacc vita ; nec ad reconciliationem, si forte per poenitcntiam malamve conscicntiam quisquc ab codem corpore separatus est. Cut cnim fiunt ista, nisi quia fidelcs , ctiam dcfuncti, mcmbra eius sunt? Quamvis crgo cum suis corporibus nondum, iam tamcn eorum aniniae regnant cum illo, dum isti millc anni dccurrunt. Vnde in boc eodcm libro et alibi Icgitur: Beati mortui, qui in Do- mino moriuntur, a modo et iam dicit Spiritus, ut requiescant a laboribus suis; nam opera eorum sequuntur illos. Rcgnat itaque cum Christo nunc primuni Ecclesia in vivis et mortuis. Propterea enim, sicut dicit Apostolus, mortuus est Christus, ut et rivorum et mortuorum dominetur. Sed ideo tantummodo JMartvrum animas commemoravit, quia ipsi praecipue regnant inortui, qui usque ad mortem pro vcritate ccrtaverunt. Scd a partc totum etiam caeteros mortuos intelligimus pertinentes ad Ecclesiam, quod est regnum Christi.

Quod vero sequitur, Et si qui non adoraverunt bestiam, nec imaginem eius , nec acceperunt inscriptionem in fronte, aut in manu sua: simul dc vivis ac mortuis debemus accipere. Quae sit porro ista bestia, quamvis sit diligentius inquirendum, non tamen abhorret a fide recta, ut ipsa impia Civitas intelliga- tur, ct populus infidelium contrarius populo fideli et Civitati Dci. Imago vero eius simulatio eius mihi vidctur, in eis vide- licet hominibus, qui velut fidem profitentur, et infideliter vi- vunt. Fingunt cnim, se essc quod non sunt, vocanturque non veraci effigie, sed fallaci imagine Christiani. Ad eandem nam- que bestiam pertinent non solum aperte inimici nominisChristi ct eius gloriosissimae Civitatis, sed etiam zizania , quae de re- gno eius, quod est Ecclesia , in fine saeculi colligenda sunt. Et qui sunt qui non adorant bestiam nec imaginem eius, nisi qui faciunt quod ait Apostolus: Ne sitis iugum ducentes cum infidelibus? Non adorant enim, id est, non consentiunt, non subiiciuntur: nequc accipiunt inscriptionem, notam scilicet criminis, in fronte, propter professioncm; in manu, proptcr operationem. Ab his ergo malis alieni, sive adhuc in ista mor- tali carne vivcntcs, sive dcfuncti, regnant cum Christo iam nunc, quodam modo huic tempori congruo, pcr totum hoc in- trrvnlluin, quod numero mille signiticatur annorum.

Reliqui eorum, inquit, non vixerunt. Hora eniin nunc cst, cum mortui audient vocem Filii Dei; ct qui audicrint, vivcnt: rcliqui vero eorum non vivent. Quod vero subdidit, donec finiantur mille anni: intelligcndum est, quod eo tcmpore non vixcrunt, quo vivcre debucrunt, ad vitam scilicct de morte

288 DIVI AVRELII AVGVSTINI

transeundo. Et ideo cum dies vcncrit, quo fiat et corporum re- surrcctio, non ad vitam de monumentis procedent, sed ad iudi- cium; ad damnationem scilicet, quae secunda mors dicitur. Donec enim finiantur millc anni, quicunque non vixerit, id est, isto toto tempore quo agitur prima resurrectio , non audicrit voccm Filii Dei, et ad vitam de morte non transierit; profecto in secunda resurrectione, quae carnis cst, in mortcm secundam cum ipsa carne transibit. Sequitur enim, et dicit: Haec resur- rectio prima est. Beatus et sanctus qui habet in hac prima resurrectione pa?'tem, id est, particeps eius cst. Ipse est auteni particeps eius: qui non solum a morte, quae in peccatis est, reviviscit, verum etiam in eo quod revixerit, permanebit. In istis, inquit, secunda mors non habet potestatem. Habet er- go in reliquis, de quibus superius ait, Reliqui eorum non vi- xerunt, donec finiantur mille anni: quoniam isto toto tempo- ris intervallo, quod mille annos vocat, quantumcunque in eo quisque eorum vixit in corpore, non revixit a morte, in qua eum tenebat impietas, ut sic reviviscendo primae rcsurrectio- nis particeps fieret atque in eo potestatem secunda mors non haberet.

C A P. X.

Quid rcspondendu??i sit eis, qui putant, resurrectionem ad sola cor- pora , non etiam ad animas pertinere.

Sunt qui putant, resurrectionem dici non posse nisi corpo- rum: ideoque istam quoque in corporibus primam futuram csse contendunt. Quorum enim est, inquiunt, cadere, eorum est resurgere. Cadunt autem corpora moriendo : nam et a cadendo cadavera nuncupantur. Non ergo animarum, inquiunt, resur- rectio potcst csse , sed corporum. Scd quid contra Apostolum dicunt, qui eam resurrcctionem appcllat? Nam sccundu in- teriorem, non secundum exteriorem hominem utique resurrc- xerant, quibus ait: Si resurrexistis cum Christo, quae sur- sum sunt sapite. Quem sensum verbis aliis alibi posuit, diccns: Vt quemadmodum Christus a mortuis resurrexit per gloriam Patris, sic et nos in novitate vitae ambulemus. Hinc est ct il- lud: Surge qui dormis^ et exsurge a mo?'tuis, et illu??iinabit te Christus. Quod autem dicunt, non posse resurgerc, nisi qui cadunt; et ideo putant resurrectionem ad corpora, non ad ani- mas pertincre, quia corporum est cadere: cur non audiunt, Non recedatis ab illo, ne cadatis: et, Suo Domino stat aul ca- dit : ct, Qui putat se stare, videat ne cadat? Puto enini quod in anima, non in corpore casus istc cavcndus cst. Si igitur ca-

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 289

dcntium cst rcsurrcctio , cadunt autcm ct animac , profccto ct aniinas rcsurgcre contitcnclum cst. Quod autem cum dixissct, In istis secunda mors non habet potestatem; adiunxit atquc ait, Sed evunt sacerdotes Dei et Christi, et regnabunt cum eo mille annis: non utiquc dc solis cpiscopis ct prcsbyteris dictum est, qui proprie iam vocantur in Ecclesia sacerdotcs: scd sicut om- nes Christianos dicimus proptcr mysticum chrisma, sic omncs saccrdotes, quoniam mcmbra sunt unius sacerdotis. De quihus Apostolus Petrus, Plebs, inquit, sancta, regale sacerdotium. Sane, licct brcvitcr atquc transeunter, insinuavit Dcum essc Christum, dicendo, Sacerdotes Dei et Christi, hoc cst, Patris etFilii; quamvis proptcr formam servi, sicut filius hominis, ita etiam sacerdos Christus effectus sit in acternum, secundum ordincm Mclchiscdcc. Dc qua re in hoc Opcre non semcl di- ximus.

C A P. XI.

De Gog etMagog, quos ad persequendam Ecclesiam Dei solutus prope finem saeculi diabolus incitabit.

Et cum finiti fuerint , inquit, mille anni, solvetur satanas de custodia sua, et exibit ad seducendas nationes , quae sunt in quatuor angulis terrae , Gog et Magog , et trahet eos in bellum, quorum numerus est ut arena maris. Ad hoc ergo tunc seducet, ut in hoc bcllum trahat. Nam et antea modis quibus poterat, pcr mala multa ct varia scducebat. Exibit autcm di- ctum cst, in apertam pcrsecutionem de latebris erumpct odio- rum. Hacc enim erit novissima persecutio, novissimo immi- ncnte iudicio , quam sancta Ecclcsia toto terrarum orbe patic- tur, univcrsa scilicet Civitas Christi ab universa diaboIiCivitate, quantacunque erit utraque super terram. Gentes quippe istae, quas appcllat Gog ct Magog, non sic sunt accipiendae, tan- quam sint aliqui in aliqua parte tcrrarum barbari constituti, sive quos quidam suspicantur Getas et Massagetas, propter li- tcras horum nominum primas, sive aliquos alios alienigenas, ct a Romano iure seiunctos. Toto namque orbe terrarum signi- ficati sunt isti esse, cum dictum cst: Nationes quae sunt in quatuor angulis terrae: casque subiecit esse Gog et Magog. Quorum interpretationem nominum esse comperimus Gog te- ctum, Magog de tccto : tanquam domus , et ipse qui procedit de domo. Gentes igitur sunt, in quibus diabolum velut in abys- so superius intelligcbamus inclusum; ct ipse de illis quodam modo sese efferens et procedcns, ut illae sint tectum, ipse dc tccto. Si autem utrumque referamus ad gentes, non unum ho- rum ad illas, alterum ad diabolum: ct tectum ipsae sunt, quia //. T

290 DIVI AVRELII AVGVSTINI

in eis nunc inoluditur et quodam modo tegitur inimicus anti- quus, ct de tecto ipsae erunt, quando in apertum odium de opcrto erupturae sunt. Quod vero ait: Et adscenderunt super terrae lalitudinem , et cinxerunt castra sanctorum et dilectam civitatem: non utique ad unum locum venisse, vel venturi esse significati sunt, quasi aliquo uno loco futura sint castra san- ctorum et dilecta civitas; cum haec non sit nisi Christi Ecclc- sia toto terrarum orbe diifusa : ac per hoc ubicunque tunc crit, quae in omnibus gentibus erit, quod significatum est nomine latitudinis terrae, ibi erunt castra sanctorum, ibi erit dilecta Deo civitas eius; ibi ab omnibus inimicis suis, quia et ipsi in omnibus gentibus cum illa erunt, persecutionis illius immani- tate cingetur, hoc est, in angustias tribulationis artabitur, ur- gebitur, concludetur; nec militiam suam deseret, quae voea- bulo cst appellata castrorum.

C A P. XII.

An ad ultimum supplicium pertineat impiorum , quod descendisse ignu de coelo, et eosdem comedisse memoratur.

Quod vero ait, Et descendit ignis de coelo, et comedit eos: non extremum putandum est id esse supplicium, quod crit, cum dicetur , Discedite a me maledicti in ignem aeternum. Tunc quippe in ignem mittentur ipsi, non ignis de coelo vcnict super ipsos. Hic autem bene intclligitur ignis de coelo , de ipsa fir- mitate sanctorum, qua non cessuri sunt saevientibus, ut corum faciant voluntatem. Firmamentum enim est coelum, cuius fir- mitate illi cruciabuntur ardentissimo zelo; quoniam non pot- erunt attrahere in partes Antichristi sanctos Christi. Et ipse erit ignis qui comedet eos, et hoc a Deo: quia Dei munere in- superabilcs iiunt sancti, unde excruciantur inimici. Sicut enim in bono positum est, Zelus domus tuae comedit me: ita e con- trario, Zelus occupavit plebem ineruditam, et nunc ignis con- trarios comedet. Et nunc utique, excepto scilicct ultimi illius igne iudicii. Aut si ipsam plagam, qua percutiendi sunt Ecclc- siae persecutorcs, venientc iam Christo, quos viventes inveniet super terram, quando interficiet Antichristum spiritu oris sui, ignem appellavit descendentem de coclo, eosque comedentcm, ncque hoc ultimum suppliiium erit impiorum , sed illud quod facta corporum resurrectione passuri sunt.

C A P. XIII.

An [ante] tempus persecutionis Antichristi mille annis [anni] annu- merandum est [annumerandi sint.] Haec pcrsecutio novissima, quae futura est ab Antichristo,

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 291

(sicut iam diximus, quia ct in hoc libro superius, ct apud Da- nielem Prophetam positum est,) tribus annis ct sex mcnsibus crit. Quod tempus, quamvis cxiguum, utrum ad mille annos pertincat, quibus ct diabolum ligatum dicit, ct sanctos regnarc cum Christo; an cisdem annis hoc parvum spatium superadda- tur, atquc sit cxtra, merito ambigitur. Quia si dixerimus ad cosdem annos hoc pcrtinere, non tanto tempore , sed prolixiore cum Christo regnum sanctorum rcperictur cxtendi, quam dia- bolus alligari. Profecto cnim sancti cum suo Rege ctiam in ipsa praccipue persecutione regnabunt mala tanta vinccntes, quando iam diabolus non erit alligatus, ut eos persequi omni- bus viribus possit. Quomodo crgo ista Scriptura eisdem mille annis utrumquc determinat, diaboli scilicct alligationem, rc- gnumque sanctorum; cum trium annorum et sex mensium in- tervallo prius dcsinat alligatio diaboli, quam regnum sancto rum in his mille annis cum Christo? Si autem dixerimus, par- vum pcrsccutionis huius hoc spatium non computandum in mille annis, sed cis impletis potius adiiciendum; ut proprie possit in- telligi, quod cum dixissct, Sacerdotes Dei et Christi regna- hunt cum eo mille antiis, adiecit, Et cum finiti fuerint mille anni, solvetur satanas de custodia sua; isto enim modo et re- gnuin sanctorum ct vinculum diaboli simul cessatura esse signi- ticat, ut deinde persecutionisL illius tempus nec ad sanctorum rcgnum , nec ad custodiam satanae, quorum utrumque in mille annis est, pertincre, sed superadditum et extra computandum cssc credatur: cogcmur fateri sanctos in illa persecutionc re- gnaturos non esse cum Christo. Sed quis audcat dicere, tunc cum illo non regnatura sua membra , quando ei maxime atque fortissime cohacrcbunt, et quo tempore quanto erit acrior im- petus belli, tanto maior gloria non ccdendi, tanto densior co- rona martyrii? Aut si propter tribulationes, quas passuri sunt, non diccndi sunt regnaturi ; conscquens erit, ut etiam superio- ribus diebus in eisdem mille annis quicunque tribulabantur sanctorum, eo ipso temporc tribulationis suae cum Christo non regnasse dicantur: ac per hoc et illi, quorum animas auctor libri huius vidisse se scribit occisorum propter tcstimonium lesu et propter verbum Dei, non regnabant cum Christo quando pa- tiebantur pcrsecutionem; et ipsi regnumChristi non erant, quos Christus excellentius possidebat. Absurdissimum id quidem et omni modo avcrsandum. Scd certc animae victriccs gloriosis- siinoruinMartyruni, omnibusdoloribusac laboribus superatis at- quefinitis, postcaquam mortaliamembraposuerunt, cumChristo utique regaavcrunt et regnant, donec iiniantur mille anni , ut

T 2

292 DIVI AVRELII AVCVSTINI

postca rcccptis ctiam corporibus iam immortalibus rcgncnt. Proinde tribus illis annis atque dimidio, animac occisorum pro cius martyrio, et quae antea de corporibus cxierunt, ct quac ipsa novissima persecutione sunt exiturac, rcgnabunt cum illo, donec finiatur mortale saeculum, et ad illud rcgnum, ubi mors crit, transeatur. Quocirca cum Christo rcgnantium sanctorum plures anni erunt, quam vinculi diaboli et custodiae : quia illi cum suo rcge Dei Filio, iam diabolo non ligato ctiam pcr trcs illos annos ac semissem, regnabunt. Remanet igitur, ut cum audimus, Sacerdotes Dei et Christi regnabunt cum illo mille annis, et cum finiti fuerint mille anni, solvetur satanas de custodia sua; aut non rcgni huius sanctorum intclligamus an- nos mille finiri, sed vinculi diaboli atque custodiac; ut annos inille, id est, annos omnes suos quaeque pars habeat diversis ac propriis prolixitatibus finicndos, ampliorc sanctorum rcgno, breviore diaboli vinculo : aut certe , quoniam trium annorum et sex mensium brevissimum spatium est, computari noluisse credatur, sive quod minus satanae vinculum, sive quod amplius videtur regnum habere sanctorum: sicut de quadringentis an- nis in sexto decimo huius Operis volumine disputavi; quoniam plus aliquid erant, ct tamcn quadringcnti sunt nuncupati: et talia saepe repcriuntur in literis sacris , si quis advertat.

CAP. XIV.

De damnatione diaboli cum suis, et per recapitulationem de resurre- ctione corporea omnium mortuorum, et de iudicio ullimae retri-

butionis.

Post hanc autem commemorationem novissimae pcrsecutio- nis, brevitcr complectitur totum, quod ultimo iam iudicio dia- bolus, et cum suo principe Civitas inimica passura cst. Dicit enim: Et diabolus qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris , quo bestia et pseudopropheta; et crucia- buntur die ac nocte in saecula saeculorum. Bcstiam bcne in- telligi ipsam impiam Civitatem, supra iam diximus. Pscudo vcro propheta eius aut Antichristus cst, aut imago illa, id cst, figmentum de quo ibi locuti sumus. Post haec ipsum novissi- mum iudicium, quod crit in secunda rcsurrectione mortuorum, quae corporum cst, recapitulando narrans, quomodo fuerit sibi revclatum: Et vidi, inquit, thronum magnum et candidum, et sedentem super eum , cuius a facie fugit coelum et terra, et locus eorum inventus non est. Non ait, Vidi thronum ma- gnum ct candidum, et scdentem supcr cum, et ab cius facie fu- git coclum ct tcrra; quoniam non tunc factum cst, id cst, antc

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 293

quam csset dc vivis et mortuis iudicatum: sed cum sc vidisse dixit in throno scdentcm, a cuius facic fugit coclum et terra; sed postea. Pcracto quippc iudicio tunc csse desincthoc coelum et haec terra, quando incipiet esse coelum novum et tcrra nova. Mutatione namquc reruin, non omni modo interitu transibit hic mundus. Vndc ct Apostolus ait: Praeterit enim figura hu- ius mundi, volo vos sine sollicitudine esse. Figura ergo prae- terit, non natura. Cum crgo se loannes vidissc dixisset seden- tem super thronum , a cuius facie, quod postea futurum est, fu- git coelum et terra: Etvidi, inquit, mortuos magnos et pu- sillos; et aperti sunt libri; et alius liber apertus est, qui est vitae uniuscuiusque ; et iudicati sunt mortui ex ipsis scripturis librorum secundum facta sua. Libros dixit esse apcrtos, et li- brum : sed librum cuiusmodi non tacuit ; qui est, inquit, vitae uniuscuiusque. Ergo illi libri, quos priorc loco posuit, intelli- gendi sunt sancti ct vetcres et novi, ut in illis ostenderetur quae Deus iieri sua inandata iussisset: in illo autem qui est vi- tae uniuscuiusque, quid horum quisque non fecissct, sive fecis- set. Qui liber si carnaliter cogitetur, quis eius magnitudinem, aut longitudinem valeat aestimare? Aut quanto tempore legi potcrit liber, in quo scriptae sunt universae vitae universorum? An tantus Angelorum numerus aderit, quantus hominum erit, ct vitani suam quisque ab Angelo sibi adhibito audiet recitari? Non ergo unus liber erit omnium, sed singuli singulorum. Scri- ptura vero ista unum volens intelligi, Et alius, inquit, liber apertus est. Quaedam igitur vis est intelligenda divina , qua fiet ut cuique opera sua, vel bona vcl mala, cuncta in memo- riam revocentur , et mentis intuitu mira celeritate cernantur ; ut accuset, vel cxcuset scientia conscientiam; atque ita simul ct omnes et singuli iudicentur. Quae nimirum vis divina, libri nomcn accepit. In ea quippe quodam modo legitur, quicquid ea [a] facientc recolitur. Vt autem ostendat, qui mortui iudi- candi sint, pusilli et magni, recapitulando dicit tanquam ad id rcdiens, quod praeterierat, potiusquc distulerat: Et exhi- buit mare mortuos qui in eo erantf et mors et infernus reddi- derunt mortuos quos in se habebant. Hoc procul dubio prius factum est, quam essent mortui iudicati: et tamen illud prius dictum est. Hoc cst ergo quod dixi , recapitulando eum ad id rcdiisse quod intermiscrat. Nunc autem ordinem tcnuit, atque ut explicaretur ipse ordo, commodius etiam de iudicatis mor- tuis, quod iam dixcrat, suo repctivit loco. Cum enim dixisset, Et exhibuit mare mortuos qui in eo erant, et mors et infernus reddiderunt mortuos quos in se habebant : mox addidit quod

294 DIVI AVRELII AVGVSTINI

paulo antc posuerat, El iudicati surtt singuli secundum facla sua. Hoc est enim quod supra dixerat: Et iudicati sunt mor- tui secundum facta sua.

C A P. XV.

Qui sint mortui, quos adiudicium exhibuit marey vel quos mors et in-

feri reddiderunt.

Sed qui sunt mortui, quos exhibuit mare, qui in eo erant? Neque cnim qui in mari moriuntur , non sunt in infcrno , aut corpora eorum scrvantur in mari; aut, quod est absurdius, mare habebat bonos mortuos, et infernus malos. Quis hoc putaverit? Scd profecto convenienter quidam hoc loco mare pro isto sae- culo positum accipiunt. Cum crgo et quos hic invcniet Chri- stus in corpore constitutos, simul significaret cum iis qui re- surrecturi sunt iudicandos, etiam ipsos mortuos appellavit, et bonos quibus dicitur, Mortui enim estis , et vita vestra abscon- dita est cum Christo in Deo; et malos de quibus dicitur: Sine mortuos sepelire mortuos suos. Possunt mortui etiam proptcr hoc dici, quod mortalia gcrunt corpora: undc Apostolus, Cor- pus quidem, inquit, mortuum est propter peccatum ; spiritus autem vita est propter iustitiam : utrumque in homine vivente, atque in hoc corpore constituto esse demonstrans, et corpus mortuum , et spiritum vitam. Nec tamen dixit corpus mortalc, sed mortuum : quamvis eadcm paulo post etiam mortalia cor- pora, sicut usitatius vocantur, appellet. Hos ergo mortuos exhi- buit mare, qui in eo crant, id est, exhibuit homines hoc saecu- lum, quicunque in eo erant, quia nondum obierant. Et mors et infernus, inquit, reddiderunt mortuos, quos in se habebant. Mare cxhibuit, quia sicut inventi sunt , adfuerunt: mors vero et infernus reddidcrunt, quoniam vitae, de qua iam exierant, revocarunt. Nec frustra fortasse non satis fuit ut diceret mors, aut infernus; sed utrumque dictum est: mors, propter bonos, qui tantummodo mortem perpeti potuerunt, non ct infcrnum; infcrnus autem proptcr malos, qui ctiam poenas apud infcros uendunt. Si cnim non absurde credi videtur, antiquos etiam sanctos, qui venturi Christi tcnuerunt lidem, locis quidem a tormentis impiorum remotissimis, sed apud infcros fuissc , do- ncc eos inde sanguis Christi ct ad ca loca descensus erucret, profecto deinceps boni iideles effuso illo pretio iam rcdcmti, prorsus inferos nesciunt, doncc etiam reccptis corporibus, bona rccipiant quae merentur. Cum autem dixisset, Et iudicali sunt singuli secundum facta sua; brevitcr subiecit, qucmadmodum fucrint iudicati: El mors et infernus , inquit, missi sunt in

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 295

stagnum ignis: his nominibus significans diabolum, quoniam mortis cst auctor ct infcrnarum pocnarum, univcrsamque simul ilacmonum socictatcm. Hoc cst cnim quod supra cvidcntius pracoccupando iam dixcrat: Et diabolus qui seducebat eos, missus est in stag?ium ignis et sulphuris. (Juod ibi vcro ob- scurius adiunxcrat, diccns , Quo et bestia, et pseudopropheta : liic apcrtius, Et qui non sunt inve?iti, inquit, in libro vitae scripti, missi sunt in stagnum ignis. Non Dcum libcr istc com- mcmorat, nc oblivionc fallatur: scd pracdcstinationcm signifi- cat corum, quibus acterna dabitur vita. Ncquc enim nescit cos Dcus, ct in hoc libro legit, ut sciat: scd potius ipsa cius prae- scicntia dc illis, quae falli non potest, libcr cst vitae, in quo sunt scripti, id cst, ante praecogniti.

C A P. XVI.

De coeio novo, et terra nova.

Finito autem iudicio , quo praenuntiavit iudicandos malos, rcstat ut ctiam de bonis dicat. lam enim explicavit quod brevi- ter a Domino dictum cst, Ibunt isti in supplicium aeternum: sequitur, ut cxplicct quod etiam ibi connectitur, lusti autem in vitam aeternam. Et vidi, inquit, coelum novum , et terram novam. Nam primum coelum et terra jyrima recesserunt , et mare iam non est. Isto fict ordinc, quod supcrius pracoccu- pando iam dixit, vidisse sc super thronum sedentem, a cuius facie fugit coeluin et tcrra. Iudicatis quippe his, qui scripti non sunt in libro vitae, in aeternum ignemmissis, (qui ignis cuius- modi , et in qua mundi vel rerum parte futurus sit, hominem scirc arbitror neminem, nisi forte cui Spiritus divinus ostendit,) tunc figura huius mundi mundanorum ignium conflagratione practeribit, sicut factum cst mundanarum aquarum inundatione diluvium. Illa itaque, ut dixi, conflagratione mundana elenien- torum corruptibilium qualitatcs , quae corporibus nostris corru- ptibilibus congruebant, ardendo penitus interibunt; atquc ipsa substantia eas qualitates habebit, quae corporibus immortalibus mirabili mutatione conveniant: ut scilicet mundus in melius innovatus, apte accommodetur hominibus etiam carne in melius innovatis. Quod autem ait, Et mare iam non est: utrum maxi- mo illo ardore siccetur, an et ipsum vcrtatur in melius, non facilc dixerim. Coelum quippe novum et terram novam futu- ram legimus: de mari autem novo aliquid me uspiam lcgissc, nonrecolo; nisi quod in hoc eodem libro reperitur, tanquam mare vitreum simile Crystallo. Sed tunc non dc isto fine sac- culi loqucbatur: ncc proprie dixisse videtur mare, scd tan-

290 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quam mare. Quamvis et nunc, sicut amat prophetica locutio pro- priis verbis translata miscere , ac sic quodam modo velare quod dicitur, potuit de illo mari dicere, Et mare iam non est: dc quo supra dixerat: Et exhibuit mare mortuos , qui in eo eranl. Iam enim tunc non erit hoc saeculum vita mortalium turbulen- tum ct procellosum, quod maris nomine figuravit.

C A P. XVII.

De Ecclesiae glorificatione sine fine post finem [mortem]. Et Civitatem , inquit, magnam Hierusalem novam vidi de- scendentem de coelo a Deo , aptatam , quasi novam nuptam or- natam marito suo. Et audivi vocem magnam de throno dicen- tem, Ecce tabernaculum Dei cum hominibus , et habitabit cum eis, et ipsi erunt populus eius, et ipse Deus erit cum eis. Et ab- sterget Deus ab oculis eorum omnemlacrymam ; et mors iam non erit, nequeluctus, neque clamor , sed nec ullus dolor , quia priora abierunt. Et dixit sedens in throno, Ecce nova facio omnia. De coelo descendere ista Civitas dicitur, quoniam coe- lestis est gratia, qua Deus eam fecit. Propter quod ei dicit etiam per Esaiam: Ego surn Dominus faciens te. Et dc coelo quidem ab initio sui descendit, ex quo per huius saeculi tem- pus, gratia Dei desuper veniente per lavacrum regenerationis in Spiritu sancto misso de coelo subinde cives eius accrescunt. Sed per iudicium Dei, quod erit novissimum per eius Filium Iesum Christum, tanta eius et tam nova de Dei munere claritas apparebit , ut nulla remaneant vetustatis vestigia : quando qui- dem et corpora ad incorruptionem atque immortalitatem novain ex vetere corruptione atque mortalitate transibunt. Nam hoc de isto tempore accipere, quo regnat [regnant] cum Rege suo mille annis, impudentiae nimiae mihi videtur: cum apertissimc dicat, Absterget Deus omnem lacrymam ab oculis eorum; et mors iam non erit, neque luctus, neque clamor, sed nec ullus dolor. Quis vero tam sit absurdus, et obstinatissima conten- tione vesanus, qui audeat affirmare in huius mortalitatis ae- rumnis, non dico populum sanctum, sed unumquemque san- ctorum, qui hanc vel ducat, vel ducturus sit, vel duxerit vitain, nullas habcntem lacrymas et dolores ; cum potius quanto quis- quc cst sanctior et desidcrii sancti plcnior, tanto sit eius in orando fletus uberior? An non est vox Civis [Civitatis] super- nac Ilierusalem, quae dicit: Factae sunt mihi lacrymae meae panis die ac nocte? Et, Lavabo per singulas noctes lectum meurn, in lacrymis meis stralum meum rigabo. Et, Gemilus meus non esl absconditus a te. Et, Dolor meus renovalus est.

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 297

Aut vero non eius filii sunt, qui ingemiscunt gravati, in quo nolunt cxspoliari, sed supcrvestiri, ut absorbeatur mortale [hocj a vita? Nonne ipsi sunt, qui primitias habentes Spiritus, in semetipsis ingcmiscunt, adoptionem exspcctantcs rcdcmtioncni corporis sui? An ipsc Apostolus Paulus non erat supernus Hie- rosol vmitanus , vel non multo magis hoc crat, quando pro Israelitis fratribus carnalibus suis tristitia illi crat magna-, ct continuus dolorcordi cius? Quando autem mors non erit in ista Civitate, nisi qnando dicetur, Vbi est mors contentio tua? Vbi est mors aculeus tuus? Aculeus autem mortis est pecca- tum. Quod tunc utiquc non erit, quando dicetur, Vbi est? Nunc vcro non quilibet infimus civis illius Civitatis , sed idem ipse loannes in cpistola sua clamat: Si dixerimus , quia pecca- tum non habemus, tios ipsos seducimus , et veritas in nobis non est. Et in hoc quidcm libro, cuius nomen est Apocalypsis, ob- scure multa dicuntur, ut mentem legentis exerceant, ct pauca in eo sunt, ex quorum manifestatione indagentur caetera cum labore: maxime quia sic eadem multis modis rcpetit, ut alia atque alia diccrc videatur ; cum aliter atque aliter haec ipsa dicere vcstigetur. Verum in his verbis , ubi ait: Absterget Deus omnem lacrymam ab oculis eorum; et mors iam non erit, neque luctus, neque clamor, sed nec ullus dolor : tanta luce di- cta sunt de sacculo futuro et immortalitate atque aeternitate sanctorum, (tunc enim solum, atquc ibi solum ista non erunt,) ut nulla dcbeamus in literis sacris quaerere vel legcre mani- nifesta , si haec putaverimus obscura.

C A P. X V 1 1 1.

Quid Apostolus Petrus dc novissimo Dci iudicio praedicavcrit.

Nunc iain videamus , quid etiam Apostolus Pctrus de hoc iudicio scripscrit : Venient, inquit, in novissimo dierum illu- sione illudentes, secundum proprias concupiscentias suas eun- tes, et dicentes, Vbi est promissum praesentiae ipsius? Ex quo enim patres dormierunt , sic omnia perseverant ab initio creaturae. Latet enim illos lioc volentes, quia coeli eranl olim et terra de aqua, et per aquam constituta Dei verbo ,* per quae, qui tunc erat mundus, aqua inundatus deperiit. Qui autem nunc sunt coeli et terra, eodem verbo repositi sunt, igni reser- vandi in diem iudicii, et perditionis hominum imjiiorum. Hoc unum vero non lateat vos , carissimi, quia unus dies apud Do- minum, sicut mille anni ,' et mille anni, sicut dies unus. No?i tardat Dominus promissum, sicut quidam tarditatem existi- 7/tant : sed patienter fert propter vos , nolens aliquem perire,

298 DIVI AVRELll AVGVSTINI

sed omnes in poenitentiam converti. Veniet autem dies Domini ut fur, in quo coeli magno impetu transcurrent : elemenla au- tern ardentia resolventur; et terra, et quae in ipsa sunt opera exurentur. His ergo omnibus pereuntibus , quales oportet esse vos in sanctis conversationibus exspectantes , et properanles ad praesentiam diei Domini, per quam coeli ardentes solven- tur, et elementa ignis ardore decoquentur? Novos vero coelos, et tei-ram novam, secundum promissa ipsius, exspectamus, in quibus iusitia inhabitat. Nihil hic dixit de resurvectione mor- tuorum: sed sane de perditione mundi huius satis, Vbi etiam commemorans factum ante diluvium, videtur admonuisse quo- dam modo, quatenus in fine huius saeculi mundum istum per- iturum csse credamus. Nam et illo tempore perissc dixit, qui tunc erit , mundum: nec solum orbcm tcrrac, verum etiam coelos , quos utique istos aerios intelligimus , quorum locum ac spatium tunc aqua crescendo superaverat. Ergo totus, aut pene totus aer iste ventosus, ((juod coelum vel potius coelos vocat, sed istos utique imos, non illos supremos, ubi sol, et luna, et sidera constituta sunt,) conversus fuerat in humidam qualita- tem; atque hoc modo cum terra perierat, cuius tcrrae utique prior facies fuerat deleta diluvio. Qui autem nunc sunt, in- quit, coeli et terra, eodem verbo repositi sunt, igni reservandi in diem iudicii et perditionis hominum impiorum. Proinde qui coeli, et quae terra, id est, qui mundus, pro eo mundo qui di- luvio periit , ex cadem aqua repositus est, ipse igni novissimo reservatur in diem iudicii et perditionis hominum impioruni. Nam et hominum, propter magnam quandam commutationem, non dubitat dicere pcrditioncm futuram; cum tamen eorum, quamvis in aetcrnis poenis, ut mansura natura. Quaerat forsi- tan aliquis, si post factum iudicium mundus iste ardcbit, ante quam pro illo coelum novum, et terra nova reponatur, eo ipso temporc conflagrationis eius ubi erunt sancti, quum cos haben- tes corpora in aliquo corporali loco esse necesse sit. Possumus respondere , futuros eos esse in supcrioribus partibus , quo ita non adscendct flamma illius incendii, quemadmodum nec unda diluvii. Talia quippe illis inerunt corpora, ut illic sint, ubi esse volucrint. Sed nec ignem conflagrationis illius pertimescent immortales atque incoruptibilcs facti : sicut virorum trium cor- ruptibilia corpora atque mortalia, in cam'no ardcnti vivcrc il- laesa potuerunt.

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 290

C A P. XIX.

Quid Apostolus Paulus Thcssaloniccnsibus scripscrit, ct de manife- statione Antichrisli, cuius tempus dies Doniini subsequetur.

Multas Evangelicas Apostolicasquc scntcntias de divino isto iudicio novissimo vidco milii csse practcrcundas , ne hoc volu- mcn in nimiam longitudincm provolvatur: scd nullo modo est practercundus Apostolus Paulus, qui scribcnsadThessaloniccn- ses, Rogamus, inquit, vos,fratres ,per adventum Domini no- stri lesu Christi, et nostrae congregationis in ipsum, ut non cito moveamini mente, neque terreamini, neque per spiritum, neque per verbum, neque per epistolam tanquam per nos mis- sam , quasi instet dies Domini: ne quis vos seducat ullo modo. Quoniam nisivenerit refuga primum, et revelatus fuerit homo peccati, filius interitus , qui adversatur et superextollitur su- pra omne quod dicitur Deus, aut quod coliturj ita ut in tem- plo Dei sedeat , ostentans se tanquam sit Deus. Non retinetis in memoria, quod adhuc quum essem apudvos, haec dicebam vobis? Et nunc quid detineat scitis, ut reveletur in suo tem- pore. Iam enim mysterium iniquitatis operatur. Tantum qui viodo tenet teneat , donec de medio fiat : et tunc revelabitur iniquus [ille], quem Dominus Iesus interficiet spiritu oris sui, et evacuabit illuminatione praesentiae suae eum , cuius est praesentia secundum operationem satanae, in omni virtute, et signis , et prodigiis mendacii, et in omni seductione iniquita- tis, his qui pereunt : pro eo quod dilectionem veritatis non re- ceperunt, ut salvi fierent. Et ideo mittet illis Deus operatio- nem erroris, ut credant mendacio , et iudicentur omnes quinon crediderunt veritati , sed consenserunt iniquitati.

Nulli dubium est, eum de Antichristo ista dixissc; diem- que [diequc] iudicii, fhunc enim appellat diem Domini,) non esse venturum, nisi ille prior venerit, quem rcfugam vocat, utique a Domino Deo. Quod si de omnibus impiis mcrito dici potest, quanto magis de isto? Sed in quo templo Dei [utDeus] sit scssurus , incertum est: utrum in illa ruina templi, quod a Salomone rege constructum est, an vero in Ecclesia. Non enim templum alicuius idoli aut daemonis, templum Dei Apo- stolus diceret. Vnde nonnulli, non ipsum principem, sed uni- versum quodam modo corpus eius, id est, ad cum pertinentem hominum multitudinem simul cum ipso suoprincipe hoc loco in- telligi Antichristum volunt: rectiusque putant ctiam Latine dici, sicut in Graeco cst, non in templo Dei, sed in templum Dei aedeat , tanquam ipse sit templum Dei, quod est Ecciesia: sicut dicimus , Sedet in amicum, id est, velut amicus; vel si

300 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quid aliud isto locutionis genere dici solet. Quod autem ait, Et nunc quid detineat scitis , id est, quid sit in mora, quac causa sit dilationis eius , ut reveletur in suo tempore , scitis : quoniam scire illos dixit, aperte hoc dicere noluit. Et ideo nos qui nescimus quod illi sciebant, pervenire cum labore ad id quod sensit Apostolus, cupimus, ncc valcmus: praesertim quia et illa quae addidit, hunc sensum faciunt obscuriorein. Nam quid cst , lam enim mysterium iniquitatis operatur. Tantum qui modo tenet teneat, donec de medio fiat • et tunc revelabitur iniquus ? Ego prorsus quid dixerit, me fateor ignorare. Suspi- ciones tamen hominum, quas vel audire, vel legere potui, non tacebo.

Quidam putant hoc de imperio dictum fuisse Romano ; et propterea Paulum Apostolum non id aperte scribere voluissc, ne calumniam videlicet incurreret, quod Romano imperio male optaverit, cum speraretur aeternum: ut hoc quod dixit, Iam enim mysterium iniquitatis operatu?; Neronem voluerit intcl- ligi, cuius iam facta velut Antichristi videbantur. Vnde non- nulli ipsum resurrecturum , et futurum Antichristum suspican- tur. Alii vero nec eum occisum putant, sed subtractum potius, u t pataretur occisus ; et vivum occultari in vigore ipsius acta- tis, in qua fuit, cum crederetur exstinctus, donec suo temporc revcletur, et restituatur in regnum. Sed multum mihi mira est hacc opinantium tanta praesumtio. Illud tamen quod ait Apo- stolus, Tantum qui modo tenet teneat, donec de medio fiat : non absurde de ipso Romano imperio creditur dictum, tanquam dictum sit, Tantum qui modo imperat imperet, donec de mc- dio fiat, id est, de medio tollatur. Et tunc revelabitur iniquus quem significari Antichristum, nullus ambigit. Alii vero et quod ait, Quid detineat scitis, et mysterium operari iniquitatis, non putant dictum, nisi de malis et iictis, qui sunt in Ecclesia, donec perveniant ad tantum numerum, qui Antichristo magnum populum faciat; et hoc csse mysterium iniquitatis, quia videtur occultum. Hortari autem Apostolum fideles, ut in fide quam tc- nent, tcnaciter perseverent, diccndo, Tantum qui modo tenet teneatj donec de medio fiat : hoc cst, donec exeat de medio Ecclesiae mysterium iniquitatis, quod nunc occultum cst. Ad ipsuin enim mysterium pertincre arbitrantur, quod ait in cpi- stola sua loanncs Evangelista, Pueri, novissima hora est : et sicut audistis, quod Anlichristus sit venturus j nunc autem An- tichristi mulli facii sunt : unde cognoscimus quod novissima sit hora. Ex nobis exieruut: sed non erant ex nobis. Quod si fuissenl ex nubis, permansissent utique nobiscum. Sicut

DE CIVITATE DEI LIB XX. 30i

ergo antc finem in hac hora, inquiunt, quani loanncs novissi- niam dicit, cxicrunt multi hacrctici dc medio Ecclcsiac, quos multos dieit Antichristos : ita omnes tunc indc cxibunt, qui non ad Christum, sed ad illum novissimum Antichristum pcrti- ncbunt, et tunc rcvelabitur.

Alius ergo sic, alius autcm sic Apostoli obscura verba con- iectat: quod tamen eum dixissc non dubium cst, non venict ad vivos ct mortuos iudicandos Christus, nisi prius vcnerit ad sc- ducendos in anima mortuos adversarius cius Antichristus ; quamvis ad occultum iam iudicium Dci pcrtineat, quod ab illo seducentur. Praesentia quippe eius erit, sicut dictum cst, se- cundum operationem satanae, in omni virtute, et signis, et pro- digiis mendacii, et in omni seductione iniquitatis , his quiper- eunt. Tunc enim solvetur satanas, et per illum Antichristum in omni sua virtutc mirabiliter quidem, sed mendacitcr opera- bitur. Quae [quod] solet ambigi, utrum propterea dicta sint si- gua ct prodigia mendacii, quoniam mortalcs sensus per phan- tasmata dccepturus cst; ut quod non facit, facere videatur: an quia ilU ipsa, etiamsi erunt vera prodigia, ad mendacium pcr- trahcnt credituros non ea potuissc nisi divinitus iieri , virtutem diaboli ncscientes ; maxime quando tantam, quantam nunquam iiabuit, acccperit [accipict] potcstatem. Non enim quando de coelo ignis cecidit , et tantam familiam cum tantis gregibus pe- corum sancti lob uno impetu absumsit, et turbo irruens et do- mum deiicicns hlios eius occidit, phantasmata fuerunt: quae tamen fuerunt opera satanae, cui Deus dederat hanc potesta- tem. Propter quid horum ergo dicta sint prodigia ct signa men- dacii, tunc potius apparebit. Scd propter quodlibet horum di- ctum sit, seducentur cius signis atque prodigiis, qui seduci mc- rcbuntur: pro eo quod dilectionem veritatis, inquit, non rece- perunt, ut salvi fierent. Ncc dubitavit Apostolus addere, ct dicere: Ideo mittet illis Deus operationem erroris, ut credant mendacio. Deus enim mittct: quia Deus diabolum faccre ista permittet, iusto ipse iudicio, quamvis faciat ille iniquo mali- gnoquc consilio. Vt iudicentur , inquit, omnes, qui non credi- derunt veritati, sed consenserunt iniquitati. Proinde iudicati seduccntur, ct seducti iudicabuntur. Sed iudicati seduccntur illis iudiciis Dei occulte iustis, iuste occultis, quibus ab initio peccati rationalis crcaturae nunquam iudicare cessavit: sedu- cti autem iudicabuntur novissimo manifestoque iudicio per Icsum Christum, iustissime iudicaturum, iniustissimc iudi- catum.

302 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XX.

Quid idem Apostolus in prima ad eosdem epistola de resurrectionc

mortuorum docuerit.

Sed hic Apostolus tacuit de resurrectione mortuorum: ad eosdem autem scribens in epistola prima, Nolumus, inquit, ignorare vos, fratres, de dormientibus , ut non cont?'istemini, sicut et caeteri, qui spem non habent. Nam si credimus , quod Iesus mortuus est, et resurrexit: ita et Deus eos qui dor- mierunt per Iesum, adducet cum eo. Hoc enim vobis dici- mus in verbo Domini, quia nos viventes, qui reliqui surnus in adventum Domini, non praeveniemus eos qui ante dormierunt: quoniam ipse Dominus in iussu, et in voce Archangeli, et in tuba Dei descendet de coelo', et mortui in Christo resurgent primo: deinde nos viventes , qui reliqui sumus, simul cum illis rapiemur in nubibus in obviam Christo in aera; et ita scrnper cum Domino erimus. Haec verba Apostolica resurrectionem mortuorum futuram, quando veniet Dominus Christus, utique ad vivos et mortuos iudicandos, praeclarissime ostendunt.

Sed quaeri solet, utrum illi quos hic viventes inventurus est Christus, quorum personam in se atque illos qui tunc secum vi- vebant, transfigurabat Apostolus, nunquam omnino morituri sunt; an ipso temporis puncto, quo cum resurgentibus rapien- tur io nubibus in obviamChristo in aera, ad immortalitatem per mortem mira celeritate transibunt. Nequc enim dicendum est, fieri non posse, ut dum per aera in sublime portantur, in illo spatio et moriantur, et reviviscant. Quod cnim ait, Et ita sem- per cum Domino erimus: non sic accipiendum est, tanquam in aere nos dixerit seinper cum Domino esse mansuros ; quia nec ipse utique ibi manebit, quia veniens transiturus est. Venienti quippe ibitur obviam, non manenti : sed ita cum Domino eri- mus, id est, sic erimus [semper] habentes corpora sempiterna, ubicunque cum illo fuerimus. Ad hunc autem sensum, quo exi- stimemus ctiam illos, quos hic vivos invcnturus est Dominus, in ipso parvo spatio et passuros mortem et accepturos immorta- litatem, ipse Apostolus nos videtur urgere, ubi dicit, In Chrislo omnes vivificabuntur : cum alio loco dc ipsa loqucns resurre- ctione corporum dicat: Tu quod seminas, non vivificatur, nisi [prius] moriatur. Quomodo igitur, quos viventes hic Christus inveniet, per immortalitatem in illo vivificabuntur, etsi non moriantur; cum videamus propter hoc essc dictum, Tu quod se- minas, non vivificatur, nisi [prius] moriatur ? Aut si recte non dicimus scminari, nisi ca corpora hominum, quae moriendo quoquo modo revcrtuntur in tcrram; sicut scsc habet ctiam illa

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 303

in transgre sorem patrem gcncris humani divinitus prolata sen- tentia, Terra es, et in terram ibis: fatendum cst istos, quos nondum dc corporibus egressos, cum vcniet Christus, icvcniet, et istis vcrbis Apostoli, ct illis de Genesi non tencri: quoniam sursum in nubibus rapti, non utiquc seminantur; quia nec euut in tcrram, ncc redeunt; sive nullam prorsus cxperiantur mor- tcm, sive paululum in acrc moriantur.

Sed aliud rursus occurrit, quod idcm dicit Apostolus, cum dc resurrcctionc corporum ad Corinthios loqueretur: Omnes resurgemus, vcl sicut alii codices habent, Omnes dormiemus. Cum ergo nec resurrcctio Heri possit, nisi mors praecesserit; ncc dormitioncm possimus illo loco intelligcre, nisi mortem; quomodo omncs vel dormient, vel resurgent, si tam multi, quos in corpore inventurus cst Christus, nec dormient, nec resur- gent? Si ergo sanctos, qui reperientur Christo veniente vivcn- tes, eiquc in obviam rapientur, crediderimus in codem raptu de mortalibus corporibus exituros, ct ad eadcm mox immortalia rcdituros, nullas in verbis Apostoli paticmur angustias, sivc ubi dicit, Tu quod seminas, non vivificatur , nisi moriatur, sivc ubi dicit, Onuies resurgemus , aut Omnes dormiemus: quia ncc illi per immortalitatem viviiicabuntur, nisi, quamlibet paululum, tamen antc moriantur; ac per hoc et a resurrectione non erunt alieni, quam dormitio praecedit, quamvis brevissima, non ta- men nuila. Cur autcm nobis incredibile videatur, illam multitu- dinem corporum in aere quodam modo seminari, atque ibi pro- tinus immortaliter atque incorruptibiliter reviviscere, cum cre- damus, quod idem ipse Apostolus apertissime dicit, in ictu oculi futuram resurrectionem, ct in mcmbra sinc finc victura tanta facilitate tamque inaestimabili vclocitate rediturum antiquissi- morum cadaverum pulvereni? Nec ab illa scntentia, qua homi- ni dictum cst, Terra es, et in terram ibis, futuros illos sanctos arbitrcmur immunes, si eorum morientium in terram non reci- dent corpora, sed sicut in ipso raptu moricntur, ita et resur- gent, dum ferentur in aera. In terrarn quippe ibis, cst, In hoc ibis amissa vita, quod eras ante quam sumercs vitam: id cst, hoc cris exanimatus, quod eras ante quam esses animatus. Terrac quippe insuftlavit Dcus in faciem flatum vitae, cum factus est homo in aniinam vivam: tanquam diceretur, Tcrra es animata, quod non eras; terra eris cxanimis, sicut cras. Quod sunt et ante quam putrcscant omnia corpora mortuorum: quod crunt ct illa, si morientur, ubicunque moriantur, cum vita carcbuntr quam continuo reccptura sunt. Si ergo ibunt in tcrram, quia cx vivis hominibus tcrra erunt: qucmadmodum it in cinerem,

304 DIVI AVRELII AVGVSTINI

quod fit cinis; it in Yctustatem , quod fit vetus; it in tcstam, quod ex luto fit testa: et alia scxccnta sic loquimur. Quomodo autem sit futurum quod nunc pro nostrac ratiunculae viribus utcunque coniicimus, tunc erit potius, ut nosse possimus. Re- surrectionem quippe mortuorum futuram esse in carne, quando Christus venturus cst vivos iudicaturus et mortuos, oportet, si Christiani esse volumus , ut credamus. Sed non ideo de hac re inanis cst fides nostra , si quemadmodum futura sit, perfecte comprehendere non valemus. Verum iam, sicut supra promisi- mus, dc hoc iudicio Dei novissimo etiam prophetici vetercs libri quid praenuntiaverint, quantum satis essc videbitur, debemus ostcndere: quae, sicut arbitror, non tanta mora necesse erit tractari et exponi, si istis , quae praemisimus, lector curaverit adiuvari.

C A P. XXI.

Quid Esaias Prophela de mortuorum resurrectione et retributione iu

dicii sit locutus.

Propheta Esaias, Resurgent, iriquit, mortui, et resurgent qui in sepulcris erant : et laetabuntur omnes qui sunt in terra; 7%os enim qui abs te est, sanitas illis est: terra vero impiorum cadet. Totum illud superius ad rcsurrectionem pertinet beato- rum. Quod autem ait, Terra vero imptorum cadet, bene intel- ligitur dictum, corpora vero impiorum ruina damnationis exci- pict. Iam porro si dc bonorum resurrcctione quod dictum est, diligcntius ct distinctius velimus intueri, ad primam referen- dum est quod dictum est, Resurgent mortui; ad secundam vc- ro quod sequitur , Et resurgent qui in sepulcris erant. lam si ct illos inquiramus sanctos, quos hic vivos inventurus cst Do- minus, eis congruc deputabitur quod adiunxit, Et laetabuntur omnes qui sunt in terra; ros enirn qui abs te est, sanitas illis est. Sanitatem loco isto, immortalitatem rectissime accipimus. Ea namque cst plenissima sanitas, quae non reficitur alimentis tanquam quotidianis medicamentis. Item de iudicii dic spem prius dans bonis, deinde terrcns malos, idcm Propheta sic lo- quitur: Haec dicit Dominus , Ecce ego declino in eos ut ftumen pacis, et ut torrens inundans gloriam gentium. Filii eorum su- per humeros portabuntur, et super genua consolabuntur. Quem- admodum si quem mater consoletur, ita ego vos consolabor ; et in Hierusalem consolabimini : et videbitis, et gaudebit cor ve- slrum , et ossa vestra sicut herba exorientur. Et cognoscetur manus Domini colentibus eum: et comminabitur contumacibus. Ecce enim Dominus ut ignis veniet, et ut tempestas currus eius, reddere in indignatione vindictam, et vastationem in

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 305

ffamma ignis. In igne enim Domini iudicabitur omnis terra, et in gladio eius omnis caro: multi vulnerati erunt a Do- mino. In bonorum promissione [se dcclinare dicit, ut] flu- men pacis , [quodj profecto abundantiam pacis illius dcbcmus accipere, qua maior esse non possit. Hac utiquc in linc rigabi- mur: de qua in praecedenti libro abundanter locuti sumus. Hoc flumen se in eos declinare dicit, quibus tantam beatitudinem pollicetur, ut intelligamus in illius felicitatis regionc, quae in coclis est, hoc flumine omnia satiari. Sed quia et tcrrenis cor- poribus pax incorruptionis atque immortalitatis indc [vim] in- fluet, ideo declinarc sc dicit hoc flumen, ut de supernis quodam modo etiam infcriora perfundat, et homincs aequales Angelis reddat. Hierusalcm quoque, non illam quac servit cum filiis suis, scd liberam matrem nostram intelligamus, secundum Apo- stolum, aeternam in coelis. Ibi post laborcs aerumnarum cura- rumque mortalium consolabimur , tanquam parvuli cius in hu- nieris genibusque portati. Rudes enim nos et novos blandissi- mis adiutoriis insolita nobis illa beatitudo suscipiet. Ibi videbi- mus, et gaudebit cor nostrum. Nec expressit quid videbimus: sed quid, nisi Deum? ut impleatur in nobis promissum Evange- licum, Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbuntj et omnia illa, quae nunc non videmus, credcntes autem. pro mo- dulo capacitatis humanae, longc minus quam sunt atque incom- parabilitcr cogitamus. Et videbitis, inquit, et gaudebit cor ve- strum. Hic creditis, ibi videbitis.

Sed quoniam dixit, Et gaudebit cor vestrum: ne putaremus illa bona Hierusalem ad nostrum "tantummodo spiritum perti- nere; Et ossa, inquit, vestra ut lierba exorientur: ubi resur- rectionem corporum strinxit, velut quod non dixerat reddens: ncque enim cum viderimus, liet [fient] ; scd cum fucrit [fuerint] facta, vidcbimus. Nam ct de coelo novo ac terra nova iam su- pra dixerat, dum ca quac sanctis promittuntur in finc, saepe ac multiformiter diceret: Erit, inquit, coelum novum et terra nova, ' et non erunt memores priorum, nec adscendent in cor ipsorum: sed laetitiam et exsultationem invenient in ea. Ecce ego faciam Hierusalem exsultationem, et populum meum laetitiam; et ex~ sultabo in Hierusalem, et laetabor in populo meo; et ultra non audietur in illa vox fletus : et caetera, quac quidam ad carnales illos mille annos referre conantur. Locutioncs enim tropicae propriis prophetico more misccntur: ut ad intellectum spirita- lem intentio sobria cum quodam utili ac salubri labore perve- niat: pigritia vero carnalis, vel ineruditac atque inexercitatac tarditas mcntis contenta literae superficie, nihil putat interius //. U

306 DIVI AVRELII AVGVSTINF

requirendum. Haec de propheticis verbis, quae antc istum lo- cuni scripta sunt, satis dixerim. In hoc autem loco, undc ad illa digressi sumus, cum dixisset, Et ossa vestra ut herba exorien- tur, ut resurrectionem quidem carnis, sed tamen [tantum] bo- norum, se nunc commemorare monstraret, adiunxit, Et cogno- scetur manus Domini colentibus eum. Quid est hoc, nisi manus distinguentis cultores suos a contemtoribus suis? De quibus sequentia contexens, Et comminabitur, inquit, contumacibus, sive, ut ait alius interpres, incredulis. Nec tunc comminabitur : sed quae nunc dicuntur minaciter, tunc efficaciter implebuntur. Ecce enim Dominus , inquit, ut ignis veniet, et ut tempestas currus eius, reddere in indignatione vindictam, et vastationem in flamma ignis. In igne enim Domini iudicabitur omnis terra, et in gladio eius omnis caro: multi vulnerati erunt a Domino. Sive igne, sive tempestate, sive gladio, poenam iudicii signifi- cat: quando quidem ipsum Dominum quasi ignem dicit esse venturum, eis profecto quibus poenalis eius erit adventus. Cur- rus vero eius, (nam pluraliter dicti sunt,) angelica ministcria non inconvenienter accipimus. Quod autem ait, omnem terram et omnem carnem in eius igne et in gladio iudicari , non etiam hic spiritalcs intelligamus et sanctos, sed terrcnos atque carna- les, de qualibus dictum cst, Qui terrena sapiunt: et, Saperese- cundum carnem, mors est: et quales omnino caro appellantur a Domino, ubi dicit: Non permanebit spiritus meus in hominibus istis, quoniam caro sunt. Quod vero hic positum est, Multi vulnerati erunt a Domino : isto vulnere fiet inors secunda. Pot- est quidcm et ignis, et gladius , et vulnus accipi in bono. Nam ct ignem Dominus velle sc dixit mittcre in mundum. Et visae sunt illis linguae divisae vclut ignis, quando venit Spiritus san- ctus. Et, Non veni, inquit idem Dominus, pacem mittere in ter- ram , sed gladium. Et scrmonem Dei dicit Scriptura gladium bis acutum: propter aciem geminam testamentorum duorum. Et 'in Cantico canticorum, caritate se dicit sancta Ecclesia vulnc- ratam , velut amoris impetu sagittatam. Sed hic cum legimus vcl audimus ultorem Dominum esse venturum, quemadmodum hacc intelligenda sint, clarum est.

Deinde brevitcr commemoratis eis, qui per hoc iudicium consumcntur; sub figura ciborum in Lcge vetcre vetitorum, a quibus se non abstinuerunt, peccatorcs impiosquc significans, recapitulat ab initio gratiam novi Testamenti a primo Salvato- ris adventu usque ad ultimum iudicium, de quo nunc agimus, perduccns finicnsquc sermoncm. Narrat namquc Dominum di- ccre se vcnire, ut congrcget omncs gcntcs, easquc vcnturas ct

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 307

visuras gloriam cius. Om?ie$ enim, sicut dicit Apostolus, pecca- verunt, et egent gloria Dei. Et rclicturum se dicit super cos signa, quac utiquc mirantes crcdant in cum: ct emissurum cx illis salvatos in gcntes diversas, ct in longinquas insulas, quac non audierunt nomen cius, neque viderunt gloriam eius; et an- nuntiaturos gloriam cius in gcntibus ; et adducturos fratrcs isto- rum, quibus loqucbatur, id cst, in fide sub Dco Patre fratres lsraelitnrum clectorum: adducturos autem ex omnibus gentibus lnunus Domino in iumentis et vehiculis, (quac iumenta et vehi- cula bene intelliguntur adiutoria esse divina, per cuiusquc ge- neris ministcria Dei, vcl angclica, vcl humana,) in civitatcm sanctam Hierusalein, quae nunc in sanctis iidelibus est diffusa perterras. Vbienimdivinitusadiuvantur, ibi credunt: etubicre- dunt, ibiveniunt. Comparavit autemillosDominus, tanquam per similitudinem, filiis IsraeT offerentibus ei suas hostias cum psal- mis in domo cius; quod ubique iam facit Ecclesia: et promisit ab ipsis se accepturum sibi Saccrdotes et Levitas ; quod'nihilo minus fieri nunc videmus. Non enim ex genere carnis et san- guinis, sicut erat primum secundum ordinem Aaron; scd sicut oportebat in Testamento novo, ubi secundum ordinem Melchi- scdcc summus sacerdos est Christus, pro cuiusque merito quod in eum gratia divina contulcrit, Sacerdotes et Levitas cligi nunc videmus: qui non isto nomine, quod saepe assequuntur indigni, sed ea quae non est bonis malisque communis, sancti- tate pensandi sunt.

Haec cum dc ista, quae nunc impertitur Ecclesiae, perspi- cua nobisque notissima Dei miseratione dixisset; promisit et fines ad quos per ultimum iudicium facta bonorum malorumque discrctione venietur, dicens per Prophetam, vel de Domino di- cens ipse Prophcta: Quomodo enim coelum novum et terra nova manebit coram me, dixit Dominus, sic stabit semen vestrum et nomen vestrum: et erit mensis ex mense, et sab- batum ex sabbato. [:et\ Veniet omnis caro in conspectu meo adorare in Hie?'usalem, dixit Dominus: et egredientur , et vi- debunt membra hominum qui praevaricati sunt in me. Ve?'mis eorum non mo?'ietur, et ignis eo?'u?n non extinguetur , et erunt visui omni ca?-ni. Ad hoc iste Propheta terminavit librum, ad quod terminabitur saeculum. Quidam sane non interpretati sunt ?nei?ibra hominum, sed cadavera virorum, per cadavera signifi- cantes evidentem corporum poenam: quamvis cadavcr nisi caro cxanimis, non soleat nuncupari; illa vero animata erunt corpo- ra, alioquin nulla poterunt sentire tormcnta: nisi forte quia mortuorum erunt corpora, id est, corum qui in secundam mor-

U2

308 DIVI AVRELII AVGVSTINI

tem cadcnt, idco non absurde ctiam cadavera dici possunt. Vndc est et illud, quod ab codem Propheta dictum iam supra posui: Terra vero impiorum cadet. Quis autcm non vidcat a cadcndo csse appellata cadavcra? Virorum autem pro eo po- suisse illos interprctcs, quod est hominum, manifcstum cst. Nc- que enim quisquam dicturus est, pracvaricatrices feminas in illo supplicio non futuras : sed ex potiorc, praesertim de quo femina facta est, uterque sexus accipitur. Vcrum quod ad rem maxime pertinet; cum ct in bonis dicitur, Veniet omnis caro: quia cx omni generc hominum populus iste constabit; non enim omnes homincs ibi erunt, quando in poenis plures erunt: sed, ut dice- re cocperam, cum et in bonis caro , et in malis membra vel ca- davera nominantur; profccto post resurrectioncm carnis, cuius fides his rcrum vocabulis omnino firmatur, illud quo [quod] bo- ni et mali suis finibus dirimentur, futurum esse iudicium decla- ratur.

C A P. XXII. Qualis futura sit egressio sanctorum ad videndas poenas malorum.

Sed quomodo egrcdientur boni ad videndas pocnas malo- rum? Numquid corporis motu beatas illas relicturi sunt sedes, et ad loca poenalia perrccturi, ut malorum tormenta conspiciant praesentia corporali? Absit: sed egredientur per scientiam. Hoe enim verbo significatum est, eos qui cruciabuntur extra futu- ros. Propter quod ct Dominus ca loca tenebras extcriores vo- cat: quibus contrarius est ille ingressus , de quo dicitur servo bono, Intra in gaudium Domini tui: ne illuc mali putentur in- gredi, ut sciantur; sed ad illos potius velut egredi scientia, qua eos cognituri sunt, boni; quia id quod extra cst cognituri sunt. Qui enim erunt in poenis , quid agatur intus in gaudio Domini nescient: qui vero crunt in illo gaudio, quid agatur foris in illis tenebris exterioribus scient. ldeo dictum est, egredientur'. quia cos etiam qui foris ab eis crunt, utique non latebunt. Si enim haec Prophetae nondum facta nosse potuerunt, pcr hoc quod crat Dcus , quantulumcunque erat, in corum mortalium mentibus ; quomodo immortales sancti iam facta tunc nescicnt, cum Deus erit omnia in omnibus? Stabit ergo in illa beatitu- dine sanctorum semen et nomen : semen , scilicet de quo loan- nes ait, Et semen eius in ipso manet: nomcn vcro, de quo per hunc Esaiam dictum cst, Nomen aeternum dabo eis. Et erit eis mensis ex mense et sabbatum ex sabbato, tanquam luna ex luna et requies ex requie: quorum utrumque ipsi erunt, cum cx his umbris vctcribus ct temporalibus in illa lumina nova ac scmpi- tcrna transibunt. In pocnis autcrn malorum ct incxstinguibilis

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 301)

ignis ct vivacissimus vcrmis, ab aliis atque aliis aliter atque ali- tcr cst cxpositus. Alii quippc utrumque ad corpus, alii utrum- quc ad animum retulerunt: alii proprie ad corpus igncm, tro- pice ad animum vcrmem, quod crcdibilius essc vidctur. Sed nunc de hac diffcrcntia non cst [huius] temporis disputare. De iudicio namque ultimo, quo tict diremtio bonorum ct malorum, hoc volumeii implerc suscepimus : de ipsis vero praemiis et poc- nis alias diligcntius disserendum est.

C A P. XXIII.

Quae prophetaverit Daniel de persecutione Antichristi, et de iudicio Dei, regnoque sanctorum.

Daniel de hoc ultimo iudicio sic prophetat, ut Antichristum prius quoque venturum csse praenuntiet, atque ad aetcrnum rcgnum sanctorum perducat narrationem suam. Cum enim vi- sione prophetica quatuor bcstias signiticantes quatuor regna vidisset; ipsumque quartum a quodam rege superatum, qui An- tichristus agnoscitur; ct post hacc acternum rcgnum filii homi- nis, qui intclligitur Christus : Horruit, inquit, spiritus meus, ego Daniel in habitudine [hebetudine] mea, et visus capitis mei conturbabant me. Et accessi, inquit, ad unum de stantibus, et veritatem quaerebam ab eo de his omnibus: et dixit mihi veri- tatem. Deinde, quid audierit ab illo, a quo de omnibus his quae- sivit, tanquam eo sibi exponente, sic loquitur: Hae quatuor bestiae magnae, quatuor regna surgent in terra: quae aufe- rentur, et accipient regnum sancli Altissimi: et obtinebunt il- lud usque in saeculum, et usque in saeculum saeculorum. Et quaerebam, inquit, diligenter de bestia quarta, quae erat dif- ferens prae omni bestia, terribilis amplius : dentes eius ferrei., et ungues eius aerei, ma?iducans et comminuens, et reliqua pe- dibus suis conculcans : et de cornibus eius decem, quae erant in capite eius, et de altero quod adscendit , et excussit de priori- bus tria: cornu illud in quo erant oculi, et os loquens magna; et visus eius maior caeteris. Videbam, et cornu illud faciebat bellumcum sanctis : et praevalebat ad ipsos, donec venit vetustus dierum, et regnum dedit sanctis Altissimi: et tempus pervenit, et regnum obtinuerunt sancti. Haec Daniel quaesisse sc dixit. Deinde quid audierit, continuo subiungens: Et dixit, inquit, id cst, ille a quo quaesierat, respondit, et dixit: Bestia quarla, quartum regnum erit interra, quod praevalebit omnibus re- gnis; et manducabit omnem terram, et conculcabit eam, et con- cidet. Et dece/n cornua eius, decem reges surgent: et post eos surget alius, qui superabit \suis\ malis omnes, qui ante eum

310 DIVI AVRELII AVGVSTINl

fuerunt; et tres reges humiliabit , et verba adversus Al- tissimum loqueturj et sanctos Altissimi conteret. Et su- spicabitur mutare tempora et legem: et dabitur in manu eius usque (td tempus, et tempora, et dimidium temporis. Et iudicium sedebit, et principatum removebunt [removebit] ad exterminandum et perdendum usque in finemj et regnum, et potestas, et magnitudo regum, qui sub omni coelo sunt, data est sanctis Altissimi. Et regnum eius regnum sem- piternum: et omnes principatus ipsi servient, et obaudient. Huc usque, inquit^ms sermonis. Ego Daniel, multum cogita- tiones meae conturbabant me, et forma mea immutata est su- per mc, et verbum in corde meo conservavi. Quatuor illa regna cxposuerunt quidam Assyriorum, Pcrsarum, Macedonum, et Romanorum. Quam vcro convenienter id fecerint, qui nosse desiderant, legant presbyteri Hieronymi librum in Danielcm, satis diligenter eruditeque conscriptum. Antichristi tamen ad- versus Ecclesiam saevissimum regnum, licet exiguo spatio tem- poris sustincndum, doncc Dei ultimo iudicio regnum sancti ac- cipiant sempiternum, qui vel dormitans haec legit, dubitare non sinitur. Tempus quippe et tempora et dimidium temporis , an- num unum esse et duos et dimidium, ac per hoc tres annos ct semissem, etiam numero dierum posterius posito dilucescit, ali- quando in Scripturis ct mensium numero declaratur. Vidcntur enim tempora indefinite hic dicta lingua Latina: sed per dua- lem numerum dicta sunt, quem Latini non habent. Sicut au- tem Graeci, ita hunc dicuntur habere et Hebraei. Sic ergo dicta sunt tempora, tanquam dicerentur duo tempora. Vereri me sa- ne fateor, ne in decem regibus, quos tanquam decem homines videtur inventurus Antichristus , forte fallamur, atque ita ille inopinatus adveniat, non exsistentibus tot regibus in orbe Ro- mano. Quid enim si numero isto denario universitas regum si- gnificata est, post quos ille venturus est; sicut millenario, cen- tcnario , scptcnario significatur plerumque universitas , ct aliis atque aliis numeris, quos nunc commemorare non cst nccesse? Alio loco idem Daniel, Et erit, inquit, tempus tribulationh, qualis non fuit ex quo nata est gens super terram usque ad tempus illud. Et in tempore illo salvabitur populus tuus ornnis qui inventus fuerit scriptus in libro. Et multi dormientium in terrae aggere exsurgent : hi in vitam aeternam, et hi in oppro- brium et in confusionem aeternam. Et intelligentes fulgebunt sicut claritas firmamenti, et ex iustis multis sicut stellae in saecula. Et adhuc sententiac illi Evangelicae cst locus istc si- millimus, dc rcsurrcctionc duntaxat mortuorum corporum. Nam

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 311

qui illic dicti sunt cssc in monumc?itis, ipsi hic dormientes in terrae aggere, vcl sicutalii intcrprctati sunt, in terrae pulvere. Et sicut ibi, procedent, (lictumcst: ita hic, e.vsurgent. Sicut ibi, Qui boua fecerunt , in resui rectionem vitae; qui autem mala egerunt in resurrectionem iudicii: ita cst isto loco, Hi in vi- tam aeternam, et hi in opprobrium et in confusionem aeter- nam. Non autem diversum putetur, quod cum ibi positum sit, Omnes qui sunt in monumentis , hic non ait Prophcta, Omnes, scd Multi dormientium in terrae aggere. Ponit cnim aliquando Scriptura pro omnibus multos. Propterca et Abrahae dictum cst, Patrem multarum gentium posui te: cui tamcn alio loco, Tn semine, inquit, tuo benedicentur omnes gentes. De tali au- tem resurrcctione huic quoque ipsi Prophetae Danieli paulo post dicitur: Et tu veni, et requiesce: adhuc enim dies in com- plctionem comsummatiojiis , et requiesces , et resurges in sorte tua in fine dierum.

C A P. XXIV.

ln Psalntis Davidicis quae de fine saeculi huius et novissimo Dei iudi-

divio prophetentur.

Multa dc iudicio novissimo dicuntur in Psalmis, sed corum plura transeunter et strictim. Hoc tamen quod de fine huius saeculi apcrtissime dicturn est ibi, nequaquam silentio praeteri- bo. Principio terram tu fundasti Domine, et opera manuum tuarum sunt coeli. Ipsi peribunt, tu autem permanes : et omnes sicut vestimentum veterascent, et sicut opertorium mutabis eos, et mutabuntur ; tu autem idem ipse es, et anni tui non defi- cient. Quid est quod Porphyrius, cum pictatcm laudet Hebraeo- rum, qua magnus ct verus ct ipsis numinibus terribilis ab cis colitur Deus, Christianos ob hoc arguit maximae stultitiae, et- iam ex oraculis dcorum suorum, quod istum mundum dicunt cssc periturum? Ecce in literis pietatis Hebraeorum dicitur Dco, qucm confitente tanto philosopho, etiam ipsa numina per- horrcscunt, Opera manuum tuarum sunt coeli, ipsi peribunt. Numquid quando coeli peribunt, mundus, cuius iidem coeli su- perior pars est ct tutior, non peribit? Si haec scntentia Iovi displicct, cuius , ut scribit iste philosophus , velut gravioris au - ctoritatis oraculo in Christianorum crcdulitate culpatur; cur non similiter sapientiam, tanquam stultitiam, culpat Hebraco- rum, in quorum libris piissimis invcnitur? Porro si in illa sa- pientia [ludacorum] quae Porphyrio tam multum placet, ut eam deorum quoque suorum vocibus praedicct, lcgitur coclos essc pcrituros; cur usque adeo vana est ista fallacia, ut in fide Chri- stianorum, vel intcr cactera, vel prac cacteris hoc dctestentur,

3J2 DIVI AVRELII AVGVSTIM

quod in ca periturus creditur mundus, quo utique nisi pcreuntc coeli non possunt perire? Et in litcris quidem sacris, quae pro- prie nostrae sunt, non Hebraeis nobisque communes, id est, in Evangelicis et Apostolicis libris legitur, Praeterit figura huius mundi: legitur, Mundus transit : lcgitur, Coelum et terratrans- ibunt. Sed puto quod praeterit, transit, transibunt, aliquanto mitius dicta sunt, quam peribunt. In epistola quoque Petri Apo- stoli, ubi aqua inundatus, qui tunc crat, perisse dictus cst mun- dus, satis clarum est, et quae pars mundi a toto significata, et quatenus perisse dicta sit, et qui coeli repositi igni reservandi in diem iudicii et perditionis hominum impiorum. Et in eo quod paulo post ait: Veniet dies Domini ut fur, in quo coeli magno impetu transcurrent , elementa autem ardentia resolventur, et terra, et quae in ipsa sunt opera exurentur ; ac deindc iubiccit, His omnibus pereuntibus quales oportet vos esse? possunt illi coeli intelligi perituri, quos dixit repositos igni reservandos ; et ea elementa accipi arsura , quae in hac ima mundi partc subsi- stunt procellosa et turbulenta, in qua eosdem coelos dixit esse repositos, salvis illis superioribus, et in sua integritate manen- tibus , in quorum firmamento sunt sidera constituta. Nam et illud quod scriptum est, stellas de coelo esse casuras, praetcr quod potcst multo probabilius et aliter intelligi, magis ostendit mansuros esse illos coclos : si tamcn stellac inde casurae sunt; cum vcl tropica sit locutio, quod est credibilius, vcl in isto imo coclo futurum sit, utique mirabilius quam nunc fit. Vnde ct illa Virgiliana,

Stclla facem ducens multa cum luce cucurrit, ct

ldaca se condidit silva. Hoc autem quod de Psalmo commemoravi, nullum coelorum vi- detur rclinquere, quod periturum esse non dixerit. Vbi cnim di- citur, Opera manuum tuarum sunt coeli, ipsi peribunt ; quam nullum corum ab opere Dei, tam nullum eorum a perditione sc- cernitur. Non enim dignabuntur de Petri Apostoli locutionc, quem vchementer oderunt, Hebraeorum defendcre pictatcm, deorum suorum oraculis approbatam; ut saltem ne totus mun- dus periturus esse crcdatur, sic a toto pars accipiatur, in co quod dictum cst, Ipsi peribunt, cum soli cocli infimi sint peri- turi; qucmadmodum in Apostolica illa epistola a toto pars acci- pitur, quod diluvio perisse dictus est mundus, quamvis sola eius cum suis coelis pars ima pericrit. Sed quia hoc, ut dixi, non dignabuntur, nc vcl Apostoli Pctri approbent sensum, vel tan- tum concedant conflagrationi novissimae, quantum dicimus va- luisse diluvium , qui nullis aquis, nullis ilammis totum gcnus

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 313

humanum possc pcrirc contendunt: restat ut dicant, quod pro- pterea dii eorum Hebraeam sapicntiam laudavcrunt, quia istum Psalmum non legerant.

In Psahno etiam quadragcsimo nono de iudicio Dci novis- simo intelligitur dictuin: Deus manifestus veniet, Deus noster, et non silebit. Ignis in conspectu eius ardebit, et in circumilu eius tempeslas valida. Advocabit coelumsursum, et terramdis- cernere populum suum. Congregate illi iustos eius, qui dispo- nunt testamentum eius super sacrificia. Hoc nos dc Domino nostro lesu Christo intelligimus , quem de coclo speramus esse venturum ad vivos et mortuos iudicandos. Manifestus cnim ve- niet intcr iustos ct iniustos iudicaturus iuste , qui prius venit occultus ab iniustis iudicandus iniuste. Ipse, inquam, manife- stus veniet, et non silebit, id est, in voce iudicis evidcns appa- rebit, qui prius cum venisset occultus, antc iudiccm siluit, quando sicut ovis ad immolandum ductus est, et sicut agnus co- ram tondcntc fuit sinc voce, quemadmodum de illo per Esaiam legimus prophetatum, ct in Evangelio vidcmus impletum. De igne vero et tempestate, cum in Esaiae prophctia talc aliquid tractarcmus, quomodo esscnt haec intclligcnda, iam diximus. Quod vero dictum est, Advocabit coelum sursum: quoniam sancti ct iusti rcctc coclum appellantur ; nimirum hoc est, quod ait Apostolus, Simul cum illis rapiemur in nubibus in obviam Christi in aera. Nam secundum litcrae superficiem, quomodo sursum advocatur coelum, quasi possit esse nisi sursum? Quod autem adiunctum est, Et terram discernere populum suum, si tantummodo subaudiatur advocabit, id est, advocabit ct terram, nec subaudiatur sursum, hunc vidctur habere sensum secun- dum rectam fidem, ut coclum intclligamur in eis qui cum illo sunt iudicaturi, et terra in cis qui iudicandi sunt : ut Advocabit coelum sursum, non hic intelligamus, Rapict in aera; sed, In iudiciarias sedes eriget. Potcst et illud intclligi, Advocabit coe- lum sursum, advocabit Angelos in supernis ct excelsis locis, cum quibus descendat ad facicndum iudicium: advocabit et ter- ram, id est, homines in terra utique iudicandos. Si autcm utrumque subaudiendum est, cum dicitur, et terram, id est, ct advocabit ct sursum; ut iste sit sensus, Advocabit coelum sur- sum, et tcrram advocabit sursum : nihil mclius intelligi existi- mo, quam homincs qui rapientur in obviam Christo in aera, sed coelum dictum propter animas, terram propter corpora. Discer- nere porro populum suum, quid cst, nisi pcr iudicium separare bonos a malis, tanquam oves ab hocdis? Deindc conversio scr- monis ad Angelos facta est: Congregate illi iustos eius. Pro-

314 DIVI AVRELII AVGVSTINl

fecto enini per angelicum ministerium tanta res peragenda est. Si autem quaerimus, quos iustos ei congregaturi sunt Angeli. Qui disponunt, inquit, testamentum eius super sacrificia. Hacc est omnis vita iustorum, disponere testamentum Dei super sa crificia. Aut enim opera misericordiae sunt super sacrificia, id cst, sacrificiis praeponenda, iuxta sententiam Dei dicentis, Mi- sericordiam \?nagis\ volo quam sacrificium: aut si super sacri- ficia, in sacrificiis intelligitur dictum, quomodo super terrain fieri dicitur quod fit utique in terra : profecto ipsa opera miseri- cordiae sunt sacrificia quibus placetur Deo, sicut in libro huius Operis decimo me disseruisse reminiscor: in quibus opcri- bus disponunt iusti tcstamentumDei, quia propter promissioncs quae novo eius Testamento contincntur, haec faciunt. Vnde congregatis sibi iustis suis, et ad suam dexteram constitutis, no- vissimo utique iudicio, dicturus est Christus: Venite benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi. Esurivi enim, et dedistis mihi manducare: et caetera quae ibi proferuntur de bonorum operibus bonis, et de corum praemiis sempiternis per ultimam sententiam iudicantis.

C A P. XXV.

De prophetia Malachiae , qua Dei iudicium ultimum declaratur , et quorundam dicitur per purificatorias poenas facienda mundatio.

Propheta Malachias, sive Malachi, qui et Angelus dictus est, qui ctiam Esdras sacerdos, cuius alia in canonem scripta recc-^ pta sunt, ab aliquibus creditur, (nam de illo hanc esse Hebraeo- rum opinionem dicit Hieronymus,) iudicium novissimum pro- phctat, dicens; Eccevenit, dicit Dominus omnipotens : etquissu- stinebit diem introitus eius, aut quis ferre poterit ut adspiciat eum? Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatorii, et quasi herba lavantium: et sedebit conflans, et emundans, sicut aurum et sicut argentum, et emundabit filios Levi, etfundet eos sicut aurum et argentum: et erunt Domino offerentes hostias in iu- stitia. Et placebit Domino sacrificium Iuda et Hierusalem, sicut diebus pristinis, et sicut annis prioribus. Et accedam ad vos in iudicio, et ero testis velox super maleficos, et super adulteros, et super eos qui iurant in nomine meo mendaciter, et qui fraudant mercedem mercenario, et opprimunt per poten- tiam viduas, et perculiunt pupillos, et pervertunt iudicium ad- venae, et qui non timent me, dicit Dominus omnipotens. Quo- niam ego Dominus Deus vester, et non mutor. Ex his quac di- cta sunt, vidctur cvidentius apparcre in illo iudicio quasdam quorundam purgatorias pocnas futuras. Vbi cnim dicilur, Quis

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 315

sustinebit diem introitus eius, aut quis ferre poterit , ut ad~ spiciat eum? Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatorii , et quasi herba lavantium : et sedebit conflans, et emundans, sicut aiwum et sicut argentum, et emundabit filios Levi , et fundet eos sicut aurum et sicut argentum: quid aliud intelligcndum est? Dicit tale aliquid ct Esaias: Lavabit Dominus sordes filio • rum et filiarum Sion, et sanguinem emundabit de medio eorum spiritu iudicii et spiritu combustionis. Nisi fortc sic eos dicen- dum est emundari a sordibus, ct cliquari quodam modo, cum ab eis mali per poenale iudicium separantur, ut illorum scgregatio atque damnatio purgatio sit istorum, quia sine talium de cacte- ro pcrmixtionc victuri sunt, Sed quum dicit, Et emundabit filios Leviy et fundet eos sicut aurum et argentum , et erunt Domino offerentes hostias in iustitia, et placebit Domino sa- crificium Iuda et Hierusalem^ utique ostcndit eos ipsos, qui emundabuntur, deinccps in sacrificiis iustitiac Domino esse pla- cituros, ac per hoc ipsi a sua iniustitia mundabuntur, in qua Domino displicebant. Hostiac porro in plena pcrfectaque iusti- tia, cum mundati fucrint, ipsi erunt. Quid enim acccptius Deo talcs otfcrunt, quam sc ipsos ? Verum ista quacstio de purgato- riis poenis , ut diligcntius pcrtractctur , in tempus aliud diffe- rcnda est. Filios autem Levi et luda ct Hierusalem, ipsam Dci Ecclesiam dcbcmus accipcrc, non ex Hebraeis tantum, sed ex aliis ctiam gentibus congregatam: nec talcm, qualis nunc cst, ubi si dixerimus , quia peccatum non habemus, nos ipsos sedu- cimus, et veritas in nobis non est: sed qualis tunc erit, velut area pcr ventilationem, ita pcr iudicium purgata novissimum; cis quoque igne mundatis, quibus talis mundatio neccssaria cst; ita ut nullus omnino sit, qui offerat sacrificium pro peccatis suis. Omncs enim qui sic offerunt, profccto in pcccatis sunt, pro qui- bus dimittendis offerunt, ut cum obtulcrint, acceptumquc Dco fuerit, tunc dimittantur.

C A P. XXVI.

De sacrificiis quae sancti offerunt, Deo sic placitura, quomodo in die- bus pristinis et annis prioribus placuerunt.

Volens autem Dcus ostcndere Civitatcm suam tunc in ista consuetudine non futuram, dixit filios Levi oblaturos hostias in iustitia: non crgo in peccato, ac per hoc non pro peccato. Vnde intelligi potcst in co quod secutus adiunxit, atquc ait: Et pla- cebit Domino sacrificium Iuda et Hierusalem, sicut diebus pri- stinis, et sicut annis prioribus , frustra sibi ludaeos secundum legem veteris Testamcnti sacriliciorum suorum practcrita tcm-

316 DIVI AVRELII AVGVSTINI

pora polliccri. Non cnim tunc in iustitia, sed in peccatis'nostias offcrebant, quando pro peccatis praecipue ac primitus oftcre- bant, usque adco ut sacerdos ipse, quem debcmus utiquc crcde- rc caeteris fuisse iustiorem, secundum Dei mandatum solcrct primum pro suis offerre peccatis, deinde pro populi. Quapropter exponerc nos oportct quomodo sit accipiendum quod dictum est, Sicut diebus pristinis, et sicut annis prioribus. Fortassis cnim tcmpusilludcommemorat, quoprimihomines in paradiso fuerint. Tunc enim puri atque integri ab omni sorde ac labe peccati se ipsos Deo mundissimas hostias offerebant. Caeterum ex quo commissae praevaricationis causa inde dimissi sunt, atque hu- mana in eis natura damnata est, excepto uno Mediatore, et post lavacrum regenerationis quibusque adhuc parvulis, Nemo mun- dus a sorde, sicut scriptum est, nec infans, cuius est vita unius diei super terram. Quod si respondctur, etiam eos merito dici posse offerre hostias in iustitia, qui offerunt in fidc ; Iustus enim ex fide vivit, quamvis se ipsum seducat, si dixerit, se peccatum non habere; et ideo non dicat, quia ex fide vivit: numquid dictu- rus est quispiam hoc fidei tempus illi fini esse coaequandum, quando igne iudicii novissimi mundabuntur, qui offerant [offe- runt] hostias in iustitia? Ac per hoc quoniam post talcm mun- dationem nullum peccatum iustos lmbituros esse credendum est, profecto illud tempus, quantum attinet ad non habere peccatum, nulli tcmpori comparandum est; nisi quando primi homines in paradiso ante praevaricationem innocentissima felicitate vixe- runt. Recte itaque intclligitur, hoc significatum esse, cum di- ctum est, Sicut diebus pristinis^ et sicut annis prioribus. Nam ct per Esaiam postea quam coclum novum et terra nova pro- missa est, intcr caetera, quae ibi de sanctorum beatitudinc per allegorias et aenigmata exscquitur, quibus expositionem con- gruam rcddcre nos prohibuit vitandae longitudinis cura. Secun- dum dies, inquit, ligni vitae erunt dies populi mei. Quis autem sacras litcras attigit, et ignorat ubi Deus plantavcrit lignum vitae, a cuius cibo separatis illis hominibus, quando cos sua de paradiso eiccit iniquitas, cidem ligno circumposita est ignca tcrribilisque custodia?

Quod si quisquam iilos dics ligni vitae, quos commcmoravit Prophcta Esaias, istos qui nunc aguntur Ecclcsiae Christi dies esse contendit, ipsumque Christum lignum vitac prophcticc di- ctum, quia ipsc est Sapientia Dei, dc qua Salomon ait, Lignum vitae est omnibus amplectentibus eam; ncc annos cgisse aliquos in paradiso illos primos homines, unde tam cito oiccti sunt, ut nullum ibi gigncrcnt filium; ct idco non posse illud tcmpus in-

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 317

fclligi in co quod dictum cst, Sicut diebus pristinis, et sicut an- nis prioribus : istani praetereo quacstioncm, ne cogat (quod prolixum cst) cuncta discuterc, ut aliquid horum vcritas mani- fcstata coniirmct. Video quippe alterum sensum, ne dics pristi- nos et annos priorcs carnalium sacrificiorum nobis pro magno munere pcr Prophctam promissos fuisse credamus. Hostiac namquc illae vcteris Lcgis in quibusquc pccoribus immaculatae ac sine ullo prorsus vitio iubcbantur ofterri , et significabant homincs sanctos, qualis solus invcntus cst Christus, sinc ullo omuino pcccato. Proindc quia post iudicium, cum fuerint ctiam ignc mundati, qui ciusmodi mundatione sunt digni, in omnibus sanctis nullum invenictur omnino peccatum, atque ita se ipsos oftcrent in iustitia, ut tales hostiae omni modo immaculatac ac sine ullo vitio sint futurae, crunt profecto sicut pristinis diebus ct sicut annis prioribus, quando in umbra huius rei futurae inundissimac offcrebantur hostiae. Haec crit namque munditia tunc in immortali carne ac mcntc sanctorum, quae figurabatur in illarum corporibus hostiarum.

Dcindc propter cos qui non mundatione, sed damnationc sunt digni: Et accedam, inquit, ad vos in iudicium, et ero te- stis velox super maleficos et super adulteros, ct caetera, quibus damnabilibus enumeratis criminibus, addidit, Quoniqm ego Do- minus Deus vester, et non mutor: tanquam diccret, Cum vos mutaverit ct in deterius culpa vestra , et in melius gratia mea, ego non mutor. Tcstem vcro se dicit futurum, quia in iudicio suo non indigct tcstibus: cumquc vcloccm, sive quia repente venturus est, eritque iudicium ipso inopinato eius adventu ce- lcrrimum, quod tardissimum videbatur; sive quia ipsas convin- cct sine ulla sermonis prolixitate conscientias. In cogitationi- bus enim, sicut scriptum cst, impii interrogatio erit. Et Apo- stolus, Cogitationibus, inquit, accusantibus, vel etiam excusan- tibus in die qua iudicabit Deus occulta hominum, secundum Evangelium meumper Iesum Christum. Etiam sic ergo Domi- nus futurus testis intelligcndus est vclox, quum sine mora rc- vocaturus cst in memoriam, unde convincat puniatquc con- scientiam.

C A P. XXVII.

De separatione bonorum et malorum, per quam novissimi iudicii dis'

cretio declaratur.

lllud etiam, quod aliud agens in octavo decimo libro cx isto Prophcta posui, ad iudicium novissimum pertinct, ubi ait: Erunt mihi, dicit Dominus omnipotens, in die qua ego facio in acquisitionem: et eligam eos sicut eligit homo filium suum qui

318 DIVI AVRELII AVGVSTINI

servit ei: et convertemini \convertar\, et videbitis quid sit in- ter iustum et iniquum , et inter servientem Deo et eum qui non servit ei: Quia ecce dies venit ardens sicut clibanus, et combu- ret eos, et erunt omnes alienigenae, et universi qui faciunt ini- quitatem, stipula : et succendet eos dies veniens, dicit Dominus omnipotens: et non relinquetur in eis radix, neque ramus. Et orietur vobis, qui timetis nomen meum, sol iustitiae, et sanitas in pennis eiusj et egrediemini, et salietis sicut vituli de vincu- lis relaxati: et conculcabitis iniquos, et erunt cinis sub pedibus vestris, dicit Dominus omnipotens. Haec distantia praemiorum atquc poenarum iustos dirimens ab iniustis, quae sub isto solc in huius vitae vanitate non cernitur, quando sub illo sole iusti- tiae in illius vitae manifestatione clarcbit, tunc profecto erit iudicium quale nunquam fuit.

C A P. XXVIII.

De lege Moysi spiritaliter intelligenda, ne in damnabilia murmura carnalis sensus incurrat.

Quod vero subiungit idem Propheta, Mementote legis Moysi servi mei, quam mandavi ei in Choreb ad omnem Israel: prae- cepta et iudicia opportune commemorat, post declaratum tam magnum futurum intcr observatores legis contemtoresque dis- crimen; simul etiam ut discant legem spiritalitcr intelligcre, et inveniant in ea Christum, per quam iudicem facicnda est intcr bonos et malos ipsa discretio. Non enim frustra idem Dominus ait Iudaeis, Si crederetis Moysi, crederetis et mihi; de me enim ille scripsit.Cam&liter quippe accipiendo legem, et eius promis- sa tcrrena rerum coelestium figuras esse nescientes, in illa murmura corruerunt, ut dicere auderent, Vanus est qui servit Deo : et quid amplius, quia custodivimus mandata eius, et quia ambulavimus supplices \simplices\ ante faciem Domini omni- potentis? Et nunc nos beatos dicimus alienos, et aedificantur omnes qui faciunt iniquitatem. Quibus eorum verbis quodam modo Propheta compulsus est novissimum praenuntiare iudi- cium, ubi mali ncc saltem falso sint beati, sed apertissime appa - reant miserrimi; et boni nulla temporali saltem miseria labo- rent, sed clara ac sempiterna beatitudine perfruantur. Dixerat quippc istorum talia quacdam verba etiam superius diccntium, Omnis quifacit malum, bonus est in conspectu Domini, et ta* les ei placent. Ad haec, inquam, contra Deum murmura perve- nerunt, legem Mojsi carnaliter accipicndo. Vndc et ille in Psalmo scptuagesimo sccundo, pene commotos dicit fuisse pedes fcuos, et eftusos grcssus suos, utique in lapsum, quia zclavit in

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 319

peccatoribus , paccm pcccatorum intuens ; ita ut intcr cactera dicerct, Quomodo scivit Deus9 et si est scientia in Altissimo? Dicerct etiam: Numquid vane iustificavi cor meum, et lavi in innocentibus \inter intiocetites] matius meas? Vt autem solvc- ret hanc dimcillimam quaestioncm, quae fit, quum vidcntur boni essc miscri, et fcliccs mali: Hoc, inquit, labor est ante 7tie, donec introeam in sanctuarium Dei, et intelligam in novis- sima. ludicio quippe novissimo non sic erit: scd in aperta ini- quorum miscria, ct apcrta felicitatc iustorum, longe quam nunc cst aliud apparcbit.

C A P. XXIX.

De advcntu Eliae ante iudicium, cuius praedicatione Scripturarum

secreta reserante Iudaei convertentur ad Christum.

Cum autem admonuissct, ut meminissent legis Moysi: quo- niam praevidebat cos, multo adhuc temporc non cam spiritali- tcr, sicut oportucrat, acccpturos , continuo subiecit : Et ecce ego mittam vobis Eliam Thesbiten, ante quam veniat dies Do- mini magnus et illustris , qui convertet cor patris ad filium, et cor liominis ad proximum suum, ne forte veniens percutiam terratn penitus. Per hunc Eliam magnum mirabilemque pro- phetam cxposita sibi legc, ultimo ternpore ante iudicium, Iu- dacos in Christum vcrum, id cst, in Christum nostrum esse crcdituros, celebcrrimum cst in scrmonibus cordibusque fide- liuin. Ipse quippe ante adventum iudicis Salvatoris non imme- rito speratur esse venturus : quia etiam nunc vivere non imme- rito creditur. Curru namque ignco raptus cst de rebus humanis, quod evidentissime sancta Scriptura testatur. Quum venerit ergo, exponcndo lcgem spiritalitcr , quam nunc Iudaei carnali- ter sapiunt, convertet cor patris ad filium, id est, cor patrum ad filios: singularcm quippe pro numcro plurali interprctcs Septuaginta posuerunt. Et cst scnsus, ut etiam filii sic intelli- gant legem, id est ludaci, quemadmodum patres eam intelle- xerunt, id est Prophctae , in quibus erat et ipse Moyses. Sic cnim cor patrum convcrtetur ad filios, cum intelligentia patrum pcrducetur ad intclligentiam filiorum; et cor filiorum ad pa- ttes eorum, dum in id quod senserunt illi, consentient et isti : ubi et Scptuaginta dixerunt, et cor hominis ad proximum suum. Sunt enim inter sc valde proximi patres ct filii. Quanquam in vcrbis Scptuaginta interprctum , qui prophctice interpretati sunt, potest sensus alius idemque electior inveniri; ut intclli- gatur Elias cor Dei Patris conversurus ad Filium : non utique agendo ut Patcr diligat Filium, scd docendo quod Pater diligat Filium, ut et ludaci, quem prius oderant, diligant cundcm, qui

320 DIVI AVRELII AVGVSTINI

nostcr est, Christum [Christus]. ludaeis cnim nunc aversum cor habet Deus a Christo nostro, quia hoc putant [quia non pu- tant eum Deum esse , neque Dei Filium.] Eis ergo tunc cor eius convertetur ad Filium, cum ipsi converso corde didicerint dilectionem Patris in Filium. Quod vero sequitur, et cor ho- minis ad proximum suum^ id est, convertet Elias et cor homi- nis ad proximum suum; quid mclius intelligitur, quam cor ho- minis ad hominem Christum? Quum enim sit in forma Dei Deus noster, formam servi accipiens esse dignatus est etiam proximus noster. Hoc ergo faciet Elias. Ne forte, inquit, ve- niam, et percutiam terram penitus. Terra suntenim, qui ter- rena sapiunt; sicut ludaei carnales usque nunc: cx quo vitio contra Deum murmura illa venerunt: Quia mali ei placent , et vanus est qui servit Deo.

C A P. XXX.

Quod in libris veteris Testamenti cum Deus legitur iudicaturus , non

evidenter Christi persona monstretur ; sed ex quibusdam testimoniis,

ubi Dominus Deus loquitur, appareat non dubie quod ipse sit

Christus.

Multa alia sunt Scripturarum testimonia divinarum de no- vissimo iudicioDei; quae si omnia colligam, nimis longum erit. Satis ergo sit, quod et novis et veteribus literis sacris hoc prae- nuntiatum esse probavimus. Sed vetcribus per Christum futu- rum esse iudicium, id est, iudicem Christum de coelo esse ven- turum, non tam, quamnovis, evidenter expressum est: pro- pterea quia cum ibi dicit Dominus Deus se esse venturum, vel Dominum Deum dicitur esse venturum, non consequenter in- tclligitur Christus. Dominus enim Deus et Pater est, et Filius, et Spiritus sanctus: neque hoc tamen intestatum relinquere nos oportet. Primo itaque demonstrandum est, quemadmodum Iesus Christus tanquam Dominus Deus loquatur in propheticis libris, ct tamen Iesus Christus evidenter appareat: ut ct quan- do sic non apparet, et tamen ad illud ultimum iudicium Domi- nus Deus dicitur csse venturus, possit Iesus Christus intclligi. Est locus apud Esaiam Prophetam, qui hoc quod dico evidenter ostendit. Deus cnim pcr Prophctam, Audi me , inquit, Jacob et Israel quem ego voco. Ego sumprimus, et ego in sempiter- num : et manus mea fundavit terram , et dextera mea firma- vit coelum. Vocabo eos , et stabunt simul, et congregabuntur omnes, et audient. Quis eis nuntiavit haec? Diiigens ie,/'eci volunlatem tuam super Babylonem , ut auferrem semen Chal- daeorum. El locutus sum, et ego vocavi: adduxi eum, et pro-

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 321

speramfeci viam eius. Accedite ad me, et auditehaec. Non a principio locutus sum in abscondito : quando fiebant, ibi eram. Et nunc Dominus Deus misit me, et Spiritus eius. Ncnipc ipse est, qui Ioqucbatur sicut Dominus Dcus: ncc tamcn intellige- rctur Icsus Christus, nisi auMidissct, et nunc Dominus Deus inisil me, et Spirilus eius. IIoc cnim dixit secundum formam scrvi, dc rc futura utcns praetcriti tcmporis verbo: qucmad- modum apud cundein Prophetam lcgitur, Sicut ovis ad immo- lamluin ductus est. Non cnim ait, ducctur: scd pro co quod fu- turuin crat, practcriti temporis vcrbum posuit. Et assiduc pro- pheta sic loquitur.

Est et alius locus apud Zachariam, qui hoc evidcnter osten- dit, quod omnipotentcm misit omnipotens: quis quem, nisi Dcus Patcr Dcum Filium? Nam ita scriptum est: Haec dicit Dominus omnipotens, Post gloriam misit mesuper gentes, quae spoliaverunt vos ; quia qui tetigerit vos, quasi qui tangit pu- pillam oculi eius. Ecce ego inferam manum meam super eos, et erunt spolia his qui servieranl eis; et cognoscetis qui Do- minus omnipotens misit me. Eccc dicit Dominus omnipotcns, a Domino omnipotcnte se missum. Quis hic audcat intclligere nisi Christum loquentem, scilicet ovibus quae pcrierant domus Isracl? Ait namque in Evangelio, Non sum missus, nisi ad oves quae perierunt domus Israel: quas hic comparavit pupillae oculi Dci, propter excellentissimum dilcctionis affectum; cx quo generc ovium etiam ipsiApostoli fuerunt. Sed post gloriam rcsurrcctionis utique suae, quae ante quam fieret, ait Evange- lista [ loanncs, Nondum erat Spiritus datus, quiaj Iesus non- dum erat glorificatus ; etiam super gcntes missus est in Apo- stolis suis: ac sic impletum est quod in Psalmo legitur, Erues ine de contradictionibus populi , constitues me in caput gen- tium: ut qui spoliaverant Israelitas, quibusque Israclitae ser- vicrant, quando sunt gcntibus subditi, non vicissim codcm mo- do spoliarentur, sed ipsi spolia iiercnt Israelitarum. Hoc enini Apostolis promiscrat, dicens, Faciam vos piscatores hominum. Et uni corum, Ex hoc iam, inquit, homines eris capiens. Spo- lia ergo ficrent [tient], scd in bonum, tanquam erepta vasa illi forti , sed fortius alligato.

Itcm pcr cundem Prophetam Dominus loquens, Et erit , in- quit, in die illa, quaeram auferre omnes gentes quae veniunt contra Hierusalem , et effundam super domum David, et su- per habitatores Hierusalem Spiritum gratiae et misericordiae ; et adspicient ad me , pro eo quod insultaverunt ; et plangent super eum planctum auasi super carissimum, et dolebunt do- II. X

322 DIVI AVRELII AVGVSTINI

lore quasi super unigenitum. Numquid nisi Dei cst auferrc omnes gcntes inimicas sanctae Civitatis Hicrusalem , quac ve- niunt contra cam, id est, contrariae sunt ei , vel, sicut alii sunt interpretati, veniunt super eam, id est, ut eam sibi sub- iiciant: aut super domum David effundcre, ct supcr habitatores eiusdem Civitatis Spiritum gratiae et miscricordiac ? Hoc uti- que Dei cst, et ex pcrsona Dei dicitur pcr Prophetam: et ta- men hunc Deum haec tam magna ct tam divina facicntem scse Christus ostendit, adiungendo atque diccndo : El adspicient ad 7we, pro eo quod insultaverunt ; et plangent super eum plan- ctum quasi super carissimum (nive dilectum,) et dolebunt do- lore quasi super unigenitum. Poenitcbit quippe in die illa lu- daeos, etiam cos qui acccpturi sunt Spiritum gratiae et miseri- fordiae, quod in eius passione insultaverint Christo, cuin ad eum adspexerint in sua maiestate venientem, eumque essc co- gnoverint, quem prius humilem in suis parentibus illuserunt: rfjuamvis et ipsi parentes eorum tantae illius impietatis auctores resurgentes videbunt eum, sed puniendi iam, non adhuc corri- gendi. Non itaque hoc loco ipsi intelligendi sunt, ubi dictum cst, Et effundam super domum David et super habitatores Hierusalem Spiritum gratiae et misericordiae j et adspicient ad me^pro eo quod insultaverunt : sed tamen de illorum stirpe vcnientes , qui per Eliam illo tempore sunt credituri. Sed sicut dicimus ludaeis, Vos occidistis Christum , quamvis hoc paren- tes eorum feccrint: sic et isti se dolebunt fecisse quodam modo, quod fecerunt illi, ex quorum stirpe descendunt. Quamvis ergo accepto Spiritu gratiae et misericordiae iam fideles non damna- buntur cum impiis parcntibus suis; dolebunt tamen tanquam ipsi fecerint, quod ab illis factum cst. Non igitur dolebunt reatu criminis, sed pictatis affectu. Sane ubi dixerunt Scptua- ginta interprctes, Et adspicient adme9 pro eo quod insulta- verunt: sic interprctatum cx Hcbraco, Et adspicient ad me, quem confixerunt. Quo quidem verbo evidentius Christus ap- parct crucifixus. Sed illa insulratio, quam Scptuaginta poncre nialucrunt, cius univcrsae non dcfuit passioni. Nam et detento, ct alligato , ct adiudicato , et opprobrio ignominiosae vcstis in- duto, ct spinis coronato, et calamo in capitc pcrcusso, et irri- dcntcr flcxis gcnibus adorato , ct cruccm suam portanti, ct in ligno iam pcndenti utiquc insultaverunt. Proinde interpretatio- nem non sequcntes unam, scd utramquc iungentes , cum et in- sultaverunt* et confixerunt legimus, plcnius vcritatcm Donii- nicac passionis agnoscimus.

Cum crgo in prophcticis litcris ad novissimum iudicium fa-

DE CIVITATE DEI LIB. XX. 323

cicndumDcus legitur cssc vcnturus, ctsi eius illa distinctio non ponatur; tantunimodo propter ipsum iudicium Christus debet intelligi quia ctsi Patcr iudicabit, pcr adventum Filii hominis iudicabit. Nam ipse per suae praescntiae manifestationem non iudicat quenquam , sed omne iudicium dedit Filio: qui mani- festabitur homo iudicaturus, sicut homo est iudicatus. Quis est enim alius, dc quo itcm Dcus loquitur per Esaiam sub nomine lacob ct Israel, dc cuius scmine corpus accepit? quod ita scri- ptum cst: Iacob puer ??ieus9 suscipiam illum: Israel electus nteus, assumsit eum anima mea. Dedi Spiritum meum in illu??i, iudicium gentibus proferet. No?i cla??iabit , neque cessabit , ne- que audietur foris vox eius. Calamum quassatum non conteret, et linum fu??ia?is non exstinguet ; sed in veritate proferet iu~ dicium. Refulgebit , et non confringetur , donec po?iat in terra iudiciu??i; et in nomine eius gentes sperabunt. In Hebraeo non legitur Iacob et Israel: sed quod ibi legitur se?'vus meus9 nimi- rumScptuaginta interpretcs volcntes admonere quatenus id ac- cipicndum sit, quia scilicet propter formam servi dictum est, in qua sc Altissimus humillimum praebuit, ipsius hominis nomen ad eum signiticandum posuerunt, de cuius gcnere eadem servi tbrma susccpta est. Datus est in eum Spiritus sanctus, quod ct columbae specie, Evangelio teste, monstratum est. Iudicium gcntibus protulit, quia praenuntiavit futurum, quod gentibus erat occultum. Mansuetudine non clamavit, ncc tamen in prae- dicanda veritate ccssavit. Scd non est audita foris vox eius, nec auditur; quando quidem ab eis qui foris ab eius corporc praccisi sunt, non illi obeditur : ipsosque suos persccutores ludaeos, qui calamo quassato perdita intcgritatc, ctlino fumanti amisso iumine comparati sunt, non contrivit, nec exstinxit; quia pepercit cis , qui nondum venerat eos iudicare, sed ab eis icdicari. in veritatc sane iudicium protulit, praedicens eis quando punicndi cssent, si in sua malignitate persisterent. Re- fulsit in monte facies eius, in orbe fama eius: nec confractus, sive contritus cst, quia neque in se, neque in Ecclesia sua, ut essc dcsistcret, persecutoribus cessit. Et ideo non est factum, necliet, quod inimici cius dixerunt, vel dicunt, Quando mo- ?'ietur, et peribit no?nen eius. Donec ponat in te?-ra iudiciu?n. Ecce manifestatum cst quod absconditum quaerebamus. Hoc enim est novissimum iudicium , quod ponet in terra , cum vc- ncrit ipse de coelo. Dc quo iam vidcmus impletum, quod hic ultimum positum cst: Et in nomine eius gentes sperabunt. Per hoc certe quod ncgari non potest, ctiam illud credatur quod impudentcr negatur. Quis enim sperarct, quod ctiam hi qui no-

X2

321 DIVI AVRELIl AVGVSTINI

lunt adhuc crcdcrc in Christum , iam nobiscurn vidcnt, ct quo- niam ncgarc non possunt, dentibus suis frcndent, et tabescunt? Quis, inquam, speraret gentes in Christi nomine speraturas, quando tenebatur, ligabatur, caedcbatur, illudebatur, cruci- figcbatur; quando et ipsi discipuli spem perdiderant, quam in illo habere iam coeperant? Quod tunc vix unus latro speravit in cruce, nunc sperant gentes longe latcque ditTusac; et nc in aeter- num moriantur, ipsa in qua ille mortuus est, crucc signantiir.

Nullus igitur vel negat vel dubitat, per Iesum Christum tale quale istis sacris literis praenuntiatur , futurum essc novissi- mum iudicium , nisi quis eisdem literis , nescio qua incredibili animositatc seu coecitate, non credit, quae iam veritatcm suam orbi demonstravere terrarum. In illo itaque iudicio vel circa illud iudicium has res didicimus csse vcnturas , Eliam Thes- biten , tidem ludaeorum, Antichristum persecuturum, Chri- stum iudicaturum, mortuorum resurrcctionem, bonorum ma- lorumque diremtionem, mundi conflagrationem, eiusdemquc renovationem. Quae omnia quidem ventura esse credendum est: sed quibus modis, et quo ordine veniant, magis tunc do- cebit rerum cxpericntia, quam nunc valct conscqui ad pcrfc- ctum homincm intelligentia. Existimo tamen eo quo a me com- mcmorata sunt ordine esse vcntura.

Duo nobis ad hocOpus pcrtinentes reliqui sunt libri, ut ad- iuvante Domino promissa complcamus: quorum unus erit de malorum supplicio, alius de felicitate iustorum: in quibus ma- ximc, sicut Deus donaverit , argumenta refellentur humana, quae contra praedicta ac promissa divina sapienter sibi miscri rodcre [rcddere] videntur, et salubris fidei nutrimenta velut falsa et ridcnda contemnunt. Qui vero secundumDcumsapiunt, omnium quae incredibilia videntur hominibus, et tamen Scri- pturis sanctis, quarum iam veritas multis modis asserta est, continentur, maximum argumentum tenent vcracem Dei omni- potentiam, quem certum habent, nullo modo in eis potuissc mcntiri, et posse facere quod impossibile est infideli.

i ^•v^ /^•%*""1* '

LIBER VIGESIMVS PRIMVS.

C A P V T I.

De ordine dispulationis, qua prius disserendum est de perpetuo sup~ plicio damnatorum cum diabolo, quam de aeterna felicitate

sanctorum.

C iiin per lesum Christum Dominum nostrum, iudiccm vivo-

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 325

rum atquc mortuoruiu, ad debitos fincs ambae pervcncrintCivi- tates, quarum una cst Dci, altcra diaboli, cuiusmodi supplicium sit futurum diaboli ct omnium ad cum pcrtincntium, in hoc li- bro a nobis , quantum ope divina valcbimus, diligentius dispu- tandum est. ldeo autem hunc tenere ordinem malui, ut postea disseram dc fclicitatc sanctorum , quoniam utrumque cum cor- poribus erit; et incredibilius videtur esse in aetcrnis corpora durarc cruciatibus, quam sine dolore ullo in aetcrna beatitudine pcrmancrc. Ac pcr hoc cum illam pocnam non debere essc in- credibilem dcmonstravero, adiuvabit mc plurimum, ut multo facilius omni carens molestia immortalitas corporum in sanctis futura credatur. Nec a divinis ordo iste abhorrct cloquiis, ubi aliquando quidcm bonorum beatitudo prius ponitur, ut est illud, Qui bona fecerunt , in resurrectionem vitae; qui autem mala egerunt, in resurrectionem iudicii : sed aliquando et postcrius, ut cst, Mittet Filius hominis Angelos suos , et colligent de re- gno eius omnia scandala , et mittent in caminum ignis arden- tis, illic erit fletus et stridor dentium; tunc iusti fulgebunt si- cut sol in regno Patris sui: ct illud, Sic ibunt isti [iniusti] in supplicium aeternum , iusti autem in vitam aeternam. Et in Prophetis, quod commcmorare longum est, nunc ille, nunc istc ordo, si quis inspiciat, invcnitur. Sed ego istum qua causa clcgerim, dixi.

C A P. II. An possint corpora in ustione ignis esse perpetua.

Quid igitur ostcndam, unde convincantur incrcduli, posse humana corpora animata atquc viventia , non solum nunquam morte dissolvi, sed in aetcrnorum quoque ignium durare tor- mentis? Nolunt cnim hoc ad Omnipotentis nos refcrre poten- tiam, scd aliquo cxcmplo persuadcri sibi flagitant. Quibus si respondcbimus, csse animalia profccto corruptibilia , quia mor- talia, quae tamcn in mediis ignibus vivant: nonnullum etiam genus vermium in aquarum calidarum scaturigine reperiri, quarum fervorcm ncmo impunc contrectat; illos autem non so- lum sine ulla sui lacsione ibi esse, sed extra esse non posse: aut nolunt crcdcre , si ostendere non valcmus ; aut si valueri- mus sive oculis demonstrare res ipsas , sive pcr testes idoneos cdoccre, non satis hoc csse ad cxcmplum rci, de qua quaestio est, eadem iniidelitatc contendent: quia hacc aninwilia nec scm- per vivunt, ct in illis fcrvoribus sinc doloribus vivunt, suac quippe naturac convcnientibus vcgetantur illis, non cruciantur clcmcntis; quasi non incredibilius sit vegetari, quam cru- ciari talibus rcbus. Mirabilc cst enim , dolerc in ignibus, ct ta*

32G DIVI AVRELII AVGVSTINI

uien viverc: scd mirabilius, vivere in ignibus , ncc dolcrc. Si autcm hoc creditur , cur non ct illud?

C A P. III.

An consequens sit, ut corporeum dolorem sequatur carnis interitus. Sed nullum cst, inquiunt, corpus quod dolere possit, nec possit mori. Et hoc unde scimus? Nam de corporibus quis cer- tus est daemonum, utrum in eis doleant, quando affligi magnis cruciatibus confitentur? Quod si respondetur, terrenum corpus solidum scilicet atque conspicuum nullum esse, atque ut unopo- tius nomine id explicem, nullam esse carnem quae dolere possit, morique non possit: quid aliud dicitur, nisi quod sensu corporis homines et expericntia collegerunt? Nullam namque carncmnisi mortalem sciunt: et haee est eorum tota ratio, ut quod experti nonsunt, nequaquam esse posse arbitrentur. Nam cuius rationis est dolorem facere mortis argumentum, cum vitae potius sit indieium? Etsi enim quaerimus , utrum semper possit vivere: ccrtum tamen est vivere omne quod dolet, doloremquc omnem nisi in re vivente esse non possc. Necesse cst ergo ut vivat do- lens, non est necessc ut occidat dolor: quia nec corpora ista mortalia , et utique moritura, omnis dolor occidit; et ut dolor aliquis possit occidere, illa causa est, quoniam sic cst anima connexa huic corpori, ut summis doloribus cedat, atque discc- dat: quoniam et ipsa compago membrorum atque vitalium sic infirma est, ut eam vim quae magnum vel summum dolorem facit, non valeat sustinere. Tunc autem tali corpori anima ct co connectitur modo, ut illud vinculum sicut nulla tcmporis longitudine solvitur, ita nullo dolore rumpatur. Proinde etiam- si caro nunc talis nulla est, quac sensum doloris perpeti possit, mortcmque non possit: erit tamcn tunc talis caro , qualis nunc non est; sicut talis erit et mors, qualis nunc non cst. Non cnim nulla , scd seuipiterna mors erit, quando ncc vivcre ani- ma poterit Deurn non habendo, nec doloribus corporis carerc moriendo. Prima mors animam nolcntem pellit e corporc, se- cunda mors animam nolentem tenct in corporc: ab utraque morte communitcr id habetur, ut quod non vult anima, de suo corpore patiatur.

Attendunt autem isti contradictorcs nullam csse nunc car- ncm, quae dolorem pati possit, mortcmque non possit; et non attcndunt cssc tamcn aliquid talc quod corporc maius sit. Ipsc quippc animus , cuius praesentia corpus vivit et regitur, et do- lorem pati potcst, ct mori non potcst. Eccc invcnta rcs cst, quac cum scnsum doloris habcat, immortalis cst. Hoc igitur

DE CIVITATE DEl LIB. XXI. 327

crit tiuic ctiam in corporibus damnatorum, quod nunc cssc sci- mus in animis omnium. Si autcm consideremus diligcntius, do- lor qui dicitur corporis, magis ad animam pcrtinet. Animac enim cst dolerc , non corporis, ctiam quando ci dolcudi causa exsistit a corpore , cum in co loco dolct, ubi lacditur corpus. Sicut crgo dicimus corpora scnticntia, ct corpora viventia, cum ab anima sit corpori [corporis] scnsus et vita; ita et corpora dicimus dolentia, cum dolor corpori nisi ab anima cssc non possit. Dolet itaque anima cum corporc in eo loco cius, ubi ali- quid contingit ut doleat. Dolct ct sola , quamvis sit in corpore, cum aliqua causa etiam invisibili tristis est ipsa corporc inco- lumi. Dolet etiam non in corpore constituta: nam utiquc do- lcbat dives ille apud inferos, quando diccbat, Crucior in hac fJamma. Corpus autem nec cxanime dolet, nec animatum sine anima dolct. Si ergo a.dolore argumentum recte sumcretur ad mortcm, ut idco mors possit acciderc, quia potuit accidere et dolor, magis ad animam pertincret mori, ad quam magis per- tinct ct dolere. Cum vero illa quae magis dolerc potcst, non possit mori, quid momenti affert cur illa corpora, quoniam fu- tura sunt in doloribus, ideo ctiam moritura esse credamus? Dixcrunt quidcm Platonici, ex terrcnis corporibus moribundis- quc mcmbris esse animae et metuere, et cupere, e.t dolcre, at- que gauderc. Vnde Virgilius , Hinc, inquit , (id est, ex mori- bundis terreni corporis membris ) mctuunt cupiuntque, dolent gaudcntque. Scd convicimus cos in quarto decimo huius Opc- ris libro, habere animas secundum ipsos ab omni ctiam corpo- ris labe purgatas , diram cupiditatcm , qua rursus incipiunt in corpora velle reverti. Vbi autem potest esse cupiditas , profecto etiam dolor potest. Frustrata quippe cupiditas sive non perve- niendo quo tendcbat , sive amittendo quo pervenerat, vcrtitur in dolorcm. Quapropter si anima, quae vcl sola vcl maxime do- lct, habct tamen quandam pro suo modo immortalitatem suam, non idco mori potcrunt illa corpora, quia dolcbunt. Postrcmo si corpora faciunt, ut animac dolcant, cur eis dolorem possunt, mortem vero inferre non possunt, nisi quia consequens non est, ut mortcm faciat, quod dolorem facit. Cur ergo incredibile est, ita ignes iilis corporibus dolorem posse inferre , non mortem, sicut ipsa corpora dolerc animas faciunt, quas tamen non idco mori cogunt? Non est ergo nccessarium futurac mortis argu- mcutuin dolor.

328 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. IV.

Ue naturalibus exemplis, quorum consideratio doceal , posse intcr cruciatus viventia corpora permanere.

Quapropter si, ut scripscrunt qui naturas animalium curio- sius indagarunt, salamandra in ignibus vivit; ct quidam notis- simi Siciliae montcs , qui tanta diuturnitate temporis atque ve- tustate usque nunc et deinceps flammis aestuant, atque intcgri perseverant, satis idonei tcstes sunt, non omne quod ardct ab- sumi ; et anima indicat, non omne quod dolcre potest, posse etiam mori: quid adhuc a nobis rerum poscuntur exempla, qui- bus doceamus, non esse incredibile, ut hominum corpora seni- piterno supplicio punitorum, et in igne animam non aniittant, ct sine detrimento ardeant, et sine interitu doleant ? Habcbit enim tunc istam [ista] carnis substantia qualitatem ab illo indi- tam, qui tam miras et varias tot rebus indidit, quas videmus, ut eas, quia multae sunt, non miremur. Quis enim nisi Deus creator omnium dedit carni pavonis mortui ne putresceret? Quod quum auditum incredibile videretur , evenit ut apud Car- thaginem nobis cocta apponeretur haec avis : de cuius pectore pulparum, quantum visum est, decerptum servari iussimus. quod post dierum tantum spatium, quanto alia caro quaecun- que cocta putresceret , prolatum atque oblatum , nihil nostrum offendit olfactum. Itcmque repositum post dies amplius quam triginta, idem quod erat inventum est : idemque post annum, nisi quod aliquantum corpulentiae siccioris et contractioris fuit. Quis palcac dedit vel tam frigidam vim , ut obrutas nives servet; vcl tam fervidam, ut poma immatura maturet?

De ipso ignc mira quis explicet , quo quaeque adusta ni- grcscunt , quum ipse sit lucidus ; et pene omnia quae ambit et lambit, colore pulcherrimus decolorat, atque ex pruna fulgida carbonem teterrimum rcddit ? Neque id quasi regulariter defi- nitum est: nam e contrario lapides igne candente percocti , ct ipsi fiunt candidi, et quamvis ille magis rubeat , illi albicent | ulbido colore nitescant], congruit tamcn luci quod album est, sicut nigrum tcncbris. Quum itaquc ignis in lignis ardeat, nt lapides coquat, contrarios habct non in contrariis rcbus cf- fcctus. Etsi cnim lapides et ligna diversa sunt: contraria ta- mcn non sunt, sicut album ct nigrum, quorum in lapidibus nnuin facit, altcrum in lignis, clarus illos clarificans , hacc ob- fuscans; quum in illis deficerct, nisi in istis viveret. Quid in carbonibus, nonne miranda cst et tanta infirmitas , ut ictu lc- vissinio frangantur, prcssu facillimo conterantur; ct tanta fir- mitas, ut nullo huinorc corrum» antur , nulla actatc vincantur,

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 329

tisqiie adco ut eos substcrnerc solcant, qui limitcs figunt, ad convinccndum litigatorem , quisquis post quantalibet tempora cxstiterit, lixumquc lapidcm limitcm non csse contendcrit? Quis cos in tcrra bumida infossos, ubi ligna putrcsccrent, tam diu durarc incorruptibilitcr posse, nisi rcrum illc corruptor ignis effccit?

Intueamur ctiam miraculum calcis , exccpto co, dc quo iam satis diximus, quod ignc candicat [candcscat] , quo alia tctra rcdduntur, ctiam occultissime ab ignc igncm concipit, cumquc iam gleba tangcntibus frigida tam latenter servat, ut nulli no- stro scnsui prorsus appareat, sed compertus cxpcrimcnto , etiam dum non apparct, sciatur incssc sopitus. Proptcr quod cam calccm vivam loquimur, vclut ipse ignis latens anima sit invi- sibilis visibilis corporis. Iam vero quam mirum cst, quod quum exstinguitur, tunc accenditur? Vt enim occulto ignc carcat, aqua infunditur , aquavc perfunditur ; ct quum antc sit frigida, indc fervescit, undc ferventia cuncta frigcscunt. Velut exspi- rantc ergo illa gleba discedens ignis, qui latcbat, apparct, ac dcinde tanquain morte sic frigida cst, ut adiecta unda non sit arsura, ct quam calcem vocabamus vivam, vocemus exstinctam. Quid cst quod huic miraculo addi posse vidcatur, et tamen ad- ditur? Nam si non adhibcas aquam, sed oleum, .quod magis fomcs cst ignis , nulla eius pcrfusione vcl infusionc fcrvescit. lloc miraculum si dc aliquo Indico lapide lcgeremus, sive au- diremus, ct in nostrum cxperimentum vcnirc non posset, pro- fccto aut mcndacium putarcmus, aut certc granditcr mirarc- inur. Quarum vcro rcrum ante oculos nostros quotidiana docu- nicnta versantur, non gcnere minus mirabili, sed ipsa assidui- tatc vilcscunt, ita ut cx ipsa India, quae remota cst pars orbis a nobis, dcsicrimus nonnulla mirari, quae ad nos potuerunt miranda perduci.

Adamantem lapidem multi apud nos habcnt, ct maxinie au- rificcs insignitorcsquc gcnunarum, qui lapis nec ferro , ncc igni, nec alia vi ulla, perhibctur practer [quam] hircino san- guinc vinci. Scd qui cum habcnt atque noverunt, numquid ita mirantur, ut hi quibus primum potentia eius ostenditur? Qui- hus autem non ostcnditur, fortasse ncc credunt; aut si crc- dunt , incxperta mirantur; et si eontigerit cxperiri, adhuc qui- dem mirantur insoiita, sed assiduitas cxpcriendi paulatim sub- trahit admirationis incitamentum. Magnetcm lapidem novimus mirabilcm ferri esse raptorcm, quod quum primum vidi, vchc- mcnter inhorrui. Quippe cerncbam a lapidc ferreum annulum raptum atque suspcnsum ; dcindc tanquam fcrro quod rapucrat,

330 DIVI AVRELII AVGVSTINI

vim dcdissct suam, conimuncmquc fecissct, idem annulus a<l- motus cst altcri, cumquc suspendit, atquc ut ille prior lapidi, sic altcr annulus priori annulo cohaerebat: accessit codem mo- do tertius, acccssit ct quartus; iamque sibi per mutua circulis nexis, non implicatorum intrinsecus , scd cxtrinsecus adhae- rcntium, quasi catena pependerat annulorum. Quis istam vim lapidis non stuperet, quae illi non solum inerat, verum etiam per tot suspensa transibat, et invisibilibus ea vinculis subliga- bat? Scd multo cst mirabilius, quod a fratre ct cocpiscopo mco Scvero Milevitano de isto lapide comperi. Se ipsum namque vi- dissc narravit, qucmadmodum Bathanarius quondam comes Africac, quum apud eum convivaretur Episcopus, cundem pro- tulerit lapidcm , ct tenuerit sub argento , ferrumque supcr ar- gentum posuerit; dcinde sicut subter movebat manum, qua la- pidcm tenebat, ita ferrum desuper movebatur, atque argento medio nihilque patiente, concitatissimo cursu ac recursu infra lapis ab homine, supra ferrum rapiebatur a lapide. Dixi quod ipse conspexi, dixi quod ab illo audivi, cui tanquam ipse vidc- rim credidi. Quid ctiam de isto magnete legcrim dicam. Quan- do iuxta eum ponitur adamas, non rapit ferrum ; ct si iam ra- pucrat, ut ci appropinquaverit, mox remittit. India mittit hos lapidcs: scd si eos nos cognitos iam desistimus admirari, quanto magis illi a quibus veniunt, si eos facillimos habcnt, sic forsitan habent ut nos calccm, quam miro modo aqua fcrvcsccn- tem, qua solet ignis exstingui, et oleo non fcrvescentem, qua solct ignis accendi, quia in promtu nobis est, non miramur.

C A P. V.

Quanta sint auorum ratione queat agnosci, et tamen eadem vera esse,

non sit ambiguum.

Verumtamen homines infidcles, qui [quibus] cum divina vcl practcrita vcl futura miracula praedicamus , quae illis ex- pcricnda non valcmus ostcnderc, rationcm a nobis carum flagi- tant rcrum; quam quoniam non possumus reddere , (cxcedunt cnim vircs mcntis humanac , ) cxistimant falsa essc quac dici- mus; ipsi dc tot mirabilibus rcbus, quas vcl videre possumus, vcl vidcmus, dcbent reddcrc rationcm. Quod si fieri ab ho- mine non possc pcrviderint, fatendum est eis, non ideo aliquid non fuisse, vcl futurum non essc, quia ratio indc non potest reddi ; quando quidem sunt ista dc quibus similitcr non potcst. Non itaquc pergo pcr plurima quac mandata sunt litcris, non gcsta atquc transacta, scd in locis quibusquc manentia; quo si quisquam ire voluerit ctpotucrit, utrum vera sint, cxplorabit,

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 331

sed pauca commemoro. Agrigcntinum Siciliac salcm pcrhibent: cum fucrit admotus igni , vclut in aqua flucsccre; cum vcro ipsi aquac, velut in igne crepitare. Apud Garamantas quen- dam fontcm tam frigidum diebus, ut non bibatur: tam fcrvi- dum noctibus, ut non tangatur. In Epiro alium fontem, in quo faccs, ut in cactcris, cxstinguuntur accensac; scd , non ut in caetcris, acccnduntur exstinctae. Asbeston Arcadiac lapidcm proptcrea sic vocari, quod accensus semel iam non possit ex- stingui. Lignum cuiusdam ticus Acgyptiae, non ut ligna cac- tera in. aquis natare, sed mergi; et quod est mirabilius, cum in imo aliquaindiu fuerit, indc ad aquac supcrficiem rursus cmergere, quando madefactum dcbuit humoris pondere praegra- vari. Poma in terra Sodomorum gigni quidem, et ad maturita- tis faciem pervenire; sed morsu pressuve tentata , in fumum ac favillam corio fatiscentc vanesccre. Pyritem lapidem Per- sicum tencntis manum, si vehementius prematur, adurere, pro- pter quod ab igne nomen accepit. In eadcm Perside gigni ctiam lapidcm Selenitem, cuius interiorem candorem cum luna crescere atque dcficere. In Cappadocia ctiam vcnto equas con- cipere, eosdemque foetus non amplius triennio vivere. Tilon lndiae insulam eo praeferri caeteris terris, quod omnis arbor quae in ea gignitur, nunquam nudatur tegmine foliorum.

De his atque aliis innumerabilibus mirabilibus, quae histo- ria non factorum et transactorum, sed manentium locorum tc- net, mihi autcm aliud agenti ea persequi nimis longum est, reddant rationem, si possunt, inlideles isti, qui nolunt divinis literis crederc; quid aliud quam non putantes eas esse divinas, eo quod res habeant incrcdibiles , sicuti hoc est unde nunc agi- mus. Non enim admittit, inquiunt, ulla ratio, ut caro ardcat, nec absumatur; doleat, neque moriatur : ratiocinatores vide- licet magni, qui de omnibus rebus quas essc mirabiles constat, possint redderc rationem. Reddant ergo de his, quae pauca po- suimus , quae procul dubio si csse nescirent, ct ea futura esse diccremus, multo minus crederent, quam quod nunc dicentibus nobis nolunt credere aliquando venturum. Quis enim corum nobis crcderet, si quemadmodum dicimus futura hominum viva corpora, quac semper arsura atque dolitura, nec tamen aliquando moritura sint , ita diceremus in futuro saeculo futu- rum salem, quem faceret ignis velut in aqua fluescere, eundenw que faceret aqua vclut in igne crepitare; aut futurum fontem, cuius aqua in refrigerio noctis sic ardeat, ut non possit tangi ; ifl aestibus vero dici sic algeat, ut bibi non possit; aut futurum lapidem, vel eum qui suo calore manum constringentis adurc-

332 DIVI AVRELII AVGVSTIM

ret, vcl cuni qui undecunque accensus exstingui omnino non posset, et caetera quae praetermissis aliis innumeris commemo- randa intcrim duxi? Haec ergo in illo saeculo, quod futurum cst, si diceremus futura, nobisquc increduli responderent, Si vultis ut ca credamus, de singulis reddite rationem: nos non posse confitcremur, eo quod istis et similibus Dci miris operi- bus infirma mortalium ratiocinatio vinceretur; fixam tamen apud nos esse rationem, non sine ratione omnipotentem facere, unde animus humanus infirmus rationem non potest reddere: et in multis quidem rebus incertum nobis esse quid velit; illud lamcn esse certissimum, nihil eorum illi essc impossibile, quae- cunque voluerit: eique nos credere praedicenti, quem ncque impotentem , neque mentientcm possumus crederc. Hi tamcn fidei reprehensores , exactoresque rationis, quid ad ista respon- dent, de quibus ratio reddi ab homine non potest, et tamen sunt, et ipsi rationi naturae videntur esse contraria? Quac si futura esse diceremus , similiter a nobis , sicut eorum quac futura csse dicimus, ab infidelibus ratio posceretur. Ac per hoc, cum in talibus operibus Dei deficiat ratio cordis et sermonis humani, sicut ista non ideo non sunt, sic non ideo etiam illa non erunt, quoniam ratio de utrisque ab homine non potcst reddi.

C A P. VI.

Quodnon omnia miracula naturalia sint, sed pleraque humano inge

nio modijicata , pleraque autem daemonum arte composita.

Hic forte rcspondcant, Prorsus ncc ista sunt, nec ista crc- dimus, falsa de his dicta, falsa conscripta sunt; et adiiciant ratiocinantes , atque dicentes, Si talia credenda sunt, credite ct vos quod in easdcm literas est relatum, fuisse vel esse quoddam Veneris fanum, atque ibi candelabrum, ct in eo lucernam sub divo sic ardentem, ut eam nulla tcmpestas, nullus imber ex- stingueret, undc sicut ille lapis , ista ita Xv^vog cca^tarog^ id est, lucerna inexstinguibilis nominata est. Quod propterea pot- erunt dicerc, ut respondendi nobis angustias ingerant : quia si dixerimus non esse credendum, scripta illa miraculorum infir- mabimus ; s-i autem credendum esse conccsserimus , confirma- bimus numina paganorum. Sed nos sicut iam in libro duodevi- gesimo huius Operis dixi, non habemus necesse omnia crcdcrc quac continet historia gcntium, cum et ipsi inter se historici, sicut ait Varro, quasi data opera et quasi cx industria permulta disscntiant; sed ea, si volumus, credimus quac non adversan- tur libris , quibus non dubitamus oportcrc nos crcderc. Dc his autem miraculorum locis, nobis ad ea quac futura pcrsuadcrc

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 333

incrcdulis volumus, satis illa sufliciunt, quac nos quoquc pos- sumus experiri , ct corum tcstcs idoncos non difticilc cst inve- nirc. De isto autem fano Veneris et lucerna inexstinguibili, non solum in nullas coartamur angustias, verum etiam latitu- dinis nobis campus aperitur. Addimus enim ad istam lucernam incxstinguibilcm, et humanarum et magicarum, id est, per ho- mincs dacmonicarum artium, ct ipsorum pcr se ipsos daemonum multa miracula : quac si ncgare voluerimus, cidem ipsi cui cre dimus sacrarum litcrarum advcrsabimur veritati. Aut ergo in lucerna illa mcchanicum aliquid de lapide Asbesto ars humana molita cst, aut artc magica factum cst, quod homincs illo mira- rentur in tcniplo, aut daemon quispiam sub nomine Veneris tanta se cflicacia pracscntavit, ut hoc ibi prodigium et appare- ret hominibus , et diutius permanerct. Illiciuntur autem dae- niones ad inhabitandum pcr creaturas, quas non ipsi, scd Deus condidit, delectabilibus pro sua diversitate divcrsis, non ut animalia cibis, sed ut spiritus signis, quae cuiusquc delecta- tioni congruunt, pcr varia gcnera lapidum, herbarum, ligno- rum, animaiium, carminum, rituum. Vt autem illiciantur ab hominibus, prius eos ipsi astutissima calliditate seducunt, vcl inspirando corum cordibus virus occultum, vel ctiam fallacibus amicitiis apparcndo, eorumque paucos discipulos suos faciunt, plurimorumquc doctores. Neque enim potuit , nisi primum ipsis doccntibus, disci quid quisquc illorum appctat, quid ex- horreat, quo invitetur nomine, quo cogatur: unde magicae ar- tcs carumquc artifices exstitcrunt. Maxime autem possident corda mortalium, qua potissimum possessione gloriantur, cum sc transfigurant in Angelos lucis. Sunt ergo facta corum plu- rima, quac quanto magis mirabilia confitemur, tanto cautius vitare debemus. Sed ad hoc undc nunc agimus , nobis etiam ipsa proficiunt. Si enim haec immundi daemones possunt, tanto potentiores sunt sancti Angeli, quanto potentior est his om- nibus Dcus, qui tantorum miraculorum effectores ctiam ipsos Angelos fecit.

Quamobrem si tot et tanta [tamque] mirifica, quae \irffavi]- fxura appellant, Dei crcatura utcntibus humanis artibus fiunt, ut ca qui ncsciunt opincntur esse divina; unde factum est, ut in quodam templo lapidibus magnetibus in solo et camera pro- portione magnitudinis positis, simulacrum ferreum aeris illius medio inter utrumquc lapidem, ignorantibus quid sursum essct ac deorsum, quasi numinis potestatc pcnderet; quale aliquid etiam in illa lucerna Veneris de lapide asbesto ab artifice fieri potuissc iam diximus: si magorum opera, quos nostra Scri-

331 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ptura veneficos et incantatores vocat, in tantum daemoncs cx- tollere potuerunt, ut congruere hominum sensibus sibi nobilis poeta vidcretur, de quudam femina, quae tali artc polleret, dicens :

Haec se carminibus promittit solvere mentes, Quas velit, ast aliis duras immittere curas ; Sistere aquam fluviis, et vertere sidera retro; Nocturnosque ciet manes, mugire videbis Sub pedibus terram , et desccndere montibus ornos : quanto magis Deus potens est facere quac infidelibus sunt in- credibilia, sed illius facilia potestati; quando quidem ipse lapi- dum aliarumquc vim rerum et hominum ingenia, qui ea miris utuntur modis, angelicasque naturas omnibus terrenis poten- tiores animantibus condidit, univcrsa mirabilia mirabili vin- ccntc virtutc, et operandi, iubendi, sinendique sapientia, utens omnibus tam mirabiliter, quam creavit?

C A P. VII.

Quod in rebus niiris summa credendi ratio sit omnipotentia Creatoris

Cur itaque facere non possit Deus, ut et rcsurgant corpora mortuorum, et igne actcrno crucicntur corpora damnatorum, qui fecit mundum in coelo, in tcrra, in aere, in aquis, innume- rabilibus miraculis plcnum; cum sit omnibus quibus plenus est procul dubio maius et excellentius etiam ipse mundus miracu- lum? Sed isti cum quibus vel contra quos agimus, qui et Deum esse credunt a quo factus est mundus; et deos ab illo factos pei quos ab illo administratur mundus, et miraculorum effectrices, sive spontaneorum, sivc cultu et ritu quolibet imperatorum [im- petratorum] , sivc etiam magicorum mundanas vel non negant, vel insuper et pracdicant potcstates, quando eis rerum vim mi- rabilem proponimus aliarum, quae nec animalia sunt rationalia, nec ulla ratione pracditi spiritus, sicut sunt ca, quorum pauca commemoravimus, responderc assolent, Vis cst ista naturae, na- tura eorum sic sc habet, propriarum istac sunt cflicaciae natu- rarum. Tota itaque ratio est, cur Agrigcntinum salem flanuna flucrc faciat, aqua crcpitare, quia haec est natura cius. At hoc cssc potius contra naturam videtur, quae non igni, scd aquac dedit salcin solverc ; torrerc autcm igni, non aquae. Scd ista, inquiunt, salis huius naturalis cst vis, ut his contrariu patiatur. Ilacc igitur ratio redditur et de illo fonte Garamantico, ubi una vcna friget dicbus, noctibus fervet, vi utraquc molcsta tangen- tibus. Hacc ct dc illo alio, qui cum sit contrcctantibus frigidus, et facem sicut alii fontcs cxstinguat acccnsam , dissimilitcr ta-

I)E CIVITATE DEl LIB. XXI. 335

incn atquc mirabilitcr idcm ipsc acccndit cxstinctam. Haec ct de lapidc ashcsto, qui cum igncm nullum hahcat proprium, ac- cepto tamcn sic ardct alieno, ut non possit exstingui. Hacc dc caetcris quac pigct rctexere, quibus licct vis insolita contra na- turam incssc vidcatur, alia tamcn dc illis non redditur ratio, nisi ut dicatur, hanc corum csse naturam. Brevis sanc ista est ratio; fatcor, sufiicicnsque responsio. Sed cum Dcus auctor sit naturarum omnium, cur nolunt [voluntj fortiorcm nos reddcre rationcm, quando aliquid vclut impossibilc nolunt crcderc, eis- quc rcdditionem rationis poscentibus respondemus, hanc csse voluntatcm omnipotcntis Dei; qui ccrte non ob aliud vocatur onmipotcns, nisi quoniam quicquid vultpotest; qui potuit crea- rc tam multa, quae nisi ostendcrentur, aut a credendis hodieque tcstibus dicerentur, profccto impossibilia putarentur, non solum quae ignotissima apud nos, verum etiam quae notissima posui. Illa enim quae apud nos praeter eos, quorum de his libros legi- mus, non habent tcstem, et ab eis conscripta sunt qui non sunt divinitus docti atque humanitus falli forte potuerunt, licet cui- quc sine rccta reprehensione non credere.

Nam ncc ego volo tcmerc credi cuncta quae posui, quia nec a mc ipso ita creduntur tanquam nulla de illis sit in mea cogi- tationc dubitatio, exceptis his quae vel ipse sum expertus, et cuivis facile est experiri; sicut de calce, quod fervet in aqua, in oleo frigida esfc; de magnete lapide, quod ncscio qua sorbi- tione insensibili stipulam non moveat, et ferrum rapiat; de car- ne non putrescente pavonis, cum putruerit ct Platonis; de pa- lea sic frigente ut fluescere nivem non sinat; sic calente ut ma- turescere poma compcllat; de igne fulgido, quod secundum suum fulgorem lapidcs coquendo candificet, et contra cundcm suiim fulgorcm urendo plurima obfuscct. Talc cst quod et ni- grac maculac offunduntur cx olco splendido, similiter nigrae li- neac de candido imprimuntur argento. De carbonibus etiam, quod accendente [accedentc] igne sic vertantur in contrarium, ut dc lignis pulcherrimis tetri, fragiles de duris, imputribiles de putrihilibus fiant. Haec ipsc quaedam cum multis, quacdam cuni omnibus novi, et alia plurima, quae huic libro inscrere longum fuit. Dc his autem quae posui non experta, sed lecta, practcr dc fonte illo , ubi faccs exstinguuntur ardcntes et ac- ccnduntur cxstinctae, ct de pomis terrae Sodomorum forinsecus quasi maturis, intrinsccus fumcis, nec testes aliquos idoneos a quibus utrum vera essent audircm, potui reperire. Et illum qui- deni fontem non inveni, qui in Epiro vidissc se dicercnt, scd qui in Galiia similcm nossent non longc a Gratianopoli civitate. De

336 DIVI AVRELII AVGVSTIM

fructibus autcm Sodomitarum arborum, non tantum litcrae fidc di- gnae indicant, vcrum ctiam tam multi se loquuntur expcrtos, ut hinc dubitare non possim. Caeteraverosichabeo, ut nequc aftir- manda, nequc neganda decreverim; sed ideo etiam ipsa posui, quoniam apud corum, contra quos agimus, historicos legi: ut ostendcrem qualia multa, multique illorum, nulla reddita ratio- ne, in suorum literatorum scripta literis crcdant, qui nobis crc- dcre, quando id quod eorum expcrientiam sensumque transgrc- ditur, omnipotentem Deum dicimus csse facturum, nec rcddita ratione dignantur. Nam quae mclior ct validior ratio dc rcbus talibus rcdditur, quam cum omnipotens ea posse facere perhibc- tur, ct facturus dicitur, quae praenuntiasse ibi legitur, ubi alia multa praenuntiavit, quae fecissc monstratur? Ipse quippe fa- cict, quia se facturum esse praedixit, quac impossibilia putan- tur, qui promisit et fecit ut ab incredulis gentibus incredibilia crederentur.

C A P. VIII.

Non esse contra naturam, cum in aliqua re, cuius natura innotuit, ali-

quid ab eo quod erat notum incipit esse diversum.

Si autem propterea rcspondent, se non credere quae de hu- manis semper arsuris nec unquam morituris corporibus dicimus, quia humanorum corporum naturam novimus longe aliter insti- tutam; unde nec illa ratio hinc reddi potest, quae de illis natu- ris mirabiiibus reddebatur, ut dici possit, A^is ista naturalis est, rei huius ista natura est; quoniam scimus, humanae carnis istam non esse naturam: habemus quidem quod respondcamus dc literis sacris, hanc ipsam scilicet humanam carnem aliter in- stitutam fuisse ante peccatum, id est, ut posset nunquam pcr- peti mortem; alitcr autem post peccatum, qualis in aerumna hu- ius mortalitatis innotuit, ut pcrpetem vitatn tencre non possit. Sic crgo aliter quam nobis nota cst, instituetur in resurrectione mortuorum. Scd quoniam istis non crcdunt litcris, ubi lcgitur qualis in paradiso vixerit homo, quantumque fuerit a neccssita- tc mortis alicnus, quibus utique si crederent, non cum illis de poena damnatorum, quae futura est, operosius ageremus ; de li- teris corum, qui doctissimi apud illos fuerunt, aliquid profcren- dum cst, quo apparcat possc fieri, ut aliter se habeat quacquc rcs, quam prius in rcbus innotucrat suae determinatione na- turac.

Est in Marci Varronis libris, quorum inscriptio cst. Dc gcnte populi Romani, quod eisdem verbis, quibus ibi lcgitur, et hic ponam; „In coclo, inquit, mirabile cxstitit portcntum: nam ,,in stclla Vcncris nobilissima, quam Plautus Vespcruginem,

DE CIVITATE DE[ LIB. XXI. 337

,,lIonicrus Hcsperon appcllat, pulchcrrimam diccns, Castor „scribit tantum portentum cxstitisse, ut mutarct colorem, ma- „gnitudincm, hguram, cursum: quod factum ita neque antea, „ncque postca sit. Hoc factum Ogygc rcge diccbant Adrastus „Cyziccnus ct Dion Ncapolites, mathematici nobiles." Hoc certe Varro tantus auctor portentum non appellaret, nisi esse contra naturam vidcrctur. Omnia quippc portenta contra natu- rain dicimus csse: scd non sunt. Quomodo est enim contra na- turam, quod Dci fit voluntatc, quum voluntas tanti utiquc Con- ditoris conditac rei cuiusquc natura sit? Portentum crgo fit, non contra naturam, sed contra quam est nota natura. Quis autcm portentoruin numerat multitudincm, quae historia gen- tium continctur? Scd nunc in hoc uno attcndamus, quod ad rem dc qua agimus pertinet. Quid ita dispositum est ab auctore naturac coeli et tcrrac, quemadmodum cursus ordinatissimus sidcrum? Quid tam ratis lcgibus fixisque firmatum? Et tamen quando illc voluit, qui summo rcgit imperio ac potestate quod condidit , stclla prac cacteris magnitudine atquc splendore no- tissima, colorcm, magnitudinem, figuram, et (quod est mirabi- lius,) sui cursus ordinem lcgcmque mutavit. Turbavit profecto tunc, si ulli iam fucrunt canones astrologorum, quos velut in- crrabili coinputationc dc praetcritis ac futuris astrorum moti- bus conscriptos habent, quos canones sequendo ausi sunt diccre hoc quod dc Lucifero contigit, nec antea, nec postea contigisse. Nos autcm in divinis libris legimus, etiam solem ipsum et ste- tissc, quum hoc a Domino Deo petivisset vir sanctus Iesus Na- vc, donec cocptum proelium victoria tcrminaret; ct retrorsum redissc, ut rcgi Ezcchiae quindecim anni ad vivendum additi, hoc etiam prodigio promissioni Dei significarentur adiuncto. Sed ista quoquc miracula, quae meritis sunt conccssa sancto- rum, quando credunt isti facta, magicis artibus tribuunt. Vnde illud cst quod superius commcmoravi, dixisse Virgilium:

Sistcre aquam fluviis, et vcrtcre sidera rctro. Nam et fluvium stetisse superius, infcriusque fluxisse, cum po- pulus Dci ductorc supra memorato Iesu Nave viam carperet, et Elia prophcta transeunte, ac postea discipulo eius Elisaeo id csse factum in sacris litcris legimus; et retro vcrsum fuisse ma- ximum sidus regnantc Ezechia, modo commeinoravimus. Quod vcro de Lucifcro Varro scripsit, non est illie dictum alicui ho- mini pctenti id fuisse concessum.

Non ergo de notitia naturarum caliginem sibi faciant infi- deles, quasi non possit in aliqua rc divinitus fieri aliud, quam in eius natura pcr humanam suam experientiam cognoverunt, 11 Y

338 DIVI AVRELII AVGVSTIM

quamvis ct ipsa quae in rerum natura omnibus nota sunt, non minus mira sint, essentquc stupenda considerantibus cunctis, si solerent homines mirari mira nisi rara. Quis enim, consulta ra- tione, non videat in hominum innumerabili numerositate, ct tanta naturae similitudine, valde mirabiliter sic habere singulos singulas facies, ut nisi inter se similes essent, non disccrnere- tur species eorum ab animalibus caeteris; et rursus nisi intcr se dissimiles essent, non discernerentur singuli ab hominibus cacteris? Quos ergo similes confitemur, eosdem dissimiles in- vcnimus. Sed mirabilior est consideratio dissimilitudinis; quo- niam similitudinem iustius videtur exposeere natura communis. Et tamen quoniam quae sunt rara, ipsa sunt mira, multo am- plius admiramur quando duos ita similes reperimus, ut in cis discerncndis aut semper, aut frequenter erremus.

Sed quod dixi scriptum a Varrone, licet eorum sit histori- cus idcmque doctissimus, fortasse vere factum esse non crc- dunt; aut quia non diu mansit alius eiusdem sideris cursus, scd rcditum est ad solitum, minus isto moventur exemplo. Habent ergo aliud, quod ctiam nunc possit ostendi, eisque puto debere suincere, quo commoneantur [commoveantur] quum aliquid ad- verterint in aliqua institutione naturae, eamque sibi notissi- mam fecerint, non se inde Deo debere praescribere , quasi eani non possit in longe aliud, quam eis cognita est, vertere atquc mutare. Terra Sodomorum non fuit utiquc ut nunc est: sed ia- cebat simili cacteris facie, eademque vcl etiam uberiore foecun- ditate pollebat; nam Dei paradiso in divinis eloquiis comparata est. Haec postea quam tacta de coelo est, sicut illorum quoquc attestatur historia, et nunc ab eis qui veniunt ad loca illa con- spicitur, prodigiosa fuligine horrori est, et poma eius intcrio- rem favillam mcndaci superficie maturitatis includunt. Ecce non erat talis, et talis cst. Ecce a Conditore naturarum natura cius in hanc focdissiinain diversitatem mirabili mutatione con- vcrsa est: et quod post tam longum accidit tempus, tam longo tempore pcrseverat.

Sicut ergo non fuit impossibile Deo, quas voluit instituerc, sic ei non est impossibile, in quicquid voluerit, quas instituit, mutare naturas. Vnde illorum quoque miraculorum multitudo silvescit, quae monstra, ostenta, portenta, prodigia nuncupan- tur: quac rccolerc et commcmorare si velim, huius Opcris quis crit finis? Monstra sane dicta perhibenta monstrando, quod ali- quid significandodemonstrcnt; ctostentaab ostendcndo ; ctpor- tcnta a portendendo, id cst, pracostcndendo; et prodigia, qnod porro dicant, id cst, futura praedicant. Scd vidcrint corum

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 339

conicctorcs, quomodo ex cis sivc fallantur, sivc instinctu spiri- tuum, quihus cura cst tali pocna dignos animos hominum no- xiae curiositatis rctihus implicarc, etiam vera praedicant, sivc multa dicendo aliquando in aliquid vcritatis incurrant. Nohis tamcn ista quae vclut contra naturam fiunt, ct contra naturam fieri dieuntur, (quo more hominum loquutus est et Apostolus, dicendo, contra naturam in olea insitum olcastrum factum csse participcm pingucdinis oleae,) ctmonstra, ostcnta, portcnta, prodigia nuncupantur, hoc monstrare dchcnt, hoc ostendere, vel pracostendcrc, hoc pracdiccre, quod facturus sit Dcus, quae dc corporihus hominum se praenuntiavit esse facturum, nulla impedicnte diflicultate, nulla praescribente lege naturae. Quo- modo autem praenuntiaverit, satis in lihro supcriorc docuisse me existimo, dccerpendo de Scripturis sanctis ct novis ct vcte- rihus, non quidem omnia ad hoc pcrtinentia, sed quae sufiicere huic Opcri iudicavi.

C A P. IX. De gehenna, et aeternarum qualitale poenarum.

Quod igitur de sempitcrno supplicio damnatorum per suum Prophetam Deus dixit, fiet, omnino fict : verrnis eorum non mo- rietur, el ignis eorum non exstinguetur. Ad hoc enim vehemen- tius commcndandum, ctiam Dominus Icsus, cum membra quae hominem scandalizant pro his hominibus [omnibus] poneret, quos ut sua membra dextra quis diligit, eaque praeciperet am- putari: Bonum est, inquit, tibi debilem introire in vitam, quam duas rnanus habentem ire in gehennam , in ignem inexstingui- bilem, ubi vermis eorum non moritur , et ig?iis eorum non ex- stinguitur. Similiter de pede: Bonum est tibi, inquit, claudum introire in vitam aeternam, quam duos pedes habentem mitti in gehennam ignis inexstinguibilis, ubi vermis eorum non moritur, et ignis non exslinguitur. Non alitcr ait ct de oculo: Bonum est tibi luscum introire in regnum Dei, quam duos oculos haben- tem mitti in gehennam ignis, ubi vermis eorum non moritur, et ignis non exstinguitur. Non cum piguit uno loco eadem verba ter dicere: quem non terreatista repetitio, et illius poenae com- minatio tam vchemens ore divino?

Vtrumque autem horum, ignem scilicet atque vermem, qui volunt ad animi poenas, non ad corporis pertincre, dicunt etiam uri dolore animi scro atque infructuose poenitentis eos qui fucrint a rcgno Dei scparati: ct ideo ignem pro isto dolore urente non incongrue poni potuisse contcndunt: unde illud Apostoli cst, Quis scandalizatur , et ego non uror? Eundem

Y2

310 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ctiam vermem putant intclligcndum esse. Nam scriptum cst, inquiunt , Sicut tinea vestimentum et vermis lignum, sic moe- ror excruciat cor viri. Qui vcro pocnas et animi et corporis in illo supplicio futuras esse non dubitant, igne uri corpus, ani- mum autemrodi quodam modo verme moeroris affirmant. Quod etsi credibilius dicitur; quia utique absurdum est, ibi dolorcni aut corporis, aut animi defuturum: ego tamen facilius est [ae- stimo], ut ad corpus dicam utrumque pertinere, quam neutrum ; et ideo tacitum in illis divinae scripturae vcrbis animi dolorem, quoniam consequens esse intelligitur, etiamsi non dicatur, ut corpore sic dolente animus quoque sterili poenitentia crucietur. Legitur quippe et in veteribus Scripturis: Vindicta carnis im- pii, ignis et vermis. Potuit brevius dici, Vindicta impii. Cur ergo dictum est, carnis impii, nisi quia utrumque, id cst, et ignis et verniis^, poena erit carnis? Aut si vindictam carnis propterea dicere voluit, quia hoc in homine vindicabitur, quod secundum carncm vixerit, (propter hoc enim veniet in mortein secundam, quam significavit Apostolus dicens, Si enim secun- dum carnem vixeritis, moriemini^) eligat quisque quod placef, aut ignem tribuere corpori, animo vermem; hoc proprie, illud tropice; aut utrumque proprie corpori. lam enim satis superius disputavi, possc animalia etiam in ignibus viverc, in ustione si- ne consumtione, in dolore sine morte, per miraculum omnipo- tentissimi Creatoris: cui hoc possibile csse qui ncgat, a quo iit quicquid in naturis omnibus miratur ignorat. Ipse enim est Dcus , qui omnia in hoc mundo magna et parva miracula quae commemoravimus, et incomparabiliter plura quae non comme- inoravimus, fecit, eademquc ipso mundo uno atque omnium niaximo miraculo inclusit. Eligat ergo unum de duobus quisque quod piacet, utrum ct vermcm ad corpus proprie, an ad animum translato a corporalibus ad incorporalia vocabulo cxistimct pcr- tincre. Quid autem horum verum sit, res ipsa cxpeditius indi- cabit, quando crit scientia tanta sanctorum, ut eis cognoscen- darum illarum pocnarum ncccssaria non sit experientia, sed ca quae tunc erit plena atque perfccta, ad hoc quoquc scicnduin sapientia sola sulhciat. Nunc cnini ex partc scimus, donec vc- niat quod perfectum cst. Dum tamen nullo modo illa corpora talia futura essc credamus , ut nuliis ab ignc afliciantur dolo- ribus.

C A P. X.

Anignis gehennae, $i corporalis csl , possit malignos spirilus, id cst, daemones incorporeos tactu suo adurere.

Ilic occurrit quacrere, si non erit ignis incorporalis, sicut

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 341

cst animi dolor, sed corporalis, tactu noxius, ut co possint cor- pora cruciari; quomodo in co crit ctiam pocna spirituum mali- trnorum? Idem quippe ignis crit, supplicio scilicet hominum at- tributus ct dacmonum , diccnte Christo: Discedite a me male- dicti in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius. Nisi quia sunt quaedam sua ctiam dacmonibus corpora, sicut doctis hominibus visum est, cx isto aere crasso atquc hu- mido, cuius impulsus vento flante sentitur. Quod genus ele- menti si nihil igne pcrpeti posset, non urcret fervcfactus in bal- ncis. Vt cnim urat , prior uritur, facitque cum patitur. Si au- tcm quisquam nulla habcre corpora daemones asseverat, non est de hac re aut laborandu m operosa inquisitione, aut contentiosa dis- putationc certandum. Cur enim non dicamus, quamvis miris, ta- mcn veris modis etiam spiritus in corporeos posse poena corporalis ignis affligi, si spiritus hominum, etiam ipsi profecto incorporei, ct nunc potucrunt includi corporalibus membris , et tunc potc- runt corporum suorum vinculis insolubiliter alligari? Adhaere- bunt ergo, si eis nulla sunt corpora, spiritus daemonum, imo spiritus daemones, licct incorporeis ignibus cruciandi: non ut igncs ipsi , quibus adhaerebunt, coruin iunctura inspirentur, et animalia fiant, quae constent spiritu ct corporc; scd, ut dixi, niiris et incffabilibus modis adhacrcndo, accipientes ex ignibus poenam, non dantes ignibus vitam. Quia et iste alius modus, quo corporibus adhacrent spiritus, et animalia liunt, omnino mirus est, nec comprehendi ab homine potest, ct hoc ipse ho-

lnc est.

Dicerem quidem sic arsuros sine ullo suo corporc spiritus, sicut ardebat apud infcros ille dives, quando dicebat, Crucior in hac flamnia: nisi convenienter rcspondcri cernercm, talem fuisse illam flammam, qualcs oculi quos levavit, ct Lazarum vi- dit, qualis lingua cui homorem cxiguum desideravit infundi, qualis digitus Lazari, dc quo id sibi fieri postulavit: ubi tamcn crant sinc corporibus animae. Sic ergo incorporalis et illa flamma qua exarsit, ct illa guttula quam poposcit; qualia etiam sunt visa dormientium sive in ecstasi cernentium res incorpo- rales, habcntes tamcn similitudinem corporum. Nam et ipse homo cum spiritu, non corpore, sit in talibus visis, ita sc tamen tunc similcm suo corpori videt, ut discernerc omnino non pos- sit. At vero gehenna illa, quod etiam stagnum ignis et sulphu- ris dictum cst, corporcus ignis erit, et cruciabit corpora damna- torum, aut et hominum, et daemonum, solida hominum, aeria daemonum; aut tantum hominum corpora cum spiritibus, dae- mones autem spiritus sinc corporibus haerentes sumendo

342 DIVI AVRELII AVGVSTINI

poenam, non imperticndo vitam corporalibus ignibus. Vnus quippe utrisque ignis erit, sicut Veritas dixit.

C A P. XI.

An hoc ratio iustitiae habeat , ut non sint extensiora poenarum tem- pora, quam fuerint peccatorum.

Sic autem quidam eorum, contra quos defendimus Civita- tem Dei, iniustum putant, ut pro peccatis quamlibet magnis, parvo scilicet tempore perpetratis, poena quisque damnetur ae- terna; quasi ullius id unquam iustitia legis attendat, ut tanta mora temporis quisque puniatur , quanta mora temporis unde puniretur admisit. Octo gcnera poenarum in legibus esse scri- bit Tullius, damnum, vincula, verbera, talionem, ignominiam, exsilium, mortem, servitutem. Quid horum est quod in breve tempus pro cuiusque peccati celeritate coartetur, ut tanta vindi- cetur morula, quanta deprehenditur perpetratum , nisi forte ta- lio? Id enim agit, ut hoc patiatur quisque quod fecit. Vnde il- lud cst Lcgis: Oculum pro oculo, dentem pro dente. Fieri enim potest, ut tam brevi tempore quisque amittat oculum severitate vindictae, quam tulit ipse alteri improbitate peccati. Porro au- tcm si alienae feminae osculum infixum, rationis sit verberc vindicare, nonne qui illud puncto temporis fecerit, incompara- bili horarum spatio verberatur, et suavitas voluptatis exiguae diuturno dolore punitur? Quid in vinculis numquid [ibij tam diu quisque iudicandus cst esse debere, quam diu fecit unde ineruit alligari ; quum iustissime annosas poenas servus in com- pcdibus pcndat, qui vcrbo aut ictu celerrime transeunte vel la- cessivit dominum, vel plagavit? Iam vero damnum, ignominia, exsilium, servitus, cum plerumque sic infliguntur, ut nulla ve- nia relaxentur, nonne pro huius vitae modo similia poenis vi- dentur actcrnis? Ideo quippe aeterna esse non possunt, quia nec ipsa vita, quae his plectitur, porrigitur in aeternum : ct ta- mcn peccata, quae vindicantur longissimi temporis poenis, bre- vissimo tempore perpetrantur ; ncc quisquam exstitit qui censc- ret tam cito nocentium finienda esse tormenta, quam cito fa- ctum est vcl homicidium, vcl adulterium, vel sacrilegium, vcl quodlibet aliud scelus, non temporis longitudine, sed iniquitatis ct irnpictatis magnitudine metiendum. Qui vero pro aliquo grandi crimine morte mulctatur, num quid mora qua occiditur, quae perbrevis est, eius supplicium leges aestimant, et non quod cnni in scmpiternum auferunt dc societate vivcntium? Quod cst .'intcm dc ista Civitatc mortali homincs supplicio primac mortis, hoc est dc Civitatc illa immortali homincs supplicio sccundac

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 3A3

mortis auferrc. Sicut cnim non cfiiciunt lcgcs huius Civitatis, ut in cam quisque revocctur occisus; sic ncc in illius, ut in vi- tam rcvocctur actcrnam, secunda mortc damnatus. Quomodo ergo verum cst, inquiunt, quod ait Christus vestcr, In qua ■mensura mensi fueritis, in ea remetietur vobis, si temporalc pcccatum supplicio ponitur aetcrno? Ncc attendunt, non pro- pter aequalc tcmporis spatium, sed proptcr vicissitudinem mali, id est, ut qui mala fecerit, mala patiatur, candcm dictam fuissc mcnsuram. Quamvis hoc in ea rc proprie possit accipi, de qua Dominus cum hoc diccrct, loquebatur, id cst, dc iudiciis et con- demnationibus. Proinde qui iudicat et condemnat iniuste, si iu- dicatur ct condcmnatur iustc, in cadem mensura recipit, quam- vis non hoc quod dedit. Iudicio enim fecit, iudicio patitur: quamvis fccerit damnatione quod iniquum cst, patiatur damna- tione quod iustum est.

C A P. XII.

De magnitudine praevaricationis primae , ob quam aeterna pocna omnibus debeatur, qui extra gratiam fuerint Salvatoris.

Sed poena aetcrna ideo dura et iniusta sensibus videtur hu- manis, quia in hac infirmitate moribundorum sensuum deest ille scnsus altissimac purissimaeque sapientiae, quo sentiri possit quantum nefas in illa prima praevaricatione commissum sit. Quanto eniin magis homo fruebatur Deo, tanto maiore impieta- tc dereliquit Deum, ct factus est malo dignus aetcrno, qui hoc in se percmit bonum, quod esse posset aeternum. Hinc est uni- versa gcneris humani massa damnata: quoniam qui hoc primi- tus admisit, cum ca quac in illo fuerat radicata sua stirpe puni- tus est, ut nullus ab hoc iusto debitoque supplicio, nisi miscri- cordia et indebita gratia liberetur; atque ita dispcrtiatur genus humanum, ut in quibusdam demonstretur quid valcat miscri- cors gratia, in cacteris quid iusta vindicta. Neque cnim utruni- que dcmonstrarctur in omnibus: quia si omncs remanerent in pocnis iustae damnationis, in nullo appareret misericors gratia rcdimentis : rursum si omnes a tencbris transferrentur in lu- ccm, in nullo appareret severitas ultionis. In qua propterea multo plures quam in illa sunt, ut sic ostcndatur quid omnibus debcretur. Quod si omnibus rcdderetur, iustitiam vindicantis iustc ncmo reprehenderet: qui vero tam multi exindc liberan- tur, est unde agantur maximae gratiae gratuito muneii libc- rantis.

314 DIVI AVRELII AVGVSIINI

C A P. XIII.

Contra opinionem eorum, qui putant, criminosis supplicia posl mor- tem causa purgationis adkiberi.

Platonici quidem, quaiavis impunita nulla velint esse pec- cata, tamen omnes poenas emendationi adhiberi putaat, vel hu- manis inflictas legibus, vel divinis, sive in hac vita, sive post inorteia, si aut parcatur hic cuique, aut ita plectatur, ut hic non corrigatur. Hinc est Maronis illa sententia, ubi quum di- xisset de terrenis corporibus moribundisque membris, quod animae

Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, nec auras Suspiciunt, clausae tencbris et carcere coeco: sccutus adiunxit, atque ait,

Quin et supremo cum luminc vita reliquit: id cst, cum die novissimo reliquit eas ista vita.

Non tamen (inquit) omne malum miseris, nec funditus omnes.

Corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est

Multa diu concreta modis inolescere miris.

Ergo exerceatur poenis, veterumque malorum

Supplicia expeadunt: aliae panduntur inanes

Suspensae ad ventos, aliis sub gurgite vasto

Infectum eluitur scelus, aut exuritur igai. Qui hoc opiaaatur, aullas poeaas aisi purgatorias volunt esse post mortem, ut quoniam terris superiora sunt elementa, aqua, aer, ignis, ex aliquo istorum muadetur per expiatorias poeaas, quod terrcaa coatagione contractum est. Aer quippe accipitur iil eo quod ait, Suspcnsae ad ventos. Aqua in eo quod ait, Sub gurgite vasto. Ignis autem suo nomine cxpressus est, cum di- xit, Aut exuritur igni. Nos vero etiam in hac quidcin mortali vita esse quasdam poenas purgatorias conlitemur, non quibus ailliguntur, quorum vita vel non inde iit melior, vel potius inde lit peior; scd illis sunt purgatoriae, qui eis coerciti corriguntur. Caetcrae omnes poenac, sive temporariae, sive sempiternae, sicut unusquisque divina providentia tractandus cst, infcrun- tur, vel pro peccatis sive praeteritis, sive in quibus adhuc vivit ille qui plcctitur, vel pro exercendis dcclarandisque virtutibus, pcr homincs et angelos, seu bonos seu malos. Nam et si quis- quam aiali aliquid alterius improbitate vel errore patiatur, pec- cat quidem homo, qui vel igaoraatia, vcl iaiustitia cuiquam mali aliquid facit: sed non peccat Deus, qui iusto, quamvis occulto, iudicio iicri sinit. Sed tcmporarias pocnas alii in hac vita tan- tum, alii post mortcm, alii ct nunc et tunc, vcrumtamcn antc iudicium illud scvcrissimum novissimumquc patiuntur. Non

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 315

aiitcm omnes veniunt in scmpiternas poenas, quae post illud iudicium [his] sunt futurac, qui post mortem sustinent tempora- les. Nam quibusdam, quod in isto non remittitur, rcmitti in fu- turo saeculo, id est, ne futuri saeculi aeterno supplicio punian- tur, iam supra diximus.

C A P. XIV.

r)e poenis temporalibus istius vitae, quibus subiecta est humuna

conditio.

Rarissimi sunt autem qui nulias in hac vita, sed tantum post eampoenasluunt. Fuisse tamcn aliquos, qui usque-ad decre- pitam senectutcm ne levissimam quidem fcbriculain senserint, quietamqueduxerint vitam, ipsi et novimus et audivimus: quan- quam vita ipsa mortalium tota poena sit, quia tota tentatio est, sicut sacrae litcrae personant, ubi scriptum est: Numquid non tentatio est vita humana super terram? Non enim parva poe- na est ipsa insipientia, vel imperitia, quae usque adeo fugienda merito iudicatur, ut per poenas doloribus plenas pueri cogantur quaeque artificia vcl litcras discere: ipsumque discere, ad quod pocnis adiguntur, tam poenale est eis, ut nonnunquam ipsas poenas per quas compelluntur discere, malint ferre, quam di- scere. Quis autem non exhorreat, et mori eligat, si ei propona- tur, aut mors perpetienda, aut rursus infantia? Quae quidem quod non a risu, scd a fletu orditur hanc lucem, quo quid malo-* rum ingressa sit, ncsciens prophetat quodam modo. Solum, quando natus est, ferunt risisse Zoroastrem, nec ei boni aliquid monstrosus risus ille portendit. Nam magicarum artium fuisse perhibetur inventor: quae quidem illi nec ad praesentis vitae vanam felicitatem contra suos inimicos prodesse potuerunt. A Nino quippe rcge Assyriorum, cum esset ipse Bactrianorum, bcllo superatus est. Prorsus quod scriptum est, Grave iugum super filios Adam a die exitus de ventre matris eorum9 usque in diem sepulturae in matrem omnium^ usque adeo impleri ne- cessc est, ut ipsi parvuli per lavacrum regenerationis ab origi- nalis peccati, quo solo tenebantur, vinculo iam soluti, mala multa patientes, nonnulii etiam incursus spirituum malignorum aliquando patiantur. Quae quidem passio absit ut eis obsit, si hanc vitam in illa aetate etiam ipsa passione ingravescente et animam de corpore cxcludcnte finierint.

C A P. XV.

Quod omne opus gratiae Dei eruentis nos de profunditate veteris ?nali, ad futuri saeculi pertineat novitatem.

Verumtamcn in gravi iugo quod positum est super filios

31G DIVl AVRELII AVGVSTINI

Adam, a die exitus de ventre matris eorum usquc in diem se- pulturae in matrem omnium, etiam hoc malum mirabilc fme- dium miserabile] reperitur, ut sobrii simus, atque intelligamus hanc vitam de peccato illo nimis nefario, quod in paradiso per- pctratum est, factam nobis esse poenalem, totumque quod no- biscum agitur per Testamentum novum, non pertinere nisi ad novi saeculi haereditatem novam, ut hic pignore accepto, illud cuius hoc pignus est suo tempore consequamur: nunc autem ambulemus in spe, et proficientes de die in diem, spiritu facta carnis mortificemus. Novit enim Dominus qui sunt eius: et Quotquot Spiritu Dei aguntur, hifilii sunt Dei, sed gratia, non natura. Vnicus enim natura Dei Filius, propter nos misericor- dia factus est filius hominis, ut nos natura filii hominis, filii Dci pcr illum gratia fieremus. Manens quippe ille immutabilis, na- turam nostram in qua nos susciperet, suscepit a nobis; et tenax divinitatis suae, nostrae infirmitatis particeps factus est; ut nos in melius commutati, quod peccatores mortalesque sumus, eius itnmortalis et iusti [immortalitatis et iustitiaej participationc amittamus, et quod in natura nostra bonum fecit, impletum [impleti] summo bono in eius naturae bonitate servemus. Sicut enim per unum hominem peccantem in hoc tam grave malum devenimus : ita per unum hominem eundemque Deum iustifican- tem ad illud bonum tam sublime veniemus. Ncc quisquam se dcbet ab isto ad illum transisse confidere, nisi cum ibi fuerit, ubi tentatio nulla erit; nisi pacem tenuerit, quam belli huius, in quo caro concupiscit adversus spiritum et spiritus adversus carnem, multis et variis certaminibus quaerit. Hoc autcm bel- lum nunquam ullum esset, si natura humana per liberum arbi- trium in rectitudine, in qua facta est, perstitisset. Nunc vero quac pacem fclix cum Deo habcre noluit, secum pugnat infclix, et cum sit hoc malum [et hoc quoque cum malum sit] miserabi- le, melius est tamen quam priora vitae huius. Melius quippc confligitur cum vitfis, quam [cum] sine ulla conflictione domi- nantur. Melius est, inquam, bcllum cum spe aeternae pacis, quam sine ulla liberationis cogitatione captivitas. Cupimus quidcm ctiam hoc bello carcre, et ad capcsscndam ordinatissi- mam paccm , ubi firmissima stabilitatc potioribus inferiora sub- dantur, ignc divini amoris acccndimur. Scd si (quod absit) il- lius tanti boni spcs nulla csset, malle debuimus in huius confli- ctationil molcstia rcmancre, quam vitiis in nos dominationcm non cis rcsistcndo pcrmittcre.

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 317

C A P. XVI.

Sub quibus gratiae legibus omnes regeneratorum habeantur aetates.

Vcrum tanta est Dci miscricordia in vasa misericordiac quae praeparavit in gloriam, ut etiam prima hominis aetas, id cst, infantia quac sine ullo rcnisu subiacet carni, et secunda quae pucritia nuncupatur, ubi nondum ratio susccpit hanc pu- gnam, et fere sub omnibus vitiosis delectationibus iacet, quia licct iam fari valcat, et ideo infantiam transisse videatur, non- dum in ea est praecepti capax infirmitas mentis ; si sacramentu Mediatoris acceperit, etiamsi hanc in eis annis vitam finiat, translata scilicct a potcstate tcncbrarum in regnum Christi, non solum poenis non praeparetur aeternis, sed ne ulla quidem post mortem purgatoria tormenta patiatur. Sufficit cnim sola spiritalis regeneratio, nc post mortem obsit quod carnalis genc- ratio cum morte contraxit. Cum autem ventum fuerit ad acta- tem, quae praeceptum iam capit, ct subdi potest legis imperia, suscipiendum est bellum contra vitia, et gerendum acriter, ne ad damnabilia peccata perducat. Et si quidem nondum victo- riarum consuetudine roborata sunt, facilius vincuntur ct ce- dunt: si autem vincere atque imperarc consueverunt, laboriosa diflicultate superantur. Neque id fit veraciter atque sinceriter, nisi verac delectatione iustitiae: haec est autem in fide Chri- sti. Nam si lcx iubens adsit, et spiritus iuvans desit, per ipsam prohibitionem desiderio crescente atque vincente peccati, etiam reatus praevaricationis accedit. Nonnunquam sane apcrtissima vitia aliis vitiis vincuntur occultis, quae putantur esse virtutes, in quibus regnat superbia et quaedam sibi placendi altitudo ruino- sa. Tunc itaque victa vitia deputanda sunt, cum Dei amore vincuntur, quem nisi Deus ipse non donat, ncc aliter nisi per Mediatorem Dei et hominum hominem lesum Christum , qui fa- ctus est particeps mortalitatis nostrae, ut nos participes facerct divinitatis suae. Paucissimi autem sunt tantae felicitatis, ut ab ipsa ineunte adolesccntia nulla damnabilia peccata committant, vcl in flagitiis, vel in facinoribus, vcl in nefariae cuiusquam impictatis crrorc, sed magna spiritus largitatc opprimant; quid- quid [in] eis posset carnali dclectatione doininari. Plurimi vero praeccpto legis accepto, cum prius victi fuerint praevalentibus vitiis et praevaricatores eius cffecti, tunc ad gratiam confugiunt adiuvantcm, qua fiant et amarius pocnitendo, et vehementius pugnando, prius Deo subdita, atque ita carni praeposita mcnte victorcs. Quisquis igitur cupit pocnas evadere scmpiternas, nou solum baptizctur, vcrum etiam iustificetur in Christo, ac sic verc transcat a diabolo ad Christum. Purgatorias autcm poc-

318 DIVI AVRELII AVGVSTINl

nas nullas futuras opinetur, nisi ante illud ultinium tremcndum- quc iudicium. Nequaquam tamen negandum est, etiam ipsum aeternum ignem pro diversitate meritorum quamvis malorum aliis lcviorem, aliis futurum esse graviorem, sive ipsius vis at- quc ardor pro poena digna cuiusque varietur, sive ipse aequa- liter ardeat, sed non aequali molestia sentiatur.

C A P. XVII.

De his qui putajit , nullorum hominum yoenas in aeternum esse

mansuras.

Nunc iam cum misericordibus nostris agendum essc video, et pacifice disputandum, qui vel omnibus illis hominibus, quos iustissimus ludex dignos gehennae supplicio iudicabit, vel qui- busdam eorum nolunt credere poenam sempiternam futuram, sed post certi temporis metas pro cuiusque peccati quantitate longioris sive brevioris eos inde existimant liberandos. Qua in re miscricordior profecto fuit Origines , qui et ipsum diabolum atquc angelos eius post graviora pro meritis et diuturniora sup- plicia ex illis cruciatibus eruendos atque sociandos sanctis An- gelis credidit. Sed illum et propter hoc, ct propter alia nonnulla, et maxinic propter alternantessine cessationebeatitudinesetmi- scrias, ctstatutissaeculorum intervallis ab istis ad illas, atque ab illis ad istas itus ac reditus interminabiles, nonimmerito repro- bavit Ecclesia: quia ct hoc quod miscricors videbatur amisit, facicndo sanctis veras miserias quibus poenas luerent, et faisas bcatitudincs in quibus verum ac securum, hoc est, sine timore certum sempitcrni boni gaudium non haberent. Longe autcm alitcr istorum misericordia humano errat affectu, qui hominum illo iudicio damnatorum miserias temporales, omnium vcro qui vcl citius vel tardius libcrantur, aeternam felicitatem putant. Quac scntentia si propterea bona et vera quia misericors cst, tanto erit melior ct verior quanto misericordior fuerit. Exten- datur ergo ac profundatur fons huius miscricordiae usque ad damnatos angelos , saltcm post multa atque prolixa quantumli- bct saecula libcrandos. Cur usquc ad universam naturam ma- nat humanam , ct quum ad angelicam ventum fuerit, mox arc- scit ? Non audcnt tamcn se ultcrius miserando porrigere , ct ad libcrationcm ipsius quoquc diaboli pervenire. Verum si ali- quis audet, vincit nempe istos, ct tamcn tanto invcnitur crrarc (Irformius, ct contra rccta Dci vcrba pcrvcrsius, quanto sibi vidctur scntire clcmcntius.

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 319

C A P. X V I I l.

De his qui novissimo iudicio, propter intcrccssioncs sanctorumf nemi» neni hominum putant esse damnandum.

Sunt ctiam, quales in collocutionibus nostris ipsc sum cx» pcrtus, qni quum vcnerari vidcantur Scripturas sanctas, mori- bus improbandi sunt; et agendo causam suam, multo maiorcm quain isti miscricordiam Dco tribuunt erga humanum genus. Dicunt enim dc malis et intidelibus hominibus divinitus quidcm vcrum pracdictum esse, quod digni sunt poena: sed quum ad iudicium ventum fuerit, miscricordiam esse superaturam. Do- nabit enim cos, inquiunt, misericors Deus prccibus et intcrces- sionibus sanctorum suorum. Si enim orabant pro illis, quando eos patiebantur inimicos, quanto magis quando videbunt humi- lcs suppliccsque prostratos? Neque enim credendum est, aiunt, tunc amissuros sanctos viscera miscricordiae , quum fuerint plenissimae ac perfcctissimae sanctitatis,utqui tunc orabant pro inimicis suis, quando et ipsi sine peccato non crant, tunc non orcnt pro supplicibus suis, quando nullum coeperint haberc pcccatum. Aut vero Deus tunc eos non exaudiet tot et talcs tilios suos, quando in tanta eorum sanctitatc nullum invcniet orationis impedimentum? Testimonium vero Psalmi, etilli qui- dcm qui permittunt infideles atque impios homincs saltem longo tcmporc cruciari, et postca dc malis omnibus erui, sed magis isti pro se dicunt esse, ubi Icgitur: Numquid obliviscetur mi- sereri Deus , aut continebit in ira sua miserationes suas? lra eius est, inquiunt, ut omnes indigni beatitudine sempiterna, ipso iudicante puniantur supplicio scmpitcrno. Sedsi vel lon- gum, vel prorsus ullum essc permiserit, profecto ut possit hoc fieri, continebit in ira sua miserationes suas, quod cum Psal- mus dicit non esse facturum. Non cnim ait, Numquid diu continebit in ira sua miserationes suas? sed quod prorsus non contincbit, ostendit.

Sic ergo isti volunt iudicii Dei comminationem non essc mendaccm, quamvis sit neminem damnaturus, quemadmodum eius comminationem, qua dixit, eversurum se esse Ninivcm ci- vitatem, mendaccm non possumus dicere; et tamcn non fa- ctum cst, inquiunt, quod sine ulla conditione praedixit. Non cnim ait, Ninivc cvcrtetur, si non egerint pocnitcntiam, se- quc corrcxerint: sed hoc non addito praenuntiavit futuram cvcrsioncm illius civitatis. Quam comminationem proptcrea vcracem putant, quia hoc pracdixit Dcus quod vere digni erant pati, quamvis hoc non esset ipse facturus. Nam ct si poeni- tcntibus pcpcrcit, inquiunt, utiquc illos pocnitentiam non igno-

350 DIVI AVRELII AVGVSTINI

rabat acturos , et tamen absolute ac definite eorum cvcrsioncm futuram esse praedixit. Hoc ergo erat, inquiunt, in vcritate sevcritatis, quia id erant digni; sed in ratione miserationis non erat, quam non continuit in ira sua, ut ab ca poena suppli- cibus parccret, quam fuerat contumacibus comminatus. Si crgo tunc pepercit, aiunt, quando sanctum suum Prophetam fuerat parcendo contristaturus , quanto magis tunc miserabilius sup- plicantibus parcet, quando utparcat omnes sancti eius orabunt? Sed hoc quod ipsi suis cordibus suspicantur, ideo putant Scri- pturas tacuisse divinas, ut multi se corrigant, vel prolixarum vel aeternarum timore poenarum , et sint qui possint orare pro eis, qui se non correxcrint : ncc tamen opinantur omni modo id eloquia divina tacuisse. Nam quo pertinet, inquiunt, quod scriptum est: Quam multa multitudo dulcedinis tuae, Do- 7/iine, quam abscondisti metuentibus tel nisi ut intelligamus, proptcr timorem fuisse absconditam misericordiae divinae tam multam secretamque dulcedinem ? Addunt etiam propterca di- xisse Apostolum, Conclusit enim Deus omnes in infidelitate9 ut omnium misereatur9 quo significaret, quod ab illo nemo damnabitur. Nec isti tamen qui hoc sentiunt, hanc opinionem suam usque ad liberationem vel nullam damnationem diaboli atque angelorum eius extendunt. Ilumana quippe circa solos homincs moventur misericordia, et causam maxime agunt suam, per generalem in genus humanum quasi Dei miseratio- ncm impunitatcm falsam suis perditis moribus polliccntes: ac pcr hoc superabunt eos in praedicanda Dei misericordia , qui hanc impunitatem etiam principi daemonum et eius satellitibus polliccntur.

C A P. XIX.

Dc his qui impunilatem omnium peccatorum promittunt etiam haerc- ticis, propter participationem corporis Christi.

Itcm sunt alii, ab aeterno supplicio liberationem, nec ipsis saltcm omnibus hominibus promittentes, sed tantummodo Chri- sti baptismate ablutis, qui participes fiunt corporis eius, quo- modolibct vixerint, in quacunque haeresi vel impietate fuerint, proptcr illud quod ait Icsus: Hic est panis qui de coelo descen- dit , ut si quis ex ipso manducaverit , non moriatur. Ego sum panis vivus , qui de coelo descendi. Si quis manducaverit ex hoc pane, vivet in aeternum. Ab acterna ergo morte, inquiunt, neccsse cst istos crui, et ad vitam actcrnam quandoquc pcr- duci.

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 3,51

C A P. XX.

De his qui non omnihus, sed eis tantum qui apud calholicos sunt re-

nati, etiumsi postea in mulla crimi/ia erroresque proruperint ,in-

dulgcntiam pollicentur.

Itein sunt qui hoc nec omnibus habentibus baptismatis Chri- sti et eius corporis sacramentum, scd solis catholicis , quamvis malc viventibus polliccntur; quia non solo sacramento, scd re ipsa manducaverunt corpus Christi, in ipso eius corpore cou- stituti, dc quo dicit Apostolus, Vnus panis , unum coipus multi sumus : ut etiamsi postea in aliquam haeresim vel etiam in gen- tilium idololatriam lapsi fuerint, tantum quia in corpore Chri- sti, id est, in Ecclesia catholica sumserunt baptismuin Christi ct manducaverunt corpus Christi, non moriantur in aeternum, sed vitam quandoque consequantur aeternam ; atquc illa omnis impietas quanto maior fuerit, non eis valcat ad acternitatcm, sed ad diuturnitatem magnitudinemque poenarum.

C A P. XXI.

Dehis qui eos qui permanent in catholica fide , etiamsi pessime vixe- rint, et ob hoc uri meruerint, tamen propter fidei fundamentum sal-

vandos esse definiunt.

Sunt autem qui propter id quod scriptum cst, Qui perseve- raverit usque in finem, hic salvus erit : non nisi in Ecclesia catholica pcrseverantibus , quamvis in ea malc viventibus , hoc promittunt, per igncm videlicct salvandis mcrito fundamenti, de quo ait Apostolus: Fundamentum enim aliud nemo potest ponere, praeter id quod positum est9 quod est Christus Iesus. Si quis autem aedificat super fundamentum hoc aurum, ar- gentum, lapides pretiosos , ligna9 foenum, stipulamy unius- cuiusque opus manifestahitur. Dies enim Domini declarabit ; quoniam in igne revelabitur , et uniuscuiusque opus quale sit, probabit. Si cuius opus permanserit quod superaedificavit, mer- cedem accipiet. Si cuius opus autem arserit, damnum patietur : ipse autem salvus erit, sic tamen quasi per ignem. Dicunt crgo cuiuslibet vitae catholicum Christianum Christum habere in fundamento, quod fundamentum nulla haercsis habet a corporis eius unitate praecisa. Et ideo propter hoc fundamcntum, etiamsi malae vitae fuerit catholicus Christianus, velut qui superaedi- ficaverit ligna, foenum, stipulam, putant eum salvum lieri pcr ignem, id est, post poenas ignis illius liberari, quo ignc in ulti- mo iudicio punientur mali.

352 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XXII.

De his qui putant , ea crimina, quae inter eleemosynarum opera coni' mittuntur, ad damnationis iudicium non vocari.

Comperi etiam quosdam putare, eos tantummodo arsuros illius aeternitate supplicii, qui pro peccatis suis facere dignas eleemosynas negligunt, iuxta illud Apostoli Iacobi: Iudicium autem sine misericordia illi, qui nonfecit misericordiam. Qui ergo fecerit, inquiunt, quamvis mores in melius non mutaverit, sed inter ipsas suas eleemosynas nefarie ac nequiter vixerit, iu- dicium illi cum misericordia futurum est , ut aut nulla damna- tione plectatur, aut post aliquod tempus sive parvum, sivc pro- lixum, ab illa damnatione liberetur. Ideo ludicem ipsum vivo- rum atque mortuorum noluisse existimant aliud commemorare se essc dicturum, sive dextris quibus cst vitam daturus aeter- nam, sive sinistris quos aeterno supplicio est damnaturus, nisi eleemosynas sive factas, sive non factas. Ad hoc pertinero aiunt et in oratione Dominica quotidianam postulationem: Di- mitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Quisquis enim illi qui in eum peccavit, dimittit igno- scendo pcccatum, procul dubio eleemosynam facit. Quam rem Dominus sic ipse commendavit, ut diceret, Si enim dimiseritis peccata hominibus, dimittet vobis et Pater vester peccata ve- stra: si autem non dimiseritis hominibus, neque Pater vester qui in coelis est, dimittet vobis. Ergo et ad hoc genus eleemo- synarum pertinet quod ait Apostolus lacobus, iudicium futurum sine misericordia ei qui non fecit misericordiam. Nec dixit Dominus, inquiunt, magna vel parva; sed, Dimittet vobis Pa- ter vester peccata vestra, si et vos dimiseritis hominibus. Ac per hoc putant etiam eis qui perdite vixerint, donec claudant dicm vitae huius cxtremum, per hanc orationem, qualiacunquc et quantacunque fucrint, omnia quotidic peccata dimitti, sicut ipsa quotidie frequentatur oratio, si hoc tantummodo custodirc meminerint, ut quando ab eis veniam petunt, qui eos peccato qualicunquc laeserunt, ex corde dimittant. Quum ad haec omnia, Dco donante, respondero, libcr istc claudendus est.

C A P. XXIII.

Conlra opinionem eorum qui dicunt, nec diaboli, nec hominum malo- rum perpetua futura supplicia.

Ac primum quaeri oportet atquc cognosci, cur Ecclcsia fer- rc nequivcrit hominum disputationem , diabolo ctiam post ma- ximas ct diutnrnissimas poenas, purgationem vcl indulgcntiam pollicentem. Nequc cnim tot sancti ct sacris vctcribus ac novis

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 353

literis cruditi, mundationcm ct rcgni coclorum bcatitudincm post qualiacunque ct quantacunquc supplicia, qualibuscunque ct quantiscunquc angelis inviderunt: scd potius vidcrunt divi- nam vacuari vcl infirmari non possc sententiam, quam se Do- minus pracnuntiavit in iudicio prolaturum atquc dicturum, Dis- ccdite a me maledicti in ignem aeternum, qui paratus est dia<- bolo et angelis eius. Sic quippc ostendit aetcrno igne diabolum ct angclos cius arsuros. Et quod scriptum cst in Apocalypsi: Diabolus qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sul- pliuris, quo et bestia et pseudopropheta; et cruciabuntur die ac nocte in saecula saeculorum. Quod ibi dictum est aeternum, hic dictum cst in saecula saeculorum : quibus verbis nihil Scri- ptura divina signiiicare consucvit, nisi quod finem non habet temporis. Quamobrem prorsus ncc alia causa, ncc iustior atque manifcstior invcniripotest, cur vcrissiinapictate teneatur fixum et immobilc, nullum regressum ad iustitiam vitamque sancto- rum diabolum ct angclos eius habituros, nisi quia Scriptura, quac ncmincm fallit, dicit cis Dcum non pepcrcisse, et sic ab illo esse intcrim pracdamnatos , ut carccribus caliginis infeii [infcrni] retrusi tradcrentur scrvandi, atque ultimo iudicio pu- nicndi, quando eos aetcrnus ignis accipiet, ubi cruciabuntur in saccula sacculorum. Quod si ita est, quomodo ab huius aetcrni- tate poenae, vel universi, vel quidam homines post quantumli- bct temporis subtrahentur, ac non statim enervabitur fides, qua crcditur scmpiternum daemonum futurum esse supplicium? Si enim quibus dicetur, Discedite a me maledicti in ignem aeter- num, qui paratus est diabolo et angelis eius, vel universi vel aliqui eorum non scmper ibi erunt; quid causac cst cur diabo- lus ct angeli eius sempcr ibi futuri csse crcdantur? An forte Dci sententia, quae in malos et angclos ct homines proferetur, iu angelos vera erit, in homincs falsa? Ita plane hoc crit, si non quod Deus dixit, sed quod suspicantur homines plus vale- bit. Quod ficri quia non potcst, non argumcntari adversus Deum, sed divino potius, dum tempus est, debcnt parere prae- cepto, qui sempiterno cupiunt carere supplicio. Deinde quale est aetcrnum supplicium pro ignc diuturni temporis [non] exi- stimare, et vitam aetcrnam crederc sine fine, cum Christus codem ipso loco, in una eadenique sentcntia dixerit utrumque complcxus, Sic ibunt isti in supplicium aeternum, iusti autem in vitam aeternam? Si utrumque aetcrnum, profecto aut utrum- que cum fine diuturnum, aut utrumque sine pcrpetuum debct intelligi. Pari cnim relata sunt, hinc suppliciurn actcrnum, inde vita acterna. Diccre autem in hoc uno eodcmquc sensu, Vita //. Z

354 DIVI AVRELII AVGVSTINI

actcrna sinc fine erit, supplicium aeternum finem habebit, mul- tum absurdum est. Vndc, quia vita aetcrna sanctorum sinc fine erit, supplicium quoque aetcrnum quibus crit, finem procul du- bio non habebit.

C A P. XXIV.

Contra eorum sensum, qui in iudicio Dei omnibus reis propter sancto- rum preces putant esse parcendum.

Hoc autem et adversus eos valet, qui suas agentes causas contra Dei venire verba, vclut misericordia maiore conantur; ut ideo videlicet vera sint, quia ea quae dixit homines esse pas- suros, pati digni sunt, non quia passuri sunt. Donabit cnim eos, inquiunt, precibus sanctorum suorum, etiam tunc tanto magis orantium pro inimicis suis, quanto sunt utiquc sanctio- rcs, eorumque eflicacior est oratio, et exauditione Dei dignior, iam nullum habentium omnino peccatum. Cur ergo cadem per- fectissima sanctitate, ct cuncta impetrare valentibus mundissi- mis et misericordissimis prccibus , ctiam pro angelis non ora- bunt, quibus paratus est ignis aeternus , ut Deus sententiam suam mitiget, et reflectat in melius, eosque ab illo igne faciat alicnos? An erit forsitan quisquam, qui et hoc futurum essc praesumat, aflirmans etiam sanctos Angelos simul cum sanctis hominibus, qui tunc aequales erunt Angclis Dei , pro damnan- dis et hominibus oraturos, ut misericordia non patiantur, quod veritate merentur pati? Quod nemo sanae fidei dixit, nemo di- cturus cst. Alioqui nulla causa est, cur non ctiam nunc pro dia- bolo et angelis eius oret Ecclcsia, quam Magistcr Deus pro ini- micis suis iussit orare. Haec igitur causa, qua fit ut nunc Ec- clesia non oret pro malis angelis, quos suos csse novit inimicos, eadem ipsa causa est, qua fiet ut in illo tunc iudicio ctiam pro hominibus aeterno igne cruciandis, quamvis perfecta sit sancti- tatc, non oret. Nunc enim propterea pro cis orat, quos in gc- nere humano habet inimicos, quia tempus est poenitentiae fru- ctuosae. Nam quid maxime pro eis orat, nisi ut det illis Deus, sicut dicit Apostolus, poenitentiam, et resipiscant de diaboli la- queis, a quo captivi tenentur secundum ipsius voluntatefti? De- nique si de aliquibus ita certa esset, ut qui sint illi, etiam nos- set, qui licct adhuc in hac vita sint constituti, tamcn pracdcsti- nati sunt in aeternum ignem ire cum diabolo; tam pro eis non orarct, quam ncc pro ipso. Scd quia dc nullo certa est, orat pro omnibus duntaxat hominibus inimicis suis in hoc corporc constitutis: nec tamen pro omnibus cxauditur. Pro his cnim solis exauditur, qui etsi adversantur Ecclcsiae, ita tamen sunt pracdestinati, ut pro eis exaudiatur Ecclcsia, et tilii cfliciantur

DE CLVITATE DEI LIB„ XXI. 355

Ecclcsiae. Si qui autcm usque ad mortem habcbunt cor impoe- nitens, ncc cx inimicis convcrtentur in iilios, numquid iam pro eis, id est, pro talium defunctorum spiritibus orat Ecclcsia? Quia ita, nisi quia iam in parte diaboli computatur, qui, dum csset in corpore, non est translatus ad Christum?

Eadem itaque causa est, cur non oretur tunc pro hominibus aeterno ignc punicndis, quae causa est, ut neque nunc, ncque tunc oretur pro angclis malis : quae itidem causa est, ut quam- vis pro hominibus, [nunc vivis oretur, etiam malis] tamen iam nec nunc orctur pro infidelibus impiisque defunctis. Nam pro dcfunctis quibusdam, vcl ipsius Ecclcsiae, vel quorundam pio- rum exauditur oratio : scd pro his quorum in Christo regencra- torum nec usque adeo vita in corpore male gesta est, ut tali miscricordia iudicentur digni non esse, nec usque adeo benc, ut talcm misericordiam rcperiantur necessariam non habere. Sicut etiam facta resurrectione mortuorum non decrunt quibus postpocnas, quas patiuntur spiritus mortuorum, impertiatur jniscricordia, ut in igncm non mittantur aeternum. Neque enim de quibusdam veraciter diceretur, quod non eis rcmittatur nc- quc in hoc sacculo, ncque in futuro, nisi csscnt quibus, etsi noji in isto, tamcn rcmittctur in futuro. Scd cum dictum fuerit a ludicc vivorum atquc mortuorum, Venite benedieti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundii ct aliis c contrario, Discedite a me maledicti in ignem aeter- num, qui paratus est diabolo, et angelis eius: et, Ibunt isti in supplicium aeternum, iusti autem in vitam aeternam: nimiae pracsumtionis cst diccre, cuiquam eorum aeternum supplicium non futurum , quos Dcus ituros in supplicium dixit aeternum, ct per huius pracsumtionis persuasioncm facere, ut de ipsa quo- quc vita vel dcsperetur vcl dubitctur aetcrna.

Ncmoitaque sic intelligat Psalmum canentem, Numquid obli- visce turmisereri Dcus, aut continebit in ira sua miserationes suas? ut opinetur dc hominibus bonis vcram, dc malis falsam, aut de bonis hominibus et malis angclis veram, de malis autem homini- bus falsam Dei cssc scntentiam. Hoc enim quod ait Psalmus, ad vasa miscricordiae pcrtinet , ct ad filios promissionis , quorum erat unus etiam ipse Propheta, qui cum dixisset, Numquid obli- viscetur misereri Deus, aut continebit in ira sua miserationes suas? continuo subiecit, Et dixi, Nunc coepi, haec est immuta- tio dexterae Excelsi. Exposuit profecto quid dixerit, Numquid continebit in ira sua miserationes suas? Ira enim Dci est etiam ista vita mortalis, ubi homo vanitati simiiis factus est, et dies eius velut umbra praetcreunt. In qua tamen ira non oblivisci-

Z2

35G DIVI AVRELII AVGVSTINI

tur misereri Dcus, faciendo solem suum oriri super bonos et malos. et plucndo supcr iustos et iniustos; ac sic non continct in ira sua miserationes suas: maximequc in eo quod expressit nic Psalmus, diccndo, Nunc coepi, haec est immulatio dexlerae Excehi: quoniam in hac ipsa eorum aerumnosissima vita, quae ira Dci est, vasa misericordiae mutat in melius, quamvis adhuc in huius corruptionis miseria maneat ira cius, quia nec in ipsa ira sua continet miserationes suas. Cum ergo isto modo com- pleatur divini illius Cantici veritas, non cst eam necesse ctiam illic intelligi, ubi non pertincntes ad Civitatem Dei sempiterno supplicio punientur. Scd quibus placet istam sentcntiam usquc ad illa impiorum tormenta protendcrc, saltem sic intelligant, ut manente in eis iraDei, quae in aeterno est praenuntiata suppli- cio, non contineat Deus in hac ira sua miserationes suas, et fa- ciat eos non tanta quanta digni sunt poenarum atrocitate cru- ciari; non ut eas poenas vel nunquam subeant, vel aliquando finiant, sed uteas mitiores quam merita sunt eorum levioresque patiantur. Sic enim et ira Dei manebit, et in ipsa ira sua mise- rationes suas non continebit. Quod quidem non ideo confirmo, quoniam non resisto.

Caeterum eos qui putant minaciter potius quam veraciter 4ictum, Discedite a me maledicti in ignem aeternum, et, Ibunt isti in supplicium aeternum, et, Cruciabuntur in saecula saecu- lorum^ et, Vermis eorum non morietur, et ignis non exstingue- tur, et cactera huiusmodi, non tam ego, quam ipsa Scriptura di- vina planissime atque plenissime redarguit ac refellit. Ninivitae quippe in hac vita egcrunt poenitentiam; et ideo fructuosam, velut in hoc agro scminantes, et quo Dcus voluit cum lacrymis seminari, quod postea cum laetitia meteretur: et tamen quis negabit, quod Dominus praedixit, in eis fuisse completum, nisi parum advertat, quemadmodum peccatores Deus non solum iratus, vcrum etiam miseratus evertat? Evertuntur enim pec- catorcs duobus modis, aut sicut Sodomitae, ut pro pcccatis suis ipsi homincs puniantur, aut sicut Ninivitac, ut ipsa hominum peccata pocnitcndo dcstruantur. Factum cst crgo quod praedixit Deus: evcrsa cst Ninivc quae mala erat, et bona acdificata est quae crat. Stantibus enim mocnibus atquc domibus, eversa est civitas in perditis moribus. Ac sic quamvis Prophcta fucrit con- tristatus, quia non cst factum quod illi homincs timucrunt illo prophctante venturum: factum est tamcn quod fucrat Dco prac- scicnte pracdictum; quoniam noverat qui praedixit, quomodo in melius essct implcndum.

Vt autcm noverint isti in perversum miscricordcs quo per-

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 357

tineat quod scriptum est: Quam multa multitudo dulcedinis tuae, Domine, quam abscondisti timentibus te? legant quod se- quitur, perfecisti autem speranlibus in te. Quid est cnim, Ab- sco?idisti timentibus, perfecisti sperantibus , nisi quia illis qui tiinore pocnarum suam volunt iustitiam constituere quae in lc- ge est, non cst iustitia Dci dulcis, quia nesciunt eam? Non enim gustavcrunt eam. In sc namquc spcrant, non in ipso: et ideo eis absconditur multitudo dulcedinis Dei; quoniam timent quidem Dcum, scd illo timore servili, qui non est in caritate, quia pcrfccta caritas foras mittit timorem. Ideo spcrantibus in eum perficit dulccdinem suam, inspirando eis caritatcm suam, ut timore casto, non qucm caritas foras mittit, sed permanentc in saeculum sacculi, cum gloriantur, in Domino glorientur. lu- stitia quippe Dei Chrrstus cst, quifactus est nobis, sicut dicit Apostolus, sapientia a Deo, et iustitia, et sanctificatio, et re- demtio: ut quemadmodum scriptum est, Qui gloriatur, in Do- mino glorietur. Hanc Dei iustitiam, quam donat gratia sine meritis, nesciunt illi qui suam iustitiam volunt constituere, ct idco lustitiae Dei, quod Christus cst, non sunt subiecti. In qua iustitia est multa multitudo dulcedinis Dei propter quam dici- tur in Psalmo, Gustate, et videte quam dulcis est Dominus. Et hanc quidem in pcregrinationc gustantes, non ad satietatem su- nientes, esurimus eam potius ac sitimus, ut ea postea sature- mur, cum videbimus eum sicuti cst, et implebitur quod scri- ptum est, Saturabor, cum manifestabitur gloria tua. Ita perficit Christus multam multitudinem dulcedinis suae sperantibus in cum. Porro autem si eam, quam illi putant, dulcedinem suam Deus abscondit timcntibus cum, qua [quia] non est impios damnaturus, ut hoc nescientes ct damnari timentes recte vi- vant, ac sic possint csse qui orent pro non recte viventibus; quomodo eam perficit sperantibus in cum, quando quidem, sic- ut somniant, per hanc dulccdincm non damnaturus cst eos, qui non sperant in cuni? "Illa igitur cius dulcedo quaeratur, quam perficit sperantibus in eum, non quam perficere putatur con- tcmnentibus ct blasphemantibus eum. Frustra itaque homo post hoc corpus inquirit, quod in hoc corpore sibi comparare negle- xit [Frustra itaquc homopositus in hoc corpore, occultorum iu- diciorum Dei sibi notitiam arrogare praesumitj.

Illud quoque Apostolicum , Conclusit enim Deus omnes in infidelitate, ut omnium misereatur j non ideo dictum cst, quod nemincm sit damnaturus: sed superius apparet unde sit dictum. Nam quuin dc Iudacis postea credituris Apostolus loqueretur ad CJcntes, ad quas utique iam credentcs conscribebat epistolas :

358 DIVI AVRELII AVGVSTINI

Sicut enim vos, inquit, aliquando non credidistis Deo, nunc au tem misericordiam consecuti estis \in\ illorum incredulitate : sic et hi nunc non crediderunt in vestra misericordia, ut et ipsi mi- sericordiam consequantur. Deinde subiecit, unde isti sibi er- rando blandiuntur, atque ait : Conclusit enim Deus omnes in in- fidelitate, ut omnium misereatur. Quos omnes , nisi de quibus loquebatur, tanquam dicens, ct vos et illos ? Dcus crgo ct Gcn- tiles etludacos, quos praescivit et praedestinavit conformcs [iieri] iniaginis Filii sui, omnes in inlidelitatc conclusit: ut de amaritudine inlidelitatis suae poenitendo confusi, et ad dulcc- dinem misericordiae Dei credendo conversi, clamarent illud in Psalmo, Quam multa multitudo dulcedinis tuae, Domine, quam abscondisti timentibus te, perfecisti autern sperantibus, non in se, sed in tel Omnium itaque miscretur vasorum misericor- diae. Quid est, omnium? Et eorum scilicet quos ex Gentibus, ct eorum quos ex Iudaeis praedestinavit, vocavit, iustificavit, glorificavit ; non omnium hominum, sed istorum omnium nemi- nem damnaturus.

C A P. XXV.

An hi qui inter haereticos baptizati sunt, et deteriores postea male vi-

vendo facti sunt, vel hi qui apud catholicos renati ad haereses aut

schismata transierunt , vel hi qui a catholicis apud quos renati sunt

non recedentes criminose vivere perstiterunt, possint privilegio

sacramentorum remissionem aeterni sperare supplicii.

Scd iam respondeamus etiam illis, qui non solum diabolo ct angclis eius, sicut ncc isti, sed ne ipsis quidem omnibus homi- nibus liberationcm ab aeterno igne promittunt; verum cis tan- tum qui Christi baptismatc abluti et corporis eius et sanguinis participcs facti sunt, quomodolibct vixerint, in quacunque hae- rcsi vel impietate fuerint. Sed contradicit cis Apostolus, di- cens: Manifesta autem sunt opera carnis, quae sunt fornica- tio, immunditia, luxuria, idolorum servitus, venefcia, inimici- tiae, contentioneS) aemulationes, ani?nositates, dissensiones, haereses, invidiae, ebrietates, comessationes, et his similia : quae praedico vobis, sicut praedixi, quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt. Hacc profccto Apostolica falsa cst scntentia, si talcs post quantalibct tcmpora liberati regnum Dci possidcbunt. Sed quoniam falsa non est,profectorcgnum Dci non possidcbunt. Et si in rcgni Dci posscssione nunquam erunt, aetcrno suppliciotcncbuntur: quoniam non cst locus mcdius, ubi non sit in supplicio, qui illo non fucrit constitutus in rcgno.

Quamobrcm quod ait Dominus lesus: Hic est panis, qui de coelo descendit, ut si quis ex ipso manducaverit, non morietur i

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 359

Ego su?n panis vivus, qui de coelo descendi; si quis manduca- verit e.v hoc pane, vivet in aelemum, quomodo sit accipiendum, iuerito quaeritur. Et ab istis quidem quibus nunc respondemus, liunc intcllcctum aufcrunt illi quibus deinde respondendumest: lii sunt autcm qui hanc liberationem, nec omnibus liabentibus sacramcntum baptismatis et corporis Cbristi, sed solis catholi- cis, quamvis male viventibus, pollicentur: qui non solo, inqui- unt, sacramcnto, sed re ipsa manducaverunt corpus Christi, in ipso scilicct cius corpore constituti: dc quo corporc ait Aposto- lus: Ynus panis, unum corpus multi sumus. Qui ergo est in cius corporis unitate, id est, in Christianorum compage mcm- brorum, cuius corporis sacramentum iideies communicantes dc altari sumcre consucvcrunt, ipse vere dicendus est manducare corpus Christi, et bibere sanguincm Christi. Ac per hoc haere- tici et schismatici ab huius unitate corporis separati possunt idem percipcre sacramentum, scd non sibi utile, imo vero etiam noxium, quo iudicentur gravius, quam vel tardius liberentur, Non sunt enim in co vinculo pacis, quod illo exprimitur sacra- mento.

Scd rursus etiam isti qui recte intelligunt, non diccndum csse cum manducare corpus Christi, qui in corpore non est Christi, non recte promittunt eis qui vel in haeresim^ vel etiam in gentilium superstitioncm, ex illius corporis unitate labuntur, liberationcm quandoque ab aeterni igne supplicii. Priinum, quia debcnt attendere, quam sit intolerabile atque a sana doctrina nimis dcvium, ut multi ac penc omnes, qui haereses impias con- diderunt excuntes de catholica Ecclesia, et facti sunt haeresiar- chac, meliores habcant causas, quam hi qui nunquam fuerunt catholici, cum in eorum laqueos incidisscnt; si illos haeresiar- cbas hoc facit liberari a supplicio scmpiterno, quod in catholica Kcclesia baptizati sunt, et sacramentum corporis Christi in vero Cbristi corpore primitus acceperunt: cum peior utique sit de- sertor fidei ct ex desertorc oppugnator eius effcctus, quam ille qui non deseruit quam nunquam tenuit. Deinde quia et his oc- currit Apostolus cadem verba proferens, et enumeratis illis car- nis opcribus cadem veritatc praedicens: Quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt.

Vnde ncc illi in perditis et damnabilibus moribus debent esse securi, qui usque in finem quidem velut in communione Ecclesiac catholicae perseverant, intuentes quod dictum cst, Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit; et per vitae iniquitatcm, ipsam vitac iustitiam, quod eis Christus est, dese- runt, sive fornicando, sivc alias immunditias flagitiorum, quas

300 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ncc Apostolus exprimcre voluit, in suo corporc perpetrando, sive turpitudine luxuriae diftluendo, sive aliquid aliud corum agendo de quibus ait, Quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt. Ac pcr hoc quicunque agunt talia, nisi in sem- piterno supplicio non erunt, quia in Dei regno esse non potue- runt. In his enim perseverando usque in huius vitae finem, non utique dicendi sunt in Christo perseverasse usque in finem: quia in Christo perseverare, est in eius fidc perseverare. Quae fides, ut eam definit idem Apostolus, per dilectionem operatur Dilectio autem, sicut ipse alibi dicit, malum non operatur. Ncc isti ergo dicendi sunt manducare corpus Christi; quoniam ncc in membris computandi sunt Christi. Vt enim alia taccam, non possunt simul esse et membra Christi, et membra meretricis. Denique ipse dicens, Qui manducat carnem meam, et bibit sanguinem meum, in me manet, et ego in eo; ostendit quid sit non sacramento tenus, sed revera corpus Christi manducare, et eius sanguinem bibcre: hoc est cnim in Christo manere, ut in illo maneat ct Christus. Sic eniin hoc dixit, tanquam diccrct, Qui non in me manet, ct in quo ego non maneo, non se dicat aut cxistimet manducare corpus meum, aut bibere sanguinem meum. Non itaque manent in Christo, qui non sunt membra eius. Non sunt autem membra Christi, qui se faciunt membra meretricis, nisi malum illud poenitendo esse destiterint, et ad hoc bonum reconciliatione redierint.

C A P. XXVI.

Qnid sil in fundamento habere Christum, et quibus spondeatur salu» quasi per ignis usturam.

Sed habent, inquiunt, Christiani catholici in fundamento Christum, a cuius unitate non recesscrunt, tametsi huic funda- mcnto supcraedificaverunt quamlibet pessimam vitam, vclut li- gna, focnum, stipulam: recta itaque fides [cst], pcr quam Chri- stus est fundamentum, quamvis cum damno, quoniam illa quac supcraedificata sunt exurentur, tamen potcrit cos quandoquc ab illius ignis pcrpetuitate salvare. Respondcat eis brcvitcr Apostolus lacobus: Si quis dicat sefidem habere, opera autem non habeaty numquid poterit fides salvare eum? Et quis est, inquiunt, de quo dicit Apostolus Paulus: Ipse autem salvus erit , sic tamen quasi per ignem? Simul quis iste sit, inquira- inus: hunc tamen non esse, ccrtissimum cst, nc duoruin Apo- stolorum sentcntias mittamus in rixam, si unus dicit, Etiamsi mala opera quis habucrit, salvabit cum fidcs pcr igncm; alius autcm, Si opera non habcat, numquid potcrit fidcs salvarc euin?

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 3G1

Invcnimus ergo quir possit salvari per igncm, si prius in- venerimus quid sit haberc in fundamcnto Christum. Quod ut de ipsa similitudine quantocius advertamus: Nihil in aedificio pracponitur fundauiento : quisquis itaque sic habet in corde Christum, ut ei tcrrcna ct temporalia, nec ea quae licita sunt atque conccssa pracponat, fundamentuinhabet Christum. Si au- tem pracponit, ctsi vidcatur habcre fidcm Christi, non est ta- men in eo fundamentum Christus, eui talia pracponuntur : quanto magis, si salutaria praecepta contemnens committat il- licita, non pracposuisse Christum, sed postposuisse convin- citur, qucm posthabuit imperanteni sive concedentcm , dum contra cius iinpcrata sive conccssa suam pcr flagitia delegit cxplerc libidinem? Si quis itaque Christianus diligit mere- triceni, eiquc adhaerens unuin corpus efficitur, iam in funda- mento non habet Christum. Si quis autem diligit uxorem suam, si secundum Christum, quis ei dubitet in fundamcnto esse Christum? Si vero secundum hoc saeculum, si carnaliter, si in morbo concupiscentiarum, sicut et gentes quae ignorantDeum, ctiam hoc sccundum veniam concedit Apostolus, imo per Apo- stolum Christus. Potest ergo et iste habere in fundamento Chri- stum. Si enim ei nihil talis affectionis voluptatisque praepo- nat, quamvis superaedificet ligna, foenum, stipulam, Christus est fundamentum , propter hoc salvus erit per ignem. Delicias quippe huiusmodi amoresque terrenos, propter coniugalem qui- dem copulam non damnabiles, tribulationis ignis exuret: ad quem ignem pertinent et orbitatcs , et quaecunque calamitates quae auferunt haec. Ac per hoc ei qui aedificavit , crit aedifi- catio ista damnosa: quia non habebit quod superaedificavit , et eorum amissione cruciabitur, quibus fruendo utique laetabatur. Sed pcr hunc igncm salvus erit merito fundamenti, quia et si utrum id, an Christum habere mallet, a persecutore proponere- tur, illud Christo non praeponerctur. Vide in Apostoli verbis hominem acdificantem supcr fundamentum [hoc], aurum, ar- gentum, lapidcs prctiosos: Qui sinc uxore est, inquit, cogitat quae sunt Dei, quomodo placeat Deo. Vide alium aedificantem ligna, foenum, stipulam: Qui autem matrimonio iunctus esl, inquit, cogitat quae sunt mundi, quomodo placeat uxori. Vnius- ruiusque opus [quale sit~\ , manifestabitur : dies enim [Domini\ declarabit ; dies utique tribulationis : quoniam in igne, inquit, revelabitur. Eandemque tribulationem ignem vocat, sicut alibi legitur: Vasa figuli probat fornax , et homines iustos tentatio tribulationis. Et, Vniuscuiusque opus quale sit, ignis probabit. Si cuius opus permanserit , (pcnnanct cnim quod quisque co-

3(52 DIVI AVRELII AVGVSTINI

gitat quae sunt Dei, quomodo placeat Dco,) quod superaedifi- cavit, mercedem accipiet: id est, unde cogitavit, hoc sumet Si cuius autem opus arserit , damnum patietur : quoniam quod dilexerat, non habebit. Ipse autem salvus erit; quia nulla eum tribulatio ab illius fundamenti stabilitate movit : sic tamen quasi per ignem. Quod enim sine illiciente amore non habuit, sine urente dolore non perdit. Ecce, quantum mihi videtur, inventus est ignis, qui nullum eorum damnet, sed unum ditct, alterum damnificet, ambos probet.

Si autem ignem illum isto loco voluerimus accipere, de quo Dominus dicet sinistris, Discedite a me maledicti in ignem ae- ternum: ut in eis etiam isti esse credantur, qui aedificant su- per fundamentum ligna, foenum, stipulam, eosque ex illo igne post tempus pro malis meritis impertitum liberet boni meritum fundamenti: quid arbitrabimur dextros quibus dicetur, Venite benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum, nisi eos qui aedificaverunt super fundamentum aurum , argentum, lapides pretiosos? Sed in illum ignem, de quo dictum cst, sic tamen quasi per ignem, si hoc modo est intelligendus, utrique mittendi sunt, et dextri scilicet , et sinistri. Illo quippe igne utrique probandi sunt, de quo dictum est: Dies enim Domini declarabit, quoniam in igne revelabitur , et uniuscuiusque opus quale sit, ignis probabit. Si ergo utrumque probabit ignis, ut si cuius opus permanserit, id est, non fuerit igne consum- tum, quod superaedificavit, mercedem accipiat; si cuius autem opus arscrit, damnum patiatur: profecto non est ipse aeternus ille ignis. In illum cnim soli sinistri novissima et pcrpetua damnationc mittentur, istc autem dextros probat. Sed alios corum sic probat, ut aedificium quod supcr Christum fundamen- tum ab eis invcnerit esse constructum, non cxurat atque con- sumat; alios autem aliter, id cst, ut quod supcraedificaverunt, ardcat, damnumque inde patiantur; salvi fiant autem, quoniam Christum in fundamento stabilitcr positum praecellenti caritate tcnuerunt. Si autcm salvi ficnt, profecto et ad dcxteram sta- bunt, et cum cacteris audient, Venite benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum: non ad sinistram, ubi illi erunt, qui salvi non erunt, et ideo audient, Discedite a me ma- ledicti in ignem aeternum. Nemo quippe ab illo igne salvabi- tur, quia in supplicium aetcrnum ibunt illi omncs, ubi vcrmis corum non morictur, ct ignis non cxstinguetur, quo cruciabuu- tur die ac noctc in saccula sacculorum.

Post istius sane corporis mortcm, doncc ad illum vcniatur, qui post rcsurrcctioncm corporum futurus est damnationis ct

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 303

rcmunerationis ultimus dics, si hoc tcmporis intervallo spiritus defunctorum ciusmodi igncm dieuntur perpeti, quem non sen- tiant illi qui non habucrunt tales mores ct amorcs in huius cor- poris vita, ut corum ligna, ct focnum, ct stipula consumatur; alii vero sentiant qui ciusmodi secum acdificia portaverunt, si- ve ibi tantum, sive et hic et ibi, sive idco hic ut non ibi, sae- cularia, quamvis a damnationc venialia concremantem ignem transitoriac tribulationis inveniant, non rcdarguo , quia forsi- tan verum est. Potcst quippc ad istam tribulationcm pcrtincre etiam ipsa mors carnis, quae de peccati primi perpetratione eoncepta est, ut sccundum cuiusque aedificium tempus quod cam scquitur ab unoquoquc sentiatur. Persecutiones quoque quibus Martyrcs coronati sunt, [ct secundum cuiusque aedifi- eium temporc suo ab unoquoque suscepta. Possunt et pcrsecu- tiones Ecclesiac, quibus martyres coronati sunt,] et quas pa- tiuntur quicunque Christiani , probant utraque aedificia vclut ignis, ct alia consumunt cum ipsis aedificatoribus, si Christum in cis non inveniunt fundamentum ; alia sine ipsis, si invcniunt, quia licet cum damno salvi crunt ipsi: alia vcro non consumunt, quia talia rcperiunt quae maneant in aeternum [quia licet cum damno salvi erunt: ipsi non consumentur, propter Christi vide- licet meritum in fundamcntum reperti, qui manetin acternum]. Erit etiam in fine saeculi tribulatio tempore Antichristi, qualis nunquam antca fuit. Quam multa erunt tunc aedificia, sive aurea, sive foenea super optimum fundamentum, quod CstChri- stuslesus, ut ignis ille probet utraque, et de aliis gaudium, de aliis infcrat damnum; neutros tamcn pcrdat in quibus haec inveniet, propter stabile fundamentum. Quicunque autem, non dico uxorcm, cuius etiam commixtione carnis ad carnalem uri- tur voluptatem, sed ipsa quae ab huiusmodi delectationibus alicna sunt nomina pietatis, humano more carnaliter diligcndo, Christo anteponit, non eum habet in fundamento; et ideo non per ignem salvus erit, sed salvus non erit, quia esse cum Sal- vatore non poterit, qui de hac rc apertissime loquens ait, Qui amat patrem aut matrem plus quam me, non est me dignus : et qui amat filium aut filiam super me, non est me dignus. Ve- rum qui has necessitudines sic amat carnaliter, ut tamen eas Christo Domino non praeponat, malitque ipsis carerc quam Christo, si ad hunc fuerit articulum tentationis adductus, per ignem salvus erit: quia ex earum amissionc tantum neccsse cst urat dolor, quantum haeserat amor. Porro qui patrcm, ma- trem, filios, filias secundum Christumdilexerit, ut ad eius re- gnum obtinendum eiquc cohacrendumillis consulat, velhocin eis

364 DIVI AVRELII AVGVSTINI

diligat, quod menibra suntChristi, absit ut ista dilectio reperia- tur in lignis, foeno et stipula consumenda, sed prorsus acdificio aureo, argenteo, gemmeo deputabitur. Quomodoautempotesteos plus amare quamChristum, quos amat utique propterChristum?

C A P. X X V 1 1.

Contra eorum persuasionem, qui putant sibi non obfutura peccata, in quibus, cum eleemosynas facerent, perstiterunt.

Restat eis respondcre qui dicunt, aeterno igne illos tantum- modo arsuros, qui pro peccatis suis faccre dignas eleemosynas negligunt, propter illud quod ait Apostolus Iacobus: Iudicium autem sine misericordia illi qui non fecit misericordiam. Qui ergo fecit, inquiunt, quamvis non correxerit perditos mores, sed nefarie ac nequiter inter ipsas suas eleemosynas vixerit, quum miscricordia illi futurum est iudicium, ut aut non damne- tur omnino, aut post aliquod tempus a damnatione novissima liberetur. Nec ob aliud cxistimant Christum de solo dilectu at- quc ncglectu cleemosynarum discretionem inter dcxteros et si- nistros esse facturum, quorum alios in regnum, alios in suppli- cium mittat aeternum. Vt autcm quotidiana sibi opinentur, quae facere omnino non cessant, qualiacunque ct quantacun- quesint, per eleemosynas dimitti posse peccata , orationeni quam docuit ipse Dominus, ct suffragatricem sibi adhibere co- nantur, ct tcstcm. Sicut enim nullus est, inquiunt, dies, quo a Christianis haec oratio non dicatur: ita nullum cst quotidia- num qualecunque peccatum, quod per illam non dimittatur, quum dicimus, Dimitte nobis debita nostra: si quod sequitur facere curemus , sicut et nos dimittimus debitoribus nostris Non enim ait Dominus, inquiunt, Si dimiseritis peccata homi- nibus, dimittet vobis Pater vester quotidiana parva peccata vc-- stra; sed, dimittet vobis, inquit, peccata vestra. Qualiacunque ergo vcl quantacunque sint, ctiamsi quotidie perpetrentur, nec ab cis vita discedant [discedat] in melius commutata, per elcc- mosynam vcniae non negatae [venia non negata] rcmitti sibi possc praesumunt.

Scd bcne, quod isti dignas pro peccatis commonent clcemo- synas csse faciendas: quoniam si dicerent, qualescunquc elce- mosynas pro peccatis ct quotidianis ct magnis ct quantacunque scclcrum consuctudine inisericordiain posse impetrarc divinam, ut ca quotidiana rcmissio sequerctur, vidercnt rem se diccre absurdam atque ridiculam. Sic enim cogerentur fatcri ficri possc, ut opulcntissimus homo deccm nummulis diurnis in elee- mosynas impcnsis, homicidia, ct adulteria, ct nefaria quaequc facta rcdimcrct. Quod si absurdissimum ct insanissimum cst

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 365

dlccrc: profccto si quacratur, quae dignac sint pro peccatls cleemosynae, de quibus ctiam Christi praccursor illc dicebat, Facite ergo fructus dignos poenitentiae: procul dubio non in- venientur eas facerc, qui vitam suam usque ad mortcm quoti- dianorum criminum pcrpctrationc confodiunt. Primum , quia in aufcrendis rcbus alienis longe plura diripiunt, ex quibus pcr- cxigua pauperibus largiendo, Christum se ad hoc pascere exi- stimant, ut liccntiam malcfactorum ab illo sc emisse, vel quo- tidic potius emcrc crcdcntcs, sccuri damnabilia tanta commit- tant. Qui si pro uno scclcre omnia sua distribucrunt indigcn- tibus mcmbris Christi , nisi dcsistercnt a talibus factis, habcndo caritatem, quae non agit perpcram, aliquid eis prodesse non posset. Qui crgo dignas pro suis pcccatis clcemosynas facit, prius cas facere incipiat a se ipso. Indignum est enim, ut in se non faciat, qui facit in proximum, quum audiat diccntem Dominum, Diliges proximum tuum tanquam te ipsum. Itcm- queaudiat, Miserere tuae animae placens Deo. Hanc crgo clecmosynam, id cst, ut Dco placeat, non facicns animae suae, quomodo dignas pro pcccatis suis eleemosynas facere dicendus est? Ad hoc cnim et illud scriptum cst: Qui sibi malignus est, cui bonus erit? Orationcs quippc adiuvant clecmosynae. Et utique intuendum est quod Icgimus: Fili peccasti, ne adiicias iterum, et de praeteritis deprecare , ut dimittantur tibi. Pro- pter hoc ergo clcemosynae facicndae sunt, ut cum de praetcritis peccatis deprccamur, exaudiamur, non ut in eis perseverantes, licentiammalefaciendinosper eleemosynas comparare credamus. Ideo autem Dominus et dextris eleemosynas ab eis factas, et sinistris non factas se imputaturum csse praedixit, ut hinc ostenderet quantum valcant elecmosynae ad priora delenda, non ad perpetua impune committcnda peccata. Tales autem elecmosynas non diccndi sunt facere, qui vitam nolunt a con- suetudine scelerum in melius commutarc. Quia et in hoc quod ait, Quando uni ex minimis meis non fecistis, mihi non feci- stis ; ostcndit cos non facerc ctiam quando se facere existimant. Si enim Christiano esurienti panem tanquam Christiano [Chri- sto] darcnt, profccto sibi panem iustitiae, quod ipse Christus est, non ncgarent: quoniam Dcus, non cui detur, sed quo ani- mo detur, attendit. Qui ergo Christum diligit in Christiano, hoc animo ei porrigit elcemosynam quo accedit ad Christum, non quo vult recederc impunitus a Christo. Tanto cnim magis quisque deserit Christum, quanto magis diligit quod improbat Christus. Nam quid cuiquam prodcst, quod baptiza- tur, si non iustificatur ? Nonnc qui dixit, Nisi quis renatus

366 DIVI AVRELII AVGVSTINI

fuerit ex aqua et Spiritu sancto, non intrabit in regnum Dei; ipse etiam dixit: Nisi abundaverit iuslitia vestra super Scribarum et Pharisaeorum , non intrabitis in regnum coelo- rum? Cur illud timendo multi currunt baptizari, et hoc non ti- mendo non multi curant iustificari? Sicut ergo non dicit fratri suo, Fatue» qui cum hoc dicit, non ipsi fraternitati, scd pec- cato eius infcnsus est; alioquin reus erit gehennae ignis: ita e contrario, qui porrigit eleemosjnam Christiano, non Chri- stiano porrigit, qui non in eo diligit Christum; non autem di- ligit Christum, qui iustificari recusat in Christo. Et quemad- modum si quis praeoccupatus fuerit hoc delicto, ut fratri suo dicat, Fatue, id est, non eius peccatum volens auferre convi- cietur iniuste, parum est illi ad hoc redimendum eleemosynas faccre, nisi etiam quod ibi sequitur remedium reconciliationis adiungat. Ibi enim sequitur: Si ergo offers munus tuum ad altare, et ibi recordatus fueris, quia frater tuus habet aliquid advcrsum te, relinque ibi munus tuum adaltare, et vade,prius reconciliare fratri tuo , et tunc veniens offeres munus tuum. Ita parum est elcemosynas quantaslibet faccre pro quocunque scelere, et in consuetudine scelerum permanere.

Oratio vero quotidiana, quam docuit ipse Dominus, unde et Dominica nominatur, delet quidem quotidiana peccata , cum quotidie dicitur, Dimitte nobis debita nostra; atque id quod sequitur non solum dicitur, scd etiam fit, sicut et nos dimitti- mus debitoribus nostris: sed quia fiunt peccata, idco dicitur ; non ut ideo fiant, quia dicitur. Per hanc enim nobis voluit Salvator ostendere, quantumiibet iuste in huius vitae caligine atque infirmitate vivamus, non nobis decsse peccata pro quibus dimittcndis debeamus orarc, et eis qui in nos pcccant, ut et nobis ignoscatur, ignoscere. Non itaque propterea Dominus ait, Si dimiserilis peccata hominibus, dimittet vobis et Pater vesler peccata vestra, ut de hac oratione confisi , securi quo- tidiana scclera faccremus, vcl potentia qua non timeremus ho- minum Icgcs, vcl astutia qua ipsos homines falleremus: sed ut per illam disceremus, non putare nos esse sine peccatis, ctiamsi a criminibus esscmus immunes: sicut ctiam Legis veteris sa- cerdotes hoc ipsumDcus de sacrificiis admonuit, quae iussit eos primum pro suis, dcinde pro populi oiferrc pcccatis. Nam et ipsa verba tanti Magistri ct Domini nostri vigilanter intucnda sunt. Non cnim ait, Si dimiscritis peccata hominibus, ct Patcr vcster dimittet vobis qualiacunque peccata: scd ait, peccala vestra. Quotidianam quippe orationcm doccbat, ct iustificatis utiquc discipulis Ioqucbatur. Quid cst crgo , peccata vcslra,

DE CIVITATE DEI LIB. XXI. 3G7

nisi peccata sine quibus ncc vos critis , qui iustificati et sancti- ficati cstis? ubi crgo illi, qui per hanc orationem occasioncm perpetrandorum quotidie scelcrum quaerunt, dicunt Dorninum significassc ctiam magna peccata, quoniam non dixit, Dimittct vobis parva, sed peccata vestra: ibi nos considerantcs qua- libus loqucbatur, et audicntcs dictum, peccata vestra, niliil aliud dcbemus existimare quam parva, quoniam taliuin iam non crant magna. Verumtamen ncc ipsa magna, a quibus omnino mutatis in mclius moribus recedcndum est, dimittuntur oranti- bus, nisi fiat quod ibi dicitur, Sicut et nos dimittimus debito- ribus nostris. Si cnim minima peccata, sine quibus non est etiam vita iustorum, alitcr non remittuntur: quanto magis mul- tis ct magnis criminibus involuti, etiamsi ea perpctrare iam dc- sinant, nullam indulgentiam conscquuntur, si ad remittendum aliis quod in eos quisque peccaverit, inexorabiles fuerint, cum dicat Dominus : Si autem non dimiseritis hominibus [peccatd\y neque Pater vester dimittet vobis? Ad hoc enim valct quod etiam lacobus Apostolus ait, iudicium futurum sine miscricor- dia illi qui non fecit misericordiam. Venire quippe dcbet in mentcm ctiam servus ille , cui debitori dominus eius relaxavit decem millia talentorum ; quae postea iussit ut redderct, quia ipse non misertus est conservi sui, qui ei debebat centuni de- narios. In his ergo qui filii sunt promissionis et vasa miseri- cordiac, valet quod ait idemApostolus, consequenteradiungens, Superexsultat [Superexalt at] autem misericordia iudicio [iu- diciurn]. Quoniam et illi iusti qui tanta sanctitate vixerunt, ut alios quoquc recipiant in tabernacula aeterna, quibus amici facti sunt de mammona iniquitatis, ut tales essent, misericordia liberati sunt ab eo qui iustificat impium , imputans mercedem sccundum gratiam, non secundum debitum. In eorum quippe numero cstApostolus, qui dicit, Misericordiam consecutus sum9 ut fidelis essem.

111 i autem qui recipiuntur a talibus in tabernacula aeterna, fatendum est quod non sint his moribus praediti, ut eis libe- randis sine suftragio sanctorum sua possit vita sufficere, ac per hoc multo amplius in eis superexsultat misericordia iudicio. Ncc tamcn ideo putandus cst quisquam sceleratissimus nequaquam vita vel bona vel tolerabiliore mutatus, rccipi in tabernacula actcrna, quoniam obsccutus est sanctis de mammona iniquita- tis, id est, de pecunia, vel divitiis, quae male fuerant acquisi- tae; aut ctiamsi bene , non tamen veris, sed quas iniquitas pu- tatesscdivitias, quoniam nescit quac sint vcrae divitiae, quibus illi abundant, qui et alios recipiunt in aeterna tabcrnacula. Est

368 DIVl AVRELII AVGVSTINI

itaque quidam vitae modus, nec tam malac, ut his qui eam vi- vunt, nihil prosit ad capessendum rcgnum coclorum largitas elcemosynarum , quibus etiam iustorum sustentatur inopia, et jiunt amici qui in tabernacula actcrna suscipiant; nec tam bo- nae, ut ad tantam beatitudinem adipisccndam cis ipsa sufficiat, nisi eorum mcritis quos amicos fecerint, misericordiam consc- quantur. (Mirari autem soleo etiam apud Virgilium istam Do- mini reperiri sententiam , ubi ait : Facite vobis amicos de mam- mona iniquitatis , ut et ipsi recipiant vos in tabernacula ae- terna. Cuius et illa simillima : Qui recipit prophetam in nomine prophetae , mercedem prophetae accipiet; et qui recipit iustum in nomine iusti, mercedem iusti accipiet. Nam cum Elysios campos poeta illc describcret, ubi putant habitare animas bea- torum, non solum ibi posuit cos, qui propriis meritis ad illas sedes pervenire potuerunt, sed adiecit, atque ait:

Quique sui mcmorcs alios fecere merendo, id est, qui promcruerunt alios, eosque sui memores promerendo fecerunt. Prorsus tanquam eis dicerent [diceret] , quod fre- qucntatur ore Christiano, cum se cuique sanctorum humilis quisquc commendat, et dicit, Memor mei esto: atque ut id esse possit, promerendo cfficit.) Sed quis iste sitmodus, et quac sint ipsa pcccata, quac ita impediunt pcrvcntionem ad rcgnum Deic, ut tamen sanctorum amicorum meritis impetrent indulgen- tiam, difficillimum est invenire, periculosissimum deiinire. Ego certe usquc ad hoc tcmpus cum inde satagerem ad eorum in- dagincm pervcnirc non potui. Et fortassis propterea latent, nc studium proficiendi ad omnia pcccata cavcnda pigrescat. Quo- niam si scirentur quae vcl qualia sint dclicta; pro quibus ctiam pcrmancntibus ncc profcctu vitae mclioris absumtis intcrcessio sit inquircnda et spcranda iustorum , eis secura se obvolvcrct humana scgnities, ncc cvolvi talibus implicamentis ullius vir- tutis cxpeditione curarct, scd tantummodo quaercret aliorum meritis liberari, quos amicos sibi de mammona iniquitatis clcc- mosynarum largitione fccisset. Nunc vcro durn vcnialis iniqui- tatis, ctiam si pcrscvcret, ignoratur modus, profecto etstudium in mcliora proficiendi orationi instando vigilantius adhibctur, ct facicndi dc mammona iniquitatis sanctos amicos cura non spernitur.

Vcrum ista libcratio quacfit, sive suis quibusque orationi- bus, sive intcrccdentibus sanctis , id ngit ut in ignein quis- (juc non mittatur actcrnum: non ut cum fucrit missus, post quantumcunque tcmpus inde cruatur. Nam ct illi qui putant, sic intclligcndum csse, quod scriptum cst, ailcrrc tcrram bo-

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 369

nam ubcrcin fnictum: aliam tricenum, aliam scxagcnum, aliam ccntcnum; ut sancti pro suorum divcrsitate mcritorum, alii tricenos homines libcrent, alii sexagcnos, alii ccntenos: hoe in die iudicii futurum suspicari solent, non post iudieium. Qua opinione quidam cum videret homines impunitatem sibi per- versissime polliccntes, eo quod omnes isto modo ad liberatio- ncm pertinere posse vidcantur, elegantissime respondisse per- hibetur, bcnc potius csse vivendum, ut inter eos quisque repe- riatur, qui pro aliis interccssuri sunt liberandis; ne tam pauci sint, ut cito ad numerum suum vel tricenum, vel sexagenum, vel centenum unoquoque eorum perveniente , multi remancant (jui crui iam de poenis illorum intercessione non possint, et in cis inveniatur quisquis sibi spem fructus alieni temeritate va- nissima pollicetur. Haec me respondisse illis suffecerit , qui sacrarum literarum, quas communes habemus, auctoritatcm non spcrnunt, scd eas male intelligcndo, non quod illae lo- quuntur, sed hoc potius putant futurum esse quod ipsi volunt. Hac itaque responsione reddita librum , sicut promisimus, ter- minamus.

LIBER VIGESIMVS SECVNDVS.

C A P V T I.

De conditione angelorum et hominum.

Sicut in proximo libro superiore promisimus, iste huius totius Operis ultimus disputationcm de Civitatis Dei aetcrna beatitu- dinc continebit. Quae non propter actatis per multa saecula longitudinem, tamen quandocunque iiniendam, aetcrnitatis no- men acccpit: sed quemadmodum scriptum est in Evangelio, Regni eius non erit finis. Ncc ita ut aliis moriendo dcccden- tibus , aliis succcdentibus oriendo , species in ea perpetuitatis appareat , sicut in arborc quac perenni fronde vestitur , cadem videtur viriditas permanere, dum labentibus ct cadentibus fo- liis , subinde alia quae nascuntur , facicm conservant opacita- tis : scd omnes in ea civcs immortalcs erunt, adipiscentibus et hominibus, quod nunquam sancti Angeli perdiderunt. Faciet hoc Deus omnipotcntissimus cius conditor. Promisit enim , nec mcntiri potest ; et quibus fidem hinc quoquc faceret, multa sua, et non promissa, et promissa iam fecit.

Ipsc cst enim , qui in principio condidit mundum, plcnuin bonis omnibus visibilibus atque intelligibilibus rebus, in quo //. Aa

370 DlVl AVRELFI AVGVSTINI

niliil mclius instituit qu.am spiritus, quibus intelligcntiam dedir, et suae contemplationis habilcs capaccsque sui pracstitit, atquc una socictate dcvinxit, quam sanctam et supernam dicimus Ci- vitatcm, in qua res qua sustcntcntur bcatique sint, Deus ipsc illis est, tanquam vita victusquc communis. Qui liberum arlti- trium eidem intellcctuali naturac tribuit tale, ut si vellet dese- reret [deserere] Deum, bcatitudinem scilicet suam, continuo miscria esset secutura. Qui quum praesciret angelos quosdam per elationem, qua ipsi sibi ad beatam vitam suificcrc vcllent, tanti boni desertorcs futuros, non eis ademit hanc potestatem, potentius et melius esse iudicans etiam de malis bcnefaccrc, quam mala esse non sinere. Quae omnino nulla cssent, nisi natura mutabilis, quamvis bona, et a summo Dco atquc incom- mutabili bono, qui bona omnia condidit, instituta , peccando ea sibi ipsa fecisset. Quo etiam peccato suo tcste convin- citur, bonam conditam se esse naturam. Nisi enim magnum ct ipsa, licet non aequale Conditori, bonum esset, profecto de- sertio Dei tanquam luminis sui malum eius essc non posset Nam sicut coecitas oculi vitium est, et idcm ipsum indicat ad lumen videndum oculum esse crcatum, ac pcr hoc etiam ipso vitio suo excellentius ostendit ut cacteris membris membrum capax luminis, (non enim alia causa esset vitium cius carere lumine:) ita natura quae fruebatur Deo, optimam se institutam docet etiam ipso vitio, quo ideo misera est, quia non frui- turDeo; qui casum angclorum voluntarium iustissima pocna scmpiternac infclicitatis obstrinxit, atque in eo summo bono permancntibus cacteris, ut de sua sinc fine pcrmansione certi essent, tanquam ipsius praemium pcrmansionis dedit. Qui fccit homincm ipsum ctiam rcctum cum eodem libero arbitrio, terre- num quidem animal, scd coelo dignum, si suo cohaererct au- ctori: miseria similitcr, si cum dcscreret, secutura, qualis na- turae huiusmodi convenirct. Quem similitercumpraevaricationc lcgis Dci per Dei desertioncm peccaturum essc praesciret, ncc illi ademit liberi arbitrii potcstatcm, simul praevidens, quid boni de malo cssct ipsc facturus, quid dc mortali progcnic mcrito iustequc damnata tantum populum gratia sua col- ligit, ut indc supplcat, et instaurct partem quae lapsa cst an- gclorum ; ac sic illa dilccta ct superna Civitas non fraudetiir suorum numcro civium, quin etiam fortassis ct ubcriorc lac- tctur.

C A P. II. /)e agterna Deiet ineommutabili voluntate. Multa cnim fiunt a malis quidcm contra voluntatcm Dei:

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 371

sed tantac cst ille sapicntiac tantacque virtutis, utln cos cxi- tus sive iincs, quos bonos ct iustos ipsc praescivit, tcndant om- nia, quac voluntati cius vidcntur advcrsa. Ac per hoc cumDcus mutarc dicitur voluntatem, ut quibus lenis erat, verbi gratia, rcddatur iratus, illi potius quam ipse mutantur, ct cum quo- dam modo mutatum in his quae patiuntur inveniunt: sicut mu- tatur sol oculis sauciatis, et aspcr quodain modo cx miti, et cx dclcctabili molcstus cfficitur, quum ipsc apud sc ipsum mancat idcm qui fuit. Dicitur ctiam voluntas Dei, quam facit in cordi- bus ohcdicntium mandatis eius, de qua dicit Apostolus : Deus est enim, qui operatur i?i vobis \nobis\ et velle. Sicut [enim] iustitiaDci, non solum qua ipse iustus cst dicitur, sed illa etiam quam in homine , qui ab illo iustificatur, facit: sic ct lex cius vocatur, quac potius cst hominum, scd ab ipso data. Nam uti- que homines erant, quibus ait Icsus, In lege vestra scriptum est : cum alio loco lcgamus, Lex Dei eius in corde ipsius. Se- cuiidum hanc voluntatcm, quam Deus operatur in hominibus, etiam vclle dicitur, quod ipse non vult, sed suos id volentes fa- cit: sicut dicitur cognovissc, quod ut cognosceretur fecit, a quibus ignorabatur. Ncque enim diccnte Apostolo, Nunc au- tem cognoscentes Deufti, imo cogniti aDeo, fas est ut credamus, quod cos tunc cognovcrit Deus praecognitos ante constitutio- nein mundi: scd tunc cognovisse dictus cst, quod tunc ut co- gnosccretur cffccit. De his locutionum modis iam et in superio- ribus libris memini disputatum. Sccundum hanc ergo volunta- tcm, qua Deum velle dicimus quod alios efficit vclle, a quibus futura nesciuntur, multa vult, nec facit.

* Multa cnim volunt ficri sancti eius ab illo inspirata sancta voluntatc, nec fiunt; sicut orant pro quibusdam pie sanctcque, et quod orant non facit, cum ipsc in cis hanc orandi voluntatem sanctoSpiritu suo fccerit. Ac per hoc, quando secundumDcum volunt et orant sancti, ut quisquc sit salvus , possumus illo modo locutionis dicere, Vult Deus et non facit; ut ipsum di- camus velle, qui ut velint ista facit. Secundum illam vero vo- luntatem suam, quae cum eius praescicntia sempiterna est, pro- fecto in coelo et in terra omnia quaccunque voluit, non solum praeterita vcl pracscntia , sed ctiam futura iam fecit. Verum ante quam veniat tempus, quo voluit ut lieret, quod ante tcm- pora universa praescivit atquc disposuit, dicimus, Fiet quando Deua voluerit. Si autem non solum tempus quo futurum est, vcrum etiam utrum futurum sit ignoramus , dicimus, Fiet, si Deus voluerit : non quia Deus novam voluntatcm, quam non

Aa2

372 DIVI AVRELII AVCVSTINI

habuit, tunc habcbit; scd quia id quod cx aetcrnitatc in cius immutabili pracparatum cst voluntate, tunc crit.

(* al. CAP. II.) C A P. III.

De promissione aeternae beatitudinis sanclorum, et perpetuis suppli-

ciis impiorum.

Quapropter, ut caetera tam multa practeream, sicut nunc in Christo videmus impleri quod promisit Abrahae dicens: In semine tuo benedicentur omnes gentes: ita, quod idem semini eius promisit, implebitur, ubi ait per Prophetam: Resurgent qui erant in monumentis. Et quod ait: Erit coelum novum et terra nova, et non erunt memores priorum , nec adscendenl in cor ipso?'um ,* sed laetitiam et exsultationem invenient in ea. [Et] Ecce ego faciam Hierusalem exsultationem et populum meum laetitiam', et exsultabo in Hierusalem, et laetabor in populo meoj et ultra non audietur in ea vox fletus. Et per alium Prophetam, quod praenuntiavit dicens eidem Prophetae: In tempore illo salvabitur populus tuus omnis qui inventus fuerit scriptus in libro; et multi dormientium in terrae pulve- re, sive, ut quidam interpretati sunt, aggere, exsurgent ; hi in vitam aeternam, et hi in opprobrium et confusionem aeternam. Et alio loco per eundem Prophctam: Accipient regnum sancti Altissimi, et obtinebunt illud usque in saeculum, et usque in saecula saeculorum. Et paulo post: Regnum, inquit, eius re- gnum sempiternum. Et alia quae ad hoc pertinentia in libro vi- ccsimo posui , sive quae non posui, et tamen in eisdem literis scripta sunt: venient et haec, sicut et ista venerunt, quae in- crcduli non putabant esse ventura. Idem quippe Dcus utraquc promisit, utraquc ventura esse praedixit, quem perhorrescunt numina Paganorum,testc etiam Porphyrio, nobilissimophiloso- pho Paganorum.

C A P. I V.

Conlra sapientes mundi, quiputant terrena hominum corpora ad coe~ lcste hahitaculum nonposse transferri.

Scd vidclicet homincs docti atque sapientcs contra vim tan- tac auctoritatis, quae omnia gcncra hominum, sicut tanto antc pracdixit, in hoc crcdendum spcrandumque convcrtit, acutc sibi argumentari videntur advcrsus corporum resurrectioncm,ct di- cere quod in tcrtio dc rcpublica libro a Cicerone commcmora- tum est. Nam quum Herculem etRomuIum ex hominibus dcos cssc factos asscveraret : „Quorum non corpora, inquit, suntin ,,coclum clata; nequc enim natura patcrctur, ut id quod cssct

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 373

,,e tcrra, nisi in tcrra mancrct." Hacc est magna ratio sapien- tiuni, quorum Dominus novit cogitationes, quoniam vanac sunt. Si cnim animae tantummodo essemus, id cst, sine ullo corpore spiritus, ct in coclo habitantes terrcna animalia nesciremus, nobisque futurum esse diceretur, ut terrenis corporibus ani- mandis quodam vinculo mirabili nccteremur, nonne multo for- tius argumentaremur id crcdere recusantes; et diceremus natu- ram non pati, ut res incorporca ligamento corporeo vinciretur? Et tamcn plena cst terra vegetantibus animis [quibus] haec mcmbra tcrrena, miro sibi modo connexa et implicita. Cur crgo eodem volcnte Deo, qui fecit hoc animal, non poterit tcr- rcnum corpus in coeleste corpus attolli, si animus omni, ac per hoc etiam coclcsti, corpore praestabilior, terreno corpori potuit illigari? An terrena particula tam exigua potuit aliquid coelesti corpore mclius apud se tenere , ut sensum haberet et vitam, et eam sentientem atque viventem dedignabitur coclum suscipere, aut susceptam non poterit sustinere , quum de re sentiat et vi- vat ista meliore, quam est corpus omne coeleste? Sed ideo nunc non fit, quia nondum est tempus quo id fieri voluit, qui hoc quod vidcndo iam voluit, multo mirabilius quam illud quod ab istis non creditur, fecit. Cur cnim non vehementius admira- mur incorporcos animos coelesti corpore potiores, terrenis illi- gari corporibus , quam corpora, licet terrena, scdibus quamvis coelestibus, tamen corporeis sublimari, nisi quia hoc videre consucvimus, et hoc sumus , illud vero nondum sumus, ncc ali- quando adhuc vidimus? Nam profecto sobria ratione consulta mirabilioris esse divini operis repcritur, incorporalibus corpo- ralia quodam modo attexere, quam licet diversa, quia illa coe- lestia, ista tcrrestria, tamen corpora et corpora copulare.

C A P. V.

De resurrectione carnis, quam quidam mundo credente non credunt.

Scd hoc incredibile fuerit aliquando: ecce iam credidit mundus sublatum tcrrenum Christi corpus in coelum; resur- rectioncm carnis et adscensionem in supernas sedes , paucissi- mis remanentibus atque stupentibus, vel doctis, vel indoctis, iam crediderunt et docti et indocti. Si rem credibilem crcdidc- runt, videant quam sint stolidi, qui non credunt: si autcm res incrcdibilis credita cst, etiam hoc utiquc incredibile est, sic cre- ditum esse, quod incrcdibile cst. Haec igitur duo incrcdibilia, rcsurrcctionem scilicet nostri corporis in actcrnum, ct rem tam incredibilcm mundum esse crediturum, idcm Deus antc quam \cl unuin horum ticret, ambo futura cssc praedixit. Vnum

374 DIVI AVRELII AVGVSTIM

duorum incredibilium iarn factum vidcmus, ut quod crat in- crcdibilc, credcret mundus: cur id quod rcliquum est dcspera- tur, ut ctiam hoc veniat, quod incredibile credidit mundus. src- ut iam venit, quod similiter incrcdibile fuit, ut rem tam incre- dibilcm crederet mundus, quando quidem hoc utrumque incre- dibilc, quorum videmus unum, alterum crcdimus, in eisdcm li- teris praedictum sit, per quas credidit mundus? Et ipse modus quo mundus credidit, si considczetur, incredibilior invenitur. Ineruditos liberalibus disciplinis; et omnino, quantum ad isto- rum doctrinas attinet, impolitos, non peritos grammatica, non armatos dialectica , non rhetorica inflatos, piscatores Christus cum retibus fidei ad mare huius saeculi paucissimos misit, at- que ita ex omni genere tam multos pisces, et tanto mirabiliores, quanto rariores etiam ipsos philosophos cepit. Duobus illis in- credibilibus, si placet, imo quia placere debet, addamus hoc tertium. Iam ergo tria sunt incredibilia, quae tamen facta sunt. Incredibile est Christum resurrexisse in carne, et in coelum ad- scendisse cum carne: incredibile est mundum rem tam incredi- bilem credidisse: incredibile est homines ignobiles, infimos, paucissimos, imperitos rem tam incredibilem, tam elficacitcr mundo, et in illo etiam doctis persuadere potuisse. Horum trium incrcdibilium primum nolunt isti, cum quibus agimus, credere; secundum coguntur ct ccrncre; quod non inveniunt unde sit factum, si non credunt tertium. Rcsurrectio certc Christi, et in coelum cum carnc in qua resurrcxit adscensio, toto iam mundo praedicatur et creditur: si credibilis non est, unde toto terrarum orbe iam credita est? Si multi nobiles, sublimcs, docti cam se vidisse dixerunt, et quod viderunt, diffamare curarunt, eis mundum credidisse non mirum est; scd istos adhuc credere nolle perdurum est: si autem ut verum est, paucis, obscuris, minimis, indoctis earn se vidisse dicentibus et scribentibus credidit mundus, cur pauci obstinatissimi, qui re- manserunt, ipsi mundo iam crcdenti adhuc usquc non crcdunt? Qui propterea numero exiguo ignobilium, infimorum, impcri- torum hominum crcdidit, quia in tam contemtibilibus testibus multo mirabilius divinitas se ipsa persuasit. Eloquia namquc persuadentium, quae dicebant, mira fuerunt facta, non vcrba. Qui eniin Christum in carnc resurrcxisse, ct curn illa in coc- lum adsccndissc non viderant, id sc vidisse narrantibus, non loquentibus tantum, sed ctiam mirifica facientibus signa crcdc- bant. Homines quippc, quos unius, vel ut multum, duamm lin- guarum fuisse novcrant, rcpentc linguis omnium gcntium lo- qucntes mirabilitcr audicbant Claudum ab uberibus matris ad

DE CIVITATE DEI LIR XXU. 375

eoruni verbum in Christi nominc post quadraginta annos inco- lumcin constitissc; sudaria dc corporibus eorum ablata sanan- dis profuissc langucntibus; in via qua fuerant transituri posi- tos in ordine innumcrabilcs morbis variis laborantes, ut ambu- l.intium super cos umbra transiret, continuo salutem solerc re- cipere; et alia inulta stupcnda in Christi nomine pcr eos facta (sigua],postreino ctiam mortuos resurrcxisse ccrnebant. Quae si, ut leguntur, gesta essc concedunt, ecce tot incredibilia tri- bus illis incredibilibus addimus; et ut credatur unum incredi- bile, quod de carnis resurrcctionc atquc h\ coclum adscensione dicitur, multorum incrcdibilium testimonia tanta congerimus, et nonduin ad credendum horrenda duritia incredulos flectimus. Si vero per Apostolos Christi, ut eis crederetur, resurrectionem atque adsccnsionem pracdicantibus Christi , ctiam ista miracula facta csse non credunt,hoc nobis unum grande miraculum suf- iicit, quod eam tcrrarum orbis sine ullis miraculis credidit.

C A P. VI.

Quod Roma conditorem suuin Romulum diligendo deumfecerit; Ec- clesia autem Christum Deum credendo dilexerit. Rccolamus etiam hoc loco illud quod de Romuli credita di- vinitate Tuilius admiratur. Verba eius, ut scripta sunt, inse- ram: „Magis est, inquit, in Romulo admirandum, quod caeteri „qui dii ex hominibus facti esse dicuntur, minus eruditis homi- ,,num saeculis fuerunt, ut fingendi proclivior esset ratio, quum „imperiti facile ad credendum impellcrentur. Romuli autemae- „tatcm minus his sexcentis annis iam inveteratis literis atque ,,doctrinis, omnique illo antiquo ex inculta hominum vita er- „rore sublato fuisse ccrnimus."Et paulo post de eodem Romulo ita loquitur, quod ad hunc pertinet sensum: „Ex quo intelligi „potest, inquit, pcrmultis annis antc Homerum fuisse, quarai ,,RomuIum, ut iam doctis hominibus ac temporibus ipsis erudi- ,.tis ad tingendum vix quicquam esset Ioci. Antiquitas enim „recepit fabulas, Hctas etiam nonnunquam incondite. Haec ae- ,,tas autem iam cxculta pracsertim eludens omne quod fieri non „potest respuit." Vnus e numero doctissimorum hominum, idcmque eloquentissimus omnium M. Tullius Cicero , propterea dicit divinitatem Romuli mirabiliter creditam, quod erudita iam tempora fuerunt, quae falsitatem non reciperent fabularum. Quis autcm Romulum deum nisi Roma credidit, atque id parva et incipiens? Tum dcinde posteris servare fuerat necessc, quod acceperant a maioribus, ut cum ista superstitione in lacte quo- dam modo matris ebibita cresccrct civitas, atque ad tam nia- gnum pcrveniret impcrium , ut ex cius fastigio velut cx altiorc

37G DIVI AVRELII AVCVSTINI

quodam loco alias quoque gcntes, quibus dominarctur , hac sua opinione pcrfundcret; ut non quidem credercnt, scd tamcn di- ccrciit deum Romulum, ne civitatem, cui scrviebant, de condi- tore eius ofFenderent, aliter eum nominando quam Roma, quae id non amore quidcm huius erroris , sed tamen amoris crrorc erediderat. Christus autem quanquam sit coelestis ct sempiter- nae conditor Civitatis, non tamen eum, quoniam ab illo condita est, Deum credidit: sed idco potius est condenda, quia credidit. Roma conditorem suum iam constructa ct dedicata tanquam deum coluit in templo: haec autem Hierusalem conditorem suum Deum Christum, ut construi posset et dedicari , posuit in fidei fundamento. Illa illum amando esse deum credidit, ista istum Deum esse credendo amavit. Sicut ergo praecessit undc amaret illa, et de amato iam libenter etiam falsum bonum cre- deret: ita praecessit undc ista crederet, ut rccta fide, non tcme- re quod falsum, sed quod verum erat amaret. Exccptis enim tot et tantis miraculis, quae persuaserunt Deum esse Christum, prophetiae quoque divinae fidc dignissimae praecesscrunt, quae in illo, non sicut a patribus adhuc creduntur implendae, sed inm demonstrantur impletae. De Romulo autcm quia condidit Ro- mam, in caque regnavit, auditur, legiturve quod factum cst, non quod ante fuerat prophetatum : sed quod sit reccptus in deos, creditum tcnent literae, non factum docent. Nullis quippe rerum mirabilium signis id ei vere provenissc monstratur. Lupa quippe illa [fratrum duorum] nutrix, quod videtur quasi ma- gnum exstiti&se portentum, quale aut quantum est ad demon- strandum deum? Certe enim etsi non meretrix lupa fuit illa, sed bestia, cum [fratribus portentum] commune fuerit ambobus, frater tamen eius non habetur deus. Quis autem prohibitus cst, aut Romulum, aut Herculem, aut alios tales homines dcos di- cere, et mori maluit, quam non dicere? Aut vero aliqua gcn- tium colerct inter dcos suos Romulum , nisi Romani nominis metus cogcret? Quis porro numeret, quam multi quantalibet sacvitia crudelitatis occidi, quam Christum Dcum ncgarc ma- luerunt? Proinde metus quamlibet levis indignationis, quae ab animis Romanorum, si non fieret, posse putabatur exsisterc, compellebat aliquas civitates positas sub iure Romano tanquam dcum colcre Romulum: a Christo autem Dco non solum colcn- do, verum ctiam confitendo, tantam per orbcm terrae Martyrum multitudinem metus revocare non potuit, non lcvis offcnsionis animorum , scd immcnsarum variarumquc poenarum, ct ipsius niortis, quac plus cactcris formidatur. Ncquc tunc Civitas Cbri- sti, quamvisadhucpcrcgrinarcturin terris, et habcrcttamcn ina-

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 377

gnorum agmina populorum, adversus impios persecutorcs suos pro tcmporali salutc pugnavit; scdpotius ut obtineret aeternam, non rcpugnavit. Ligabantur, includcbantur, cacdcbantur, tor- quebantur, urebantur, laniabantur, trucidabantur, ct multipli- cabantur. Non erat cis pro salute pugnare, nisi salutcm pro Salvatorc contcmncrc.

Scio in libro Ciceronis tcrtio, nisi fallor, dc rcpublica, dis- putari, nullum bcllum suscipi a civitatc optima, nisi aut pro fide, aut pro salute. Quid autem dicat pro salutc, vcl intclligi quam salutcm vclit, alio loco dcmonstrans. ,,Scd his pocnis, in- „quit, quas ctiam stultissimi sentiunt, egestate, exsilio, vincu- „lis, verberibus, elabuntur saepe privati, oblata mortis celeri- „tate. Civitatibus autcin mors ipsa poena est, quae vidctur a „poena singulos vindicare. Debet cnim constituta sic esse ci- „vitas, ut aeterna sit. Itaque nullus intcritus cst reipublicac „naturalis , ut hominis, in quo mors non modo necessaria cst, „verum ctiam optanda persaepc. Civitas autem cum tollitur, „delctur, cxstinguitur: simile cst quodam modo (ut magnis „parva confcramus) ac si omnis hic mundus intereat et conci- „dat.a Hoc idco dixitCiccro, quia mundum non intcriturum cum Platonicis scntit. Constat ergo, eum pro ca salutc bcllum voluisse suscipi a civitatc, qua fit ut mancat hic civitas , sicut dicit, acterna, quamvis morientibus et nascentibus singulis; sicut pcrennis cst opacitas oleae vel lauri, atque huiusmodi cae- tcrarum arborum, singulorum lapsu ortuque foliorum. Mors quippe, ut dicit, non hominum singulorum, sed universae poe- na cst civitatis , quae a poena plcrumquc singulos vindicat. Yndc mcrito quaeritur, utrum rcctc fccerint Saguntini, quando univcrsam suam civitatcm intcrire maluerunt, quam fidem fran- gcre, qua cum ipsa Romana rcpublica tcncbantur: in quo suo facto laudantur ab hominibus [omnibus] tcrrcnac rcipublicac civibus. Scd quomodo huic disputationi posscnt obedire, non video , ubi dicitur, nullum suscipicndum esse bcllum, nisi aut pro fide, aut pro salutc : ncc dicitur, si in unum scmel periculum ita duo ista concurrcrint, ut tcneri alterum sinc altcrius amis- sione non possit, quid sit potius cligendum. Profccto enim Sa- guntini si salutcm eligcrent, fides eis fucrat dcsercnda: si fides tenenda, amittenda utique salus, sicut et factum cst. Salus au- tcm Civitatis Dci talis cst, ut cuin fidc ac pcr fidem tcncri , vel potius acquiri possit; fide autem pcrdita, ad cam quisque venirc non possit. Quac cogitatio firmissimi ac patientissimi cordis, tot ac tantos Martyres fccit, qualcm nc unum quidem habuit, vel habcrc potuit, quando est dcus crcditus Romulus.

37« DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. VII.

Quod ul mundus in Chrisium crederet, virtulis fueril divinue, 11011 persuasionis humanae.

Sed valde ridiculum est, de Roiuuli falsa divinitate, cuin de Christo loquimur, facere mentionem. Verumtamcn cum sex- centis ferme annis ante Ciceronem Romulus fuerit, atque illa aetas iam fuisse doctrinis dicatur exculta , ut quod fieri non potest, omne [eludens] rcspueret: quanto magis post sexcentos annos ipsius tempore Ciceronis, maximeque postea sub Augu- sto atqueTiberio, eruditioribus utique temporibus, resurrectio- nem carnis Christi atque in coelum adscensioncm, tanquam id quod fieri non potest, mens humana ferre non posset, cludens- que ab auribus cordibusque respueret, nisi eam fieri potuisse, atquc factam esse divinitas ipsius veritatis, vel veritas divinita- tis, et contestantia miraculorum signa monstrarent; ut terren- tibus et contradicentibus tam multis tamque magnispersecutio- nibus, praecedens in Christo, deinde ad novum saeculum in caeteris secutura resurrectio atque immortalitas carnis et fide- lissime crederetur, et praedicaretur intrepide, et per orbem ter- rae pullulatura foecundius cum Martyrum sanguine screrctur. Legebantur enim praeconia praecedentia [praecedentium] Pro- phetarum, concurrebant ostenta virtutum,et persuadebatur ve- ritas nova consuetudini, non contraria rationi, doncc orbis tcr- rae, qui persequebatur furore, [pro] sequeretur fide.

C A P. VIII.

De miraculis, quae ut mundus in Christum crederet facta sunt, et fieri mundo credente non desinunt.

Cur, inquiunt, nunc illa miracula, quae praedicatis facta csse, non fiunt i Possem quidcm dicerc, nccessaria fuisse prius quam crederet mundus, ad hoc ut crederet mundus. Quisquis adbuc prodigiaut credat inquirit , magnum cst ipsc prodigium, qui mundo crcdentc non crcdit. Verum hoc ideo dicunt, ut ncc tunc illa miracula facta fuisse crcdantur. Vnde ergo tantafidc Christus usqucquaque cantatur in coelum cum carne suhlatus? Vndc temporibus cruditis, ct omne quod fieri non potest respu - cntibus, sine ullis miraculis nimium mirabiliter incrcdibilia crcdidit mundus? An forte crcdibilia fuisse, et ideo credita cs- se dicturi sunt? Cur crgo ipsi non crcdunt?J?rcvis cst igiturno- stra complcxio: autincrcdibilis [iiicrcdil)ili]rci,quac nonvideba- tur, alia incrcdibilia, quac tanicn fiebant et vidcbantur, fcccrunt iidcm; aut certe rcs ita crcdibilis,ut nullis quibuspcrsuadcrctur miraculisindigcrct, istoruinnimiam redarguitinfideiitatcm. Lloc

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 379

nd rcfcllcndos vanissimos dixerim. Nam facta csse multamira- eula, quac attcstarcntur iili uni grnndi salubriquemiraculo, quo Christus in coelum cum carne in qua resurrcxit, adsccmlit, nc gare non possumus. In eisdem quippc vcracissimis libris cuncta conscripta sunt, ct quae facta sunt, et proptcr quod crcdendum facta sunt. Haec, ut fideinfacerent, innotuerunt; liaec pcr tidem, quam fecerunt, multo clarius innotescunt. Leguntur quippc iu populis, ut credantur; ncc in populis tamcn nisi crc- dita legercntur. Nam etiam nunc iiunt miracula in eius nomi- ne, sive per sacramenta cius, sive per orationes vcl mcmorias sanctorum cius; sed non eadem claritate illustrantur, ut tanta quanta illa gloria diffamcntur. Canon quippc sacrarum litera- ruiu, quem dctinitum [diiiamatum] csse oportebat, illa facit ubiquc recitari, et memoriae cunctorum inhaerere populorum: hacc autem ubicunque fiunt, ibi sciuntur vix a tota ipsa civitnte vel quocunque commanentium loco. Nam plerumque ctiam ibi pnucissimi sciunt, ignorantibus caeteris, mnxime si mngnn sit civitas; et quando alibi aliisquc narrantur, non tnntn ea com- mendat auctoritas, ut sinc diilicultnte vel dubitatione credan- tur, quamvis Christianis tidelibus a fidelibus indicentur.

Miraculum quod Mediolani factum est, cum illic essemus, quando illuminatus cstcoecus, ad multorum notitram potuit pervenire, quia et grandis est civitas, et ibi crat tunc Impera- tor, ct iiumenso populo teste rcs gesta est, concurrente ad cor- pora inartyrum Protasii et Gervasii: quae cum laterent, et pe- nitus nescirentur, episcopo Ambrosio per somnium revclata re- perta sunt , ubi coecus ille dcpulsis veteribus tencbris diem vidit.

Apud Carthaginem autem quis novit, praeter admodum pau- cissimos, salutem, quae facta cst Innocentio Exadvocato vica- riae praefecturae, ubi nos interfuimus, ct oculis adspeximus nostris? Venientes enim de transmnrinis, me et frntrem meum Alypium, nondum quidem clericos, sed inm Deo servientcs , ut crat cum tota domo sua religiosissimus, ipse susceperat, et apud eum tunc habitabamus. Curabatur a medicis: [propterj fistulas, quas numerosas atque perplexas habuit in posteriore atque ima corporis parte, iam secuerant ei, et artis suac caetcra mcdica- mentis agebant. Passus autem fuerat in sectione illa ct diu- turnos et acerbos dolores. Sed unus interinultos sinus fefelle- ratmedicos, atque ita latuerat, ut cuni non tangerent, qucni ferro aperire debuerant. Denique sanatis omnibus quaeapcrta curabant, iste remanscrat solus,cui frustra impendebatur labor. (|uas moras illc suspectas habcns, multumque formidans ne

380 DIVI AVRELII AVGVSTINI

iterum sccaretur, quod ei praedixerat alius medicus domesticus cius, qucm non admiserant illi, ut saltem videret, cum primum sectus cst, quomodo id faccrcnt, iratusquc iilum domo abicce- rat, vixque reccperat, erupit, atque ait, Itcrum me secturi estis ? Ad illius, quem noluistis esse praesentem, verba ventu- rus sum? Irridere illi medicum imperitum, metumquc hominis bonis verbis promissionibusque lenire. Praeterierunt et alii dies plurimi, nihilque proficiebat omne quod fiebat. Medici tamen in sua pollicitatione persistebant, non se illum sinum ferro , sed mcdicamcntis esse clausuros. Adhibuerunt ct alium grandae- vuni iam medicum, satisque in illa arte laudatum (adhuc enim vivebat) Ammonium, qui loco inspecto, idem quod illi eorum di- ligentia peritiaque promisit. Cuius ille factus auctoritate secu- rus, domestico suo medico, qui futuram praedixerat aliam se- ctioncm faceta hilaritatc, velut iam salvus, illusit. Quid plura? Postea tot dies inaniter consumti transierunt, ut fessi atquc confusi fatcrcntur eum nisi ferro nullo modo possc sanari. Ex- pavit, expalluit nimio timorc turbatus: atque ubi se collegit, farique potuit, abire illos iussit, ct ad sc amplius non accederc, nec aliud occurrit fatigato lacrymis et illa iam necessitatc con- stricto, nisi ut adhiberet Alexandrinum quendam, qui tunc chi- rurgus mirabilis habcbatur, ut ipsc faccret quod ab illis fieri nolcbat iratus. Scd postca quam venit ille, laboremque illorum in cicatricibus sicut artifex vidit, boni viri functus officio, per- suasit homini ut illis potius qui in eo tantum laboraverant, quantum ipse inspiciens mirabatur, curationis suac fine frue- rcntur, adiiciens quod re vcra nisi sectus cssct, salvus esse non posset; sed valde abhorrcre a suis moribus, ut hominibus quo rum artificiosissimam operam, industriam, diligentiam admi- rans in cicatricibus eius videret, proptcr exiguum quod reman- sit, palmam tanti laboris auferrct. Rcdditi sunt aniino eius, ct placuit ut codem Alexandrino assistcnte ipsi sinum illum ferro, qui iam conscnsu omnium alitcr insanabilis putabatur, apcri- rcnt. Quac rcs dilata cst in conscqucntem dicm. Scd cum ab- iissent illi, cx mocrore nimio domini tantus est in domo illa cxortus dolor, ut tanquam funeris planctus vix comprimerctur a nobis. Visitabant eum quotidie sancti viri, cpiscopus tunc Vzalcnsis, bcatae memoriac Saturninus, et presbytcr Gelosus, ac diaconi Carthaginensis Ecclesiae: in quibus erat, ct cx qui- bus solus cst nunc in rcbus humanis, iam cpiscopus cum honore a nobis dcbito nominandus Aurclius, cum quo recordantes mi- rabilia opera Dci, dc hac rc sacpe collocuti sumus, eumque valdc meminisse, quod commcinoranvus, invenimus. Qui cum

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 3SI

eum, sicut solebant, vesperc visitarent, rogavit eos miscrabili- bus laerymis , ut manc dignarcntur csse praesentes suo funeri potius quam dolori. Tantus enimeum metusex prioribusinva- serat poenis, ut se inter medicorum manus non dubitarct esse moriturum. Consolati sunt eum illi, ct hortati ut in Dco fidc- ret, eiusque voluntatem viriliter ferrct. Tnde ad orationem in- gressi sumusiubi nobis ex more genua figentibus,atquc incum- bentibus terrae, illc se ita proiccit, tanquam fuisset aliquo im- pellentc graviter prostratus, ct coepit orare: quibus modis, quo affectu, quo motu animi, quo fluvio lacrjmarum, quibus gemi- tibus atque singultibus succutientibus omnia membra eius et pene intcrcludcntibus spiritum , quis ullis explicet verbis? Vtrum orarent alii, nec in haec eorum averteretur intentio, ne- sciebam. Ego tamen prorsus orare non poteram: hoc tantum- modo brcviter in corde nieo dixi , Domine quas tuorum preccs exaudis, si has non exaudis? Nihil enim mihi videbatur addi iam posse, nisi ut exspirarct orando? Surreximus, et accepta ab Episcopo bcnedictione disccssimus: rogante illo ut mane ades- sent, illis ut acquo animo esset hortantibus. Illuxit dies qui metuebatur, aderant servi Dei, sicut se adfuturos esse promise- rant: ingressi sunt mcdici, parantur omnia quae hora illa po- sccbat, tremenda ferramenta profcruntur, attonitis- suspensis- que omnibus. Eis autem quorum erat maior auctoritas, defe- ctum animi eius consolando crigentibus, ad manus secturi membra in lectulo componuntur, solvuntur nodi ligamcntorum, nudatur locus, inspicit medicus, et secandum illum sinum ar- matus atque intentus inquirit. Scrutatur oculis, digitisque con- trcctat; tentat denique modis omnibus; invenit firmissimam ci- catriccm. lam illa laetitia et laus atque gratiarum actio mise- ricordi et omnipotcnti Dco , quae fusa est ore omnium lacry- mantibus gaudiis, non est committenda meis verbis: cogitetur potius, quam dicatur.

In cadem Carthagine Innocentia religiosissima femina , de primariis ipsius civitatis, in mamilla cancrum habebat: rem, sicut medici dicunt, nullis medicamentis sanabilem. Aut ergo praecidi solet, et a corpore separari membrum ubi nascitur: aut ut aliquanto homo diutius vivat, tamen inde morte quamlibet tardius adfutura, secundum Hippocratis , ut ferunt, sententiam omnis est omittenda curatio. Hoc illa a pcrito medico et suac domui famiiiarissimo acceperat, et ad solum Deum se orando converterat. Admonetur in somnis appropinquantc Pascha, Ut in parte feminarum observanti ad baptisterium, quaecunque illi baptizata primitus occurrisset, signaret ei locum signo Christi*

382 DIVI AVUELII AVGVSTINI

fccit, ct confestini sanitas consccuta cst. Medicus sanc qui ci (fixcrat, ut nihil curationis adhiberct, si paulo diutius vcllet vi- vere , cuni inspcxissct eam postea , ct sanissimam cornperisset, quani prius habere illud malum tali inspcctione cognoverat, quaesivit ab ea vehcmcnter quid adhibuisset [curationis] ; cu- piens, quantum intelligi datur, nosse medicamentum, quo Hip- pocratis definitio vincerctur. Cumque ab ea quid factum esset audisset, vocc velut contemnentis et vultu, ita ut illa metucrct, nc aliquod contumeliosum verbum proferret in Christum , reli- giosa urbanitate respondisse fertur, Putabam, inquit, magnum aliquid te mihi fuisse dicturam. Atque illa iam exhorrescente, mox addidit, Quid grande fecit Christus sanare cancrum , qui quatriduanum mortuum suscitavit? Hoc crgo cumaudisscm,et vchementer stomacharer, in illa civitate atque in illa persona, non utique obscura, factum tam ingens miraculum sic latere, hinc eam et admonendam et penc obiurgandam putavi. Quac cum mihi respondisset non se inde tacuisse; quaesivi ab eis, quas forte tunc matronas amicissimas secum habebat, utrum hoc antea scissent. Responderunt se omnino nescisse, Ecce, inquam, quomodo non taces, ut nec istae audiant, quae tibi tanta familiaritate iunguntur. Et quia breviterab ea quaesive- ram, feci ut illis audientibus multumque mirantibus et glorifi- cantibus Deum, totum ex ordine, quemadmodum gestum fue- rit, indicaret.

Medicum quendam podagrum in eiidcm urbe , qui cum de- dissct nomen ad baptismum, ct pridie quam baptizaretur, in somnis a pueris nigris cirratis, quos intelligebat dacmones, ba- ptizari eodem anno prohibitus fuisset, eisque non obtemperans, etiam conculcantibus pedes cius in dolorem acerrimum , qualom nunquam expertus est, isset, mcigisquc eos vincens lavacro re- generationis, ut voverat, ablui non distulisset, in baptismate ipso non solum dolore, qno ultra solitum cruciabatur , verum ctiam podagra cjiruisse, ncc amplius, cum diu postea vixisset, pedes doluisse quis novit? Nos tamen novimus, et paucissimi fratres ad quos id potuit pervenire [e vicino].

Ex mimo quidam Curubitanus, non solum a paralysi, verum etiam abinformi pondere genitalium , cum baptizaretur, salvus eifectusest; etliberatus utraquc molcstia, tanquammali nihilha- buisset in corporc, dc fonte regenerationis adscendit. Quis lioc praeterCurubim novit, ctpracter rarissimos aliquos qui hoc ubi- cunque audire potuerunt? Nos autem cum hoc compcrisscmus, iubcntc sancto cpiscopo Aurclio, ctiam ut veniret Carthaginem

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 383

fccimus. quanivis a talibus prius audicrimus, dc quorum fidc dubitarc non possemus.

Vir Tribunitius Hcspcrius [, qui] apud nos cst, habet in tcrritorio Fussalensi fundum Zubcdi appcllatum, ubi cum aftYi- ctionc animalium ct scrvorum suorum domum suam spirituum malignorum vim noxiam perpcti comperisset , rogavit nostros, me absente, Presbyteros, ut aliquis eorum illo pergcrct, cuius orationibus ccdcrent. Perrexit unus, obtulit ibi sacrificium cor- poris Christi, orans quantum potuit, ut cessarct illa vcxatio: l)co protinus miserante ccssavit. Acceperat autcm ab amico suo tcrram sanctam de Hierosolymis allatam, ubi scpultus Chri- stus die tertio rcsurrcxit; eamque suspendcrat in cubiculo suo, nc quid mali etiam ipse patcretur. At ubi domus cius ab illa infcstatione purgata cst, quid de illa terra fierct, cogitabat: (juam diutius in cubiculo suo rcvcrcntiac causa habcre nolebat. Forte accidit, ut cgo ct collcga tunc mcus episcopus Synitensis |Svniccnsis] ccclcsiac Maximinus in proximo essemus: ut veni- remus rogavit, ct vcnimus. Cumque nobis oinnia retulissct, ctiam hoc petivit, ut infoderctur alicubi, atquc ibi orationum loeus ticrct, ubi ctiam possent Christiani ad celcbranda quac Dei sunt congrcgari. Non restitimus: factum est. Erat ibi iu- venis paralyticus rusticanus: hoc audito petivit aparcntibus suis, ut illum ad cum locum sanctum non cunctantcr affcrrent. Quo cum fuissct allatus , oravit, atquc inde continuo pcdibus suis salvus abscessit.

Victoriana dicitur villa, ab Hipponc regio minus triginta millibus abcst. Mcmoria Martyrum ibi est Mediolanensium Protasii et Gervasii. Portatus est eo quidam adolescens , qui cum die mcdio tcmporc acstatis equum ablucret in fluminis gur- gitc, dacmoncm incurrit. Ibi cuni iaccret vel morti proximus, vcl simillimus mortuo, ad vespertinos illuc hymnos et orationcs cum ancillis suis ct quibusdam sanctimonialibus cx more domi- na posscssionis intravit; atquc hymnos cantarc coepcrunt. Qua vocc illc quasi pcrcussus, excussus e«t: et cum tcrribili frcmitu altarc apprcliensum movere non audens sive non valcns, tan- quam co fuerit alligatus, aut affixus, teneb.it: ct cum grandi ciulatu parci sibi rogans, confitebatur ubi adolesccntcm, ct quando, ct quomodo invascrit. Postrcmo sc cxiturum esse dc- nuntians, mcmbra eius singula nominabat, quac se amputatu- rum cxiens minabatur: atque intci haec vcrba discessit ab ho- mine. Sed oculus cius in maxillam fusus, tenui venula ab inte- riorc quasi radicc pcndebat, totumque cius mcdium, quod ni- gellum fuerat, albicavcrat. Quo viso qui adcrant, (concurrcrant

384 DIVI AVRELU AVGVSTINI

autem etiam alii vocibus eius acciti, et se omnes in orationcm pro illo straverant,) quamvis eum sana mente stare gauderent, rursus tamen propter oculum eius contristati , medicum quac- rendumesse dicebant. Ibi maritus sororis eius, qui cum illo de- tulerat, Potens est, inquit, Deus sanctorum orationibus, qui fu- gavit daemonem, lumcn reddere. Tunc, sicut potuit, oculum lapsum atque pendentem , loco suo revocatum ligavit orario : nec nisipost septem dies putavit esse solvendum. Quod cum fecisset, sanissimum invenit. Sanati sunt illic et alii, de qui- bus dicere iongum est.

Hipponensem quandam virginem scio, cum se oleo perun- xisset , cui pro illa orans Presbyter instillaverat lacrymas suas, mox a daemonio fuisse sanatam. Scio etiam Episcopum semel pro adolescente, quem non vidit, orassc, illumque illico daemo- ne caruisse.

Erat quidam senex Florentius Hipponensis noster, homo religiosus et pauper, sartoris se artc pascebat, casulam perdide- rat, et unde sibi emeret non habebat: adVigintiMartyres, quo- rum Memoria apud nos est celeberrima, clara voce, ut vestire- tur, oravit. Audierunt eum adolescentes, qui forte aderant ir- risores; eumque disccdcntem exagitantes prosequebantur; qua- si a Martyribus quinquagenos folles, unde vestimentum emcret, petivisset. Atille tacitus ambulans, eiectum grandem piscem palpitantem vidit in littorc, eumque illis faventibus atque ad- iuvantibus apprehendit, ct cuidam coquo Catoso nomine, bcne Christiano, ad coquinam conditoriam, indicans quid gestum sit; trccentis follibus vendidit, lanam comparare indc disponens, ut uxor eius quomodo posset,ci quo indueretur, eificeret. Sed co- quus concidens piscem, annulum aureum in ventriculo eius in- venit, moxque miseratione flexus, et religione perterritus, bo- mini cum rcddidit, dicens, Ecce quomodo Viginti Martyres te vesticrunt?

Ad aquas Tibilitanas Episcopo afferentc Praeiccto[Proiecto] reliquias Martyris gloriosissimi Stephani, ad cius Memoriam veniebat rnagnae multkudinis concursus et occursus. Ibi coeca mulicr, ut ad Episcopum portantem [pignora sacra] duceretur, oravit: flores quos ferebat dedit; recepit, oculis admovit, pro- tinus vidit. Stupentibus qui adcrant, praeibat cxsultans, viain carpens, et viac ducein ultcrius non rcquirens.

Memorati Memoriam Martyris, quac posita est in castcllo Sinitensi, quod Hipponcnsi coloniac vicinum est, ciusdem loci liiicillus Episcopus, populo pracccdentc atquc scqucntc porta- bat. Fistula, cuius molcstia iam diu Iaboravcr.it, ct familiaris-

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 305

simisui medici, qui eam sccaret, opperiebaturmanus, illius piac sarcinae vectatione, rcpente sanata est: nam dcinccps cani in suo corporc non invenit.

Eucharius cst presbyter ex Hispania, Calamac habitat, vc- tcri morbo calculi laborabat; pcr Mcmoriam snpradicti Marty- ris , quam Possidius illo advexit Episcopus, salvus factus est. Idem ipse postea morbo alio praevalcsccnte, mortuus sic iacc- bat, ut ei iam pollices ligarentur: opitulatione memorati Mar- tyris , cum de Mcmoria eius reportata fuisset ct super iaccntis corpus missa ipsius Presbytcri tunica, suscitatus cst.

Fiiit ibi vir in ordine suo primarius, nomineMartialis, acvo iam gravis, ct multum a religione abhorrens Christiana. Habc- bat sanc fidelem filiam, ct gcnerum eodcm anno baptizatum. Qui cum eumaegrotantemmultis etmagnis [precibus et] Iacrymis rogarent, utChristianus fieret, prorsus abnuit, cosque a se tur- bida indignatione submovit. Visum est genero eius , ut iret ad Mcmoriam sancti Stephani, ct illic pro eo quantum posset ora- ret, ut Deus illi darct mentem bonam, qua crcdere non diffcrrct in Christum. Fccit hoc ingenti gcmitu et iletu , ct sinccritcr ardcntc pietatis affectu: deinde abscedcns, aliquid de altari iio« rum , quod occurrit, tulit; ciquc, cum iam nox esset, ad caput posuit: tum dormitum cst. Et ccce antc diluculum clamat, ufc ad Episcopum curreretur, qui mecum forte tunc crat apud Hip- ponem. Cum ergo audisset eum abscntem, venire Presbytcros postulavit. Vencrunt, crederc se dixit, admirantibus atque gau- dentibus omnibus, baptizatus est. Hoc, quam diu vixit, in ore habebat: Christc accipe spiritum meum: cum haec vcrba bca- tissimi Stephani, quando lapidatus esi a Iudacis , ultima fuisse nesciret; quae huic quoquc ultima fucrunt: nam non multo post ctiam ipse defunctus est.

Sanati sunt illic pcr eundem Martyrcm etiam podagri duo, unus civis, peregrinus unus: scd civis omnimodo, percgrinus autem per revelationem quid adhibcrct quando doleret, audivit: ct cum hoc feccrit, dolor continuo conquiescit.

Audurus noincn cst fundi, ubi ccclesia est, et in ea Memo- ria Stcphani martyris. Puerum quendam parvulum, quum in area luderet, exorbitantes boves qui vehiculum trahcbant, rota obtriverunt, ct confestim palpitavit cxspirans. Hunc matcr ar- reptum ad candcm Mcmoriam posuit; ct non solum rcvixit, verum etiam illaesus apparuit.

Sanctimonialis quacdam in vicina possessione, quae Caspa- liana dicitur, quum aegritudinc laborarct, ac dcsperarct, ad eandem Mcmoriam tunica eius allata est: quae ante quam rc- //. B b

386 DlVi AVRELII AVGVSTINI

vocaretur, illa defuncta est. Hac tamen tunica operueruut ca- davcr eius parentes, et recepto spiritu salva facta est.

Apud Hipponcm Bassus quidam Syrus ad Memoriam eius- dem Martyris orabat pro aegrotante et periclitantc filia, eoque secum vestem eius attulerat: quum ecce pueri de domo cu- currerunt, qui ei mortuam nuntiarent. Sed quum , orante illo, ab amicis eius exciperentur, prohibuerunt eos illi dicere, ne per publicum plangeret. Qui quum domuni redisset iam suorum eiulatibus personantem, et vestem filiae quam ferebat, supcr eam proiecisset, reddita estvitae.

Rursus ibidem apud nos Irenaei cuiusdam collectarii filius aegritudine exstinctus est. Quumque corpus iaceret exanime, atque a lugentibus et lamentantibus exsequiae pararentur^ ami- corum eius quidam inter aliorum consolantium verba suggessit. ut eiusdem Martyris olco corpus perungeretur. Factum cst , ct revixit.

Itemque apud nos vir Tribunitius Eleusinus super Memo- riam Martyris, quae in suburbano eius est, aegritudine exani- matum posuit infantulum filium: ct post orationem, quam cum multis lacrymis ibi fudit , vivcntem levavit.

Quid faciam? Vrget huius operis implendi promissio, ut non hic possim omnia commcmorarc quae scio: et procul dubio plerique nostrorum, quum haec legent, dolebunt me tam multa praetermisisse, quae utique mecum sciunt. Quos iam nunc, ut ignoscant, rogo; et cogitent quam proiixi laboris sit faccre, quod me hic non facere suscepti operis necessitas cogit. Si enim miracula sanitatum, ut alia taccam, ea tantum modo ve- lim scribere, quae per hunc Martyrcm , id est, gloriosissimum Stephanum, facta sunt in colonia Calamensi, et in nostra, plu- rimi conficiendi sunt libri : nec tamcn omnia colligi poterunt, sed tantum de quibus libclli dati sunt, qui recitarentur in po- pulis. Id namque fieri voluimus, quum vidcrcmus antiquis simi- lia divinarum signa virtutum ctiam nostris tcmporibus frequen- tari; et ca non debere multorum notitiae dcpcrire. Nondum cst autem biennium, cx quo apud Ilipponem regium coepit cssc ista Memoria, et multis, quod nobis certissimum cst, non datis libellis, dc iis quac mirabilitcr facta sunt, illi ipsi qui dati sunt ad scptuaginta fcrme numerum pcrvcnerant, quando ista con- scripsi. Calamae vcro*, ubi et ipsa Mcmoria prius cssc coepit, et crcbrius dantur, incomparabili multitudinc supcrant.

Vzali ctiam , quac coioniaVticac vicina est, multa pracclara per cundcm Martyrcm facta cognovimus : cuius ibi Mcmoria lon^e prius quam apud nos, ab Episcopo Evodio constituta est.

DE CIVITATE DEI LIB. XXII 387

Sed libellorum dandorum ibi consuetudo non cst, vel potius non fuit: nam fortasse nunc csse iam coepit. Quum cnim nuper illic esscmus, Petroniam clarissimam fcminam, quae ibi mira- biliter ex magno atque diuturno, in quo medicorum adiutoria cuncta dcfccerant, languore sanata cst, hortati sumus volente supradicto loci Episcopo, ut libellum daret, qui rccitaretur in populo; ct obcdicntissime paruit. In quo posuit etiam, quod hic reticerc non possum, quamvis ad ca quac hoc opus urgent, festinarc compcllar. A quodam ludaeo dixit, sibi fuissc pcrsua- sum, ut annulum capillatio cingulo insereret, quo sub omni veste ad nuda corporis cingeretur: qui annulus haberet sub gcmma lapidem in renibus inventum bovis. Hoc alligata quasi rcmedio ad sancti Martjris limina vcniebat. Sed profecta a Carthaginc, quum in consilio fluminis Bagradae in sua posses- sione mansisset, surgcns ut iter perageret, ante pcdes suos il- lum iacentem annulum vidit, ct capiliatiam zonam quae fuerat alligatus, mirata tentavit. Quam cum omnino suis nodis firmis- simis, sicut fuerat, comperisset adstrictam, crcpuisse atque ex- siluisse annulum suspicata cst: qui etiam ipse quum integcrri- mus fuisset inventus, futurae salutis quodam modo pignus de tanto miraculo se accepisse praesumsit, atque illud vinculum solvens, simul cum eodem annulo, proiecit in flumen. Non credunt hoc, qui etiam Dominum lesum per integra virginalia matris enixum, et ad discipulos ostiis clausis ingressum fuisse non credunt: sed hoc certc quaerant, et si verum invenerint, illa credant. Clarissima femina est, nobiliter nata, nobiliter nupta: Carthagine habitat: ampla civitas, ampla persona rem quaerentes laterc non sinit. Martyr certc ipse, quo impetrante illa sanata cst, in filium pcrmanentis Virginis credidit, in eum qui ostiis clausis ad discipulos ingrcssus cst, credidit: postre- mo, propter quod omnia ista dicuntur a nobis, in cum qui ad- scendit in coclum cum carnc, in qua resurrexerat, credidit; et ideo per eum tanta fiunt, quia pro ista fide animam posuit. Fiunt crgo ctiam nunc multa miracula, codcm Deo faciente pcr quos vult, et quemadmodum vult, qui et iila quae legimus fecit: scd ista ncc similiter innotescunt, neque ut non excidant aninio, quasi glarca memoriae, crebra lectione tunduntur. Nam et ubi diligentia cst, quae nunc apud nos esse coepit, ut libelli eorum qui beneficia praecipiunt, reticentur in populo, semel hoc au- diunt qui adsunt, pluresquc non adsunt, ut nec illi qui adfue- runt, post aliquot dics , quod audicrunt, mentc rctincant, et vix quisquam reperiatur illorum , qui ei qucm non adfuisse co- gnovcrit, indicct quod audivit.

Bb2

388 DIVI AVRELIl AVCVSTINI

Vnuni est apud nos factum, non maius quam illa quac cftxi, scd tam clarum atque illustrc miraculum, ut nullum arbitrer essc Hipponensium, qui hoc non vcl viderit, vel didiccrit, nul- luin qui oblivisci ulla ratione potuerit. Decem quidam fra- tres (quoruni septem sunt mares , tres feminae) de Caesarea Cappadociae suorum civium non ignobiles, maledicto matris rccenti, patris eorum obitu destitutae, quae iniuriam sibi ab eis factam acerbissimc tulit, tali poena sunt divinitus coerciti, ut liorribilitcr quatcrcntur omncs tremore membrorum: in qua foedissima specie oculos suorum civium non ferentes , quaqua- versum cuique ire visum est, toto pene vagabantur orbe Ro- mano. Ex his etiam ad nos venerunt duo, fratcr et soror, Paulus et Palladia , multis aliis locis miscria diffamante iam cogniti. Venerunt autem ante Pascha fcrme dies cjuindccim, ecciesiam quotidie, ct in ea Memoriam gloriosissimi Stephani frequentabant, orantes ut iam sibi placaretur Deus, et salutem pristinam reddcret. Et illic, et quacunque ibant, convertcbant in se civitatis adspectum. Nonnulli qui cos alibi viderant, cau- samque tremoris eorum noverant, aliis, ut cuique poterant, in- dicabant. Vcnit etPascha, atquc ipso dieDominico manc, quuni iam frequens populus praesens essct, ct loci sancti canccllos, ubi Martyriuni erat, idem iuvenis orans tenerct, repente pro- stratus est, et dormicnti simillimus iacuit: non tamcn trcmens, sicut etiam per soninum solebat. Stupentibus qui aderant, at- que aliis pavcntibus, aliis dolentibus, quum eum quidam vellent erigcre , nonnulli prohibuerunt, ct potius cxitum cxspectandum esse dixerunt. Et eccc surrcxit, et non tremebat , quoniam sa- natus erat, et stabat incolumis, intucns intuentcs. Quis ergo sc tcnuit a laudibus Dei? Chimantium gratulantiumque vocibus ccclcsia usqucquaquc complcta cst. Inde ad me curritur, ubi sedebain iain proccssurus: irruit alter quisquc post altcrum, omnis postcrior quasi novum, quod alius prior dixerat, nuntian- tcs: mcquc gaudcnte ct apud mc gratias Dco agente, ingredi- tur etiam ipsc cum pluribus , inclinatur ad gcnua mca, erigitur ad osculum mcuni. Proccdimus ad populum, plcna crat ccclc- sia pcrsonabat vocibus gaudiorurn, Dco gratias , Dco laudcs, neminc taccnte, hinc atquc indc clamantium, Salutavi populum, ct rursus cadcm ferventiore voce clamabant. Facto tandcm silcntio, Scripturarum divinarum sunt lecta sollcnnia. Vbi au- tcm vcntum cst ad mciSermonis locum, dixi pauca pro temporc ct pro illius iucunditatc laetitiac. Magis cnim cos in operc di- vino cjuandam Dei cloqucntiam, non audirc, sed considerarc pcrmisi Nobiscum homo prandit, et diligcntcr nobis omncm

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 389

suae ac matcrnac fratcrnacque calamitatis indicavit historiam. Sequcnti itaquc dic post Scrmoncm rcdditum, narrationis cius libcllum in crastinum populo rccitandum promisi. Quod quum cx Dominico Paschac dic tcrtio fierct in gradibus cxcdrae , in qua dc supcriorc loquebar loco, feci stare ambos fratres, quum eorum lcgcretur libellus. Intuebatur populus univcrsus scxus utriusque, unum stantcm sine deformi motu, alteram membris omnibus contrcmentcm. Et qui ipsum non viderant, quid in eo divinae misericordiae factum cssct, in cius sorore cernebant. Videbant enini quid in eo gratulandum, quid pro illa esset oran- dum. lnter haec rccitato eorum libello, de conspectu populi ab- ire cos praecepi: ct dc tota ipsa causa aliquanto diligentius coe- peram disputare, cum ecce me disputante, voces aliae de Mcmo- riaMartjrris novac gratulationis audiuntur. Convcrsi sunt eo qui me audiebant, cocpcruntque concurrere. Illa enim ubi de gradi- bus descendit, in quibus steterat, ad sanctum Martyrcm orarc perrcxcrat. Quac mox ut canccllos attigit, collapsa similitcr ve- lut in somnum, sana surrexit. Dum crgo rcquireremus quid fa- ctumfuerit, unde istcstrepiduslaetus exstiterit, ingressisuntcum illa in basilicam, ubi cramus, adducentcs eam sanam dc Martyris loco. Tum vero tantus ab utroque sexu admirationis clamor cx- ortus est, ut vox continuata cum lacrymis non videretur posse fi- niri. Pcrducta est ad eum locum, ubi paulo ante steterat tremens. Exsultabant eam similem fratri [factam] , cui doluerant reman- sisse dissimiiem: et nondum fusas preccs suas pro illa, iam ta- mcn praeviam voluntatem tam cito exauditam essc ccrnebant. Exsultabant in Dei laudem voce [voccs,] sine verbis ,, tanto so- nitu, quantum aurcs nostrae fcrre vix possent. Quid erat in cor- dibus exsultantium, nisi fides Christi, pro qua Stephani sanguis effusus est?

C A P. I X.

Quod universa miracula, quae per Martyres in Christi nomine fiunt, eifidei testimonium ferant, qua in Christum Martyres crediderunt.

Cui, nisi huic fidei attcstantur ista miracula, in qua pracdi- catur Christus resurrexisse in carnc , et in coelum adscendissc cum carnc? Quia et ipsi Martyres huius fidei martyrcs, id est, huius fidei testes fuerunt, huic fidei testimonium perhibentes mundum inimicissimum pcrtulerunt; eumque, non repugnando, sed moriendo vicerunt. Pro ista fide mortui sunt, qui haec a Domino impetrare possunt, propter cuius nomen occisi sunt. Pro hac fide praeccssit eorum mira patientia, ut in his miracu- lis tanta ista potentia sequeretur Nam si carnis in actcrnum resurrectio vel non praevenit in Christo, vcl non vcntura cst,

390 DIVI AVRELII AVGVSTINI

eicut praenuntiatur a Christo, vel sicut praenuntiata cst a Prc- phetis, a quibus praenuntiatus est Christus; cur et mortui [quare Martyres] tanta possunt, qui pro ca fide, qua haec re- surrectio praedicatur, occisi sunt? Sivc enim Deus ipse per se ipsum miro modo, quo res temporales operatur aeternus, sive per suos ministros ista faciat; et eadem ipsa quae per mini- stros facit, sive quaedam faciat etiam per Martyrum spiritus, sicut per homines adhuc in corporc constitutos ; sive omnia ista per Angelos, quibus invisibiliter, immutabiliter , et incorpora- liter imperat, operetur; ut quae per Martyres ficri dicuntur, eis orantibus tantum et impetrantibus, non etiani operantibus iiant; sivc alia istis, alia illis modis, qui nullo modo compre- hcndi a mortalibus possunt: ei tamen attestantur haec iidei, in qua carnis in aeternum resurrcctio praedicatur.

C A P. X.

Quajito dignius honorentur Martyres, qui ideo multa mira obtinent,

ut Deus verus colatur, quam daemones, qui ob hoc quaedam faciunt,

ut ipsi dii esse credantur.

Hic forte dicturi sunt, etiam dcos suos aliqua mira fecisse. Bene, si iam incipiunt deos suos nostris mortuis hominibus comparare. An dicent etiam, se habcre deos ex hominibus mortuis, sicut Herculem, sicut* Romulum , sicut alios multos, quos in deorum numerum receptos opinantur? Sed nobis Mar- tyrcs non sunt dii: quia unum cundemque Deum et nostrum scimus et Martyrum. Nec tamcn miraculis, quae pcr Memo- rias nostrorum Martyrum fiunt, ullo modo comparanda sunt miracula, quae facta per tcmpla perhibentur illorum. Vcrum si qua simiiia videntur, sicut a Moyse magi Pharaonis , sic eorum dii victi sunt a Martyribus nostris. Fcccrunt autem illa daemo- nes co fastu impurae superbiae, quo corum dii csse volucrunt: faciunt autcm ista Martyres, vel potius Dcus vcl orantibus aut cooperantibus eis, ut lides illa proficiat, qua eos, non dcos cssc nostros, scd unum Dcum habcre nobiscum credamus. Dcnique illi talibus diis suis et templa aedificavcrunt, ct statuerunt aras, et sacerdotes institueruut, ct sacrificia fccerunt: nos autcm Martyribus nostris non templa sicut diis, sed Memorias sicut hominibus mortuis, quorum apud Dcum vivunt spiritus, fabri- camus; nec ibi crigimus altaria, in quibus sacrificcmus Marty- ribus, scd uni Dco ct Martyrum, et nostro [sacrificium immo- lamusj : ad quod sacrilicium, sicut homines Dci, qui mumlum in cius confcssione vicerunt, suo loco ct ordine nominantur; aon tamen a saccrdote, qui sacrilicat, invocantur. Dco quippc,

DE CIVITATE DEI LIB. XXII 391

i\on ipsis sacrificat, quamvis in Memoria sacrificct eorum. quia Dci saccrdos est, non illorum. Ipsum vero sacrificium corpus cst Christi, quod non offertur ipsis, quia non sunt et ipsi. Qui- bus igitur potius credendum est miracula facientibus? Eisne qui se ipsos volunt habcri deos ab his quibus ea faciunt * an eis qui, ut inDcum crcdatur, quod ctChristus cst, faciunt quicquid mirabile faciunt? Eisne qui sacra sua etiam crimina sua esse voluerunt; an eis qui nec laudes suas volunt esse sacra sua, scd totum quod veracitcr laudantur, ad eius gloriam proficere in quo laudantur ? In Domino quippe laudantur animae eorum. Credamus crgo eis ct vera dicentibus, et mira facientibus. Di- cendo enim vera, passi sunt, ut possent facere mira. In eis ve- ris est praecipuum , quod Christus rcsurrexit a mortuis , ct im- mortalitatem resurrectionis in sua carne primus ostendit, quam nobis adfuturam, vel principio novi sacculi, vcl in huius fine promisit.

C A P. XI.

Contra Platonicos , qui dc naturalibus ehmentorum ponderibus argu vientantur , terrenum corpus in coelo esse non posse.

Contra quod magnum Dei donum ratiocinatores isti, quo- rum cogitationes novit Dominus quoniam vanae sunt, de pon- dcribus elcmcntorum argumcntantur : quoniam scilicct magi- stro Platonc didiccrunt, mundi duo corpora maxima atque po- strcma duobus mediis, aere scilicet et aqua, csse copulata atque coniuncta. Ac per hoc, inquiunt, quoniam tcrra ab hinc sursum versus est prima, secunda aqua super terram, tertius aer super aquam, quartum supcr acra coclum ; non potest csse terrcnum corpus in coelo. Momentis cnim propriis, ut ordincm suum te- neant, singula clementa librantur. Ecce qualibus argumcntis omnipotcntiae Dei humanac contradicit infirmitas , quam pos- sidet vanitas. Quid crgo faciunt in aere terrena tot corpora, cum a tcrra sit aer tertius? Nisi forte, qui per plumarum et pennarum levitatcm donavit avium terrenis corporibus ut por- tcntur in aerc, immortalibus factis corporibus hominum non poterit donarc virtutcm, qua etiam in summo coelo valeant habitarc. Animalia quoque ipsa terrcna, quac volare non pos- sunt, in quibus et homines sunt, sicut sub aqua pisces, quac sunt aquarum animalia, ita sub terra vivere dcbucrunt. Cur ergo non saltem de secundo, id est, de aquis, sed de clemento tertio terrenum animal carpit hanc vitam ? Quare cum pcrtincat ad tcrram, in secundo, quod super terram est, elemcnto vivere si cogatur, continuo suffocatur, ct ut vivat, vivit in tcrtio? An crrat hic ordo elcmentorum, vcl potius non in natura rcrum.,

392 DIVI AVRELII AVGVSTINl

scd in istorum argumentationibus deficit ; Omitto dicerc, quod iam m tertio dccimo libro dixi, quam multa gravia tcrrena sint corpora, sicut plumbum, ct formam tamcn ab artifice accipiant, qua natare valcant super aquam: et ut accipiat qualitatem cor- pus humanum, qua ferri in coelum, et csse possit in coelo, ommpotcnti artifici contradicitur ?

lam vero contra illud quod iam dixi superius , etiam istum considerantes atque tractantes elementorum ordinem, quo con- tidunt, non inveniunt omnino quod dicant. Sic est enim hinc sursum versus terra prima, aqua secunda, tertius aer, quartum coelum, ut super omnia sit animac natura. Nam et Aristotelcs quintum corpus eam dixit esse, et Plato nullum. Si quintum esset, certe superius csset caetcris : cum vcro nullum cst, multo inagis superat omnia. In tcrreno ergo quid facit corpore? In hac mole quid agit subtilior omnibus? ln hoc pondere quid aeit levior omnibus? In hac tarditate quid agit celcrior omnilnTs? Itane per huius tam excchentis naturae meritum non potcrit cf- lici, ut corpus cius levetur in coclum, ct cum valcat nunc natu- ra corporum terrenorum deprimcre animas dcorsum, aliquan- do ct animac lcvare sursum terrcna corpora non valebunt?

Iam si ad eorum miracula vcniamus, quae facta a diis suis wpponunt Martyribus nostris, nonne ctiam ipsa pro nobis fa- cerc, ct nobis reperientur omnino proficerc? Nam intcr magna miracula deorum suorum, profccto magnum illud cst, quod Varro commcmorat, Vcstalcm virginem, cum pcriclitaretur fal- sa suspicionc dc stupro, cribrum implcsse aqua de Tiberi, et ad suos iudiccs nulla cius parte stillante portassc. Quis aquac pon- dus supra cribrum tcnuit? Quis tot cavernis patentibus nihil indc in tcrram cadcrc pcrmisit? Responsuri sunt, Aliquis deus, aut aliquis dacmon. Si dcus, numquid maior cst Dco qui fecit hunc mundum? Si daemon, numquid potentior cst Angelo, qui Deo scrvit, a quo factus cst mundus? Si ergo deus minor, vcl angclus, vcl dacmon potuit pondus humidi elementi sic suspcn- dcrc, ut aquaruiii vidcatur mutata fuissc natura: itanc Dcus omnipotcns , qui omnia ipsc crcavit clcmenta, tcrreno corpori gravc pondus aufcrrc nonpotcrit, ut in codem clemcnto habitct vivificatum corpus, in quo voluerit vivificans spiritus?

Dcinde cum acra mcdium ponant inter ignem dcsupcr, ct aquam subtcr , quid cst quod cum inter aquam et aquam, et in- tcr aquam et terram saepe invenimus ? Quid enim volunt csse aquosas nubes, inter quas et maria acr medius rcpcritur? Quo- nam, quacso, clcmcntorum pondcrc atquc ordinc cflicitur, nt torrcntcs violcntissimi atquc undosissimi, antc quam sub acre

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 393

in tcrris currant, supcr aera in nubibus pendeant? Cur deniquc acr cst nicdius inter sunima coeli, ct nuda [ima] tcrrarum, qua- quaversum orbis extcnditur, si locus cius iutcr coelum et aquas, sicut aquarum intcr ipsum ct tcrras cst constitutus?

Postremo si ita cst elcmentorum ordo dispositus, ut secun- dum Platoncm duobus mcdiis, id est, aerc et aqua, duo extre- ma, id cst, ignis ct terra, iungantur, coclique obtineat illc sum- mi locum , haec autcm imi, velut fundaminis mundi, et ideo in coelo essc non potest tcrra; cur est ipse ignis in terra ? Sc- cundum hanc quippe rationem ita ista duo elementa in locis propriis, imo ac summo, tcrra ct ignis essc debuerunt, ut quem- admodum nolunt in summo essc posse quod imi cst, ita nec in imo posset esse quod summi est. Sicut ergo nullam putant vel essc vel futuram essc tcrrae particulam in coelo, ita nullam particulam videre debuimus ignis in tcrra. Nunc vcro non so- lum in terris, verum etiam sub tcrris ita est, ut eum cructent vertices montium; praeter quod in usibus hominum et csse igncm in terra, et eum nasci vidcmus ex terra: quando quidcm ct de lignis et dc lapidibus nascitur, quae sunt corpora sine dubitatione tcrrena. Sedillc, inquiunt, ignis est tranquillus, purus , innoxius, sempiternus : iste autem turbidus, fumeus, corruptibilis atque corruptor. Ncc tamcn corrumpit montes, in quibus iugiter aestuat, cavernasque terrarum. Vcrum esto, sit illi iste dissimilis, ut terrenis habitationibus congruat: cur ergo nolunt, ut crcdamus naturam corporum terrenorum aliquando incorruptibilcm factam coelo convenientem futuram, sicut nunc ignis corruptibilis his convenit terris? Nihil igitur afferunt cx ponderibus atque ordine clcmentorum, unde omnipotenti Deo, quo minus faciat corpora nostra talia, ut ctiam in coelo possint habitarc , pracscribant.

CAP. XII.

Contra calumnias infidelium , quibus Christianos de credita carnis re-

surrectione irrident.

Scd scrupulosissime quaerere, et fidem qua crcdimus resur- rccturam carnem, ita quaerendo, assolent irridere, Vtrum foe- tus abortivi resurgant? Et quoniam Dominus ait: Amen dico vobis, capillus capitis vestri non peribit : utrum statura et ro- bur acqualia futura sint omnibus, an divcrsae corporum quan- titates? Si enim aequalitas corporum erit, undc habebunt quod hic non habuerunt in mole corporis illi abortivi, si rcsurgent et ipsi? Aut si non resurgcnt, quia nec nati sunt, scd cffusi, ean- dcm quacstioncm dc parvulis vcrsant, unde illis mcnsura corpo~

391 DIVI AVREUI AVGVSTINI

ris, quam nunc defuisse videmus , accedat, cum in hac aetatc moriuntur. Neque enim dicturi sumus, eos non resurrecturos, qui non solum generationis, vcrum etiam regenerationis capa- ces sunt. Deinde intcrrogant, quem modum ipsa aequalitas habitura sit. Si enim tam magni ct tam longi erunt omnes, quam fuerunt quicunque hic fuerunt maximi atque longissimi, non solum de parvulis, sed [etj de plurimis [magnis] quaerunt, unde illis accessurum sit, quod hic defuit, si hoc quisque reci- piet, quod hic habuit. Si autem, quod ait Apostolus, occursuros nos omnes in mensuram aetatis plenitudinis Christi, et illud alterum, quos praedestinavit conformes [fieri\ imaginis Filii sui, sic intelligendum est, ut statura et modus Christi corporis omnium qui in regno eius erunt, humanorum corporum sit fu- turus : Multis erit, inquiunt, de magnitudinc et longitudine cor- poris detrahendum : et ubi iam erit, Capillus capitis vestri non peribit, si de ipsa corporis quantitate tam multum peribit? Quamvis et de ipsis capillis possit inquiri, utrum rcdeat quic- quid tondentibus decidit. Quod si rediturum cst, quis non cx- horreat illam deformitatem? Nam hoc et dc unguibus videtur nccessario secuturum, ut rcdeat tam multum quod corporis cu- ratura [cura] desecuit. Et ubi erit decus? quod ccrte maius, quam in ista esse corruptionc potuit, in illa iam immortalitatc esse debebit. Si autem non redibit, ergo peribit: quomodo ergo inquiunt, capillus capitis non peribit? De macie quoque vel pinguedine similiter disputant. Nam si aequales omnes erunt; non utiquc alii maeri, alii pingues erunt. Acccdet ergo aliis ali- quid, aliis minuetur. Ac per hoc, non quod erat recipiendum, sed altcubi addendum est, quod non fuit; et filicubi perdcndum, quod fuit.

De ipsis etiam corruptionibus et dilapsionibus corporum mortuorum, cum aliud vertatur in pulverem, in auras aliud ex- halctur; sint quos bestiae, sint quos ignis absumat; naufragio vel quibuscunque aquis ita quidam pcreant, ut eorum carnes in humorem putredo dissolvat; non mediocriter permoventur, at- quc omnia ista recolligi in carnem ct redintegrari posse non credunt. Consectantur ctiam quasquc foeditates et vitia, sive accidant, sive nascantur: ubi ct monstrosos partus cum horrorc atque irrisione commemorant, et requirunt quaenam cuiusque deformitatis resurrectio sit futura. Si cnim nihil talc rcdire in corpus hominis dixcrimus, rcsponsionem nostram de locis vul- ncrum, cum quibus Dominum Christum rcsurrexissc pracdica- mus, sc confutaturos csse pracsumunt. Scd intcr hacc omnia quacstio diflicillima illa proponitur, in cuius carncm rcditura sit

DE CIVITATE DEl LIB. XXII. 395

caro,qua corpus altcrius vcsccntis, humana visccra fame com- pcllente, nutritur. In carncm quippe convcrsa est eius, qui ta- libus vixit alimcntis; ct ca quae macies ostenderat dctrimenta, supplevit. Vtrum ergo hoc illi redeat homini cuius earo prius fuit, an illi potius cuius postea facta cst, ad hoc percunctantur, ut fidem resurrectionis illudant: ac sic animae humanae, aut alternantes, sicut Plato, veras infelicitates falsasque promittant bcatitudincs ; aut post multas itidcm pcr diversa corpora rcvo- lutiones, aliquando tamen eam, sicut Porphyrius, finire mise- rias, ct ad eas nunquam redire fateantur; non tamcn corpus habcndo immortale, sed corpus omne fugiendo.

C A P. XIII.

An abortivi non pertineant ad resarrectionems si pcrtinent ad nume-

rum mortuorum.

Ad haec crgo quac ab eorum parte contraria, me digerente, mihi videntur opposita, miscricordia Dei meis nisibus opem fe- rcntc, respondeam. Abortivos foetus, qui cum iam vixissent in utcro, ibi sunt mortui, resurrccturos ut ailirmarc, ita negare non audeo : quamvis non videam quomodo ad eos non pcrtincat rcsurrectio mortuorum, si non eximuntur de numero mortuo- rum. Aut cnim non omncs mortui resurgent, et efunt aliquae humanac animae sine corporibus in aeternum, quae corpora humana, quamvis intra visccra matcrna, gcstarunt: aut si omncs animae humanae rccipient resurgentia sua corpora, quac habucrunt ubicunque viventia, et morientia reliquerunt, non invcnio quemadmodum dicam ad rcsurrectionem non pcrtincrc mortuorum, quoscunquc mortuos ctiam in uteris matrum. Sed utrumlibet de his quisque sentiat, quod de iam natis infantibus dixcrimus, hoc etiam de illis intelligendum est, si resurgcnt.

C A P. XIV.

An infantes in ea sinl resurrecturi habitudine corporis, quam habiluri

erant aetatis accessu.

Quid crgo de infantibus dicturi sumus, nisi quia non in ca rcsurrccturi sunt corporis exiguitate, qua mortui ; sed quod eis tardius accessurum erat tempore, hoc sunt illo Dei operc miro atque cclerrimo reccpturi? In sententia quippe Domini, ubi ait, Capillus capitis vestri non peribit , dictum cst, non defuturum esse quod fuit, non autcm negatum est adfuturum esse quod de- fuit. Defuit autem infanti mortuo pcrfccta quantitas sui corpo- ris : perfccto quippc infanti deest utique pcrfcctio magnitudinis corporalis; quac quum acccsserit, iam statura longior csse non

396 DIVI AVRELII AVCVSTINI

possit. Hunc pcrfectionis modum sic habent ornncs, ut cum iilo concipiantur atque nascantur; sed habent in ratione, non in moie: sicut ipsa iam membra omnia sunt latenter in semine, cum etiam natis nonnulla adhuc desint, sicut dentes, ac si quid eiusmodi. In qua ratione uniuscuiusquc materiae indita corpo- rali, iam quodam modo, ut ita dicam, liciatum esse videtur, quod nondum est, imo quod latet, sed accessu temporis erit, vel potius apparebit. In hoc ergo infans, iam brevis aut longus est, qui brevis longusve futurus cst. Sccundum hanc rationem pro- fccto in resurrectione corporis , detrimcnta corporis non time- mus: qua etsi aequalitas futura csset omnium, ita ut omnes us- que ad giganteas magnitudines pervcnirent, ne illi qui maximi fuerunt, minus haberent aliquid in statura, quod eis contra sen- tentiam Christi perirct, qui dixit, nec capillum capitis esse pc- riturum; Creatori utique qui creavit cuncta dc nihilo, quomodo deesse posset, unde adderet quod addendum esse mirus artifex nossct?

C A P. XV.

An ad Dominici corporis modum , omnium mortuorum resurrectura

sint corpora.

Sed utiquc Christus in ea mensura corporis, in qua est mortuus, resurrexit, nec fas est dicerc, quum resurrectionis omnium tempus vcnerit, acccssuram corpori eius eam magnitu- dincm, quam non habuit, quando in ea discipulis, in qua illis crat notus, apparuit, ut longissimis iieri possit acqualis. Si au- tem dixerimus ad Dominici corporis modum etiam quorumquc maiora corpora redigenda, peribit de multorum corporibus plu- rimum, quum ipse ncc capillum periturum esse promiserit. Re- stat crgo, ut suam recipiat quisque mensuram, quam vel habuit in iuventute, etiamsi senex est mortuus; vcl fuerat habiturus, si antc est defunctus. Atquc illud quod commemoravit Aposto- lus de mcnsura aetatis plenitudinis Christi, aut propter aliud in telligamus dictum esse, id est, ut illi capiti in populis Christia- nis acecdcntc omnium pcrfectione mcmbrorum aetatis cius men- sura complcatur: aut si hoc dc rcsurrectione corporum dictum cst, sic accipiamus dictum, ut nec ultra, nec infra iuvenilem formam resurgant corpora mortuorum; scd in eius [ea] aetatc et robore, usque ad quam Christum hic pervenisse cognovimus. Circa triginta quippe annos definicrunt csse, ctiam saeculi hu- ius doctiisimi hnmines, iuventutcm: quae quum fuerit spatio proprio terminata, indc iam hominem in detriinenta vcigere gravioris ac senilis aetatis. Et idco non csse dictum, in mensu-

DE CIVITATE DEl LIB. XXII. 397

ram corporis, vel in mcnsuram staturac: scd, in mensuram ae- latis plenitudinis Christi.

C A P. XVI.

Qualis intelligcnda sit sanctorum conformatio ad imaginem FiliiDei

Illud ctiam quod ait, praedestinatos conformes imaginis Filii Dei, potest ct secundum intcriorem homincm intelligi. Vnde nobis alio loco dicit: Nolite conformari huic saeculo, sed reformamini in novitate mentis vestrae. Vbi ergo rcformamur, ne conformcmur huic saeculo, ibi conformamur Dci Filio. Pot- cst et sic accipi, ut qucmadmoduin illc nobis mortalitatc, ita nos illi cfliciamur immortalitate conformcs: quod quidem ct ad ipsam resurrectionem corporum pertinet. Si autem etiam in his vcrbis, qua forma resurrectura sint corpora sumus admoniti; sicut illa mensura, ita et ista conformatio , non quantitatis in- tclligenda est, scd aetatis. Rcsurgcnt itaque omncs tam magni corpore, quam vel crant, vel futuri erant in iuvenili actate: quamvis nihil obcrit, etiam si crit infantilis vcl scnilis corporis forma, ubi ncc mentis, nec ipsius corporis ulla remanebit infir- mitas. Vnde etiam si quis in co corporis modo, in quodcfunctus cst, resurrccturum unumqucmquc contcndit, non est cum illo laboriosa contradictionc pugnandum.

C A P. XVII.

An in suo sexu resuscitanda atque mansura sint corpora feminarum. Nonnulli propter hoc quod dictum cst, Donec occurramus omnes in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi et conformes imaginis F^ilii Dei ; ncc in scxu femineo resurrecturas feminas credunt, sed in virili omncs aiunt: quo- niam Dcus solum virum fccit ex limo, feminam ex viro. Sed mihi mclius sapere vridentur, qui utrumque sexum resurrectu- rumessenondubitant. Non cnim libidoibi erit, quacconfusionis cst causa. Nam prius quam peccasscnt, nudi crant, et non con- fundebantur vir et femina. Corporibus ergo illis vitia detrahcn- tur, natura servabitur. Non est autem vitium sexus femincus, sed natura: quae tunc quidem et a concubitu ct a partu immu- nis erit: erunt tamen mcmbra fcminca, non accommodata usui vcteri, sed decori novo, quo, non alliciatur adspicicntis concu- piscentia, quae nulla erit, scd Dei laudetur sapientia atque cle- mentia, qui et quod non erat fecit, ct libcravit a corruptione uuod fecit. Vt cnim in exordio gcneris humani de latere viri oormientis costa detracta fcmina ficret, Christum et Ecclesiam tali facto iam tunc prophctari oportebat. Sopor quippc ille viri,

398 DIVI AVRELII AVGVSTINI

mors erat Christi, cuius exanimis in cruce pendentis latus lan- cea perforatum est, atque inde sanguis ct aqua profluxit: quae sacramenta esse novimus, quibus aedilicatur Ecclesia. Nam hoc etiam verbo Scriptura usa est, ubi non legitur, Formavit, aut Finxit, sed Aedificavit eam in mulierem: unde et Aposto- lus aedificationem dicit corporis Christi, quod est Ecclesia. Creatura est ergo Dei femina, sicut vir: sed ut de viro fieret, unitas commendata ; ut autem illo modo fieret, Christus, ut di- ctum est, et Ecclesia figurata cst. Qui ergo utrumque sexum instituit, utrumque restituct. Denique et ipse lesus interroga- tus a Sadducaeis, qui negabant resurrectionem, cuius scptem fratrum erit uxor, quam singuli habuerunt, dum quisque eorum vellet dcfuncti semen, sicut lex praeceperat, excitare: Erratis, inquit, nescientes Scripturas , neque virtutem Dei. Et quum [aptus] locus csset, utdiceret, De qua enim me interrogatis, vir erit etiam ipsa, non mulier; non hoc dixit: scd dixit, In resur- rectione enim neque nube?it, neque uxores ducent, sed sunt sicut Angeli Dei in coelo. Acquales utique Angelis immortalitatc ac fclicitate, non carnc: sicut nec resurrectione, qua non indigue- runt Angeli; quoniam nec mori potucrunt. Nuptias ergo Do- minus futuras negavit esse in resurrectione, nonfeminas: et ibi negavit, ubi talis quaestio vertebatur, ut eam negato sexu muliebri celcriore facilitate dissolveret, si eum ibi praenosceret non futurum: imo etiam futurum esse firmavit diccndo , Non nubent, quod ad feminas pertinct; neque uxores ducent, quod ad viros. Erunt ergo, quae vel nubere hic solcnt, vel ducere uxores: sed ibi hoc non facicnt.

C A P. XVIII.

De viro perfecto, id est Christo el corpore eius, id est Ecclesia, quae

est ipsius plenitudo.

Proinde quod ait Apostolus, occursuros nos omncs in virum pcrfcctum, totius ipsius circumstantiam lcctionis considerare debemus, quae ita sc habct: Qui descendit, inquit, ipse est et qui adscendit super omnes coelos, ut adimpleret omnia. Et ipse dedit quosdam quidem Apostolos , quosdam autem Prophetas, quosdam vero Evangelistas, quosdam autem pastores et docto- res, ad consummationem sanctorum, in opus ministerii, in ae- dificationem corporis Christi, donec occurramus omnes in uni- tatem Jideiy et agnitionem Filii Dei, in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi: ut ultra non simus parvuli, iactati et circumlati omni vento doctrinae, in illusione hominum, in aslutia \astutiam\ ad machinationem erroris • ve-

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 399

ritatem autem facientes i?i cantate augeamur in illo per omnia, qui est caput Christus; ex quo totum corpus connexu?n, et compactum per omnem tactum subministrationis , secundum operationem in mensuram uniuscuiusque pa?%tis, incrementum corporis facit in aedificationem sui, in caritate. Eccc qui cst vir perfectus, caput et corpus , quod constat omnibus membris, quae suo tempore complebuntur. Quotidie tamen eidem corpori accedunt, dum aedificatur Ecclesia, cui dicitur, Vos autem estis corpus Christi, et membra. Et alibi: Pro corpore, inquit, eius, quod est Ecclesia. Itcmque alibi : Vnus panis unum corpus multi sumus. De cuius corporis aedificatione et hic dictum est, Ad consummationem sanctorum, in opus ministerii, in aedificationem corporis Christi: ac deinde subiectum unde nunc agimus, Donec occurramus omnes in unitatem fidei, et agnitionem Filii Dei, in virum perfectum, in mensuram aeta- tis plenitudinis Christi, ct caetera; donec eadem mensura in quo corpore intelligenda essct, ostenderet, dicens: Augeamur in illo per omnia, qui est caput Ch?*istus ; ex quo totum corpus connexwn, et compactum per omne?n tactum subministrationis, secundu?n operationem in mensuram uniuscuiusque partis. Sie» u t est ergo mcnsura uniuscuiusquc partis ; ita totius corporis, quod omnibus suis partibus constat, cst utique mensura pleni- tudinis, dc qua dictum cst: In mensuram aetatis plenitudinis Christi. Quam plenitudinem etiam illo commemoravit loco, ubi ait de Christo: Et ipsum dedit caput super omnia Ecclesiae \omne?n Ecclesiam\, quae est coipus eius, plenitudo eius, qui omnia in omnibus impletur \adimplet\. Verum si hoc ad resur- rectionis formam, in qua crit unusquisquc, refercndum esset, quid nos impediret nominato viro intelligcre et feminam, ut vi- rum pro homine positum acciperemus? Sicut in eo quod dictum est, Reatus qui timet Do?ninum: utiqueibisuntetfeminae, quae timcnt Dominum.

C A P. XIX.

Quod omnia corporis vitia, quae in hac vita hu??iano contraria sunt

decori, in resurrectione non sint futura, ubi ?nanente naturali , sub-

stantia in unam pulchritudinem et qualitas concurret et quantitas.

Quid iam rcspondeam de capillis atque unguibus? Semel quippe intellccto ita nihil periturum essc dc corpore , ut defor- me nihil sit in corpore , simul intelligitur ea quae deformem factura fuerant enormitatem, massae ipsi acccssura cssc, non locis in quibus mcmbrorum forma turpetur. Velut si dc limo vas fieret, quod rursus in eundem limum redactum totum de to-

400 DIVI AVRLLII AVGVSTIKI

to iterum fieret, non esset necesse utilla pars limi, quac in ansa fucrat, ad ansam rediret, aut quac fundum fccerat, ipsa rursus faccret fundum; dum tamen totum reverteretur in totura, id est totus ille liraus in totura vas nulla sui perdita parte reracaret! Quapropter si capilli totics tonsi unguesve desecti ad loca sua deforraiter rcdeunt, non redibunt: ncc tamen cuique resurgcn ti pcribunt, quia in candem carnem, ut quemcunque ibi locum corporis teneant, servata partium congruentia, materiae muta- bihtate vertentur. Quamvis quod ait Dominus, Capillus capitis vestn non peribit , non de longitudine, sed de numero capillo- rum dictum multo aptius possit intelligi. Vnde et alibi dicit: Capilli capitis vestri numerati sunt omnes. Ncque hoc ideo di- xerim, quod aliquid cxistimcm corpori cuiquam periturum, quodnaturalitcrinerat; sed quod deforrae natum fuerat, (non utique ob aliud, nisi ut hinc quoque ostenderetur, quam sit poc- nalis conditio ista mortalium,) sic esse rediturum, ut servata integritate substantiae, deformitas pereat. Si enim statuam potest artifex homo, quam propter aliquam causam deformem feccrat, conflare, et pulcherrimam reddere, ita ut nihil indc substantiae, sed sola deformitas pereat, ac si quid in illa tigura priore indcccntcr exstabat, nec parilitate [parilitatij partium congruebat, non de toto, unde fecerat, amputare atque separa- re, sed ita conspergere universo atque raiscere, ut nec focdita- tcm faciat, nec rainuat quantitatem; quid de omnipotente arti- tice scntiendum est? Ergone non poterit quasque deformitates humanorum corporum, non modo usitatas, verumetiarararasat- que raonstrosas, quae huic miserae vitae congruunt, abhorrcnt autem ab illa futura felicitate sanctorum, sic auferre ac perdc- re, ut quascunque earura faciunt, etsi naturalia, tamen indccora excreraenta substantiae corporalis , nulla eius dirainutione tol- lantur?

Ac perhocnonestmacrispinguibusvemetuendura, neibi etiam tales sint, qualessiposscnt, nechic csse voluisscnt. Omnis enim corporispulchritudo cstpartiumcongrucntiacumquadam coloris suavitatc. Vbiautem non est partium congruentia, aut ideo quid oftendit, quia pravum fparvuraj est, autidco quiaparum, aut idco quia nimium. Proindc nulla erit deformitas, quam facit incon- gruentia partium, ubi et quac prava sunt corrigcntur; et quod minus cst quam deect, undc Creator novit, indc supplebitur; et quod plus cst quam dccct, materiae scrvata integritate, detra- hctur. Coloris porro suavitas quanta erit, ubi iusti fulgebunt sieut sol in regno Patris sui? Quae claritas in Christi corpore, cum resurrexit, ab oculis diseipulormn potius absecndita fuisse,

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 401

quam dcfuissc credcnda cst. Non enim cam fcrrct humanus at- que infirmus adspectus, quando illc a suis ita deberet attcndi, ut possct agnosci. Quo pcrtinuit ctiam, ut contrcctantibus ostcnderet suorum vulneruin cicatriccs ; ut etiam cibum potum- que sumeret, non alimentorum indigentia, scd ea qua et hoc potcrat potestate. Cum autcm aliquid non vidctur, quamvis ad- sit, a quibus aiia, quac pariter adsunt, videntur, sicut illam cla- ritatem dicimus adfuissc non visam, a quibus alia videbantur, uooaaia Gracce dicitur: quod nostri intcrpretcs Latinc dicere non valcntes, in libro Geneseos coecitatcm interpretati sunt. Hanc cnim passi sunt Sodomitae, quando quaerebant ostium iusti viri, ncc potcrant invenirc. Quac si coecitas fuisset, qua fit ut nihil possit videri, non ostium quo ingrederentur, sed du- ccs itineris a quibus inde abducerentur, inquirerent.

* Nescio quo autem modo sic aflicimur amorc Martyrum beatorum, ut velimus in illo regno in eorum corporibus videre vulnerum cicatrices, quae pro Christi nomine pertulerunt: et fortasse videbimus. Non enim deformitas in eis , sed dignitas crit, et quaedam, quamvis in corpore, non corporis, sed virtutis pulchritudo fulgcbit. Nec ideo tamcn si aliqua Martyribus am- putata ct ablata sunt mcmbra, sine ipsis membris erunt in re- surrcctione mortuorum, quibus dictum est, Capillus capitis ve- stri non peribit. Sed si hoc decebit in illo novo sacculo, ut in- dicia gloriosorum vulncrum in illa immortali carne cernantur, ubi mcmbra, ut praeciderentur, percussa vel secta sunt, ibi ci- catriccs, scd tamen eisdem membris redditis, non pcrditis, ap- parcbunt. Quamvis itaquc omnia quae acciderunt corpori vitia, tunc non erunt : non sunt tamen deputanda vel appelianda vitia virtutis indicia. ( * al. CAP. XX.)

C A P. XX.

Quod in resurrectione mortuorum, natura corporum quibuslibet modis dissipatorum in inlcgrum undecunque revocanda sit.

Absit autcm, ut ad resuscitanda corpora vitaeque reddenda non possit omnipotentia Creatoris omnia revocare, quae vel bc- stia, vel ignis absumsit, vel in pulvcrem cinercmve collapsum, vel in humorem solutum, vel in auras est cxhalatum. Absit ut sinus ullus secretumquc naturae ita rccipiat aliquid subtractum scnsibus nostris , ut omnium Creatoris aut lateat cognitioncm, aut cffugiat potestatem. Dcum certe volcns, sicut poterat, dcli- nirc Cicero tantus auctor ipsorum: „Mens quaedam, inquit, est „soluta ct libera, secrcta ab omni concretione mortali, omnia „senticns et movens, ipsaquc pracdita motu sempiterno." Hoc J/. Cc

402 DIVI AVRELII AVGVSTINI

autem rcpcrit in doctrinis magnorum philosophorum. Vt igitur secundum ipsos loquar, quomodo aliquid vel latet omnia sen- tientem, vcl irrcvocabiliter fugit omnia moventcm?

Vndc iam etiam quacstio illa solvenda cst, quae difficilior

vidctur caeteris: ubi quaeritur, cum caro mortui hominis etiam

altcrius fit vivcntis caro, cui potius eorum in rcsurrectione red-

datur. Si enim quispiam confectus famc atquc compulsus vcsca-

tur cadaveribus hominum, quod malum aliquotics accidissc, et

vetus testatur historia, et nostrorum temporum infclicia expe-

rimenta docucrunt; num quisquam veridica rationc contendet,

totum digestum fuissc per imos meatus, nihil indc in eius

carnem mutatum atque convcrsum, cum ipsa macies quae fuit

et non est, satis indicet quae illis cscis dctrimcnta supplcta

sint? Iam itaquc aliqua paulo ante praemisi, quae ad istum

quoquc nodum solvcndum valcre debebunt. Quicquid enim car-

nium cxhausit famcs, utique in auras est cxhalatum; undc di-

ximus, omnipotentcm Deum posse revocare quod fugit. Rcd~

detur ergo caro illa homini, in quo esse caro humana primitus

cocpit, Ab illo quippc aitero tanquam mutuo sumta deputanda

cst: quae sicut aes alienum, ei redhibenda est, unde sumta est.

Sua vero illi, quem fames cxinanierat, ab eo qui potest etiam

cxhalata revocare, rcddctur. Quamvis etsi omnibus perissct mo-

dis, nec ulla eius matcries in ullis naturae latebris remansissct,

unde vellct, cam repararet Omnipotens. Scd proptcr scntcn-

tiani Vcritatis, qua dictum est, Capillus capitis vestri non

peribit: absurdum cst, ut putcmus, cum capillus hominis perire

non possit, tantas carnes fame depastas atque consumtas pcrire

potuisse.

Quibus omnibus pro nostro modulo considcratis atquc tra- ctatis, hacc summa conficitur, ut in resurrcctione carnis in ac- tcrnum eas mensuras habcat corporum magnitudo, quas habc- bat perficiendae sive perfcctac cuiusque indita corpori ratio iuventutis, in membrorum quoquc omnium modulis congruo de- corc servato. Quod decus ut servetur, si aliquid demtum fucrit indeccnti alicui granditati in parte aliqua constitutae, quod per totum spargatur, ut ncquc id pereat, ct congruentia partium ubiquc tencatur, non est absurdum, ut aliquid inde etiam sta- turac corporis addi possc credamus; cum omnibus partibus, ut dccorem custodiant, id distribuitur, quod si enormitcr in una csset, utique non deccret. Aut si contcnditur in ca qucmque staturi corporis rcsurrccturum esse, in qua defunctus cst, non pugnacitcr rcsistendum cst; tantum absit omnis dcformitas, omnis infirmitas, omnis tarditas, omnisquc corruptio; ct si quid

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 403

aliud illud non dccet rcgnum, in quo rcsurrectionis et promis- sionis filii aequales erunt Angclis Dei, si non corpore, non ac- tate, ccrte felicitate.

C A P. XXI.

De novitate corporis spiritalis, in quam Sanctorum caro mutabitur.

Restituetur ergo et quicquid de corporibus vivis, vel posfc mortem de cadaveribus periit, et simul cum eo quod in sepul- cris remansit, in spiritalis corporis novitatem ex animalis cor- poris vetustate mutatum resurget, incorruptione atque immor- talitate vestitum. Sed etsi vel casu aliquo gravi vel inimicorum immanitate totum penitus conteratur in pulvercm, atque in au- ras vel in aquas dispcrsum quantum fieri potest, nusquam esse sinatur omnino, nullo modo subtrahi poterit omnipotentiae Creatoris, sed capillus in eo capitis non peribit. Erit ergo spi- ritui subdita caro spiritalis, sed tamen caro, non spiritus: sicut carni subditus fuit spiritus ipse carnalis, sed tamen spiritus, non caro. Cuius rei habemus experimentum in nostrae poenae deformitate. Non enim secundum carnem, sed utiquc secundum spiritum carnalcs crant, quibus ait Apostolus: Non potui vobis loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus. Et homo spirita- lis sic in hac vita dicitur , ut tamen corpore adhuc carnalis sit, ct videat aliam legem in membris suis rcpugnantem legi men- tis suae: erit autem etiam corpore spiritalis, quum eadcm caro sic rcsurrexcrit, ut fiat quod scriptum est: Seminatur corpus animale, resurget corpus spiritale. Quae sit autem, ct quam magna spiritalis corporis gratia, quoniam nondum venit in ex- perimentum, vereor ne temerarium sit omne quod de illa pro- fertur eloquium. Verumtamen quia spei nostrae gaudium pro- pterDei laudem non est tacendum, etde intimis ardentis sancti amoris mcduliis dictum est, Domine, dilexi decorem domus tuae: de donis eius quae in hac aerumnosissima vita bonis malisque largitur, ipso adiuvante, coniiciamus, ut possumus, quantum sit illud, quod nondum experti, utique digne eioqui non valemus. Omitto enim quando fecit hominem rectum ; omitto vitam illam duorum coniugum in paradisi foecunditate felicem, quoniam tam brevis fuit, ut ad nascentium sensum ncc ipsa pervcnerit: in hac quam novimus, in qua adhuc sumus, cuius tentationcs, imo quam totam tentationcm, quamdiu in ea sumus, quantum- libet proficiamus, pcrpeti non desinimus, quae sint indicia circa gcnus humanum bonitatis Dei, quis poterit explicare?

Cc 2

401 DIVI AVRELII AVGVSTINI

C A P. XXII.

De miseriis ac malis, quibus humanum genus merito primae praevari- catioms obnoxium est, et a quibus nemo nisiper Christi gratiam

liberatur.

Nam quod ad primam originem pertinet, omnem morta- lium progeniem fuisse damnatam, haec ipsa vita, si vita dicenda est, tot et tantis malis plena testatur. Quid enim aliud indicat horrenda quaedam profunditas ignorantiae, ex qua omnis crror exsistit, qui omnes filios Adam tenebroso quodam sinu suscipit, ut homo ab illo liberari sine labore, dolore, timore non possit? Quid amor ipse tot rcrum vanarum atque noxiarum , ct ex hoc mordaces curae, perturbationes, moerores, formidines, insana gaudia, discordiae, lites, bella, insidiae, iracundiae, inimicitiae, fallacia, adulatio, fraus, furtum, rapina, perfidia, superbia, am- bitio, invidentia, homicidia, parricidia, crudelitas, saevitia, ne- quitia, luxuria, petulantia, impudentia, impudicitia, fornicatio- nes, adulteria, incesta, et contra naturam utriusque sexus tot stupra atque immunditiae, quas turpe est etiam dicere, sacrile- gia, haereses, blasphemiae, periuria, oppressiones innocentium, calumniac, circumventiones, praevaricationcs, falsa testimonia, iniqua iudicia, violentiae, latrocinia, ct quicquid talium malo- ruin in mentem non venit, ct tamen de vita ista hominum non rccedit? Vcrum haec hominum sunt malorum, ab illa tamcn er- roris et pcrversi amoris radice venientia, cum qua omnis filius Adam nascitur. Nam quis ignorat cum quanta ignorantia veri- tatis, quae iam in infantibus manifcsta est; et cum quanta ab- undantia vanae cupiditatis, quae in pueris incipit apparere, ho- mo vcniat in hanc vitam, ita ut si dimittatur vivere ut velit et facerc quicquid velit, in haec facinora et flagitia quac comme- moravi, et quae commemorare non potui, vel cuncta vel multa perveniat?

Scd divina gubernationc non omni modo desercntc damna- tos, ct Dco non continente in ira sua miserationes suas, in ipsis scnsibus generis humani prohibitio et eruditio contra istas, cum quibus nascimur, tenebras vigilant, et contra hos inipctus opponuntur, plcnac tamen etiam ipsae laborum ct dolorum. Quid cnim sibi volunt multimodac formidincs, quae cohibendis parvulorum vanitatibus adhibentur? Quid pacdagogi, quid ma- gistri, quid fcrulae, quid lora, quid virgac, quid disciplina illa qua Scriptura sancta dicit, dilecti filii latcra csse tundenda, nc crcscat indomitus, domariquc iam durus aut vix possit, aut for- tassc ncc possit? Quid agitur his pocnis omnibus, nisi ut dcbel- ietur iinpcritia, et prava cupiditas infracnctur, cum quibus lua-

DE CIVITATE DEl LIB. XXIL 405

lis in hoc sacculum vcnimus? Quid cst cnim, quod cum labore mcminimus, sinc labore obliviscimur; cum labore discimus, si- nc labore ncscimus ; cum labore strenui, sine laborc inertcs su- mus? Nonne hinc apparet in quid velut pondcre suo proclivis et prona sit vitiosa natura, et quanta ope, ut hinc libcrctur, in- digcat? Dcsidia, segnitics, pigritia, negligentia, vitia sunt uti- que quibus labor fugitur, quum labo* ipse etiam qui est utilis, pocna sit.

Scd practer pucriles poenas, sine quibus disci non potcst quod maiores volunt, qui vix aliquid utiliter volunt, quot ct quantis poenis genus agitetur humanum, quae non ad malitiam nequitiamque iniquorum, sed ad conditioncm pertinent mise- riamquc communcm, quis ullo sermonc digcrit, quis ulla cogi- tatione comprehendit? Quantus est metus, quanta calamitas ab orbitatibus atquc luctu, a damnis et damnationibus, a dcceptio- nibus et mendaciis hominum, a suspicionibus falsis, ab omnibus violcntis facinoribus et sceleribus alienis? Quando quideni ab eis ct dcpraedatio, ct captivitas, ct vincula, et carcercs, et ex- silia, et cruciatus, et amputatio membrorum, et privatio sen- suum , ct opprcssio corporis ad obscocnam libidinem opprimcn- tis explendam , ct alia multa horrenda saepc contingunt. Quid ab innumcris casibus qui forinsccus corpori formidantur, acsti- bus ct frigoribus, tempestatibus, imbribus, alluvionibus, coru- scationc, tonitru, grandinc, fulmine, motibus hiatibusque terra- rum, oppressionibus ruinarum, ab oflfensione et pavore vcl etiam malitia iumcntorum, a tot venenis fruticum, aquarum, au- rarum, bestiarum, a fcrarum vel tantummodo molcstis vel etiam mortiferis morsibus, a rabie quae contingit ex rabido cane, ut etiam blanda et amica suo domino bestia nonnunquam vehe- mcntius ct amarius quam leones draconesque metuatur, faciat- quehominem, quem forte attfiminaverit, contagione pestifera ita rabiosum, ut a parentibus, coniuge, filiis, peius omni bcstia formidctur? Quae mala patiuntur navigantes? quae terrcna iti- nera gradientcs? Quis ambulat ubicunquc non inopinatis sub- iacens casibus? De foro quidam rcdiens domum, sanis pedibus suis cecidit, pcdein fregit, et cx illo vulnerc iinivit hanc vitam. Quid videtur sedente sccurius ? De sella in qua scdcbat cecidit Heli saccrdos, ct mortuus cst. Agricolae, imo vero onmes ho- mincs quot ct quantos a coelo et terra, vel aperniciosis animali- bus casus metuunt agrorum fructibus? Solcnt tamen dc fru- mcntis tandcm collectis ct rcconditis essc securi. Scd quibus- dam, quod novimus, proventum optimum frumcntorum fluvius improvisus fugicntibus hominibus dc horrcis eiccit atquc abstu-

406 DIVI AVRELII AVGVSTINI

lit. Contra millcformes daemonum incursus, quis innoccntia sua fidit? Quando quidem ne quis lideret, etiam parvulos bapti- zatos, quibus certe nihil est innocentius, aliquando sic vcxant, ut in eis maxime Deo sinente, ista monstretur huius vitae flen- da calamitas, et altcrius desidcranda felicitas. Iam vero de ipso corpore tot exsistunt morborum mala, ut nec libris medicorum cuncta comprehensa sint. In quoruni pluribus ac pene omnibus etiam ipsa adiumenta et medicamcnta tormenta sunt, ut homi- nes a poenarum exitio poenali eruantur auxilio. Nonne ad hoc perduxit sitientcs homines ardor immanis, ut urinam quoque humanam vel etiam suam biberent? Nonne ad hoc fames, ut a carnibus hominum abstinerc se non possent, nec inventos ho- mines mortuos, scd proptcr hoc a sc occisos, nec quoslibet alie- nos, vcrum etiam filios matres incredibili crudelitatc, quam ra- bida esuries faciebat, absumerent? Ipsc postrcmo somnus, qui proprie quietis nomcn accepit, quis vcrbis explicet saepc somnio- rum visis quam sit inquietus; ct quam magnis, licet falsarum rerum, tcrroribus, quas ita exhibct, ct quodam modo exprimit, ut a veris cas discernere nequcamus, animam miscram sensus- que perturbet? Qna falsitatc visorum etiam vigilantes in qui- busdam morbis et vcncnis miserabilius agitantur : quamvis mul- timoda varictatc fallaciae homincs etiam sanos maligni daemo- nes nonnunquam decipiant talibus visis, ut ctiam si cos per haec ad sua traducere non potucrint, scnsus tamen eorum solo appetitu qualitcrcunque pcrsuadendae falsitatis illudant.

Ab huius tam miserac quasi quibusdam inferis vitae, non liberat nisi gratia Salvatoris Christi, Dei ac Domini nostri. Hoc enim nomen est ipse lesus ; interpretatur quippc Salvator : ma- xime ne post hanc miserior ac sempiterna suscipiat , non vita, sed mors. Nam in ista quamvis sint per sancta ac sanctos cura- tionum magna solatia ; tamen ideo non semper etiam ipsa bene- ficia tribuuntur petentibus , ne proptcr hoc religio quaeratur, quae propter aliam magis vitam, ubi mala non erunt omnino ulla, quaercnda est : et ad hoc meliores quosque in his malis ad- iuvat gratia, ut quanto fideliore, tanto fortiore corde tolcrentur. Ad quam rem etiam philosophiam prodcsse dicunt docti huius sacculi, quam dii quibusdam paucis, ut ait Tullius, vcram de- derunt. Nec hominibus, inquit, ab his aut datum cst donum ma- ius, aut potuit ullum dari: usquc adco et ipsi, contra quos agi- mus, quoquo modo compulsi sunt in habenda, non quacunque, sed vcra philosophia divinam gratiam confitcri. Porro si paucis divinitus datum cst vcrae phiiosophiae contra miserias huius vitac unicum auxilium, satis et hinc apparct, humanum gcnus

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 107

ad lucndas niiseriarum pocnas essc damnatum. Sicut autem hoc, ut fatentur, nullum divinum maius cst donum, sic a nullo Deo dari crcdendum est, nisi ab illo, quo ct ipsi qui multos deos colunt, nullum dicunt esse maiorem.

C A P. XXIII.

De his quaey yraeter illa maJa quae bonis malisque communia sunt, ad iustorum laborem specialiter pertinent.

Praeter haec autem mala huius vitae bonis malisque com- munia, habcnt in ea iusti etiam proprios quosdam labores suos, quibus adversus vitia militant, et in talium praeliorum tentatio- nibus periculisque versantur. Aliquando enim concitatius, ali- quando remissius, non tamen desinit caro concupiscere adver- sus spiritum, ct spiritus adversus carnem, ut non ea quae volu- mus faciamus, omnem malam concupiscentiamconsumcndo; sed eam nobis, quantum divinitus adiuti possumus, non ei consen- tiendo subdamus, vigiliis continuis excubantcs, ne opinio veri similis fallat, ne decipiat sermo versutus, ne se tcnebrae alicu- ius erroris offundant, ne quod bonum est malum, aut quod ma- lum est bonum esse crcdatur, ne ab his quae agenda sunt mc- tus revocet, ne in ea quae agenda non sunt cupido praecipitet, ne super iracundiam sol occidat, nc inimicitiae provocent ad retributionem mali pro malo, ne absorbeat inhonesta vel immo- derata tristitia, ne impertiendorum beneficiorum ingerat mens ingrata torporem, ne maledicis rumoribus bona conscientia fa- tigetur, ne temeraria de aiio suspicio nostra decipiat, nc aliena de nobis falsa nos frangat, ne regnet peccatum in nostro mor- tali corporc ad obedicndum desideriis eius , ne mcmbra nostra exhibeantur iniquitatis arma peccato, ne oculus sequatur con- cupiscentiam, ne vindicandi cupiditas vincat, ne in eo quod male delectat, vel visio vel cogitatio remoretur, ne improbum aut indecens verbum libenter audiatur, ne fiat quod non licet, etiamsi libct, nec in hoc bello laborum periculorumque plenis- simo vcl de viribus nostris speretur facienda victoria, vel viri- bus nostris facta tribuatur, sed eius gratiae, de quo ait Aposto- lus: Gratias autem Deo, qui dat nobis victoriam per Dominum nostrum Iesum Christum. Qui et alio loco, In his, inquit, omni- bus supervincimus per eum qui dilexit nos. Sciamus tamcn, quantalibct virtute proeliandi vitiis rcpugnemus, vel ctiam vitia superemus et subiugemus, quamdiu sumus in hoc corporc, no- bis deesse non posse unde dicamus Deo , Dimitte nobis debita nostra. In illo autem rcgno ubi semper cum corporibus immor- talibus crimus, nec proclia nobis crunt ulla, ncc debita; quac

408 DIVI AVRELII AVGVSTINI

nusquam et nunquam essent, si natura nostra, sicut recta crea- ta est, permaneret. Ac per hoc etiam noster iste conflictus, in quo periclitamur, et de quo nos victoria novissima cupimus li- berari, ad vitae huius mala pertinet, quam tot tantorumque te- sthnonio malorum probamus [probavimus] esse damnatam.

C A P XXIV.

De bonis quibus etiam hanc vitam damnationi obnoxiam Creator im-

ylevit.

Iam nunc considerandum est, hanc ipsam miseriam gencris humani, in qua laudatur iustitia punientis, qualibus et quaiu niultis impleverit bonis eiusdem bonitas, cuncta quae creavit administrantis. Primum benedictionem illam quam protulerat ante peccatum, diccns, Crescite, et multiplicamini , et replete terram, nec post peccatum voluit inhibcre, mansitque in stirpe damnata donata foecunditas; nec illam vim mirabilcm scminum, imo etiam mirabiliorem qua efliciuntur ct semina, inditam cor- poribus humanis et quodam modo intextam, peccati vitium po tuit auferrc, quo nobis impacta est etiam necessitas mortis : sed utrumque simul currit isto quasi fluvio atque torrcntc gencris humani, malum quod a parcnte trahitur, et bonum quod a crc- ante tribuitur. In originali malo duo sunt, peccatum atque sup- plicium: in origintili bono alia duo, propagatio et conformatio. Scd quantum ad praesentem pertinet intentionem nostram , de malis, quorum unum de nostra venit audacia, id est peccatum, alterum de iudicio Dei, id est supplicium, iam satis diximus. Nunc de bonis Dei, quae ipsi quoque vitiatae damnataeque na- turae contulit, sive usque nunc confert, dicerc institui. Neque enim damnando aut totum abstulit quod dederat, alioquin nec essct omnino ; aut eam removit a sua potestatc, ctiam cum dia- holo poenaliter subdidit, quum nec ipsum diabolum a suo alic- naverit imperio; quando quidem ut ipsius quoque diaboli natura subsistat, illc facit qui summe est, et facit esse quicquid aliquo modo est.

Duorum igitur illorum, quae diximus bona etiam in natu- ram peccato vitiatam supplicioque damnatam de bonitatis eius quodam veluti fonte manare, propagationem in primis mundi operibus bencdictionc largitus cst, a quibus operibus die scpti- mo requievit. Conformatio vcro in illo eius est opcre, quo us- que nunc opcratur. Eflicaccm quippe potcntiam suam si rcbus subtrahat, nec progrcdi potcrunt et suis dimcnsis motibus per- agere tcmpora, nec prorsus in co quod crcatac sunt aliquate- nus pcrmancbunt. JSic crgo crcavit homincm Deus, ut illi addc-

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 409

rct fertilitatem quandam, qua homincs alios propagaret, congc- nerans cis ipsam ctiam propagandi possibilitatcm, non nccessi- tatem, quibus tamcn voluit hominibus abstulit camDeus, et stcrilcs fuerunt: non tamen generi humano abstulit scmcl da- tam primis duobus coniugibus benedictioncm gcnerandi [bene- dictione generalij. Haec crgo propagatio quamvis peccato ab- lata non fuerit, non tamcn etiam ipsa talis cst, qualis fuissct, si nemo peccassct. Ex quo cnim homo in honorc positus, postea quam deliquit, comparatus cst pccoribus, similitcr generat: non in eo tamcn penitus exstincta cst quaedam velut scintilla ratio- nis, in qua factus cst ad imaginem Dei. Huic autem propaga- tioni si conformatio non adhiberetur, nec ipsa in sui generis formas modosque procederet. Si enim non concubuisscnt ho- mincs, ct nihilo minus Deus vellet implere terras hominibus; quomodo creavit unum sinc commixtione maris et feminae, sic posset omnes: concumbcntes vero nisi illo creante generantes esse non possunt. Sicut ergo ait Apostolus de institutione spi- ritali, qua homo ad pietatcm iustitiamquc formatur, Neque qui plantat, est aliquid, neque qui ?*igatj sed qui incrementum dat Deus: ita etiam hic dici potcst, Nec qui concumbit, ncc qui se- minat, cst aliquid; sed qui fonnat Deus. Nec mater quae con- ceptum portat, ct partum nutrit, est aliquid; sed qui incremcn- tum dat Deus. Ipse namquc operatione, qua nunc usque opera- tur, facit ut numeros suos expliccnt semina, et a quibusdam latentibus atque invisibilibus involucris in formas visibiles hu- ius quod adspicimus decoris evolvant. Ipse incorpoream corpo- rcamque naturam, illam praepositam, istam subiectam, miris modis copulans et connectens, animantcm facit. Quod opus cius tam magnum et mirabile est, ut non solum in homine, quod cst animal rationale, et ex hoc cunctis terrenis animantibus excel- lentius atque praestantius, sed in qualibct minutissima muscula bene consideranti stuporcm mentis ingerat , laudemquc pariat Creatoris.

Ipse itaque animae humanae mentcm dedit, ubi ratio ct in- telligentia in infantc sopita est quodam modo, quasi nulla sit, excitanda scilicet atque exserenda [exerccnda] aetatis acccSsu, qua sit scientiae capax atque doctrinac , et habilis perceptioni vcritatis et amoris boni : qua capacitatc hauriat sapicntiam vir- tutibusque sit praedita, quibus prudcntcr, fortiter, temperanter, et iuste, adversus errorcs et cactera ingenerata vitia dimicet, eaquc nullius rei desiderio nisi boni illius summi atque immu- tabilis vincat. Quod ctsi non faciat, ipsa talium bonorum ca- pacitas in natura rationali divinitus instituta quantum sit boni,

410 DIVI AVRELII AVGVSTINl

quam mirabilc opus omnipotentis, quis compctcntcr cffatur, aut cog,tat? Praetcr en.m artcs bcnc vivcndi ct ad immortalc peryemcnd. fel.c.tatem, quae virtutcs vocantur, ct sola Dc grat.a quae.n Chnsto cst, liliis promissionis regniquc donan-

cxcrc^c"6 narnT "^™ ?* ^^ *"'» SUnt *™*" *' exerc.tae, partim necessanae, partim voluntariae, ut Um ex-

cellens vis me„t,s atquc rationis in his etiam rcbus quas suocr

tluas ,mo ct periculosas perniciosasqueappetit, quantumboAum

habcat ,„ natura, unde ista potuit vel invcnirc, vcl disccre, "e

exerccrc, testetur? Vcstimcntorum ct aedificiorum au opcra

quam nnrab.ha, quam stupenda, industria humana pcrvcncrir

quo ,„ agr.cultura, quo i„ „avigatio„e profcccrit; quac ,„ fa

br,cat,o„c quorumquc vasorum, vel etiam statuarum ct pictura

rum vanetate cxcogitavcrit ct in.plcvcrit; quac i„ theatrts ml

rab,I,aspecta„tibus, audicntibus incrcdibilia facicnda e cxT -

bendan.ol.tas.t; i„ capicndis, occidc„dis, domandis irrationa-

2LT" ' ^" " q"anta rCDere"t: ad™rsus *•«» «o-

nuncs tot gencra vcnenorum, tot armorum, tot machinamento-

rum, ct pro salutc mortali tucnda atquc rcparanda quot mcdi-

eiuTot? qUe,a U1"Cnta eomPreI>-««it: pro voluptatc fau- ™ qUOt. ^."''"''enu ct gulae irritamcnta [incitamenta] repc- nem v^ ;nf'CandaS ct suadcndas cogitationcs quam multitudi- ncm var.eUtcmque s.gnorum, ubi praccipuum locum vcrba ct l.tcrac tcncnt; ad dclcctandos animos, quos elocutionis ornatus quam d.vcrsorun, carminum copiam ad mulcendas aurcs, q„„t organa mus.ca, quos cantilcae modos cxcogitavcrit : quantam pcr.t.am d,mc„s.o„um atquc „umcror„m, ml-,tusquc eSncs

:™; 1Uanta Sa?acitatc comprchenderit: quam multa re u, mundanarum cogn.t.one se in.plcvcrit, quis possit cloqui, ma-

H "mmor! i H "°" ™rratim '"^ e°nSercrc> »cd «- *£ denT 'PS,S P0Strem0 Crr0ril,us ct f^-Utibus defcn-

dcnd.s, quam magna elarucrint ingcnia philosophorum ataue

dc~rUm™'„rS aCStimare SUfficiat? Looui"'- -»ta nun c natura mcnt s humanae, qua ista vita mortalis ornatur, non

dc fidc atquc ,t,„crc vcritatis, qna illa in.mortalis acqu rit,°,

Hu.us tantae naturac conditor quum sit utiquc Dcus vcrus et

Z£Z\z: euneta rr fecit ■*»«•*■*■ « zzz£

tcstatem summamque habcnte iucr.t.im «,. n l .

i • * »«"tiHt luscitiam, nunuuam nrofpr/n 1«

has m.scr.as dccidissct, atquccxhis, practcr JsoJos q.„ ibcra-

buntur ,n actcrnas cssct [pocnas] itura, nisi „imis grlndc pc .

:«tum,„hom,„cprimo, dc ««.^^^'^

lam vcro i„ ipso corporc, quamvis nobis sit cum bclluis

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 411

mortalitate commune, multisquc earum rcpcriatur infirmius, quanta Dci bonitas, quanta providentia tanti Crcatoris apparet? Nonnc ita sunt in co loca scnsuum, ct cactera mcmbra disposi- ta, speciesque ipsa ac ligura ct statura totius corporis ita modi- ficata, ut ad ministcrium animac rationalis sc indicet factum? Non enim ut animalia rationis expcrtia prona cssc videmus in terram, ita crcatus est homo : scd crccta in coclum corporis for- ma admonct eum, quae sursum sunt Stipcre. Porro mira mobi- litas , quac linguac ac manibus attributa cst, ad loqucndum ct scribcndum apta atque conveniens, et ad opera artium plurima- rum omciorumquc complenda, nonne satis ostcndit, quali animae ut scrviret tale sit opus adiunctum? Quanquam ct detractis nc- cessitatibus operandi, ita omnium partium congruentia nume- rosa sit, et pulchra sibi parilitate respondeat, ut nescias utrum in co condcndo maior sit utilitatis habita ratio, quam decoris. Certe enim nihil creatum videmus in corpore utiiitatis causa, quod non habeat etiam dccoris locum. Plus autcm nobis id ap- parcret, si numeros mensurarum, quibus inter sc cuncta con- nexa sunt et coaptata, nosscmus : quos forsitan data opera in his quae foris eminent, humana posset [in] vestigare solertia ; quae vero tccta sunt, atquc a nostris remota conspectibus, sicuti cst tanta pcrplexitas venarum atquc ncrvorum ct viscerum, sccreta vitalium, invenire nullus potcst. Quia ctsi medicorum diligen- tia nonnulla crudclis, quos anatomicos appellant, laniavit cor- pora mortuorum, sivc etiam intcr manus secantis et perscrutan- tisque morientium, atque in carnibus humanis inhumanc abdita cuncta rimata est, ut quid, ct quomodo, ct quibus locis cu- randum esset addisccret; numeros tamen de quibus loquor, quibus coaptatio, quae aQfiovia Graece dicitur, tanquam cu- iusdam organi, extrinsccus atque intrinsecus totius corporis constat, quid dicam, ncmo valuit invenire, quos nemo ausus est quaerere ? Qui si noti esse potuissent, in interioribus quo- que visceribus, quae nullum ostentant decus, ita delectaret pul- chritudo rationis, ut omni formac apparenti quac oculis placet, ipsius mentis , quac oculis utitur, praeferretur arbitrio. Sunt vero quaedam ita posita in corporc, ut tantummodo decorem ha- beant, non et usum: sicut habet pectus virile mamillas , sicut facics barbam, quam non esse munimento , sed virili ornamen- to, indicant purae facies feminarum, quas utique infirmiores muniri tutius conveniret. Si ergo nullum membrum cst, in viris his quidem conspicuis, (undc ambigit ncmo,) quod ita sit alicui operi accommodatum , ut non etiam sit decorum; sunt autcm nonnuila, quorum soium dccus, et nullus est usus: puto facilc

412 DIVI AVRELII AVGVSTINI

intelligi i„ . conditione corporis dignitatem necessitati fuisse praelatam Trans.tura est quippe necessitas, tempusque ventu- rum quando sola mvicem pulchritudine si„c ulla libidine ner- fruamur: quod maxime ad laudem refcrendum est Conditoris cu. d.ctur .„ Psalmo: Confessionem et decorem induisti '

Iam caetera pulchritudo et utilitas creaturae, quae homini, li- cet.n ,s tos labores miseriasque proiccto atque damnato, Jnc- ctanda atque sumenda divina largitate concessa est, «uo ser-

TZ^Tif^T"^ ^ C°eU Ct tenae et '«"is multimoda et vam pulchr.tud.ne, m ipsius lucis tanta copia tamque mira- b.l. spec.c, .„ sole ac luua et sidcribus, opacitatihus Imorum, m colonbus et odoribus florum, i„ diversitate ae m„Ititudi„e volucrum garru.arum atque pictarum, i„ m„ltiformi ^Z tantor„„.q„e a„,„.a„ti„m, quorumilla plushabent adn.irationis, q„ae mol.s ,„.„.„.„„.: (Pl„s enim formicuIarunl et apimC2 opera smpemus, quan, i.un.ensa corpora ballcnarnm [bale„a- r„m]:) .„ .ps.us quoque maris tam gra„di spectaculo, cum sese d.vcs.s colonbus mduit velnt vestib„s, et aHq„a„do viride, at-

lcTm estmU0,S "'° ' a,iq,Uand0 I,urP»—> a«1«»ndo cacn,- leum est. Quam porro delectabiliter spcctatur ctiam quando- cuuque turbatur, et fit i„de maior suavitas, q„ia sic dem„lcet .„tue„tcm, „t „o„ iactet ct q„atiat „aviga„Lm? Quid cl m, usqucquaque copia coutra famem? Q„1d Sapor„m diversUa

e„„tra fast.dmm „at„rae d.ifusa divitiis fco/tra fastidi„ m a turac dlffusa dlv itusL „„„ nm ^ <c ^ « i n.

SC mU "S rCUUS iUendaC aC «"W««*i ■«»«

.mx.l.a? Quan, grata v,c,Ss.tudo dici altcrnantiS et nnctis* Au-

rarum quan, hlanda tcmperics? In fruticib„s ct pec„rib„S indu- mentorum confic.cr.doru.,, quanta materics? Omwa commemo- rarc q„.s posslt? Haec a„tc„, sola, q„ac a „,c vcl„t in q„c„da°„ aggcrcn, s„nt coartata, si vclle,,, vel„t colligata i„voI„cra sol- erc atq„e d.sc„tere, q„a„ta „,ihi mora csJtin si ,; .

ma'!Ura COn5mentUr? Kt haec »mnU „,iscr„r„,„ su, ,'d.. •un.torun.qu. solat.a, „on pracuia bcator.m,. QUac igitur illa

dunls' ° T ia ct tanta sunt ista? «uid **»* "» q»»« I»«c-

cstmav.t ad v.tam, q„i hacc dcdit ctiam eis q„os praldcs i„a- v.t ad mortem? Q„ac bona in m ,,eata Wta lc-Jcos m pr0 q„,„„s ,„ hae miscra [miscria] „„igc„it„mFiliu,„ su„m vcl„i „sq„c ad ,„0,tc„ m.Ia ta„ta perfcrre? Vnde Ap0st0l„sde ipsis i„ Hlud rcgnuni praedcsti„atis I„q„c„s, Qui proprio, inquit Filio non peperct sed pro nobis omnibus tradidit eum, quomodo non el cum ,llo omnia nobis donabit [donavil]? Cmu hicc nro- nuss.o c0,nplcbit„r, q„id erim„s? (Jllalcs crimus? ,ae bJa .

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 413

illo regno acccpturi sumus, quando quidem Christo moricntc pro nobis talc iam pignus accepimus? Qualis crit spiritus ho- minis, nullum omnino habcns vitium, nec sub quo iaceat, ncc cui cedat, ncc contra quod saltcm laudabilitcr dimicet, pacatis- sima virtute pcrfectus ? Rerum ibi omnium quanta, quam spc- ciosa, quam ccrta scicntia, sinc errore aliquo vel laborc, ubi Dei sapientia de ipso suo fonte potabitur, cumsumma felicitate, sinc ulla diflicultatc? Quale erit corpus, quod omni modospiritui subditum, et co sufficicntcr vivificatum, nullis alimoniis indige- bit? Non cnim animalc, scd spiritalc crit, habcns quidcm car- nis, scd sinc ulla carnali corruptione substantiam.

C A P. XXV.

De pervicacia quorundam, qui resurrectionem carnis, quam , sicut praedictum est, totus mundus credit, impugnant.

Vcrum dc animi bonis, quibus post hanc vitam beatissimus perfructur, non a nobis dissentiunt philosophi nobiles: [qui] de carnis resurrcctionc contcndunt; hanc quantum possunt ne- gant. Sed credcntcs multi, ncgantes paucissimos reliquerunt, et ad Christum, qui hoc quod istis vidctur absurdum, in sua resurrectione monstravit, fidcli cordc conversi sunt, docti ct indocti , sapicntcs mundi ct insipientcs. Hoc cnim crcdidit mundus, quod praedixit Deus; qui etiam hoc praedixit , quod hanc rcm mundus fucrat crediturus. Neque enim Pctri malefi- ciis eam [ca] cum laude credentium tanto ante pracnuntiare compulsus est. Ille est cnim Deus, qucm (sicut iam dixi aliquo- tics, nec commemorare me piget,) confitente Porphyrio, atque id oraculis dcorum suorum probare cupientc, ipsa numina per- horrcscunt: quem sic laudavit, ut eum et Deum patrem et rc- gem vocarct. Absit cnim, ut sic intelligenda sint quae praedixit, quomodo volunt hi qui hoc cum mundo non crcdiderunt, quod mundum crediturum csse praedixit. Cur enim non potius ita, sicut crediturus tanto antc praedictus cst mundus, non sicut paucissimi garriunt, qui hoc cum mundo, quod crediturus prae- dictus est, credere noluerunt? Si enim propterea dicunt alio modo esse credcnda, ne si dixerint vana esse conscripta, iniu- riam faciant illi Deo, cui tam magnum perhibent tcstimonium; tantam prorsus ei vel etiam graviorem faciunt iniuriam, si ali- ter dicunt cssc intclligcnda, non sicut mundus ca credidit, quem ercditurum ipse laudavit, ipsc promisit, ipse complevit. Vtrum [Cur] enim non potest facere ut rcsurgat caro, ct vivat in ac- tcrnum; an propterea crcdendum non est, id eum esse facturum, quia malum cst atque indignum Dco? Scd de omnipotcntia

411 DIVI AVRELJI AVGVSTINI

eius, qua tot et tanta facit incrcdibilia, iam multa diximus. Si volunt invenire quod omnipotens non potest, habent prorsus, ego dicam, mcntiri non potest. Crcdamus ergo quod potcst, non credendo quod non potest. Non itaque crcdcntes quod mentiri possit, credant esse facturum quod se facturum cssc promisit: et sic credant, sicut credidit mundus, quern creditu- rum csse praedixit, quem creditururn essc laudavit, quem credi- turum esse promisit, quem credidisse iam ostendit. Hoc autcm malum esse, unde demonstrant? Non erit illic ulla corruptio, quod est corporis malum. De ordine elementorum iam disputa- vimus, de aliis hominum coniecturis satis diximus : quanta sit futura in corpore incorruptibili facilitas motus, de pracsentis bonae valetudinis temperamento , quae utique nullo modo illi comparanda est immortalitati , in libro tertio decimo satis , Ut opinor, ostendimus. Legant superiora Operis huius, qui vcl non legerunt, vel volunt recolere quod legerunt.

C A P. XXVI.

Quomodo Porphyrii definitio , qua beatis animis putat corpus omne

fugiendum, ipsius Platonis sententia destruatur, qui dicit, summum

Deum diis promisisse, ut nunquam corporibus exuerentur.

Sed Porphyrius ait, inquiunt, ut beata sit anima, corpus omne esse fugiendum. Nihil ergo prodest, quia incorruptibilc diximus futurum corpus , si anima beata non erit, nisi corpus omnc effugerit. Scd iam et hinc in libro memorato quantum oportuit disputavi: verum hic unum inde tantum commcmora- bo. Emendct libros suos istorum omnium magister Plato, et di- cat eorum deos, ut beati sint, sua corpora fugituros, id est, esse morituros, quos in coelestibus corporibus dixit inclusos; quibus tamen Deus, a quo facti sunt, quo possent csse securi, immor- talitatem, id est, in eisdcm corporibus actemam permansionem, non eorum natura id habente, sed suo consilio praevalcnte, promisit. Vbi etiam evertit illud quod dicunt, quoniam est im- possibilis, idco resurrectionem carnis non esse credendam. Apertissimc quippc iuxta eundem philosophum, ubi diis a se fa- ctis prornisit Deus non factus immortalitatem, quod impossibilc est, se dixit esse facturum. Sic enim eum locutum narrat Pln- to: „Quoniam cstis orti, inquit, immortales csse et indissolubi- „les non potestis: non tamen dissolvemini, neque vos ulla mor- „tis fata periment, nec erunt valentiora, quamconsilium mcum, „quod maius cst vinculum ad pcrpctuitatem vestram, quam illa „quibus estis colligati." Si, non solum absurdi, scd surdi non snnt qui haec audiunt, non utiquc dubitant diis factis, ab illo

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 415

deo qui eos fccit, sccundum Platoncm, quod cst impossibilc fu- isse promissum. Qui euiiu dicit, Vos quidcm immortalcs csse noii potcstis, scd mca voluntatc immortalcs eritis: quid aliud dicit, quaiu id quod tieri non potest, me facientc tamen critis? ille igitur carncm incorruptibilem , immortalem, spiritalem rc- suscitabit, qui iuxta Platonem, id quod impossibilc cst, se factu- rum esse promisit. Quid adhuc, quod proiuisit Deus, quod Deo promittenti crcdidit mundus, qui etiam ipse promissus est cre- diturus, esse impossibile clamant'? Quando quidem nos Deum, qui etiam secundum Platoncm facit impossibilia, id facturum csse clamamus. Non crgo, ut beatae sint animac, corpus cst omne fugiendum, sed corpus incorruptibile recipiendum. Et in quo convenicntius incorruptibili corpore laetabuntur, quam in quo corruptibili gemucrunt? Sic enim non in cis erit illa dira cupiditas, quam posuit cx Platone Virgilius, ubi ait:

Rursus ct incipiant in corpora velle revcrti. Sic, inquam, cupiditatcm rcvertendi ad corpora non habebunt, cum corpora, in quac revcrti cupiunt, sccum habebunt; et sic habcbunt, ut nunquam non habcant, nunquam ea prorsus vel ad exiguum quamlibct tcmpus ulla morte deponant.

C A P. XXVII

De contrariis definitionibus Platonis atque Porphyrii , in quibus si uterque alteri ccderet, a veritate neuter deviaret.

Singula quaedam dixerunt Plato atque Porphyrius , quae si inter se communicare potuissent, facti essent fortasse Chri- stiani. Plato dixit, sine corporibus animas in aeternum esse non posse. Ideo enim dixit, etiam sapientium animas post quam- libet longum tempus, tamen ad corpora redituras. Porphyrius autcm dixit, animam purgatissimam, cum redierit ad Patrem, ad hacc mala mundi nunquam esse redituram. Ac per hoc, quod verum vidit Plato, si dcdissct Porphyrio, ctiam iustorum ac sapientium purgatissimas animas ad humana corpora reditu- ras; rursus quod vcrum vidit Porphyrius, si dedissct Platoni, nunquam redituras ad miserias corruptibilis corporis animas sanctas: ut non singuli haec singula, sed ambo ct singuli utrumquc diccrcnt, puto quod viderent csse iam conscqucns, ut ct redirent animae ad corpora, et talia rccipcrent corpora, in quibus bcate atque immortaliter vivercnt. Quoniam secundum Platonem, etiam sanctae animae ad humana corpora rcdibunt; secundum Porphyrium , ad mala inundi huius sanctae animae non rcdibunt. Dicat itaque cum Platonc Porphyrius, Redibunt ad corpora: dicat Piato cum Porphyrio, Non rcdibunt ad mala.

416 DIVI AVRELII AVGVSTINI

ct ad ea corpora redire consenticnt, in quibus nulla patiantur mala. Haec itaquc non erunt nisi ilia quae promittit Dcus, bca- tas animas in aeternum cum sua aeterna carnc facturus. lioc enim, quantum cxistimo, iam facile nobis concedercnt ambo, ut qui faterentur ad immortalia corpora redituras animas cssc san- ctorum, ad sua illas redire permitterent, in quibus mala huius saeculi pertuierunt, in quibus Deum, ut his malis carercnt, pie hdeliterquc colucrunt.

C A P X X V 1 1 1.

Quid ad veram resurrectionis fidem, vel Plato vel Labeo, vel etiam Varro confcrre potuerint, si opiniones eorum in unam sentenliam

convenissent.

Nonnulli nostri, proptcr quoddam pracclarissimum Io- quendi gcnus, ct proptcr nonnulla quac vcracitcr sensit, aman- tes Platonem, dicunt eum aliquid simile nobis ctiam de mortuo- rum resurrectione sensisse. Quod quidem sic tangit in libris dc republica Tullius, ut eum lusisse potius, quam quod id verum esset, affirmet diccre voluisse. Inducit enim hominem revixisse, et narrasse quaedam quae Platonicis disputationibus congrue- bant. Labeo etiam duos dicit uno die fuisse defunctos , ct oc- currisse inviccm in quodam compito, deinde ad corpora sua iussos fuisse remeare, et constituisse inter sc amicos se cssc vi- cturos, atque ita esse factum, donec postca morercntur. Scd isti auctores talem rcsurrcctionem corporis factam fuissc nar- rarunt, qualcs fuerunt eorum quos resurrcxissc novimus, ct huic quidem rcdditos vitae, scd non eo modo ut non moreren- tur ulterius. Mirabilius autem quiddam Marcus Varro ponit in libris, quos conscripsit de gente populi Romani: cuius putavi verba ipsa esse ponenda. „Gcnethliaci quidam scripserunt, in- ,,quit, esseinrenascendis hominibus quam appellant nakiyytvt- „()iuv Graeci: hac scripserunt confici in annis nurncro quadrin- „gentis quadraginta, ut idem corpus et cadem anima, quae fue- „rint coniuncta in homine aliquando, eadcm rursus redeant in „coniunctioncm." Iste Varro quidem, sive illiGenethliaci nescio qui, (non enim nomina corum prodidit, quorum commcmoravit scntentiam,) aliquid dixerunt, quod licet falsum sit, (cum cnim semcl ad cadcm corpora quae gesscrunt, animae redierint, nun- quam ea postca sunt rclicturae;) tamen multa illius impossibili- tatis, qua contra nos isti garriunt, argumcnta convcllit, ct dc- struit. Qui enim hoc scntiunt, sive senscrunt, non eis visum cst ticri non possc, ut dilapsa cadavera in auras, in pulvcrcm, it; cincrem, in humorcs, in corpora vcsccntiurn bestiaruin, vel

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 417

ipsorum quo.juc hominum, ad i<l rursus rcdcant, quod fucrunt. (juaproptcr Plato ct Porphyrius, vel potius quicunquc illos dili- gunt ct adhuc vivunt, si nohis consentiunt ctiam sanctas ani- nias ad corpora rcdituras, sicut ait Plato, ncc tamen ad mala ulla rcdituras, sicut ait Porphyrius; ut ex his fiat conscquens quod fidcs pracdicat Christiana, talia corpora rccepturas in qui- hus sine ullo malo in aetcrnum fclicitcr vivant; assumant ctiam hoc dc Varrone, ut ad eadcm corpora rcdcant, in quihus antea fuerunt; ct apud cos tota quacstio dc carnis in aetcrnum rcsur- rectionc solvetur.

C A P. XXIX.

De qualitate visionis, qua infuturo saeculo sancli Deuni videbunt.

Nunc iam quid acturi sint in corporihus inmiortalibus atque spiritalibus sancti, non adhuc eorum carnc carnalitcr, sed spi- ritalitcr iam vivcntc, quantum Dominus dignatur adiuvarc, vi- dcamus. Et illa quidcin actio, vel potius quics atque otium quale futurum sit, si vcrum velini dicere, nescio. Non enim hoc un- quam pcr scnsus corporis vidi. Si autcm mente, id est intclli- gentia vidisse mc dicam, quantum cst, aut quid est nostra in- tclligcntia ad illam excellentiam? Ibi cst cnim pax Dei, quae, sicut ait Apostolus superat omnem intellectum: qucm nisi no- strum, aut fortassc etiam [omniumj sanctorum Angelorum ? non enim ct Dei. Si ergo sancti in Dei pace victuri sunt, pro- fccto in ca pace victuri sunt, quae superat omnem intcllcctum. Quoniam nostrum quidcm superat, non est dubiuni: si autem superat et Angclorum, ut nec ipsos exccpisse videatur, qui ait omnem intellectum; secundum hoc dictum csse debemus acci- perc, quia pacem Dei, qua ipse Dcus pacatus cst, sicut novit Dcus, non eam nos sic possumus nossc, nec ulli Angeli. Supe- rat itaque omnem intellectum, non dubium quod praeter suum. Scd quia et nos pro modo nostro pacis eius participcs facti sum- mam in nobis atque inter nos et cum ipso pacem, quantum no- strum summum est, obtinebimus: isto modo pro suo modo sciunt eam sancti Angeli, homines autem nunc longe infra, quantuinli- bct provectu mentis excellant. Considcrandum est cnim quan- tus vir dicebat, Ex parte sci?nus, et ex parte prophetamus, do~ nec veniat quod perfectum est. Et, Videmus nunc per specu- lum in aenigmate, tunc autem facie adfaciem. Sic iam vidcnt sancti Angcli, qui etiam nostri Angeli dicti sunt, quia eruti dc potcstate tenebrarum, ct accepto Spiritus pignore translati ad regnum Cbristi, ad cos Angelos iam cocpimus pertinere, cum quibus nobis erit sancta atquc dulcissima, de qua iam tot libros //. Dd

418 DIVI AVRELII AVGVSTiNI

scripsimus, Dei Civitas ipsa communis. Sic sunt crgo Angcli nostri, qui sunt Angeli Dei, quemadmodum Christus Dci, Chri- stus cst nostcr. Dei sunt, quia Deum non rcliqucrunt: nostri sunt, quia suos civcs nos habere coeperunt. Dixit autem Domi- nus lesus: Videte ne contemnatis unum de pusillis istis. Dico enimvobis, quia Angeli eorum in coelis semper vident faciem Patris mei, qui in coelis est. Sicut crgo illi vident, ita ct nos visuri sumus: scd nondum ita videmus. Propter quod ait Apo- stolus, quod paulo ante dixi, Videmus nunc per speculum in ae- nigmate, tunc autem facie adfaciem. Praemium itaquc fidei nobis visio ista scrvatur , de qua et loannes Apostolus loquens, Cum apparuerit, inquit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est. Facics autcm Dci manifestatio cius intclligenda est, non aliquod tale membrum, quale nos habemus in corporc, atque isto nomine nuncupamus.

Quapropter cum ex me quaeritur, quid acturi sint sancti in illo corpore spiritali, non dico quod iam video, sed dico quod credo : secundum illud quod in Psalmo lego, Credidi, proptef quod locutus sum. Dico itaque, Visuri sunt Deum in ipso cor porc : sed utrum per ipsum, sicut pcr corpus nunc vidcmus so- lem, lunam, stellas, mare, ac terram, ct quae sunt in ea, non parva quaestio est. Durum est enim dicere, quod sancti talia corpora tunc habebunt, ut non possint oculos claudcre atque aperire cum volent. Durius autem, quod ibi Deum, quisquis oculos clauserit, non ridebit. Si enim Propheta Elisacus pue- rum suum Giczi absens corpore vidit accipicntcm muncra, quae dedit ci Naamam Syrus, quem Propheta memoratus a leprae dc- iormitatc mundavcrat, quod servus nequam domino suo non vidente, latenter se fccisse putavcrat; quanto magis in illo corporc spiritali vidcbunt sancti omnia, non solum si oculos claudant, verum etiam undc sunt corporc abscntes? Tunc enim eritperfcctum illud, dc quo loqucns Apostolus, Ex parte, inquit, scimus, et ex parte prophetamus ; cum autem venerit quodperfe- ctumest, quodex parte est evacuabitur. Dcinde ut, quomodopos- sct, aliqua similitudinc ostcnderct, quantum ab illa quae futura est distct hacc vita, non qualiumcunquc hominum, vcrum ctiam qui praccipuahic sanctitatc suntpraediti: Cum esse?n,mq\iit,parvulus, quasi purvulus sapiebam, quasi parvulus loquebar, quasi par- vulus cogitabam; cum aulemfactus sum vir, evacuavi ea quae parvuli erant. Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc aulemfacie adfaciem. Nunc scio ex parte, tunc autem cogno- scam sicut et cognitus sum. Si crgo in hac vita, ubi hominum mirabilium prophctia ita comparanda est illi vitac quasi parvuli

1)E CIVITATE DEI LIB, XXII. 419

ad iuvcnem, vidit taincn Elisacus accipicntcm muncra servum suum, ubi ipse non erat; itanc cum vcnerit quod perfectum est, ncc iam corpus corruptibile aggravabit animam, sed incor- ruptibile nihil impediet, illi sancti ad ea quae vidcnda sunt ocu- lis corporcis, quibus Elisacus abscns ad scrvum suum viden- dum non indiguit, indigcbunt? Nam secundum interpretes Se- ptuaginta, ista sunt ad Giezi vcrba Prophctac: Nonne cor meum iit tecum, quando [tecum erat, et novi quod\ conversus est vir de curru suo in obviam tibi, et accepisti pecuniam? etc. Sicut autcm ex Hcbraco interpretatus est prcsbytcr Hicronymus : Nonne cor meum, inquit, in praesenti erat, quando reversus est homo de curru suo in occursum tui? Corde suo se dixit hoc vi- disse Propheta, adiuto quidem mirabiliter, nullo dubitante, di- vinitus. Sed quanto amplius tunc omnes munere isto abunda- bunt, cum Deus erit omnia in omnibus? Habebunt tamen etiam illi oculi corporei omcium suum, et in loco suo crunt, uteturque illis spiritus per spiritale corpus. Ncque cnim et ille Propheta, quia non eis indiguit ut viderct abscntem, non eis usus est ad videnda pracsentia; quae tamcn spiritu vidcre posset, etiamsi illos clauderet, sicut vidit absentia, ubi cum cis ipsc non crat. Absit crgo, ut dicamus illos sanctos in illa vita Deum clausis oculis non visuros, quem spiritu semper vidcbunt.

Sed utrum videbunt et pcr oculos corporis, cum eos apertos habebunt, indc quaestio est. Si enim tantum poterunt in cor- porc spiritali co modo utique etiam ipsi oculi spiritales, quan- tum possunt isti quales nunc habcmus; procul dubio per eos Deus videri non poterit. Longe itaque altcrius erunt potentiae, si per eos videbitur incorporea illa natura, quae non continetur loco, scd ubique tota est. Non.enim quia dicimus Deum et in coelo cssc, ct in tcrra, (ipsc quippc ait per Prophetam, Coelum et terram ego impleo,) aliam partcm dicturi sumus eum in coelo haberc, ct in tcrra aliam: sed totus in coclo cst, totus in terra; non alternis tcmporibus, sed utrumque simul, quod nulla natu- ra corporalis potcst. Vis itaque praepollentior oculorum erit il- lorum, non ut acrius videant, quam quidam perhibentur viderc serpentes vel aquilac: (quantalibet enim acrimonia cernendi ea- dem quoquc animalia nihil aliud possunt videre quam corpora:J sed ut vidcant et incorporalia. Et fortasse ista virtus magna ccrnendi data fuerit ad horam etiam in isto mortali corpore oculis sancti viri lob , quando ait ad Dcum, In obauditu auris [ob] audiebam te prius, nunc autem oculus meus videt te\ pro- pterea despexi memetipsum, et distabui, et existimavi me ter- ram et cinerem. Quamvis hic nihil prohibcat oculum coriis in-

Dd2

420 DIVI AVRELII AVGVSTINI

telligi, de quibus oculis ait Apostolus: Illuminatos oculos ha- bere cordis vestri. Ipsis autem videri Deum, cum videbitur, Christianus ambigit nemo, qui iidcliter accipit, quod ait Deus illc magister: Beati mundi corde, quoniam ipsi Deum videbunt. Sed utrum etiam corporalibus oculis ibi videatur, hoc in ista quaestione versamus.

Illud enim quod scriptum est, Et videbit omnis caro salu- tare Dei, sine ullius nodo difficultatis sic intelligi potcst, ac si dictum fuerit, Et videbit omnis homo Christum Dei: qui utique in corpore visus cst, et in corpore videbitur , quando vivos ct mortuos iudicabit. Quod autem ipse sit salutare Dei, multa sunt et alia tcstimonia Scripturarum : sed evidentius venerandi illius senis Simeonis verba declarant, qui cum infantem Chri- stum accepisset in manus suas, Nunc, inquit, dimittis servum tuum Domine secundum verbum tuum in pace; quoniam vide- runt oculi mei salutare tuum. Illud ctiam quod ait supra me- moratus lob, sicut in exemplaribus quae ex Hebraeo sunt inve- nitur, Et in carne mea videbo Deum: resurrcclionem quidem carnis sine dubio prophetavit; non tamen dixit, Pcr carnem meam. Quod quidcm si dixissct, possct Dcus Christus intelligi, qui per carnem in carnc videbitur: nunc vero potest et sic ac- cipi, In carne mea videbo Deum; ac si dixisset, In carnc mea ero, quum videbo Deum. Et illud quod ait Apostolus, Facie ad faciem, non cogit ut Deum per hanc faciem corporalem, ubi sunt oculi corporales, nos visuros essc crcdamus, quem spiritu sine intermissionc vidcbimus. Nisi enim esset etiam interioris hoininis facics, non diccret idem Apostolus, Nos autem revelata facie gloriam Domini speculantes, in eandem imaginem trans- formamur de gloria in gloriam, tanquam a \ad\ Domini spiritu [spiritum\. Nec alitcr intclligimus quod in Psalmo canitur: Accedile ad eum, et illuminamini, et facies vestrae non erube- scent. Fide quippe acceditur ad Dcum, quam cordis constat essc, non corporis. Sed quia spiritale corpus ncsciinus quantos habcbit accessus, (dc rc quippc incxperta loquiinur;) ubi aliqua, quac alitcr intelligi ncqucat [ncqucant], divinarum Scriptura- ruin non occurrit ct succurrit auctoritas, ncccssc cst contingat in nobis quod lcgitur in libro Sapientiae: Cogitaiiones morta- lium timidae, et incertae providentiae nostrae.

Ilatiocinatio quippc illa philosophorum, qua disputant ita mcntis adspcctu intclligibilia videri, ct scnsu corporis sensibi- lia, id est, corporalia, ut nec intelligibilia pcr corpus, ncc cor- poralia pcr sc ipsam [sc ipsa] mcns valeat intucri, si possct no- bis csse ccrtissima, profccto ccrtum cssct per oculos corporis

DE CIVITATE DEl LIB. XXII. 421

etiam spiriralis nullo modo possc videri Dciim. Scd istam rp- tiocinationcm ct vcra ratio ct prophctica irridet auctoritas. Quis cnim ita sit avcrsus a vcro , ut dicerc audcat, Deum cor- poralia ista ncscirc? Numquid crgo corpus habct, pcr cuius oculos ca possit addisccrc? Deindc quod dc Propheta Elisaco paulo antc diximus, nonnc satis indicat etiam spiritu, non pcr corpus, corporalia posse ccrni? Quando cnim scrvus illc muncra accepit, utiquc corporalitcr gcstum cst; quod tamcn Propheta non pcr corpus, sed pcr spiritum vidit. Sicut crgo constat vi- deri corpora spiritu; quid si tanta crit potcntia spiritalis corpo- ris, ut corporc vidcatur et spiritus? Spiritus enim cst Dcus. Deinde vitam quidem suam , qua nunc vivit in corpore, et haec tcrrcna mcmbra vcgetat facitque viventia, interiorc sensu quisque non pcr corporeos oculos novit: aliorum vero vitas, cum sint invisibiles, per corpus videt. Nam unde viventia dis- ccrnimus a non vivcntibus corpora, nisi corpora simul vitasque videamus, quas nisi per corpus videre non possumus? Vitas au- tem sine corporibus corporcis oculis non videmus.

Quamobrem tieri potcst, valdeque crcdibile cst, sic nos cssc visuros mundana tunc corpora cocli novi et tcrrae novae, ut Deum ubique praescntem et universa etiam corporalia gubcr- nantem, per corpora quac gestabimus, ct quac conspiciemus quaquavcrsum oculos duxcrimus, clarissima perspicuitatc videa- mus: non sicut nunc invisibilia Dei, per ea quac facta sunt, in- tcllecta conspiciuntur pcr spcculum in acnigmate, ct ex parte, ubi plus in nobis valet ridcs qua credimus , quam rerum corpo- ralium specics quam pcr oculos ccrnimus corporales. Scd sicut homines, inter quos viventes motusque vitales [exercentes] ex- serentes vivimus, mox ut adspicimus, non credimus vivcrc, scd videmu ; cum eorum vitam sine corporibus viderc nequeamus, quam tamen in cis per corpora rcmota omni ambiguitate con- spicimus: ita quacunque spiritalia illa lumina corporum nostro- rum circumferemus, incorporeum Deum omnia regentem, etiam pcr corpora contuebimur. Aut crgo per illos oculos sic vidcbi- tur Deus, ut aliquid habcant in tanta excellentia mcnti simile, quo et incorporea natura ccrnatur, quod ullis exemplis sine Scripturarum tcstimoniis divinarum vel difficile vel impossibilc cst ostendere: aut quod cst ad intclligendum facilius, ita Deus nobis erit notus atque conspicuus, ut vidcatur spiritu a singulis nobis in singulis nobis, videatur ab altero in altero, videatur in sc ipso, videatur in coclo novo ct in terra nova, atquc in omni quac tunc fuerit creatura; videatur et per corpora in omni cor- pore quocunquc fucrint spiritalis corporis oculi acic pervcnientc

422 DIVI AVRELII AVGVSTINI

directi. Patebunt etiam cogitationcs nostrae inviccm nol>is. Tunc enim implebitur quod Apostolus cum dixisset, Nolite ante tempus iudicare quicquam; mox addidit, donec veniat Domi- nus, et illuminet abscondita tenebrarum, et manifestabit \ma- nifestet\ cogitationes cordis^ et tunc laus erit unicuique a Deo.

C A P. XXX.

De aeterna felicitate Civitatis Dei, sabbatoque perpetuo.

Quanta erit illa felicitas, ubi nullum erit malum, nullum la- tebit bonum, vacabitur Dei laudibus, qui erit omnia in omni- bus ? Nam quid aliud agatur, ubi neque ulla desidia cessabitur, neque ulla indigentia laborabitur, ncscio. Admoneorjetiam sancto Cantico, ubi lcgo, vel audio : Beati qui habitant in domo tua, Domine, in saecula saeculorum laudabunt te. Omnia mem- bra et viscera incorruptibilis corporis, quae nunc videmus per usus necessitatis varios distributa, quoniam tunc non crit ipsa necessitas, sed plena, certa, secura, scmpiterna felicitas, proii- cient in laudibus Dei. Omnes quippc illi, de quibus iam sum loquutus, qui nunc latent, harmoniae corporalis numeri non la- tebunt, intrinsecus et cxtrinsecus per corporis cuncta dispositi; et cum cacteris rebus, quae ibi magnae atque mirabiles vide- buntur, rationales mcntes in tanti artificis laudem rationabilis pulchritudinis dclcctationc succendent. Qui motus illic talium corporum sint futuri tcmcrc definire non audeo, quod excogi- tare non valeo. Tamen et motus et status, sicut ipsa spccies, decens erit, quicunque crit, ubi quod non dccebit, non erit Ccrte ubi volet spiritus, ibi protinus erit corpus: nec volet ali- quid spiritus, quod nec spiritum possit decere, nec corpus. Vera ibi gloria erit, ubi laudantis nec errore quisquam, nec adula- tionc laudabitur. Verus honor, qui nulli negabitur digno, nulli defcretur indigno: sed nec ad eum ambiet ullus indignus, ubi nulius permittetur esse nisi dignus. Vera pax [ibi est], ubi ni- hil advcrsi, ncc a se ipso, nec ab alio quisquam patietur. Prac- mium virtutis erit ipse qui virtutem dedit, cique se ipsum, quo l-ielius et maius nihil possit esse, promisit. Quid est enim aliud quod pcr Prophetam dixit, Ero illorum Deus, et ipsi erunt mihi plebs ; nisi, Ego ero unde satientur, Ego cro quaccunque ab hominibus honeste desiderantur , et vita, et salus, et victus, et copia, ct gloria, et honor, ct pax, et omnia bona? Sic enim ct illud recte intelligitur, quod ait Apostolus, ut sit Deus omnia in omnibus. Ipse finis crit desideriorum nostrorum, qui sinc finc videbitur, sinc fastidio amabitur, sinc fatigatione laudabi-

I)E CIVITATE DEI LIB. XXII. 423

tur. Hoc inunus, liic affectus, liic actus profccto crit omnibus, sicut ipsa vita actcrna, conununis.

Cactcrum qui futuri sint pro mcritis praemiorum etiam gra- dus lionorum atque gloriarum, quis cst idoncus cogitarc, quan- to magis diccrc? Quod tamcn futuri sint, non est ainbigendum. Atquc id ctiam bcata Civitas illa magnum iu sc bonum vidcbit, quod nulli supcriori ullus inferior invidcbit, sicut nunc non in- vidcnt Archangclis Angeli cactcri: tamquc [tanquamj nolct csse unusquisque quod non acccpit, quamvis sit pacatissimo concor- diac vinculo ei qui accepit obstrictus, quam ncc in corporc vult oculus cssc qui est digitus, quum membrum utrumque con- tineat totius carnis pacata compago. Sic itaquc habcbit donum alius alio minus, ut hoc quoque donum habeat, nc vclit amplius.

Ncc idco libcrum arbitrium non habebunt, quia peccata cos dclectarc non potcrunt. M«igis quippe crit libcrum, a dilccta- tionc pcccandi usquc ad dclcctationem non peccandi indeciina- bilcm libcratum. Nam primum Hbcrum arbitrium, quod homini datum cst, quando primum creatus est rectus, potuit non pec- carc, sed potuit ct peccare: hoc autcm novissimum co potcntius crit, quo pcccarc non potcrit. Verum hoc quoquc Dci muncre, non suae possibilitate naturae. Aliud est cnim, cssc Dcuin; aliud, participem Dei. Deus natura pcccare non potcst; parti- ccps vero Dei ab illo accipit, ut peccare non possit. Scrvandi autcm gradus crant divini muncris, ut primum daretur libcrum arbitrium, quo non pcccare possct homo; novissimum, quo pec- carc non posset: atque illud ad comparandum mcritum, hoc ad recipicndum pracmium pertineret. Sed quia peccavit ista natu- ra quum pcccare potuit, largiore gratia libcratur, ut ad cam pcrducatur libertatem, in qua peccarc non possit. Sicut enim prima immortalitas fuit, quam peccando Adam pcrdidit, posse non mori, novissima erit non posse mori: ita primum liberum arbitrium posse non pcccare , novissimum non possc pcccarc. Sic cnim crit inamissibilis voluntas pictatis et aequitatis, quo- modo cst felicitatis. Nam utiquc peccando nec pietatcm ncc fc- licitatcm tcnuimus, voluntatcm vcro fclicitatis nec perdita feli- citate pcrdidimus. Certe, Dcus ipsc numquid quoniam pcccare non potest, ideo libcrum arbitrium habcre ncgandus est? Erit ergo illius Civitatis et una in omnibus, et inseparabilis in sin- gulis voluntas libera, ab omni malo libcrata, et implcta omni bono, frucns indeficicnter actcrnorum iucunditate gaudiorum, oblita culparum, oblita poenarum; ncc tamen idco suae libera- tionis oblita, ut liberatori suo non sit grata.

Quantum crgo attinct ad scicntiam rationalcm, memor

421 DlVl AVRELII AVGVSTINI

praetcritorum etiam malorum suorum ; quantum autcm ad ex- perientis scnsum, prorsus immemor. Nam et pcritissimus me- dicus, sicut Jirte sciuntur, omnes fere morbos corporis novit: sicut autcm corpore sentiuntur, plurimos nescit, quos ipsc non passus est. Vt ergo scicntiae malorum duae sunt; una, qua potentiam mentis non latent; altcra, qua cxperientis scnsibus inhaerent : (Aliter quippe sciuntur omnia vitia per sapicntiae doctrinam, aliter per insipientis pessimam vitam:) ita et obli- viones malorum duae sunt. Aliter ea namque obliviscitur eru- ditus et doctus, aliter expertus et passus: ille, si peritiam ne- gligat; iste, si miseria careat. Secundum hanc oblivionem, quam posteriore loco posui, non erunt memores sancti praetc- ritorum malorum : carebunt cnim omnibus, ita ut penitus de- leantur de sensibus eorum. Ea tamen potcntia scientiae, quac magna in eis erit, non solum sua praeterita, sed etiam damna- torum eos sempitcrna miseria non latebit. Alioquin si se fuisse miseros nescituri sunt, quomodo, sicut ait Psalmus, misericor- dias Domini in aeternum cantabunt? Quo cantico in gloriam gratiae Christi, cuius sanguinc liberati sumus , nihil erit pro- fecto illi iucundius Civitati. Ibi perficictur, Vacate^ et videte quoniam ego sum Deus. Quod erit [ibi] vcre maximum sabba- tum non habens vesperam, quod commendavit Dominus in pri- mis operibus mundi, ubi legitur : Et ?'equievit Deus die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit: et benedixit Deus diem septimum^ et sanctificavit eum, quia in eo requievit ab omnibus operibus suis, quae inchoavit Deus facere. Dics enim septimus etiam nos ipsi erimus, quando eius fucrimus benedictione et sanctificatione pleni atque refccti. Ibi vacantes videbimus quo- niam ipse est Deus: quod nobis ipsi essc voluimus, quando ab illo cecidimus, audientes a scductore, E?'itis sicul dii; et rece- dentes a vero Deo, quo facicnte dii essemus eius participatione, non desertionc. Quid cnim sine illo fecimus, nisi quod in ira eius defecimus? A quo rcfecti, et gratia maiore pcrfccti, vaca- bimus in aeternum, vidcntes quia ipse est Deus, quo plcni eri- mus, quando ipsc erit omnia in omnibus. Nam ct ipsa bona opera nostra, quando ipsius potius intclliguntur csse quam no- stra, tunc nobis ad hoc sabbatum adipisccndum imputantur. Quia si nobis ca tribucrimus, scrvilia crunt; quum dc sabbato dicatur, Ornne opus servile in eo non facietis. Propter quod ct pcr Ezcchielcm Prophctam dicitur: Et sabbata mea dedi eis in signum inier nie et inler eos, ut scirent quia ego Dominus qu% sanctifico eos. Hoc pcrfectc tunc scicmus, quando pcrfecte va- cabimus, et pcrfccte vidcbimus quia ipsc est Deus.

DE CIVITATE DEI LIB. XXII. 425

Ipsc ctiam numcrus aetatum, vcluti dicrum , si sccundum cos articulos tcmporis computetur, qui in Scripturis viclentur cxprcssi, iste sabbatismus cvidcntius apparcbit, quoniam septi- mus invcnitur: ut prima actas tanquam dics primus sit ab Adam usquc ad diluvium, secunda inde usque ad Abraham, non ae- qualitate tcmporum, scd nuincro gencrationum : dcnas quippe habcrc rcpcriuntur. Hinc iam, sicut Matthacus Evangclista de- tcrminat, trcs aetates usquc ad Christi subsequuntur adventum, quae singulae dcnis ct quaternis gcncrationibus cxplicantur: ab Abraham usque ad David una, altera indc usque ad transmi- grationcm in Babyloniam, tcrtia indc usquc ad Christi carna- lem nativitatem. Fiunt itaque omnes quinque. Scxta nunc agi- tur, nullo gcnerationum numero meticnda, propter id quod di- ctum est, Non est vestrum scire tempora, quae Pater posuit in sua potestate. Post hahc tanquam in die septimo requiescct Deus, cum eundem septimum diem, quod nos crimus, in sc ipso Dco [Dcus] facict requicscere. De istis porro aetatibus singu- lis nunc diligcntcr longum est disputare. Haec tamcn scptima erit sabbatum nostrum, cuius finis non erit vespcra, scd Domi- nicus dics vclut octavus aeternus, qui Christi resurrectione sa- cratus cst, actcrnam non solum spiritus, verum ctiam corporis rcquiem praefigurans. Ibi vacabimus, ct videbimus: videbimus, ct amabimus: amabimus, ct laudabimus. Ecce quod crit in finc sine finc. Nam quis alius nostcr cst finis, nisi pervenire ad rc- gnum, cuius nullus cst finis?

Vidcor mihi dcbitum ingentis huius Opcris, adiuvante Do inino, rcddidisse. Quibus parum, vel quibus nimium est, mihi ignoscant. Quibus autem satis est, non mihi, scd Deo mecum gratias congratulantes agant. Amen.

ELENC H V S

LIBRORVM ET CAPITVM

OPERIS DIVI AVRELII AVGVSTINI

DE CIVITATE DEI.

LIBER Q VARTVSDECIMVS.

Jriursum de primi hominis pec- cato , ex quo vitae carnalis et vi- tiosorum affectuum causam pro- fluxisse docet Augustinus: sed praesertim libidinis erubescendae malum poenam inobedientiae re- ciprocam esse ostendit, et quomo- do, si non peccasset homo, filios fuisset absque libidine propagatu- rus, inquirit.

CAPVT I. Per inobedientiam primi hominis, in secundae mor- tis perpetuitatem ruituros om- nes fuisse, nisi multos Dei gra- tia liberaret. . . . Pag. 1 CAP. II. De vita carnali, quae non ex corporis tautum, sed etiam ex animi sit intelligenda

vitiis . . 1

CAP. III. Peccati causam ex ani- ma, non ex carne prodiisse, et corruptionem ex peccato con- tractam, nonpeccatuinesse, sed

poenam 3

CAP. IV. Quid sit secundum ho- ntinem, quidvesecundum Deum

vivere 5

CAP. V. Quod de corporis ani- inaeque natura tolerabilior qui- dem Platonicorum quam Mani- chaeorum sit opinio; sed et ipsi reprobantur, quoniam vitiorum causas naturae carnis adscri-

bunt . . . 0

CAP. VI. De qualitate voluntatis hunianae, sub cuius iudicio af-

fectiones animi aut pravae ha- bentur aut rectae. . Pag. 7

CAP. VII. Amorem et dilectio- nem indifferenter et in bono et in malo apud sacras literas in- veniri 8

CAP. VIII. De tribus perturba- tionibus, quas in aniino sapien- tis Stoici esse voluerunt, exclu- so dolore sive tristitia, quam virtus animi sentire non de beat 9

CAP. IX. De perturbationibus animi, quarum affectus rectos habet vita iustorum. . . 12

CAP. X. An primos homines ln paradiso constitutos nullis per- turbationibus, prius quam deli- querint, affectos fuisse creden- dum sit 10

CAP. XI. De lapsu primi homi- nis, in quo bene condita natura est, nec potest nisi a suo aucto- re reparari 17

CAP.XII. De qualitateprimi pec- cati per honiinem admissi. 19

CAP. XIII. Quod in praevarica- tione 4dae ad opus malum vo- luntas praecessit mala. . 19

CAP. XIV. De superbia trans- gressionis, quae ipsa fuit trans- gressione deterior. . .21

CAP. XV. De iustitia retributio- nis, quam primi homines pro sua inobedientia receperunt. 22

CAP. XVI. Dc lihidinis malo, cuius nomen cum multis vitiis

ELEXCHVS LIBRORVM ET CAPITVM.

427

congruat, proprie tamen nioti- bus obscoenis corporis adscri- bitur Pag. 24

CAIK XVII. De nuditate primo- runi hominuin, quain post pec- catuni turpein pudendaiuquevi- derunt 24

CAP. XVIII. De pudore concu- bitus, non solum vulgari, sed etiani coniugali 26

CAP. XIX. Quod partes irae at- que libidinis tam vitiose moven- tur, ut eas necesse sit fraenis sapientiae cohibcri, quae inilla ante peccatum naturae sanitate non fuerunt 26

CAP. XX. De vanissima turpitu- dine Cynicorum. ... 27

CAP.XXI. Debenedictione mul- tiplicandae foecunditatishuma- nae ante peccatum, quam prae- varicatio non adimeret, et cui libidinis morbus accesserit. 28

CAP. XXII. De copula coniugali a Deo primitus instituta, atque benedicta 29

€AP. XXIII. Av. etiam in para- diso generandum fuisset, si ne- mo peccasset; vel utrum con- tra actum libidinis pugnatura illic fuisset traditio castitatis. 30

CAP. XXIV. Quod insontes ho- inines et merito obedientiae in paradiso permanentes, ita ge- nitalibus membris fuissent usu- ri ad generationem prolis, sicut caeteris ad arbitrium volunta- tis 32

CAP. XX V. De vera beatitudi- ne, quam temporalis vita non obtinet 33

CAP. XXVI. Quod felicitas in paradiso viventium, sine eru- bescendo appetitu generandi ofncium credenda sit implere potuisse 34

CAP. XXVII. De peccatoribus, et angelis, et hominibus, quo- rum perversitas non perturbat providentiam Dei. ... 35

CIP. XX VIII. De qualitate dua-

rum Civitatum, terrenae atque coelestis Pag. 36

LIBER Q VINTVS DECIMVS.

Post quam egit quatuor proxi- me antecedentibus libris de Civi- tatuni duarum, terrenae ac coe- lestis exortu, libros totidem de earundem Civitatum procursu subiungitAugustinus, idque argu- mentum ea ratione aggreditur, ut praecipua capita sacrae historiae eodem spectantia pertractet, pri- nium scilicet quinto decimo hoc libro quae in Genesi leguntur a CainoetAbele usque ad diluvium. CAP. I. De duobus ordinibus ge- nerationis humanae in diversos fines ab initio procurrentis. 37 CAP. II. De filiis carnis, et filiis

promissionis 38

CAP. III. De sterilitatc Sarae,

quam Dei gratia foecundavit. 39

CAP. IV. De terrenae Civitatis

vel concertatione, vel pace. 40

CAP. V. DeprimoterrenaeCivita-

tis auctore fratricida, cuiusim-

pietati Romanae urbis conditor

germani caede responderit- 41

CAP. VI. De languoribus, quos

ex poena peccati etiam cives Ci-

vitatis Dei in huius vitae pere-

grinatione patiuntur, et a qui-

bus Deo medente sanantur. 42

CAP. VII. De causa et pertina-

cia sceleris Cain, quem a faci-

nore concepto nec Dei sermo

revocavit 43

CAP. VIII. Quae ratio fuerit, ut Cain inter principiageneris hu- niani conderet civitatem. . 46 CAP. IX. De longa vita homi- num, quae fuit ante diluvium, etdeampliore humanorum cor-

porum forma 48

CAP. X. De differentia qua inter Hebraeos et nostros codices vi- dentur annorum numeri disso-

nare »49

CAP. XI. De annis Mathusalem, cuius aetas quaduordecimannis diiuviuiu videtur excedere. 50

428

E L E N C H V vS

CAP. XII. De opinione eorum, qui primorum temporum homi- nes tamlongaevos, quamscribi- tur, fuissenoncredunt. Hag. 51

CAP. XIII. An in dinumeratione annorum, Hebraeorum niagis quam Septuaginta interpretum sit sequenda auctoritas. . 53

CAP. XIV. De parilitate anno- rum, qui iisdem quibus nunc spatiis et in prioribus saeculis cucurrerunt 55

CAP.XV. An credibile sit, pri- mi saeculi viros usque ad eam aetatem, qua filios generasse referuntur, a concubitu conti- nuisse 57

CAP.XVI. De iure coniugiorum, quod dissimiliter a subsequen- tibus matrimoniis habuerintpri- ma connubia 59

CAP. X VII. De duobus ex uno genitore procreatis patribus at- que principibus 61

CAP.XVIll. Quid significatum sit in Abel, et Seth, et Enos, quod appareat ad Christum et corpus eius, id est, Ecclesiam pcrtinere 63

CAP. XIX. De significatione quae in Enoch translatione monstratur 64

CAP. XX. De eo quod Cain suc- cessio in octo ab Adam genera- tiones clauditur, et in posteris ab eodem patre Adam Noe de- eimus invenitur. ... 64

CAP. XXI. Qua ratione coninie- niorato Enoch, qui fuit filius Gain, totius generationis eius usque ad diluvium sit continua- tanarratio: commemorato au- tem Enos, qui fuit lilius Seth, ad conditionis humanae princi pium sit reditum. ... 68

CAP. XXTI De lapsu filiorum Dei, alienigenarum muiierum amore captoru m, unde et omnes, exccptis octo liominibus, dilu- vio perirc nieruerunt. . . 69

CAP. XXIII. An credendum sit, angelos substantiae spiritalis

aniore speciosarum mulieruni captos earundem iniisse coniu- gia, ex quibus gigantes sint creati Pag. 70

CAP.XXIV. Quomodo intelli- genduni sit, quod eis qui diiu- vio perdendierant, Dominus di- xerit: Erunt dies eoruni cen- tum vingiti anni 73

CAP.XXV. De ira Dei, quae incomniutabilem tranquillita- teni nulla inflammatione per- turbat 74

CAP. XXVI. Quod arca quam Noe iussus est facere, in omni- bus Christum Ecclesiamque si- gnificet . . 74

CAP. XXVII. De arca atque di- luvio, nec illis esse consentien- dum, qui solam historiam reci- piunt sine allegorica significa- tione, nec illis qui solas figuras defendunt repudiata historica veritate. 70

LIBER SEXTVS DECIMVS.

In cuius priore parte, a capite videlicet primo ad duodecimum, Civitatis utriusque coelestis ac terrenae procursus exhibetur se- cundum sacram historiam a Noe usque ad Abraham. Posteriore au tem parte de coelestis tantummo- do Civitatis procursu ab Abraham usquead Israelitarum regesdispu- tatur.

CAPVT I. An pvSt diluvium a

Noe usque ad Abraham aliquae

familiae secundum Deum vi-

ventium reperiantur. . . 79

CAP. II. Quid in filiis Noe pro-

phetice fueritpraefiguratum.79

CAP III. De generationibus tri-

um filioruni Noe. ... 82

CAP. IV. De diversitate lingua-

rum, principioque Babyionis. 84

CAP. V. De descensione Domini

ad confundendain linguam ae-

dificantium turrem. ... 80

CAP. VI. Qualis intelligenda sit

esse locutio, qua Deus Angelis

loquitur 87

L I B lt O R V M E T CAPI T V M.

429

CAP. VII. \n omne bestiaruni genus etiam remotissimae a ter- ris iusulae ex eo nuinero acce- perint, qui in arca diluvii inun- dationc scrvatus est. Pag. 88

CAP. VIII. An ex propagine Adam vel iilioruni INoe quae- dain genera hoininum nionstro- sa prodierint 88

CAP. IX. An inferiorem partem terrae, quaenostrae habitationi contraria est, Antipodas habere credendum sit 90

CAP. X. De generatione Sem,in cuiusprogeuie tendensad Abra- ham Civitatis Dei ordo dirigi- tur 91

CAP. XI. Quod ea primitus lin- gua in usu hominum fuerit, quae postea Ilebraea ab Heber nomine nuncupata est, et in cu- ius familiaremansit, cum diver- sitas esset facta linguarum. 93

CAP. XII. De articulo temporis in Abraham, a quo sanctae suc- cessionis novus ordo contexi- tur 95

CAP. XIII. Quae ratio fecisse vi- deatur, ut in transmigratione Tharae, qua Chaldaeos dese- rens in Mesopotamiam transiit, nulla hlii eius Nachor facta sit mentio 96

C4P. XIV. De annis Tharae, qui in Charra vitae tempus im- plevit 97

CAP.XV. De tempore promis- sionis Abrahae, qua secundum praeceptum Dei exiit de Char- ra 98

CAP. XVI. De ordine et qualita- te promissionum Dei, quae ad Ahraham factae sunt. . 100

CAP. XVII. De tribus excellen- tioribus gentium regnis, quo- rum unum, id est, Assyriorum, iam Abraham genito sublimius eminebat 101.

CAP. X VIII. De iterato alloquio Dei ad Abraham, quo ei et se- mini eius Chanaan terra pro- inittitur 102

CAP. XIX. De Sarae pudicitia iu Aegypto per Deum custodi- ta, quam Abraham non uxoreni suam esse dixerat, sed soro- rem Pag. 102

CAP. XX. De secessione Loth et Abrahae, quae illis salva ca- ritate complacuit. . . . 102

CAP. XXI. De tertia promissio- ne Dei, qua terram Chanaau Abrahae et semini eius in per- petuum pollicetur. . . 103

CAP. XXII. De superatis ab Abraham hostibus Sodonioruin, quando et Loth de captivitatc eripuit, et a Melchiscdec sacer dote benedictus est. . . 104

CAP. XXIII. De verbo Domini ad Abrahain, quo ei promittitur secundum multitudinem stelia- rum multiplicanda posteritas; quod credens iustihcatusestad- hucinpraeputioconstitutus. 104

CAP.XXIV. Designihcationesa- crilicii, quo Abraham offerre praeceptus est, cuni poposcisset ut de his quae credidcrat doce- retur 105

CAP. XXV. De Agar ancilla Sa- rae, quam eadem Sara Abrahae voluit esse concubinam. . 108

CAP. XXVI. De testihcatione Dei ad Abraham, qua eidem se- ni de steriliSaraiilium spondet, patremque eumgentiumstatuit, et promissi fidem sacramento circumcisionis obsignat. . . 109

CAP. XXVII. De masculo, qui si octavo die non fuerit circum- cisus, perit anima eius, quia te- stamentum Dei dissipavit. 111

CAP. XXVIII. De commutatio- ne nominum Abrae et Sarrae, qui cum ob unius sterilitatem, ob utriusque autem senectutem generare non possent, munus foecunditatis adepti sunt. 112

CAP.XXIX.De tribus viris vel Angelis, in quibus ad quercum Mambrae apparuisse Abrahae Doniinus indicatur. . . 113

CAP. XXX. De Loth a Sodomis

430

ELENCIIVS

liberato, atque eisdem coelesti igne consumtis; et de Abinie- lech, cuius concupiscentia ca- stitati Sarrae nocere non po- tuit Pag. 114

CAP. XXXI. De Isaac secundum promissionem nato, cuius no- men ex risu utriusque parentis est inditum 115

CAP. XXXIL De obedientia et iide Abrahae, qua per oblatio- nem immolandi iilii probatus est, et de morte Sarrae. . 1 15

CAP. XXXIII. DeRebeccanepte Nachor, quani lsaac accepit uxorem 117

CAP. XXXIV. Quid intelligen- dum sit in eo quod Abraham post mortem Sarrae accepit uxorem Cethuram. . . 117

CAP. XXXV. De geminis adhuc in utero Kebeccae matris inclu- sis quid indicaverit divina re- sponsio 118

CAP. XXX VI. De oraculo et be- nedictione, quam Isaac non ali- ter quam pater ipsius, merito eiusdein dilectus accepit. 119

CAP. XXXVII. De his quae in Esau et lacob mystice praeiigu- rabantur 120

CAP. XXXVIII. De missione la- cob in Mesopotamiam ad acci- piendam uxorem, et de visione quam in itineresomniavit, et de quatuor ipsius feininis, cum unam petisset uxorem. . 121

CAP.XXXIX. Quae ratio fuerit, ut etiam Israel cognominare- tur 123

CAP. XL. Quomodo Iacob cum septuaginta quinque animabus Aegyptum narretur ingressus ; cum plerique ex eis quicomme- inorantur, tempore posteriore sint geniti 124

CAP. XLI. De benedictione, quam Iacob in Iudam iilium suum promisit 125

CAP. XLII. De iiliis loseph, quos lacob prophetica manuum

suarum transmutatione bene-

dixit Pag. 120

CAP. XLIII. De temporibu.s Moysi etlesuNave, acludicum, atque exinde Regum, quorum quidem Saul primus est, sed David praecipuus et sacramen- to habetur et merito. . . 127

LIBER DECIMVS SEPTI- MVS.

In quo agitur de Civitatis Dci procursu temporibus Regum et Prophetarum a Samuele et David usque adChristum, et quae sacris literis mandatae sunt vaticinatio- nes eorundem temporum in Re- gum, Psalmorum et Salomonis li- bris, de Christo et Ecclesia expo- nuntur. CAPVT I. De temporibus Pro-

phetarum 129

CAP. II. Quo tempore sit impleta promissioDei deterraChanaan, quam in possessionem etiam lsrael carnalis accepit. . 130 CAP. III. De tripertitis signiii- cationibus Prophetarum, quae nunc ad terrenam, nunc ad coe- lestem Hierusalem, nunc autem ad utramque referuntur. 131 CAP. IV. De praeiigurata com- mutatione Israelitici regni et sacerdotii, etde his quae Anna mater Samuelis, personam ge- rens Ecclesiae, prophetavit. 132 CAP. V. De his quae ad Heli sa cerdotem homo Dei prophetico locutus est Spiritu, signiiicans sacerdotium, quod secundum Aaron institutum fuerat, aufe-

rendum 139

CAP. VI. De Iudaico sacerdotio et regno, quaecum inaeternum dicantur statuta, non perma- nent; utaliaintelligantur, quac spondetur aeternitas. . 143 CAP. VII. De disruptione regni lsraelitici , qua praeiiguratur perpetua divisio lsraelis spiri- talis ab Israele carnali. . 144 CAP. VIII. De promissionibus ad 'David in iilio eius, quae nul

L 1 B K O 11 V M E T C A P I T V M.

431

latenus in Salonione, sed plc- nissime inveniuntur in Chri- sto Pag. 146

CAP. IX. Quam similis in Psal- ino octogesimo octavo sit pro- phetia de Christo, his quae in Kegnorum Ubris Nathan pro- phetante promittuatur. . 149

CAP. X. Quani diversa acta sint iu regno tcrrenae Hierusalcm, ab his quae proniiseratDeus, ut intelligeretur promissionis ve- ritas ad alterius Kegis et regni gloriam pertinere. . . 150

C4P.XJ. De substantia populi Dei, quae per susceptioneni carnis in Christo est, qui solus eruendi abinferisanimamsuam, habuit potestateni. . . 151

C4P. XII. Ad quorum pcrsonam pertinere intelligcnda sit flagi- tatio promissorum, de quibus in Psalmo dicitur: Vbi sunt mise- ricprdiae tuae, antiquae, Domi- ne, etc 152

CAP. XIII. An promissae pacis veritas illis teinporibus possit adscribi, quae sub Saloinonc fluxerunt 151

CAP. XIV. De studio David in positione Psalmorum. . 155

CAP. XV. An omnia quae in Psalmis de Christo et Kcclesia proptietantur , ad contextum huiusOperiscoaptandasint. 155

CAP. X VI. De his quae in qua- dragcsiino quarto Psalmo ad Christum et Eeclesiam perti- ncntia, aut apertedicuntur, aut tropice. 156

CAP. X VII. De his quae ad sa- cerdotium Christi in Psalmo eentesime nono, et dc his quae in Psalmo vigcsimo primo ad passionem ipsius spectant. 158

CAP.XVIU. De Psalmo tertio, etdequadragesimo, etdequinto decimo, et de sexagesimo septi- mo , in quibus mors et resurre- ctio Domini prophetantur. 159

CAP. XIX. De Psalmo sexage- simo octavo, in quo iudaeorum

pertinax infidelitas dcclara- tur Pag. Ltil

CAP. XX. De rcgno ac merito David, et de iilio ipsius Salo- mone, eaque prophetia quae ad Christum pcrtincns invenitur, vel in eis libris qui scriptis ipsius copulantur, vel in eis quos ipsius esse non dubiuni est 102

CAP. XXI. De rcgibus post Sa- lomoncm, sive in luda, sivc in Israel 105

CAP. XXII. De Hieroboam, qui impietate idololatriae subdi- tum sibi populuni profanavit, in quo tanicn non dcstitit Dcus et Prophetas inspirare, et niul- tos ab idololatriae crimine cu- stodire 106

CAP. XXIII. De vario utriusque rcgni llcbraeorum statu, donec ambo populi in captivitatem di- vcrso tempore ducerentur, re- vocato postea Iuda in regnum suum, quod novissime inKoma- norum transiit potestatem. 106

CAP. XXIV. De Prophetis, qui vcl apud ludaeos postremi fuc- runt, vel quos circa tempus na- tivitatis Christi Evangelica pro- dit historia 107

LIBER DECIMVS OCTAVVS.

Dicit de terrenae Civitatis a tempore Abrahami ad mundi finem procursu cum ipsa Civitate coe- lesti : et adtingit oracula de Chri- sto, cum Sibyllarum, tum maxi- nie sacrorum Vatuin, qui ab regni Komanorum initio scripserunt, Osee, Anios, lesaiae, Michaeae et subscquentium.

CAPVT L De nis quae usque ad tempora Salvatoris decem et septem voluminibus disputata sunt 108

CAP. II. De terrenae Civitatis regibus atque temporibus, qui- bus ab exortu Abrahae sancto- rum tempora supputata conve- niunt. .♦»..♦. 108

432

E L K N C II V S

CAP. III. Quibus regnantibus apud Assyrios atque Sicyonios Abrahae centenario Isaac de promissione sit natus, vel ipsi lsaac sexagenario Esau et Ia- cob gemini de Rebecca sint editi Pag. 170

CAP. IV. De temporibus lacob, et filii eius Ioseph. ... 171

CAP. V. De Api rege Argivorum, quem Aegyptii Serapim nomi- natum divino honore colue- runt 172

CAP. VI. Quo regnante apud Ar- givos, quove apud Assyrios, Ia- cob inAegypto sit mortuus. 173

CAP. VII. Quorum regum tem- pore Ioseph in Aegypto defun- ctus sit 173

CAP. VIII. Quorum regum ae- tate Moyses natus sit, et quo- rum deorum iisdein temporibus sit orta religio 174

CAP.IX. Quando Atheniensium civitas sit condita, et quam cau- sam nominis eius Varro perhi- beat 175

CAP. X. Quid Varro tradat de nuncupatione Areopagi, et de diluvio Deucalionis. . . 176

CAP. XI. Quo tempore Moyses populum de Aegypto eduxerit: et de Iesu Nave, qui eidem suc- cessit, quorum regum aetate sit mortuus 177

CAP. XII. De sacris falsorum deorum, quae reges Graeciae illis temporibus instituerunt, quae ab exitulsrael exAegypto usque ad obitum Iesu Nave di- numerantur 177

CAP. XIII. Qualium fabularum figmenta exorta sint eo tempo- re, quo Hebraeis ludices prae- esse coeperunt 179

CAP. XIV. De Theologis poe- tis 180

CAP.XV. De occasu regni Argi- vorum, quo tempore apudLau- rentes Picus Saturni iilius re- gnuin priinus accepit. . 181

CAP. XVI. De Diomede post

Troiaeexcidium in deosrelato, cuius socii traditi suntinvolu- cres esse conversi. . Pag. 182

CAP. XVII. De incredibilibus hominum commutationibus quid Varro crediderit. . . . 182

CAP. XVIII. Quid credendum sit de transformationibus, quae arte daemonum hominibus vi- dentur accidere. . . . 183

CAP. XIX. Quod eo tempore Aeneas in Italiam venerit, quo Labdon Iudex praesidebat He- braeis 185

CAP. XX. De successione ordi- nis regii apud Israelitas post Iudicum tempora. . . . 180

CAP. XXI. De regibus Latii, quorum primus Aeneas, et duo- decimus Aventinus dii facti sunt 18G

CAP. XXII. Quod eo tempore Koma sit condita, quo regnum Assyriorum intercidit, quoEze- chias regnavit in Iuda. . 187

CAP. XXIII. De Sibylla Ery- thraea, quae inter alias Sibyl- las cognoscitur de Christo evi- dentia multa cecinisse. . 188

CAP. XXIV. Quod regnante Ro- mulo septem Sapientes elarue- rint, quo temporedecem tribus, quae Israel dicebantur, in ca- ptivitatem a Chaldaeis ductae sunt, idemque Romulus mor- tuus divino honore donatus est 190

CAP. XXV. Qui philosophi eni- tuerint, regnante apud Roma- nosTarquinio Prisco, apud He- braeos Sedechia, cum Hierusa- lem captaest, templumque sub- versum 191

CAP. XXVI. Quod eo tempore, quo impletis septuaginta annis ludaeorum est resoluta captivi- tas, Romani quoque a dominatu sunt regio liberati. . 191

CAP. XXVII. De temporibus Prophetarum, quorum oracula habentur in libris; quique tunc de vocatione Gentiuin inuiia

L I B R O H V M E T CAPITV M.

433

cecincrunt, quando Romanum regnum coepit, Assyriumque defecit Pag. 192

CAP. XXVIII. De his quae ad Evangelium Christi pertinent, quid Osee et Amos prophetave- rint 193

CAP. XXIX. Quac ab Esaia de Christo et Ecclesia sint prae- dicta 194

CAP.XXX. Quae Michaeas, et lonas, et Ioel novo Testamento congruentia prophetaverint. 195

CAP. XXXI. Quae in Abdia, in Naiim , et Ambacu de salute mundi in Christo praenuntiata reperiantur 190

CAP. XXXII. De prophetia quae in Oratione Ambacu et Cantico continetur 198

CAP. XXXIII. De Christo et vo- catione gentium quae Ieremias et Sophonias prophetico Spiri- tu sint praefati. . . . 200

CAP. XXXIV. De prophetiaDa- nielis et Ezechielis, quie in Christum Ecclesiamque con- cordat 202

CAP. XXXV. De trium Prophe- tarum vaticinio, id est, Aggaei, Zachariae, et Malachiae. 203

C4P. XXXVI. De Esdra et li- bris Maohabaeorum. . . 205

CAP. XXXVII. Quod propheti- ca auctoritas omni origine gen tilis philosophiaeinveniaturan- tiquior 206

CAP. XXXVIII. Quod quaedam sanctorum scripta ecclesiasti- cus canon propter nimiam non receperit vetustatem, neperoc- casionem eorum falsa veris in- sererentur 207

CAP. XXXIX. De Hebraicis li- teris, quae nunquam in suae linguae proprietate non fue- rint 208

CAP. XL. De Aegyptiorum men- dacissima vanitate, quae anti- quitati scientiae suae centum millia adscribit annorum. 208

CAP. XLI De philosophicaruni IL

opinionum dissensionibus ,et ca- nonicarum apud Ecclesiam con- cordia Scripturarum. Pag. 209

CAP. XLII. Qua dispensatione providentiae DeiScripturae sa- crae veteris Testainenti ex He- braeo in Graecum eloquium translataesint, utuniversisgen- tibus innotescerent. . . 211

CAP. XLIII. De auctoritate Se- ptuaginta interpretum, quae, salvo honore Hebraei stili, omni- bus sit interpretibus praeferen- da 212

CAP.XLIV. Quid intelligendum sit de Ninivitarum cxcidio, cu- ius denuntiatio in Hebraeo qua- draginta dierum spatio tendi- tur, in Septuaginta autem tri- dui brevitate concluditur. 214

CAP. XLV. Quod post instaura- tionem templiProphetasludaei habere destiterint, et exinde usque ad nativitatem Christi continuis adversitatibus sintaf- flicti , ut probaretur alterius templi aedihcationem prophe- ticis vocibus fuisse promis- sam 215

CAP. XLVI. De ortu Salvatoris nostri, secundum quod Verbum caro factum est; et de disper- sione Iudaeorum per omnes gentes, sicut fuerat propheta- tum 217

CAP. XLVII. An ante tempora Christiana aliqui fuerint extra Israeliticum genus, qui ad coe- lestis Civitatis consortium per- tinerent 218

CAP.XLVIII. Prophetiam Ag- gaei, qua dixit, maiorem futu- ram gloriam domus Dei, quam primum fuisset, non in reaedi- ticatione templi, sed inEcclesia Christi esse completam. . 219

CAP. XLIX. De indiscreta mul- tiplicatione Ecclesiae, qua in hoc saeculo multi reprobi mi- scentur electis. . . . 221

CAP. L. De praedicatione Evan- gelii, quae per passiones prae»

Ee

434

E L E N C II V S

dicantium clarior et potentior facta est Pag. 221

CAP. LI. Quod etiain per haere- ticorum dissensiones tides ca- tholica roboretur. . . . 222

CAP. LIL \n credendum sit, quod quidam putant, impletis decem persecutionibus quae f uerunt, nullam superesse, prae- ter undecimam, quae in ipso Antichristi tempore sit futu- ra 224

CAP. LllL De tempore novissi- mae persecutionis occulto. 225

CAP. LIV. De stultissimo men- dacioPaganorum, quoChristia- nam religionem non ultra tre- centos sexaginta quinque an- nos mansuram spatium esse fin- xerunt 227

LIBER DECIMVS NONVS.

In quo de finibus utriusque Ci- vitatis, terrenae ac coelestis dispu- tatur. Recensentur de bonorum et malorum tinibus opinionesPhi- losophorum, qui beatitudinem in hac vita facere ipsi sibi frustra conati sunt: qui dum operosius refelluntur, ipsius Civitatis coele- stis, seu populi Christiani beati- tudo et pax quaenam sit, qualisve hic haberi vel In futurum possit, demonstratur.

CAPTTL Quod in quaestione, quam de tinibus bonorum et malorum philosophica disputa- tio ventilavit, ducentas octo- ginta et octo sectas esse posse Varro perspexerit. . . 229 CAP.IL Quomodo,remotisomni- bus differentiis, quae non sectae, sed quaestiones sunt, ad triper- titam summi boni detinitionem Varroperveniat, quarumtamen una sit eligenda. . . . 233 CAP. III. De tribus sectis sum- mum hominis bonum quaeren- tibus, quam eligendam Varro detiniat, sequens veterisAcade- miae, Antiochoauctore,senten- tiam 234

CAP. IV. De summo bono et summo inalo quid Christiani sentiantcontraphilosophos, qui summum bonum in se sibi essc dixerunt Pag. 230

CAP. V. De sociali vita, quae cum maxime expetenda sit, multis offensionibus saepe sub- vertitur 241

CAP. VI. De errore humanorum iudiciorum, quum veritas la- tet 242

CAP. VII. De diversitate lingua- rum, qua societas hominum di- rimitur, etdemiseria bellorum, etiam quae iusta dicuntur. 243

CAP. VIII. Quod amicitia bono- rnm secura esse non possit, dum a periculis quae in hac vita sunt, trepidari necesse sit 244

CAP. IX. De amicitia sanctorum Angelorum, quae homini in hoc mundo non potest esse manife- sta, propter fallaciam daemo- num, in quos inciderunt, qui multos sibi deos colendos puta- verunt 245

CAP. X. Quis fructus sanctis de superata huius vitae tentatione paratus sit 246

CAP. XI. De beatitudine pacis aeternae, in qua sanctis tinis est, id est, vera perfectio. 247

CAP. XII. Quod etiam bellan- tium saevitia omnesque homi- num inquietudines ad pacis ti- nem cupiant pervenire, sine cu- iusappetitunullanaturasit. 247

CAP. XIII. De pace universali, quae inter quaslibet perturba- tiones privari non potest lege naturae, dum sub iusto iudice ad id quisque pervenit ordina- tione,quod meruit voluntate.250

CAP. XIV. De ordine ac lege, sive coelesti, sive terrena, per quam societati humanae etiani dominando consulitur, cui et consulendo servitur. . . 252

CAP.XV. De libertate naturali, et de seivitute, cuius prinia

LIBllORVM E T C A P I T V M.

435

causa peccatum est, qua homo malae voluntatis, etiamsi non ' est maiicipium alterius hoini- nis, servus est propriae libidi- nis Pag.254

CAP. XVI. De aequo iure domi- nandi 255

CAP. X VII. Vnde coclestis So- cietas cuin terrena Civitatc pa- cein habeat, et unde diseor- diam 255

CIP. XVIII. Quam diversa sit Acadeiniae novae ambiguitas a constantiatidei Christianae. 257

CAP. XIX. De habitu et niori- bus populi Christiani. . 258

C.IP. XX. Quod cives sancto- runi in huius vitae teinpore spe beati sint 259

CAP. XXI. An secundum delini- tioncs Scipionis, quae in dialo- go Ciceronis sunt, unquam fue- rit lloinana respublica. . 259

CAP. XXII. An verus sit Deus, cui Christiani serviunt, cui soli debeat sacriticari. . . . 201

CAP. XXIII. Quae Porphyrius dicat oraculis deoruin responsa esse dc Christo. . . . 201

CAP. XXIV. Qua detinitione constet populi et reipublicae nuncupationem recte sibi non solum Komanos, sed etiam re- gna alia vindicare. . . 206

CAP. XXV. Quod non possint ibi verae esse virtutes, ubi non est vera religio. . . . 207

CAP. XXVI. De pace populi alienati a Deo, qua utitur ad pietatem populus Dei, dum in hoc peregrinus est inundo. 207

CAP. XXVII. De pace servieu- tium Deo, cuius perfecta tran- quillitas in hac temporali vita non potest apprehendi. . 208

CAP. XXVIII. ln quem tinem venturus sit exitus impio- rum 209

LIBER VIGESIMVS.

De iudicio novissimo, deque testimoniis cum novi, turn veteris

lnstrumenti, quibus denuntiatur

futuriuo.

CAPVT I. Quod quanivis omni tempore Deus iudicct, in hoc tamen libro de novissiino eius iudicio est prOprie disputan- dum Pag. 270

CAP. II. De varietate rerum liu- manarum, cui non potest dici deesse iudicium Dei, quamvis nequeat vestigari. . . . 271

CAP. III. Quid in libro Kcclesia- steSalomon de his, quae in hac vita et bonis et malis sunt com- munia, disputarit. . . . 272

CAP. IV. Quod ad disserendum de novissimo iudicio Dei, novi primum Testamenti, ac deinde veteris testimonia prolaturus sit. 273

CAP. V. Quibus sententiis Do- mini Salvatoris divinum iudi- cium futuruminfiue saeculi de- claretur 274

CAP. VI. Quae sit prima resur- rectio, quae secunda. . 277

CAP.VII. De duabusresurrectio- nibus et de inille annis quid in Apocalypsi loannis scriptum sit, et quid de eis rationabiliter sentiatur 279

CAP. VIII. De alligatione et so- lutione diaboli. . . . 282

CAP. IX. Quod sit regnum san- ctorum cum Christo per mille annos, et in quo discernatur a regno aeterno 2s5

CAP. X. Quid respondendum sit eis, qui putant, resurrectionem ad sola corpora, non etiam ad animas pertinere. . . . 288

CAP.XI. De Gog et Magog, quos ad persequendam EcclesiamDei solutus prope tineni saeculi dia- bolus incitabit 289

CAP. XII. An ad ultimum sup- plicium pertineat impiorum, quod descendisse ignis de coe- lo, et eosdem comedisse memo- ratur 29(3

CAP. XIII. An tenipus persecu- Ee 2

43G

E L E N C II V S

tionis Antichristi mille annis annumerandum sit. Pag. 200

CAP. XIV. De daninatioiie dia- boli cum suis, et per recapitu- lationem de resurrectione cor- porea omnium mortuorum, et de iudicio ultimae retributio- nis 292

CAP. XV. Qui sint mortui, quos ad iudicium exhibuit mare, vel quos mors et inferi reddide- runt 294

CAP. XVI. De coelo novo, et terra nova 295

CAP. XVII. De Ecclesiae glori- ficationesinefineposthnein.290

CAP. XVIII. QuidApostolusPe- trus de novissimo Dei iudicio praedicaverit 297

CAP. XIX. Quid Apostolus Pau- lus Thessalonicensibus scripse- rit, et de manifestatione Anti- christi, cuius tenipus dies Do- mini subsequetur. . . . 299

CAP. XX. Quid idem Apostolus in prima ad eosdem epistola de resurrectione mortuorum do- cuerit 302

CAP. XXI. Quid Esaias Prophe- ta de mortuorum resurrectione et retributione iudiciisit loquu- tus , ... 304

CAP. XXII. Qualis futura sit egressio sanctorumad videndas poenas malorum. . . . 308

CAP. XXIII. Quid prophetave- rit Daniel de perseeutione An- tichristi, et de iudicio Dei, re- gnoque sanctorum. . . 309

CAP. XXIV. In Psalmis Davidi- cis quae de fine saeculi huius et novissimo Dei iudicio pro- phetentur 311

CAP.XXV. De prophetia Ma- lac.hiac, qua Dei iudicium ulti- muin declaratur, etquoruudam dieitur per puriiicatorias poe- nas facienda mundatio. . 314

CAP.XXVI. De sacriiiciis quae sancti otlerent, Deo sic placitu- ra, quomodo in diebus piisti-

nis et annis prioribus placue- runt Pag. 315

CAP. XXVII. De separatione bonorumet malorum, per quam novissimi iudicii discretio de- claratur 317

CAP. XXVIII. De lege Moysi spiritaliter intelligenda, ne in damnabilia murmura carnalis sensus incurrat. . . . 318

CAP. XXIX. Dc adventu Heliae ante iudicium, cuius praedica- tione Scripturarum secreta re- serante ludaei convertentur ad Christum 319

CAP. XXX. Quod in libris vete- ris Testamenti cum Deus legi- tur iudicaturus, non evidenter Christi persona monstretur; sed ex quibusdam testimoniis, ubi Dominus Deus loquitur, non dubie appareat quod ipse sit Christus 320

LIBER VIGESIMVSPRIMVS.

De Hne debito Civitatis diaboli,

snpplicio scilicet damnatorum

senipiterno, deque humanis contra

illud incredulorum argumentis.

CAPVTI. De ordine disputatio-

nis, qua prius disserendum est

de perpetuo supplicio damnato-

rum cum diabolo, quam de ae-

terna felicitate sanctorum. 324

CAP. II. An possint corpora in

ustione ignis csse perpetua. 325

CAP. III. An consequens sit, ut

corporeum dolorem sequatur

carnis interitus. . . . 320

CAP. IV. De naturalibus exem-

plis, quorum consideratio do-

ceat, posse inter cruciatus vi-

ventia corpora permanere. 328

CAP. V. Quanta sint quorum ra-

tione queant agnosci, et tamen

eadem vera esse, non sit ainbi-

guum. 330

CAP. VI. Quod non omnia mira- cula naturalia sint, sed plera- quc humano ingenio modifica- ta, pleraque autem daenionum aitc composita 332

LIBRORVM E T CAPITV M.

437

CAP. VII. Quod in rcbus miris summacredendi ratio sit omni- potentia Creatoris. . Pag. 334

CAP. VIII. Non esse oontra na- turam, cuin in uliqua re, cuius natura innotuit, aliquid ab eo quoderat notuin incipit esse di- versuin 330

CAP. IX. De gehenna, et aeter- narum qualitate poenarum. 339

CAP. X. An ignis gehennae, si corporalis est, possit malignos spiritus, id est, daemonesincor- poreos tactu suo adurere. 340

CAP. XI. An hoc ratio iustitiae habeat, ut non sint extensiora poenarum tempora, quam fue- rint peccatorum. . . .. 342

CAP. XII. De magnitudine prae- varicationis primae, ob quam aeterna poena oinnibus dcbea- tur, qui extra gratiam fuerint Salvatoris 343

CAP. XIII. Contra opinionem eorum, qui putant criminosis supplicia post mortem causa purgationis adhibcri. . . 344

CAP. XIV. De poenis tempora- libus istius vitac, quibus sub- iccta est humana conditio. 315

CAP. XV. Quod omne opus gra- tiae Dei eruentis nos de pro- funditate veteris mali, ad fu- turi sacculi pertineat novita- tem 345

CAP. XVI. Sub quibus gratiae legibus omnes regeneratorum habeantur aetates. . . 347

CAP.XVII. De his qui putant, nullormn hominum poenas in aeternum esse mansuras. 348

CAP. XVIII. De his qui novissi- moiudicio, propter intercessio- nes sanctorum, neminem homi- num putant damnandum. 341)

CAP. XIX. De his qui impunita- tem omnium pcccatorum pro- mittunt etiam haereticis, pro- pter participationemChristi.350

C .1 P. XX. De his qui non omni- bus, sed iis tantuin qui apud ca- tholicos suut renati, etiamsi

postea in multa crimina erro- rcsque proruperint, indulgen- tiain pollicentur. . Pag. 351

CAP. XXI. De his qui eos per- manentin catholica iide, etiam- si pessime vixerint, et ob hoc uri meruerint, tamen propter hdei fundanicntum salvandos esse deliniunt 351

CAP. XXII. De his qui putant, ea crimina, quae inter eleeino- synarum opera committuntur, ad damnationis iudicium non vocari 352

CAP. XXIII. Contra opinionem eoruni qui dicunt, nec diaboli, nec hominum malorum perpe- tua futura supplicia. . . 352

CAP. XXIV. Contra eorum sen- sum, qui in iudicioDei omnibus rcis propter sanctorum preces putant esse parcendum. . 354

CAP. XX V. An hi qui inter hae- reticos baptizati sunt, et dete- riores postea male vivendo fa- cti sunt, vcl hi qui apud catho- licos renati ad haereses aut schismata transierunt, vel hi qui a catholicis apud quos re- nati sunt, non recedentes cri- minosevivere perstiterunt, pos- sint privilegio sacramentorum remissionem aeterni sperare supplicii 358

CAP. XXVI. Quid sit in funda- mento habere Christum, et qui- bus spondcatur salus quasi per ignis usturam 3(50

CAP. XXVII. Contra eorum per- suasionem, qui putant sibi non obfutura peccata, in quibus.cum eleemosynas facerent, perstite- runt 3G4

LIBER VIGESIMVS SECVN- DVS.

De fine debitoCivitatisDei, hoc est, de aeterna felicitate sancto- rum. Adstruitur iides resurrectio- nis corporum , et explicatur qua- lis futura sit. Tum dicto quid acturi sint in corporibus immor

438

ELENCHVS

talibus atque spiritalibus sancti, Opus terminatur.

CAPVT I. De conditione ange- lorum et hominuin. Pag. 3()9

CAP. II. De aeterna Dei et in- commutabili voluntate. . 370

C.4P.i7/.De promissioneaeternae beatitudinis sanctorum, et per- petuis suppliciis impiorum. 372

CAP. IV. Contra sapientes mun- di, qui putantterrena hominum corpora ad coeleste habitacu- lum non posse transferri. 372

CAP. V. De resurrectione carnis, quam quidam mundo credente non credunt 373

CAP. II. Quod Roma condito- rem suum Komulum diligendo deum fecerit; Ecclesia autem Christum Deum credendo dile- xerit 375

CAP. VII. Quod ut mundus in Christuni crederet, virtutis fue- rit divinae, nonpersuasionishu- manae 378

CAP. VIII. De miraculis, quae ut mundus in Christum crede- ret facta sunt, et fieri mundo credente non desinunt. . . 378

CAP. IX. Quod universa mira- cula, quaeperMartyresinChri- sti nomine tiunt, et hdei testi- monium ferant, quain Christum Martyres crediderunt. . 389

CAP. X. Quanto dignius hono- rentur Martyres, qui ideo mul- ta mira obtinent, ut Deus verus colatur, quam daemones, qui ob hoc quaedam faciunt, ut ipsi dii esse credantur. . . 390

CAP. XI. Contra Platonicos, qui de natmalibus elementorum ponderibus argumentantur, ter- renum corpus in coeloesse non posse 31)1

CAP. XII. Contra calumnias in- iidelium, quibus Christianos de credita carnis resurrectione ir- rident 393

CAV. XIII. Ail abortivi non per- tineant ad resurrectionem, si

pertinent ad numcrum mortuo- rum Pag. 395

CAP. XIV. An infantes in ea siitt resurrecturi habitudine corpo- ris, quam habituri erant aetatis accessu 395

CAP.XV. An ad Dominici cor- poris modum, omnium inor- tuorum resurrectura sint cor- pora 396

CAP.XVI. Qualisintelligendasit sanctorum confonnatio ad ima- ginem Filii Dei. . . . 397

CAP. XVII. An in suo sexu re- suscitanda atque mansura sint corpora feminarum mortua rum 397

CAP. XVIII. De viro perfecto, id est Christo et corpore eius, id est Ecclesia, quae est ipsius plenitudo 398

CAP. XIX. Quod omnia corpo- ris vitia, quae in hac vita huma- no contraria sunt decori, in re- surrectione nonsint futura, ubi manente naturali substantia, in unam pulchritudinem et quali- tas concurret et quantitas. 399

CAP. XX. Quod in resurrectio- ne mortuorum natura corpo- rum quibuslibet modis dissipa- torum in integrum undecunque revocanda sit 401

CAP. XXI. De novitate corporis spiritalis, in quam Sanctorum caro mutabitur. . . . 403

CAP. XXII. De miseriis ac ma- lis, quibus humanum genus me- rito primae praevaricationis ob- noxium est, et a quibus nemo nisi per Christi gratiam libera- tur 404

CAP. XXIII. De his quae, prae- ter illa mala quae bonis rnalis- que communia sunt, ad iusto- ruin laborem specialiter perti- nent 407

CAP. XXIV. De bonis quibus etiain hanc vitam damnationi obnoxiam Creatorimplevit. 408

CAP.XXV. De pervicacia quo- rundam , qui rcsurrectionem

LIBRORVM E T C A P I T V M.

430

carnis, quam, sicut praedictum est, totus mundus credit, im- pugnant Pag. 413

CAP.XXJI. Quomodo Porphy- rii deiiuitio, qua beatis animis putat corpus oinne fugiendum, ipsius Platonis sententia de- struatur, qui dicit, sunnnumDe- uin diis promisisse, ut nunquam corporibus exuerentur. . 414

CAP. XX VII. De contrariis de- linitionibus Platonis atque Por- phyrii, in quibus si uterque al-

teri cederet, a veritate neuter deviaret Pag. 415

CAP. XXVIII. Quid ad veram resurrectionis iidein vel Plato velLabeo, vel etiam Varro con- ferre sibi potuerint, si opiuio- nes eorum in unam sententiam convenissent 4i()

CAP. XXIX. De qualitate visio- nis, quainfuturo saecuio sancti Deum videbunt . . . 417

CAP. XXX. De aeterna felici- tate Civitatis Dei, sabbatoque perpetuo 422

Ausustinus, Aurelius, Saint ^O.

5695 ...De civitate dei .T28

PONTIFICAL INSTIT; OF MEDIAEVAL STUDIEf:

59 QUEEiSTS PARK

Toronto 5, Canada