OS.*. :>

«9«

-^

J 1 1 1^

REESE LIBRARY

j UNIVERSITY OF CALIFORNIA

Received ivlC^r^, 'In . iSqZ.

CLm No. YUZ

V' /

PA

6105

^ V24

Southern Branch of the

University of California

Los Angeles

Form L I

\;.T7

This book is DUE on the last

Form L-9-15m-8,'26

Digitized by the Internet Archive

in 2008 with funding from

IVIicrosoft Corporation

http://www.archive.org/details/delphinclassics77valp

T. LIVll PATAVINI HISTORIARUM

LIBRI QUI SUPERSUNT. VOL. XI.

Delph. ft Vui. Chs. f.hiux

T. LI VII PATAVINI

HISTOllIARUM

LIBRI QUI SUPERSUNT,

HX EDITIONE G. A. RUPERTI

CUM SUPPLEMENTIS NOTIS ET INTRRPRETATIONE

IN USUM DELPHINI

VARUS LECTIONIBUS

NOTIS VARIORUM

RECKNSU EDITIONUM ET CODICUM IxNDlCE LOCUPLETISSIMO

ET

GLOSSARIO LIVIANO ACCURATE RECENSITI.

..... ^ <-y r-^ ^

VOLUMEN IINDRCIMUM.

T

LONDINI:

CURANTE ET IIMPRIMENTE A. J. VALPY, A. M,

1828.

'-IC^I^

I

or THE

€NIVEBSITir

50^/5't/-

3 I Ob

LIBRI civ; SUPP[,EMIi;NTUM. 5017

rini, Eudosesque, et cum 8uardoiiibus Nuithones a Tu- cito memorantur. Quorum Keudignos et Avionas in aquilonari et maritima Saxoiiia; plaga collocat Andreas Althamerus, cujus diligcntiam tota liac descriptione plu- rimuoi sequor, (Cluverium enim, qui haec copiosissime est cxecutus, adipisci nou licuit) ubi nunc Megalobur- gensis ducatus nominatur.

17. Anglorura autem vcterem habitationem inter Saxo- nas Vitarumque gentem fuisse Beda tradidit, inde mi- grasse in Britanniam. Sed hos arguit V'^ecta insula, cui vocabulum hoc impositum est ab his incolis. Pro Vitis alii scriptores Jutas ponunt, notius nomen. QuiLJam pu- tant habitasse Anglos ad mare Germanicum et Albim fluvium eas partes, quas hodie Luneburgensis atque Bru- novicensis ditiones occupant. Ceterum peninsula inter Sliam et Flensburgum, Balthici maris sinus, incorrupta adhuc appellatione, veteris Anglije situm commonstrat. Ceteris quos memoravimus, per Germanici maris littora versus orientem a Pomerania in Prussiam, a conjectura potius quam notitia sedes assignantur. Nam a;tate Stra- bonis Germauia Transalbiaua* prorsus erat incognita ; cum Tacitus SCribcrot, is quoqwp fliivius adiri ab Roma- nis nequibat. Plinius autem Varinos Vandalorum fecit partem.

18, Paulo certiora sunt, qua:; de gentibusad Danubium scriptores prisci tradiderunt. Ex his Hermundurorum terra, Albis ortu notata, et vicinia Semnonum Cattorum- que, quibuscum de fluvio Sala magno pra;lio decertarunt, minus ignoratur; Misniam et Bohemiie partem fuisse iu- diciis illis declarantibus. Juxta Hermunduros Narisci, deinde Marcomauni et Quadi agebant, Nariscos \ oyt- landiam superioremque Palatinatum habuisse putant, cum Transdanubiana Boiarioe portione. Nee absonum est, ab his esse vocabulum regioni quam Nordgaviam vocant, cum ab incolarum vulgo ' Narca' nominetur.

19. Moraviam Marcomannis fuisse patriam, priusquam in Bohemiam immigrarent, vix dubitatur. His ferme

4 Ita, suadente Drak. pro Transnlhina in cd. Crev. et Transal- pina in cd. Cicr. ct aliis.

Deljili. el Vur. Clas. Livius. 14 U

5018 t. Livii

conjungi Quadorum natio solet, ad Danubium flumeft colens. Moraviae Silesiaeque partem, deinde Aiistriam obtinuisso, non inepta conjectura existimatur. Superest orientalis Geriuania? portio, qua Pannoniam Sarraatasque respiciebat. Ex his Marsigni Buriique Suevico sermone habituque testabautur originem : Gothinos Gallica, Osos Pannonica lingua, teste Tacito, coarguebat non esse Ger- manos, et quia tributa patiebantur, Omnes eae gentes terga Marcomannorum Quadorumque claudebant, inter hos et Sarniatas intercepti ; ut Silesive Moraviaeque par- tem habitasse appareat ; Buriis etiam ad Vistulam fluvi- um pertinentibus.

•20. At post hos Lygiorum multae civitates ad Danu- bium, qua nunc Austria? Hungaria?que trans aranem par- tes incohmtur, late tenuerunt. Arios, Helveconas, 3Ia- niraos, Elysios, Naharvalos vetus astas appellavit, sequens oblita est. Gothonum sedes, quos et Guttones scribunt, succinum ostendit, quod tantum Prutenico littore legitur. Hos Vandalis ascripsit Plinius. Rugiorum insula sedes antiquas ejus populi, nomine niliildum mutato, satis de- monstrat. His quia tinitimi fuerunt Lemovii. PomeraniEe

cut tores fuiasc non immcriio ijiiifs arbitietur. Extremos

Suevorum in ipso oceano statuit Suionas Tacitus, Sito- numque gentes : quorum illi nomen atque potentiam an- tiquani hodioque retinent : sermone etiam, quia penetrare eo llomani aliique extend non potueriint, propius acce- dente ad veterem, ut ex antiquissimis monumentis Germa- nic'.c liuguai certo cognoscitur.

21. Sitoiias Norvegiam possedisse argumento est, quod Kmntr. Suionibus similes continuique tradantur ; ac apud eos vi- '^•^'g- doatur astute Taciti rcgnassc soror llasmundi, minor annis I'ratre, scd audacia superior. Nee muito post Sticla et llusia virgines cum Trondo fratre diutissinie dc regno cer- tavLTunt. Qua tamen re distingiii a Suionibus non de- buerunt. Nam et apud illos antiquitus utrique sexui pr^i'stiiiis virtus alViiit ; et niodo virginis regnum fuit, qua- l< ni n'<piari i^ibi mugnitudiiie aninii, rerunupie gestaruni gloria, et imperaiidi artibus, nemo vel maximorum regum iudiynetur. Ne(|uc eniin uniniis, uti corporibus, dift'crcntia

LIBRI CIV. SUi'PLEMENTUM. 5019

sexus inest : neque pars ea quic servirc in singulis lioini- nibus debet, ubi de iiuperio in quam plurimos agitur, rc- spicienda est : ut, nisi culpani istam Tacitus aliis meritis redemisset, notandus eo nomine baud perfunctorie fuerit, quod qui mulieris imperio regantur, eos etiam a servitute descivisse judicavit, boino Nerones atquc Othones et Domitianos passus, quorum mollitie atque tlagitiis plera- que pars vel abjectissiraarum foeminarura erubesceret.

22. Sed ad descriptioncm Germaniaj redeo. Supcr- sunt enim ad dextrurn Suevici maris littus iEstyorum gentes, quorum hodie durat apud Finnones appellatio, et per Livoniam sermo usurpatur. Antiquitus in Prussiam usque pertingebant ; argumento succini, quod soli om- nium ea aetata legebant, glesum appellantes, quo no- Tac.Genn.

mine vitrura Germani vocamus. ^^' ^^'^"^

XXXVII. 3«

23.. Bastarnas fuisse Germanos, sed mixto Sarmatis sanguine, veteres auctores prodiderunt. Horum Peucini ex insulae, quam habitabant, nomine vocantur : Iloxani magis pertincbant ad aquiionem, inter Tanaim et Bory- sthenem pascere soliti. At Venedos Fennosque, licet qua^dam ex Germanicis moribus traxissent, Sarmatis po- tius ascribendos orediderim,maximo certissimoque linguit argumento, quic nulla parte Germanica; est similis. Hel- lusios veterum in Gotlandia putant habitasse : Oxionas in Livonici sinus insula ponit vocabulum Oxiliae, (nunc (I'siliam frequentius vocant,) et quod ovis avium vesce- Plm.iv. 13. bantur : inde a qtiibusdam Oones appcllati : qux nota ^^'^'^ "'•^' nostris etiam temporibus durat. Nam avium innumera- bilium agmina sub Maium mensem iis locis fcetificant : earum dispoliant incolte nidos, ovaque sale condita ad diuturniorem victura recondunt,

24. Hactcnus Cornelii Taciti maxime secuti ductum,

Germaniam ex obscuro vetustatis situ eruimus. Restat

ut de moribus earum gentium pauca referautur. In uni- Liv. Epit.

versum a^stimanti liquet, cceli terrarumque genio Germa- Cffis.de B. , . ... 1 o (jall.vi.23.

nos ad lentatem et arma inchnan debuisse. Tanta enim

erat antiquitus partiura istarum asporitas, ut maxinio mihi

argumento sit tain incredibilis I'ucta mutatio, praeter cog-

nitos siderum cursus, certo quodam, sed nos fallente, motu

5020 T. Livii

natura; partes invicem conjiingi aut discedere. Sed ista subtil iorem indagatioiiera dosiderant.

Cres.de B. "25. Ceterum Germaiiis corporum magiiitudo roburque, Appian ^^ copiosus sanguis pugnarum aviditatem et vulnerum

Celt. Tac. conteiiitum attulit. Yalida et ingentia membra, truces et ccerulei oculi, rutila^ comit, commuuis olira omnibus habi- tus, nunc quoque manent, ubi minus peregrini sanguinis imraixtum est. Nam haec nostra Germania, niaxime quae Kheno est propinquior, peragrata Komanis exercitibus, insessa coloniis, conjugiis innexa, quantum a cognatione priorum, tantum a similitudine recessit. Sed et pacis ar- tibus cultior, morumque longe meliore temperamento agit.

Cms. deB. Af^^^^ pristina Germanorum feritas latrocinia, dum extra Gail. VI. 23. *

fines cujusque civitatis fierent, in laude ponebat : eadem,

uti mos barbaris ratione non multum, superstitione pluri-

lac.Germ. mum moveri, mulierum vaticiniis incendebatur aut inter- 6. et Hist. . . ... . .

IV. fii. quiescebat : nee surai pra^lia, nisi his annuentibus, in mo-

^^'^' rem verterat.

XXXVIII.

Appian. 26. Mortem extimescebant minus, quod se redituros

^'■''- ad vitam existimabant. Illud etiam e natura regionis,

quai multis passim lacubus fluminibusque finditur, profec-

Tac. Hist, turn auctares mirantur, quod rapidissimos amnium vortices II. 3.). ct ti-anare Germani cum arrais potuerunt. Pecuniae anti-

Tac.Gerro. quitus spretores, mox avidissimi facti, postquam Koma- t; , norum commerciis utilitatem ejus intellexerunt. Alia

tlcrod. VI. "

multa quic de moribus eorum Tacitus retulit, procuranda Plin. VII. Belgica vicinus illis notusque, (et quai accurato opere Pliilil)pus Cluverius,) propterea quod omnium manibus auctoris exiniii opera teruntur, pra;tereo.

27. Cum hujusmodi gentibus tum primum sub nomine

Gorniarmrum dimicaturus po])iilus Ixonianiis, qui donii,

Cnes.dcB. (|iii(|uo niilitiiv erat,!) baud tralatitia cura scse aflligebat.

jjjj" ■ In castris multi erant adoleaccntes nobiles, per amicitiam

XXXVIII. secuti Ca^sarem, ct quia niolhin sub co qua^stuosamque

militiani sporaverant : quiljus ille tribunatus pnvl'ecturas-

Cjps. (|||<- (jederat. Hi partim [»m- varias causas commeatum

^ Qui dowi, quujiic milili^ erttl] Rnmaiioiiim qui domi erant. Ca-Har, Dio, I'lulurclitis, iiiillain Ncijiie profccio satis opportune liic niciitioiitiiii fuciiiiit conun line advocantur. Crev.

LIBRI CIV. SUFPLEMENTUM. 5021

petebant a Caesare : partim pudore prohibiti, tamen nou

tlissimulaliant metiiin, fatique instantis acerbitatem soli,

aiit inter laniiliarcs dilkhaiit, ' quod inimanissimis genti-

bus, quibus nulla resisti vi humana posset, objicerentur,'

Ergo et alia iiulecore fiebant, et tinioreni incitabat niili- I'lor.m.io.

turn, quod passim etiani in principiis testanienta scribe-

bantur.

20. Ca'sar, tropidatione exercitus cognlta, alicnura a 'i'- T'.pit.

, . . J3io.

prjesenti statu putavit, in concioneni euui advocari, j)n-

usquam ductores confirmarentur. Igitur consilio convo- C;u^.

cato, oninibus(jue adhibitis conturionibus, * nullam esse

cuusani timendi' docet, ' ne Ariovistus solvat arnicitiam

tarn diligcnter qna^sitara et cupide initam. Quod si

niaxime ille insaniat, non ideo despondendos aniraos,

tanquam ob rem novam et atrocera, esse. Cimbros et

Teutonos clade sua satis docuisse, nee iuvictam esse

Gcnnanorum ferociani, nee valde diliicilera vinei. Spe-

rare se non deterioribus iisurum railitibus, quara Marius

habuisset : nee ipsos midto inferiorem cognituros inipe- Plut.

ratoreni. Etiam Spartaci hAlo deletas Germanoruni Ca;s.

inaxinias copias a ducibus non maximis esse. Cum his

ipsis hostibus per eos annos sa^pc llelvetios pugnasse :

eos(pie non in suo tantum, sed etiam in illorum solo vi-

cisse. Quorsuni igitur timeant ab aliis expertos, cum

baud magno negotio superiores victoribus eorum fu-

erint?

21). ' Quod autem quidam tiniori tegendo <lifficultates

itinerum, et angustias frunientariic rei obtendant ; id

ipsos arroganter facere, qui suum jus esse putent de his

rebus consulendi, quai totit iniperatoris oflBcio conti-

ncantur. Igitur ilia sibi curie et fuisse, et fore. Ne-

que putare vera retulisse, (pii niilitcs propter timoreni,

nbi castra moveri jussisset, signa deserturos esse renun-

tiarint. Non ita se virtutis ielicitatisque sua>, ac prai-

terea innocenti* pcenitere, ut, quod nialis atque avaris

ducibus aliquando accidisset, id sibi nietueiidum a mili-

tibus suis cxistiniaret. x\t(pie ut statini i)ericulum fa-

ceret aninioruni, (juod antea in dies aliquot I'uissif dilu-

turus, eadem noete de (juarta vigilia prolccturum. Do-

5022 T. Livii

sererent sane quorum in aninios potentior forniido, quaiii Romani nominis et sacramenti luemoria esset: sibi abun- Plut. Dio. de fore si decima sequatur legio, de qua nou dubitaret, quaraque praetoriam esset cohortem habiturus.'

30. Hac oratione mirifica commutatio animorura facta: et cum in vulgus militura quae crant dicta a Ca?sare eraa-

Dio. nasseut, pars laudibus imperatoris alacriorcs redditi sunt :

ron.iv. j,gj.gj.j j^j a;mulationeni ejusdem decoris incitati. Statim

Cees. Plut. et deinde legio per tribunos militum gratias egit, ' quod

bene de se judicasset imperator :' et reliqua* satisfacere ^^^* studuerunt, ' neque dubitasse unquam, aut timuisse ; ne-

que de summa belli suum, sed imperatoris esse judicium

existimavisse.'

31. Ita Ceesar eodeni, quod pra^dixerat, tempore cas- tris motis, cum nullo die iter intermisisset, septimo copies Ariovisti non longius passuum quatuor et viginti millibus*

Plut. abesse intellexit. Ariovistus etiam celeri Caesaris ac-

cessu, quem suum adventum vix pritstolaturum puta-

Dio. Cses. verat, nonnihil commotus est. Idcirco, legatis missis, ^Tiilv * quod antea petitum a Ceesare colloquium esset, ejus

Ursin. nunc venisse opportunitatem' ostendit, ' propius inter se

congressis, et remota siispicione periculi.' Convenit, ut in diem quintum coUoquerentur.

CaEs. 32. Interea cum ultro citroque legati commearent,

Ariovistus negabat se venturum ad collocpiium esse, si pedites Caesar adduxisset. Ca?sar quod neque tolli col- loquium volebat, neque suam salutem Gallis equitibus credere, jussit cos privbcre militibus e legione decima equos, quibus militibus quam maxime confidebat. L'nde noc absurde quidam decumanorum, ' plus quam pollici- tus esset, facere Civsarem' dixit: ' poUicitum in cohortis prirtoria; loco dccimam legionem babiluruni, ad equum rescriberc' Congressi sunt in conspicuo tuinulo, cpieui patens undique planities ambibat. Equitatus utrimquc ad passus duccntos al)stitit : drin ad collofiuium adducti

Dio. 5unt. Cum Civsar imperare quidlibit, Ariovistus con-

* Paisiium quatuor ct vii^inti millihus] Octo Icucis nostratibm. Crev.

LirJRI CIV. SUPPLEMENTUM. .0023

cedcre nihil vcllot, ct interim Gcrmani tela conjicere in Cis. Cicsarianos inciperent, direintum sine tVuctu colloquium est.

'Sli. Uidiio post rctlintegrari Ariovistus colloquium pos- tulat, aut aliquem ex legatis Civsaris ad se mitti. Ceesar SUDS objicere periculo nolens, C. Valerium Procillura ex principibus Gallorum, unaque M. Mcttium mittit, qui liospitio Ariovisti usus fuerat. Eos Germanus specu- latum venire causatus, in catenas conjecit, statimque cum excrcitu propius accessit ad C<\;sarem : niox, prae- tcritis ejus castris, ad duo niillia passuuni ultra consedit, quo comraeatum impediret, tpii ab ^duis Sequanisque supportabatur.

34. Ex eo die dies continuos quinque Cjesar, eductis in aciem copiis, potestatem pugnaiidi fecit. Ariovistus equestri pra^lio contentus concurrerc, peditatum intra castra continebat. Eo genere pugnai potiores erant Ger- mani, cum ad sex millia haberent equitum, quos lecti vir a viro totidem mira velocitate pedites comitabantur, sic exerciti, ut, quoties esset properandum, jubis equo- rum sublevati cursuni ada^quarent ; de cetero pugnanti- bus equitibus pro munimento esseiit, ad quod se recipe- rent, aut ipsi ultro subvenirent laborantibus. Igitur Cae- sar, ne diutius commeatu intercluderetur, circiter passus sexcentos longius quara Germanorum stativa erant, castris delcgit locum, eunique, frustra prohibentibus Germanis, communivit : ac duas ibi legiones cum parte auxiliorum reliquit, quatuor reliquas in castra raajora reduxit.

35. xiriovistus, cum ex more Ca,^saris productae in aciem copiai circiter meridiem in castra revertissent, partem suorum minora castra oppugnatum misit. Mul- tum utrimque sanguinis fusum. Germani, re infecta, sub occasum solis recesserunt. Cvtsar, qtiasita ex cap- tivis causa, propter quam de summa rerum Ariovistus decernere fugeret, eam esse intellexit, quod matres fa- Dio. Caes. milias, quarum pnedictioiie nudtum Germani utebantur, nesarent fas esse vincere, si novam ante lunam acie de- ^ certassent. Erat his ea disciplina divinandi, ut ex nuvi- n. l. IG. orum vorticibus, undarumque sonitu futura se prospicere J^'<''ne'is arbitrarentur. piut.

5024 T. Livii

36. Eo raagis Ciiesar iiicitatus est, ut quam maturrime

conteuderet, siio tempore usurus, si quitlem vera mulieres

Front.Plut. dicerent; aut saltern facilius debellaturus inipeditum re-

Coes. Ijgione hostem, et de victoria desperate jussum. Igitur,

acie instructa, cum ad castra liostium succederet, irritati

Plut. ignominia Germani processerunt et ipsi, nationatim dis-

Ca3s. tributis copiis. Prseter Suevos ex quibus ipse erat, Mar-

comannos in exercitu Ariovistus habebat, et Triboccos,

et Vangiones, Nemetasque, ac Harudes, et Sedusios, ig-

nobiliora reliquis nomina, et vix certarum sedium, nisi

Ortel. quod Harudes ad lacum Acronium, quibus locis condita rhesaur. et ' , _ .

Cellar. Constantia est, habitasse putant ; Sedusios, aut, ut legi

Geogr. volunt, Sepusios, ad fines Nemetum in ripa E.heni.

Ant. II. 5. ' r » ...'..

Cajs. 37. Caesar a dextro cornu, quod ibi imbecilliorem esse

hostem senserat, commissa pugna, tanta Germanorum ala-

critate exceptus est, ut spatium pila in hostes conjiciendi

militibus non daretur. Abjectis pilis, res acerrime gladio

geritur : et cum, phalange facta, Germani testudine se te-

Dio. Flor. gerent, multi Romanorum super ipsa scuta salierunt, ma- ros. VI. • jjjijygqyg ga j.gygjlej,^eg^ desuper intulerunt vulnera. In- terim ab altero cornu Ilomanus urgebatur : quam turn rem conspicatus P. Crassus, qui equitatui pra?erat, tertiam aciem subsidio misit. Uxc res plenam Komanis victo- riam dedit. Ariovisto cum cquitibus llhenum versus fu- giente, pedites, qui consequi non poterant, densatis agmi-

Front. 11.6. nibus restiterunt. Eos cum sine magno labore ac periculo militum caedi non posse Cvvsar viderct, emitti jussit, ratus futurum quod evenit, ut in fuga sparsi facilius opprime- rentur.

Ctc3. 3». Ariovistus, naviculam ad ripam deligatam nactus,

transniisit amnem. Simili ratione, aut nando evasere per- piuici : ceteros Romani equites consecuti interemerunt. Ne mulierum quidem infantium((U(; civdibus tenipcratuni est: dua; conjuges Ariovisti occisai cum una filianim, altera pervcnit in potestatem hostis. Cecidissc Germa- I'lui. norum octoginta niillia fcruntur. Cum maxima victoriae

Cdt!^ taiitu- l;rtilia osstt, hand minus gaudium C'.rsari fuit, C.

Cips. Vakrins l*rocdlus Marcusque Mottius recepti. Valerius

ter, se pncscnte, sortibus de sc consul tatuni narrabat, iitrnm sfatini igiii comburcretur : sortium bencficio super-

LlBIir CIV. SUPPLEMENTUM. 5026

esse. Clades Ariovisti cum Suevis, qui ad Rhenum ve- nerant, terroreni fecisset, Ubiis animos; doinum reveiteii- ics illos Ubii insecuti, magnam multitudinera ceciderunt. Ciesar duobus ingentibus bellis eadem a^state confectis, aliquanto maturius solito exercitum ia hybeina deduxit, Labienoque his przeposito, in Cisalpinam Galliam ad coij- ventus agendos profectus est.

3D. Tanta Ciesaris felicitas cum adversariorum odia mctumque acrius stimularet, reducendi Ciceronis consilio magnis studiis coeperuiit incumbere. L. Domitius Ahe- Suet.Cas. nobarbus professas cum Caesare inimicitias gerebat. Ab x"^^' ,'^\, hoc et C. Memmio prietoribus relaturii ad patres de su- perioris anni actis fuerat, priuscjuam in provinciam Caesar iret : et cum ille, cognitione senatui delata, nee a senatu suscepta, profectus esset, statim qujtstorem ejus in consu- latu legibus in pniyudicium Citsaris interrogandum cura- verunt. Vatinio quoque dicta dies, quo legato Ciesar cic. in utebatur. Sed et ipsum Cfcsarem L. Antistius tribunus ^^'-^^-^l^. plebis postulavit. Caesar, appellate collegio, ' quod rei- publicai causa aberat,' ne reus fieret obtinuit. Vatinius cic. in cum eadem exceptione posset uti, nialuit in ipso judicio ^^^- c U. pzene deteriora scelera facere, quam quorum causa erat accusatus. Nam ubi dies venit, nomiuatim appellato P. Clodio ne causara diceret, illoque adjuvante, in tribunal sui quaesitoris ascendit, eumque vi deturbavit, dissipavit subsellia, urnas disjecit. Sic in fugam conjectus est pra;- tor, accusatores ejus vix e manibus Vatinianorura erepti.

40. Horum intemperie stimulati, quicumque aut Cice- ronis, aut omnino quietis atque legum cupidi erant, ilium

sibi virum omni conatu restituendum in priorem locum p"^- Pi" esse statuerunt. Sed deerat qui referret ad senatum, et in Pif/ quamvis adeo pronum, ut nullis de rebus ante consul! '-'; 13. vellet. Sed consules cum essent inter inimicos Ciceronis, ck.inPis. ' cupere se ' dicebant, ' sed lege impediri.' Nam id caput <•• 13. et legis Clodius in curiae poste fixerat, ' ne quis ad senatum Sen.ct2.et referret, ne quis decerneret, ne disputaret, ne loqueretur, 1"^" l^omo, ne pedibus iret, ne scribendo adesset.' Idcirco Domitius Cic. ad praetor ' se' dixit ' relaturum, si consules nollent.' Att.m.is.

41. Nihil tamen perfici eo anno potuit, quanquam iiiS°n,c!4*.

5026 T. Livii

Cic. pro prjeterea stiidiosissimi Ciceronis homines in magistratibus

t vi'^'t^li ^o^rent, tribuni octo, P. Nigidius, L. Lentulus prae tores :

Q. Fratr. eratque inexplicabilis in Urbe consternatio, cum senatus

^' propensissimam voluntatem consules per causam legis mo-

rarentur; plebs et facta improbaret Clodii, et eundem

quo faceret quotidie plura adjuvaret. Is populi sensus

Cic. pro maxinie in theatro et spectaculis erumpebat. Eoque Clo-

et sea*^ * ^^^^ **^^^ ^^^ tribunatu spectando abstinuit ; licet multi

eo tempore magnifici ludi, et super omnes a M. Scauro

apparatissimi ederentur.

42. Ille enim aedilitio munere (noscenda enira haec

quoque est insania, quo minus ruinam libertatis admire-

raur) theatrum tantummodo ad temporarium usum fecit,

triplici scena : ima pars e marmore fuit, media e vitro,

summa tabulis inauratis. Columnas ea structura habebat

trecentas sexaginta duodequadragenum pedum ; c signa

senea inter columnas tria millia. Cavea ipsa cepit homi-

num Lxxx. millia: duplum nempe ejus quod Pompeia-

num theatrum, sub eadem tempora structum. Sicyone

olim prttstantissimi pictores fuerunt: corum opera omnia,

quotquot in publico servabantur, propter ais alienum civi-

tatis addicta, ad ornamentum theatri sui transtulit Ro-

Val. Max. mam Scaurus : choragiumque antea translatitie cultum,

"' * exquisito genere vestis induxit : tanta quidem Attalica;

Plin. vestis* copia, tabularumque pictarum, et ceteri apparatus,

. ^^ jj^ Tusculanam villam rcportatis quaj superfuerant, in-

censa ab iratis servis villa, coiiHagraret sestertium millies.'*

Val. Max. 43. lisdem ludis ab hujus magnificontia coepisse cer-

Plin. viu. tamen athletarum dicitur, antea insuetum Romvc. Idem

c 35 " '°* l''"'ipuni fecit temporarium ludis suis, et in eo hippopo-

6 Vestis add. Crcv. ex Plin.

Plin.
XXXVI,	. 15
Plin.
XXXIV	.7.
Plin.
XXXVI.	15.
Plin.
XXXV.	1).

= Columnas . . . trccenlas sexa- niiis, aiictore eodcm Plljiio, pinta duodequndru'^enutn pedum] male omissiim eonim lioniinuni Noil oiiines ilhc coliininvi- cruiit iMiineiiiiii qtios cavea theatri ca- (luodc(|iia(li'H<;c'tiiini pedum, sed piebat. Crcv. iin.i' taiitiiiii iM-dciiKpio inaxiniap. "^ S'islcrlium mimes'] I[;rc sum- Id patclrx J'liiiio i|)so,l.x\XM. ma maicis arpfiiti a^stiinaii po- capp. 2. ft 1 j. Cclnum ante tcil 3"J0(i25. C'ici'. has voces duplumnempe, iiiscriii-

r. X. mniian.

LIBRI UIV. SUPPLEMKNTUM. 5027

tarmim et quinqno crocodilos ostcndit,^ animalia miiu|uain

anteliac RonriC visa ; poslea pcnjuisita taiu inteinpfciaii-

ter, ut hippopotami defecerint in A%ypto, ad banc vi- Themist.

taridam inolostiam, pro sagacitate natune sua;, migrasse T'

crediti in IJlcniniyas. Circensibiis panthcras varias cen- JNIarcell

turn quinquaginta universas primus ostendit ; itemque '""p,'.'"

ossa longitudiue pedum quadraginta, altitudine costarum 17.

majorc quani sit elepliaiitis Indicis, spinte crassitudine . '"■^!"" , . ' * 0. ct .Salin.

sesquipcdali : qnaj bellua; fuisse dicebantur, quam ad op- c. 37. pidum Juda^ai Joppen (inde exportaverat Scaurus) libe- rator Andromcdaj Perseus interfecisset. Non igitur mi- rum, si per hunc furorem in jes alienum grande se immersit Ascon. in stultissimus adolescens, non sufticientibus opibus, quas ^*-"^"''- pater, diu princeps civitatis, et sub justitiae larva minime PI'"- in rapiendo segnis, quasque mater Metella, mariti Syllai proscriptionibus ditata, amplissimas reliquerant.

44. Eodem anno, novum et inusitatum antea, designa- Cic. ad torura consulum provinciie ornata; sunt. P. Lentulus, Q. Metellus erant : alter amicissimus Ciceroni, alter, Cic. pro deposita quam cum eo gesserat siraultate, non vehementer ^j ^^ Fam.* adversus. Igitur oeto tribuni plebis A. D. iv. Kalendas v. 4. Novembres promulgaverunt de reditu Ciceronis legem, l^^^ j^^ n^ eaque de re postea retulerunt ad senatum. Ibi Lentulus, et post red. nihil territus lege Clodia, sententiam libere dixit ; sed ^.^ 3 ' " Pisone et Gabinio repugnantibus nihil effectum, donee Sext. c. 32. novi consules magistratum iniverunt. Cujus ipso prin- cipio, Kalendis Januariis,* agente consule P. Lentulo, sententias de reditu Ciceronis in senatu, pra^sente etiam et approbante Pompeio, dicta; sunt. Sed et Q. Nepos consul susceptas cum Cicerone inimicitias patribus con- scriptis et temporibus reipublicae dixit esse remissurum. Yaria tamen ludificatione senatus impedita est auctoritas.

4-3. Idcirco Q. Fabricius tribuuus plebis, rogatione Cic. pro proposita, cum populo ante diem viii. Kalendas Februa- '"''^'' ''• ^^' rias agere statuit. Sed id quoque vanum inceptum Clo-

6 Deerat ante Crev. rh ostendit.

• A. U. C. 695. A. C. 57,

5028 T. Livii

dianoruni efficiebat audacia, qui multa de nocte curiam,

forum, comitium armati occupaverant. Ab his Fabricius

repellitur, itemque collega ejus M. Cispius : caedes in foro

Plut. Cic. editur maxima.^ Q. Cicero, qui nuper ex provincia Asia

decesserat, cum ad supplicaudum pro salute fratris venis-

Cic. pro set, pulsus a rostris, inter cadavera latuit, ut opinione

best. mortis mortem evitaret.

4(5. Idemque non multo post P. Sextio tribuno plebis

in templo Castoris accidit. Cujus tamen periculum con-

trariae factionis tribuno Quintio propemodum exitiosum

fuit. Nam Clodiani furoris satellites, quod occisum a se

tribunum putabant, hunc licet suariim partium ad necern

qujesiverunt, ut similis facinoris suspicione adversarios

onerarent. Nee ante hie timere mortem desiit, quam re-

scitum est, Sextium vivere.^ Studiosissimus Ciceronishic

Cic. pro Sextius erat, qui et designatus iter suscepit ad Ca^sarera, ut

'^^ '^' ' ilium induceret ad causam, aut saltern a vohintate resis-

Cic. ad tendi abduceret : et, inito magistratu, rogationem scrip-

et post red ^'^' ^^ ^"'^ copiis, clientelis, vita3 etiam ))ericulo amicum

in Sen. c. s. constantissime juvit.

Llv. Epit. 47, Praiminebat tamen T. Annii Milonis studium, qui

Sext c 39 Clodium modis omnibus acerrime vexatum, postremo

et seq. et lege Plotia de vi reum fecit. Scd elusuni id judicium est

T\'i ' * edictis magistratuum qui Clodio favebant. Consul 3Ie-

Cic. fie tellus, nondum satis j)lacatus Ciceroni, ad livec propin-

c *24 *^'^^' q""^ Clodio, itenKjue frater Appius prajtor, unusque de

Dio, collegio tribiinorum vetabant judiciorum fieri mentionem

XXXIX. priusquam quiestores crearentur, apud quos sortitionem

judicum fieri oportebat. Hoc ideo tiebat, ut inter banc

moram petere Clodius vvdilitatem posset : et magistratum

adeptus, quod factitatum ab aliis fuerat, judicium efVu-

geret.

Cic. i)ro 4». Igitur Milo, sublata judicia cernens, et auctoritate

^'.''^" senatus accusatione se ])rohibcri ; cn^pit et ipse gladiato-

res, aliamque secuni sentientium turban), circuuiducerc.

Unde quotidianjc propemodum inter factiones pugnac,

Cic. pro cacdesciue tota I'rbe liebaut. Domus etiam L. Ca'cilii Mil. c. 14. *■

7 A/((.ri»i(,' lepcbalni olini. I-x Cir. nnifavit Crev.

H iVec ante hue . , . Scxlium vtniie ill cdd. ante Crcv. exliibctiir.

LIHRI CIV. SUHPLEMF-NTUM. 5029

prjctoris, et postea domus Milonis atque Ciccronis a Clo- proSoxt. dianis sunt onpiiiiiiata'. Jiilor has iiitianimata Q. Ci- *" ^^■^'■"*"**

' ' pro Cal. .

ceroiiis.'' c 32. ad

49. Cum Milone Pompeius scntiebat, adeoque spe y}}' '^* ^•

consulatus excitasse ilium putabatur, ut reduccndo Cice- Appian.

rone de Clodio se viiulicarit. Idem, coacto iujjenti ae:- ,y,' "'

® => Plut.

mine, cum rogationem suam Milo pcrlatuius esset, Clo- Pomp, et

dianis fugatis, forum ei liberum priestitit : ut eiusdem P/^; ...... ^ * <*"• "• 45.

Iiominis mtentissima cura Cicero restitueretur, cujus pro- Dio.

ditione eversus profligatusque fuerat. Jam impar con- o l'''*^

sensui tot potentium Nepos, impugnare Ciceronem desie- Cic. pro

rat; ot, P. Lentulo ref(3rente, Pomneioque sententiam de t.^"^'' ^:.^^'

rliit. Lie.

scnpto dicente, senatus decreverat reditum. Eo facilius Cic. pro accepta rogatio est, ut quicquam unquam tanto consensu ^°"^' ^ ^^' populi rogatum negent. c. G2. et

50. Eodem tempore senatus decrevit, ' ut civitatibus P°*' ^^"^^ ^^ . ^. '..,.. . ... Sen. c. 10.

quaj in Ciceronem oliiciosje tuissent, itemque privatis, qui et 1 1.

ex municipiis salutis ejus causa convenerant,^ gratia:

agerentur : atque donius ejus et vill'« publico sumtu refi-

cerentur : solo, quod Libertati dedicaverat Clodius, reli- Plut. Cic.

gione per sententiam pontilicum liberate.' Extat adhuc Cic. pro

disertissimi viri pro domo sua oratio. Ex qua et aliis sub ?""'• *■"' '" . . ... Pjs. c. 22.

eosdem annos habitis, multum luminis illorum temporum

historiai asporgitur. Dixit pro cadem domo M. Calidius, duintil.x.

qui turn pra^turam gerebat. Postridie quam apud ponti- '• ti.'cpost

fices Cicero dixerat, Kalendis Octobribus senatuscon- c.o.

Cic. ad 9 Convcncrunt edd. anlc Cre\. . iv. 2.

« Domus eliayn L. CcEcilii ■prce- Certe constat ex Cic. ad Att.

toris, et pnstea dnmus Milonis at- iv. 3. doniuin IMilonis oppugiia-

que Ciceronis a ClodidJiis sunt op- tarn, doniuii) Q. Ciceronis in-

jtugnidce. Inter has inflnmrnuta flamiiiatani post INI. TtiUii ledi-

Q. Cictrnnisi Quo tempore do- turn fiiisse. Qiiod liic dicitiir de

niiis L. Ca:-cilii praetoris oppug- domo ipsiiis Ciceronis oppng-

rata sit, non dcfinit Glare Cice- iiala, in idem qiioque tempus

ro. Sed cum Asconiiis in Milo- ditlerii protecto debet. Vid.

niaiiam doceat.qiiod infra c. 52. infra, c. 8-1. Nam nunc quidem

narratiir, liidis Apollinaribiis, oppngnari domns Ciceronis non

<|nos ille pra-tor faciebat, sediti- poterat, qua^ nulla crat, ntpote

onem nioiam i'uissp, in idem tern- statim post domini fugam eversa

pus satis verisimiliter rejicieuda et inccnsa. Crev. videtur domus ejus oppugnatio.

5030 T. Livii

sultum factum est, ' placere domum ei restitui.' Ei se-

natusconsulto tribunus plebis Sex. Atilius Serranus Gavi-

anus intercessit : sed consensu senatus, et Cn. Oppii Cor-

nicini soceri ad pedes ejus procumbentis precibus victus,

remisit.

Plut, 51. Sic post menses ferme sedecim, quam fuerat Urbe

r'^^"o t <^^pulsus, Cicero rediit, tanto favore hominum, ut, cum

red. iuSen. ipse * humeris Italiae se reportatum ' diceret, rem rainuere

Plut potius aliquanto, quam augere videretur. Cum ad Urbem

Cic. ad accederet, tanta gratulantium obviamque prodeuntium

et in F ' rii^^'titudo fuit, ut vix totus dies illis officiis sulficeret. Fuit

c. 22. inter illos et M. Crassus inimicus antea, sed tum in gra-

e .II. J' {^jr^jjj ^[jj niagno studio redeunti se ofFerens. Sic inter Apjiian. ~

Plut. hos reconciliata, magis tamen in speciem, quam vere et

'°' penitus, est gratia : diciturque in ilium et Caesarem scrip-

sisse librum de consiliis suis Cicero, refertum in hos pro-

bris, ideoque nee ab auctore editum.

52. Cum Pompeio meliori fide reversus est in gratiam,

et ne poenitere eum suae voluntatis posset, statim benefi-

Cic. ad cium reddidit, senatu inducto, ut ei per quinquennium

et pro^ annonae cura, Sex. Clodio improbo et audacissinio homini

Dom. c. 7. erepta, mandaretur. Ingenti enim Urbem preraente

A ■ • fame, plebs insanis tuniultibus fremebat. Et primum Ascoii, in • '

Milon. Apollinaribus ludis, quos L. Ca^cilius Tlufus pra'tor facie-

bat, tanta infimac multitudinis concursatio fuit, ut omnes

qui, spectandi gratia, consederant, theatro pellerentur.

Cic. Deinde in Capitolium, cum ibi senatus habcretur, concur-

sus factus, incendium templo, neceni senatui minitantiura.

Inter earn consternationem auctor patribus Cicero fuit,

Plut. Pompeio curam illam decernendi. Proconsulare impe-

D^o"^' ^ rium per Italiam omncsque terras, quale prius piratico

bello tcnuerat, datum.

Cic. ad 53. Pompeius, accopta curatione, legatos postulavit

It. IV. 1. q,,j,nicciin, et in his principem Ciceronem. Quibus pas-

Plut. sim per provincias diniissis, in Sicilian!, Sardinian!, et

J omj). et African! ipse navii>avit. Inde cum onustis navil)us rc- Aiiiiph. ' '^

Rom. versurus, inter contutioncm gubernatorum, qui tempesta-

tcm timebant, primus conscenso navigio solvere jussit, nobilissima voce cdita, * navigare necessum esse, vivere

LIBR[ CIV. SUPPLEMENTUM.' 5031

non esse necessum.' Absente Pompcio, cum nihiloniinus Cic ad

ferveret Milonis atquo Clodii contentio, civitasque et *' ^^^'"

senatus in partes scinderentur,'° referente P. llutilio

Lupo, qui recens tribunatum inierat, frequentiore curia,

qiiam mense Decembri sub dies festos putari potuisset, de

judiciis agitatuni est. Marcellinus consul designatus sen-

tentiam dixit, * Uti praetor urbanus ipse sortinetur judi-

ces : judicura sortitione facta, coraitia haberentur.' Id

cum probaretur, C. Cato, C. Cassius tribuni comitiaprius

habenda contenderunt. Heec sententia vicit : et comitia,

non sine maximis certaminibus obnuntiante Milone, per- cic. ad

fecta, Clodiusnue iwdilis curulis factus est. ^\^- ^^- ^^

. - . . Uio.

54. Dum hiec in Urbe fiunt, C. Csesar gravissimum Cjes. de

in Gallia bellum habuit. Belgarum populi, Remis ex- ^t ^- "•

ceptis, omnes conjuraverant, incredibili liominum multi- pjut. Cses.

tudine armata : quippe Bellovacos millia sexaginta poUi- P."""^-^'- '^'

-. r^ • ,•!■ ■ • o • Liv. Epit.

citos Cajsar ipse prodidit, qumquagmta Suessiones, tot- Appian. idemque Nervios : at Ambianos, Caletes, Velocasses, et ^®^"^* Veromanduos dena millia: quindecim Atrebates, quinque et viginti Morinos, septem Menapios, et Atuaticos unde- viginti.'^ Pritterea Condrusos, Eburones, Caereesos, Pai- manos, qui uno nomine Germani appellabantur, armato- rum prrebuisse millia circiter quadraginta : ita ut " non injuria de tide auctoris dubitaveritquidam Galliae regum,? quod ex universe regno tantam hominum bello utilium niultitudinem (treccntis enim millibus plures fiunt) cogi posse minime arbitraretur, quanquam refertum habitato- ribus esset. Sed olim, ut arbitror, quia pacis artes minus frequcntabantur, uberior militum copia fuit : nunc eo res Pasq. Re- tleducta est, ut magnai eruditionis cum insigni patriarum c'lerclies

10 Scint/ftH?i<Hr cdd. anteCrev. rrarice,i,3.

\\ Ut ita legebatur ante Crev.

cos

' Septem Menapios, et Atuati- regno trecenta bellatoriitn niil-

s undeviginti] Vulgata? Capsa- lia cogi posse negabat. Profec-

lis editiones novem millia Me- to, Ludovico Magiio imperaiite,

napios, Attiaticos undetriginta cum totins Eiirop* adversus se

pollicitos esse voltmt. Crev. conjuratae vires una Gallia sus-

s Ita ut non injuria dc fide auc- tineiet,et in Italia, ad Klicniim,

toris dubitaverit quidnni Gallia; ad Mosam, in Hispania niunero-

regum] Vellemtis sane Frein- sos aleiet exercitiis, plures qua-

sliemius liunc Gallive nostrae re- dringentis hominum millibus

gem iiominasset,qui ex universo saepe sub armis fucruut. Crev.

5032 T. Livii

rerum peritia Callus scribere non dubitarit, ' citius du- centa millia scribarum,'' quam triginta millia militum reperiri hodie in Gallia posse.' Dio. 5-S. Causa bellandi pr^ecipua fuit, quod Belgaj, succes-

Cses. sibus Cajsaris teniti, nee arabitionis ignari, ad se quoque

perventura arma imperiumque Koniaiium sentiebant. Ad hoc a quibusdam Celticoruni Galloiuin, diversis de causis incitabantur. Initium armorum a populatione agrorum ortum, in Remos eft'undente se Belgarum ira, quorum etiam oppidura Bibrax acriter ab his oppugnatum est. Sed quia haud longius quam ad octo millia passuum cas- tra Csesaris aberant, et inde subsidia Remis mittebantur, relicto Bibracte, Belga; protinus ad castra Romana coii- tenderunt.

56. Axona flumen per extremos Remorura fines labi- tur, ad quod Caesar eo tempore consederat, castris dili- getiter munitis, quod propter multitudinem hostium et •\nrtutis eximiai famam, non statuerat prielium praiterquam ■ex commodo suo committere. Sed postquam in transitu ffuminis impeditos didieit, (nam ut Q. Titurium legatum, ctim sex cohortibus in altera ripa relictis, opprimerent; aut,si hoc non possont, Remorum vastarent agios, partem suoruni transducere conabantur,) cum omni equitatu ac levi armatura pontem transgressus, multos occidit; alios per suorum corpora transire conantes, multitudine telorum repulit; aliquem numerum, qui jam transmiserat, equi- tatu circumvenit.

57. Hostes sibi sua consilia parum felicitor succedere ex{)erti, ad hoc audito concitatos a Ca^sare 7l:lduos Bello- vacorum fines hostiliter intrasse, secunda vigilia, nullo certo ordino neque imj)crio, ad sua proficisci iiistituerunt : sic inter sc pacti, ut qui eorum primi a C;rsarc petiti essent, ad horum defensioncm universi concurrerent. Civsar, dis-

•> Citius ilitcentn niillia xcriba- de f^ucrre. Ccterum rjiis loi

r«m] Panini ant eloga.itcr aiit penes aiiclovom voliimus tuiem

»Uip vertit (Jallica Sleplicini esse, qui licet Gallici nomiiiis

J'iis'inior vnrha !■ reinsiiciniiis. ainniiiissiniiis, vx sivr ingciiii

Ita(|iio liic ra appoiKMC libi't : anuviiilnto, sivc judicii s.init.ite

]\'<i.i mis h'vrrmeiil jiliih'U ilrurccns coniincu'lains, liic taiiicii dit liiin

viillr (hinnmi's) suiintit I'llnt tic noliiit perileie. Crcr. /u plume, tjue trcnte millv hurnmcs

LIBKl CIV. SUPPLEMIiNTUM. 5033

cessu hostiurn per speculatores cognito, niilitcs tamoii , quod ill re inexpectata nictuehat iiisidias, castris continuil. Pri- ma (leiiide luce iiiisit, (pii liostes luoraiotur, uiiiveisuiu equitatuni cum Q. Pedio, L. Auruiiculeio Cotta Icgatis. Labienum cum legionibus tribus subsequi jussit. Cum iiostium ea ratio esset, ut iiovissimi se converterent, et im- prossioncm Ronianorum sustinorenl, ccteri interim con- teiite fugerent ; illos superveniens Labienus disjecit, et fu- gientibus immissus eques ingentem stragem edidit. Nee moratus Caesar, quin postridie statim in Suessionas duce- ret. li se statim, necjuc multo post Bellovaci dedideruut. Caesar utrumque populum, Suessionas Remis, Bellovueos ^duis deprecantibus, conservavit. Mox Ambianis re- ceptis, ad fines Nerviorum perventum.

58. Hi neque miserant ad Caisarem iegatos, et fero- cissimi Belgarum omnium habebantur, institutis virtutem roborantibus, cujus vigorcm, prohibitis in fines ingredi mercatoribus, vinoque et peregrinis deliciis praicluso aditu, tuebantur. Vetus genti adversus finitimorum incursiones przesidium in sylvarum munimentis erat, (juas arte (juadauj ita implicatis arboriljus, rubisque et sentibus inter eas se- rendis densaverant, ut non modo pedibus inaccessa; atque inviae, sed ne visu quidem penetrabiles essent.

•VJ. Ex liis veluti lustris subito Nerviorum et Vero- manduorum ac Atrebatum, quibus eadcm Nervii persua- serant, sexaginta millia proruperunt, impetuque in Ca;sa- rianos castra metantes facto, cruentam ediderunt pugnam. Tanta enim iortitudo et celeritas hominum fuit, ut objec- tum Ca^saris equitatum momento funderent, fiumen inter- positum (Sabis erat, Sambram vocant hodie) supera- rent, et in adversum collem, ubi castra Caisaris erant, eniterentur. Ibi cum maximum discrimen esset, septimaj- que et duodecimo; legionum centuriones propemodum om- nes cecidissent, Ca-'sar, ut nutantem exercitum confirma- yior ui.io. ret, rapto e manu militis scuto, in primam aciem provolat, ^'«1- ^^^ax, pra^liumque restituit : donee duit Icgiones, quic inqjedi- ii]^, ' mentis relictai praesidio fueraut, et ab Labienu, qui castra C;> s.

Delph. et Var, Clus. Livius, _ 11 X

LIFQR^^^

6034 T. Livii

interim hostium ceperat, missa '* decima, succurrere labo- rantibus potueiunt. Horum superventu mutata fortuna est, hostiumque totus fernie exercitus pugnando deletus.

60. Hoc piitlio facto, majores natu Nerviorum, quos cum pueris atque mulieribus in loca paludibus invia mise- rant, Ceesari se dediderunt. Horum legati in exponenda civitatis calamitate dixerunt, ' de sexaginta millibus ar- matorum non aniplius quingentos superesse, et tres admo- dum senatores de quadringentis.' Caesar misertus suis eos finibus oppidisque jussit uti : finitimisque imperavit ne quam facerent populi Romani dedititiis injuriam.

61. Atuatici, Cimbrorum Teutonorumque progenies, ex iis orti qui a properantibus in Italiam relicti cum im- pedimentis in Gallia fuerant, cum ad auxilium Nerviorum serins moti essent, eorum cladis nuntio accepto, retulerunt se domum, desertisque ceteris oppidis atque castellis om- nibus, in unum, quod omnium natura munitissimum erat, se incluserunt : accedentesque Romanos crebris excursio- nibus raorati, ad vallum duodecim pedum, circuitu quin- deeim mil Hum, crebraque castella excitanda Caesarem compulerunt. Postquaiu ca facta sunt, et procul ledifi- cari turrim viderunt, ridicula res ignaris visa: iucrepa- runtque de muro, ' quorsum homines inepti tanta opera molirentur? Anne sperarent tantillis corporibus ' (nam praj magnitudine sua staturam lionianorum despiciebant Galli) * tantam molem in muros posse attollere?' Sed

> ubi movcri turrim, simulque armatos in ea stantes vide- runt, exterriti velut miraculo, miserunt Icgatos, ' existi- mare se non nisi Deorum opo bellare llomanos, qui tanta'. altitudinis opera tam celoriter promoveant : itaque se sua- que illorum fidei permittere : ununi deprecari, ne arma tradere cogantur, sine his privdit vicinis populis futuri, quil)us hactcnus dominari consuevissent.'

(J2. Cicsar oninino tradi arma jubebat: 'so, quod in Nerviis focisset, iniperaturuiu finitiniis, ut injuriam ac vim ab his abstiiieant.' Mis in (>p[)idnni nuntiatis, tanta vis ariDoruni in fossiiui dtjecta est, ut propemodum summam

12 Vox uiisHu al»pst al) (.'(Id. mito Cicv.

LIBRI CIV. SUPPLEMENTUM. 5035

muri atque apgeris altitudincin adyptjuaret : portisque pa- tefactis, Romani militos in oppidum recepti sunt. Ast ubi Caesar sub nocteni milites egredi, portasque claudi jussit, ne quoni injuriani oppidani acciperont ; illi dt ter- tia vigilia corriptis armis quae celavcrant, aut subito com- pararant, munitiones Romanorum adorti sunt. Sed quia Caesar adversus omnem casum mature providerat, cc-leri- tcr concursuni e castcllis, et post acreni pugnam Atuatici repuisi sunt, quatuor ferine arnissis lioniinum niillibus. Postridie refractis portis, neniine ultra detendente, cap- turn oppidum atque subhastatum est. Quinquaginta tria millia capitum numerum sectores ad Ciesarem retule- runt.

63. Sic omni pacata Gallia (nam sub idem tempus legatus Ca^saris P. Crassus, Venetos, Osisniios, Curioso- litas, ceterosque ad oceanura populos in ditionem populi Romani redegerat) tanta fuit CsKsaris gloria, tantusquc omnium circa terror, ut etiam a Transrhenunis gentibus legati mitterentur : quibus ille ad initium aistatis proximal jussis occurrere, legiones in hyberna deduxit, ipse in Ita- liam est profectus. His rebus in Urbem nuntiatis, decreto senatus supplicatio in dies quindecini, ob res a Caesare in cic. cie Gallia gestas, fuit. Qui nuraerus nulli antea decretus Prov.Cons. unquam fuerat. Sed ferocissimaj maximirque gentes Ca;s. erant domitac, ut honorem mereretur Caesar. Praiterea piut. Ca?s. summa ejus erat in senatu potentia, apud populum favor,

ut res per se amplissinia% quia ab hoc erant gesta?, majo- res etiam gratioresque haberentur.

64. Eadem testate qua \vxc sunt gesta, Ser. Galba cum C^s. de B. legione duodecima et parte equitatus, in Nantuates, Ve- '^^^^ "'"g ragros, Sedunosq\ie missus a Caesare, prosperis aliquot Cses. factis prieliis, pacem petentibus dedit. Gentes illaj a

finibus Allobrogum,et lacu Leraano, et liumine Rhodano, ad summas Alpes colebaat ; cupiebatque pacatas Caesar, quo tutius per Alpes minusque sumtuosum mercatoribus iter foret, a quibus illi populi magna portoria exigei)ant.

G5. Igitur Galba de sua legione duas cohortes in Nan- tuatibus, octo in vico Veragrorum Octoduro in hybernis collocat : alteram oppidi partem, nam torrens medium

5036 T. LI VI I

dividebat, suis cohortibus occupat, in alteram commigrare jubet oppidanos. Ibi Veragri Sedunique, collecti ad tri- ginta homiiium millia, subito quse Octoduri erant hyberna oppugnare cceperunt : donee nullo nisi in virtute reliquo preesidio, auctoribus Sextio primipilari, et Voluseno tri- bune, eruptio facta, et amplius tertia pars hostium concisa est. Galba, incenso vico, incolumem legioneni per Nan- tuates in Allobrogum fines deduxit, ibique reliquam par- tem hyemis exegit. Liv. Epit. G6. Per eadeni terapora M. Cato, lege Clodia ad redi- Civ^n^°* gciidam in provincial formam Cyprum missus, reductis Plut, Cat. Byzantinorum prius exulibus, in insulam venit, morte VeH II 45 Ptolenijei vacuam, qui neque paratus ad resistendum, Strab. XIV. neque regno amisso vivere sustinens, veneno epoto peri- Plut erat. Pollicitus erat preemissus a Catone Canidius, po-

pulum Romajuini ei, si lubens cessisset, sacerdotium Veneris Paphiai concessurum esse : verum ille mortem Val. Max. potiorem eo ludibrio habuit, stulta tamen avaritia conser- "'* v:atis opibus. Cum enim aliquando, ut vicissim prnedoni-

Appian. bus suis zegre faceret, omni pecunia in naves imposita, provectus in altum esset, eo consilio ut secum omnia mer- Yal. Max. geret, non sustinuit perdere propter quae se periturum Dio. intelligebat. A Cypriis Cato promte acceptus est, miti-

orem sub jure Romano, quam in servitute rcgia habuis- Plut. sent, sortem sperantibus. Idcirco Catoni nihil fuit reli-

quum, quam ut ordinaret provinciam, et pecuniam regi- am, et quod ejus ex instrumcnto Ptolemivi vendito redigi Plin. potuit, reportaret. Veiididit enim omnia, una solummodo

vn'^so exccpta Zenonis statua, non propter aeris aut artis exce!-

lentiam, sed in bonorem philosophia:. riui. Cat, 07. IIa?c cum ab illo integerrima fide acta assent, sum- ma longe major, (piam sporarc quisquam potuisset, redacta est. Paulo minus septem millia talcntorum ' navibus impositum est : ita distribuente adversus naufragiorum pericula Catone, ut singulis vasis, qualia ad condendam ppcuniam nnilta niagnitudine aMjuali paravcrat, corticem

' Septem mUliu tukntorvm'] IMarcap argeiUi iiostrates C56250. Crtv.

LIBRI CIV. SUPPLEMENTUM. 5037

suberis longo funiculo alligaret, ut, si forte mersum navi- gium esset, locum amissiv pocimiic cortex indicaret. Ita praiter Asiam Cycladasque et Epirum vectus, tantum ubique ahstinentia; praistitit, ut in locis amoenissimis, om- Val.^Iax. nique genere deliciarum famosis, tantarum opum compos, '^" ■*■ ^' ab omni non lucro tantum, sed etiam Venere abstineret.

08. Cum primura Tiberim liburnis subiret, consults, Plut. Veil. senatus, sacerdotes, tota ferme civitas obviam efl'usa est, turpi confossione avaritiie, qua sine si fuisset, ob unius Straho. tribuni plcbis furiosas iras, vivus vidensque rex amicus, j^^J^* [^'^g neque ullius in rem Romanam injuria; reus, neque rebus for. m.y. ut solet repetitis, causa incognita, non esset cum bonis ji* " ' omnibus publicatus. Huic tanto dedecori publico qui Marcdlin. ministerium, quanquam invitus, praebuerat Cato, tarn di- ^q(^ ^'^^ ligens commissi custos fuit, ut ad occursum senatus et^ext. 28. et ceterorum non ante exscenderct, neque inhiberet cursum, y^'i) j, ^g quam ad locum perventum est, ubi erat exponenda pecu- nia. Iiule translata per forum admirationem excitavit spectantium : nee erat res triumpho absimilis, frequcntia Plut. et gaudio celebrantium ; ct plus inferebat a;rario, quam pior. piut. factum ex ullo triumpho fuerat.''

69. Actaj ob ha.'c Catoni in senatu gratiic, consulibus- Dio.

que referentibus pra!tura illi, et jus spectandi ludos priv- ^"'-^I"^- textato extra ordinem data. Ea cum decreta magnam Catoni gloriam conferre viderentur, majorem spreta illi atque repudiata dederunt. Quippe extraordinariis po- testatibus semper adversus, quod in aliis non probabat, Cic pro ejus in se conspici exemplum non patiebatur. Cum Clodio "" *^' ^' mox contentionem habuit ob servos regios, quorum mag- Dio. num ex Cypro numerum adduxerat. Eos, quod ex sua lege adducti essent, Clodianos appellandos ille dicebat. Cato nee id concessit, neque Porcios asuo nomine vocari, quod nonnuUis placebat, voluit. Cyprii nominati sunt.

70. Ab hoc initio Clodius acta vellicarc Catonis insti-

'' Plus inferebat terario, quam fecisset. Sed tamen viginti nii!-

factum ex ullo triumpho fuerat} Sic lia talentoniin codcni teste Piti-

quideiii Floriis, elate pro siio tarclio in J'onipeii triimipho

more. Et apiul Plntarclium quo- translata sunt. Vid. supra, cm.

que Cato gloriatiir sese plus in- .TO. Crev. tulisse jcrario, quam Ponipeius

5038 T. Livii

tuit, et rationes acceptae pecunije postulare. Xec erat ulla contra clarissiniam viri notissiraamque integritatem

Plut. Dio. suspicio : sed quia commentarii, quos diligentissiine con- fecerat, naufragio erant amissi, calumni^ color aliquis dabatur. Hanc ad instruendam accusationem conferre operas Ca?sar dicebatur, epistolas ad Clodium ea de re missitando. luter alia criminabantur diraissam velut a recusante praeturam, cum ipse fuisset relationis consulibus auctor ; deinde rem obtineri nou posse sentiens, sponte a se oraissam simulasset.

Liv. Epit. .7 J Priusquam in Cyprum Cato navigaret, rex ^gypti

Plut. Cat. Ptolem<eus, suorum injurias fugiens, Romam properabat. Cum Rhodum venisset, ubi turn adhuc Cato agebat, misit ad ilium, et uti ad se accederet petiit: Cato vicissim ad se venire jussit si vellet, in valetudine curanda occupatus. Id cum factum esset ab rege, nee prodiit obviam, nee as- surrexit venienti,sed translatitie salutatum considcre jussit. Unde regem magnus invasit stupor, in tanta vilitate cul- tus tantum supercilium admirantem. Sed ubi ille repre- hendere consilium ccepit certa commutantis cum incer- tissimis, et, omissa patria, Romanorum principum avari- tiae se permittentis, quos vix tota in argentum conversa satiare iEgyptus posset; jussitque reverti, et redire in gratiam cum civibus, comitem ad hoc et adjutorem se ofFerens ; libertate atque prudentia hominis perspecta, ut consilium ejus sequoretur motus est : deinde iterum revo- catus a familiariljus Romam contendit. Sed, ubi primuni ad unius e magistratibus domum accessit, intellecto fastu Romano, recordatus est Catonis, deflevitque imprudtMi- tiam suam, per quam vinci se passus esset ad contemnen- duni nou tarn hominis sapientis consilium, quam Dei cu- jusdam privdictioneni.

Plut.Pomp. 72. Impulsum a Theopharie Mitylenaeo Ptolema^um, uti ob causas non maximas vEgyptum dosereret, Tima- genes scripsit, novas (piicrente inijx'rionim et o|)um occa-

Dio. sioncs Pompeio suo : auxitque suspicionem Pompeius

Cic. ad hospitio regem exeipiens. TVcc|ue amici ejus ac familiares

riiin.i. 1. vohintatem liominis obscuram esse passi sunt. Ceterum causae propter (pias discesserit ex iEgypto Ptolema^us,

LIUKI CIV. SUI'PLE.MMNTUM. 50*31)

noil aliie traduntur, qiiani rjuod, iiia<i,iia in Romanes pro- fusa [Mjcunia, ut socius ct amicus appi'llarotur, eani fxtor- quere a populaiibus non poterat : ultro rem inciisaiitibus, repeti((no jubentibus ab onini niemoria subjectam iE^yp- tiis Cyprum, aut aniicitix illud inane nomen abjiccre.

7«3, Sane etiam ob nioriini infamiam exosus contem- Strab.xvn. tusque erat, super alia indecora regibus tibiic ita studiosus, ^' ' ut palam in regia certamina institueret, et inter certantes ipse esset : unde et noraen ei Auletcs hivsit. Alexandrini, Uio. nondum cogiiito regis itinere, cum morte sublatum existi- marent, Berenicen regnare jusserunt, Ptolemaei filiam, de Porph. ap. tribus natu maximam, et solam ex legitimo matrimonio " 220*. natam. Aderant et Hlii duo, sed propter imbecillitatem Strabo. setatis posthabebantur.

74. Igitur utregind?: maritum quarerent, Menelaura, et Porph. ap. Lamponenj, et Callimandrum mittunt, Antiocho delatu- "Iot res conditionem, qui non ita pridem Syria; regno excide-

rat, et propter matrem Selenen iEgypti regnum ad se pu-

tabat pertinere. Sed mors illius cum vanam banc quidem Cic. in

expectationem etVecisset, tamen ex eadem domo matrimo- );<^''''-'^'-27. . . , . Porpliyr.

nium petendura rati, Seleucum quendam arcessunt, qui se Dio. Strah. stirpe Syriacorum regum editum ferebat.' Sed cura esset moribus sordidis et illiberalibus, Cybiosactes '" (quasi sal- samentarium diceres) ab Alexandrinis appellatus, paucos Casaubon. intra dies periit ; cum Alexandri Magni loculum aureum, '^L 'f" '" substituto vitreo, rapuisset, neque quicquani ante studium xvii.p.791. pecuniiic poneret ; jussu regina;, (jua- pcrtcrre sordes ejus- modi non poterat, strangulatus.

75, Comperto deinde Koma; Ptolema^um degcre, le- Dio. gatos et \\m centum miserunt, qui ad criminaresponderent regis, et ultro ipsum accusarent. Sed ex eo numero ple- rique in itinere, pars in ipsa urbe Ptolenuti dolis occisi sunt: cum ille, multis Horaanorum pecunia corruptis,

' Seleucum (luenuhim . . . (jui se to. kv^lu. Cyl)ia proqiiodam sal-

stirpe Syriacorum r<;>um cilidiin SHiiienti Kt^'ifre usiirpaiUnr a

ferehat'] N'idetiir ille fiiisse t'l a- I'liiiio 1. ix. 15. Sarreir' est onus

ter Antiodii Asiatic!, qui tnodo jiimcnto iinpoiiere, iit facinnt

nicmoratus est. Ita cciiset (Jrw- nu'iciimi vccidtes et camolitiv.

viiis in not. ad Cic. Verr. iv. 27. Hepc fere Casaiiiioniis ad Slra-

Crev. bonem. Crev.

■" Cybiosactes] Tlapa rh airTeiv

6040 T. Livii

insidias locis omnibus posuisset. Hzec omnia tarn et aperte et impune committebantur, uti, si M. Favonins Catonianae libertatis aemulus tacuisset, nemo relaturus de tanto scelere t'uerit. lUo accusante peregrinam temeri- tatem, domesticam avaritiam, species aliqua pristini pu- Strabo, doris, neque diuturna, incessit, ut princeps legationis Dio,

bio. lia-ud incelebris academical sapientiae professor, vocaretur

in senatum, de rebus illis interrogandus.

70. Hoc adeo sine cura veri et honesti factum, ut paulo post ipse etiam Dio occideretur, tantumque pecunia regis posset, ut, donee ipse Romaj fuit, nulla sit instituta de tantis criminibus qua^stio. Desperabundus tamen de ne- gotii eventu, concessit Ephesum, ut ibi velut in religio- sissimo loco, tutius minusque contra dignitatem regiam degeret. Inter haec, ut magistratum tribuni inierunt, C Fenestel. Cato turbulentus adolescens, et audax, nee imparatus ad

an^iion^^' dicendum, concionibus assiduis invidiam et Ptolemao, qui jam profectus ex llrbe erat, et P. Leutulo consuli paranti jam iter, concitare, secundo quidem poptdi rumore, coepit.

Dio. 77. Igitur Ptokmaius, cum illo anno promovisset

nihil, sequenti, quo Cn. Cornelius P. F. Lentulus Mar-

cellinus, L. Marcius L. F. Philippus magistratum gesse-

ruiit, per legatos atque literas enixe instituit agere, uti

Cic. ad tandem reduceretur.* Huic ejus desiderio multa obsta- Fan). I. 1. , , . . . , . ,

et ad Q. bant: a^mulatio maxime principum, quod idem negotium

Frair. II. 2. Cu. Pompeius, et P. Spinther, cui ex consulatu Cilicia

Cic. ad „ . . ^11 ri •

Fain. I. 7. cum Cypro provmcia evenerat, ambibant. rA utrisque

Plat. Dio. adversabatur magna pars scnatus, per legatos reduci re-

Cic. ad ..",,.. . . .,"'

Fam. 1. 1. gtJ'W conveuicntius puhlicis an suis rationibus rata.

I^'o- 78. Accesserunt et alia: a religione tricar, quod ob

statuam Jovis in Albauo monte fulmiiie tactain docemviri"

adire libros jussi, Sil»ylla» carmen iuvencrant, cujus ha,'c

sententia fuit : ' Cum ad vos rex ^gypti opem petens

vciurit, necpie denegate aniicitiam, necpie cum multitudine

auxilium ferte : sin vero, labores vos et pericula niauent.'

• A.U. C.Ji'.Ki. A.('. 5<i. vidctiir, a Syila illortim miinero.

" Decemviri] \mn\o ijuindtcim- Vid. qiiartaiii tpist. Crelii ad

viri. Tot mini tunc Jcmporis Ciccroiicm, et ibi Maiiutitiiii.

eraiit ilii baccrdotes, aiicto, ut Crcv.

LIBRI CIV. SUPPLEiMENTUM. 50J1

[fac (If ro cum ossot a C. Catone tribiino plebis relatum, carmen ita congruere proesciitibus, tanquam sub eadem tcmpora scriptum asset, admirati patres, fecerunt senatus- consultum, ' Hegem Alexanchinum cum exercitu reduci, Cic. aJQ. periculosum rcipubliciv vidori.' Cum varia de Sibylliiio ^''^''^'- ■ carmine existimatio esset, ncque deessent qui obtrectatione Cic. ad et invidia aliquorum inductam esse tictam religionem ^'"' '" crederent, C, Cato veritus ne res omnino supprimeretur, advocates in concioncm decemviros oraculum coegit ex- Dio. ponere. Idque recusantibus summa contentione populi extortum, eo cupidius instantis, quo magis hoc non liccre sacordotes testabantur. Nam ad eam diem Sibyllinum carmen nullum populo recitari consueverat, nisi senatus decrevisset.

79. His rebus intellectis, Ptolema;us optavit a Pom- Cic. ad peio reduci, codicillosque sub nomine regis passim per j>iut'pouip forum et in curia sparsos populo A. Plautius tribunus recitavit. Dicebantunjue ab amicis Pompeii similes in Dio. senatu sententiae. Setl veriti patres ne potentia viri, hac ly'^* imposita curatione, in immensurn augeretur, per honestam causam restiterunt, ' non esse vitam liominis necessarii

tot cxponcndam casibus, pra^sertim cum illius incolumi-

tatc res tota frumentaria niterctur.' De ceteris quoque

nihil convenit. P. Lentulo multi dabant negotium, sed cic. ad

sine exercitu : Crassus tres legatos decernebat, ita ut non ^^™' '• ••

. et 2.

excluderetur Pompeius. Volebat enim etiam ex iis qui

cum imperio essent. Id plurcs abnucbant, ex privatis

censentes legi oportere. Unus consularium P. Servilius

omnino negabat reducendum : et in eam sententiam, cum

intercessura esset, perscripta est senatus auctoritas. Paulo

post tribuni plebis promulgarunt, Cato de imperio Len- Cic. ad y.

tulo abrosando ; Caninius (J alius de Ptolema'o, uti tii^**^' '^.^' '^ . . ' Plut.etDio.

eura Cn. Pompeius MagnuS cum duobus lictoribus re-

duceret.

80. Cum his rebus nimium solicitaretur Urbis quies, Clodii furiosis actionibus plane pra;cipitata et extincta CA^^ ,,ff, est. Is, axlilitatc inita, Milonem vicissim do vi postula- Sext. c. 41. bat, turbam ab eo coactam gladiatoresque insimulans, et

alia quae ipse prior, et proposito deteriore fecerat. Hwq

5042 T. Livii

lion tarn spe opprimendi Milonis agebat, quani cupi- ditate exagitandi suos adversaries, a quibus ille defen- debatur.

81. In Pompeium przecipue convicia et maledicta con-

gesturus, quibus ilium sciebat acerrime pungi, sic cum sua

turba comparaverat, ut, quoties aliquo criraine aut probro

prolato, ' quis eo teneretur,' interrogaret, * Porapeius '

Cic. ad acclamaretur. Igitur A. D. viii. Idus Februarias,

t °\ O ^'^^ P"^^ Milone Pompeius perorasset, surgensque ad di-

Fratr. u. 3. cendum Clodius claraore adversariorum impediretur, in-

terrogabat suos in clamore ipso, * quis esset, qui plebem

fame necaret ?' Respondebant operje, ' Pompeius.' ' Quis

Alexandriam ire cuperet?' Respondebant, ' Pompeius.'

Plut. * Quern ire vellent ?' Respondebant, ' Crassum.' Nam

et Crassus aderat, baud satis eequus Miloni. Denique

interrogante Clodio, ' quis esset, qui vir virum qu^reret?

Qui caput uno digito scalperet ?' et si qute alia protervijc

Cic. de hominis occurrebant, ' Pompeius ' nominabatur. Et hac

c "4 ^^^^ contumelia delectabantur ejus adversarii : Catonem-

Cic. ad que tribunum inimicum Pompeii suscitabant : pecuniam

" ^' Clodio dabaut, quo esset ad vexandum ilium instructior.

Igitur in concione populi a Clodio, in senatu a Catone

acerbe jaetabatur : ingentemque percipiebat dolorera, qui

Plut. nee facere talia, nee ferre didicisset.

Dio. 82. Inter heec in Albano parvum templum" Junonis,

Act. qualia ex argento aut alia materia fiebant, mensie impo-

Apoit.xix. gi^yj,^^ a]3 oriente ad septemtriouem conversum est : lupus

in Urbem intravit: in coelo fax a meridie ad boreani visa

ferri : cives aliquot Romani, Deorunique simulacra

fulmine percussa : et in agro Latiniensi strepitus cum fre-

mitu armorum sub terra auditus est.

Cic. dc iV.i. Ob h»c prodigia consulti haruspices, cum ' ITrbem

ar. esp. inj^jfaiidam, Jovi, Saturno, Telluri, Diis coelestibus pos-

Jul. Obseq. tulationes esse,' •" respondissent, addiderunt, * irasci Deos Cic.

o Pnrvnin temjtUtm'] Lalini quid |»osl)ilarp, lit oornni pax

lino vcrbo vocaiil a>dlciilani. obtineatiir. Vid. Gra[>viiiin in

Crew nota ad liiinc Ciceronis lociiiu.

P Jnri, Suturno ... postulntioncs Crcv. esse] Jovem, Satiirntiiii . . . all-

LIBRl CIV. SUPPLEMENTUM. 5043

ob fidem et jusjuraridum iK'U,"lectum, oratores contra jus et fas iiiterfectos, ludos minus dilificntcr factos, sacriticia vetusta occultaque minus diligentor facta pollutaque, loca sacra et religiosa occupata et profanata. Ob haec periculum esse, ne per optimatium discordiam dissensio- nemque, patribus principibusquecaides, periculacreentur, auxilioque deminuti deticiant. Qua re ad unum impcriura provinciie redeant, exercitusque pulsus deminutioque ac- cedat. Ne occultis consiliis rcspublica Isedatur : ne de- terioribus repulsisijue honos augeatur.'

84. Hac Clodius occasione arrepta graviter ad popu- Dio. lum traducendi Ciceronis, ' ob hunc iram Deorum gravem atque formidabilem incumbere ' inculcabat : * hunc enim

in area, quse consecrata Libertati esset, aedificare.' Nee Cic. de mora, pergit ad aides illius cum multitudine, et disturbare . "* ^^^' opus, dom unique iterum a fundanientis diruere instituit. Dio. Sed, Milone cum armatis occurrente, non sine multorum caide, domus Ciceronis scrvata est. Cicero, ut banc inju- riam ulcisceretur, assumto Milone ac tribunis quibusdam, ascendit in Capitolium, avulsasque tabulas Clodianae le- gis, quas ille de Ciceronis exilio tixerat, domum deporta- bat ; nisi eas cuni Caio fratre, qui tum privtor erat, accur- Ascon. in reus Clodius vi recuperasset. I^' ""*

85. Postridie in senatu, cum ' de haruspicum responso' Cic. He consules ex senatusconsulto retulissent, veliementem ora- ^'' ^^P" tionem Cicero habuit, omnium eorum quiv arguerentur a

Diis, aut unum, aut principem reum Clodium agens. ' Ab illo corruptis judicibus, fidem jusjurandumque sublatum : ab illo et conjuratis, sociorum legatos interfectos ; Mega- lesia servorum iucredibili multitudine immissa polluta ; vetusta occultaque Bonse Deje sacra violata esse. Loca autem religiosa non a se, cujus ivdes a pontificibus reli- gione liberatic, ex auctoritate senatus, publica pecunia aedificarentur, sed a L. Pisone, a Sex. Serrano, ab ipso denique Clodio possideri. Dissensioni porro, cujus men- tioueni feccrint haruspices, non ab alia Turia facem majo- rem at(|ue horribiliorcm admotam fuissc.'

86. Cum ita vetus inter hos odium vehementiore motu Dio. recruduissct, Ciceroque abscntiam inimici speculatus, ta- ^'".^' ^^^' bulas Clodianarum legum ex Capitolio sublatas detulisset Dio.

5044 T. LI VII

domum ; nihil postea tarn grave aut contumeliosum dictu

factuque fuit, quod non alter in alterum conaretur. Sed

in senatu, cum de tabulis detractis Clodius quereretur;

Cicero tribunatum Clodii totum tolleret, quod contra

Cic. pro auspicia esset adoptatus, tribunum plebis fuisse negans ; Dom. c. 15. ^ , ., ., -~,, ,. ....

pjyt exsurgens Cato ' nihil a Clodio recte atque ordme in tri-

bunatu gestum esse ' pronuntiavit. ' Ceterum, si acta

ejus rescindantur, etiam quse ipse in Cyprico negotio egis-

set rescindi, cum ex ejus tribuni lege missus in Cyprum

esset, qui legibus tribunus esse non potuisset. Justum

immo tribunum fuisse, qui exisset de patriciis lege cu-

riata, priusquam tribunatum petisset adeptusque esset.'

Ex ea causa refrixit paulisper inter Catonem atque Ci-

ceronem prior dilectio : non ad manifesta tamen odia, sed

ut per aliquod tempus mutua consuetudo intermitteretur.

Cic.de Q>7_ jjjg principum discordiis cum tota civitas et plebs

Har. Resp. . . i. • •

c. 24. involveretur, erat etiam alioquin exulcerato ammo prop-

Cic. adQ. ter caritatem annona?, nuse licet cura Pompeii sustinere- Fratr.ii.5. , .,. ' ^ . ' . „

PlutPomp, tur, tamen ob stenhtatem agrorum, et uiopiam irugum,

^?' nondum sane laxaverat. In causa erat potissimum num-

Q. Fratr. maria; rei diflScultas, quod factionibus potentium decretae

^r°' ^ nuper Caisari, Pisonique, et Gabinio maxima^ pecuniae

Prov. Cons, a^rarium exhauserunt.

c. II. et in ^i)^ Idcirco Nonis Aprilibus diflicilior acriorriue de Pis, c. ic. ...

Cic. ad tota re disceptatio fuit. Et, cum, decreto ad frumcntum

Q. Fratr. coomundum quadrinsjenties," '' publica paupcrtas de va- Cic. ad . . / . " „ ,

Fam, I. 9. ms rebus admonuisset, lactura est senatusconsultum in

sententiam Ciceronis, ' uti de agro Campano frequenti

Cic.de senatu Idibus Maiis referretur ;' qui rovocari eum ad jus Leg. Act. ... . . . . ' .''

11. 29. publicum gravissima oratione jusserat, ' eo uno omnium

certissimo vectigali, subsidium belli, horreum legionum,

solatium annona; contiueri ' demonstrans. Eandem cau-

Cic. ad sam P. llutilius Lupus tribunus plebis urgebat. Qui

priore jam anno, simul inisset tribunatum, de agro Cam-

ir. I.

Cic. ad oy. Nihil ea re moveri tunc adhuc Pompeius videba-

Fani. JJio.

pano accurate in senatu egerat. a re moveri tunc

1 I (Jiiiidrini^entis odd, ante Crcv. 0 Qitndringcnties] Marcis arponfi L'»r»250. Crcv.

IJI5RI (;IV. SIJPPLEMEN TUAf> 5045

lur, jam suspecta habcns incrcmenta Cicsaris, et, ut infidu est potentias societas, suarum reruni aiixius, Idcirco quas ipse extulerat auxerat<pie Ca^saris opes, tanta securitate, Cic. de ut in dccernendis supplicationibus ampliorom ei honororn ^'^"^^ ""*' tribueret, quani ipse accepisset ; eas, animadverso errore, Dio. citra suam invidiam minui vehementer cupiebat. Urebat liomincm principi loco propemodum a juventute assuetuni, suam magnitudinem apud populum vilescere ipsa assuetu- dine videndi : Caesarem, ut nova gratiora sunt veteribus, cum rebus gestis magnificum, turn ultra gestorum ampli- tudinem in admiratione et amore hominum esse : praiterea tantum ei in senatu quaesitum auctoritatis esse, ut per Cic. ad

■ 11 , 1 • 1 • Fam. I. 7-

ilium consequeretur, quai ne per populum quidem sme ^^ j^ p^^^

seditione assecuturus putabatur. Nam et stipendium ei Cons. c. 11,

decretum erat ex aerario ; et decem legati, quod nonnisi ^^ ^^

confecta provincia solet: et ne lege Sempronia ei sue- Fam. i. 7.

cederetur.

90. Atque ha^c omnia non quidem palam repugnante Dio. Pompeio iiebant, sed tamen per cunieulos conante spem eludere Caesaris. Cum consulibus enim egit, ne de rebus

iis ex literis Ca;saris referrent ; utque successor ipsi etiam ante tempus Vatinia lege comprehensum mitteretur. Nee deerant inimici Ca^sari, satis potentes ad impediendum, si Concordes fuissent. Nunc invicem obtrectantes suspec- tantesque, pars preetermisit occasionem oppugnandi ; ce- teri pauci rem susceptam perficere nequiverunt.

91. Tgitur Pompeius unam retinendaj potentiae ratio- nem optimam ratus, si cum M. Crasso consilia con- junctiora haberet, hominem eadem omnia agitantem animo facile permovit : communiterque ambobus pla- cuit, petendum consulatum, et obtinendas provincias esse, quo novis gerendis rebus refricarent in animis hominum veteris gloriai admirationem, iisdemque modis, quibus augeri Caesarem videbant, se suasque opes tuerentur.

92. Cum ha;c ita placuissent, reliquumque negotium piut.Crass. esset, ut Caisari petitionem consulatus probarent, quod eo renitente nulla spes adipiscendi supererat ; ipsi ad eum proticisci per quamlibet causam statuerunt. Neque erat Caeb. pas- difficile, cum hoc instituto Caisar utcretur, ut, quoties per '*™'

5046 T. LI VII

Sueton. bella poterat, prjeberet se adituris, in magno negotio ha- et 26. * bens obligare semper annuos magistratus, neque pati alios Plut. Caes. pervenire ad honorem, quam qui suas rationes defensuri essent. Quod ut obtineret, nullum largitionis aut offici- orum genus in quenquam prjetermisit : neque vulgatius ea tempestate quiequam erat, quam in petendis magistratibus emi suftVagia tribuum ea peeunia, quam pro candidatis suis Caesar pronuntiandam curavisset. CiEs. III. 7. 93. Ille igitur sub initium hyemis profectus in Illyri- cum fuerat, quod eas quoque nationes adire, et regiones Pint. cognoscere volebat, sicut ipse scribit : major tamen, quam

tacet, itineris causa fuit, cum suje factionis hominibus de republica colloquendi cupiditas, ut illam per suos con- juratos domi moderaretur ; foris exercitus provinciasque manu obtineret. Sed ante omnes Pompeium Crassum- que cupiebat, in eadem consilia quce inter se illi conce- Sueton. perant, diversam ob utilitatem, pronus. Naraque L. Do- ' raitius palara minatus fuerat, ' consulem se contra Cai- sarem eft'ecturum, quod pnetor nequivisset :' isque in an- num sequentem erat petiturus. Igitur C?esar cum his egit, ut consulatum detrudendi Domitii causa ambo pete- riut.Cras. rent; eumque adepti, sibi prorogarent inqjcrium in aliud

ft Cfts ct

p ' qumquennuim.

Cat. 94. Prior ad eum Crassus Ilavennam ; inde Pompeius

Cic. ail Lucam, mense Aprili protecturus in Airicam, vcnit. Eo-

Plut. dem et Q. Nepos, iiispaniam sortitus ex consulatu, et

Cffis. &c. ^j^ Claudius in Sardiuiam ex priutura proficiscens, mul-

Appiaii. tique alii summi viri confluxerant : adeo quidem cupide,

"■ ut uno tempore senatores aniplius duccnti, lictores centum

, et viginti apud Ca:sareni conspicerentur. Ab illo maxime

conventu extingui libertas Urbis, vis senatus populique

procumbere, omnisque unum in Cttsarem, non jam incli-

nare, sed ruere jtotentia coepit. Idcirco necpu; Idibus

Cic. ad Q. Maiis, uti praedictum fuerat, de agro Campano actum,

'"'^' "■^' neque omnino (juicquam, quod Ca^sari advcrsum vide-

rctur, At(jue illo efVoctis, (pije vohiorat, conrumataque

Cajs. lit. supra modum potentia, cum rebcllasse (juidam populi

nuntiarontur, ad componendos niotus in (i allium rediit.

Dio. i>«'J. Maritima; civitates missus a P. Crasso ad frumen-

LIBRI CIV. SUPPLEMRNTUM. 5047

turn accipicndnm ocinites Tiomanos rttinucrant, per qiios Oros. m. 8. sperabant siios se obsides recuporaie posse. Principes ^.^^■' '" potentiiK audaciaeque Veneti erant, ad oceanum colens populus. Cum his Osismii, CuriosoliliK, Lexobii, Nan- netcs, et aliic nationcs arma junxi'raiit : a Menapiis etiam ad Uhenum colentibus, et ex opposita Venetis Britannia auxiliai'i's manus parabantiir.

9(J. Ciesar cuia nuilta hostium oppida magno labore, modico operas pretio cepisset, commutandam sibi gerendi belli rationeni, ot classe confligondum judicuvit. Etenim in promontoriis lingiiis(jue sita plcraque op[)ida erant, per- ' angusto aditu, et, accedente a:stu, quod bis accidit ho- rarum duodecim spatio, impenetrabili. Ne navibus qui- dem adiri tuto poterant/^ quas relabens aestus inter aspera et vadosa loca destituebat. Igitur quoties suramo miiitum conatu opera acta, et mare aggeribus exclusum erat; ob- sessi, desperate teneri locum posse, rem significabant suis. Illi magno repente numero navium adhibito, quod facere sine periculo potorant, quia naves ad locorum patientiam erant aediHcatae, homines omnes cum copiis atque armis in aliud oppidum deportabant, quo si admovere Citsar exercituni vcllet, ea^dem de integro difficultates omnes superandai erant.

97. His gestis cum major pars astatis praeterisset, tan- dem cum classe, quam Caesar in Ligeri fluvio a^difican- dam curaverat, D. Brutus adolescens advenit. Exiverunt contra circiter ducentai viginti hostium naves, pradioque comraisso rebus omnibus interiores Komani, pra^terquam quod virtus miiitum et celeritas navium aderat, t'alccs pra?- acutas longuriis affixas adhibuerunt, et funes quibus an- tennae ad malos destinatae erant, amputarunt. Id cum esset factum, et vela armamentatjue Gallicarum navium, in quibus omnis spcs fuerat, inutiiia fierent, plurinnc naves expugnata; : quod subita inalacia et tranquillitas maris etiam fugic facultatem pnvciderat. Ilanc pugnam dedi- tio gentis secuta. Senatus omnis necatus : ceteri sub co- rona venditi sunt.

12 Polerat edd. ante Crev.

5048 LIBRI CIV, SUI'PLEMENTUM.

i>8. Per eadem teniiwra res ab legatis Caisaris pari t'ortuna in aliis Galliarum partibus gestae. P. Crassum cum duodecira legionariis cohortibus, et magno numero equitatus in Aquitaniam miserat, lie ex his nationibus auxilia ad rebelles Gallos venirent. Is, pugna cum Son- tiatibus victor, oppidum eorum totamque gentem in dedi- tionem accepit. Inde maximas Aquitanorum Cantabro- rumque copias, quamvis militiee duces haberent peritis- simos, qui sub Sertorio diu meruerant, ita cecidit, ut ex quinquaginta niillium numero vix quarta pars superesset. Ex victoria pleramque Aquitaniam redegit ad Cjesaris obsequiuni. Pauca; civitates tempore anni, quod hyeius instabat, et quia erant ab hoste remotissim<e, legatos ob- sidesque mittere neglexerunt. Ab alia parte Q. Titurius Sabinus, quern Caesar, tribus legionibus datis, in Unellos, Curiosolitas, Lexobiosque proficisci jusserat, ut illas gen- tes distineret, cum simulatione timoris eo adduxisset hos- tem ut ad castra oppugnanda succederet, subita eruptione profligavit, Civitates omnes statim se Titurio dedide- runt. Ea Gallorum erant ingenia, ut ad suscipienda bella promti, ad toleranda molles impatientissimique mortalium essent. His ita gestis, cum etiam Morinorum Menapi- orumquc in syivas rocedontiuni agmina Cfcsar insecutus, tempestatibus ulterius procedere vetaretur ; exercitus in Aulercos, Lexobiosque, et rcliquas civitates quai nuper in arrais fuerant, ad hybernandum deductus est.

SUPPLEMENTUM

LIBRI CV.

HISTORTARUM

T. LIVII PATAVINI.

1. JjELLORUM ea conditio cum esset, ut tamen inter- duni post gravia et atiocia damna pace aut induciis inter- quiescerent, aut saltern hyeme remitterentur ; in IJrbe, non conditionibus, non tempore leniente iras, sine inter- missione certabatur. Nova et ingens contentio ex eo Plut.Cras. surrexerat, quod Cn. Pompeius, M. Crassus, quos ullius p j^''' *! bonse rei causa cum Ca:;sare fuisse nemo credebat, consu- Cat. latum petituri dicebantur : qua? res baud dubie ad oppii- mendam libertatcm portinebat. Et occultabant illi consi- lium suum, quia in eo negotio, quod cum re insolcns, tum Veil. u. 46, tempore alienum erat, (non enira erant legitimis diebus ^xx/x professi,) metuebant ne validius oppugnarentur.

2. Nam Cn. Lentulus Marcclliiuis egrcgiuni praistabat Cic.adQ. consulem : et quia ille comitia orat babiturus, nee alioquin j^'j'),'^' "' * imbecillis erat, baud immerito timebatur. Jam M. Cato Plut. Cat. per affinitatcm consubs L. Philippi, cujus filiam Marciam duxerat, auctoritatem prope consularem obtinebat. Id- Dio. circo parum confisi viribus, hoc agebant ut dolo rem obtinerent. Id adeo putabant processurum, si toto illo anno comitia inipedirentur. Sic onim necessario decur- rebatur ad interregnum, ipsisque spatium dabatur, quo petere secundum leges et consequi magistratum possent.

D(lj)h, et Var. Clas. Livius. 1 i Y

5050 T. LI VI I

3. Idoneus audacia et adversus senatum odio C. Cato tribunus plebis ad hoc ministerium videbatur, quern multa de Cajsare ferre parantem consul aliique principes inipe-

Cic. diebant. Facile hie transductus in partes palam concio-

nabatur, comitia haberi non siturum, si sibi cum populo Liv. Epit. agendi exemti dies essent. Propter heec et ex his orta certamina, cum senatus vestem mutasset, neque tamen Cato quicquam remitteret ; Marcellinus consul luculen- tam ad populura orationem de praesentibus habuit, reipub- licje deplorans statum, quee non ab aliis, quam per quos defendi eam verum esset, acrius premeretur. Mcesti astabant patres, positisque dignitatis insignibus, illacry- mantes atque gementes, baud minorem tacendo commise- rationera hominuni, quam dicendo consul, excitabant. Neque uUi tum contradicendi animus aut fiducia tuit : tam et graves querelarum causas habere consulem, et

Val. Max. concionem faventem, apparebat. Quippe cum nimiam Cn. Pompeii potentiam accusaret, universus ei populus clara voce assensus est. Atque ille, ' Acclamate,' in- quit, * Quirites, acclamate dum licet : mox enim impune facere non licebit.'

Dio. 4. His actis, cum reversi in curiam essent, P. Clodius,

servato vestitu, in concionem populi progressus, consulem

et ceteros acerrime insectatus est : cum Pompeio gratiam

Cic. adQ. redintegrans, cujus auxilio legationem liberam, quam

uio'^ "' c^ptabat, se crcdebat assequi posse. Cum eam rem per- moleste senatus ferret, abrupto sermone, perrexit in curi- am Clodius, ut ibi quoque adversariis conviciaretur. Sed repulsus a quibusdam senatoribus, cinctus ab ecjuitum globo, pcrisset inter manus, nisi plebs appellata cum faci- bus accurrisset, incendium curia; minitans, si quid acerbius Clodio accidisset. Ea vis et tum servavit Clodium, et senatum ad ceterum certamen cffecit molliorem. Pom- peio postca non difficile fuit venire in curiam, et decer- nentibus qu» nollct ipse rcsistcrc.

6. Unica spes Marccllino suberat, quod semper vultum ac sfrmonem ad modcstiam componerc Pompeius studu-

Ait IV 9 ('rat, tronto <(uam mente vcrecundior, futurum ut interro-

et iCt. gatus publice, ' vcrene consulatum petcre constituisset,'

LIBRI CV. SUPPI,FMF.NTUM. 6051

non auderet confiteri. Sed ille in scnatu, consule ct L. Plui. Crass. Domitio candidate interrogantibus, ' fortassis petiturum ' ' ' ^^""'I'' respondit, ' tortassis destiturum a petitiono :' et, instan- tibus illis, adjecit, ' bonorum civiuni causa non esse cur Uio. petal; esse, quo resistat malis.' Simul interrogatus Cras- Plut. sus fuerat. Ille ' se t'acturum ' dixit, ' quod ex usu reipublica; fuisset visum.'

G. Crassi responsuni moderatius, Pompeii superbum et incivile cum existimaietur ; Mareellinus invectus suo more in Pompeiuni est, per Invc tempora eum et in curia, Cic ad et ad populum aspere tractare suetus. llespondit Pom- ^" ^'■^^'■• peius, ' malam sibi a Marcellino referri gratiam, qui suo Plut.Pomp. beneficio factus ex elingui facundus esset ; et, antea jejunus ac famelicus, nunc quotidie vomeret.' At Mar- eellinus, hoc velut ultimo conatu edito, in posterum abs- Dio. tinuit curia, majorque cum eo pars patrum ; adeo ut Dunquam ad numerum reliqua ejus anni parte convenirent. Ceteri neque vestem senatoriam resumere volebant, neque ullis adesse solennibus. Itaque nee in Albanum montem Cicero, iverunt, cum feriaj Latinai instaurentur. Sic absumto, Uio. quod reliquum ex eo anno fuerat, cum, circumacto con- sulum imperio, interreges creari coepissent, Pompeius cum Crasso consulatum aperte petere decrevit.

7. Hos prieter propriam potentiam amici Caisaris ad- Plut. juvabant, ad quos ille scripserat : sed et milites plurimos q^'^^' ^^ cum P. Crasso M. F. per causam commeatuum in Urbem Cat. idem Caesar miserat. His rebus deterriti ceteri candidati mature cesserunt. L. Domitium sororis suit maritum M. Cato confirraavit, ' ne susceptam de libertate verius, Appian. quam consulatu contentionem mctu defugcret.' Neque ^°' deerat multorum favor, ' quid ita Pompeius Crassusque iterum, quid una peterent,' mirantium : ' ncminem igitur praiterea dignum eo magistratu in civitate esse, qui cum aiterutro horum declarari possit ?' Igitur adversaria fac- tio, cum timeret inclinationem plcbis, ad vim con versa, Domitio ante lucem in Campum eunti posuit insidias : puerque pra^lucens ei cum quibusdam aliis occisus est. Retinebat tamen Domitium Cato, ipse quoque vulnere in dextrum cubitum accepto saucius. Sed cum omne

5052 T. Livir

illorum agmen clifFugisset, timens Domitius aegre dormim

rediit ; Poinpeius Crassiisque, repuguante jam neinine,

facti.

Cic. pro 8. Inter hiec L. Piso Macedoniain, A. Gabinius Syri-

j^^o "^^ am cum linitimis provinciis adversa uterque fama tenu- de 1 rov. • 1

Cons, et in erant. Piso per avaritiam' accolis Macedoniit Thracibus ac Dardanis pacem magna summa vendiderat. Ea ipsa res in bellum egit barbaros, ut replerent bellica praeda domos, quas pretio quietis exhauserant. Igitur non vex- ata solum et spoliata Macedonia est, sed etiam exercitus Romanus, vi hostium, aut imperatoris injuria, fame, morbo consuratus.

9. Thessalia et Achaia, sicut ab hoste longius aberant, cladibus intactae, pacis injurias sentiebant, magnam vim pecuniae Pisoni pendere coactae. Gravius adhuc Byzan- tini vexabantur, quos ob merita Mithridatici belli senatus populusque Romanus nuper liberaverat. Missa? tamen eo cohortes in hyberna sunt, contra leges senatusquecon- sulta exercita jurisdictio : avaritia, vis, ac libido foedissime grassata. Nam et statuae Urbisqiie ornamenta raulta ab- repta sunt; et caedes factae : et virgines nobilissimiv, cum ad stuprura raperentur, in puteos abjectis corporibus vo- luntaria morte interierunt. Neque niitius Agriani Dolo- pesque et ^tolia vexata.

10. In Syria Gabinius adversis rebus nocebat reipub- Cic. de licae ; prosperis consulebat sibi. Primo adventu parte

4^ t "* equitatus, deinde cohortibus aliquot amissis, cum reliqua

Sext. c. 33. felicius procederent, bella non ex necessitate aut bono

'^ publico sumebat, sed int'erebat qnibuslibet etiam pacatis-

simis, quorum opes spem opiniic praedae rapacissimo eidera

profusissinio<|uc mortaliuni facercnt.

Joicpli. 11- ^" Jtidiiios tainen, cum Alexandro Aristobuli filio

Antiq. XIV. rebellantes, cxpeditione suscepta, non instrenuum impera-

10. et de • /^ ■ A I 1 -x 11

B. Jud. I. torcm egit. Cum cnim Alexander, exercitu coilecto,

c.

' Piso per atctrilinm] Qiiicqiiid nimitun oiiernretiir, id farere sii-

liic (Ic Pisonc niitratnr, ex variis pcrscdinuis, el ad ifxas oiatio-

oraiioiMiiii(;iceroiiis loris rolleo- iips remittprc satis liaijiiitiniK.

tiiin o.st ; fpios fjiiia .si;;ill:itiiii C';c». iiotarc ii volMitsciDiis, oru libri

LIBItl CV. SUPPLliMKNTUM. 505:)

muros ITiorofiolyraitanos cvtrsos a Pompeio instaiirare ccEpissot, dciiidc ah hoc iiistituto repulsus MachiiTuiitem et alia qua-dain castella commuiiirt't, Gahinius, pntinisso M. Antonio, quem cquitatui piict'ecerat, cum legionihus Plut. Ant. subsecutus, haud procul Hierosolyniis signa cum Ju^acis 5 ' jh. contulit. Ibi cum tria millia interfecta hostium, capta totidem essent ; reliqui cum duce sue Aiexandrium con- fugerunt, castris ante ipsa inunimenta positis. In hos, quia veniara delictorum oblatam a Gabinio aspernaban- tur, iterum factus impetus, et, plerisque cassis, ceteri intra muros compulsi sunt. Hoc prajlio M. Antonii virtus clara ' extitit, multi<iuc hostium ipsius manu interfecti. Nee diu postea restitit Alexander. Quo in deditionem accepto, Gabinius castella qua' nominavimus, et pra'terea Hyrcanium, ne res novantibus receptui essent, diruit : contra dirutas dim urbes restituit multas, Scythopolin, Saraariam, Anthedonem, Azotum, Raphiam, Dora, Ma- ri.ssam, Apolloniam, Jamniam, Gamala, Gazam, et alias praeterea non paucas. Judaiam deinde ita composuit, ut reducto Hierosolymam Hyrcano sacerdotium redderet; gentem optimates regereut, quinque conventibus insti- tutis.

12. Ob has res cum missis in T^rbem Uteris supplica- tionem petisset, Idibus Maiis froquenti senatu denegata Cic. ad est: quod prater T. Albucium acciderat nemini. Eam "^^ ""^* Gabinius ignominiam Ciceronis inimici opera putaretur Cic.de accepisse, nisi per absentiam Ciceronis id esset actum, '''^'-^ons. Publicanorum potentissima factio plurimum ei nocuisse Cic. ad Q. videtur, cui se in provincia perquam iniquum adversum- r^*''jg que exhibuerat. Prov.Cons.

V.i. Cum deinde Cn. Pompeius Cn. F. Sex. N. Mag- '^^ ^• nus, M. Licinius P. T. M. N. Crassus, altero collegio consulatum inissent,* ante omnia ceterorum magistratuum comitia cura habuerunt : intentis in hoc animis, ne (piis- quam, nisi qui de factione illorum esset, crearetur. Pra- 1 Vox clara abest ab edd. ante Crcv.

* A. U. C. 697. A. C. 55.

U <iV vJ i7 . J

5054 T. LI VI I

Dio. cipue referre arbitrabantur Catonem repelli, qui providus

Plut. Cat. futuri przeturam petebat, utauctoritatem magistratus vel-

ut arcem defendendoe libertatis obtineret. Igitur multa

praeter morem et honestum commenti sunt, quo tarn gra-

vem futurum adversarium amolirentur. Jam primum per

infrequentiam senatusconsultum faciendum curaverunt,

Cic. ad Q. ' uti praetores, qui creati essent, extemplo inirent :' quan-

Fratr. ii. quam sententiae dictae erant, ' praetores ita creari placere,

jpiut. ut dies sexaginta privati essent.' Cum ita providissent

ne ambitus judicio esset ante magistratura initura locus,

amicos suos clientesque commendarunt populo, tam in-

verecunde, ut ipsi palani praeberent pecunias, ipsi praees-

sent suffragiis.

14. Ne sic quidem plus largitio et fraus consulum,

quam virtus atque existimatio Catonis potuit ; fiebatque

baud dubie praetor, ni Pompeius ceteras tribus auctorita-

Plut. tern prierogativae secuturas metuens, turpi mendacio corai-

omp. e ^j^ dissolvisset, tanquam audito tonitru obnuntians : nee

enim Jove tonante cum populo agi licebat. Iterum deinde

mercedem augentes, atque saniore populi parte vi pulsa,

Dio. cum Cato, ut erat legum servantissimus, suarum partiuni

Liv. Epit. studiosos vim vi opponere vetaret ; effectum est, ut pro

* "• Catone P. Vatinius renuntiaretur, quanquam nuper re- VII. 5. _ ...

Cic. in pulsam in petitione jedilitatis tulcrat.

\ at. 15. et ^^ Hoc ubi factum est, ferunt partem populi talium

Plut. suffragiorum sibi consciam, fugai simili discessu disparu-

Dio. isse : ad ceteros dante concionem tribuno (sive C. Ateius

Capito, sive P. Aquillius Gallus fuit : ceteri enim consu-

Plut. lum erant asseclvv) verba fecisse Catonem, non pra:scntia

modo uti sc haberent el are docentem, sed etiam vatici-

nantem de futuris : Pompeio Crassoquc baud leviter per-

strictis, ' <|ui rempublicam et consulatum ita gerere con-

stituissent, ut timendus eis prastor Cato fuerit.' Domuni

inde digredientem major hominum multitudo doduxit,

j)io. ([uam eos simul omnes qui erant praetores declarati.

Api>iiin. iEdilium mox comitia tiirbuleiitiora fut runt. Cask's ibi f ' i V . 1 1 . ,

Val. Max. 'iicta, tanH}ue propintpius periculo l*()nqieius fuit, ut

IV. (>. vestis ejus multo sanguine respergeretur. Is aspectus,

LFKRI CV. SUPPLEMENTUM. 5055

cum, remissa doniiim veste, alia postularetur, .Tuliam Plui.Porii|).

Pompeii coiijugciii turn pra;giuintem ita perteriuit, ut,

abortu facto, gravem in morbuni iiicideret. Valde enini

aniabat viriim, isqiie ei in amore respondebat. Unde pint. Cras.

mox criniiiiati sunt iniraici, ' provinciam obtinere per ^;. '^^:„

1 . TT /> Dio.Plut.

legates, ipsum sedere ad Urbem, ut fomenta praeberet Cat.

seditionibus, et Juliae suie deliciis homo uxorius fru- Y,*'''' .l'*'*^*

Plut.I'omp.

eretur.

16. Comitiis raagistratuuni, uti voluorant consules, per-

fectis, ipsi nuUius rei cupiditatem pncferciites, in speciem

quiescebant. At C. Trebonius tribunus plebis suum no- pj^

men rogationi comniodabat, qua consulibus provinci'A! in Liv. Kpit.

c • i. TT- • / ^ -IT Veil. 11.46.

quinquennium Syria et Hispania (nam et Hispaniam Appian.

Aquitanici belli vicinia commoverat) destinabantur : ad- Plut.

jiciebatur, uti copias civium sociorumque conscriberent, Ca;T.&c.

quantas e republica et fide sua ducerent : belli etiam et t)io.

pacis arbitrium cum finitimis regibus atque nationibus

penes ipsos esset.

17. Hase ab initio non aliis modo, sed etiam ainicis Caesaris parum placebant, quod jam pleraque pars tem- poris, quo imperium ejus finiebatur, transicrat, ne a Poni- peio Crassoque tantam potentiam adtptis opprinieretur : donee hi nova pactione, de prorogando Cvvsari imperio ferendum curaturos, astrinxerunt fidem. Ita quiescenti- bus Caesarianis, reliquo populo obnoxio aut desperante,

nemo magnopere Trebonise legi [natter Catonem atque pj^^ q^^ Favoniuni repugnabat, duobus tribunis plebis hos adju- Dio. vantibus.

18. Sed adversus tantarum factionum opes parum ro- boris in tam paucis erat : legemque dissuadere volentibus ne tempus quidem idoneum concessum est. Unicam horani Favonio dederat Trebonius, vix ad querendum de teiu- poris angustia sufficiens spatium. Duas Cato cum acce- pisset, frustra de negotio dicturum intolligens, multa monendo priudiccndoque tempus eximebat : donee inter- pellatus, et, quia nihilo secius pergebat dicere, de rostris detractus est. Cum sic etiam ex inferiore loco vociferanti pjut. et populus auscultaret, iterum missus a tribuiio Aviator foro ^'°' eum eduxit. ^ec quievit ille quominus statim rcverte-

5056 T. Livii

retiir, et populum ad praestandam sibi secundum mores et leges audientiam inelamaret.

19. Id cum saepius esset factum, aestuans dolore et cura Trebonius abduci eum in carcerem jussit. Sed po- pulus sequebatur, auresque piaebebat inter eundum de legis incommodis disserenti. Unde metus incessit Trebo- nium, missumque fieri Catonem jussit. Sic ea dies ex- emta est, ut nemini tribunorum verba ad populum facere vacaret. Obtinebat enim,utde legibus privati primum qui vellent, deinde magistratus dicerent, ne, si priores hi assent auditi, auctoritatem horum privati seque- rentur.

20. Idcirco P. Gallus, ne postridie foro excluderetur, in curia pernoctare statuit, tutissimum hunc receptum ratus et commodissimum una cum luce in concionem pro- dituro. Sed C. Trebonius, omnibus occlusis curiit ja- nuis, praesidioque armatorum opposite, totam ibi noctem et sequentis diei partem magnam otiosum consumere coegit : Ateium cum Catone et Favonio et horum amicis alia midtitudo, praeoccupato de multa nocte loco, concione prohibuerunt. llli tamen omnia conati, favonius et Ninnius, clam reperto aditu, Cato et Ateius aliorum humeris sublati, obnuntiaverunt. Ceterum vis adversari- orum validior fiiit. Summotis his a foro, pulsatisque, atque etiam interfectis aliorum baud paucis, cum etiam

Plut. Crass. L. Annali senatori Crassus ipse faciem punno contudisset,

sub fin. -11

Dio. P^'i" ^'•'" perlata lex est.

21. Ecce autem populo jam incipiente dilabi, recurrit in forum Ateius, collegam Galium manu ducens, qui e curia in concionem venerat, ibique fuerat vulneratus. Id ostendcns niultitudini Atcins, rcicjue convenientem oratio- nom orsus, magnopere plebeni commovebat ; cum, re nuntiata, consules, nee enim procul inde magna stipati nianu aberant, rcpnlcrunt lril)unos ; vocatacpic statim con-

VelT^" ciono, etiam de provinciis Ca'saris in quiuciucnnium ei prorogandis pertiderunt legem. Ibi quoque repugnatum

Plui. fat. est ab iisdcm : et Cato non jam ad poi)ulum, sed ad Pom- pcium sormone convcrso, ' ipsum non intclligerc quaj fa- ceret ' testabatiir : ' nunc enim non in ceterorum niagis

LIBRI CV. SUPPLEMKNTUM. 5057

capita, quam suos ipsiiis humeros Caesarem attollere : cum eo deinccpsonore, cum mox jn;ravius ipsius culpa esset factum quam ut fereiulo amoliendovo esse possit, in rem- publicam procuhiturum. Turn tlemum, ubi pra'ter pceiii- tentiam nihil sit futurum reliqui, Catonis cogniturum con- siiia-; qui non minus tuta et salubria, quam justa et ho- nesta suasisset.'

22. Atque id vaticinium paulo post comprobavit even- tus. Turn vero Pompeius inflatus magnitudine sua, neque commutationem fortunae tiraens, cum Crasso provincias, tanquam oppressai captveque reipublicee spolia, dividebat. Sortem adhiberi placuerat : ea Syriam Crasso, Africam p *• omnem et Hispanias* cum legionibus quatuor, Pompeio Crass. dedit. f^|;if^"-

23. His ita confectis, ad emendandos civitatis mores egregii auctores se contulerunt. Nihil erat civitatis ju- Dio,p.61. diciis corruptius, nihilque frequentius, quam ut atrocissi- morum criminum manifesti per gratiam aut pecuniam ab- solverentur. Pra^cipue erat invidiosum, quod, accepta a Ptolemaio rege pecunia, multi occidendos curaverant le- gates Alexandrines, aut eos qui eo crimine postulati fre- quenter fuerant, sibi timentes eripiebant. Etiam P. As- _^''^- P,™

111- T-k- f • CilI. c.lO.

citius, qui conscius et adjutor occidendi Dionis fuisse

credebatur, judicio erat liberatus. Aurelia lege cautum Ascon. in

erat, ' ut ex tribus ordinibus judices legerentur :' id mu- ^'*-

tari non placuit: modus legendorura immutatus, latunique

' ut amplissimo ex censu lecti e centuriis judicarent tre- Veil. n.'G.

centi sexaginta viri.' Paupertatem plerisque fuisse ad f^'"'-P""'P'

accipienda munera pra;textum videbant : sed nee fallebat

eos, non fore innocentiores qui per scelera ad divitias

pervenissent. Sed in ea morum fceditate nihil aliud fieri

poterat, ipsi([ue auctores legis tales erant, nt severis in-

corruptisque judicibus sibi nihil opus esse existimarent. Dio, p. G7.

• Africam omnem et Hispaniafi] Africam Pompeius imperio ob-

Ita qiiidem niemoraiit Hliitar- tinnerit. Cerle in tola secjiien-

cliiis et Appiaims. ^ed iioii sine tiiim annoriini liistoria frequens

causa dubitat I'IkIiIiis, sive occui rii mentio legatoriim Poin-

Scliottus, Aniial. Kom. ad an- peii in Hispaiiiis : in Atrica non

nnm quo L. Domiiius cum Ap. item. Cret. Claudio consulatum gessbit, an

5058 T. LI VII

Nee enim crimina aut accusatores vel Magno Pompeio

deerant, si judicia rite et libere exercerentur.

Val.Max. 24. Neque dissimulatum hoc a Cn. Pisone, qui Mani-

lium Crispum accusans, cum evidenter ream a Pompeio

videret eripi, juvenili temeritate multa crimina prsepotenti

defensori objecit. Ad haec cum Pompeius dixisset, ' Cur

igitur me quoque non accusas ?' Respondit : ' Da prjedes

reipublicie, te, si postulatus fueris, civile bellum uon ex-

citaturum : etiam de tuo prius, quam de Manilii capite in

consilium judices mittam.' Laudanda tamen est in his

Val. Max. Pompeii moderatio, qui etiam infimorum hominum con-

^'* • • • vicia civiliter tulit, in quibus et Helvium Manciam For-

Cic. de mianum, libertini filium, iraportunissimum senem, et a

tm' ' ' j"^®"t"t6 raagnorum virorum ininiicitias rabiosa dicaci-

Quint.vi.3. tate provocare solitum.

25. Talis Pompeius tum erat, cum legibus constitueret

Pigh. Ann. civitatem : ex quibus quae de parricidiis fuit, hodie quo-

Dio. que vim aliquam obtinet ; ceteree exoleverunt. Nam et

de ambitu tulerat, aucta largitionum poena, quas nemo

fecerat impudentius. Sumtuaria cum esset promulgata,

celeriter concidit, Hortensio speciosis nominibus tuente

luxum, consulesque ipsos laudante, ' quod cultu sumtu-

que magnifici et lauti, vitam convenientem majestati prin-

cipis populi, suaeque ipsorum dignitati ac opibus degerent.'

Plin. IX. '^^' I'^t pervaserat ea tempestate in omnes ferme into-

51. lerabilis luxus, multique civitatis principes mira sumtuuni

insania notabantur. Philippi, Hortensii, Luculli, decora

Cic. ad et ornamenta senatus, luxu diffluebant: quos ob insanum

Alt. I. 19. ill has ineptias studium ' piscinarios ' vocare Cicero sole- et II. 1. , ... , . 1 1- , 1 .,,

bat, ' negligi prai his renq)ublicam arguens, ' dum illi

principes digito coelum putant* attingere, si mulli barbati

in piscinis sint, qui ad inanuni accedant.'

Macrob. 2'- Eratque inveteratum hoc malum, et lege Cornelia

Sat. II. 15. sumtil)us magis quam luxni detractum, permissis cibornm

deliciis, et minorc tantum rel)iis venalibus iniposito pretio.

ilimiliam deinde legem Lej)idi consulis, primo pravitas

auctoris, postea calamitas cnervavit : Antiam a Restionc

2 Pulenl hal)ent edd. (piird. aiile Ciev. et mox muUi pro mulli. Ill rd. CIpr. invenitiir mulli post mu/fi.

Llimi CV. SUPPLKMENTUM. 5059

perlatani, cum esset optima, solus servavit qui tuierat, in ceteris latioiiem et metum viiiccnte consuetucUne. Igitur post hsec expeiiraenta morbum remedio validiorem esse prudentcs judicabant : et cum severam aliquis in scnatu Plut. Luc. orationtm habuisset, rcprehensus ab alio est, ' quod divi- '^' ^^* tiis Crasso, luxuria Lucullo similis, tanquam Cato loque- retur.' Etiam consules, ne invidere aliis dicerentur, quod ipsi usurparant, omissa lege, plane diversis negotiis dede- runt operam.

28. Jam ille temperantia? et frugalitatis magister thea- I>io,

tium suum absolverat, idque post hominum memoriam Cic, in

apparatissirais magnificentissimisque ludis volebat dedi- .!\^'a

cari. Antiquitus stans populus spectare erat solitus: Tac. xiv.

deinde scena gradusque subitarii, finito spectaculo tol- ^"' ^^'

lendi, struebantur. Primus Pompeius mansuram theatri r^ ■ ■

^ Cassiod.

sedem posuit, admirabili opere, nisi quod admirabilius est, Var.iv.5l, sumtum a Dcmetrio subministratum fuisse, liberto Pom- Dio. peii ; sed qui nimio illius favore I'actus fuerat patrono di- Senec. de tior. Theatro circumjecta baud minoris impensic alia ^''""4' A"- ajdificia erant : inter quai templum Veneris Victricis* Plut. eminebat. Id astruxisse creditur, ne severior aliquando P^mp.c.86.

^ Tertull.

censura opus suum tolleret, sicuti patrum memoria factum, de Spectac, auctore Xasica, noverat. Igitur et, ad dedicationem edicto populum vocans, non theatrum, sed Veneris tem- plum nuncupavit, ' cui subjecimus,' inquit, ' gradus spec- taculorum.'

29. Ceterum id teuiplum tertio demuni ejus consulatu a. Cell, perfectum atque dedicatum est."* Maximum enim opus ^* ^• erat, et ad hoc toto, qua patebat, imperio ornamenta con-

quisita : inter qua; memorantur effigies variarum gentium, Suet. Ner.

item(|ue certorum hominum, (jui mirabili aliqua fortuna c- 46-

ad famam pervenerunt, ob id magnorum artificum inge- " " "' '

» Ttmphiin Veneris Victricis] tain esse patet ex Gellio. Sed

De lioc teniplo Pluiareliiis men- testimonia Plutarclii, Dionis,

tionein farit iibi nanat somiii- Teiliilliani, Plinii, A^^(•onii, Ci-

uiii Pompeii ante piignam Pilar- ceronis ipsiiis, nullum diibitandi

salicaii.. Crev. locum rclinquunt, quin seeundo

•> Celenon id tetnplimi tcrlinde- con.Milatu suo I'ompeiiis iliea-

mum ejus ciinsulutii perfectum at- iriuii templumque dtdicaveiit,

que dedicalum est] Ultiniam ope- Crev, ri nianum turn dcuuiiu iiiipubi-

50()0 T. LI VII

Dio. Pint, nils diligentius elaborat-*. Sed hoc tempore spectacula

niusica, ludiqiie gymnici scenicique sunt editi, et Circen-

Lic, a ggg^ ^^^ ejusmodi venationibus, ut spatio quinque dierum

leones quingenti occiderentur. Dio, Plut. 30. Elephantorum extremus dies fuit, plus miseratio- ^^' nis, quam delectationis, habens. Quippe pugnavere in

Brev. Ait. ciico duodeviginti, commissis more pra^lii noxiis horaini- p*^^' bus, et praiterea jaculatoribus Gaetulis. Cum aliquot es-

Plin. VIII. sent vulnerati, tentaverunt eruptionem universi, non sine '^- metu populi : sed clathros ferreos, qui erant circumdati,

Dio. Plin. non potuerunt perfringere. Tum vero, porrecta in coelum proboscide, tarn miserabili habitu sonoque veluti complo- rationem ediderunt, ut dolore ardens populus consurgeret, Dio. Pompeioque dira omnia iraprecaretur. Pervaserat opi-

nio, proximum humanis sensibus animal poscere vindic- tam Deos, ob violatum jusjurandum, quo decepti in Cic. Africa naves conscendissent, non aliter facturi. ' Esse

profecto belluae illi cum humano genere societatera : eam- que sermonem horum intelligere.'

31. Sane ab his, quae veteres tradiderunt, non abhor- rent testimonia plurimorum, qui, postquam Indian Africae- que interiora penitius sunt cognita,^ maxima belluarum istarum armenta viderunt. Ceterum amoinissinii vir in- genii Justus Lipsius, in Epistolis, elephantorum admiran- da diligenter suaviterque descripsit. ^'°' 32. At populus Romanus non tam Pompeii munificen-

tia delinitus, (piam offensus delectu, quern consules insti- tuoraut agere, Catonem, et qui cum eo senserant, efferre laudibus ; ceteros incusare modis pessimis coepit. Unde, resumta fiducia, tribuni duo judicium minari amicis con- sulum, criminibus in ipsos consules cxpotituris. Tum con- sults ad invidiam tribunorum vestem mutarunt : idemque a parte senatus, qua; consulum sectara sequebatur, factita- tum. Cito tamen resumta est : tam sine causa, quam po- situ modo fucrat. Plut. 33. Sed dispar consulibus sicut apparatus et consilium,

oiiip. et ^j^ ctiam animus erat. Pompeius, (lui ad I'rbem manere

Crasso. _ • ' '

malfbut, vel uxoris gratia, vei ut res J^ispanas per lega-

3 Iterum . . . cogiiita eclil. ante Crcv.

LIIJIJI ()V. SUIMM.KMKNTUM. 5061

tos, urbanas praesens in potestate haberet, levius ferebat Dio, tribuiioruin voces, consuies Urbe egredi passuros negan- tiuin : atqiie ultro strucbat morandi causas, iniposita rei fruraentariit curatioiie obtciitui suiuta. Crassus dies noc- I'lut. Crass. tesque nil nisi Parthicuni belluni, Bactrosque et Indos, et ultinii Orientis opes efFrseni cupiditate cogitabat. Ni- Appian. hil lionun lege qiuc de iniperio consilium crat lata, diserte ^^^ '"" jussuni tuerat : sed in oninem sententiam interpretari ver- ba leguin non erat his arduum, quibus facile fuerat curare, ut, qua ipsi conceptione vorborum voluissent, leges roga- rentur. Crassi anientiam Caesar, incertiun quo consilio, pint. augebat, proposituni ejus dilaudans, et cpjidlibet pollici- tus. Idcirco et ipse arma opposuit tribunorum actioni- Uio. bus, et cum illi adversus vim invalidi, ad invidiam et de- Veil. 11.4. testationes se contulissent, oravit collegam, ut, quo die piut'"'" ' paludatus profecturus erat, adesset, seque prosequeretur.

34. Maxima erat in toro coUecta turba mortalium, ita prctparatis animis, ut exeuntem Crassum convicio et jur- giis retinereut. Sed ubi Pompeium ante ilium incedere composito vultu viderunt, ejus honori gratia^que datum, ut cum silentio decederent de via. Unus Ateius, qui et vota in Capitolio nuncupanti"* obnuntiaverat, manereju- bebat, Deos hominesque testatus, ' illam contra foederatos populos expeditionem lugubrem et ignominiosam populo llomano tore.' Cum nihilo secius videret pergere Cras- sum, viatore misso duci eum in vincula jussit. Ubi id Dio et quoque, tribunis aliis intercedentibus, irritum fuit, prve- currit ad portam, foculoque ibi posito, vetustas et arcanas devotiones peregit : quarum nunquam vanas fuisse impre- cationes superstitiosa antiquitas credidit, sed devotis pari-

ter devoventibusque calamitosas. Unde vulgo reprehen- debatur Ateius, quod eum cui propter renipublicam fac- tus erat iiiimicus, diris in renipublicam casuris couse- crasset.

35. Crassus Brundisium profectus, cum inde non ex- pectato cursu transmittcret, niultas naves tempestatibus amisit : deditque diras nietuentil)us occasionem sermo-

4 S'lincianli Ic^itiu in cdtl. aiiic Cicv,

5062 T. LI VII

num : 'jam omen atque initium adesse calamitatis, quae

Cic.de devotum caput certa atque inevitabilis maneret.' Nam et

' fortuita in praesagium trahebantur ; quod, imponente ex-

ercitmii Crasso, quidam in portu caricas Cauno advectas

P!in.xv.l9. vendens ^ Cauneas proclamaverat : quasi disertis verbis

monente Crassum solicito numine, ' caveret ire.'

36. Causam festinandi baud postremam A. Gabinii J^io- pr£ebuerat insolentia, qui legato Crassi tradere exercitum,

Cic.inPis. quantumvis finito imperii tempore, spreverat. In bien- Cons. nium ille Syriam in consulatu, L. Piso collega Macedo-

niam lege Clodia acceperant : eratque in ordinandis pro- Dio. vinciis decretum, ut successores utrique mitterentur. Et

Piso quidem jam deeesserat, redieratque in Urbem : Ga- binius ultra tempus retinebat imperium eadem improbi- tate, qua ultra prjefinitum legibus modum exercuerat.

37. Erat tum latrociniis infesta Syria : sed plus a pro- consule patiebatur injuriarum, qui non aliam ob causam infestius videbatur pra;dones persequi, quam ne qua pars

Joseph, spoliorum ab aliis interciperetur. Elapsus e custodia,

Ant. XIV, Romaque profugus Aristobulus, qui apud Judaios reg-

et de B. naverat, cum Antigono filio redierat in Palaestinam, et

Jud. I. 6. eonfluentibus ad eura quibus praesentia parum placebant,

Alexandrium nuper a Romanis dirutum instaurare ccepe-

Plut. Ant. rat. Gabinius, his auditis, partem equitatus Antonio ^* ^■, praefecto misit, Sisenna et Servilio cum cohortibus subse-

Joscph. * _

qui jussis. Horum metu Aristobulus Macha^runtem ver- sus instituit cedere ; octo millium agmen trahens, quod aliam inermium turbam,^ plus in ea impcdimenti, quam auxilii, fore ratus, dimiserat. Sed Romani priusquam ad castellum pervenire posset assecuti, nianus consererecoac- tum verteruiit in fugam. Cum ad millia (|uinque ceci- dissent, Aristobulus cum mille admodum viris per objec- tam hostium aciem eruptions facta, MachaM-untem ; reli- (|ui in collcm quondam perfugrnint. Castellum biduo 1) Pit <^'xp"-5"<ituiii ; Aristobulus cnm lilio captiis, ad Gabinium, Jo'.ej)!!, et ab hoc Komani remissus est. Senatus Aristobulum in

6 Verba inteiniedia Cauno ndvrctai), cum aiitca desidcientnr, ex Cic. add. Crev.

G Ita pro turmam v\ Joseph, reposuit Crov.

LIBRI CV. SUPPLEMENTUM. 50G3

vincula dedit: filios dimisit, quia Gabinius ita cum matre eoruni pepigisse scripserat, cum sect quaj tenebat in fidera Romanam dederet.

38. Judaeisad hunc fere modum pacatis, expeditionem Appian. Gabinius in Arabas Xabata^os adornabat. Hi enim toto g"^a'j."^' illo biennio, quo L. Marcius Philippus primum, deinde Cn. Lentulus Marccllinus, prietorio imperio rexerant Sy- rian!, vicina incursantes, colorem P. Clodio pra^buerant, ut consularem cum Macedonia provinciam Syriam face- Cic. jas- ret, et illam L. Pisoni, banc A. Gabinio, prieraiura pro- s'^ninOrat. diti Ciceronis, cum exercitu et pecunia daret.

Hi). Forte per idem tempus Arsacidarum domus, dis- cordiis atque parricidiis vexata, baud longo intervallo duo reges, Phraatem atque Mithridatera, amiserat. Phraates uio. scelere filiorum interfectus erat : nee ipsis inter se plus pietatis et concordiaj. Orodes, qui patri successerat, Mi- Appian. thridatem Media, quam ille tenebat, expulit. Mithrida- f.^'^^' ^' tes cum Orsane nobilissimo Parthorum ad Gabiniura pro- Joseph. fectus, venalem ducem muneribus et pollicitationibus magnis induxit, ut, omissis Arabibus, in Parthos arma Appian. converteret.

40. Jam ad Euphratem Gabinius cum exercitu venerat, Joseph. cum Ptolemajus occurrit, literas a Pompeio afferens. ^^^''* Gabinius et litteris movebatur, quod auctore Pompeio faceret, impune facturum sperans ; et, cum PtolemsEus piut. Ant. talentorum decern millia "^ promitteret, magnitudine mer- J-"^- P™ cedis. bed quia provincial nnibus egredi, bellumque in- Post. c. 8. jussu populi gerere legibus vetabatur, magnaque asseve- 9^'^* '^ ratione nuper ex Sibyllinis libris erat decretum, ' ne ex- et Dio. ercitus in iEgypturn duceretur,' trepidabat. Re in con- silio proposita, cum plerique tutiora suaderent, M. Anto- piut. nius auctor suscipiendaj expeditionis fuit ; juvenili auda- cia, et quod Ptolema^o cupiebat gratificari. Gabinius igitur, negotio ita decreto, inajoris pnvdaj speni secutus, cum et ipsi et mihtibus multa statim (HIargiietur TEgyp- Appian. tius, plura promitteret ; rebus Mithridatis insuper habitis, *"• in jEgyptum properavit, dum adliuc idoneo defensore reg- num careret.

* Talentorum decern millia] Marcas argenti nostrates 937600. Crev.

SOG'4 T. LI VII

Supra, 41. Nam, occiso Cybiosacte, cum Alexandrini mari-

Civ. 74. . .

Torph. an. *^""^ regina; suai Philippum Grypi et Tryphaina: filium e

Euseb. p. Syria evocassent ; deinde Arclielaum, filium Archelai, 227. . . . , . .

Str'abo ^^^ ^1"^ ^® Mithridate ferebat genitum : Gabinius quid

.xvii.p.796. ageretur suspicatus, Philippum ire prohibuerat ; Arche- 558. laum, expeditionis Parthicaj comitem, in custodiam dede- Porpli.Dio. rat. Sed ille paulo post elapsus, ignaro Gabinio, an dis- Strabo, simulante conscientiam, incertum : nisi quod hominis rao- j)Jq ■ res fidem astruunt tradentibus, metu ne pauciora Ptole-

meeus daret, si citra negotium esset restitutus, simul ac- ceptis ab Archelao magnis muneribus, Gabinium sponte passum ut in iEgyptum ille perveniret. Joseph. 42. Archelao dimisso, Gabinius cum Judajis pecunias

arraaque et frumentum imperasset, per eorum regionem Heg.i.2l. ad Pelusium et /Egypti claustra processit. Magno illi ■ turn usui Antipater '' fuisse traditur, Herodis pater, cum ad cetera pleraque strenuus administer, tum ad aperiendas itineris difficultates unicus. Cum enim hand minus via- Plut. Aut. rum impedita, quam belli adversa timerentur, (quippe per altum sabulum et sitientes arenas, sub quibus crebri ser- pentes occultabantur, Serbonitis circumeunda palus erat, Typhonis formidata nomine, cujus esse spiraraenta dice- Joseph, bantur) Antipater Juda^os iEgyptiorum milites auctori- tate sua permovit, ut aditus quos custodiebant, scque ipsos l-)i(>. Pint, traderent Romanis. Ita, ncmiue arma opponente, M. Antonius, qui pra;raissus cum equitatu fuerat, non mode occupavit angustias, sed etiam Pelusium, amplam urbem pra'sidioque munitam, recepit. Ea res saluti fuit Pelu- siotis, quibus et Romani pepercerunt, etcum sicvire Pto- lemseus vellet, non est ab Antonio situs.

43. At postquam Gal)inius suporvcnit, rebus Pelusii

I>'0' constitutis, bipartito cxercitu Alexandrian! petentibus

Plut. A*lgyptii occurrerunt. Acriter aliquamdiu ccrtatum est :

mox quia M. Antonius necopinato terga hostium inva-

serat, victoria penes Romanos fuit. Crebra deinde et

Dio. magna certamina variis coinniissa locis : donee duobus

magnis pra^iiis, quorum ahcniin in flnmine classibus dc;-

pugnatum est, Alexandrinonini lomeritas comprinieretur.

7 \nlc Crcv. inajinsiliiiii invrnitiii t<^ Anlipnlcr vcrhiim setL

LIIHII CV, SUPPLEMENTUM, 50(>5

Erat enini itl ei populo iiigenium, ut projeetus ad auden-

dura, seditioiiibus continuis ad vilitatem corporis, et sper-

nenda pericula exercitiis, nihil non promtissime siisciperet:

idem niutabilis et laboris niora^que impatiens, ubi primus

impetus deferbuisset, qualibet conditione redimebat tam

contemtam antea pacem. Narrant eductas ex urbe co- Val. Max.

pias, cum vallo et fossa cingere castra juberentnr, succla- '''•^•"•<'^'^'

masse universas, ut id opus pecuuia publica locaretur.

Igitur et Alexandriam Gabinius, et totum iEgypti reg- Cic in

num naucis mensibus cepit, cum magnam eorum homi- ,''*'.*^

. . . . Appian.

num multitudinem cum Archelao rege occidisset. Corpus Liv. Epit.

tamen A rebel ai requisitum ab Antonio propter jus hos- ^".^®'^''" .

pitii, et regio sunitu funeratum est. xu. p. 558.

44. Libet Alexandrina^ temeritatis, cum fceda super- ,1"'',

» Diod. I. p.

stitione conjunct;e, documentum hoc tempore editum in 53. re baud satis per se memorabili, exponere. Nondum erat certum, quo aninio accepturus ista populus Romanus esset, nee ab senatu amicus adhuc appellatus Ptolemjeus erat,^ cum a Gabiniano milite forte feiis occisa immensam po- puli turbam concivit. Nihil tum erat Ptolemzeo, atque ipsis etiam Alexandrinis antiquius, quam ne quis Roma- nus offenderetur ; et animal non voluntate militis, sed casu interfectum esse constabat. Attamen neque Ro- manorum terror, neque hospitii neccssitudo, ne missi qui- dem a solicito rege niagistratus compescere populum po- tuerunt, quominus a furentibus miser discerperetur.

45. Porro Ptolemieus, recuperato regno, ante omnia Dio. filiam Berenicen, deinde splendidissimum quemque sup- ^^ °'„ plicio affecit : multos per iram et odium; plerosque divi- Porph. ap. tiarum causa, quibus ad mercedem Gabinio praestandam gog*^ " ^' indigebat. Interea Judieus Alexander, recuperato per Dio,

vim principatu, Romanis quotquot adipisci potuerat oc- ^^''P''

•J Nee ah senatu amicus adhuc Diodoriis aiit a Gabiniano niilile,

appellatus Piolemcpus erat] Iia seil a Romano (|iioi)ani occisanj

Diodoviis. Sed Ftoiema'iis so- e.«se felcm niemoiat ; aiit nllani

rius ct amicus popnli Roniani niciitionuiii farit exercitiis Ko-

appellatus eiMtjCoiiMile CiBsare : niani tunc in -iilgypto versantis:

supra civ. 41. UntJe sequitiir cum stiidiose colligat ea omnia

ad anteriora tempera pertinere (|iia> fmorem liiinc /Egyptiacee

excmpium hoc furiosie /Egypti- plebis nietii cuercere debuis-

orum snpcrstitionis. Nee vcio sent. Crev.

Dilph. ct V(ir. Cliis. Liviuf. 14 Z

5066 T. LI VI I

Dio. cisis reliquos in nionte Garizeno obsidebat. Nee ob-

viam ire Sisenna poterat, eui admodum adolescenti Sy- riaiu pater Gabinius commiserat, nee usum rerura, nee auctoritatem rebus tantis parera habenti. Idcirco Gabi-

Joseph. nius raptim ex iEgypto reductis copiis, Alexandrum tri- ginta millibus hominum stipatum ofFendit ; quanquam preemissus ad populares Antipater, hand paucos a defec- tione retraxisset. Ad Itabyrium montem ingenti preelio concursura est : decern millia Judeeorum cajsa.

46. Gabinium, rebus Hierosolymitanis ex Antipatri voluntate eonstitutis, ne victoriam consummaret, Arabi- cum belluru avertit. Id quoque feliciter ab eo gestura est, fusis praelio Nabatieis ; neque confectum, quod jam Crassus aderat, provinciam et exercitum a Gabinio ac- cepturus. Cupiebat et Parthos exules : sed illos sive pecuiiia accepta, sive Crasso invidens, clam dimisit Ga- binius, fuga subductos eraentitus.

Dio. 47. Restituto hunc ad modum Ptolema;o, cum Romam

rem fama pertulisset, quod Gabinius ad senatum scribere

metuebat ; indignatio dolorque civitatis in immeusum ex-

arsit. Spretee baud dubie religiones, neglectie leges, con-

Cic. in culeata senatus, coneulcata populi Romani auctoritas

Pis. c. 21. erat : eaque provinciae etiani et equitum Romanorura Dio et querelis aggravabantur. Syri spoliatos se a latronibus,

Cic. de spoliatos a proeonsule ; publicani jus sibi non dictum, pactiones rescissas, vectigales multos liberates, iisque re- bus rationes suas remque familiarem afflictam eversamque esse, quiritabantur. Gabinius enim, ut Judaeis atque Sy- ris se venditaret, a quibus multas accipiebat pecunias, ita se durum publicanis praibucrat, ut, (|uo in oppido ipse esset, aut quo vcniret, ibi publicanum, aut publicani ser-

Pio. vum esse non pateretur. Inter fremitus plurimorum ju-

dicia et poenas legum poseentium, Ciceronis maxime toni- triia audiebantur. Is in rempublicam studio, adversus inimicum ira, cum nihil eorum quic ad irritandos animos pertinebant intactum omitteret, preecipue institit, • ut Si- bylliui libri dcnuo inspicorontur, et ex iis carmen dc regis Aloxaiuirini rcstitutionc rursum ederetur.' Adjunctum ci\ini il)i spcr;ilint iilir|iii(l <l( paMia spreta? rcligionis esse.

Prov. Cons. c. 5.

LIBRI CV. SUFPLEMENTU.M. 5067

Ceterum Poinpeius Crassusque consules, alter auctor re- ilucondi regis, Crassus accepta a Gabinio pecunia, (turn etiim adhuc in Urbe erat,) nihil decerni sinebant. Res in annum sequentem extracta.

4B. Interea C. Caesar Usipetes Tencterosque Rhenum Plut. Cacs.

trans2:ressos in Gallia vicit. Causa illis transeundi fuit, ^ ■'^°'^\y'' ^'

^ ' Liv, Epit.

quod pluribus annis bello Suevoruni exagitati, patrios Dio. Flor. fines ultra tueri non poterant. Igitur cum per varias 'p ' j t, Germania; partes vagati, postremo ad Rhenum aninera Gall, iv, pervenissent, qua Menapiorum gens utramque ripam a^di- ficiis vicisque obtiriebat ; non sunt admissi a Menapiis, qui, retractis in Gallicam ripam suis omnibus, transitum amnis custodiebant.

49. Gerniani, simulate discessu, quod tridui spatio iter confecerant, una nocte cum equitibus remensi, quemad- modum speraverant, Menapios ad pristinas sedes reverses oppresserunt. Navibus deinde captivis transvecti, cum colentes in altera ripa inscii omnium essent, tota regione occupata, per reliquam hyemis partem ibi substiterunt. Mox a quibusdara Galliee civitatibus clandestinis nuntiis exciti, in fines Eburonum et Condrusorum, qui tum in clientela Trevirorum erant, processerunt. Ca:sar, post- quam de his rebus certior factus est, timens ne G alios pro mutabilitate animorum haec occasio in rebellionera ageret, exercitu coacto, iter ad ea loca facere coipit.

50. In eo itinere legati Germanorum occurrerunt, ne- Appian.

que deprecantes bellum, et amicitiam malle professi, *?• *'"'^'

r ' Ursin.Cses,

modo duret agrum Cicsar, aut tenere quern occupassent

pateretur. Addiderunt, ' sese unis Suevis concedere, quibus ne Dii quidera immortales pares esse possint : reliquum quidem in terris esse neminem, quem non su- perare possent.' Caesar ad hiec negavit, ' pacem sibi cum his esse posse, donee sint in Gallia : si velint in fines Ubiorum concedere, acturum se cum L'biis, ut eos reci- piant, eorumque opera contra aggTessores Suevos utantur.' Ipse cum exercitu progreditur. Cum jam hand amplius passuum duodecim millia inter utrosque interessent, le- gati reverterunt. Horum oratio eo pertinebat, ' ut tridui sibi spatium daretur, intra quod tempus de voluntate

5068

T. LIVII

Sueton. Ca!8. 9.

Plut. Caes. ft Crass, sub fin.

Sueton. Cr;i. 24.

Ubiorum cognoscerent. Ubiis annuentibus, oblata a Cve- sare conditione usuros.'

51. Quae deinde sequuntur, sic habent ambiguam aesti- mationem culpse, ut perfidiam potius Cajsaris quam Ger- manorum fuisse sit verosimilius. Nam, sicut ipse fatetur, responsum dedit legatis, ' se non amplius millia quatuor eo die processurum. Petere ut postridie adsint quam frequentissimi, quo de postulatis eorum cognosceret: mis- surum ad precfectos, qui cum equitatu omni processerant, ne interea przelium iuciperent.' Miseritne, et dicto audi- entes praefecti fuerint, aut utrorum culpa commissum sit prielium, cum minime liqueat ; vix est credibile Germa- nos, qui omnem equitatum suum, preeter octingentos, superioribus diebus traus Mosam pr^edatum miserant, pugnam equestrem facturos fuisse contra quinque millia, nisi coacti atque lacessiti fuisseiit. Eventus is fuit, ut a tanto paucioribus Romani fceda fuga usque ad conspectum castrorum suorum repellereatur.

52. Postridie Germanorum principes raajoresque natu omnes, uti convenerat, ad Caesarem uno agmine venerunt. lUe his comprehendi hostiliter jussis, statim educit suos, Germanosque nihil tale cogitantes improvisus aggressor ad internecionem caedit. Quantus armatorum numerus perierit, non traditur. Capitum quadringenta triginta millia fuisse Caesar scripsit, multitudine puerorum mulie- rumque computata.

53. Cicsar perquam fragili defensione factum hoc tue- tur. * Germanorum principes per simulationem ad sua castra venisse ; nihil aliud actiuos, quam ut tempus obti- nerent, intra quod cquitatus suus reverti posset. Se neque audiendos putasse, qui per dolum, petita pace, belluni ultro intulissent ; et summae dementia; judicasse, expec- tare donee hostium augerentur copiae.' Sane causam suam ne Ronianorum quidem optiniis probavit : adeoque Tanusius Geminus historiarum scriptor a M. Catone dic- tam tradit sententiam, quo tempore ex literis Csesariij snpplicationes decorncbantur, ' dcdondiim ilium hostibus esse, nb legationis violala; nefas.' Suetonius aihlit, ali- quando a scnatu decrctum fuisse, ' ut ad explorandum

LIHRl CV. SUtM'LEMKN TUM. 50G9

statum Galliarum legati mitterentur ; quod infestas ac feras gentes a Caesare lacessi, parum e republica vide- retur.'

54. Interim equites Teiicterorum ct Usipetum, audita Cks. suorum clade, per alias vias ad llhenum venerunt, eoque transraisso, sunt a Sigambris recepti : eodem pauci eorum qui prajlio interfuerant, ex fuga penetraruut. Eos cum Cii'sar dedi postularet, Sigambri populi Roraani imperi- um Rheno finiri responderunt : ' si ipse nollet in Galliara venire Germanos, vicissim et sibi juris aut potestatis nihil arrogare debere in Gerniaiiia.' Indo causas sibi struens Ciesar, per quas Rhenum transmitteret (cupiebat enim Sueton. neniini Romanorum tentatae rei gloriam adipisci) lubens ^^J'^'^g* audivit Ubiorum oratores, qui adversus Suevos implora- bant opes Ciesaris, Rhenunique trajecturo magnam navi- um copiam pollicebantur. Ceesar ponte transgredi maluit. Quo intra dies decern eft'ecto, traduxit exercituni, et proximam Germaniae partem vastare coepit, Sed ubi se Sigarabri in loca irapedita receperunt, Suevique, missis quaquaversum nuntiis, cogere exercitum nuntiabantur, Caesar satis et ad laudem et ad utilitateni profectum arbi- tratus, reduxit in Galliam copias pontemque rescidit, dies oninino duodeviginti trans Rhenum coramoratus.

55. Inde, cum exigua pars aestatis superesset, etiam in y ,. Britanniam navigandi cepit impetum : ut insulam ne vici- 46, et 47. nis quidem cognitam adiret, quod nemo adhuc Romano- p^^^og'^et rum fecerat. Tempus ad exigui maris transitum, cognos- 200. cendosque Britannorum animos sufliciebat. Idem obten- 'j^*°a' • turn praestabat bello omisso redeundi, si dillicilius spe sua c. 13. negotium reperisset. Nam ad id tempus adeo Graicis ^^' Romanisque ignota fuerat Britannia, ut alii magnitudinis argumento continentem esse dicerent, opinione hac usque Tac.Agric. ad imperium Vespasiani obtinente ; •= vetustiores nomen piu,^CiE3 atque fabulam sine re, quicquid de ilia diceretur, existi- Caes.

<= Opinione hac unque ad Vcspa- per insulam earn nominaverunt ; siani imperium obtinente] Ita ta- t'aiiiam tanien fortasse magis se- men III doctioies miiiime diibi- ctiti, quam satis ceitos auctores. taient quin Kritaiinia vere in- Crev. sula essct. Ca'sar, Strabo, sem-

5070 T. LI VII

marent. Dum naves apparantur, Morinoruni legati de- dendae gentis ergo veneruut. Gratum id Czesari fuit, quod in alium velut orbem transituro nullus a tergo hostis re- linquebatur. Igitur, preemisso ad speculandum cum una nave C. Voluseno, cum navibus duas omnino legiones imposuisset, paucis horis Britanniam attigit, peditatu tantum stipatus, quod equites alio loco conscendere jussi tardaverant.

56. Britanni, quanquam, Ceesaris expeditione cognita, legatos in Galliam miserant, obsequium et obsides polli- citi ; tamen frequenter armati ad prohibendum exscensu militem opperiebantur : et loci situs ille erat, ut angusto inter montes aditu tela utrimque adjici in egredientem possent. Igitur ad octo millia passuum inde littus planum apertumque petiit. Eo quoque loco Britannorum equita-

Strabo. tus et essedarii se opposuerunt. Essedariorum pugnandi Tacitus ratio ferme similis fuit ei, quae temporibus heroicis apud

Caes.* poetas ascribitur. Cum esset diu certatum, Koraanos, quanquam iniquitate loci et novo genere pugna; turba- bantur, longa* naves, etemissa inde tormentis tela, victo- res effecerunt.

57. Britanni, magis terrore, quam darano, compulsi, quod equitatu destitutus Caesar insequi fugientes nequive- rat, legatos miserunt. Cum his et Comius Atrebas venit, quern a Caesare preemissum ut Britannos ad amicitiam populi Iloniani cohortaretur, et ab se comprehensum, post infelix prajlium liberaverant. Cajsar leni oratione casti- gatis, ' quod pacem ultro petitam bello non necessario mutavissent, ' obsides imperavit. Hisque adductis, in faciem amicitiai quieta^ res esse coeperunt, haudquaquam solida aut diuturna tide.

58. Nam ubi tenipestate disjecta; naves, quibus equites erant impositi, Britanniam tenere nequiverunt ; navesque Ca;saris,ignotis locis ad anchoras stantt's,eadem tempestas confregit, aut ad navigandum reddidit inutiles ; coire Britannis, miscerc consilia, postremo resumere arma pla- cuit, quod excrcitum sine conimcatu, sine navibus, in hostili solo ini(juo anni tempore doprohcnsum facile supe- raturos se putabant : victoriaeque prae^mium non intra pra'-

LIURI CV. SUPPLEMENTUM. 5071

sentia tantum coinnioda staturum robantur, sed, his dele- tis copiis, neniiiii postoa venieudi ad Britannos audaciam fore. Igitur legioneni septimam, quae missa fruiuentatum fuerat, subito niaxinius Humerus aggressi, totam concidis- sent, nisi pulvis solito major ex iis locis conspectus Cse- sarem advertisset. Hoc celeriter subveniente, servata legio est.

59. Hostes alio deinde prajlio victi, cum iterum misis- sent legatos; Cjesar, infirmis navibus non esse diutius differendam navigationem putans, nam dies aequinoctii suberat, promte veniam prajteritorum dedit. Obsidum tantummodo numerum duplicavit, pra^cepto ut in conti- nentem sibi mitterentur. Ita cum discedere Ceesar, Bri- tanni dimittere advenas cuperent, illi multum imperare, horum in potestate relinqui quatenus obedirent, videre- tur; baud operosum componenda* pacis negotium fuit. Caesar, in Galliam regressus, cum obiter Morinos, a qui- bus trecenti milites, qui in eo littore expositi castra sua repetebant, oppugnati fuerant, per T. Labienum domuis- set ; per Q, Titurium, L. Cottam legatos, Menapiorum vastasset ctilta, in Belgis hyberna legionum constituit. Eo du?e oranino Britannorum civitates miserunt obsides : re- liquae id facere neglexerunt.

60. Caesar, his gestis, quanquam opcrae pretium aliud diq, factum non erat, quam quod ad ignotas prius regiones, ipsisque domitoribus orbis, ut ferebantur, Herculi Bac- choque, et ceteris heroibus intactas, arnia Romana perva- serant ; de rebus suis magnifies, verbis extollens, ad senatum scripsit. Cum adversae, ut ante retulimus, sen- tentias aliquot fuissent ; studiis et adulatione pluriuni, supplicatio dierum viginti a senatu decreta est. S;*"' ^. '•

61. Dum haec a Caesare geruntur, Q. Metellus Nepos in Hispania populos aliquot fudit, qui Vacczeis ducibus rebellionem coeptaverant, necdum erant satis ad belluni parati. Ea res !Nepoti patefecit viani, ut niultas obeundo nationes, aliquem numerum ignobilium oppidorum in de- ditionem acciperet. Sed, ubi Cluniam obsidere aggressus est, validam urbem, Hispanis cum maximo exercitu su- pervenientibus, praelio impar cessit. Ft, quanquam me-

rj072 T, Livii

liore denuo fortuiia depugnasset ; ob nimiam multitudi- Cic. de nem hostium (quod iis teuiporibus Hispania gentium ora- ^ ar. esp. j^j^j^ loiige populosissima erat) satis deinceps habuit, si se Dio. et exercituni prajstare salvum posset. Hvec in Uibe au-

dita fuerant, cum nondum ornatae provinciae essent ; nao- veruntque senatum, ut Hispanias alteri consulum provin- ciam lubentius decerneret, Pompeioque sortem illam ob- venise laetaretur. His ferme rebus domi tbrisque circum- actus annus est, quo Cn. Pompeius, M. Crassus consules iterum fuerunt.

62. Sequens deinde, L. Domitio Cn. F. Ahenobarbo, Ap. Claudio Ap. F. Pulchro Crasso consulibus, niagnas dissensiones in republica, magnas exercituum strages in provinciis tulit.* In Urbe propter Gabinium, a quo con- tra religiones reductus in regnum Ptolenid3us fuerat, acri- bus animis inter principes certabatur. Et Gabinii causam Cn. Magnus hactenus utcumque sustinuerat : turn autem duorum consulum inimicis accedente auctoritate, ccepit labascere. Domitius semper adversus Ponipeianae fac- tioni fuerat : Appium antea non alienum studia plebis mutabant, et spes lucri ; accumulaturo mercedem patro- cinii Gabinio, si prius in magnam adductus trepidationem fuisset. Ca?s.deB. ^'^- -^^ Cicsar, obsides a Britannis missos non esse

Gall. V. causatus, ceterum insula; si posset doniandie cuuidus, et

Dio, XL. ,., . ,. . ,

Caes. (juoubet pra^textu raorem gesturus cupulitati, per hyemeni

magnam navium multitudinem opera legatorum, quos

hybernis pritposuerat, eftici jussit : forma pra^scripta,

quam judicabat esse ad illius maris naturam consueta

conimodiorem. Ipse, Pirustarum compressa natione,

lUyricum incursantium, et deinde in Galliis concitore

Trevirorum lnduliomaro,cum legionibus ad portum Itium

pervenit, indc, siniul patiens navium oceanus foret, iterum

Cellar. in Britanuium trnjecturus. Itium plcriquo fuisso putant,

Gfogr.Ant. ^^^•^ ,n,|,(. Caletum est maritimum oppidum : sod hicc auc- I. II. c. 3. , . . .' '

toritutt' Ptolema'i refeiiitur opinio. Pr()])ius lidem est

juxta Bonouiam (puvreuduui luiic noniini locum esse. * A.l'. C.098. A. C. 51.

LIHRI CV. SUIM'LliMI.NTL'M. 5073

ft 1. Diim ibj vcntiiin oxpcctat Caesar, Dumnorix it-duo- Cse». rum jMuiceps, qui cum equitibus suis ad Cvcsarem venerat, cum impetrare nequivisset ut in Gallia relinqueretur, in- vito Ca'sare, domiim coepit discedere. Csesar motum Galliarum veritus, postpositis rebus omnibus, mittit qui Duninorigem retrahant : ab his repugnans interficitur ; illdui equites ad Ciesarem omnes revertuntur. Ceteris hoc ad parendi necessitatem exemplum est.

Go. Igitur legionibus quinque, duobus equitum Gallo- rum millibus assumtis, eodem loco ubi nuper appulerat, per summum otium exponit suos : quod multitudine na- vium Britanni perterriti (nam ad mille navigia habebat) prohibere exscensionem non audebant. Caisar, cognito per captives, quo se recepisset hostis, quanquam munitis locis se tenentem profligavit ; fugientem propter locorum ignorantiam insequi supersedit. Postridie, tripartito ag- mine profectus in expeditionera, naves suas ea nocte tem- pestatibus vehementer attiictas esse cognoscit. Hoc nuntio revocatus ad classem, in reficiendis subducendisque navi- bus, castrisque sic commuiiiendis ut eadera munitione naves quoque defendercntur, decern fernie dies consumsit.

60. Interea temporis Britanni, sociis passim evocatis, majores contraxerunt copias, summjcque rerum Cassivel- launum pra;fecerunt, cujus inter regulos pra:cipua virtus ac potentia erat. Cum his crebra praelia facta, nullo ad summam belli profectu. Britannorum tamen exercitus, revocantibus auxilia sua civitatibus, disparuit; quaireu- dumque Caesari bellum fuit. Idcirco ad flumen Tamesin, ubi Cassivellauni fines erant, exercitus ductus est.

G7. Trans aninem hostium magnit copia; consederant, luunita prveacutis sudibus ripa, et aliis in ipso alveo ita defixis, ut aqua tegerentur. Sed, perruptis obstantibus omnibus, virtus Romana patefecit viam : tanto ardore mi- litum, ut licet solis capitibus extarent, tamen nee tluniine, nee sudibus, nee telis hostium terreri aut retardari possent. Fertur et alia, nee absurda fabula, perculsos aspectu elephanti Britannos equosque eorum fugisse : quod bel- Poiyaen. luam unam secum transportaverit Caesar, eanique in flu- S'rat. vm. mine constituerit, armatis c turri, quam dorso clephantus

5074 LIBRI CV. SUPPLEMRNTUM.

Caes, portabat, tela spargentibus. Cassivellaunus aJverso prze-

lio, delude Trinobantium defectlone terrltus, quos statlra Cenimani, Segontlacl, alleeque nonnullee natlones imltatae sunt, copla pugnandi mlnlme facta, In opplda sua se rece- Strabo iv. P^** Opplda Brltanni turn vocabant, cum sylvas impe- Caes. ditas vallo atque fossa munivlssent. Ibi, dejectis arborl-

bus, tugurla sibl et pecorl stabula ponebant ad usum exigui temporis. Interea quatuor ex Cantio reguli, Cas- sivellauni nuntiis exciti, castra Czesaris navalia de irapro- vlso adoriuntur. His strenue occursuni a liomanls qui ibl praierant, subltaque eruptlone magna cum clade re- jectus hostis : dux quoque nobllis Lugotorlx captus est.

68. Hcec tot adversa (nam et munitlsslmum interea

oppidum amiserat) perpulerunt Cassivellaunum, ut per

Comium Atrebatem legates ad Ciesarem de pace mltteret.

Caesar, qui propter repentinos Galllae motus in continent!

Tac.Agric. hyemare constituerat, magna hostlum midtltudlne inter-

c. 13. fecta, parte allqua insula?, qua llttus attingit, accepta in

Q^^ ' deditlonem, satis pensatum expedltionis laborem ratus,

baud gravatlm pacem dedit ; obsldibus Iraperatls, adjec-

toque, ne quid Cassivellaunus Trinobantlbus noceret.

Pnesidlum imponi feris gentibus, et oceano divulsis, me-

tus amittendorum militum prohibuit : tributa, si non es-

sent, per quos exigerentur, jubere vanum erat. Igitur his

abstinere Citsar maluit, modico vectigall contentus, cum

Dio. Plut. (t merces niinimc pretiosaj essent, quae inter Gallos ac

Cits Strab! Brliannos perniutabantur.

SUPPLEMENTUM

LIBRI CVI.

HfSTORIARUM

T. LIVII PATAVINI.

1- JtvERUM ita gestarum gloria, et perpetua indulgentia

fortunve (nanique tot navigationibus, nullam omnino na-

vem quit milites portaret, aniiserat) exultantem Ca^saris .9Tf",'^^^*

/ (jail. I. V.

armnum luctu repleverunt urbana; litora), nuntiato Juliae Plut. Cajs,

obitu, quam Pompeio Magno collocaverat. Obierat ex ^' ^"™P'

paitu : nioxque duplicatus est dolor, decedente puella,

quaiu enixa fuerat.

2. Corpus matronae cum in foro proposituni esset, post djq

funebrem laudationem rapuit populus, et in campo Martio ^^^"J-.

sepelivit, tribunis incitantibus/ qui ad hoe ab amicis Cie- pVut. et'

saris atque Pompeii conducti fuerant, aut sponte cap- l^io-

tabant hac adulatione prscpotentium virorum gratiam.

L. Domitius reclaraabat, ' in locum sacrum inferri mor-

tuum netas esse' dictitans : neque tameu ratio valuit apud

occupatos aftectibus ; et consulis auctoritatem pro nihilo

haberi translatitium erat. Sed prudentiores, et quibus Plut.

aliqua publicve aut etiam sua; rei cura erat, "ravis incessit -^PP^^"' ' '^_ ' = Civ. 11.

metus, lore, ut hoc inter duos sublato concordiae pignore. Veil. u. 47.

Lucan. i.

111. * Tribunis incitantibus'\T)e tii- esse Juliae corpus, et in Campo bunis lioc loco silet Oio. Phi- sepnitiim niemorat. Itaqiie Lie taicluis, invitis tribunis, liia rwv pauliim lialhicinatus est, praeter JT/judpxw, a "iiiitiliuline rit|)Uiin nioreiu, Freinsiieniius. Crev.

5076 T. LI VII

Val. Max. ambitio lemulorum civilibus armis coUidatur. Nee frau-

^g * dandiis virtutis et gravitatis suje laiide Ceesar, qui intra

Consul, ad tertium diem, quam haec nuntiata erant, ad imperatoria

Marc.c.14. n^u„iarediit.

Dio. 3. Inter haec A. Gabinii causa vario et pudendo judi-

ciorum eventu agitabatur. llle periculi sui non ignarus,

cum magnam vim auri ad conciliandos sibi homines prie-

Cic. ad misisset, exeunte Septembri noctu introivit in tTrbem ;

Q. Fratr. paucosque post dies a C. Memmio tribune plebis ad po-

Val. Max. pidum acriter est accusatus. Cum damnaretur reus, Si-

VIII. 1. senna Gabinii filius ad pedes Memmii procubuit, pro

patre deprecabundus. Eum Memmius truci vultu aver-

satus, aliquamdiu humi jacere sivit. Ha;c species, et

quod excussus e manu adolescentis annulus visebatur,

ita mutavit animos, ut, approbantibus cunctis, a tribune

Dio,etCic. plebis La:;lio Gabinius dimitteretur. Postea quoque

ad Q.Fratr. ta.nta in iudicibus rogandis coutentio Cn. Pompeii fuit, III. 3. et 4. . "^ . ... . .

et ad Att. Caesaris etiam ' araicis enixe opitulantibus, ut a L. Len-

'^* '^" tnio Flaminis filio apud C. Alfium pra^torem majestatis postulatus Gabinius, sunimo dedecore judicum absol- veretur.

Djo, 4. Permoleste rem earn popuhis tulit : adeo quidem *

concitatus, ut parum abfuerit, quin ipso in judicio dis- cerperet reum, et inter diribendas tabellas judicibus ipsis moTtera minaretar. Igitur, frustra obnitente Pompeio, Sibyllinum carmen denuo invulgari pervicerunt : et sub idem tempus fortuita res, sed velut ex compacto in iUum temporum articulum venicns, tam valide commovit ho- mines, ut licet nulla statuta in libris poena fuerat, atro- ci«!simo supplicio Gabinius voluntate singulorura et se- Cic. ad Q. "••^tus «leHtinaretur. Forte sub eosdem dies Roniae et

Fratr.iii.T. niaxime Appia ad Martis mira proluvies, exundante Tiberi fluvio, et Bsque ad piscinam publicam magna vis

Dio. aquve fuit : opj>Ietisqiie partibus inferioribu.s omnibus, ne

feditiora quidem intentata fluctibus manserunt. Magna aidificiorum strages secuta, quae lateritia cum essent, vi

1 Kinn pro clinm lcncl)aHir ante Crcv.

2 Pridnn eild. ante Crcv.*

LIBRI CVI. SUPPLIIMEN ruM. 5077

aquaniin solvobantur : iiitjons juintiitorum numeriis, ho- mines quociue multi suftocati aquis aut oppress! ruina peri- erunt. Hxc omnia infeiisi ad iram Deorum referebant, sprotas religiones viiulicantiuni.

5. Igitur ad M. Catoiiis tribunal, qui de repetundis Ascon.in judicabat, adduxerunt reum, minus jam timentem, quia q^^"' maximam adversariorum tempestatem incolumis pertu-

lerat. Sed ajudicibus, qui et populum timebant, et a reo acceperant nihil,'* condemnatus, solum vertit. Erant enim tanta ejus tamquc manitesta crimina, populi<jue indigiiationem ita vehementem commovcrant, ut nullis praisidiis, cum habere videretur longe firmissima, servari posset.

6. Porapeius, qui rei fruraentariae causa in Italia erat, cum ad primum judicium Gabinii occurrere studuisset, sub eosdem dies quibus repetuudarum postulatus fuerat, ad Urbem venit : nihilque ad summam diligentiam fe- cit reliquum, quo noceutem eriperet. Ideoque et Cice- cic, pro ronem, uou sine probro utriusque, permovit, ut in quern ^^^''' ^'o'**- priore judicio testimonium acriter dixerat, eum nunc de- g. Fratr. et fenderet. Ipse, quia proconsulare imi)erium habenti Ur- ^•' ^tt.

, . 111. . I 1 r^ Val. Max.

bem mgredi non licebat, evocato populo, verba pro Ga- iv. 2.

binio accurate fecit, Caesaris etiam recitatis epistolis, qui- ^*"'

bus salutem Gabinii enixe commendaverat.

7. Eodem ferrae tempore pro M. Scauro felicius inter cic. adQ. alios patronos Cicero dixit. Postulatus et iste repetun- fratr. ui. darum fuerat ex Sardinia, C. Triario C, F. accusante. y^\j ,y jg Causa hominis tam erat perdita, ut accusator diceret, Ascon.iu ' lege sibi centum atque viginti hominibus denuntiare tes- ^al. Mai. timonium licere. Se vero non recusare, quominus absol- ^'"- *• vatur reus, si totidem nominasset, quibus in provincia

nihil abstulisset.' Tam bona conditione cum reus uti non posset, tamen propter favorem splendidas a^dilitatis, et patris Scauri memoriam, frequentibus sufFragiis est ab- Ascon, solutus.

^ Et a reo acceperant nihil] nits, nullos sutnltis : ita ut vidoa-

Iniiiio paiica, ut liabet Dio, jutj- (ur Freinshemius lioc in loco

iiv nija, oil TcoKKd. Interprcs nou rccurrisse ad lonteni. Crew, qiiidem Diouis vcrlit nullum win-

5078 T. LI VII

Plut. Cat. B. Haec judicia, cum calido adhuc anni tempore age-

lu 6 ^'^ lentur, M. Cato sine calceis et tunica exercuit, campes-

Ascon. tri*" sub toga prvetexta cinctus. Id alii tanquam sordidum

Ascoii ^* indignum majestate jus dicentis accusabant : aliis re-

petitum ex vetustate exemplum placebat, quod eodem

habitu in Capitolio et rostris antiquorum statuae vise-

bantur. Sed Cato talibus et reprehensionibus et laudibus

superior, tantum de republica dies noctesque cogitabat.

Plut, Ambitus, et nundinationes magistratuum ad extremum

Lucan. i. impudentite processerant : cum, positis in medio mensis,

Petron. palam largitiones fierent, et a mercenaria plebecula ho-

Carm. nores emerentur. Igitur auctore Catone senatusconsul- Plut- , . . .

tum factum, ' ut designati magistratus, qxiibus accusator

nullus esset, ultro se ofFerrent juratis judicibus, rationem- que adepti honoris reddcrent.'

9. Magnus inde timor candidatorum : dolor incredibilis

forensis turbae, quze vitiis reipublicte pasci solita, si res ad

bonos mores redisset, sibi jejuniura indici cernebat. Id-

circo postridie prodeunteni ad tribunal Catonera promiscua

multitudo conviciis, mox etiam lapidibus appetivit : ut

diftugientibus qui eum deducebant, vehementer contusus

atque jactatus vix in rostra penetraret. Inde con versus

ad turbam, constantia vultus illico seditionem clamorem-

que compressit : mox, apta tempori oratione sic disseruit

de praesentibus, ut tumultus omnis semel conquiesceret.

Cic. ad I-egi tamen, cum a consulibus ex senatusconsulto ferretur,

Att. IV. 16. ^g jpgjg qi,i,lt,,n iioleiitibus, intercessum est.

Cic. ad 10. Nee ideo minus tribunitii candidati, depositis apud

t Vo ^^' ^'* Catonem quingenis sestertiis,'' compromiserunt ' peterc

Frair.n.16. magistiatum legitime : qui contra fecisset, arbitratu Ca-

tonis condeninaietur, depositamque pecuniam perderet.'

Plut. Ilnuni ex eo numero cum Cato damnasset, competitori-

biisque pecuniam jussisset solvere, illi, judicio Catonis

contenti, pecuniam damnato rcmiserunt. I'a res ut iHus-

Cic. ad trem Cutnni gloriam, ita acerbissimam invidiam attulit,

Att. etad ,|„o,| ,|„„s plus omnibus et legibus et judiciis valuisse vi- Q. Fratr. ' * & J

*■ Campenln] Linteo, (|uo in- exercebaiit. Crcv. foriora corporis velare soiiti •• Quinpaiis scDterliis] IMarcis «-rnnt ii <|iii in ('anipo »cse niuii urgcnti 1953. uncia 1. Cirv.

I.IURl CVr. SUFPLliMKNTUAJ. 507^

deretur. Exclamasse turn Ciceroneni ferunt, ' O te ft;- riin.l'ra.f. liccni, M. Poici, a quo rem improbam petere iierao ^''*'' uudet !'

11. Cetcriim Cato adversus tantam vim perditonim lioniiiium ploruniquc frustia hictabatur, multiquo ejus c'onaUis in iiritum cadebaiit : quemadmodum et in C. Cic. ad Pontinio, quern,, se vivo, tiiuniphaturum Cato ncgave- .... ' '*'' rat. Nam ille supra trienniiim post devictos Allobrogas

ad I'rbem haerebat, triumphura postulans : donee Ser.

Sulpieius Galba pr-ittor, qui legatus in Gallia Pontinio

fuerat, de imperio ejus ad populum sub ipsain auroram

tulit, cum ante horam primani agi cum populo non soleret.

Igitur Cato et P. Servilius praitorcs, cum tribuno plebis Qg^

Q. Mucio Scaevola, prohibere triumphum conabantur,

quern ante diem in. Nonas Novembres erat ducturus : oio.

fuitque non levis ea die contentio, ut etiara ad cajdes per-

veniretur. Sed plerosque praetorum atque tribunorum se- Cic. ad Q.

cum Pontinius habebat, et consulem Apv)ium : a quo in- /^^^I"^" ' ' > 1 et ad Fani.

signiter adjutus, nequicquam tumultuantibus adversariis, m. 10. Urbem triumphans iniit. Dio.

12. Majores in eadem Gallia res iisdem temporibus C. Plut. Cies.

Caesar gerebat, Eburonum rebtllione excitus, qui nuntiis 7;/°' '"'",„

. . r ■ ■ ■ Hor.iii.lO.

Indutiomari Treviri impellentibus, duce Ambiorige, L. Oros.vi.lO.

Aurunculoium Cottam, Q. Titurium Sabinum legatos ^}7' ^P'V.

* CeES.de B.

Caesaris cum cohortibus ^ occiderunt. Id infortunium Gall. v. culpa atque temeritate Q. Titurii accidit : quo impel- lente, castra feliciter defensa reliqueruut milites, ad proxima suorum hyberna transituri. Nam fraudulento hostis consilio crediderunt, araicum se ferentis, neque sponte ad oppuguanda castra profectum ; sed quia (ial- lorum omnium ea esset conspiratio, cui ipse non posset resistere. Inveniebatque fidem ex eo quod contemta et ignobilis Eburonum civitas nihil per se attentatura vide- batur, nisi plurium et opulentiorum fiducia armaretur.

13. Ambiorix, hac victoria multoque auro ex direp- tione castrorura potitus, statim cum equitatu in Atuaticos, deinde in Nervios pervenit, iibi legionis niiius hyberna

* Cum cohortibm] Ciuii una Icgionc ct quin((i»e coliortibiis. Sic memorat Capsar. Crev.

5080 T. LI VI I

erant. Ad hwc expugnanda onines hi populi, aliis qiio- que viciuis adjectis, magna cum multitudine armatorum accesseruut. Hybernis Q. Cicero praeerat, nequedum audito Titurii casu, vacuus curis. Itaque milites non- nulli, quos liguationis munitionisque causa in sylvas di- miserat, subito hostium adventu sunt excepti. Hinc cas- trorum per compluves dies continuata oppugnatio, sed summa virtute Ciceronis et militura hostes repulsi : donee Verticouis Nervii fideli opera (nam is servo suo magnis praeraiis persuaserat, ut literas perferret) Caesar, praesen- tibus rebus cognitis, succurrere periclitantibus potuit.

14. Is igitur solita celeritate cum legionibus duabus, quia Labienum Treviri cum omnibus copiis ad ejus hy- berna profecti retinebant, in Nervios contendit, adven- tumque suum Ciceroni Grasca epistola, ne intercepta in- telligeretur ab hostibus, nuntiat. Earn Gallus quidam eques, per popularium castra sine suspicione transgxessus, alligatam tragulae intra vallum misit.

15. Galli, Cajsaris adventu per exploratores cognito, relicta obsidione, cum omnibus copiis, hominum millibus ferme sexaginta, obviam procedunt. Romanus viribus impar, consilio potior, ut hostem in contemtum sui addu- ceret, castra per se propter paucitatem armatorum exigua,

Strat III' ^l'i«'^°i ^^ industria contrahit. Ea siraulatio timoris dece- 17. pit Gallos, ut tanquam ad facilem praedam in locum ini-

quum succederent castra oppugnaturi ; mox, erumpente portis omnibus Romano exercitu, tanquam subito casu attoniti, majore consternatione percellercntur, quam paulo ante fiducia exultaverant. Magnus primo impetu inter- fectus est numerus, ceteri armis abjectis i'ugerunt. Vic- toria; rumor incredibili celeritate perlatus in Rtmos, In- dutiomarum, qui postero die castra Labieni oppugnare constituerat, ita perterrefecit, ut eadem nocte prot'u- gcret.

10. At longe diversa in simili proposito fortuna M. CrasBO fuit. Is quoque, Caesaris icmulatione, niagni du- cis nomen potcntiamque bellis serendis aucupari certus, post(piani pacatam Syriam videt, arnia l*artliis, licet ne- quc causa csscl belli, neque seiiatus auctor extitissct, in-

Ca.>8.

LIBRI CVr. SUPPLEMENTUM. 5081

ferre coepit. Scd nequc alia ei suppctebant ad C?e- sarianic indolis niodiini, et homo major annis sexaginta' nihil satis ad tanta negotia vegetum, praeter cupidita- Appian. tem, afferc'bat : idque nuper ducenti per Gallograjciam p"."^J 'A urbane exprobratum a rege Dejotaro I'uorat. Ilunc Cras- sus, exacta jam setate, condentem oppidum cum offen- disset, * Duodecima,' inquit, ' hora axlificas, Dojotare.' Turn ille, ' Ne tu quidem, imperator, satis matutiiius sur- rexisti in Parthos.'

17. Sed ille sitiens auri, quo Parthos abundare intel- Dio. ligebat, et novum regem, nee sine turbis in solium Arsaci- Fi^r'iVi'ii' darum enisum, superatu faeilem figurans, ponte junxit Dio. Plut. Euphratem, transgressusque laeta belli iuitia habuit, quia '°' Parthi adversus improvisam irruptionem parum provide-

rant. Occurrit tamen ad Ichnas (id castello nomen est) cum paucis equitibus unus ex purpuratis Sillaces; vic- tusque prorsuss contendit ad regem, prasentia nuntia- turus.

18. Interim Crassus impune diripiebat Mesopotamiam, civitatesque et castella in deditionem accipiebat, lubcn- ter deficientibus Graecis, quorum ibi frequentes colonias Magnus Alexander, et postea successores ejus constitue- rant. Illi, Parthorum imperium gravati, quorum domi- nos fuisse majores suos audierant, auspicia Romanorum, apud quos in pretio Grjecos esse norant, baud gravatim sequebantur. Zenodotium tamen, cujus tj'rannus erat pJ^^ ApoUonius (Osrhoena; ea civitas fuit; Osrhoena porro Cellar. praefectura Mesopotamiai), cum aocivisset prjesidium Ro- Geogr.Ant. manorum, centum milites occidit, et ob eam noxam direp- j^j^^

turn est ; oppidani sub hasta venditi : Crassus impeiator l*'"'- appellatus. Is ob res tam exiguas cupide acceptus honor valde existimationem ejus imminuit, quasi desperatione

f Et homo major annis se.ragin- s Viclusque pro7\ius'\ Diibita-

t(t] Testem in ora libri appella- mus de voce prorsiis. Fortasse

niiis hie Appianiiiii, semel tan- Freinshemiiis sciipserat proti-

tnni in tola Crassi adversus 7iu,f ; anl major aliqnis latere

Parthos oxpeditione, quod illo, potest error. Dio certe Silla-

vel qui sub ejus iiotninc Parthi- ceni eo pra-lio vulneiatuni esse

ca consaiciiT'ivit, Plutarcliuin nairat, quod cur Freinsliemius

paene ad verbum cxscripsit. oniissum volucrit, non videmus.

Crei. Crev.

Dclph.cl Vur.Vlns. Litius. 15 A

5082 T. Livii

majorum, ex levium gestorum succcssu sumnlos adipisci honores pioperaret. Dio, 19. Nee enim quicquam preeterea cruentum aiit hos-

tile tota ea expeditio habuit, sponte ad eum deficientibus multis. Neque dubitabatur, quiii magnum opera» pretium

PJut* fecisset, si eodem impetu inter tevrorem barbarorura ad

Babylonem et Seleuciara, urbes nunquam diutuvna iide pacatas Parthis, signa Romana promovisset. Sed ille, contentus sponte oblatis, ne ilia qiiidem tueri pro magni- tiidine periculi curie habuit. Septem millibus pedituni, equitibus mille per pra'sidia distributis, recessit in 8y- riam, spatiumque dedit hosti comparandi sese, et recupe- randi amissa.

20. Ne armis quidem parandis aut exercendo milite

consumsit hybernorura tempus ; sed pecunije cogendae in-

tentus, imperabat auxilia, quie mox pretio reraitteret,

civitatumque reditus, et donaria templorum computabat.

Joseph. Hierosolymis etiam auream trabem ex templo sustulit,

Ant. XIV. Eleazaro dante, ne quid praiterea de sacro thesauro tol- leret. At Crasso potior pecunia fide jurisquejurandi re-

et°d^'li' ligione fuit. Igitur et duo millia talentorum,'' quie Pom-

Jud. I. 6. peius reliquerat, et quicquid praeterea auri inventum in

Ile^esipp. ^•^,,^ ^g^^ detraxit.

-r,,. „., 21. In Cava Syria urbs fuit multis nominibus. Nam Plin. V. 23. •'

et Strabo, et Bambycen et Edessam ' appellant; et ab Syris Ma- T^H -I'tr- ^^S' ^ Grwcis propter cclebritatem delubri Hierapolis Plin. vocabatur, Deam Syriam ibi colebant prodigiosa forma.

^Lucian. de ^upeme mulier, inferiore parte corporis in piscem desine- Sir.ibo. bat.'' Dcrceto aut Atergatis vocabatnr. Scmiramidis Ovul.lMet. ,)^r,trem fuisse quidam fabulantur. Grivci Venorem eo

IV. 45. '

I.uciau. nomine, aut .luiionom, pars ISaluram coli putabant. In

\)^^'i d 'I'ltiqnissimis Jlebra'ornm libris Dagon est, piscem signifi--

Jtcg. I. 5. cante vocabido. In hujus icde Crasso factum omen

"'• ferunt appropinquantis interitns. Erat cum eo Publius

'' Duo millin Idhntloviim] Mar- ^ Siipmic mnUcr, inferiore piirle

cas art-'Ciiti lh7.")()(). Crcr. corporis in piscem (lesinelidl] Lii-

' linuiliycen el I'llessum] Ila ciamis di' Syria Dra lostaliir

<|iiiilcm scii|)sit S(ial)o. Sed lianr Dcain ^nl) ilia (jiiidcii) for-

iiiiiiiii Kctc, diihilaiil docti. lira in I'iia-iiicia cultaiii esse. At

Vid. (^'iiar. Cco;^r. Aiii. I. in. in llifiapiililnna ;vde tota, in-

t. 15. tiff. 'l"''j nndier est. Crev.

Llimi CM. SUIM'LKMKN n M. 5083

filiiis, qui nuper a Cu'saio loctos oquitLS luille addnxerat, doriis luilitaribus propter virtuteai ab co inultis hoiioratus. Cum exirent fano, primutn ad fores impegit adolescens, mox pattT super corpus jacoiitis provolutus est. Nee ouHii tantum mortis ea itdes Crasso, sed etiam causam dedisse videtur : quod hac maxime injuria credibile fst' commotura Edessaj principem Abgarum, exitiali llomanis legionibus proditione, coiisilia cum Parthis so- ciasse.

22. Idem annus crebras illustrium virorum accusatio- Cic. ad Q. nes habuit, et, praeter memoratos antea, M. Ccelius apud ^'''"^*- "•

„ -P, . . ^_, ,, . , r. L^/ •!• 13.etl6.et

KA1. Uomitium, C Messius apud I*, hcrvilium pra!tores, ad Att. iv. itemque Drusus et Vatinius a Cicerone defensi sunt. 15. ic. et Praeterea C. Cato, Sex.Sufenas, qui in tribunatu, sublatis coraitiis, magnas turbas dcderant, A. D. ill, Nonas =• Quintiles favore triumviroruni absoluti sunt. L. Proci- lium, qui patremfamilias domi sua? occiderat, cum multi absolverent, paucis sufFragiis major pars judicum condem- navit.

23. Sed hie ludus et jocus erat pree judiciis, quaj ad summum impudentiaj provectus ambitus pepererat. Can-

didati consulatus quatuor fueruiit : totidcra ambitus sunt Cic. ad Q. postulati. C. Memmius"' Cn. Doniitium, C. Mcmmium 2T/'3'et Q. Curtius reos fecerant : a Q. Pompeio M. Mcssalla, a ad Att. iv. C. Triario vetere inimico M. Scaurus accusabantur. ^f',i^* ''' Consules quoque flagrabant invidia, quod turpissimam cum Memmio ac Donatio pactionem fecerant, ' ut ambo sestertia quadringena " consulibus darent, si essent ipsi consules facti.' Dederant operam consules, ut quampri- intim comitia habcri senatus decernoret. Sed comitiorum singuli dies quotidianis obnuntiationibus tollebantur. Sub Dio xt. tinem hujus anni, cum peregrinas religiones invalescere

3 A. D. Nonas edd.ante Cicv.

' QtintI hac maxime injuria ere- his, qui supra cap. 3. Gabiniiins

dibilee.it] Ha?c Freinsliemii con- arcusasso nipnioiatiir, et diver-

jectiira in initinii cadit, si qui- sus est a C Memmio consulatus

tlcni IJanibyce et Edessa duae candidato. CVi'i-.

diverju; urbes sunt. Crer. " SinUrtia {jinKlriii^enii] Mar-

*" ('. Memmius] Tribunus pie- cas argi'iiti 1502. uiicias 4. Crev.

5084 T. Livii

senatus coniperisset ; * uti fana Serapidis Isidisque a pri-

vatis in Urbe facta diruerentiir,' decrevit.

Cic. adQ. 24. Inter heec, exacto consilium magistratu, neque de-

et ad Fain* ^ignatis duni aliis, res ad interregnum rediit. Sex et

VII. 11. triginta interreges fuerunt, continuatis ad septenum usque

^°' mensem interregnis.* Per tantum igitur spatium neque

Dio et consules Romse, neque pra^tores ulli fuerunt. Auspicio- .Tul.Obseq. . ^ *^ . „ f

rum enim et ostentorum intervenerant morae. JtJubones

lupique in Urbe visi, canum ululatus flebiles auditi erant :

simulacrum Martis sudaverat : fulmen tota Urbe perva-

gatum signa Deorum tetigerat, homines permultos exani-

Dio. marat. Sed h<ec quidem portenta quibus aut terris, aut

hominibus minarentur, ambiguum multiplex terror facie-

bat. Nam et in Urbe turbatum erat, et Gallia rebellabat,

et cum Parthis, ignoraute populo Romano, bellum exti-

terat. Sed quae objecta Crasso Euphratem transeunti

mox niemorabimus, ipsi exercituique baud dubium interi-

tuni portenderunt.

25. Hjec ergo cum impedimenta comitiis objicerentur,

longe majus atque difficilius tribunorum plebis contuma-

cia afferebat. II li enim priccipue turbis his delectaban-

tur, per quas multis se rebus ad suum officium non perti-

nentibus ingerebant, cum alii magistratus nulli essent :

adeo ut ludos quoque facerent praitorum loco, quorum

comitia, priusquam consules essent creati, haberi non po-

A^icinMil. terant. Sod ofTensus hac audacia senatus Q. Pompeium

I^'"' Rufum tribunum plebis, quanquam dictatoris Syllai ne-

potem, in carcerem duci jussit:" eadem poena et aliis

turbatoribus praestituta, Pompeioque Magno tradita ejus

rei potestate. Sed Rufus, uti socium ejus igiiominiiK ha-

beret, pauio post M. Favonium acdilem plebis in carcerem

• A. U.C.G99. A.C.53. annos masistratiim, qnoil tunc " Q. I'otnpeium Hufiim tribu- insolittiii) erat, et a Facdiaiio an- num plchin . . . in carcerem duci noturi dobiiisset. Secundo, irt ju.ssit] Hoc ntniin Dioni soli tcs- quod loiif^e niajds est, tribiini ti credere (Irl)caniiis, diibilnndi plehis sacrosancti erant, nee locus est. I'rinio enim hic I'oin- qnis(niiiin in eos jus ))rcliensio- peiiis tribunus fiiisse anno seq. nisliabcbat: nee tota in histo- menioratiir a Pivdiano in Orat. ria reiiuiblicae Honiana^ nlluni pro IMilone. Itaqiic neccsse occnrrit exeniplinn tribnni in essel ut cuntinnasset per duos carcerem conditi. Crev.

LIBRI CM. SUPPLKMENTUM. 5085

conjecit, M. Catonis unicum aJmiratorem, et ejus con- Plut. Cat. tentissimo studio a'dilitatfui adcptuiu.

20. Inter hioc nioventcin ex hybernis Crassum legati Dio. regis Orodis adierant, cum liis mandatis : ' si quidem ' ''^^' jussu senatus populicjuc Itoniaui arnia intulisset, nullum finem bello nisi internecioiie partis altcrutrius fore. Sin vero privato consilio Crassus ea fecisset, misereri senectu- tis ejus. Magnum Regeni, et pcrcussorum cum Sylla, Flor.nr.li. Lucullo, Ponipcioquc foederum nicmorem, milites Homa- ij["t'rr*, ' nos, qui potius in captivitate sint apud Mesopotamiam, quani in pra;sidio, remissurum.' Crassus ad haic ' Seleu- ciaj se responsurum esse ' cum diceret, arridens Vagises, Oros. Plut. is legatorum crat a^tate maximus, volanique sinistra? ma- '°" nus percutiens dextra, ' Prius hie,' inquit, ' pili nascen- tur, Crasse, quam tu Seleuciam videas.'

27. Haec ubi renuntiata Partho sunt, Surenam prae- pi^^. fectum ad recipiendas Mesopotamive civitates misit ; ipse

in Armeniam signa illaturus, ne Tigranis filius Artabazes "dio. ad opem Honianis ferendam vacuus esset. Is enim ad ^''"^* Crassum cum sex equitum millibus venerat, alia decem millia cataphractorum equitum, et triginta peditum millia, stipcndiumquc in has copias pollicitus.

28. liiec res mirifice excitavit Crassum, sponte festi- nantcm, et diversa suadentibus iniciuum. Quod enim qui- dam ex Mesopotamia miiites per magna pericula reversi, vim Parthorum experti nuntiabant, cataphractorum om- nia perrunipentem molem, levis equitatus inevitabilia tela, inopinatos superventus, et nocentiorem pritlio fugam, nulla humana ope sustineri; cjuidam tribunorum praefec- torumque, et cum his C. Cassius Longinus quaestor, is qui paucos post annos, occiso Cvvsare, magnam, sed am- biguam * famam nactus est, de integro consultandum de pi-^sentibus censebant. Nam exercitum his sermon ibus percelli animadverterant : et haruspiccs semper tristia exta nuntiabant. Sed festinabat ad interitum Crassus : repudiatoque Artabazis consilio, qui per Armenian colles duccre jusserat, necessaria ex regno suo aftatim praibitu- Tus, in Mesopotamiam duxit.

4 In edd. ante Crev. legitur antiquum.

5086 T. Livii

Dio. 29. Ad Eupliratcm Zeugma est oppidum, ex eo appel-

XX iv 15 ^''^tum, quod ibi bello Persico pontem Magnus Alexander

Paus. 1. X. struxerat.'' Nam quod alii de patre Libero narrant, fa-

c 16 " bulam puto. Ibi transducente exercitum Crasso, aqui-

Plut. lam quaj prima sublata ab aquilifero erat,. sponte fuisse

J jj ■ ■ ■ couversam in contrariam, ac ferebatur, partem aiunt :

Dio. aliam vix couvelli potuisse, tanquam adnata terrse foret.

Aureum aquilfe simulacrum legionis Romanee signum

erat. Id inter proficiscendum exiguo velut sacello in-

chisum hastse imponebatur, in acutam cuspidemdesinonti,

ut in solum defigi posset. Talis turn mucro tam contu-

maciter haesit humi, ut vix multorum simul nisu evellere-

tur. Praeterea signum militare, tjuod inscriptam puniceis

Uteris exercitus imperatorisque nolitiamhabebat, signifero

ereptum in Euphratem projecit ventus. Quo viso, Cras-

sus cetera ejus magnitudinis, vela enim fere aeqtiabant,

pra^cidi jussit, ut minus obnoxia turbiiiibus essent.

30. Proficiscentibus per pontem, crebra et atrocia ful- Plut. gura, cum ingcnti fragore cceli, inter densam nimborum Jiil.Obseq. caliginem in adversa militum ora micuerunt : ut inter se Plut. trudentes ruentesque vix in ho^stiIera terram eniterentur.

Et unus equorum imperatoris insigniter ornatus cum aga- sone gurgite haustus disparuit. Locus ubi castra meta- turi erant, bis de coelo taetus est. Et priusquam omnes jj- transirent, pontis partem magnam repens procella per-

fregit.

31. Nihil ceterorum tam terruil railit<;s: reditum enim sibi a[>ertissime prsecisuni interpretabantur. Igitur Cras- sus, ut consolaretur trepidantcs, advocata concione, * De- sinite,' inquit, 'turbari, milites. Nihil hie casus triste pra^sagit : nee enim hac, sed per Armeniam, juratus dico, reducere copias decreveram.' Cum sub \nvc crecti paii- lisper animi cssent, validius statim, quam unquara antca

Plut etDio. pcrcuJsi sunt voce quam adjecit imptrator ; ' Hac,' ait, ' nostrum nemo revertctur.' Ne(|ne curavit Crassus, re animadversa, <orrigcre dictum, aut inlerpretatione lenire :

P F.x en ajijirlliil iim, qiioil ilii ... vidctnr, .nn co ioco Alcxiinder

pnntim Mii;:^iin'i Ali.viiiilir ulnix- Miiplii atciii ti ansmisci it. Vid.

ernt] 1 loc inni csi sine <'()iilro- <;cll.ir. (.it'tigr. Ant. 1. ill. c. 22.

vei'stu : nc nn i iio dubituri posse Ctvv,

LIBRl CVl. SUPFLEMKNTUW. 5087

uncle nee cetera ejus verba poiuliis ullum hahuerunt, cum elevaret barbarorum potentiani, pricniiaquc alia proiuitte- ret, alia repraisentaret. Turn quoque ne quicquam occur- reret terrore vacuum, qtii exercitui cibaria dividebant, Plut. lentes et salem prima pra.'buerunt ; quai feralia suntapud Romanos, et vita functis apponuntur. Interea, sacrificio apparato, cum exta porricerentur, elapsa sunt imperatoris niauibus : atque ille consternari cernens qui aderant, * Sunt ha?c,' inquit, ' senectutis incommoda : ceterum ar- nia haudquaquam excident manibus.'

32. Postquam ita superatus est Euphrates, proxima, qua iretur, deliberatio fuit. Cassio et prudentissimo cui- que videbatur, ' non esse nisi explorato proficiscendum : interim in aliqua urbium, quas pra;sidiis teneret, refici excrcitum posse : aut certe juxta ripam Euphratis per- gendum Seleuciam. A flumine et commeatuum copiam, d\q^ et, ne circumiri ab hostibus possent, munimentum tergo fore. Seleuciam ob Gra'cos incolas hand difficulter ac- cessuram ad partes. Inde penetrari ad Ctesiphontem ' (ea turn Parthorum regia erat) ' posse.'

33. Salutare consilium cum imperatori non displiceret, p^^^ p|^^ dolus ac perfidia Osrhot'iii hominis irritum fecit. Sicut Sex. Kuf. inter arraa potentiorura, qui sunt intercepti,solicitam sem- per vitam degunt; et quo se continuis periculis evolvant, tundem perpetuo cursum consiliorum retinere non possunt,

sed velut in maritima tempestate fluctibus ventisque obse- quuntur : parvorum quorundam populorum principes, in- p;^ ter quos pnecipui Abgarus Osrlioenus, et Alcbaudonius Arabs, Ponipciana expcditione in amicitiam recepti, di- gressis Komanis ad Parthos redierant. Sed Arabis, quia professus hostem erat, levior injuria fuit.

34. Abgarus, amicitia simulata pestilentior, cum Par- (his studfit't, Crasso adduxit auxilia, et pecuniam, quo il!e visco facillime capiebatur, liberaliter dedit. Quibus rebus cum ita se insinuasset, ut consilia de summa rerum piut. cum eo communicarontur, homo astutus nee infacundus,

' Miror,' inquit, * imperator, quod hoc tarn et numeroso et lirmo exercitu instructus, apparare adliuc victoriani quam ra[)cre mavis, llostcs fuga^ quam j)rvvlio paratiores, nisi

508S T. Livii

maturas, jam in Hyrcanos aut Scythas pretiosissima re- rum suarum et corporiim transtulerint, tibi solitudinem relicturi. Quod si cessando speciem timentis praebueris, resument auimos, et mox cum tota mole virium rex aderit; qui nunc anxius metu, non quasi pares vobis Surenam et Sillacem objecit, sed ut ab insequendo vos remorentur, donee ille res suas in tutiorem reposuerit statum.' Credi- dit homini Ciassus, quod amicura et tidum putabat ; con- firmatusque est in errore, postquam longe lateque nerai- nem hominem usquam, sed tantum equorum aversa vesti- gia apparere exploratores nuntiarunt ; eaque res militi restituit animuni, fidentioremque tanquam fugientibus Parthis, fecit.

35. Primum iter, relicto anine, per campos virentes pergentibus, satis amoenum atque facile fait. 3Iox ex- cepit arida et nuda planities, militemque cum siti et arena luctantem ipse quoque locorum aspectus horrore perfudit, cum in vasta solitudine, quam terminare visu nequibant, nihil terra gigncntium, non lierba, non stirps ulla virens, nusquam aut rivus aqua;, aut montis supercilium ap- pareret.

36. Id cum per se suspectum plerisque fieret, super- venerunt ab Arnieuio regc nuntii, cxcusanto non missa auxilia, quod in suum regnum Partlius Orodes irrupisset. Suadebat autem * ut ad se veniret Crassus, conjunctisque secum co})iis propclloret hostcm : aut, si aliter videretur, saltem edita scctaretur loca, ncque in patentibus campis equitatui Parthico statarium mil item exponeret.' Crassus ad haic cum stomacho respondit, ' in priusentia non vacare ut cogitct de Arnunia: postca tamcn venluruui, ut pro- ditionis ab Artabaze expetat paMias.'

37. Ilaic tarn sinistra cogitata consultaque moverunt iterum Cassio bilem. Sed quia libertato sua Crassum oft'enderat, ultra moncre non ausus, Abgaruni increpavit. ' Quis te,' ait, ' pcssinie mortalium, inalus ad nos per^ duxit genius, ut Crassum fascinares, ipsumque et exer- cituni pcrd* res ?' At illc, blande castigata juvcnis velie- montia, ' clurarc panlispcr' jubol)at, ' in salute communi mox agniturum iimocentiani »jus, <juom nunc tanti sceleris

I,nmi CVI. SUPPLEMENTUM. 5069

siispectiim habcrct.' Militcs etiam itiniris mokstia p;ra- vatos sublevabat, siintil i^uasi per jocuin deridens, tan- ([uam homines, assueti inollibus Campanile diversoriis, ( asdem delicias in fmibiis Assyriorum Arabunique desi- derarcnt. Sed postquani ad oxitinni Crassi omnia mature sunt disposita, nam Abgarus per speciem explorandi sscpe Dio. cum Surena congrediebatur, Crasso Parthos in propinquo esse cum modicis copiis persuasit, seque ire ut aliquid riut. ipsis noxa; ct porturbationis inferret.

38. Eo die pulltini j)aludanicntum datura esse Crasso tradunt, cum album aut purpureum in pradium exeuntibus ^■al. Max. dari soleret. Sed id mutavit Crassus, irridcnsque eos qui pj ' signa convelli vix posse nuntiabant, cum magna festi- natione processit. Occurrerunt ibi pauci speculatores, occisosque sodales suos, hostium immensam multitudinem

adesse retulerunt. Ibi Crassus instruxit aciem, primum ex Cassii consilio productis, ne circumvenirentur, ordi- nibus : deinde mutavit contraxitquc in quadratum, duo- denis ad unumquodque latus collocatis cohortibus. Le- giones enim Romanas septem, neque pauciores sociorum cohortes habebat, equitum et levis armatura; ad quaterna millia : quae et ipsa distribuit, ut singulis cohortibus gravis armaturie alam equitum adderet.

39. Cum ita ordinata acie, Cassius alterum cornu, al- terum P. Crassus imperatoris filius, imperator ipse me- dium agmen duceret ; ad modicum flumcn, Balisso nomen erat, perventum. Ibi raptim ex siti recreatus exeroitns, festinante Crasso, iu conspectum hostium magno gradu adductus est. Illi, maxima copiarum parte post primara aciem abscondita (et erat locus inicqualis, tegendis iusidiis Dio. arborum objectu aptus) neque numero formidabilem, v\nt. neque specie, manum objecerunt : nam ex praxc[)to Surenaj rutilantia anna pellibus et tunicis obtexerant. Sed dissimulata primum, deinde subito ostensa exercitus armorumque moles majorem ex improviso terrorem injecit Homanis.

40. Jam primum horribili strepitu sunt exterriti. Nee

cnim tubis aut cornibus pugnam accendunt Parthi, sed Jiist.xLi.2. tympana simul multis locis pulsantes, velui ululatu KUu- ^''"''

^ or r/.'f ' \

5090 T. LI VI I

arum et tonitru mistum mugitum cient. Delii, rejectis integuraentis, galete lorica^que ex Margiano ferro fulse- runt. Ipsi etiam equi ferreis aeneisve squamis rauniti for- midabilem obtulerunt speciem visentibus. Inter eos Surenas proceritate cultuque conspicuus exuitabat : acer idem bellator, et propius Medicum luxum fucatus com-

Tac.Gerni. tusque. Nam ceteri Parthi tum etiam Scythico more

*• ^^' Germanoque crinibus ad verticem reflexis, in altitudinera comabantur.

Plut. 41. Parthi primum ordines infestis contis perturbare

nisi, postquam eorum viderunt firmitudinem, momento dilapsi, priusquam Romani animadverterent, illorum aciem circumdederunt, emissamque a Crasso levem ar- raaturam grandine telorum obrutam repulerunt ad suorum agmen : idqiie initiiim pavoris legionibus fuit, cum acidei sagittarum pari violentia per armatas corporum partes, ac per nudas adacti cernerentur. At Parthi, diductis ordi- nibus, amplexi Romanam aciem, sagittas eminus mit- tebant in confertos atque ita densatos, ut vix ullum ca- dere sine noxa telum posset, etiamsi de industria aberrare voluissent. Affligebat Romanos anceps malum, quod et stantes impune vuhierabantur, et si qui procurrerent, neque attingere poterant velocissimum hostem, et, a Par- this inter fugiendum nihilominus tela spargentibus, ut mos erat genti, nihilo mitius petebantur.

42. Hunc tam gravem casum una hac spe solabantur, fore ut exhaustis Parthorum pharetris ea sagittarum tem- pestas cesset. At ubi multos illis camelos priosto esse telis onustos cognitum est, Crassus majore metu perculsus, filio per nuntios mandat, ut priusquam circumiretur, manum conscrero proj)cret. Adolescons, pnvter equites njille, quos adduxcrat e Gallia, trecentis aliis assumtis, cum octo cohortibus et sagittariis quingentis, cum evectus

Plut''^" esset ; Parthi, sive f|Uod in uliginosa loca iuciderant, sive, ut alii prodidcruut, astu, ut tpiam longissime a suis abriperent Crassum, versis habenis abierunt. Nee caruit successu dolus, lucitat equum afloloscons, ' hostom i'u- gi'fc' clnmilans. Sicjumitur a'cpiah's, Censorinus senator ex disertis, et robore corporis aninii(pu> pni;cellcns Mega-

LIJ5RI CM. SU I' P L EM ENTUM. 5091

bocclius. Ne peditos quiclem morantiir, quin sj>e et gau- dio vicloriaj cursiini ((luituiii jMope adtequent.

43. Sed postquam repcntc fct (pii fugeraiit substiterunt, et praeterea recentes accurrerunt alii, sperabat tamen pug- nam Piiblius, ad nianus vcnttiruni, ut contra paucos, hos- tom ratus. At Parthi, cataphractis in prima acie oppo- sitis, cetero equitatu disperse circuinvecti, niagnam vim pulveris dc industria concitarunt, quo conspectum et spi- ritum Ikomanis adimeront. Atque ilii feralcs inter um- bras, et triste silentiuni, nam et vocem intercluscrat pul- veris nubcs, jaculis tcmcre incidontibus ligebantur. Mi- seraljili niorte consumtis plerisque, quia vellere hamata spicula conantes, per venas |)er nervos penitus adaota, sua ipsi corpora ftiede laniabant; ne superstites quidem ad pugnam erant apti, Publioque ut impetum facerent in cataphractos liortante, nianus scutis, pedes solo affixos ostentabant.

44. Igitur Publius cum equitibus cursu invectus est, haudquacpiam pari certamine, cum nuda corpora Gallo- rum, nam id roboris erat, firmissimis contis percuterentur; l*arthos crudo corio aut ferrea lorica tcctos, breves et imbecilles lanceae parum oftenderent. Ergo Galli, abjec- tis lanceis, contos prehendebant manibus, et ad corpora hostium evadebant : correptosfjue deturbabant ex equis, armorum ponderc ad resurgendum inhabiles. Alii, relic- tis suis, hostium subibant equos, ventresque eorum fodie- bant, ut rabie mortis correpti excuterent sessores, suisque et hostibus ut quisque occurrerat promiscue obtritis com- niorerentur. Tandem siti atque a!stu, quod utrumque

genti est infestlssinuim, coacti Galli, ad suos se pedites ,

receperunt, in medium accepto Publio, qui fortissime di- micando graviter erat vulneratus.

45. Cum in collem quendam evasissent, religatis in medio equis, clypoos opposuerunt barbarorum telis, auxi- lium ex loco luibituros rati : (piod contra fuit. Nam in piano a prioribus ordinibus soquentes utcumque teguntur : acclivis tumulus, quia posteriores semper altiore vestigio tolluntur, omues ex aequo nudat. In ea necessitate Grxci duo Carrhas incolcntium adolcscentera hortaban-

5092 T. Livir

tiir, ut cum ipsis se subduceret Ichnas, quod in propinquo Roniauariini partium oppiduiu esset. At juvenis eos qui propter ipsum hue malorum pervenissent deserturum ne- gans, dimisit comiter Gra?cos. Ipse, quia manus trajecta officium negabat, armigero prajbuit latus. Exeraplum hoc Censorinus iraitatus est : ceteri nobiles, quos iuter et Megabocchus, sua sibi manu consciverunt necera. Cete- ros adorta Parthorum multitudo confodit contis : neque amplius quingentis vivi capti sunt. Val. Max. 4G. Fiho imperatoris hunc ad modum psene sub oculis FloriiiTi P^^*"'^ interfecto, Parthi in ipsum signa converterunt, jam Oros.vi.l3. accepto nuntio periculi ad opem filio ferendam profectum. " ■ Ubi in conspectum agmina venerunt, quidani Parthorum

hasta suffixum caput ostentantes, obequitabant Romanis, qua?ritabantque, ' quibus natalibus iste juvenis ortus es- set? non enira se credere, tantam indolem ab ignavissimo hominum Crasso procreari potuisse.' Id spectaculum ve- hementissirae perniovit milites, non ut accenderentur in ultionem, sed ut plane torpore et desperatione demitte- rent animos. At Crassus, nunquam clarius ostensa animi nmgnitudine, ' suum hunc dolorem, suam cladem esse ' vociferabatur : * populo quidem Romano, salvis legioni- bus, nihildum accidisse calamitosum uuius militis jactu- ra. Resumerent modo pristinam alacritatem, et, quod saepe duris temporibus copia; Romanae fecissent, dubitan- tem fortunam ad suas partes virtute cogerent.'

47. Sed jacebat omnis militum vigor, moestique et ta- citi astabant : mox edere clamorem jussi, tenuem ct in- a?qualem sustulerunt, cum a Parthis ingens et animorum plenus redderetur. Nee alia fortuna pugnic utrisque, ((uani aniniis pra'cepcrant, fiiit. Ronianos and)igua sors Jctiii terrcbat, quod scrvantibus ordincs molesti arcus Par- thorum erant; eruptionem tentantes contis figebantur adeo validis, ut interdum duos siniul viros idem inqietiis trans- verberaret.

48. Laborantibus undicpie Romanis, noviis repcnte Dio^ hostis exortus, cum hand parum detrimenti darot, plus

etiam doloris intulit. Nam cum Osrhoi'nis Abgarus, quem sibi araicum arbitrati fiitrant, tcrga advcrsus Par-

LIURI CVf. SUI'FLEMENTUM. 6093

thos pugnantium Cicdcbat. I'ndc plena omnia consterna- tionis et tiimultus : et quia sa?pe convertebantur ordincs, ut aliqua ex parte clamor acciderat, multi se induebant in comniilitonum gladios : pra'sortim, quia vi'hostium, et vitandi sagittas studio, coacti in arctum erant. Susti- nuorunt tamen ad noctem usque, qua appropinquante, Plut. Parthi civdcndo fessi se receperunt, * id dare se Crasso tempus ad lut^endam lilii niortoni ' dictitantes, ' nisi pos- tridie seque et exercitum in fidom x\rsacis dederet.' Pa- trium id Parthis fuit, ut noctes procul ab hostibus age- Dio et rent : quia neque castra munire consueverant, et inter tenebras equitum et sagittariorum nullus propemodum usus est.

49. Digressis Parthis, miserabilior apud Romanes, quam Plut. inter ipsam pugnam luctus fuit, quod et acceptam cala- mitatem noscere vacabat, et impendentem deflere. Cras- sus, in tenebris abditus, vix a legatis tribunisque in prin- cipia adductus est. Neque dubitabatur, quin evadi Car- rhas oporteret. Idcirco silentio eductus exercitus, quan- quam sequebatur nemo, saepius tamen acie facta constitit, quia saucii et eegri, cum se relinqui sentirent, mixto eju- latu ac claraore magnum tuuiultuni excitaverant. Et quidam, ut poterant, suorum iter consequebantur : bisque vicissim aut sustollendis aut deponendis, lente procedebat"^ agmen : nisi quod cum Egnatio equites trecenti abrupti

a ceteris nocte concubia venerunt Carrhas. Coponius ibi praisidio llomano praierat, cui Egnatius nuntiari cum jus- sisset, ' ingenti praelio cum Parthis pugnatum esse,' nihil ultra moratus, ad Zeugma cum suis pervenit incolumis.

50. Coponius nihil ex his qua? allata erant laiti suspi- catus, armat extemplo milites, et, praemissis exploratori- bus, cum venire Crassum audisset, occurritei, deducitque in urbera, nihil per tenebras moventibus Parthis, quan- quam hostium fugam sensissent. At ubi diluxit, relictos in castris, baud pauciores millibus quatuor, quotquot sua manu non invenerant mortem, qui numerus araplus fuit,

5 In pro ri legebatur ante Crev.

6 Prcccedcbut edd. ante Crcv.

5094 T. LH n

triicidanmt : palantes per campos exceperunt : qaatuor cohortes cum legato Vargunteio in colle quodani conci- tlerunt, preeter milites viginti, quibus per meclios bostes strictis gladiis ruentibus, adiuiratione virtutis dederunt viam, Carrhasqne pervenire passi sunt.

51. Interea Surenas, ut certior fieret, ubi Crassus at- que Cassius essent, Carrlias mittit certos boniines Osrboe- nos, qui in castris Romanis utrumque ssepe viderant, una cum quodam Latinae linguse perito, qui Surenam collo- fjui velle cum Crasso, foederis feriendi causa, diceret. Ita cognito Carrbis eum esse, postero die admovit exercitum muris, internecionem denuntians omnibus, nisi Crassum atque Cassium vinctos tradidissent. At illi videntes se deceptos, nee in oppido tutos, et longe Armeniorum aux- ilia fore, decreveruut fugere.

52. Id consilium, cum enuntiari Carrhenorum nemini oportuisset, pessimo omnium et perlidiosissimo Crassus

Nicol. exponit Andromacbo, qui flagrantem imperatoris gxatiam, Damasc. j^^jj ^y^^ magis arte, quam fcedissima adulatione meruerat.

ap. Athen. ^ ^ t» , • t v i -j

VI, 13. Neque is prodere omnia Parthis dmerebat, tyrannidem

patriae pactus, quam et mox obtinuit, sed in poenam a ci- vibus suiscum universa familia concrematus. Sed Cras- Plut. sus adeo contidebat homini, ut illo maxima duce itineris

uteretur. Expectata nocte iliuni Crassus cum exercitu processit, et a proditore varie circumductus, postremo in loca paludosa, et fossis concisa detrusus, non multum con- fecit vix. Cassius, animadverso dolo, repetiit Carrhas ; monentibusque ducibus itineris expectare donee luna Scorpionem transisset, ' plus se timere Sagittarium ' dicens, cum equitibus quingentis evasit in Syriam.

53. LegatusOctavius, virfortis, fidos nactus duces, quin- que circiter millia militum babens, montosis locis, Sinnaca vocabant, in tutura se receperat : sed in subjecto colle Crassum urgeri ab bostibus videns, decurrit ad opcm fc- rcndam, j)aucis primo, deinde omnibus sec|uentibiis. Dis- jectis horum impetu Parthis, in medium accoptus impera- tor est, non scuta magis quam corpora sua strenue pro eo oppon('nti])us cunctis. Igitur Surenas, ne iterum, pro- ducto ad noctcm prailio, Komanis in montes deindc eva-

LlBRl CVI. SUFPLEMENTUM. 5005

dendi copia fierct, ad dolum so convertit, quern jamdu- dum struxerat, ut siraulatione pacis deccptos circumveni- ret. Hunc in usum ex composito in Parthicis castris sermones, iis locis ubi excipi a captivis possent, seri jusse- rat ; 'beneficio magis illigare Romanos, quam internecino bello delere constituisse regeni.' Id captivi, de industria negligentiiis asservati, deferebant ad suos. Simul pug- nam remittebant barbari, et cmn nobilissinio qiioque sen- sim ad collem advectus Surenas, nervo arcus remisso,

* invito rege virtutem se Parthicam ostendisse Ronianis ' aiebat : ' nunc illo volenle daturum et humanitatis speci- men, ictoque fcedere salutem prsestiturum abeuntibus.'

54. Hacc non secus ab Romanis accipiebantur, quam si ^larcel.

• • • 1 1- XXIV. 5.

ab ipso rege dicerentur. Surenas enmi, non viri sed dig- nitatis nomen, coque inferioris etiam a;vi Persis usurpa- tum, magistrum vexilli sive militiai signiticante vocabulo, proximus auctoritate et potentia regi erat : et qui turn eo P'ut. honore fungebatur, opibus et genere praecellebat.

55. Gentilitia ei prierogativa erat, ut regi Parthorum diadema primus imponeret. Ad haec uti statura et pulchri- tudine corporis, ita virtute et consilio facile erat omnium princeps, licet tricesimum a^tatis annum nondum imple- visset. Ipsum qui turn regnabat Oroden, pulsum a Par- this, reduxerat, et magnam Seleuciam redegerat in potes- tatem, primus omnium conscenso muro, et repulsis defen- soribus. Quoties iter faceret, mille cameli cum sarcinis, et rhedee ducentae pellicum sequebantur : equites cata- phracti mille stipabunt, leviter armatorum multo major Humerus. Clientium etiam et servorum (nam et servos Just.xLi.2. armabant Parthi) habebat baud intra decem millia. piut.

56. Sed Crassus, toties deceptus, contabatur habere verbis Surenas fidem : donee clamore et conviciis militum armis concrepantium omnium coactus, ' Vos,' inquit,

• Octavi Pctronique, et quotquot adestis legati tribunique Romani, testor, indigne et violenter me in ordinem cogi. Vos autem circumventum ab hostibus, non a civibus de- ditum perisse, quocumque perveneritis, dicetis.' Pactus deinde cum Partho, * uti certo loco, qui iiequaliter ab utroquc exercitu distaret, pari numero comitura congre- derentur,' in planitiem descendit.

5096 T. LI VII

57. Ibi Crasso, cum Romano more pedes processisset, Surenas equum adduci jussit, tanquam a rege muneri missum : stratoresque, signo dato, corripuerunt Crassum imposueruntque : turn admoverunt eqiio virgas, ut in cur- sum concitarent. At Octavius viso quid ageretur, manum injecit fr^eno, aliique mox Romani circumsteterunt. Hinc orto certaraine, percussit equisonem Octavius, et vicissim a tergo percussus ab alio cecidit : turn accurrentibus ex composito barbaris, Romani, quibus tamceleriter succurri a suis, peditibus plerisque, non poterat, superati sunt.

Plut, et Crassus quoque, ne quid vivus pateretur, repugnans inter- I'JO' fectus est: incertum hostiline an Roraana manu. Turn

Plut. vero Romanarum copiarum reliquize partira de colle de-

gressae permiserunt se victori, partim noctu tentarunt fu-

gam : sed evaserunt omnino pauci.

58. Hjec est nobilis ilia Romanorura in Mesopotamia clades, qua M. Crassus cum filio, clarissimo et praestan- tissimo juvene, pulcherrimisque legionibus interiit. Plu- rimi etiam senatores cum aliquot consularibus et prietoriis

Oros. desiderati sunt. In universum cecidisse viginti millia,

■*^'"^* decem capta referuntur : quod de Romanis tantummodo

Appian. copiis intelligendum arbitror, cum Appianus de centum Parth. millibus hominum, non tota decem millia redisse in Sy- Flor.iii.li. riam n arret ; Florus, sparsas in Armenian!, Ciliciam, Sy- riamque reliquias, vix nuntium cladis retulisse. Magnum Plin. 11.56. inter hos Lucanorum fuisse numerum annotatum est, prop- ter prodigium, quod anno superiore in Lucanis pluisse ferro nuntiatum erat, et cavenda superna vulnera harus- pices responderant, quasi de Parthorum sagittis monuis- sent, quas illi solebant imbris instar spargere, non directis ictibus, sed in altum emissis, unde temere inciderent subjectis hostium agminibus. Val. Max. 59. Cadaver iraperatoris inter cetera corpora feris et P'lor. Plut. <ilitibus relictum: caput cum dextera manu relatum ad rcgcm, tum maxime epulas cum Artabaze Armcnio cele- brantem. Pacem enim interea pepigerant, Pacoro filio Partiii drsponsa Artabazis sorore. Forte tum Jason trag<i(liaruni actor, Agaven recitans, corripuit Crassi ca- put, (juassansquo, carmina qua; de Ptnthco fccerat Euri- Dio. FI')r. |»id(s rccitavit. Post hoc deindc ludil)rium, in rictum

LIBRI CVI. SUl'FLEMENTUM. 5097

oris aurum liquefactum infuderunt Parthi cum oxprobra- tioiH! avaritiic, ' ut satiaret se tandom co, quod iidinitis modis sitisset.' Erat enim appetentissimus pecuniae, quan- Dio. quani tantas haberet opes, ut eum pro paupere miseraretur, p, .f*^i'^°; qui ex suis facultatibus exercitum alere iion posset. Hie Veil. u. 40. fuit opum et potentiee tam laboriose ac nequiter conipa- ratai Crasso terminus: cujus etiam interitus, tanquam remoto quern ambo respicerent, socios tyrannidis inter se Fior. n. 2. conimisit, ut et hos velox poena comprehenderet : ct tres terrarum partes, Crassus in x\sia, Ponipeius in Africa, Caesar in Europa interfecti, pro imperio, quod contra fas pariiti fuerant, cadaveribus, et vix sepulcris, obtinerent. Sed neque Parthis impunita perfidia et crudelitas fuit. Surenam paulo post invidia gloriae ejus Orodes interemit: piut. Orodcs, procedente tempore, a Phraate filio est sublatus.

Delph. et Var. Ctas. Livius. 15 B

SUPPLEMENTUM

LIBRI CVII. HISTORTARUM

T. LIVII PAT A VI NI.

1. DuM ad orientem hoc vulnus accipit respublica,

non minore in metu legiones erant, qua; per Gallias sub

Cas. deB. jjjjpgj.j^jQj.g C. CiEsare merebant. Quanquam enini tle-

Dio, XL, fensa nuper Ciceronis castra, defensa T. Labieni erant;

Flor. III. ,jon ideo terror omnis exoleverat : quin ad Ciesarem quo-

Oros.vi.io. *'^'^ veniebant nuntii, • diversis Gallite partibus parari

t!as. arma, cogi juveiitutem, conjurare inter se principes, et

magnos ubique motus esse.' Tasgetium a Casare sibi

regem impositum Carnutes nuper interfecerant. Id ex-

emplum secuti Senones, vaiida civitas, Cavarinum ejece-

runt, et vocatus ad imperatorera senatus eorum dicto au-

diens non fuit. Nervii Atuaticique, sed ante omnes in

Treviris Indutiomarus omni conatu instruebat belluni : et

quan(|uani perniovere Gcrmanos nequiverat,' ut denuo

Khenuni transirent, Galloruni undique venientibus ad se

nuntii^, cxcitabatur.

2. Initiuni belli facere ab o})pugnatione castrorum La- bieni, (juiv erant in Reniis, constitucrat : sed idem etiam finis ei tumultuandi simul et vivendi fuit. Quippe Labi- enus, utili cousilio, (pianquani inunitione castrorum tutus,

1 Netjnivcrant edd. ante Crev.

LIBRI CVII. SUPPLEMENTUM. 5099

iiietum 00 usque simulavit, donee nihil nietuentes Tre- viros,^ et, post convieia conjeetaque suo more intra val- lum tela, secure sparsinique abeuntes, ininiisso repente equitatu turbavit. Sed quia praeceperat suis, ut nemo prius peteretur, quam interfectus Indutiomarus esset, in hunc tota vis oninis([ue contentio persecjuentium versa, in ipso fluniinis vado intercepit transiturum. Caput iu castra relatuni. Ea res cognita non modo repressit Tre- viros ; sed Nerviorum etiam et Eburonum disjecit jam contractas copias, pauloque quietiorem ad tempus Gal- liam pritstitit.

3. Hoc Caisar intervallo ad sarcienda detrimenta usu- q^^ j^ ^^ rus, per M. Sikuium, C. Antistium, et T. Sextium ^ lega- Gall. 1. vi. tos delectum habet : simul ad Cn. Pompeium mittit, ut ^j-" ' q^qI^ quos ex Cisalpina Gallia consul is sacramento rogasset, Caes.

ad Ca?sarem juberet proficisci. Ita ante exactara hyemem tres ad eum legiones venerunt : una recens conscripta ; re- liquas Pompeius commodabat. His copiis auctus, ut in- ferret potius bellum quam expectaret, per hyemem adhuc contendit in Nervios, imparatosque venire in deditionem et obsides dare cogit. Prirao deinde vere Senones, dein- de Carnutes, illos iEduis, hos Remis deprecatoribus, quve solae Caesari per ea tempora lidie civitates fuisse vide- bantur, in gratiam recepti, obsides dederunt.

4. Caisar, hac parte curarum exoneratus, omnes deinde cogitationes ad opprimendum Ambiorigem vertit. Is post Indutiomari mortem, cum propinquis ejus, ad quos dela- tum a Treviris erat imperium, toedere facto, Menapios, qui uni Gallorum ad Ca^sarem de pace nunquam miserant legatos, in societatem asciverat : Germanosque cis et ultra amnem solicitare non desinebat. Igitur Ciesar Menapios primum tripartito exercitu intrat : magnisque detrimentis affectos ad pacem petendam cogit, obsides imperat : Am- biorigem et legatos ejus suis finibus recipere vetat.

5. Inter banc expeditionem Treviri Labienum cum una legione, quaj iis locis hybernaverat, petierant. Sed edocti duas missu Caisaris supervenire legiones alias; donee Ger-

2 In edd. ante Crev. legitur metuentibus Treviris.

3 Praiionieii T. deerat iu edd. ante Crev.

5100 T. LIVII

manorum auxilia accessissent, castra intra spatium quin- decim millium a Romanis castris posuerant. Horuru consilio cognito, Labienus, occasionem dimicancli se in- venturum sperans, cum quinque et vigiiiti coliortibus, magnoque numero equitum, obviam egressiis, noii am- plius mille passuum relicto spatio, consedit.

6. Inter utraque castra fliimen pra^ruptis ripis intererat. Mosellam fuisse consentaneum est. Id tinmen tam pro- pinquo hoste neque ipse erat transiturus, nee Gallos re- batur. Idcirco ut eliceret hostem, convocato consilio, palam in bnnc sensum disseruit : ' cum propediem aftu- turi German! nuntientur, se rem in tantum discrimen commissurum non esse. Parati intentique ad signum omnes essent, ut postridie prima Ince proficiscantur.' Quod mfigna Gallorura equitum multitudo in castris La- bieni erat, res cito defertur ad hostes. Sed Labienus noctu tribunis militura primique pili centurionibus con- silium suura exponit : ' sibi in animo esse, simulatione timoris I'ullere hostem, ut, non expectatis Germanis traus- eat flumen, alieno loco congressurus.'

7. Igitur, majore, quam opus aut consuetudo esset,

strepitu motis castris, cum id quoque subito nuntiatum

hostibus esset, ad insequendum eos illiciunt. Spe victoriae

praidajque, et nc fugienti scilicet Romano spatium eva-

dendi darent, flumen transgrediuntur. Id ubi ex voto

atque expectatione Labieni factum : ' Habetis,' inquit,

' milites, quam postulastis pugnandi copiani, et ut locus

pro nobis esset leliciter curatum est. Vos modo, quam

soletis, operam pra^stare meniineritis.' Sic converso ag-

mine, cum impetus in Treviros lieret ; illi, novitate rei

attoniti, ne primam quidem impressionem tulerunt. Equi-

tatus imniissus ad sylvas fugitntiuni ingentem ca'dem edi-

Liv. E|)it. dit. Ita motus Trevironim repressus, civitas a Labieno Ca's ....

recepta. Germani, qui auxilio venicbant, audita re, ut

erat gesta, domum regressi sunt. Cum iis propinqui [n-

dutiomari trans lliienum abiverunt. Civitalis inqx-rinm

Cingetorigi, (juem ob studium erga Uomanus socer Indu-

tioniarus niipor expulerat, est traditum.

W. Victis ad huiic uiodum Treviris, Cuesar do Rheiio

F^IBRI CVII. SUPPLEMENTUM. 5101

itcruin transfiundo tfcliberabat, duplifi stimulatus utili- tato : altera, ut puniret, qui contra s(; auxilia Ticviris miserant; altera, ne receptus apud eos Amhiorigi esset. Idcirco in finibus Treviroruin, hand multo supra cjuarn prius erat transi^ressus, ponteia paucis diebus eftecit ; uota turn niilitibus ratione, sed ad hodiernam segnitiem nunc prorsus incredibili. Quippe non in pra!liis modo, sed Lips, de niaais in onere llomani militis invicta durities erat. In- , '''i;."™* ter cetera pontibus struendis ita erat excrcitus, ut quam- ii.et 13. libet latum et profundum amnem facilliino negotio trans- " ^^ mittere posset. Cujns rei per ilia et sequentia tenipora, Lips. ill Daiuil)io, in llheno, in Euphrate frequentia documenta p^'i"*^^""* dederuut.

0. l{atio autem jungendorum pontium h?ec fuit usitata. Lato alvco naves superiore, quam ubi pons destinaretur, loco constituebantur. Signo dato primuni una earum secundo flumine demissa, quantum poterat applicabatur citima) ripa;. Delude storoa saxis repleta mergebatur fundo, anchor<c viccni firmatura deligatam valido rudente naveni. Continuo materia, cujus ipsa navis copiam pra:- bebat, tota constcrnebatur. Eadcm ccterarum deinde navium adjungendarum erat ratio, quas et demissx in amnem moles, et vicinis utrimque navibus innexa vin- cula retinebant. Cum ad alteram ripam deductus pons erat, in extrema nave turrcs cum niachinis et catapultis, et ad egrediendum porta struebatur.

10. Ceterum nihil ultra gloriam bis transcensi liuminis Dio. hac expeditione qua^situm est. Paucos dies moratus in Cits, (iermr.nia Cicsar, cum Suevi se in sylvas recepisse dice- rentur ; ' inopiam,' ut ipse ait, ' frumcnti veritus ; ' ut Dio,

* Suevos timens,' (nam et frumentum ex Gallia subvehi nullo negotio potuisset,) pontcm in longitudinem pedum ducentorum rescindit, atque in extremo turrim tabukilo- rum (juatuor constituit : prsesidiumque tuendo ponti relin- quit in Treviris, ut Germanis sa^pius transituri spcciem faceret.

11. Sed ipse capiendi Ambiorigis causa per sylvam Arduennam, quit per quingenta millia passuum * a ripis

» Quingenta millia passuum'] Leiicas iiostrates plus 1 GO. Crev

5102 T. LIVII

Rheni finibusque Trevirorum ad Nervios usque portine- bat, Miuucium Basilum cum equitatu niisit. Nihilque propius factum, quam ut comprehenderetur. Effugit tamen, misitque nuntios, qui populares monereut, ut sibi quisque consuleret. Multi tamen hostili ferro, aut in- commodis fugaj perierunt. Cativulcus, rex dimidiae par- tis Eburonum, gravis aetate, cum fugere non posset, devoto Flor.iv.l2. diris Ambiorige, venenum, quod ex arboribus taxis in CiEs. Hispania et Gallia exprimi solebat, sumsit. Caesar Am-

biorigem frustra et cum vexatione suorum persecutus, ut nomen Eburonum toUeret, neque tamen milites adduceret in discrimen, quorum per ignotas sylvas subinde quidam desiderabantur, consilium iniit suam injuriam Gallico sanguine vindicandi. Missis igitur circum civitates nun- tiis, Eburones, si vellent, diripiendi potestatem omnibus facit.

12. Ea res mirifici cujusdam causa fuit et inopinati eventus. Quippe Sicarabri, Transrhenana natio, quae nu- per Tencteros fugientes receperat, pr'^dam ex infortunio Eburonum facturi, duo equitum millia, Rhenum navibus ratibusque transiverunt. Hi, cum a captivo didicissent profectum longius Caesarem totius exercitus impedimenta cum modico praesidio reliquisse Atuatica;, quo loco ante annum hyberna Titurii et Aurunculeii fuerant, protinus eodem captivo duce ad castra Romanorum contenderunt.

13. Forte Q. Cicero cohortes aliquot frumentatum eraiserat. Eodem tempore veniunt Gerraani, portaque decumana conantur irrumpere. In re subita, nihil enim turn hostile metuebatur, cum interfecti aut sparsi hostes, et cum novem victricibus legionibus in propincpio Caesar esset, vix defendi castra potuerunt. Inter haic reversae cohortes, cum et ipsa? improviso incidissent in hostem, niultis amissis, a^grc perrupcrunt ad suos. Germani, spe castronim expugnaiidorum amissa, cum pranla (piani cepe- rant impimo trans llhonum rodiernnt : quod illos perseijui

I^'o- tempore anni, et cura rerum urbanarum, et cupiditatc

oapiendi Aml)ioriu;is Ca'sar proliibc batur. 8ed ille, quan- (jua)n Ca'sariaiii lanta diligcMtia st'tjui-bantur, ut sa^pe in conspectu fugientem, aliquando pzene in manibus habe- rrnt, oft'ugit tamen, cpiatuor ((juitibus comitatus, quibus

LIBRl CVII. SUPPLEMENTUM. 5103

solis vitam suam audebat credere. Interca Caesar, Duro- cortori Reniorum concilio Galliii; habito, de Accone Se- nonum priiicipe, qui defectionis auctor civitati fuerat, suppliciurn siimsit : deiiule distrihutis per hybcrna letrioni- bus, per causani conventuuin agendorum in Italiam pro- fectuS est, de rebus urbanis solicitus, quae continuis certa- Dio. minibus seditionibusque supra solitum ingravescebant.

14. Tribuni plebis, exemplo superioruni, comitiis, quo- rum iteruni tempus aderat, moram injiciebant; tribunes milituui, sicut olim, fieri oporteredictitantes, quod respub- lica pluribus niaj^istratibus indigeret. Sed ejus rei nien- tione, quia vix auribus admittebant homines, deposita, C. Lucceius llirrus tribunus plebis, consentiente collega M. piut.Pomp Ccelio Viniciano,^ rogationem promulgarat, * uti Cn. Pom- J^ pj.^^^ peius reipublicje constituenda^ dictator diceretur.' Sed m. 8. et 9.

invisum hoc et detestabile Romanis nomen Sylla; crude- Jp^^- ^^

•' . ram. viii.

litas effecerat. Igitur sic invectus est in Hirrum M. 4. Cato, ut paruni abfuerit, ne abdicare cogeretur. Erat |^'^^- tamen anxius ob potentiam Pompeii senatus, nee audebat uio. satis quicquam ei quod appeteret denegare. Amici qui- Plut. dem ejus, ipse enim turn aberat, negabant Cn. Pompeio placere nimios honores : et per Ciceronem, petente Pom- Cic. ad peio, Crassum Junianum, ne auctor fieret, dudum deter- ul. 8. ruerant. Sed nihilominus ingenium ejus tectum, et alia cupiens, alia simulans metuebatur. Tandem ipse adventu I'lut. suo composuit omnia; cum a Catone laudatus, aliud fa- cere quum quod honestum esse intelligebat, erubesceret. Ita consularibus comitiis auxilio ejus habitis Cn. Domi- l^i«' tius M. F. Calvinus, M, Valerius Messalla creati, mense demum Quintili.

15. Itaque simul inierunt, de comitiis habendis actum, non facilioro quani proximis annis fuerat negotio. Nam- que per candidatoruni ambitum et factiones turbabantur : adeo ut, velut in magno et atroce luctu, consules lato clavo posito, senatum in equcstri habitu convocarent. Salubre turn decretum factum est, ' ne magistratus ante quintum annum quam consules pr.ctoresve fuissent, pro-

4 Ita |)io M. Calio Liciniano, aniea iiiventum, coriexit Crcv. ox Cic.

5104

T. LIVII

Asc.inMiL Dio.

Macroh. Sat. 1. 13.

Dio.

Liv. Epit. Dio.

Pint. Pomp, et Cat.etCa;s, Ascon.

Appian. Civ. I. II.

Cic. pro Mil. c. 9. Ascon.

Pint. Cat.

Ascon.

Cic. ad Fatn. 11,6. ctadQ. Fratr. in.9, Ascon.

Cic. pro Mil. c. 35. Ascon.

vincias sortirentur.' Sic aliquantum reprimi posse arabi- tionem putabant, si sperata potentia longura in tempus, et varios admissurum casus, differretur. Nam eo turpitudi- nis audaciaeque res venerat, ut candidati tam largitioni- bus, quam ferro certarent; et aliquando consul Cn. Do- mitius vulneraretur.

10. Unde sic turbata sunt in Urbe omnia, ut initio se- quentis anni, neque consules, nee urbani alii magistratus essent ; et Kalendis Januariis nundinae agerentur : quae res infaustum luctuosumque casibus annum pra^sagire putaba- tur : * idemque Lepidi tumultu acciderat. Sed hoc tem- pore et alia evenerant, quje stolidos et tam divinorum quam naturalium operum nescios territabant. Bubo vi- sas erat : simulacrum quoddam triduo continue sudaverat : fax in ccelo a meridie ad orientem transcurrerat : glebae, lapides, test« inter pluvias frequenter ceciderant.

17. Crebra; interea per factiones candidatorum in Urbe cjedes edebantur : cum tamen comitia uon haberentur, licet niultis consulatum petentibus, Erat inter competi- tores T. Annius Milo, per quem P. Clodii audaciam Pompeius represserat, Ciceronemque patria; restituerat. Idcirco Clodius, qui eundem in annum petebat prajturam, ne ab inimico consule premeretur, P. Plautio Hypsaio, et Q. jMetello Scipioni contra Milonera summe studebat. Unde tribus quotidie exercitibus forum obsidentibus, cre- brai inter hos pugna; •omniittebantur, audacia omnium pari, causa meliore JMilonis.

18. Atque is quamprimum comitia habcri cupiebat, et bonorum confisus studiis, pro quorum partibus stoterat, et populari favore, quem profusis largitionibus ludorumque magnificentia vouatus fucrat ; ita quidem auimose, ut tria his consumeret patrimonia, praiter relictas a naturali patre Papio, et adoptivo C. Annio haereditates, etiam uxoris Faust;c facultatibus abusus."*

• A. U.C. 700. A.C. 52. morata patris ojiis natnralis et

•» Etinm tixori.s I'austce faciilla- palris adoptivi patrimonia, ' ter-

/j^M.s f//(M,s(.s] Hoc interprefanicn- tiuin,' inqiiit, ' vidotiir signifi-

tiiiii est I'rcinslieniii. Clicero c- cari' inatiis.' Certe iiori vido-

niin tuniiiiiiniodo (licit Miloiiorn niiis, (jiioniodo t'dciiltatrs uxoris

' triiiiis suis patriinoiiiis ' dcliiii- possint dici patrinioniinn niari-

isse picbcin. AsconiiiSjpost mc- ti. Crcv.

LIHR[ CVn. SUPPLEMKNTUM. SI05

19. Set! competitores ejus trahi rem volebant : non invito Ponipeio, et hoc dissimulanter agcnte, ut, pertur- Appian. bate rerum statu, dictatorc opus haberet respublica, quem

se utique fulurum esse nihil dubitabat. Praeterea grati- Ascon. ficari cupiobat Metello, qui fiiiam ei desponderat Come- 1^'ut.Fomp. liam, P. Crassi viduam, ejus quoin Parthi nuper interfe- cerant. Idcirco cum A. D. xili. Kalendas' Februarias Ascon. interregem creari moris esset, auctore Pompeio, T. Mu- natius Plancus intercessit, ne ad senatum referretur de patriciis convocandis, qui interregem proderent.

20. Inter eas moras Milo, moleste ferens a Pompeio Appian. se perfidiose ludi, simul quia Lanuvii, ex quo municipio ^^^°^- erat, flaminem a dictatore prodi ante certum diem oporte- Mil. lo. et bat, eo profectus est. Erat enim turn dictator Lanuvii ^^' Milo. Forte per idem tempus P. Clodius Aricije fuerat.

Igitur postridie factum, ut in Appia Via paulo ultra Bo- Ascou.

villas inimicissimi homines sibi occurrerent : exitusque hie

rei fuit, ut, pugna oborta, percussus a gladiatore Milonis

Clodius in tabernam proximam deportaretur. Hoc ubi Appian.

rescivit Milo, subeundum a^que vulnerati hominis atque ^^0^

occisi judicium cogitans, ad hoc in omnem casum ex ini-

mici morte solatium habiturus, accurrit, eruique Clodium

atque jugularijussit. Hac re patrata, statim manumisit Dio.Ascon.

servos, ne pra^bere quasstioni cogeretur : ipse pricniium S\^\ff°

bene meritis, vita domini defensa, inimico sublato, datum 22.

asseverabat.

21. Sed cadaver interfecti relictum in via Sex. Tedius Ascon. senator, forte rure rediens, lecticaj suaj iniposuit, Romam-

que deportandum curavit. Ante primam noctis horam perlatum, in atrio domus, quam paucis ante meusibus de M. Scauro sitam in Palatio einerat, uxor Fulvia consti- tuijussit; statimque infinita raultitudo, servorum praeci- pue et infinite plebis, cui generi propter amorem seditio- Appian. num carissimus ille fuerat, moerens lugensque circurastetit. Sed et integri a factionibus, quanquam odissent Clodium, Dio. humanitiitis intuitu, et eft'usa lamentatione Fulviiv, vul- Ascon. nera invidiose ostentantis, movebantur. Et erant qui per Dio.

5 A. D, III. Kal. edd. ante Crev.

5106 T. LIVIl

banc causam Milonera quoque, baud minus turbulentum

Ascon. civem, exturbari posse sperarent. Postridie cum vixdum

luceret, major eodem concursus fuit, ut noti homines, et

inter bos C Vibienus senator, in turba eliderentur.

Dio.Ascon. 22. Sic aft'ectam rem tribuni plebis Q. Pompeius, T.

Plancus nacti, cum et ipsi Milonem odissent, in Clodii

domum accurrerunt. Horum conspectu magis incitatur

temeritas vulgi : corripitur mortuus, et uti nudus in lecto

jacebat, ut conspici vuinera possent, defertur in forum, et

Appian. in rostris proponitur. Plancus et Pompeius in Milonem

Ascon. concionantur : nibil quod ad concitandam invidiam com-

miserationemque fieri potest, preetermittitur. His cum

ultra solitum imperitas multitudinis indignatio exarsisset,

Cic. pro Sex. Clodio scriba duce, qui prajcipue Clodiani furoris

j..'**^' ' signifer semper fuerat, corpus infertur in curiam Hosti-

Cic. pro liam, neglectisque funerum ritibus, sine imaginibus, sine

^ I . c. 13. cantu, sine exequiis, rogo ex subselliis, et tribunalibus, et

mensis, et codicibus librariorum congesto concrematur.

Appian. Hoc igne et curia hausta est, et vicina aliquot jedificia

Ascon. privatorum. Comprehendit etiam Porciam basilicam,

xxxiK. 44. quam censor Cato sub curia in foro struxerat.

M "'^ir * ^'^' ^^*^ tumultu excitati patres sub vesperam ejusdem

diei in Palatio couvenerunt, creatoque interrege M. Le-

pido, illi tribunisque et Pompeio, qui proconsul ad Urbenj

erat, curam reipublicte mandaverunt. Sed Clodiaua mul-

titudo ad oppugnandam absentis Milonis domum cucurrit

cum facibus. Sed sagittis repulsa, fasces ex lecto Libi-

Cic. pro tinaj raptos ad domum Scipionis et Hypsaii, tanquani,

Mil. c. 33. Milone jam amoto, certorum consulum, attulit : mox cum

iisdem in hortos profecta Pompeii, modo consulem ilium,

modo dictatorcm inclamavit.

Cic. pro 21. Eadom nocte IMilo, (jui profoctus in voluntarium

Appian. " exilium putabatur, fidenti animo rediit Koniam : quod

Dio.Ascon. auditis qua acciderant, majorem iniraicorum quam suam

invidiam fore*^ sperabat. Itaque non segnius quam antea

•^ Majorem inimicoriim iptam lure 8cril)erot, spcctabat pi'ofec-

$HH)n invidiam fort] I'riores edi- to lr<rc Asconii verba: 'IMilo.. .

tioncn, itijuriamfurr: set! partim iiividiaadvcrsarioniin lecreatus ,

commode. Frcinjtlieniiiis, cum nucte ca redierut Komani.'

LIBRI evil. SUPPLEMENTUM. 5107

consulatiim petens, propitiandiv. multitudinis causa trihii- tim singula niillia assium'' populo dodit. Igitur Scipio- Ascon. i» nis et Hypsiti factio, ut recenti adhuc Milonis invidia ^"^^^J^j-j^^'* uterentur, a M. iEmilio Lepido, qui erat interrex prodi- tus, haberi cornitia postulabat. Id cum iacturura se Le- pidus negaret, (nee enim moris erat, per primum interre- gem haberi cornitia) donius ejus per omnes interregni dies (t'uerunt autem ex more quinque,) a multitudine obsessa et oppugnata est, janua vi expugnata, dejectae majorum imagines, et uxoris Cornelia% cujus castitas pro exempio habita est, lectulus fractus. Actum erat de Lepido, si tantum ab unis partibus oppugnaretur. Supervenit Milo- nis manus, et ipsa haberi comitia postulans. Ita licet eandem rem omnes flagitarent, tamen omissa est, conver- sis ab interregis oppugnatione ad consueta certamina ini- micis factionibus.

25. Ceterum, simul atque redisse Milonem innotuit, Appian. concionem ei M. Coelius tribunus plebis dedit. Sed, iram simulans, nolle se concedere dilationem reo preeferebat,

quin apud populura statim diceret causam. Porro ipse Asc.inMil. favens INliloni, sic esjerat cum iHjpulo, ut insidias ei factas -.\'.\'^' P[° a Clodio diceret. Cum sileiitio auditus esset, incepit Appiau. Milo dicere ; 'forte, aut dolo Clodii commissam esse l)ugnam, se nescio : ej usque rei evidens arfumentum esse, quod impedimenta et uxorem in comitatu habuisset, res minime commodas pugnaturo.' Deflexit deinde ad vitu- perationem Clodii: ' t'acinorosum et perditum hominem, suique similium signiferum, caput, et facem fuisse.'

26. Cum adhuc loquerctur, contrariai factionis tribuni cum sua multitudine irruperunt in forum. Jam gladii Ck\ micabant, caidesque fiebant, cum Milo et Ccelius servili I'P'^"* habitu evaserunt: aliorum magna strages edita, multique ignoti pro Milonianis, libidine magis quam ira "^ occisi. Nam infima plebs et scrvorum magna multitudo arma corripuerant : et, per causam (}U'*rendorum Milonis ami-

"• Siyifiiila millia assium] Unci- qiiani vocem, ut iniiiilem et mo-

as argeiHiT. giossostj. ^laiia 36. lostam et sensii careiitem, era-

Crev. sit Clericiis. Fortas.se Fiein-

' Libidine ma^isqxum irn] Pvi- slioniiiis volnerat iru faclionis.

ma editio post irn aiiiiit facluris: Crev,

5108

T. LI VI I

Dio.

Cfes. de B. Gall.

1. VII.

Cic. pro Mil. c. 23.

Ascon. Dio.

Ascon.

Dio.

Sueton. Cks. c. 24. Dio. A[)])ian.

riut. I'omp. ct' Cais.et Cat

corum, effractis domuum et insularuni foribus, praedas agebant.

27. Per multos inde dies continuato turaultu, cum igui- bus, saxis, ferro diraicaretur ; senatus vestem niutavit, ' onines Italiee juniores conjurare, Pompeiumque delectus ex iis habere ' jussit : iterate decreto, ' videret ne quid rcspublica detrimenti pateretur.' Atque is cum, summa celeritate comparato prjesidio, ad Urbem venisset, extra pomoerium ad theatrum Pompeii senatus est habitus in porticu, ut interesse Pompeius posset ; factumque sena- tusconsultum, * ut ossa P. Clodii legerentur : curiam Faustus Sylla instauraret, eaque deinceps Cornelia de nomine Sylloe vocaretur ; ' quia prius etiam pater Fausti eandem refecerat.

28. Inter hasturbas, cum alii ex aliis interreges fierent, neque tamen comitia haberentur ; misit ad Pompeium Milo, ' desistere se petitione, si ita ei videretur.' Nam ob affinitatem Q. Metello summe studebat Pompeius; neque minus Hypsa^o, quod quaestor suus fuisset. Re- sponsura a Pompeio dicunt, ' nemini se neque petendi, neque desistendi auctorem esse: neque populi Romani potestatem, aut consilium, aut sententiam interpellaturum.' Idem deinde C. Lucilium'^ fumiliarem Ciceronis, atque ideo Milonis amicum, rogasse dicebatur, ' ne se hac de re consulendo invidia oneraret.'

29. Crebrescebat interea rumor, ' dictatorcmcreandum Pompeium esse, ncc aliter sedari mala civitatis posse.' Aliis Caesarem fieri consulem placebat, cujus sub idem tempus maxima erat fama, propter amplissimas res gestas sa-pius et plurium dicrum, quam cuiquam unquam, sup- plicationibus decretis. Neutrum eorum senatui gratum erat. Igitur, nc aut Pompeius dictator, aut Caisar ite- rum consul habendus csset, M. Bibulus, qui primo loco rogatus erat sententiam, ' Cn. Pompeiun), licet absentem, consulem faciendum esse ' censuit, * sine collega. Sic

' ('. Lucilinm'] Sic Icgitiir lioc arguniento nixu.s, quod in Ep.

nomcii apiid Asconiiim. Freiii- ad Alt. xv. 1. Ciceronicntionem

Klicmins niiitiivcrat, et dederat facit Cn. Liicnili familiaris sui.

(J;j. LucnUum: hand salis fiiiiio Crti'.

lAlilll GVII. SUPPLIiMliNTUM. 5109

enim aut cvasuram ex his malis rempublicam ; aut, si do- niiiius toleramlus sit, optimo servitiiros.' Ea sententia cum et re et ob auctorem nova videretur, quod Pompeii dignitati adversatus an tea semper Bibulus fuerat, Cato exsurrexit, omnium opinione repugnaturus, (piod et antea Pompciura comitiis pra^ticiendum jubentibus, ' noii legi- bus in Pompeio, sed Pompeio in legibus pricsidium esse oportere,' responderat. Sed ille, * llanc,' inquit, ' sen- tentiam non eram dicturus prior : sed dictam ab alio se- quor, et approbo. Quendibet in Urbe magistratum, quam nullum esse praestat ; et Porapeium quolibet alio rectius usurum hac potestate conlido.'

30. His auctoribus reliqui patres baud gravatim au- nuerunt : salubriter temperasse visi, ut praesentibus coer- Appian. cendis turbis Pompeiiis imperium solus haberet, tanquam dictator ; rationi tamen reddendaj tanquam consul esset obnoxius. Simul futurum rebantur, ut a Caesare et po- Dio. pulo Pompeium abstraherent, senatui se daturum, a quo ^ ell- "•'i7. tot ornatus novis lionoribus esset. Neque tribuni plebis repugnabant, ipso sic volente Caesare. Nam eum tribuni Sueton. collegam Pompeio destinarant. Cajsar ad populum ferri *''-'^- '* malebat, ' ut in secundo petendo consulatu ratio absentis haberetur,' Igitur senatusconsulto in sententiam Bibuli Ascou, facto, per interregem Ser. Sulpicium Cn. Pompeius ter- '" tium consul creatus est solus. A, D. v. Kalendas Mar- Liv. Epit, tias mense intercalari, hac adjecta conditione, ' siquidem ^. \^ \- '^^' collegam desideraret, ut suo arbitratu, dum ne intra bi- Aston. meslre, allegeret.' Pompeiusstatim inito magistratu, Ca- j,"'" °°"''' toni egit gratias, consiliumque ejus expetivit. Ille ' non Pomp, et defuturum se petenti privatim' respondit ' consilio suo ; ^*' publice etiam non petenti.'

31. Sed erat ad componendum reipublica; statum novis Veil. legibus opus. I"itur in his omnis consulatus ejus vis con- ^i*^- "•'"• sumta est. Post diem tertium magistratus initi, cum de legibus ad senatum consul retuli-sset, ' duas esse promul- cic. pro gandas' senatus censuit, 'alteram de vi, qua nominatim ^^^*^- '^^ ^• caides Clodii, et incendium curiae, et M. Lepidi iutcrregis oppugnata domus continebatur : alteram de ambitu.'

32. De utroque non semel et antea latum erat : sed his l^''' et

Ascon.

5110 T. LIVII

legibus pcena gravior constituebatur, cum severiore jucli-

cii forma. Nam et judices accuratius legebantur, et

finiebatur patronorum numerus, ne judices horum multi-

tudine perturbarentur ; et prius testes audiri per triduum,^

Auct. de deinde uno eodemque die et ab accusatore, et ab reo per-

Eloq c 38^^^^" oportebat, ita ut duaj horse accusatori, tres reo

Cic. Bruto, darentur. Laudationes etiam et preces aliorum pro reo,

Fin. IV I quibus rebus multi erepti nocentes fuerant, toliebantur.

Plut. Quaesitores ^ utraque lege ^ ex iis qui consules fuissent,

Cat Dio. suftVagio populi creari oportebat. Et, quo pluribus atque

Ascon. acrioribus vinculis ambitus constringeretur, dabatur accu-

et D^o*^ ' satio iis etiam qui damnati eodem crimine fuissent ; praj-

mio venial proposito, si quis horum duos similis inferiorisve

culpse, aut majoris unura reum peregisset.

Appian. 33. Voluerat et pr^eteritis delictis graviores pceuas con-

"'■ ^' stituere Pompeius; sed id neque juri publico, neque

commodo satis congruere Cato putabat. * Nam et puni-

ri quem ea lege, contra quam non deliquisset, absurdirai ;

et definire tempus unde incipere debeat ha^c animadversio,

Appian. difficile, nec exemtum a sermonibus fore.' Pompeius

tameii, ut nec ipse refugere quod in alios pararet, videre-

tur, qui a primo siio consulatu honoris adipisceudi causa

largitiones fecissent, comprehendi volebat : ulteriora non

audiri. Sed eo temporis complexu Caisaris etiam consu-

latus continebatur. Igitur amicis ejus querentibus, mo-

leste tulit ' allegari Ca;sarem, cujus sicut extra suspicio-

nom esse rationcs, ita extra periculum ' dicebat. Con-

traxit tamen tempus,"' et secundum consulatum suum finem

impunitatis et qunistionum constituit, non aliter se moderi

reipublicio posse pra^fatus.

Ascon. 34. His intcrcedere studiosissimus Milonis M. Cojiius

parabat, ' privilegia, non leges ' appellando. Sed et

pra^cipitari judicia malo exempio dictitabat : donee Pom-

G In edil. ante Crev. ailditiir domi. 7 Quicstores edd. ante Ciev.

s Utraque lefre] Iinmo sola lex •> Contrnxit .... tempus] Hoc de vi id jnbcbat. Vid. Asconi- non Appianiis, sed Appiani in- um. Crev. lerpies liabet. Crev.

LIBRI CVII. SUFHLliMKNTlJM. 5111

pejus iratior, ' si coactus esset, armis st renipublicam det'eiisuruni' dixit. Erat enim implacabili in Milonem Veli. odio, quod ab eo sibi parari insidias existimabat. Idcir- Ascon. CO pleruraquG notj doini aux, sod in hortis superioribus manebat, magna circum excubante railitum manu. Multa enim ad eum deferebantur, et in Capitolio P. Cornificius Cic. pro frequentissirao senatu exclamavit, ' ferrum Milonem ha- bere sub tunica ad femur alligatum.' Sed ea quidera falsa criminatio fuit : refellitque statim nudato feniore Milo, succlamante Cicerone, ' talia esse et reliqua crimi- na, quae in Milonem jacerentur.'

35. Defendebat enim Milonem summa fide et constan- Ascon. tia M. Cicero, neque Pompeii oftensionem reformidans, neque tribunorum plebis convicia et minas : quanquam Q. Pompeius, T. Munatius Plancus invidiam ei concio- nibus omnibus facerent, et infensum Miloni populum in patroni ejus odium facile concitarent : priesertim cum etiam C. Sallustius Crispus coUegarum furori accessisset, inimicus Miloni, a quo deprehensus in adulterio Faustae, Porph. in iorisque caesus, neque dimissus, nisi data pecunia, fuerat. |Jor. Sat. i. Sed ex his Plancus, ceteris, ut suspicio erat, in gratiam apud Gell.

cum Milone ac Cicerone reversis, infestissime perstitit, V^'' ^^' 1- /-I- • 1- ,. r » Ascon.

diem Liceroni dicturum pree se ferens.

3(3. Perlata interim lege sua, statim qua?sitorum crean- dorum causa comitia Pompeius habuit. Creati sunt Cn. Domitius Ahenobarbus, A, Manlius Torquatus,' ut legi- bus Pompeiis, de vi Domitius, Torquatus de ambitu cognoscerent. Judices deinde sunt propositi, tanta Pom- peii cura, ut constaret nunquam neque sanctiores viros, neque clariores propositos esse.

37. Turn a duobus Appiis adolescentibus, Caii filiis, qui Clodii fuerat frater, de vi postulatus est Milo; et a Domitio A. D. pridie Nonas** Apriles adesse jussus. Sed eadem ei dies ab A. Manlio prsedicta erat, apud quem de

8 A. D. Nonas edd. ante Crev. et mox a T. Manlio i)ro ab A. Manlio.

' A. Manlius Torquatus] Is vi- lege Pompeia. Ita censet Pig- detiir tnm fiiisse piwtor, non hius, sive Schottus. Crev, qiiitsitor extra oidineiii creatus

5112 T. Livn -

ambitu postulabatur. Igitur ipse venit ad tribunal Do- iHitii ; a Torquato per M. Marcellum obtinuit, ne prius causam de ambitu diceret, quam esset de vi judicatum.

38. Judicio constituto, cum prima die productum testem C. Cassinium Scholam, qui se cum Clodio fuisse, cum is oc- cisus esset, dicebat, M. Marcellus^ interrogaret ; tantum Clodiana multitude excitavit tumultum, ut ultima timens Marcellus, in tribunal a Domitio reciperetur. Igitur M. Marcellus, et ipse Milo preesidium abs Domitio, Domitius a Pompeio postularunt. Ille, cum, ad aerarium sedens, eodem clamore fuisset perturbatus, promisit Domitio, se postridie cum preesidio aflfuturum. Ita proximo biduo quietius auditi testes. Ultimae testimonium dixerunt,

Val.Max. Sempronia Tuditani, amentis illius filia, socrus P. Clodii, c" Pin ^^ uxor Fulvia : coronamque fletu muliebri magnopere III. 6. et comraoverunt. Igitur, dimisso circa horam decimam ju- Q^^ ' dicio, T. Munatius populum adhortatus est, ' ut frequens

28. Ascon. adesset, et elabi Milonem non pateretur, judiciumque et dolorem suum ostenderet.'

39. Postero die sortitione facta judicum unius et octo- ginta,'° iisque protinus sessum euntibus, Appius major, et M. Antonius, qui mox viduam duxit, et P. Valerius

Cic. Pliil. Nepos accusationem horis duabus ex lege peregerunt. Ascon. His unus erat responsurus Cicero, tribus omnino horis

Pint. Cic. ad dicendum datis. Igitur ille, ct brevitate temporis I>io. . .

Cic. pro circumscriptus, et aspectu terntus armatorum, quos circa

Mil. V. 1. forum Pompeius disposuerat, non eadem, qua solitus

Ascon. erat, constantia et facundia causam oravit. Nam quie

inscri])ta pro Milone legitur Ciceronisoratio, postea scripta

est : puto, ostendere cupiente oratore, non sua culpa, sed

ob novam judiciorum faciem, variosque terrores, deterius

defensuni reum tuisso.

40. Nam, clausis tota Urbe tabernis, immensa vis po- j)uli accurrerat : ct dicere incipientcni horribili clamore Clodiani tcrruerunt, ne niilituni quidem circumslantium

jjj,,^ nietu cohibiti. Ergo, Pompeii jussii gladiis cductis, quos-

«lan», ncc ut sauciarent, sod lato iVrro pijrcusserunt :

9 Kx Ascon. edidit Cicv. pro antca invcniuni 71/. Ccclius trihunus,

10 Ita Crev. ex Ascon. iScptuaginta in edd. priorr. legitur.

LIBRI CVlI. SUIM'l^KiMI'NTUM. 5113

deinde, cum eo facto magis ctiam iiicensa vulgi pctu- lantia, veliit in re ludicra, convicia pro vcrberibus rege- reret, vuliierati coinpiures a militibiis, quidam etiara in- terfecti sunt. Hie metus tranquiilum de cetero judicium Ascon. pritstitit. Causa utriraque dicta, cum accusator et reus ex numero judieum quinos sonatores, totideni equites, et tribunos aerario'' rejecissent, unus et quinquaginta sen- tentiam tulerunt : absolverunt tredecim ; ceterorum om- nium suftVagiis damuatus est. Quicquid de vulnerato Clodio fuisset, occisumjussu Miloais coustabat : ejusque notam audaciam reprimendum videbatur : praesertim cum qj^ in ipso etiam judicio non remitteret spiritus, tonsus niti- Mil. c. 34. dusque, sicco vultu, constanti voce susque deque peii- ^s" Veil' culum suum habere visus. Ferunt tamen Catonis palam lata sententia eum esse absolutum, idque si fuisset ali- quanto maturius factum, non fuisse defuturos putant, qui exemplum sequerentur.

41. Damnatum autem opera maxime " Ap. Claudii Ascon. pronuntiatum est : a quo et lege ambitus apud Torquatum postero die postulatus, damuatus est absens. Ceteris etiam judiciis, pluribus euim factus reus fuerat, tristem abstulisse sententiam reperio : de sodalitiis, apud M . Fa- voniura ; de vi, apud L. Fabium.

42. Igitur intra paucissimos dies Massiliam exilii causa profectus est. Ubi, cum orationem Ciceronis, quae postea Dio. conscripta est, missam ad se legeret, dixisse dicitur;

* Bene, quod ita non sum defensus in judicio : nunc enim tantos mullos Massilia? non ederem.' Bona damnati Ascon. propter a^ris alieni magnitudinem semuncia venierunt. ^'''"• Sestertium enim debuisse dicitur septingenties,'' quod ad sunimam accedit nostratis pecuuiie vicies centena thale- roruni impcrialium millia : adeo novum non est, ut plures summai fortunae speciem alienis, quam suis facultatibus sustineant.

43. Post Milonem M. Saufeius M. F. postulatus est, Ascon.

11 Maxime pro vulgat. maxima ex Ascon. correxit Crev.

'' Septingenties] Marcas argenti nostrates 273437. iincias 4. Crev.

Deliih.el Var.Clas. Liviits. 15 C

5114 T. LIVII

qui dux expugnandae apud Bovillas tabernje, occideff-' dique Clodii fuerat. Ille tainen, licet pejor ejus causa quam Milonis esset, bis adductus in judicium, semel lege Pompeia, iterum Plautia de vi, quam turn qujestionem M. Considius exercebat, absolutus est. Damnations Milonis satisfactum erat publicae indignationi, locusque iterum apertus inveterato hominum in Clodianam impro- bitatem odio.'* Igitur et Sex. Clodius, qui auctor in- ferendi in curiam cadaveris fuerat, magno consensu dam- natus est. Alii prajterea multi causis diversis eandem sortem subierunt : ex quibus maxima pars Clodianorum

Dio, fuit, propter incendium curiae. Quo crimine Plancusetiam

Val. Max. J^ufugq^g^ simul potestate abierunt, condemnati sunt. Cic. ad Rufum alius Rufus damnavit, M. Ccelius orator : Plan-

Fam.vii. 2. ^^^j^^ nobilior adhuc orator, M. Cicero, iratus ab eo se oppugnari, quern defenderat.

44. Sed id quidem judicium oninino singularis exempli Tac. III. fuit. Quippe Pompeius, legum, quas ipse tulerat, sub-

PJQ* ' versor, ut eriperet reum, incredibili contentione incu- Plut. buerat. Sed accusatoris diligentia, et constantia judicum,

Cat.'^^ ^ superior potentissimi viri studiis fuit. Jam primum M. Cato, cum missa a Cn. Pompeio laudatio legeretur, ob- turatis auribus, recitari prohibuit ; indignans legem tarn recentem, et ab ipso auctore violari. Et quanquam re- jectus a reo, prjejudicio Izedebat: quod virum justissimum

Dio. nemo rojecturus, nisi noccns, videbatur. Prieterea quia

jam damnata in Q.'^ Rufo eadem causa fuerat ; judices, ne servi esse Pompeii dicerentur, contra tantas opes ejus, a quo ipsi lecti erant, reum condemnarunt.

Plut.Porap. 4.5. In ambitus quoque judiciis notata Pompeii ini- Dio. quitas et inconstantia fuit. Duo conipctitores Milonis

'''"""■ qui fuerant, Q. Mctelliis Scipio, P. liypsaius, postula-

Plut. bantur. Hypsseus egressum balneo Pompeium, pro-

stratus ad pedes, cum rogasset; rcliquit jacentom, hoc tantum rcsponso : ' Nihil cum aliud agero, quam ut con- vivium suum moraretur.' Sic illo quidem damnatus est. At pro socero suo Scipione venire in forum, et coram

IMul. et Appiari.

12 Animo odd. ante Crcv.

13 C. pro Q. Icgel)atur ante Crcv.

LIBRI CVII. SUPPLEMRNTUM. 5115

rogare judices noii erubuit, veste quoque rautata : quod et iioriiiuUi judicum iinitati sunt. Id ubi Menimius vidit, (is spe secundum legem Pompeiam recuperandi quse dam- natus ipse nuper amiserat, Scipionem accusabat) reipub- licte statuni invidiose miseratus, accusationc destitit. Erat ca res cum per se parum probabilis; tum etiam, inter tot iliustrium virorum ruinas, magis eminebat impunitas unius. Multi enim et alii per idem tempus damnationem Dio. passi erant, et inter hos M. Scaurus. Pro Scauro cum -A^PP'^n. populus deprecaretur, per pneconem Pompeius edixit, ' judicum sententiam expectari oportcre.' Deinde, cum sic quoque accusatoribus molcsta multitudo esset, Pom- peiani milites immissi, audacissimo quoque interfecto, ut damnari tuto reus posset effecerunt.

4(5. Cum inter htec anni pars magna pr^eterlapsa esset, Pompeius socerum suum Scipionem raense Sextili colle- Plut.Pomp. gam in reliquum tempus consulatus assumsit. Is Scipio Appian. Corncliee gentis erat, P. Nasica? filius : sed adoptione ' Q. Pii transierat in Metellorura domum. Eoque inter- dum quolibet istorum nominum, et, quoties plura ex- primerentur, Q. Caecilius Q. F. Metellus Pius Scipio vo- qjc, ad

Cabatur. i'am.vm.S.

47. Cum hicc ita essent a Pompeio gesta, ut, exceptis piut,

quai retulimus, virtute illius res urbanas vel inimicorum Cais.de B. ^ . . ,. . . Gall.vii.6.

testimonio commodiorem in statum pervenisse constaret, piut.etDio.

prorogataj sunt ei in aliud quinquennium provincial ; et

stipendii ducenties quadragies' in singulos annos attribu-

tum. Nee puduit eum accipere, cum sub idem tempus

ex senatuscousulto de provinciis legem ferret, non ante

quintum a gesto magistratu annum cuiquam dccernendis.

4B. Scripserat et de comitiis legem, ' ne cujus absentis

ratio in peteudo magistratu habcretur :' sod cum ea res

amicos Ca^saris miririce offenderet, addidit, ' praiter- gueton.

quam si quis nominatim exceptus esset.' Igitur, ut fit t<cs. 28.

corrupta republica, legibus invalid! tantum coercebantur ;

potentium cupiditatcs nullis astrictai vinculis erant. Et

' Ducenties quadragies] Marca; aigenti nostrat«s 93750. Crev,

511{> T. LI VI I

Pompeius, qu£e optabat, suraebat ; neque '* Caesar deerat sibi, quominus opum suaruin securitati prospiceret.

Appian. 49. Qui nuper erant Pompeii legibus damnati, cum

exulare cogerentur, ad Csesarem confugerant ; ipsumque

Sueton. peti iisdem illis casibus iiiculcabant. Caesar, uti solebat,

**■ '^ illorum voluntate magnis congiariis auctorata, de Pora-

Appiau. peio quidem honorifice loquebatur : ceterum per amicos

Plut. cum tribunis plebis agebat, ' ut absenti sibi petere consu-

latum liceret.' In ea tota causa talem se Pompeius ge- rebat, ut simulare magis aaiicitiam cum Caesare, quam praestare videretur. Nam in senatu, cum M. Cato, perpe- tuus legum defensor, venire Csesarem ad comitia juberet ; restitit aliquando Pompeius, amicisque Ca^saris, eximia viri merita respici orantibus, assensit. Sed, acrius instante

Liv. Epit. Catone, tanquam argumentis victus, conticuit. Obtinuit

Sueton. ^-~, -, ,. . ^ , ^-^. ,.

Cics. c. 28. tamen Caisar quod petierat, inter ceteros Cicerone adju- Appian. vante, qui M. Coelium ei adjunxit, tribununi plebis, etiam Att. vTi. I. a Pompeio rogatus. Igitur ea de re ad populum a de- 3. cem tribunis plebis concorditer latum est.

Dio. 50. Cum ita crebritate judiciorum et novis legibus om-

nia streperent, Q. Scipio consul censoriam potestatem, abrogata Clodia lege, restituit, baud magna utilitate ci- vitatis. Quia enim proximis annis, sublata animadver- sione censoria, multi et in senatorio et in equestri ordine maculosi homines manserant, quos simul aggredi periculo- sum, relinquere turpe erat futurum ; quanto quisque pru- dentior vir erat, tanto magis a petitione honoris ejus ab- horrebat. Sed et auctor restituonda^, ccnsuraj talis erat, Val. Max. ut vix existeie posset alius nota dignior. Sub idem enim tenipus ad Gemellum tribunitium viatorem in convivium venit, a quo et tribuni quidam (huud dubie illi quos Sci- pioni tavisse supra ostcndinuis) invitati t'uerant. In eo convivio Gemellus Scipioni et tribunis duas illustres ma-. tioiias a patribus et viris abduc.tas, itemque nobilem pue- runi Cn. Saturninum, nefarie prostituit. Ca^i.de B. ol. Interea Cajsar, cum et niotus urbanos satis ex sen- Ciall. VII.

14 ICt ante ncque itivciiitiir in cdJ. omn. usque ad Crcv.

LIBRI CVII. SUPPLEMENTUM. 5117

tentia suacompositos acccpisset, et crebris siioruni nuntiis excitaretiir, in Transalpinam Galliam ex Italia profectus est. Galli Csesarem civilibus discordiis distineri putan- Dio, xl. tes, propemodum uiiiversi rebellaverant, Carnutibus Ar- Qj^^^'^j^^'j vernistjiie aiictoribus. Genabi (luinc Aurelianum appel- Flor.m.io. laflt) Komani negotiatores a Carnutibus interfecti sunt, (^.j,'^^" '' ' " ArvcM-nos, deindc honim ope Scnoncs, Parisios, Pictones, Cellar. alios(jue complures populos Vercingcntorix commovit. ,,[^°j''^' His deinde continue Biturigas adjunxit, cum parte exer- Cks. citus in fines illoruni profectus. Nam a Romanis defend! necpiiverant : et ab iEduis, qui cum exercitu eo venerant, metu an pcrfidia incertum, omissa res, reducta^que domum copia; fuerant. Etiam Lucterius Cadurcus, a Vercingen- torige missus in Ruthenos, eam civitatem, prsetereaque Nitiobriges et Gabalos conciliaverat, et erurapere in pro- vinciam Romanam cogitabat.

52. Idcirco Caesar nihil antiquius habuit, quam ut Narbonem, Tolosamque, et reliquas circa urbes confirma- ret, praesidiisque opportune dispositis hostem suinmoveret. Id ubi feliciter et cito eftectum est, Cebenna monte trans- ito, in fines Arvernorum pervenit; majore terrore hos- tium, quanto improvisior adventus fuerat. Quippe du- rissimum erat anni tempus, quo tantis tegi nivibus Ceben- na solet, ut vix expeditis et singulis eo tempore anni sit superabilis.

.53. Quod tamen nondum satis ad bellum virium habe- bat, biduo moratus, quo Vercingentorigem ex Biturigibus attraheret, summa celeritate Viennam, deinde perfines^Sil- duorum in Lingones contendit. Inde ad reliquas legiones niisit, atque ita ex distantibus hybernis contracto exerci- tu, Vellaunodunum movit ; iter aperturus in Boiorum fines, quorum oppidum Vercingentorix oppugnabat. Vel- lauuoduno Senoiium intra triduum recepto, Genabum ex- ercitus ducitur.

54. Genabenses, quod diutius ad V^ellaunodunum pug- natum iri putaverant, imparati ad resistendum, noctu trans Ligcriui tcntarunt fugaui : scd Caisar duas legiones, quas paratas in hunc usum tcnuerat, incensis portis, intromit-

5118 T. LIVII

tit : •' oppidoque occiipato, paucis elapsis, ceteros oranes redegit in potestateni, quod angiistiae pontis et itinerunj fugain morabantur. Oppido propter crimen occisorum civium Romanorum incenso, praeda niilitibus concessa, Ligerim Czesar transducit exercitum, in Biturigum fines.

65. Noviodununi in ea via situm erat. Quod oppidura cum dederetur, janique pars obsidura esset tradita, Ver- cingentorix aft'uit ; qui, Caesaris audito adventu, Boios oppugnare oniiserat. Hujus procul viso equitatu, Bitu- riges Novioduni incolae denuo clauserunt portas. Interea Caesar, equestri praelio commisso, postquam suos urgeri videt, Germanos equites circiter quadringentos, quos ha- bere semper circum se consueverat, irapetum facere jubet. Ab his Galli funduntur fuganturque. Oppidani, eventu pugnae conspecto, auctores recipiendorum armorum vinc- tos adduxerunt ad Caesarera, seque ei dediderunt. Inde Caesar Avaricum movit, turn quoque Biturigum caput, quorum de nomine postea Bourges appellatum est.

50. At Vercingentorix, convocato suorum consilio, * non esse aliam spem victorias' docet, ' nisi ut inopia pabuh frumentique Caesar maceretur. Id autem obtineri nullo pacto posse, donee stent tot oppida, quae nee defen- di oninino queant, et sint quasi totidem Romanorum hor- rea, unde, ut quodlibet eorum ceperint, in multos dies alimenta sumant.' Ita persuasum est Gallis, ut non mo- do vicos et agrestia adificia, sed etiam oppida sua idtro incenderent : quorum uno die tantummodo in Biturigum civitate amphus viginti dclcta sunt. Avaricum tamen ne cremarctur, Biturigum precibus datum est, dissentionte prime, deinde concedente Vercingentorige : majore tameu praesidio delectoruni niuuiri placuit,

57. Interim (i alliens (Hpiitatus, incensis jedificiis, Ra- manos inopia rerum iirccssariarum premere satagebat, et frumentatum pabulatunive runtibiis insidiabatur. Sed Caesar, tametsi his inconimodis non loviter fatigabatur, stronuc oppugnationem urgebat. Crtorum a niagno ho

15 Desideratiir in cchl. priorr. t?) intromitlit, quod ex Caes. aiM. Crev.

LIBRI CVn. SUPPLEMF.NTUM. 5119

minum numero, situ atquo opcrc inunitum oppidiim hauti segre defeiKlehatur. Donee ininienso labore militum tlic- bus quinque et viginti agger factus est, pedes trecentos triginta in latitudinem patens, erectus in altitudincm pe- dum octoginta. Sed et hunc suftbssum cuniculo succen- deruntGalli; et eruptione facta, cum Uomanis, a tertia vigilia usque ad redditam lucem, conseruerunt manus.

58. Neque prajtermiserim, quod a se visum Caesar me- moriae tradendum putavit. lU maxiniam Romanorum turrim inceuderent Galli, per manus sevi ac picis trade- bant glebas, quas acceptas qui proxime ardentem jam ig- nem stabat, ad augendum incendium injiceret. Sed hie scorpione a turri ictus concidit. Ergo jacentem tran- scendit alius, ut idem munus perficeret. Hunc etiam telo dejectum excepit tertius, et tertium quartus : neque va- cuus ille relictus est locus, priusquam omni ex parte finis pugnandi fieret.

59. Cum a Romanis defensa opera essent, propugna- tores consilio Vercingentorigis relinquere locum volue* runt. Sed foeminarum conclamatione atque etiam vocibus prodita Romanis fuga est : ut qui misericordia suorum non potuerant, saltern sue periculo absterrerentur. At ea res omnibus exitio fuit. Sequenti enim die, cum ex- orta pluvia Romanos ab oppugnatione in castra reverti coegisset, Gallique velut defuncti periculo domos abirent, Caesar dispositas legiones subito vim facere ad muros jus- sit. Ita cum vineic, quas in occulto habuerat expeditas, celeriter admoverentur ; et hostilium machinarum amenta Oros. Cas. nervique pluvia resoluti languerent, oppidum vi captum

est : homines, citra discrimen sexus aitatisque, caesi. De quadraginta millibus vix octingenti ad castra quae in proximo, sed locis tutis, Vercingentorix habebat, evase- xunt.

60. Inde Gergoviam itum est, in altissimo monte posi- tum Arvernorum oppidum. Sed amnis Elaver prius erat transeundus, cujus pontes omnes Vercingentorix abrupe- rat : et ne transeundi spatium Ciesari concederct, ab al- tera semper ripa e regione Romanorum castra metabatur. Tandem Caesar sylvestri loco positis castris, postridie cum

5120 T. LIVII

viginti cohortibus occukus eodem loco substitit : ceteras copias cum impeclinientis, quemadmodum prioribus die- bus omnibus facere consueverat, dimisit. Hostes movisse cum toto exercitu CiEsarem aibitrati, suo more insequun- tur. Ut eiiim falleret, non totas legiones, sed quartas quasque cohortes retiuuerat : ita constabat legionum Hu- merus; et diductis ordinibus species prioris multitudinis non aegre efficiebatur. Ita Czesar, digressis hostibus, subitario opera pontem refecit, militesque transduxit ; eademque nocte progressas reliquas copias revocavit.

61. Quintis deinde castris ad Gergoviam ventum : eo- demque statim cum omnibus copiis Vercingentorix acces- sit. Cum hie locorum situs esset, ut in piano castra me- tatum Caesarem ex superioribus locis Galli plurimum iu- festare, Cassar vicissim nocere iis nihil posset ; collem e regione urbis situm, noctu dejecto praesidio Arvernorum, occupavit, unde ad cetera quoque castella, urbenKpie ip- sam aditum pararet. Sed eum ab hoc conatu, solicitati a Vercingentorige iEdui abstraxerunt.

62. Auxiliumab his postulaverat Caesar, decern millia. His ut praeficeretur ipse, fratresque ejus cum aliis princi- pibus ad Ceesarem praemitterentur, Litavicus curaverat, Arvernorum partes animo propositoque anjplexus. Hu- jus astu, iter facienti exercitui quidam, velut evitatis Ro- manorum iusidiis, occurrunt; principes suos intorfectos Cajsaris jussu nuntiant : ipso convenientem fraudi oratio- nem habet. Ita concitati mihtes, continuo civts quosdam Romanos, qui una faciebant iter, interficiunt : rem earn dimissis tota civitatc iEduorum nuntiis Litavicus vulgat : mendacium de principibus occisis ropctit : hortatur ut vin- dictam quisque hoc exenqjlo sumat, quod cxercitus jam edidisset.

63. HcVC ubi media fere nocte Eporedorix, quem inter- fectum Litavicus rmxcrat, ad C;vsarem dctuhsset; per- motus raagnitudinc^ rei stutim legiones quatuor omneui- que equitatum eduxit, ut jtlduis in itinore occurreret. L'bi in conspectiun veiierunt, e(|uitatu objccto qui pro- gredi eos vetaret, Jiporcdorigem et Viridomarum, qnos illi pulabant inlercmtos, appcllare suos jubet. Ergo

LIBRl CVn. SUPPl.EMENTUM. 5121

TEiIiii, fraude Litavici cognita, projcctis airnis, fidi-i Cii;- saris sc perniisenint. Litavicus cnm cliciitibiis (iergo- viain profugit. Ad civitatem iKduorum nuntii de his re- bus ab CiTsare mittuntur.

()4. Intorea castra Cacsariana totis viribus oppugnave- rant Galli, multosque llomanorum vuhieraverant : puta- bantunjue postridie redituri fuisse, nisi celeri reditu impe- ratoris esseiit ab hac spe dejecti. Sed iEduorum vulgus, et qui (Jallicarum partium inter principes erant, purtim temeritate, alii ne esset sibi dicenda proditionis causa, ad prirauni a Litavico nuntium cives llomanos occidere, bona diripere, alios qui se defendebant oppugnare atque obsidere coeperant. Mox ubi suos milites teneri a Caesare didicerunt, ut hos recuperarent, decretum fecerunt, * uti de bonis direptis quvestio haberetur : Litavici et fratrum bona publicarentur : legati satisfactum Citsari mitterentur.' Caesar legatis benigne respondit, ne alieno tempore po- tentissimam civitatem irritaret. Nam desperata Gergo- viae expugnatione, quemadmodum citra dispendium exer- citus aut famae discederet, cogitabat.

65. Attameu inter eas cogitationos aliquando hostiura castra propeniodura vacua conspicatus, quod ii ad certum coramuniendum locum milites eduxerant ; parum a ca- piendo oppido abfuit. Nam celeri impressione tria hos- tium castra cepit : prosequentibus victoriam spe praedae llomanis, nonnulli muros oppidi conscenderunt. Sed propter summam iniquitatem loci, quemadmodum Citsar praeviderat, facile reject! detrimentum acceperunt, cen- turionibus sex et quadraginta, manipulariumque promtis- sirais amissis circiter septingentis. Cicsar, hoc accepto incommodo, castigatisquc simul atque in posterum confir- matis militibus, id tantum moratus, donee timoris opinio- nem repelleret, instructa acie copiam pugnandi hostibiis per triduum fecit. Delude cum a Vercingcutorige tan. tum equitatus emissus, isque levi pnelio itcrum repulsus esset ; quemadmodum constituerat, obsidione relicta, pro- fectionem in ^T^duos instituit.

06. Cum ad flumen Elaver venisset, Eporedorix et Viridoraarus comnieatum petunt : ' intelligerc se ad com-

5122 LIBRI evil. SUPPLEMF.NTUM.

movendam civitatem Litavicuni cum omni equitatu in JEduos profectuni : opus esse sua prsesentia, ut in fide contiaeant cives/ Ita dimissi postquam Noviodunum venerunt, ad Ligerim positum ^dui nominis oppidum, aperte desciverunt, nuntiis suorum et prjesente pra^da in- citati. Qiiippe Noviodunum Cjesar obsides e tota Gallia, frumentum, pecuniam, impedimentorum partem, et coera- tos in Italia ac Hispania equos contulerat. Igitur com- perto Litavicum Bibracte, prascipuac potentiae oppido, re- ceptum, et principes civitatis ad ilium venisse ; publico nomine legatos ad Vercingentorigem mitti : occisis "^ qui Novioduni erant Romanis, equos et pecuniam inter se dividunt; obsides deducendos Bibracte curant; oppidum incendunt; commeatus quod asportare non poterant, in flumen projiciunt. Cum ita omne nomen ^duum defe- cisset, prorsus redintegratum bellum videbatur : quod victorias Caesaris et detrimenta Gallorum his adjiincta opulentissiraa civitas hand difEculter adajquabat.

16 Occisisque edd. ante Ciev.

SUPPLEMENTUM

LIBRI CVIII.

HISTORIARUM

T. LIVII PATAVINT.

1. (_yUM inter h?ec Labienus, relicto Agendici praesidio, Ca?s.(]eB. cum legionibus quatuor Lutetiam Parisiorum occupare ^^^'- ^"• statuisset; dispersa celeriter omissje ad Gergoviara obsi- Caes. dionis t'ania, defection isque JEduorum, magnum ei peri- culum prfeter expectationem creavit. Nam, przeter fini- timas civitates, qua% Camulogeno Aulerco duce, magnas copias paraverant ; ab alio latere Bellovaci, quorum prae- cipua erat inter C alios virtutis opinio, repente descive- runt. Idcirco Labienus, omisso longius progrediendi consilio, quemadmodum copias incolumes Agendicum reduceret agitabat. Sed huic proposito duo niaxime obstabant, Sequana magnum flumen, et, qui cum Camu- logeno erat, hostiura exercitus. Audendum erat tamen, (|Uod esset spes oninis in celeritate posita : et, si cunc- taretur, plures diUicultates, niajoraque pericula aft'utura npparebat. Transductis nocte copiis, cum hostes pro- bibituri serius advenissent, signis collatis dimicatum est. Ilomani magna ca>de bostium, duce etiani oppresso Ca- mulogeno, ferro aperuerunt iter. Profectusque Agen- dicum Labienus, inde cum omnibus copiis ad Cvesarem pervenit.

2. Interea vocatus ab ^duis Vercingeiitorix ad com-

5121 T. LI VI I

miinicauda consilia venerat : et quia de summa imperii controversia erat ab ^diiis mota, totius Gallia; concilium Bibracte indicium est. Ibi consensu omnium Vercin- gentorix imperator constitutus, equitum millia quindecin^ contrahit, ut frumentationibus pabulationibusque Roraa- nos arceret. In Allobrogas, itemque altera ex parte in Helvios aliosque Cxsaris socios copias mittit, quic his bellum inferant.

3. Caesar, iuterclusis omnibus in provinciam et Italiam itineribus, adversus Gallicum equitatum, auxilia Germa- norum trans Rhenum colentium evocat ab iis civitatibus, quas superiore anno pacaverat. Hi, ubi cum delectis peditibus una praidiari solitis affuerunt, quod equos parum idoneos habebant, Civsar iis suratos a tribunis railitum equitibusque Romanis distribuit : et, quo pro- vinciae facilius opem ferre posset, in Sequanos per ex- tremes Lingonum fines proficiscitur. Ha?c agenti super- venit cum ingentibus copiis Vercingentorix : et cum tri- bus locis equestri prwlio dimicatum diu fuisset, tandem virtute Germanorum vincit Caesar ; multisque hostium interfectis, principibus aliquot captis, Vercingentorigem ad Mandubiorum oppidum Alesiam cedentem insequitur.

Plut, Cjbs. 4. Sed principium ejus pugna; durum Romanis fuerat : suspenderuntque Arverni in sanctissimo templo gladium, quem de Ca^sare turn captum dicebant. Feruntque post- ea Cjesarem conspccto eo arrisisse, amicisque detrahi jubentibus, non paruisse, quod sacrum ilium esse duceret. Serv, ad Quin et in ephemeride sua praidicasse Ctesarem accepi- mus felicitatem suam, quod captum in priulio Gallus cum in equo portaret, dimiserit, propter occurrentis alterius Galli vocem, insultantis Civsari, ea<pie verba (Latine credo)' proferentis, qua; Gallorum lingua dimitti Ca'sa- rem juberent.

Dio. Plut. '5- Ad Alesiam deinde iterum equestri pradio certatum

Liv. Lpit. ggtj „|jj pj^f Germanorum virtus Ca^sari victoriam denuo

Oros.vi.ll. '

Flor.iii.io, dedit. Ergo Vercingentorix, postquam equitatum suum

* iatinc credo] Hacc paipntlic- insiiltantem iiiclaniasse ('<rs<ir sis conjcctiirain Freinsliciniii Cicsnr ; quod (ialloriim lingua contintt. Scrviiis nit (Jalluin dj«j»<<e signiJicat.' (rev.

A'.n. XI V. 743

LIliRI CVIIl. SUPFLEMENTUM. 5125

Gernianis iinparem videt, simui fiumenti paucis diebus Veil. n. 47. inopiatn veritus, priuscjuam a Cflesare circuinvallaretur, ^^^' equites omnes a sc dimittit : mandato, ut suam quisque civitatem cxcitarct, et omnes qui frrre arma possent pra;sto esse cogeret. Ipse cum delectis octoginta mil- libus ad urbem defendendam substitit : et, quo tanta; multitudiui diutius alimenta suppetereut, Mandubios, qui oppido suo eos receperant, cum liberis et uxoribus exire coegit. Sod illos Czesar, cum ultimis precibus in servitutem recipi orarent, non admisit : ita inter urbem ac castra conclusi derelictique, miserabili morte con- Uio. sumti sunt.

C. Interea Galli, audito quo apud Alesiam loco res Caes. esset, non uti Vercingentorix censuerat, omnes puberes, sed certum e civitatibus numerura contrahunt : equitum circiter octo millia, peditum ducenta quadraginta. Post- quara hie ad Alesiam exercitus venit, rursum equestri prajlio certatum est. Neque turn etiam Gerraanis resis- tere Galli potuerunt. Igitur prope desperationem ad- ducti hostes eruptionem tentare statuerunt; dum eodem tempore munitiones Romanorum a ceteris oppugnantur. Sed ea fuit Ca^saris ad omnia consilii celeritas, eaque peritia, ut quoslibet hostium conatus efficeret irritos.

7. Cum, interfecto maximo Gallorum numero, reliquos Polya!n. e conspectu abstulisset fuga; convocato suorum concilio p*^'^** ^"'' Vercingentorix, ' omnia se bona fide fecisse' demonstra-

bat, ' quo publica libertas sarta tecta foret. Sed, quo- niam vi vincantur, ott'erre se corpus suum ad utramlibet conditionem, sive morte sua satisfacere Romanis, sive de- dore vivum malint.' Cum deditio placuisset, sumtis spe- ciosissimis armis eximioque equo, venit in castra Caesaris, Plut.etDio. sedentomque circumvectus, dimisit equum ; phalerisque et armis ante victoris genua projectis, eodem et ipse acci- dit, nulla voce edita, sed gestu supplex. Caisar, comme- morato, quantis suis beneficiis ([uam malam ille gratiara retulisset, in vincula conjici jussit, triumphoque servari.

8. Omnibus deinde civitatibus, exceptis Bellovacis, de Caes. pace mittentibus legatos, res ex suo usu composuit : Ar- J^"' P^'' vernisque et iEduis, ut potentissimas civitates praecipuo

5126 T. Livn

beneficio astringeret, viginti millia captivorum reddidit, cum ex aliis populis singula capita, toto exercitu, praedae nomine divisisset. Propter has res a Czesare gestas, Ro- mae supplicatio dierum viginti decreta est.

Liv. Epit. 9. Sub idem tempus irrumpentes in Syriam Parthos C.

£j?j ■ " Cassius, qui M. Crassi quaestor fuerat, feliciter repulit. Hie, adhuc vivo Crasso delatum sibi in Mesopotamia im- perium, nee receptum, post mortem imperatoris necessario receperat; Antiocho quodam concitante Syriam, et Par- this quasi nudatam duee et exercitu provinciam incurren- tibus. Sed ea ipsa fiducia saluti Romanis et Syrize fuit. Quippe velut ad facile bellum modica cum manu Parthi venerant : unde major militibus animus accessit ; Cassii-

Oros.vi.13. que diligentia et virtute rejectus cum clade hostis est :

Euseb. Antiochus interfectus. Sub idem tempus e Graecia nun- Chrome, et , , .A Prspar. tiatum est, inter ipsa solennia ludorum, Olympii Jovis

^'^ ^^" statuara, admirandi operis, fulmine petitam percussam-

que esse. Plut. Cat. 10. Hie etiam annus consulatustres candidates habuit; sed quanto meliores viri erant, tanto civilius magistratuni petebant. Ser. Sulpicius Rufus, M. Claudius Marcellus erant : quibus tertius accesserat M. Cato, non honoris cupidine, sed reipublicai cura adductus ad petendum. Eo enim procedi videbat, ut Pompeii Caesarisque supra mor dum auctas opes, sive Concordes opprimerent rempubli- cam ; sive dissidentes, bellis civilibus involverent. Ut igitur nimiam horum potentiam destrueret, quia privatus frustra contenderat, consulatu sibi opus esse rebatur.

Plut. 11. Nee tamon irascebatur conipctitoribus : et cum

taxari Sulpicium audisset, quod Catonis amicitia provec- tus, ei tamen cedere recusaret, ' Non est mirandum,' ait, * si, quodsunimum quisque bonum esse existimat, id alteri nolit concedore.' Scnatui tamen porsuasitut tolleretmo- rem, quo propinqui ct amici potitoris pro oo ambibant prensabantquc ; juberctque quemlibet caudidatum per se taiitum petore. Sed earn rem populus indignantor tulit, oninc suum jus a Catoue oripi (juostus ; qui luerum ex ixtitionibus nuper ademissct; nunc etiam, accisa rogandi populiim consuetudine, honorem ct graliam. Idcirco cum

LIBRl CVIII. SUPPLEMENTUM. 5127

et amici Cacsaris ac Pompeii populura ei inconciliarcnt, Dio.

(semper enim mail viri diffidunt bonis,) et Cato, miniiiia

factus ad amhitiiui, gravitate magis et integritate in pe-

teiido, qiiaiu prccibus et blanditiis uteretur ; repulsam tu-

lit : Sulpiciiis MarcelUisque designati sunt; ille peritia Liv. E|)it.

juris, hie elocjuentia, uterque comitate, favorem hominiim ^'c. Urut.

raeritus.

12. Postquam hi consulatum iniverunt,* C. Ca;sar, Ilirt. dcB. domitis subita imprcssione Biturigibus, deinde Carnutuni ^'"' gente, in Bellovacos venit. Cum his Ambiani, Aulerci, Oros.vi.ll. Calletes, Vellocasses, Atrebates conjunxerant copias, Dio. Hiit. Correo Bcllovaco, et Coraio Atrebate pra^cipuis ducibus:

et locum paludibus sylvisque munitum, et ad omnia op- portunum, castris ceperant. Hos ut ad pugnandum eli- ceret Ciesar, cum quatuor tantum, sed spectatai virtufis, legionibus in conspectum venit. Deinde cum illi nihilo- minus loco se suo tenerent, et printer levia certamina fieret nihil ; quia neque castra hostium oppugnari sine maximo periculo, neque circumveniri a tarn paucis pote- rant, C. Trebonium cum tribus legionibus arcessit, mag- uumque sociorum equitatum evocat, quem pabulatoribiis prvKsidio mitteret. Ex eo numero Bemi Bellovacorum insidiis circumventi, Vertisconem principem civitatis, eun- demque praefectum equitum, cum magna multitudine suo- rum amiserunt.

13. Vicissim tamen Bellovaci, a Germanis equitibus fusi fugatique, cum etiam accedere cum novis copiis C. Trebonium legatum cognovissent, trepidare cceperunt : et, ne uno loco inclusa innumerabilis multitudo fame inter- iret, quicquid ivtate aut viribus fessum, aut armis parum insti-uctum aderat, cum parte impedimentorum statuerunt dimittere. Sed Caesar, animadvcrso hostium consilio, ad insequendum se parabat. Iluic rei ut nioram atFerrcnt Galli, tutioremque suis discessum priviberent, instructas et ipsi copias pro castris ostenderunt. Idcirco Caesar, per difficilia loca suis in jugum montis transductis, unde tela tormentoruin pertingere ad hostium cuneos possent, castra ibidem posuit.

* A.U. C. 701. A. C. 51.

5128 T. LI VI I

34. At Bellovaci, cum neque discedere auderent, vi- cini hostis metu, neque diutius permanere sine cibariis possent, plenum calliditatis consilium capiunt. Mos erat Gallorum ut in acie non starent instructi, sed sederent : quo minus ante praelium vires consumerentur. Turn etiam fasces strameutorum atque virgultorum, quorum summa erat iis copia, efFecerant, quibus insiderent. Hos per manus inter se traditos ante primam aciem collocarunt : ' et sub vesperam diei, quo tempore se recepturi erant simul ab omni loco incenderunt. Cum sublatus maximus ignis esset, isque conspectum Gallorum Caesari adimeret, ille tamen quid ageretur solerti conjectura assequebatur. Sed persequi fugientes tanto objecto incendio non poterat: et, ne forte alicubi in insidiis lateret hostis, timebat.

15. Bellovaci, hoc vaframento impune digressi, non longius inde millibus decem munitissimo loco castra po- suerunt. Cum subsecutus Caesar esset, Galli locorum adjuti peritia, crebra pabuiatoribus damna inferebant. Eo successu animosior Correus, delectis ex omni copia sex peditum millibus, cum equitibus mille, quo loco futu- rum putabat ut Romani frumentandi causa accederent, quod omnia circa jam desecta erant, in insidiis consedit. Campus erat baud amplius mille patens passus, quem im- peditissimai sylvai a ceteris partibus, ab una flumen altis- simum cingebat.

16. Sed e captivo quodam, Caesar, cognita fraude, insL- diatorem suo astu petiturus, equitatum, interposita levi armatura, preemittit : ipse cum legionibus citato gradu subsequitur. Ubi prinium in campo conspecti sunt equi- tes, Correus, cum paucis occurrens, conserit manum : deinde plures, postremo pedites ex sylvis erumpunt. Re- pugnant fortissime Ca?saris equites, levis armaturje prvesi- dio adjuti : donee crebris nuntiis ipsi hostesque certiores facti sunt, Ca^sarem cum iustructis legionibus adesse. Ea- dem res et Romanorum auxit, et liostium fregit animos : et majore parte suorum amissa, Bellovaci in fugam se conjecerunt. Sed irretiti eisdem locorum fraudibus, quas

1 Conservarunl tdd. ante Crcv.

LIBRI CVIII. SUrPLEMENTUM. 5129

in exitinm Romarionim delegcrant, paucis oxccptis, ceci- (Icruiit.

17. Dux eorum Coireus aeijue fupua attjue detlitiononi tuipem ratus, tortissime pra;liaii non oniisit, donee Ko- inanos, qui vivum capere maluissent, vulnerando, tela in se conjicere coi'git. Hoc pra'lio dcbcllatum : niissique ad Cicsarem oratoros civitatuni, obsidcs, quos ille impe- raverat, adduxerunt. Pacatis omnibus aliis, solus Atre- bas Coniius arma retinebat, nulla resistendi spe, sed de- speratione salutis, quia nemini se Uoinanorum audebat committere. Nam superiors anno sub specie coUoquii petitus insidiis auctore Labieno, vulnere accepto vix eva- serat.

18. Caesar, eo bcllo confecto, in fines Eburonum profi- ciscitur, eosque crudelissime devastat: eo consilio, ut Am- biorigem, quern capi posse desperarat, in sujumum odium suorum adduceret, (jui propter istius perfidiam tarn atrocia paterentur. Sed Comium in Britanniam fugientem inse- Frontin. cutus deprehendere non potuerat, egregio hominis astu '"'"'" ^'" ' dt'lusus. Nam is, cum ad oceanum veniens, ventuni qui-

dem secundum, sed aistum recedentem invcnisset, et in siccis aestuariis naves hzererent, pandi nihilominus vela jussit. Ergo Ceesar, cum eniinus tumentia vento videret, jam in cursu esse putans, ne frustra periret sibi tempus, recessit.

19. Interea in Pictonibus, Duracii atque Dumnaci dis- Hirt. cordia novum bellum ortum. Duracius, qui semper Ro- manarum partium fuerat, in oppido Limono obsidebatur. Igitur C. Caninius llebilus, duabus quas habcbat legio- nibus adductis, cum ad dimicandum hand satis firmas co- pias haberet, munito loco consedit. Sed Dumnacus, castris per aliquot dies frustra oppugnatis, cum redisset ad obsidionem Limoni, certior factus de adventu C. Fabii legati, ne hinc ab exercitibus Ilomanis, inde ab obsessis invaderetur, Ligerim statuit copias transducere. Sed jam pon^em C. Fabius occupaverat : isque, equitatu in nescios

et ex itinere fessos immisso, magnam stragem edidit. Ce- deutem deinde Dumnacum insecutus ita profligavit, ut plusquam duodecim hominum millia conciderentur ; Duni-

Delph. it Var. Clan. Lhius. 15 D

5130 T. LlVd

nacus expulsus finibus, nudatus exercitu, errans, latitans- que, in extremas Galliarum partes profugere cogeretur.

20. Ad quinque ferme hominum miilia ad Drapetem Senonem ex fuga convenerunt : cum quibus ille proviii- ciam erat petiturus, assumto etiam Luterio Cadurco, sum- mae audaciai viro. Igitur Romani duces, divisis partibus, C. Caninius in provinciam contendit, ut his occurreret ; C. Fabius in Carnutes, reliquasque civitates quae auxilia Duranaco miserant, impetum fecit. Atque ill'tC viribus accisis, terrore aucto, datis obsidibus celeriter in deditio- nem venerunt.

21. At Drapes et Luterius Uxellodunum in Cadurcis munitissimum oppidum occuparant. Eodem et Caninius cum duabus legion ibus procedit, visoque loci situ, tribus circa castris positis, paulatim munitionibus claudere oppi- dum instituit. Erat in animis omnium recens Alesite calamitas : ideoque, ut rei frumentarivt ratio haberetuj", Drapes et Luterius, modico in urbe relicto praesidio, cete- ras copias frumenti comportandi causa educunt. Id cum, castris intra decimum milliare positis, per angustas sylves> tresque semitas in oppidum importare ccepissent ; strepitu prodente, a Caninio sub ipsam lucem sunt circumventi. Luterius, qui cum frumcntatoribus erat, cum paucis ita eft'ugit, ut coram nemo in castra reverteretur. Igitur Drapes, ignarus omnium, subito Germanis irruentibus tur- batur: multi occiduntur hostium : ceteri, atque inprimis ipse dux, capiuntur. Caninius ad obsidioncm Uxello- duniredit: eodem et Fabius accedit postridie. Ita plu- ribus ex partibus opera administrantur.

22. Interea Caesar, relicto in Bellovacis quaestore M. Antonio, Carnutes adiit, concitorcmcpie belli Guturva- tum supplicio atfecit. Cognita deinde crebris nuntiis Uxellodunensium pervicacia, faciundum sibi statuit, ut ipse eo proficisceretur : ne, si unum oppidum diutius re- stitisset, universam Galliam ad vires iterum tentandas solicitaret.

23. Postquam lIxelloduMiun Ca'sar venit, inspectis- que omnibus, situm loci incxpugnabilcm, frumenti copiam in longnni fcnipus oppidanis suppctere, noc omitti rem

LIBRI CVIII. SUPPLEMENTUM. 5131

posse claiiso opcrihiis oppido coj^novit; unam spom victoriaj in eo verti credidit, si aqua proliibere oppidaiios posset. Et flumine quidem, quod imis radicibus montis ita ferebatur ut null am in partem derivari posset, per sagittarios fundi- toresquc prohibere non crat diflicile. Ceterum sub ipsius oppidi mcenibus, fons magnus prorumpcbat, quem adimi obsessis posse, cum reliqui tantum optarent, Caesar unus vidit, remque eftectam dcdit.

24. Namque ex adverso fontis vineas agi et aggerem strui jussit: ct quanquam ex supcriore loco multi milites vulnerabantur, tanta taraen constantia fuit, ut agger sex- aginta pedum altitudiiie efficeretur. In eo turrim erexit Cjesar tabulatorum decern. Ita non quidem altitudo moenium adasquabatur, quod nuUis obtineri operibus pot- erat ; sed tamen fontis fastigium vincebatur : telaque tormentis ad ejus aditum mitti poterant, ne sine periculo Frontin, aquarentur.^ Eodem tempore cuniculi ad fontis caput ^,V"^- '"•'^* aguntur : cujus rci oppidani nescii, tantum quod ob

oculos erat malum formidabant.

25. Igitur ut hoc averterent, cupas sevo, pice, ac scan- dulis repletas, et igne immisso, in opera Iloraanorum de- volvunt. Ibi, cum ad prohibendum incendium concursum esset, acre prailium extitit ; cum Romanos virtus, oppi- danos locus adjuvaret. Sed ubi multos suorum vulnerari Caesar vidit, ex omni parte scandi montem cum clamore jubet. Ita ad speciem oppugnandorum moenium IJxello- dunensesomisso prailio revocant in oppidum armatos,et in circuitu muri disponunt : Romanus iniqua pra;lii condi- tione liberatur. In hoc statu, cum oppidani, licet multis sibi pcreuntibus, tamen resisterent, repente fons, quo solo utebantur, cuniculis interceptus exaruit. Ea res, quod non humani consilii, sed Deorum ira accidisse putaretur, velut miraculo exanimavit hostes; deditionemque onmi ope destitutis necessitas extorsit.

26. Cuesar omnil)us qui arrua tulerant amputari manus jussit, vitam relinqui, ne poenam eorum ex conspectu re- lifpiorum anioverct. Nee enim crudelitate, a qua pliiri- muin abhorrobat, supplicium hoc irrogaverat, sed in ex- empluni, quo ceteri a rebellando retinerentur. Cum enim

2 Aquurelur hgcb..tur ante Crev.

5182 T. Livii

imam tantum haberet imperii aestatem reliqiiam, eamque ipsam inimici cuperent eripere ; nulla alia ratione rebatur obtineri, quam tantis laboribus queesierat, pacatze Gallize famam posse.

27. Consilium Ceesaris solita ejus felicitas adjuvit. Sub idem tempus Luterius, qui novas concitare turbas potuisset, ab Epasnacto Arverno vinctus ad Caesarem missus est. Drapes aliquot dierum inedia se confecit. Suriis virtutis et generis fama nobilis, qui solus ^duorum arma retinuerat, in Treviris a Labieno captus est equestri preelio, quo et Treviri et Germani, Trevirorum socii, su- perati sunt. Tola Gallia pacata, cum nondum Aquita- niam adisset Caesar, sed per P. Crassum nonnullascivitates subegisset, eo profectus est, omnibusque legatos et obsides mittentibus, Aquitania universa in fidem accepta, Nar- bonem rediit ; conventuque ibi habito, in Belgas abiit, ut Nemetocennae hybernaret.

28. Ibi lubenter cognovit, ne quid deinde turbarum in Gallia raetueret, etiam Comium Atrebatem in fidem ve- nisse. Is enim, post factas sibi insidias ad ultionem semper intentus, occasione tandem reperta, arma posue- rat. Nam C. Volusenus Quadratus equitum pricfectus ad id colloquium, per cujus simulationem Comii mors petcbatur, missus a Labieno fuerat. Igitur cum hinc magnum inter eos odium intercederet ; Volusenus, Comii sa?pe interceptis equitibus, postremo capiendi ipsius cupi- ditate, eum cum paucis vchemcntissime est insecutus. Ibi Comius, longe a suis abreptum videns, repente comitum invocat fidem, conversoquo equo Volusenum petit : ceteri strenue sequuntur duccm : llomani re improvisa territi terga vertunt. Comius Quadrati medium femur lancea trajicit: praefecti vulnus llomanos pudore sistit. Ab his deiiuo vcrtuntur in fugam Galli.

21>. Hac re perpetrata, Comius, sive quod multos suo- runi amiserat, sive dolori suo satisfactum rebatur, legatos ad M. Antonium misit, imperata facturum poUicitus, dnin lie Honiaiii cnjiisquam in conspcctum veniret. An- lonius, ab justo metu proficisci postulata Comii ratus, obsidibus acceptis, veniam actorum omnibus qui cum eo fiMiaiit, ( I ipsi (piam pftierat vitandi llomanos facultatem

LIBRI CVm. SUPPLEMENTUM. 5133

concessit. Atque hie belloriini eorum finis fuit, onini

Gallia cis Rhenum, atque inter mare Mediterraneuni, Sail. Iliat.

et oceaniim, nisi qua paludibus invia fuit, perdoniita.

30. Dum his rebus Caesar occupatur, M. Marcellus consul edictum proposuit, ' de sunima se republica actu- Sueion. rum :' proximoque senatu de multis rebus contra Ca^saris ^f* • ^- 28.

1- -1 • • * -rw Tz Appian.

rationes retulit; maxime de provmcia, quam A. U. Ka- civ. i.

lendas Martias jubebat terminari, Casaremque ad peti- ^'°- '^'^'•

1 • T^T 111 i^ Cic. ad

tionem consulatus venire. ' JNam et, bello contecto, Att. vin.3.

dimitti victorem exercitum debere : et absentis rationem ^'^^' ^P^'-

. , 1 • 1 T-» • • Sueton.

comitiis non habendam : quia lege f ompeia, quo capite

absentes honorum petitione summovebantur, ne Caesar quidem exceptus esset.' Namque Pompeius, cum Ca;- sarem excipere nominatim debuisset, sive per oblivionem, seu consulto, Ca^saris mentionem nullam fecerat : et de- mum lege jam in ees incisa, et in anarium condita, cor- rexerat errorera.

31. Item Marcellus de civitate Novocomensibus adi-

menda retulit, quam coloniam rogatione Vatinia Ceesar Strabo v.

deduxerat : per ambitionem et ultra pra^scriptum datam P* ^'*' » _ ' I isueton.

causatus. Donata auteni jure Latii Novum Comum co- Appian. Ionia fuerat : quo jure quai erant colonia;, in iis qui ma- gistratum annuum gessisset, eo ipso civitatem adeptus Romanara intelligebatur. Talem aliquem Marcellus Plut.Cses. nactus virgis cecidit ; qua poena Roma; civis R omanus nuUus afficiebatur : jussitque Ctesari vibices ostendere.

32. Hzec agenti Marcello, summa ope C?esar per ad- Sueton. dictos sibi tribunos plebis et Ser. Sulpicium collegam ^^ ^'°* Marcelli resistebat : neque plerisque ceterorum proba- batur, alicui, priusquam tempus lege datura exisset, pro- vinciam auferri. Sed et ipse Pompeius, qui simulato ad djo. Hispanienses exercitus itinere, tamen in Italia substi- terat, in eadem sententia fuit. Clam tamen intendit animum, ut cxarmaret Ca^sarem, et statim atque elapsum Appian. imperii tempus foret, privatum in Urbem redire cogeret.

Hoc ut facilius assequeretur, C. Marcellum fratrem pa- Dio. truelem Marci, qui simultatem gerebat cum Ca;sare, con- ^PP\^" sulem fecit : Caiumque Curionem, in locum Servii, qui c. 29. Dio. damnatus post designationem fuerat, petentem ut tribunus Jp^'^' '^^

5134 T. LI VI I

plebis crearetur adjuvit. Plurimum enimpraesidii in eo

ponebat, si adolescens nobilis, disertus, audax, inimicis-

simus Caesari, tribunitia potestate arraaretur.

Yell. 11.18. 33. Inter hvtc crebro reiatum de Galliis et graviter

P^\ actum fuerat. A. D. xi. Kalendas^ Sextiles, cum se-

Appian. Cic. ad uatiis ad Apoliiuis haberetur, essetque mentio facta de

Id°ib "4^ legione quam Ca^sari Pompeius expensam ferebat, item- Plut. que de successione C. Ca;saris, Pompeius respondit, ab-

Pomp. et (Jucturum sese legionem earn : de provinciis placuit, ut Cic. ad quamprimum ad Urbem Pompeius reverteretur, (Ari-

±am.viii.4. pjjjjmij profecturus ad exercitum erat,) eoque pra^sente de Id. ib. 9. successione piovinciarum ageretur. Intervenit deinde ju-

*^' *■ dicium C. Marcelli consulis designati, quem M. Calidius

postulaverat, competitor ejus, sed repulsam passus, et insuper accusatus a duobus Galliis.''

Ill- ib. 8. 34, Tandem assentiente Pompeio, A. D. pridie Ka- lendas Octobres senatusconsulta sunt in htec verba per- scripta : ' Quod M. Marcellus consul verba fecit de pro- vinciis consularibus, de ea re ita censuerunt, uti L. Paullus, C. Marcellus consules, cum magistratum inissent, de con- sularibus provinciis ad senatum referrent : neve quid prius ex Kalendis Martiis, neve quid conjunctim de ea re refer- retur a consulibus: utique ejus rei causa per dies comitiales senatum haberent, senatusqueconsultum facerent : et cum ea de re ad senatum referretur a consulibus, equitum Ro- manorum, (jui in trecentis judicibus essent, sex adducere liceret.*^ Si quid de ea re ad populum piebemve latoopus esset, nti Ser. Snlpiciiis, M. Marcellus consules, pra*tores, tribuni(jue plebis, quibus eoriim videretur, ad populum piebemve ferrent : quod ii non tulissent, uti quicumque deinceps essent, ferrent.'

3 A. D. Kal. cdd. ante Crev.

•> A duobus Galliis'l Male pri- nthlucere liceret] Freinsliemins

ores edilioncs (iallis: (|nam Ut- t'x conjcciura i^iibstitnit diias

lioncni, clsi rcperiatiir ;ipiid vorcs cijiiitiim liiinittunntm in 11-

(jr('roiic;tn (|uo(|iic ipstiM), pliii i- iiiiis locum, (|ir<i- apiid Ciceio-

mi (I doctissiini intcrpretes lit n<ni ipsiiiu irgitiir, eutum. Vid.

vilidsnni im'iilo danniant. Crev. iiitcrprctes (^iccronis, et in pri-

*■ Equitum l{(iiii(i)wnim . . . sex mis IManutium. Cvev.

LIHRI CVIII. SUPPLKMENTUM. 6135

:J5. Ascripturn crat, ' senatum existimare, nemineiii eorum qui pottstcitem habeat intercetleiuli, impedicndi, moram aft'erre oportere, quominus de republica quani- primum ad senatuin referri, senatusqueconsultum fieri possit. Qui impedierit, earn senaturn existimare, contra rempublicam fceisse. Si quis huic senatusconsulto inter- cesserit, senatui placere, auctoritatem perscribi, et de ea re ad senaturn populumque referri.' Huic senatusconsulto intercessit C. Cdclius, L. Vinicius, P. Cornelius, C. Vi- bius Pansa, tribuni plebis. Item : ' Senatui placere, de militibus qui in exercitu C. Ctesaris sunt, qui eorum sti- pendia emerita, aut causas quibus de causis missi fieri tlebeant, liabeant, ad hunc ordinem referri, ut eorum ratio habeatur, caus-aeque cognoscantur.'

3G. Itemque, ' Senatui placere in Ciliciam provinciam, et in octo reliquas provincias, quas prvetorii pro praitore obtinerent, eos qui prajtores fuerunt, neque in provincia cum imperio fuerunt, quos eorum ex senatusconsulto cum imperio in provincias pro prajtore mitti oporteret, eos sortito in provincias mitti placere. Si ex eo numero (pios ex senatusconsulto in provincias ire oporteret, ad nu- merum non assent, qui in eas provincias proficiscerentur ; tum uti quodque collegium primum prajtorum essct, tum deinceps proximi cujusque collegii, qui prictores fuissent, neque in provincias profecti essent, in sortem conjice- rcntur, quoad is numerus eftectus esset, quem ad numerum ill provincias mitti oporteret.' His etiam senatusconsultis cum intcrcessum a C. Ccelio, C. Pansa tribunis esset, auctoritatcs perscripta; sunt. Attamen hoc postremura Pigh. Ann. senatusconsultum lege Porapeia nitebatur ; qua etiam codom anno duo consularcs, M. Cicero in Ciliciam, M. Bibulus in Syriam cum imperio missi fuerant.

37. Sed ante Bibulum in provinciam Parthi venerunt. Dio. Summoti sui)crioro anno a C. Cassio, cum justo exercitu Oros.vi.l3. reverterant, Pacoro duceute, regis Orodis filio, ut nomen Strab.xvi. ducis hie haberet ; ceterum Osaces adolescentulo custos ^J^l^'jy-^ additus, administraret bellum. Hi, cum, omnibus in iti- nere redactis in potestatem, Antiochiam venissent, op- pugnare urbem cojperunt, magna cum spo, idtro suas ad

51^36 T. LI VI I

partes accessuram Syriam, pertiEsam Romani imperii, et

quemadmodura locis, ita nioribus Partho propiorem. Sed

adversus homines oppugnandis urbibus ineptissimos facile

defensa Antiochia est.

Cic. ad •^S- Et animos Cassio, timorem Parthis M. Cicero ad-

Att. V. 18. diderat, qui in Amano, quo iiionte Cilices a Svris discri-

20. 21. et

ad Fmii. II. niinantur, re bene gesta imperator appellatus, transiturus

10. et XV. in Syriam credebatur : pra^sertim quod magnus equitum

Pl-ut. Cic' Parthorum numerus, cum in Ciliciam irrupisset, ab equi-

Cicero. tibus Ciceronis, et cohorte preetoria, quam Epiplianeaj

Plut. praesidii causa collocaverat, erat concisus. Ducebat au-

tem Cicero exercitum non pcenitendum, peditum duode- p. cim millia, duo millia sexcentos cquites. Prreterea firma

Piut. habebat et promta sociorura auxilia, quos lenitate imperii

amiciores, quam fuissent, populo Romano etfecerat. Etiam Cic, Ariobarzanem Cappadocise regem prassentibus insidiis li-

beraverat : Dejotarum autem ita habebat amicuni, ut, re-

licto regno, cum omnibus copiis ad eum proficisceretur. Hirt. de Habebat autem is peditum millia duodecim, Romano ar- B. Alex, matu, equitum millia duo. j)iQ_ 39. Rejecti ab Antiochia Parthi, Antigoniam peti-

erunt, quam baud procul inde Philippi filius Antigonus Stephan. condiderat. Suburbium crat ibi frcquentibus arboribus Strab.xvi. consitum. Id Parthi metu insidiarum incrcdi non ausi, Dio. succidendis arboribus aperire locum instituerunt. Sed

ubi homines huic labori non assuetos etiam Cassius assi-

due carpebat, relicta et hac obsidione discesserunt.

Frontin. 40. Cassius, itinere hostium mature cognito, cum per

.Strat. It. 5. confranosa loca transeuudum Parthis essct, onini pcditatu 35. et Dio. ~ .. . '

in insidiis locato, cum equitibus, quorum habebat baud

magnas copias, se ostcndit. Ccleriter contemtu paucita- tis ad pugnam, deindc ad insequenduin refugiontem moti hostes, priusquam animadvertere quo progrederentur spes et cupiditas sineret, locis iniquis a pcditatu circumventi Kunt. Ilia cladcs, (nam et magna pars oxercitus ceci- Cic. ad dcrat, et ipse dux Osacos paucis post dicbus int«;riorat ex Alt. V. 20. vulnere,) expulit l*acorum Syria; diucpie post a Partho- rum armis quictam provinciam pra^stitit.

Ca?B.dcB. 11. Tntcrini M. Bibulus, qucm aliquamdiu in obsidione Civ. III.

Llimi CVIII. SUPPLEMKNTUXf. ol37

Parllii liabuciaiit,'' Antiocliiarn veiiit. i\t(|iK' is finidcin, Cic. ad (luaiiidiu cis I'Aipliratein fuit liostis, pedem porta iioii ex- ^,"' g'' '*^'^ tulit. ji^cqiio tamen logatis et amicis ac qnaestore suo Cic ad Ciccroiu'in ad subsidiuiii vocaiitibus, oa do re literas scii- ^ =»"'•"■ 17. here voluit ; omnia peipeti nuille, quam vidcri auxilio Ciceronis eguisse prae se ferens.

42. Atque hoc ut nialevoli animi, sic quod sequitur,

constantissimi nioderatissimiqiie specinu n fuit. Duos ^a^s. dc

. . B. ( av. 111.

siinul egregiic indolis filios aniisertit, occisos a (juibus- Val. Alas.

dam coium equitum qui cum A. Gabinio Ptolemaium '^- '•

in rejiuum reduxcrant, deinde consederant Alexandriae.

Id ille infortunium ingcnti animo tuht. Quippe nuntiata .f^"''^- ,

'^ _ . ' ' . C,OM!<ol. ad

morte tilioruni, postridie processit ad soHta munia : post- Maii.c-.l4. eaque remissos ad se iaterfectores a Cleopatra, quai pa- ^'^!- ^^jj"- renti recens defuncto successerat, ' intactos reduci' jussit Fam.vm.i, 'ad reginam;' addito ' potestatem hujus vindictai non ^^^'- '^^'*''- suam, sed senatus esse dehere.' Is igitur Bihulus, cum Cic. ad Antiochiam venisset, accepto exercitu, in Amano monte, (^{^.^^^ ' qui plenus erat hostium sempiternorum, materiem triumph! Fain. n. 10. ccepit quicrere. Sed contra quam speraverat, res cecidit ; amissa cohorte pra^toria, et Asinio Dentone, qui prinii pili centurio fuerat.

43. Felicior in eodem monte Ciceronis expeditio fuit : Cic. ad nam communem ille cum Bibulo Amanum habebat, aqua- pj*^"'',' 4' ' rum divortiis dividentibus provincias. Magna ille multi-

tudine hostium occisa, Fugeranam, quod erat Amani ca- put, pritterea Sepyram, et Ceminorim, cum aliis aliquot castcllis cepit. Hinc ad oppidum Eleutherocilicura Pin- dcnissum admoto exercitu, locum munitissimum, aggeri- bus, vineis, turribus oppugnavit, vallo et fossa cinxit, magnoque labore post septimum at(pie quinquagesimuni diem in potestatem redegit. Inde Tibarenos petiit, qui finitimi Pindenissensibus, similiter receperant fugitivos, Parthorumque adventum expectabant. Sed hi obsides dare, quam bellum pati maluerunt. His rebus gestis, per loca dubia aut recens pacata M. Cicero exercitum

"> M. Bihulus, quern aliquamdiu MetcUi Scipionis res gcstas in t»j ohsidioue Parlki habucra7it] iiroconsiilalu SyriiE exagilat. Hoc tradit Cd;sar eo loco, ubi Crcv.

5138 LIBRl CVIII. SUPPLEMENTUM.

Cic. ad distribuit, Quintumque fratrem prsefecit hybernis : ipse

Att. V. 21. a^ conventus agendos in provinciam profectus est.

Sigon. in 44. Jam eraiit ad Uvbem iniperatores duo, qui ex

erp'^h ^'** 6^dem Cilicia triuruphare cuperent : Appius Claudius,

Anu. cui Cicero successerat, et P. Lentulus, qui provinciam

ante Claudium obtinuerat. A multis enim annis in-

quietje ibi res fuerant, vicinitate Parthorum, et feroci-

bus Cilicum accolarumque ingeniis. Et Lentulus, rebus

bene gestis, cum ante biennium decessisset, his consu-

Cic. ad libus, triumphavit. Sed Appius, majestatis reus a P.

Att. V.21. Dolabella factus, abjecta postulatione triumphi, Urbem

Fam.vrii.G. ingressus est. Causam pro eo dixerunt M. Brutus Appii

Cic. Brut, gener, et Q. Hortensius, ille adolescens, hie quarto et

Cic. ad sexagesimo aetatis anno, paucis ante mortem diebus. Nee

Fam. iir. jHy solum iudicio, sed etiam ambitus postea absolutus, 10. 11. 12. "^ .. J x \.

censuram petiit, censorque designatus est.

SUPPLEMENTUM

LIBRI CIX.

n ISTORIARUM

T. LIVII PATAVIM.

1. OuM inter hsec novi tribuni plebis inissent, C. Curio Dio, xl.

. . . ~ . . Liv. Euit.

statim in pnncipio acceptce potestatis terventissirae con- y^ji j,_^g^

cionari instituit, quasi reipublicae cura et amore tangerc- Cic. ad

tur. Sed ille C. C-«Esarem non aliam ob causam oderat, pj^ '

quarn quia contemtus erat ab liomine, qui servulos etiam Sueton.

libertosque potentium paulo gratiosiores qualibet impensa y^j|'

solebat adiungere. Id acrius urebat adolescentem ; Dio.

• \'il Max. ot quod voluptatibus atque libidinibus, et coniparandis ^^ 'j"

quorumlibet studiis effuso patrimonio, magnum its alieiium Lucan. i.

contraxerat. Nam sestertium sexcenties^ ali<iuando de- sueton.

buisse legitur. Idcirco Citsar, necessitate ac ingenio ho- Ca?s. c. 29.

minis cognito, venalem linguara, ne sibi noceret, oraniuo p][jj

redimendam ratus, aes alienum ejus omne dissolvit ; eo- Pomp, et

quo transduxit ingenium nequam, ut simulatione pro Appiau.

republica contra i*onii)oium et Ciesarem, sed revera pro Civ. n. ^* ' Veil.

Lacsare staret.

2. Hac re perfecta, consulibus L. yEmilio M. F. Paullo, Appian.

C. Claudio C. F, Marcello easdem niachinas admovit.* ^

Sed Marcello quidem firma adversus pecuniam constitit

integritas : Paullus hactenus flexus, ut adversari desine-

» Sestertinm sexcenties] Marcas argenti nostrates 234375. Crev. • A. U. C. 702. A. C.aO.

5140 T. LI VII

ret, acceptam mercedem, trecenties sexagies sestertium,b PliU' basilicje suie impendit, quam post anni sequentis incen-

XXXVI. 15. ]••./. • 1 • -n 1 •

Jul.Obseq. diuiujuxta torum exstruxit, quo loco pnus rulvia stete-

Plut. et rat : quasi perituram timeret pessimi facinoris memoriani, Appian. . . , . ,. . , ,. .

nisi admirandi opens dedicatione consecraretur.

Plin. II. 56. 3, Jjis consulibus, lana pluit circa castellura Cossa-

Jul.Obseq. num, ubi loci non multo post occisus est Milo. Mula

pariens, bonorum interitum, mutationem legum, turpes

raatronarum partus significasse credita est : sed non erat

prodigiis opus, cum pericula et libertatis interitus jam

oculis hominum obversarentur. Quotidianje enim de

successione Caesaris contentiones erant : cum adversus

Pompeii potentissimam factionem ille baud minori ro-

bore resisteret : neque plus illi prodessent, qui amicitiam

profitebantur, quam qui simulabant odium.

Dio et 4. Cujusrei summus artifex Curio minabatur in spe-

PPiaii' ciem Caesari, consilia communicabat cum Pompeianis :

ut et illorum perdisceret intimos sensus, et, donee animum

nudare opportunum videretur, plus ex occulto noceret.

Cic.ad Maximum hominis vaframentum in eo erat, ut, multis,

Dio et " ^^^ inanibus, eftusis in Caisarem dictis, sensim ad ea quse

Appian. Pompeium et optimates offensura erant progrederetur :

tanquam neutrarum partium, et libertatis custodiam cui-

vis gratise anteponens. Nee eo animo ista proponebat,

ut decretum iri speraret, aut omnino cuperet decerni : sed

his negatis ansa dabatur ei, et quit contra Caisarem para-

bantur citra suspicionem impediendi. Igitur his conten-

Dio. tionibus cum temporis permultum csset consumtum, in-

Cic. axl digno se id ferre simulans, ut intercalaretur postulare Fain. VIII. G. * ...

Dio. coepit, tanquam spatio indigens ad perferenda quae vellet.

Macrob. 5. Erat autem intcrcalandi apud Romanos, ex magno

Sat. 1. 13. yeterum errore in anno constituendo, orta necessitas : deinde ex ambitione aut ignorantia sacerdotum, quibus ea commissa cura fucrat, mirabilis confusio. Cum enim ad lun'.r cursiim institutus a Numa Pompilio annus esset,

•' Trecenties sexagies seslerliitm] quae snmma male liactenns apiul

Miircas aif^tiili 1 10025. I'lii- I'leinsliemiiini icdigebatiir ad

tarcliiiH c't AppiamiM iiiille et scptuagies ijuinquics scslerlinm,

qiiiiiKciiiiH talciitis cinliiiii csbO Crev. a Cxsate Paiilluni ineniorant :

LIURI CIX. SUPPr.EMENTUVf. 5141

cito apparuit Icgibus universi hunc onlinem non congru- or(! : futuruiiuiiie ut quibus mensibus binnia fuisset, iis- (1cm post aniio.s hand phiriinos nicssis tsset tutura. Jgitur dies qui ad solareiu anuiiru deeraut, iuseri coustituto jam anno oportuit.

G. Haic insortio intercalatio appellabatur, ex eo quod nova luna pontif'ex, calata, hoc est vocata in Capitolium Varro de plebe, quot numero dies ad Nonas superessent, indicabat. Ling-Lat-^* Unde ctiam dies qui primus calabatur, Kalendarum no- men retinuit : et quoniam aliorum mensium quintanicsunt Nona, aliorum septimanze, calabatur cum hoc discrimi- ne, ut pro ratione mensis, aut, * dies te quinque calo Juno novella,' aut, ' septem dies te calo Juno novella,' pronun- tiaretur. Ceterum non singulis anuis, sed per octennia Macrob. moris erat intercalari : <= eaque ipsa res quandoque prop-; ter superstitionem omissa erat : nonnunquam vero intem- pestive usurpata, cum publicanorum cupiditati quidam pontilices gratificati, productiorem aut breviorem annum ex illorum commodo facerent. Non alio autem mense quam Februario intercalari fas erat, Terminalibus jam jjeractis.

7. Id eo quoque anno fieri Curio cum postularet, non uio. ignorans alienum esse, (nam et ipse erat eo sacerdotio prajditus,) ceteri pontilices reclamabant. Igitur cum ob- Cic. ad tineri non posset de intercalatione, (neque etiam hoc vo- Fam.viii.G. lebat,) quasi per iram, ne ceterarum quidem rerum quic- quam agi passus est. Mox apertius pro Caisare loqui, et, quo agitaret optimates, multas jactare leges coepit : non Appian. quod perferri posse speraret, sed obtentui habiturus ad cic. intercessiones quas parabat : Alimentariam inprimis, et Viariam ((jua Humerus definiebatur vehiculorum et comi- tum iter facicntibus, '^ prajtcxtu, opinor, Clodianai necis, Appian,

<^ Non .si7i^ulis annis, sed per >' Et Viari(Wi, qua nniKcrus de-

octennia moris erat intercalari] Jinielialnr vehiculorum et couiituin

Iiiiino altero qiioqiie anno, itu iter J'acientibus\ Addidiiniis diias

\\t altcrnis binos tt vicenos, al- priiiias voces ex C(elii epistola.

ternis ternos et viceuos interca- Cetcnini ncqiie Cadius, necpie

larent dies: nisi quod terlio Appianiis de numero veliiculo-

quoqiie octennio, non nonaf»inta, rum el comltum ea lepe dffinitu

sed sex et sexaginta dies inter- quicquam liabent. Cric. calabant. Vide Macrob. Cvev.

5142 T. Livn

aiiaque de muniendis sternendisque viis eontinebantur)

utque ea curatio sibi ' in quinquennium daretur, ferebat.

Cic. (le Atqui hoc caput contra Liciniam ^butiamque leges pug-

11^8 ^^ ' ^^^'^ 1^0" ignorabat, ideoque Rullum agrarian legis aucto-

reni, cum sirailia peteret, vehementer exagitatum fuisse : Appian. sed consulto promulgabat quod a Pompeianis reprehen-

sum, justam sibi causam istis partibus irascendi dedisse

videretur. Cic. ad 8. Cum inter ha;c Kalenda; Martian venissent, quibus

Fam.viii. ex senatusconsulto referri de successione Ciesaris oporte-

8. et 9. . ^ .

Appian. bat, Caiusque Marcellus ea de re verba fecisset ; pleris- Dio. Plut. qyg assentientibus, collega Marcelli Paullus siluit : Cu- rio, laudato Marcelli animo, ' addendum ' monebat, * ut pariter Ponipeiiis provincias et exercitus suos dimitteret."* Sciebat hoc minime tacturum Ponipeium Curio : sed preetextum qujerebat, per quem Caesar, quze habebat, ex- cusatius retineret.

9. Igitur iniquam rem postulare Curionem patres di- Cic. ad cebant, 8cipio praisertim, qui et nuper sentcntiam dixerat,

Fam.viii.9. « ^g quid conjuuctim referretur : ' quod tenipus imperii Dio. Plut. Pompeio nondum exierat. Contra Curio ' summam rem- publicam agi ' vociferabatur : ' neque aut pacem aut li- bertatcm in ttito fore, nisi aut ambo deponerent iniporium, aut ambo retincrent. Nam etab inermibus nihil pcriculi, et, si uterque habeat exercitum, contra alteriits cupidita- tes in altcro pra^sidium fore,' Ha:;c in speciem tam ho- nesta populo mire ])robabantur, cui alioquin ob legem ambitus, qua largitiones accisa: fuerant, ctEperat Pom- peius esse vilior.

10. Sed apud ceteros mortales auctoritas ejus et fama Plut.Pomp. 'o"gc orat maxima : idque hoc tempore apparuit, cum Veil. 11.48. Campaniam obiens, Neapoli graviter a>grotaro cflci)isset. 1.35! ' Tum enim, auctore Praxagora, Neapolitani j)ro salute

Juv. Sat. (>jiis publice vota susccperunt, qui ante euni honor nemini Dio xLi. lioniano contigcrat ; et hoc exemplum, aliis amore, mul-

Cic. ad tis per simulati()i\eni paria facicntibus, nnivcrsa imitata IQ^.t,x."5. Italia est. Deiiidr postquani convaluif, inaudita passim

1 Soli pro sihi Icgibatiir ante Crev.

LIHIU CIX. SUFl'LI'-MKNTUM. 5143

la'titia ct tiif^ulatio orta, coronati Neapolitani, coronati IMut. Puteolani, iVriic ubivis per multos dies fucrunt. Quo- cuinque adisset, infinita niultitudo procetlcbat obviam : vici portusquc sacrHicantium epulantiumque agminibus conipU bantiir : excipiebatur cum facibus, in deducendo Horibus spargcbatur.

11. Attjuc ea res mirifice inflavit Pompeiuni, ut jam valde inciperet contemnere Cacsarem, minusque se para- ret ad tarn grave certamcn. Praimisit tamen ad seiiatuiii Appian. literas, ct Ca^saris honorifica facta mentione, ad suaruui rerum cnumerationem transiit, quas ab initio ad ea usque tempora gcssissr t. ' Nequc se aflectasse niniios honores :

sed tertium consulatum, exercitumque et provincias ultro delatas, quo pra:sidium constituendai reipublica) haberet, accepisse. Nunc autem, quee ingesta recusanti essent, volentem se reddere repetentibus, licet nondum exactum imperii tempus haberet.'

12. Hoc eo pertinebat, ut et suam modestiam commen- daret, et invidiam faceret Ca^sari, qui ne finito quidem imperio decederet. Mox ad Urbem cum venisset, in eandem sententiam locutus, ' idem etiam placere Ca^sari ' affirmabat, ' post tot exantlatos pro republica labores, victoriarum suarum pra^miis in urbano otio, honoribusque, et sacerdotiis, frui desideranti.'

13. Sed astutiam ejus Curio coarguit, siquidem eo es- set animo, statini deponere potestatem jubens : neque hoc agere, ut, ipso retincntc imperiura, Ctcsari successor mit- tatur. Postremo aperte invectus in Pompeii cupidita- tem, nisi nunc metu Ca^saris cogatur in ordinem, nun- quam deinde abiturum imperio dictitabat. ' Idcirco sibi placere decerni, uti ambo simul accipiant successores : utique, nisi voluntati senatus paruerint, hostes judicen- tur ; legionesque scribantur ad bellum.' Hac sententia maxime texit fraudem, ut a^qualiter animatus in utrum- que, neque emtus a Ca^sare crederetur. At Pompeius, supra modura irritatus, cum multis in Curionem minis, ad suburbana praidia se recepit.

14. Senatus jam utrumque suspectum habere cceperat : modestiorem tamen Pompeium judicabat, et quam essut

5144 T. Livii

contemtim a Ca?sare consule habitus, recordabatur. Igi-

tur multi ea in sententia erant, non ante diniittendos a

Pompeio exercitus, quam Caesar provincia decessisset ; cu-

jus absentiain et spiritus minus civiles veheraentius per-

horrescebant. Adversus hos cum pugnando nihil efficere

Curio posset, ne quid forte contra Cajsarem decerneretur,

pro tribunitia potestate senatum dimisit. Turn primum

serio doluisse Porapeium ferunt, quod earn potestatem,

a Sylla propemodum abolitam, restituendi aiictor fuisset.

Nihil igitur decretum nisi, ' singulas legiones a Ciesare et

Dio, XL. Pompeio in Syriara ad Bibulum mitti, propter Parthi-

Pomp. et ^^^^ bellum amplioribus copiis egentera.'

C®s. 15. ^on fallebat Ceesarem hoc ab inimicis agi, ut dua-

Gall.viir. ^"^ 'P^^ legionibus spoliaretur. Quippe Porapeius, quam

post Titurii cladem ad Ca^sarem miserat, tanquam ex suo

numero dabat. Tamen et hanc remisit incontanter, et

ex suis quintamdecimam, quam in Gallia citeriore habu-

Plut. et erat. Militibus ducenos quinquagenos denarios^ dono

PP'^"- dedit. Hos qui adduxerant, dolo an stultitia incertum,

mire deprimebant Ca;sarem. ' Nihil eo apud exercitum

odiosius esse, cunctis linem laborum, conspectum patria;,

et ab diuturna dominatione libertatem et otiuni respicien-

tibus : neque dubitare, transituros ad Pompeium univer-

Plut. SOS, simul atque reducti in Italiam forent.' Id quoque

negligentiorem effecit Pompeium, cuncta sibi, siraul an-

Cic. ad nuisset, proclivia fore existimantem. Legiones, quia

Ilirt Dio. P^rthi recessisse nuntiabantur, rcteutae nihilominus in

Appian. Italia, Capuai hyemarunt.

Dio, p. 85. IG. Nanique Bibulus pvovinciai sua; pacem, conflate inter Parthos civili bello, procuraverat. Ornodapantes satrapa, infestus regi Orodi, ut reccptum apud Romanos haberet, cum Bibulo amicitiam instituerat. Hunc igitur crobris nuutiis inipulit, ut, I'acoro regc constituto, bellum Orodi faceret. Id. {>. 93. 17. At Ca;sar neque lubenter positurus imperium, cui lam diu assueverat, et, si depoueret, in potestate futurus

*■ Ducenos quinquagenos dtnarios] Marcas argenti tcrnas, uucias 7. giosios 2. Crvv.

LIBRI CIX. SUPPLEMKNTUM. 5145

inimiconini, omnes rationes suas ita paiabat, ut, si voK.ii- tilnis obtiiiero quod cupicbat iieqiiiret, vv.l iiivitis omnil)us assequeretur. Igitur jam a niulto tempore nihil, quod uut ad grutiam hoininuui paraudani, aut ad opes suas sta- Sucton. biliendas pertineret, praitermiserat. Forum inchoaverat pi^i'rg,t de maiuibiis, solo tantum super sestertium millies' emto : etCaps. et munus populo epulumque pronuntiarat in filiai memoriara, pJ'jP" cum in mortibus matronarum id adhuc nemo fecisset : le- xxxvi, 15. g'ionibus stipendiuni in perpetuum duplicaverat : frumen- q^^ 26 et turn saepe sine modo ac mensura praibuerat : mancipia, 28. praxlia viritim distribuerat : regibus captivorum millia doiio doderat, et citra senatus populive jussum auxilia, quotiens et quo petissent, miserat : Italiec, Galilee, Hispa-; niarum, Asia) quoque et Greecite urbes munitissimas prae- cipuis operibus cxornarat. Tum vero et milites conscrip- Dio. sit, et pecuniis coacervandis studuit, oranique modo exer- citum sibi quara benevolentissimum efficere.

18. Inter base et provinciam ordinavit summa humani- Hirt.

tate ; nisi quod, imposito tribute, victam se fateri Gal- Sex. Ruf.

liam coegit. Id quoque pro magnitudine et opibus pro- *

vinciarum modicum : quadringenties s in singulos annos

stipendii nomine conferri jussit. Deinde per speciem Sucton.

commendandi M. Antonii, qui auguratum petebat, in ^^** *^' ^^' „ ,,. rr< . Eutrop. VI.

Galiiam logatam transgressus, municipia et colonias ap- Hirt.

pellavit : hand minoribus exceptus honoribus, quam antea

Pompeio fuisse exhibitos scripsimus. Ha?c omnia Casar

eo fecerat studiosius, quod adversarii ejus valde exulta-

bant consulibus designatis L. Lentulo, C. Marcello, et

Ser. Galba rej)ulso, qui legatus Casaris fuerat; quan-

quam is gratia suffragiisque plus valuisset. Quippe pluri-

mum in IJrbe Pompeius poterat, plerisque suffragantibus,

et inter lios Ap. Claudio censore.

19. Nam et postremam libera; reipublica^ censuram Dio. Appiushic, collega L. Pisone, excrcuit. Et Piso qui- dem studebat genero Ca^sari : Appius inimicus dum no- cere conatur, plus etiam invitus insciusque proderat.

^ Super sestertium millics] Vo- 390625. Crev.

cem S7iper addiiHmns ex Siieto- r Qiindrhiiieiities'] Marcas ar*

nio. Sestertium tnillics simiiiia geiiti I.'i(j2j0. Croc. est irnnianis, inarciK argeiiti

Deljth, et Var. Vlas, Livius. 15 E

5146 T. Livit

Nam Piso, ob affinitatem Cassaris et alioquin negotiorum

Cic. in minime appetens, (quippe opiiiionibus Epicureorum dedi-

pjj^ ' ' tus, ne censuiam quidem suscipere voluerat,) notabat ne-

minem : Appius multos equites senatoresque notando,

ut postraodo Caesaris partibus cupidius se applicareut ef-

ficiebat.

20. Jam primiim libertini generis qiiotquot erant, mo-

vebat senatu : delude multis etiam nobilibus eandem im-

piiigebat ignominiam. Hos inter et Sallustius Crispus

Cic. in curia exactus est : cum censoribus in senatu ' se non ma-

^ ^^'' . tronarum, sed libertinarum sectatorem esse' respondisset. Acroii in _ ' i

Ilor. Sat. Notavit et C Ateiura, virum bonum et civem egregium, 'ci de ^"' ^^' ^^^^^o ^d bellura Parthicura proficiscenti tribu- Div. I. 16. nus plebis obnuntiaverat. ' Ob earn causam' subscripsit censor ' populum Romanum calamitatem maximam acce- de, ad pisse.' Similis ejusdem, sed justior, severitas in eos qui

Att. VI. 8. signa tabulasque ad ornamenta munerum a sociis mutuati, et ad Fain. . ,

vui. 14. postea pro suo retinuerant."

Dio. 21. Sed maxima cum Curione dimicatio fuit. Nota-

turus euira et hunc Appius, quanquam Pisone coUega, et cognato Curionis Paullo deprecantibus, sententiam suam in senatu palam ostenderat : quae res acerrimos excitavit motus. Quippe PauUus praj dolore vestem scidit. At consul Marctllus sperans hac occasione contra Caesarem aliquid decvctum iri, ea de re statim referre coepit. Cu- rio primum rcpugnare, nee jure, nee more facturura di- cere, si de se sententias roget. Mox animadverso, mag- nam pra\sontium partem G;vsaris totam esse, cctcros ple- rosque, ne quid adversus ilium audcant, metu prohiberi ; ' Ego vero,' inquit, ' vitam actionesque meas ita institui, ut illius non pudeat, Ir.v ad patria_* portiiu>ant utilitatem. Necpie recuso vobis ratioiu'Ui onuiium reddere, patres conscripti. Vos, uti videbitur e republica et tide vestra, de mo statuoritis.' Ibi C. Marcellus consul ita Curio-

*■ Qui sifina tabulasque ... a xo- ceionis inlerpretcs, qnos socn-

ci'i? tniitunli, posda pro sun rcti- tiis est Pigliiiis, sive Schotlus,

nueraul] Id tantiiin colliKiliir ex ex prava Ciceronis verhonim

(Jiceroiie ct Cddio, A|>|)iiini cir- Icctione ct intcrprotalione id

ca hi^na talnilasfjiie scvernm coinnicnti sunt, fiuod hoc loco

ccnsorein egisse. (Jiiidain Ci- Ficin-lieniins lial)ct. Crcv.

MURI CIX. SUPPLEMENTUM. 51 17

nem accusavit, ut dainnatiin) iri jthiiie coiilidcrot. Sed post(|iiain plurium sciitentiis absolvi roiiiii, at(|U(; adeo defeiuli ornariquc vidit, ira correptus, senatu se pioripuit.

22. Plane is crat animorum habitus, ut proniores in Pompeii causam paties esseut ; sod taiiien siupe Cacsari- anoruni violentia superati bis utiliora decernerent. Et Suet.Cffs. consules quidem dc'si<>nati Pompeianarum partium erant. ^' '^^' [{^itur Ca?sar literas ad seiiatuni misit, ' ne sibi beneficium

populi adimeretur ; aut saltern reliqui etiam iiuperatores ab exercitibus discedereiit.'

23. Erant ha^c astutissinie excogitata : quicquid enim esset factum, pro Caesare futurum erat. Nam si tarn a^qua conditio rcpudiaretur, favorem hominum erat habi- turus, tanquam ab inimicis contra fas et anjuitatem pre- meretur : relicta potestate, magis contirraabatur : sin et Pompeius dimitterct exercituni, celerius se convocaturum veteranos suos, quam Ponipeium novos milites, sperabat.

Has literas cum pro concione recitassct Curio, seque dice- piut. Cccs. ret cnixe laboraturum, ut rempublicam omni metu libera- ret ; maximo favore plausuque populi exceptus est, flores- Appian. que et serta in eum jacta.

24. At, ubi est his de rebus in senatu relatum, Caesari piut.Pomp. plerique omnes abrogarunt imperium, relinquebant Pom- ^^"■'^•. peio : nam astutia consulis seorsim, de utroque relatum

erat. Igitur Curio denuo conjunctim referre ccepit, * pla- ceretne discedere utrumque ab armis, exercitusque dimit- tere V Ibi duobus tantum et viginti renuentibus, trecenti septuaginta in sententiam Curionis discesserunt. Hoc ubi factum est, C. Marcellus senatum dimittens, ' Vin- cite,' exclamat, ' ut dominum habeatis Cyesarem.' In- terccssione tamen amicorum Pompeii, adjuvante consule, Hirt. res effectu caruit.

2-). Sed et falso rumore venientis cum cxercitu Ca;sa- Appian. ris Urbs exterrita trepidabat : ((uo usus C. Marcellus senatu coacto retulit de legiouibus quas retentas fuisse Capune diximus, uti contra Ca'sarem mitterentur. Sed obsistebat C. Curio, frustraque haec dici credique testa- batur. Ergo consul, ' Quandoquidem,' inquit, ' de com- muni senatus sententia reipublica: cousulcro prohibeor, at

5148 T. Livii

Plut. Dio. ego saltern pro potestate niea consulam/ Simul exsilieiis Appian. curia, in suburbium, ubi Pompeius agebat, procurrit; porrectoque ei gladio, * Jubemus te,' inquit, ' contra Csesarem bellare pro patria, copiasque tibi tradimus, et qu£e nunc Capuae, aut per ceteram Italiam sunt, et quas Plut. Dio. ex novis parare delectibus voles.' Nam una secum con- sules designates adduxerat, ne res a se solo suscepta parum haberet moiuenti. Jam enim in exitu consulatus ei erat : sub quod tempus designatorum jam multum vale- bat auctoritas, quibus et literal tradebantur ad senatum scriptaj ; et alia quaidam gerere pro consulibus licebat.

26. At Pompeius, cum semper fuisset in ejusmodi re- bus accuratus et diligens ; cupidius quam prudentius oblatum accepit imperium, neque a quibus sibi, neque quoraodo mandaretur, considerans : in speciem tamen Appian. modestiaj, hie quoque illud suum, ' Nisi quid melius,' Dio. subjecit. Hoc pacto palam susceptis cum Ceesare inimi-

citiis, cum segnius cetera quam pro magnitudine rei admi- nistraret, nihil profecit ultra, quam ut Cajsari retinenda- rum legionum lionestiorem pra:textum conciliaret ; simul laxaret vincula spei et pudoris, quibus hactenus retenta cupiditas] ejus ambiguis inter pacem et arma consiliis fluctuaverat. Appian. '-27. Sed Curio, cognitis, quaj essent acta, cum aliud

pro Czesare nihil posset, continuis concionibus apud po- pulum tempora reipublica; deflebat ; Pompeium et con- ■p. sules accusans : jubobatque hos edicere ne quis nomen

Appian. daret conscribenti milites Pompeio. Quod ubi frustra tentatum est, atque interea tribunatus tompus cxivit; sibi quocpie timens, ad Ca^sarem cxcurrit, qui tum recens cum peditum millibus (juinque et equitibus trecentis (tertia Ilirt. decima legio erat) llavennam pervcncrat; quae extrema

Appian. provincial ejus urbs, eademcjuo Italiit proxima erat. Plut. 20. Ne tamen inimicos Pompeius in IJrbe desideraret,

M. Antonius inito tribunatu plcbis, rogationem promul- gavit, ' ut Icgioncs dua;, l*arthici belli causa in Italiam dtductit', ad M. Bibulum mittercntur : l*onq)eio scribendi Cic. ad "lil'tis jus n(! essct : neve quis (Iciectum habenti respon- Ati. VII. «. derc ad nomen cogerctur.' Quin ct in concione populi

LIBRl CIX. SUPPLEMENTUM. 5149

A. D. X. Kalendas Januarias habita, in Pompeium in- vectus, omnia ejus acta, jam usque a toga pura, petulan- tissime trailuxit.

2i). Intcrea Ca'sar coniiter exceptum Curionem in con- Appian. silium adhibuit de praesentibus. Neque dubitabat ille, quin arcessendus propere exercitus, et experiundum arrais esset. At Ca;sar, speciem pricferens ecquitatis et demen- tia;, cum interim nihilo segnius pararet bellum, ad amicos ill Urbem scribit, * uti cum adversariis paciscantur, quo Plut. Cses. dimissis octo legionibus, Tiansalpinaque Gallia, Cisalpi- '^^ Appian. nam et lUyricum cum duabus legionibus retineret, donee consul iterum factus esset.' Simul Curioni dedit ad sena- Dio, xli. tum literas, quibus post commemorationem eorum quae ^^ Appian. per tot annos pro republica strenue fortiterque gessissct, purgabat objecta sibi crimina : paratum osteudens ab exercitu discedere, si Pompeius idem faciat. Sin vero, neque se commissurum, ut inermis objiciatur iniraicorum crudelitati ; sed affuturum impigre, quo reipublica; suam- que injur iam defend at.

30. Has literas A. D. Kalendas Januarias, quo die C. Claudius M. F. M. N. Marcellus, L. Cornelius P. F. Lentulus inierunt, C. Curio consulibus tradidit ; * triduano cursu ad centum sexaginta millia passuum' emensus. Sed neque pacta cum adversariis, neque liters quicquam ad concordiam valuerunt. Sane M. Cicero, qui recens reversus e provincia triumphi petendi causa ad Urbem Piut. Cic erat, magnopere conabatur his malis mederi : jamque eo p^^p^' ^* profecerat, ut Pompeius flectcretur : neque C'*saris amici cic. ad recusarent, quominus ' una legione cum Illyrico provincia [j^™'p,yj* contentus Caesar esset.' Sed mirus invaserat furor homi- Cic. ad Bum mantes, ut potius civili bello coUidi cuperent: Len- ^|™- -''^'•

* A.U. C. 703. A. C. 49. niimerus stare noii potest. Ka-

» Centum sexaginta millia pas- vennae eniiu tiiiu crat Ca'sar :

svum] Leucas nostrales plus 53. qnte lubs longe propius ab Ro-

Cetenim seqiiitur hie iiiterpie- ma ahest. Distantia tanien,

tern Appiaiii Freinshemiiis. Nam quam Appiani inteipieselKieii).

Appiaiuis ipse Curionem tieccii- ehemius exprimunt, jiisto bre-

ta supra ter niille stadia emeu- vior est. Sed multo iniiior est

Bum esse dicit, id est, millia pas- error. Crei: tuuQi plus cjuadringeuta. Qui

5150 T. LI VII

Vcll.ii.49. tulo praesertim implacabili, qui, saiva republica, salvus

esse non poterat; et M. Catone, negante facturum uUas

de republica pactiones.

Cacs. de 31. Quill neque literas Cjesaris in senatu recitare consu-

B. Civ. I. i^g volebant; quanquam Curio, ne supprimerentur, in ipsa

Plat. curia exhibuerat : donee Q. Cassius Longinus, M. Anto-

" °°' nius tribuni plebis recitari publice jusserunt. Erant illae

Cic. ad cetera quidem lenissime scriptae ; sed postrema verba

am. XVI, gfjgggj-ajjt^ „t ininaces et acerbee viderentur. Sane cum

Appian. recitarentur, bellum baud obscure denuntiari conclama-

^°* turn est. Secessionem deinde facere consules ceperunt,

veriti ne forte, si voce sententiee dicerentur, niuiti vere-

cundia, plures nietu Czesaris niitius censerent. Ibi cum

de Caesare referretur, ' ipsumne ponere imperium vellent? '

in earn partem omnes discesserunt ; Ponipeiura nemo

sustinuit oft'endere : armatus enim hie, et ad Urbem

erat.

Cafs. 32. Marcus tamen Marcellus non ante referendum de

republica censuit, quam pra^sidium senatus haberet, tuto

et libere, quze vellet, decernendi. M. Calidius Pom-

peium jubebat in suas provincias proficisci, ne qua esset

armorum causa : eandemque sententiara M. Ccelius Rufus,

modo ajdilitate perfunctus, sequebatur. Prveterea C.

Curio baud dissimulanter pro Ciesare pugnabat. Sed

liorum sine magistratu studium levioris oper« fuit. M.

Plut.Cars. Antonius, tribunitia potestate subuixus, quemadmodum

^ ' Curio nuper, de utroque conjunctiui referendum esse cla-

Caes.Plut. mitabat cum assensu patrum : et erant qui discessionem

flagitarent. Sed ea quidem res a consulibus inipedita

est : sonatusconsulto, quod fiebat in sententiam Metelli

Scipionis, ' uti ante certam diem exercitum dimitteret

Caes. Caesar, aut pro hoste esset,' tribuni plebis intercesse-

Dio. Plut. '^""^•

Cius, 33. Postridie cum itorum senatus haberetur, L. Piso

censor, itemque pnetor L. lloscius, quorum alter socer

CiTH.dcli. erat Ciesaris, alter Iigatus in (lallia fuorat, ad Ca:sarem

(■a; d* 15 '^'^'•''^'^ obtuloruut, ut linn doceient dv rebus omnibus:

Civ. I. fuerunt et ab aliis sententiic dicta', Kgatos mitti ad Ca;-

sarcm oporU-re, qui ei voluntateni expouant senatus. Sed

LIBRI CIX. SUPPLEMENTUM. 5151

his omnibus Pompeiana factio, Caesarisque inimici, con- sul pra^cipue Lentulus, Scipioque et Cato restiterunt. Cum iterum hie dies sic abivisset, ut decerni nihil possrt, Dio. senatus vt'stcm niutandum ccnsuit: tribuuis taraen iiitcr- cessionem non rcniittcntibus, fieri senatusconsultum ne- quivit; auctoiitas pcrscripta est.

34. At Ponipeiani patres, veste lugubri sumta redie- ruiit in curiam, contVstinujue referri de intercessione tri- c»s. bunorum postularuut; Pompeianiim exereitum praesidium Appian. suum, Ceesarera hostem reipublicae appellantes. Cum acer- c^s. bissima; sententia; dicerentur, et consul Lentulus, prius- Dio. quani perrogatum esset, exire tribunes, sibique consulere Appian. juberet, * ne longe ab his sacrosancta potestas esset; ' ex- surgens Antonius magno clamore vim incusans ipsisque,et Ciesari, et juri tribunitio iliatam ; ad prostrenium quasi furibundus imjwecari diras, vaticinari bella, ca^des, exilia, proscriptiones denuntiare ausus, ex curia profugit. Ex- Pl"t. euntem collega Cassius, Marcusque Ccelius et C. Curio (j.^,j,_ ' sccuti, ultimum discrinien baud multo antevertcrunt. Jam A[)pian. enim arniati e Pompeianis ventitabant cincturi curiam, q/^^ [.^ ' At illi proxima nocte, sei*vili habitu sumto, meritoria l-*- rlieda ad C^sarem porfugeruut. '^^

35. Exactis ex curia tribunis, sententiae dicuntur, * ne Dio.

illi atque eorum satellites pro senatoribus habeantur:' ad Ca-s.

illud extremum atque ultimum senatusconsultum, quo nisi t-

^ . * ram. xvi.

in sumnio omnium periculo descensum non fuerat, decur- ll. ritur : ' dent operam consules, praitores, tribuni plebis, quique pro conSulibus sint ad Urbem, ne quid respublica detrimcnti capiat.'

36. Post paucos dies, senatu extra Urbem habito, uti C;i;?. Pompeius interesset, tumultum esse decreverunt. Pom- Dio. peium delectus habere tota Italia jusserunt, veteranorum p^^"*' praicipue, donee ex eo genere centum triginta militum Ca-s. millia conficerentur : sed et ex vicinis nationibus, uti ^Pl"^"* quseque virtute praestaret, mercede conducere ; iu eos

usus pecunias ex a^rario sumere. Magna" tamen summa; a privatis oHerebautur : it per oppida missi, (jui I'estinan- ter et acerbe conquirerent. Provincial quoque privatis Ccxs.

5152 T. Livii

datje : duae consulares, reliquse praetoriae. Scipioni^ Sy-

Cic. ad ria obvenit : L. Domitio Gallia ulterior. Nam citerior

J2™' ^^'' praitoria Considio Noniano obtigerat. In reliquas prse-

Cjbs. torii mittuntur, cum neque ad populum ex more latum

de imperio illorum esset, neque paludati votis nuncupatis

exirent.

Appian. 37. Sed Pompeius ad omnia satis se spatii habiturum re-

batur, donee exercitum Ceesar e provinciis arcesseret. Et

Plut. Caes. ille quidem miserat adducturos : sed interim plus in cele-

Caes. ritate quam viribus esse reputans ad primes belli terrores,

apud milites quos habebat Ravenna?, concionatur : om-

niumque temporum injurias inimicorum in se commemo-

rat, (placet enim quae a se tum dicta tradit ipsius verbis

exponere,) ' a quibus deductum et depravatum Pom-

peium ' queritur ' invidia et obtrectatione laudis suae,

cujus ipse honori et dignitati semper faverit adjutorque

fuerit. Novum in republica introductum exemplum, ut

tribunitia intercessio armis notaretur atque opprimeretur,

quae superioribus annis ^ esset restituta. Syllam, nudata

omnibus rebus tribunitia potestate, tamen intercessionem

liberam reliquisse. Porapeium, qui amissa restituisse vi-

deatur bona, etiam qua; ante habuerit, ademisse.

38. * Quotiescumque sit decrctum, darent magistratus operam, ne quid rcspublica detrimenti caperet, (qua voce et quo senatusconsulto populus llomanus ad arma sit vo- catus) factum in perniciosis legibus, in vi tribunitia, in secessions populi, templis locisque editioribus occupatis : atque hacc superioris ittatis exerapla expiata Saturnini atque Graccborum casibus' docct. ' Quaruni rerum illo tempore nihil factum, ne cogitatum quidem : nulla lex promulgata, non cum populo agi coeptum, nulla secessio facta.' llortatur, ' cujus imperatoris ductu ix. annis rcnipublicam frlicissimo gesscrint, phirimaque praMia se- cuiida feccrint, omncm (ialliam (iermanianique paca- verint, ut ejus existimationera dignitatemque ab inimicis defendant.'

2 L. piEppormnt otld. anteCrcv.

3 Avmis post amis invcuiuir in edd. ante Crcv.

MURI CIX. SUPPLEMF.NTUM. 5153

30. Aiictore Lvolio'' piimiinli centurione, conclamant Lucan. i.

inilitos, ' sose paiatos esse irnj)eratoris siii tribuiioriimque '^'^^

pubis injurias dctciulere.' Igitur Cicsar tribunis centu- Plut. Cnes.

lionibusfiiie impcrat, * uti, relictis armis aliis, gladio

taiitum acciiicti cum delectis pergant Arirainum, eamque

coloniam, quanto possiiit silentio, occupeut.' Ita clam

pncmisso Q. Uortensio, oratoris filio, cum cohortibus Appian.

dicom, qua tantula manu ' tcrrarum oibcm/ ut ait Livius, 9™®* ^'*

... 1 1- '"•

' adortus est,' ipse, lie qua suspicio onretur, gladiatores Suet.Ca?s.

perspectavit, et Ibrmam qua luduui erat tcdiiicatuius in- ^^*

spexit, et ex consuetudine convivium frequens ingressus

est: sed incipiente nocte disccdens, tanquam le viler af- ^^|,'^'^^PP-

fecto corpore, et rcditurus, counter compcllatis convivis,

paucos amicorum secreto monuit, ut cum equitibus alius

alia via sequerentur : mulisque e proximo pistrino ad me-

ritoriura vehiculum junctis, cum aliud iter ingressus,

paulo post ad Arimincnsem viam extlnctis luminibus de-

flecteret, per impedita loca diu oberravit. Sub lucem

deinde duce reperto per angustissimos tramites pedes

evasit, preemissasque cohortes circa Rubiconem asse-

cutus est.

40. Fluviolus is niodicus est inter Ravennam et Ari- Jo.Bocat.

._- . 11 1 o 1 • •! 1 "^ Hum.

mmum : hodie vocatur Pisciatcllo.' Sed majoribus hoc Lucan. i.

termino Galliam ab Italia discriminare placuorat. Viso 213.

Rubicone primum substitit Cuesar, quantam bellorum ^['p"^^^^®'

molem transitus hie exciturus esset, reputaus : conver- Appian.

sus(|ue ad proxiuios, (juos inter et Asinius Pollio aderat ; ^"f'*

' Etiam nunc,' inqiiit, ' rogredi possumus : quod si pon-

ticulum transierimus, omnia armis agenda erunt. Sed

quid agam, si transitus mens humano generi calamitosus

est futurus, rcditus mihi V Appian.

41. Dum ita contatur Civsar, repente quidam apparuit Suet. in proximo, canens arundine. Quem ad audiendum vi- dondumque, nam erat magnitudine et forma non vulgari, cum midti ex stationibus militcs accurrissont, interejue

cos ct itneatores ; rapta ille tuba procurrit in flumen, et

k Auctorc Lfrlio] Pay VI re felt; qua infra, c, 42. Crer.

sed tamt-n annotaie non pigibil ' IJodie vocatur PiscialeUo'\

La-liiim a Liicaiio non liac in Quidam existiniant Kiibiconpin

foncione noniinari, sed in ea potiiis cste UiivLoliim, (jui dici-

quam Caesar Ariujiniliabuit, de tiir Luso. Crev.

5154

T. LIVII

Plut. Appian. Dio. Plut. Oros.

Cffis. Dio, Sueton. Appian.

Dio. Lucan. i. 273.

Sut'tun. Lucan.

Sueton.

Appian. Dio.

Appian. et Lucan.

Plut. Ai)pian.

ingenti spiritu classicum exorsus, in alteram ripam evasit. Turn Caesar, * Eatur,' inquit, ' quo Deorum ostenta, et inimicorura iniquitas vocat. Jacta alea est.' Statiraque trajectis niilitibus, nihil moratus tenebras, Arirainum pergit ; idque oppidum sub lucera ingressus occupat.

42. Ibi concione militum advocata, tribunes plebis, qui Urbe pulsi snpervenerant adhibuit, ut erant servili habitu tecti. Ha?c tam foeda species mirifice inflammavit militum animos, cum preesertim neque Caesar ipse, neque tribuni deessent rem per se satis tristem exaggerare verbis. Curio etiam, ut erat pronitae eloquentiae, jussu Cjesaris acta docuit milites, vehenienter accendens ad vindictam ani- mos. ' Nihil enim ultra rite ac ordine Romae geri : non fas respici, non jus : sacrosanctam potestatem conculcari : penes males oninem potentiam : melioribus aut tacitam servitutem, aut, si loqui ausint, fugam, caedem, pericula esse proposita.' Et quo vehementiores adhiberet men- tibus faces, flens Caesar, et a pectore discissa veste, fidem militum invocabat. Assensere milites ingenti fremitu ; cum ad omnia promtos imperatori liberalitas ejus,etfortuna faceret : errore quoque concionis extremae adjuvante, quae proraissum omnibus jus aureorura annulorum cum equestri censu inde credidit, quia Citsar ad satisfaciendum nii- litibus annulum quoque aequo animo sibi detracturum dicons, sivpius digitum l.cva; manus ostenderat. Sic inci- tatis cohortibus, ad vicina quaeque porrigens manus, quan- tum pro copia pra;sente poterat, opportuna loca recipere instituit.

43. Sed ha;c, non qualia erant, sed multis modis ma- jora, terror subitus, et agrestium fuga per Italiam ac in Urbe vulgavcrat ; venire Citsarem cum omni exercitu, Gallorumque et Germanorum ingentibus auxiliis. Ergo san'ius (juam ullo Gallico Cimbricove tumultu percussi omnium animi, sine consilio, sinespe, trepidabant. Ncquo vulgi tantura haec vecordia, sed magis etiam patrum erat: quorum* pavore ct querolis Pomprius qm)quo, ne pro sua virtute tt peritia rebus pncsentibus consulere posset, turl)abatur.

4 Cum pro quorum Icgeljatur ante Crev.

LIBRI CIX. SUPPLEMENTUM. 5155

41. Alii praeterita objiciebant, quae jam emendari non riut. Cat. poterant: ' nunc dare ipsum poenas spreti optimorum vi- *^' ^'^^V- rorum consilii, qui Cicsaris amicitiam ipsi patria-que fu- nestam fore priudixissent.' Httc exprobranti Catoni Pompeius respondit, ' ilium melius divinasse, se egisse siniplicius et amicius.' Plures erant, quos conditiones Appian. Cit'saris non admisisse pceniteret. Plerique cum Pompeio expostulabant, * (juid ita, cum csset tarn flagitiose impa- cic. ad ratus, acerrimum dueem exercitumque provocasset?' Nam ^.^'-W* '^*

, . . , Plut.Fonip.

quaerenti L. Volcatio TuUo viro consulari, * ecquid pa-

ratas haberet copias?' ha^sitanter responderat, * duas le-

giones, quai essent missac a Cjcsare, paratas esse : arbi-

trari et de novis delectibus legiones quinquc cogi posse.'

Ibi exclamavit Tullus, ' Decepisti nos, Pompei !' Nuper j3^^iv'^i^r,

enim in seuatu legiones habere sese paratas decern con- piut. Cat.

firmaverat. M. Favonius adjecit, ' nunc esse tempus pede ^^ ^l^^^'

percutiendi terram :' quod aliqnando jactabundus dixerat,

' ubi pede terram pulsasset, atlatim exsilituras equitum

peditumque copias.'

45. Et vincebat ille quidem adhuc Cacsarem militum Plut. Cses. numero, adjunctis Hispaniensibus ; sed a suis consiliis trepidationc patrum velut fluctu auferebatur. Tullus Plut. mittendos de pace legatos ccnsere : abnuere Cato, et Q°t"^'" ^ Pompeio summam imperii decernere, ' eorundem esse magna mala et facere et comprimere ' dictitans. In banc sententiam itum : et Pompeius ' non esse in parietibus Cic. ad rempublicam' ferens, sequi jussis magistratibus omnique ^"pl'^^^'^-i^- senatu, et, si quis remansisset, pro hoste habiturum de- Dio. nuntians, Urbem reliquit.

46. Consules statim, ne sacris quidem solennibus fac- Plut. Ca.s. tis, (quod ante id tempus acciderat nunquam,) secutisunt. ^.p-^n. Reliqui patrum inopes consilii stupentesque in curia per- noctarunt. Diluculo dcmum, paucis, qui Caesaris aut neutrarum partium erant, manentibus, (quanquam et ex piut. Caos. illo numero quidam dicuntur profecti,) excesserunt. ^^°*

47. Ergo tanquam ex liostili terra fit fugai similis pro- ''\?,P\^'^g,5 fectio : complentur agminibus exeuutium via?, completur et Pomp. clamoribus tumultuque ccelum : fit deserentium emitten- ^pgj"jj, tiumque suos comploratio : moram caritas, festinationem Caim. Dio. metus imperat : uemini non res misera, acerba, atrox vi-

5156 T. LI VI I

detur. Nam et qui cum tota familia egrediebantur, de- sperate reditu, vix poterant ab extreme patriae conspectu avelli : et qui suos relinquebant, plus angebantur, caris- sima piguora mox in potestate ejus futura reputantes, contra quem ipsi ferrum stringerent. Plebs autem Ro- mana consiliis armisque orbam, et expositam lubidini vic- toris Urbem reputans, superioruni civilium bellorum mala, direptioues, ceedes, incendia loquebatur : majori timore, quod a Caesare magna barbarorum adduci multitude di- ceretur. Appian. 48. AggTavabant augebantque horrorem nuntiata nuper

I*ucan prodigia numero et foeditate terribilia. Nam in ipsa Petron. Urbe lupi noctuaeque frequentes apparuerant : sanguineae pluviae, terrai motus crebri cum mugitibus, etiam Romae, simulacrorum sudores, multis ex locis nuiitiabantur. Sed et fax ab occidente in orientem ferri conspecta erat : multa fana fulmine tacta ; ipsum Capitolium, ubi et scep- trum Jovis et galea Martis percussa sunt, itemque aera legum. iEdificia multa, quie inter et Quirini fanum, incendio hausta. Sol totus obscuratus est. Monstrosi animalium partus editi : minacia carmina pro Sibyllinis vulgata ; passimque furore correpti dira multa cecinerunt. In Cumano arbor subsedit, panels ramis eminentibus. Ob Plin. earn rem aditi libri, repertumque internecionem hominum ' ' fore, tantoque majorem, quanto propius ab Urbe osten- tum factum esset. Dio, 49. Sed et orainibus accensa est moris antiqui praeter-

missio, quod nullus feriarum Latinarum causa pra?fectus Urbi creatus fuit : icbjue anno sequente pariter omissura, vices prajfecti pra^toribus interim obeuntibus. Eodem Val. Max. anno M, Perperna mortuus est, novissimus omnium quos jj" *■*■ consul in senatu sententiam rogaverat : neque plus sep- riin. tem in vita rclicjiiit ex iis, quos ante septimum et trlcesi- ^/'; l.^' mum annum cum L. Pliilipi)0 censor in scnatum lege-

Val. i\Iax, ' ' °

Dio. rat. Ea quoque res, quemadmodum et cetera quae ac-

cidcrant, fincm scnatus, niutationcmquc rtipublica^ visa j)ortendere,

TiO, ]n hoc metu cum plericpie mittcndos ad Ca'sarem logatos <lirc"rrnt, nou -,il)nuente l*ompeio, quin ct nuindata

Caes. privati ollicii addcnte, L. Civsar, cujus pater legatus erat

LIBRI CIX. SUPPLEMENTUM. 5157

Caesavis, et L. Roscius pitctor, Ariminum profecti, Caesa-

roni orarc instituciunt, discederct ab arniis, suasque inju-

rias reipublicic donaret. Ca?sar paulo diversa ab his

quaj per epistolam postulaverat, respondit. ' Pompeius

eat in Ili-ipaiiiain : delectus et praisidia contra se compa- Cic. ad

rata diniittantur. Se ulteriorem (iailiam Domitio, cite- .o'^V^V'

' 12. ct ad

riorcm M. Considio Noniano traditurum : ad consulatus Ait.vn. 13. petitionem venturum. Ncque jam velle rationem haberi ^°' ^^' absentis : trinundinum petiturum.' Et quo facilius con- veniret, petiit ut colloquendi causa projjius accedat Pom- peius, aut se accedere patiatur. Cum his mandatis re- Cic. ad versi Pompeium et consules Theani repercrunt, ante diem Att.vii.l4. VIII. Kalendas Februarias; quo die ad eos T. Labicnus, ei). 12. damnata Caesaris causa, venerat.

51. Is diu ab inimicis Ca;saris solicitatus, a quo maxi- Hirt.de B. mis auctus honoribus, omnibusque nuper trans Alpes co-

piis pricfectus fuerat, fortunam imbecillo animo ferens, Dio. Ca^sarem, jam et ipsum propter insolentiam hominis in amore frigidiorem, reliquerat ; speciem magis, quam vires, Plut. Cas, ut exitus docuit, pra?latis partibus afferens. Huic tamen Caesar, pro solita animi niagnitudine, pecuniam, cujus ille prajdives erat, et sarciuas omnes remisit.

52. Conditiones Caisaris nee rejecta) omnes, nee pro- Cic. ad batai sunt. De colloquio dissimulatum. Scipta mandata lo*" t'cJ '' per eosdem remissa ad Ca?sarem, ' ut ille de his oppidis,

quze extra suam provinciam occupavisset, pra^sidia dcdu- ceret. Id si fecisset, ad Urbem redituros patrcs, ut de lis ipsis conditionibus quas obtulerat, senatus haberi Ro- ma; posset. In Hispanias iturum Pompeium esse.'

53. Neutri ducum satis pax placebat. Pompeius, si Dio. populo Romano potestas omnis restitueretur, baud dubie inferiorem se gratia Caesaris rebatur : Cajsar ab ineunte Suet. Cais. aetate cupidissimus imperandi, pra^termittere occasionem '^i, ^'*- nolebat, gnarus non aliud sibi ad princqiatum iter, quam ct Anton. per conculcatum Ponipoiura, esse. Itaque mala fide ^'^^• secum agi cavillatus, quod ante quam diem iturus in Hispaniam Pompeius esset, expressum non fuerat, toto

animo in bellum versus, per omnem Italiam literas mitte- Dio. bat : ' sive jure secum, sive armis ageretur, paratum ad

5158 T. LI VII

disceptationem ' ostendens ; siniul hortatus oimies, ' bono

esseiit animo, neque se coiijuiigerent res turbare cupien-

tibus. Noil minus se his consulturum pro suis, qui

Sueton. in neutra, quara qui in sua castra venissent.' Quan-

Suet \'er 4^^^™ Pompeius, auctore solo principum Domitio, ' pro

c. 2. hostibus se habiturum, qui reipublicze defuissent,' edix-

Plut.Pomp.

Dio. ^^'^"'•

Appian. 54. Interim non expectato legatorura reditu, acerrirae

Att VII delectum habere Ariniini, opportuna loca oecupare, prae-

I7.eti8. sidia imponere. M. Antonius cum quinque cohortibus

Cic ad Arretium mittitur, ibique przesidium imponit. Fugit in

Att. VII. 12. Campaniam Seribonius Libo, qui tutari debuerat Etru-

T !, o,,'^'. ' riam. Pisaurum, Fanum, Anconara, ab Ariraino Caesar

l-ucaii. II, 7 J 3

4G2. singulis cohortibus occupat. Curionem cum tribus colior-

Fara XVI tibus ad Iguvium recipiendum ire jubet, validum Umbriae

12. Caes. oppidum, quod a Quinto Minucio Thermo quinque cohor-

14. °C«s. tibus tenebatur, Sed ille voluntati diffisus Iguvinorum,

Cic. ad quos addictiores Ca?sari esse sciebat, profugit. Milites

Flor Luc' ^J"^ ^" itinere discedunt, domumque se conferunt.

Cajs. 5,5, His rebus et municipiorum voluntate cognita, Cse-

Plm. gjjj.^ aucta fiducia, cum legione tertiadecima Auximum

Cffis. proficiscitur, Piceni ' urbem, quam P. Attius Varus pree-

sidio tenebat, agendis in Piceno delectibus intentus.

Auximates Varum terrent, et decedere oppido cogunt.

Fugientem per impedita loca quidam Caesaris milites as-

secuti consistere cogunt. Post brevem pugnam deseritur

a suis Varus: alii domum, plerique ad Ca»sarem pergunt.

Cic. ad Haec Romam perlata, cum jam jam adesse Cajsar, con-

Att.v11.2i. . . ■. • i- ^ r 4.

spiciquc equitos ejus lalso diccrcntur, sic exterruerunt

Lentuluni consulcm, qui ex mandato Pompeii, quod A. D.

Caes. VII. Idus Februarias per C. Cassium tribimuni plebis

Capuam crat allatum, ad pecuniam promcudam Pompeio

venerat, ut aperto sanctiore a:rario, protinusex Urbe pro-

fugeret.

Cic. aJ 50. Delectus intra Urbem omittitur : noquc ullo inter

Romam ac Capuam fiditur loco : Capuae demum se con-

firmant, ibi(pie deUctiim instituunt agerc, pariim prolixe

.'> Picem edd. ante Crcv.

Att.vii. 14 CsL-s.

LIBRl CIX. SUPFLEMENTUM. 5151)

responilentibus Campanis, (juod benclicio ct lege Caesaris

(loducti eain in coloiiiam fueraiit. Gladiatorcs quos ibi Cacs,etCic.

Civsar alebat (ad duo inillia i'uissc putanttir) Leiitidus

equis attiibutis seqiii se jussGiut. Sed postoa([iuiin id

reprehendebatur sermonibus, singulis patribus familiarum

binos Ponipeius distribuit, ciistodia; causa.

07. Sed Ca:sar Auximo progressus, totuni Picenum, Caes. volentibus praefecturis omnibus, recepit. Etiam Cingulo, quanquani id oppidum Labienus sua pecunia exaiditica- verat, logati ad Cicsarcm venerunt. Cum interim legio duodecinia accessisset, Cttsar cum duabus Icgionibus As- culuiu Picenum contendit, ubi Lentulus Spinther curabat, vir consularis, cum cohortibus decern. Sed neque hie ceteris constantior, profugit ex oppido ; desertusque a majore parte militum, rcliquos L. Vibullio Uufo tradit, a Pompeio forte venienti ^ ad Picentes retinendos in parti- bus. Vibullius acceptis militibus, ex his et delectibus Pompeianis aliquot coliortes conticit : raox venit ad eum Ep. Pomp. C. Lucceius Hirrus'" cum quinque cohortibus Camerino g|j ^'[^t^ep! fugiens, ubi in pra;sidio fuerat. Hi magnis itineribus 11. Cas. Cortinium proficiscuntur, quo loco L. Domitius Aheno- barbus consederat.

58. Nam ille, successor Ca?sari missus, cum quatuor Appian. millibus ex novo delectu Galliam versus iter instituerat : deinde, occursu Ca'saris cognito, deflexerat in Pelignos Marsosque. Harum ex nationum delectibus, cum copias Ep. Pomp, suas ad numerum cohortium duodecim adauxissct, jam- ^^ ^^^[^i^ que ad eum Vibullius et llirrus cum undeviginti cohor- vm. ad tibus accessissent ; observare Caisarem instituit, rcpug- naturus, si propius ad se accessisset : sin vero secun- Att.Ep.l2.

6 Veniente Cler. Venienlem rcliqiiae aule Ciev. edd.

n> C. Lucceius Hirrus] Idem nominat : nomen corniptum est

v'uletiir efse, qui supra l.cvii. c. apiul Ca?saieir.. Cognomen Hir-

11. iiieiuniatiii- tribumis plchis rus satis indicare nobis visum

roL'atioueui proniulgassedtPoui- est, nomen ei fiiisse Lucceio.

peio dictatore creando. Hoc lo- Et ita sentit IVJanutius in not.

CO hsebatiir LmJ/JHs. Sed Pom- ad Ep. Pompeii. L'rev. peii epistola C. Hirruin tantuni

5160 T. Livii

dum mare ad Pompeiura ire ccepisset, confestim ducturus in Samnium, iitcum Pompeio se conjungeret.

C»s. 59. Sed Csesar, Asculo recepto, conquiri milites qui a

Lentulo discesserant, instituique delectum jubet: nee

Dio. Cses. amplius uno die moratus, Corfinium pergit. Occurrunt Lucan. II. prieniissaj a Domitio quinque cohortes, pontemque flumi-

^^^* nis, ad tertium ab urbe milliare, conantur interrumpere.

Sed levi praelio rejectee ab anteeursoribus Czesaris, in oppidum se reeipiunt. Csesar, flumine superato, castra juxta miirum Corfinii ponit.

60. Domitius, magno proposito prvemio, regionum pe- ritos ad Pompeium cum Uteris mittit, rogans et obtestans, ne se cum tot cohortibus, magnoque senatorum et equitum Ilomanorum numero, recidere in potestatem Cxsaris sinat. Ea res summa solicitudine Pompeium affecit.

Ep.Pomp. Nihil enim tam contrarium consiliis ejus fieri potuisset.

ad Doiuit. Tironi non audebat confidere ; duas legiones quze nuper

preetextu Parthici belli abductae a Caisare fuerant, pro-

niores illis partibus rebatur. Igitur oranes undique copias

Cic. ad ad se couvenire maluisset. At, quoniam id propter viei- Att. vni.9. , ,. , , „ ^ 1 •• •. .

Ep. Pomp, '^iitiam atque celeritatem adversani nequibat, quatuor-

decim cohortes ex duabus illis legionibus contraxerat

Luceriam, eo consilio ut, si propius accederet Caesar,

Italiam relinqueret, ut pauIo post factum est. Sed, ac-

cepto, Domitium obsideri,sivedissimulans mentem suam,

sive putans tot et tales viros deseri non oportere ; scribit

Cic. ad ad Lentulum consulem, magni interesse reipublicae, om-

^"•^'"•^•nes copias primo quoque tempore in unum locum conve- nire. Quod ab omnibus ita est acccptum, cum univer- sis viribus Pompeium ad Corfinium venire constituisse.

Gl. Hac opinione paulisper recreati sunt hominum animi, nuntiataque Domitii constantia, qui sane suos co-

Cxs. hortatus, tormonta disposncrat in muris, et cetera tanquam

ad tolerandam obsidionem adniinistrabat. Etiani, ut promtiore exercitu uteretur, railitibus quaterna jugera agri, centurionibusque et cvocatis pro rata parte promise- rat ex suis possession ibus. Nam occasione Syllanorum

1 '<>• tcnq)orum ad maximas opes pcrvcnerat.

(32. Sed accidit ei, quod luturum Pompcius ei scripse-

LIURI CIX. SUPlM.li.MI'NTUM. ^161

rat ; ut nee cxpciliio posset copias tribus in oppidis dis- F.p. Pomp.

tril)ijtas, (partem enim AIba% partem Siilmone collocave- , ,, *: ^^ ^' ' . ad Doinit.

rat) nee cum iis, quos habebat secuni, satis firmus ad re- sistendum esset. Namtjue Sulmonenses, niissu Caesaris Cajs. venienti Antonio apcriierunt portas, universique et oppi- dani et milites (septem ibi cohortes Doniitius collocave- Oros.v[.i5. rat, cum Antonius quinque tantum adduccret) obviam gratulantes exierunt. Q. Lucretius senator et C. Attius Pelignus, qui oppidum pritsidio tenuerant, de niuro se dejecerunt. Lucretius eftugit. Attius ab Antonio de- ductus ad Caesarem, et ab eo incolumis dimissus est. Cic. ad Pompeiani proditum ab eo fuisse Sulnionem crediderunt. ^^"•^'"•'**

G'S. Caisar, cum et illis cohortibus auctior esset, et ad C*3. eum legio octava cohortesque ex novis Galli* delcctibus duae et viginti venissent, cum trecentis circiter equitibus, ijuos ei rex Noricus miserat; altera castra ad alteram oppidi partem ponit, Curione pricfecto, qui cum pra^sidiis, qua^ in Unibria et Tuscis fuerant, ad eum accesserat. Inde circumdare obsessos operibus instituit. Quorum parte maxima perfecta, literal Domitio redduntur, quibus negabat Pompeius ire se subsidio posse; jubebatque, si Kp. 3. ulla ratione etiam tunc efficere posset, explicaret sese, et i3on,^t' Brundisium veniret. Sed hoc jam serum erat, obsesso vm. ad atque circnmmunito oppido. Att.ep.i2.

G4. Igitur Domitius clam cum paucis familiaribus de Ca's. fuga colloqui cceperat. Sed ((uaucpiam voce consilium noil prodebatur, ex trepidatione vultu(pie et hoc genus in- diciis patuit. Idcirco milites inter se collocuti, Domitium Dio. publice custodiunt ; legatosquc mittunt ad Cicsarem, * pa- p^Pl^'''"' ratos esse portas aperire, et L. Domitium vivura tradere.' Sed quia serum diei erat, veritus Ca;sar, ne per noctur- nam licentiani oppi<lum diriperetur, id quod suis rebus erat futurum alicnissimum, quas opinione dementia; con- lirmare ciipiebat, asservari interea o|)pidum a Domitianis militibus jubet. Ipse suorum vigilias stationesque densas circumpoiiit, noii adversus eruptionem niodo, sed etiam adversus tiirtivos egressus singuloruni.

G5. Circa quartam vigiliam Lentulus Spinther de muro Cajsarianos inclamat, deducique ad Caesarem petit. De-

Delph.et Vur. Clas. ^''^""'^'^fuhRX^ ' ^^ ^

(j^ UNIVERSITY

51G2 T. LI VI I

ductus orat ut se pro pristinis suis beneficiis incolumem

velit, omnia enunierans, quod per Caesarem in collegium

pontificum venisset; quod ex preetura Hispaniam habu-

isset provinciam ; quod in petitione consulatus fuisset ab

eo adjutus. Ctesar plura commemorari non passus, ne-

minis odio, sed ut tribunos plebis in suam dignitatem, et

populum Romanum paucorum factione oppressum in li-

bertatem restitueret, arma cepisse interfatur. Ergo Len-

tulus jam securus de salute sua, petit ut in oppidum re-

verti liceat, quo ex sua incolumitate ceteri ad spem revo-

centur. ' Esse enim nonnuUos, qui de morte consciscenda

deliberent.'

Plat. Caes. g(j. Sane Domitius, Caesaris iram metuens, cui semper

Benef.iii. fuerat adversatus, a medico eodemque servo suo venenum

24. Pliii- poposcerat. Sed idem, lenitate cognita victoris, deplo-

Sueton. rare conditionem suam coepit, quod, quam relicturus fuis-

Ner. c. 2. get inimicus, sibi ipsi vitam homo temerarius stultusque

Senec*. praecidisset. Ibi medicus, qui adolescenti Domitio rem

aperuerat, seque jusserat asservari, donee eventus docu-

isset, utrumne venenum datum patri foret, tantummodo

soporiferam potionera se dedisse indicavit. Hac re exhi-

Lucan. ii. laratus (neque enim Lucano credendum est, in gratiam

Sueton. Neronis, cujus hie Domitius abavus fuit, omnia alia fin-

Senec.Caes. genti) manumisit medicum : atque ita, postquam illuxit,

cum ceteris ad Caesarem deductus est.

67. Erant senatorii ordinis Domitius et Lentulus con-

sulatu functi ; praeterea L. VibuUius Rufus, Sex. Quin-

tilius Varus quaestor. L. Rubrius : praeterea multi ado-

lescentes nobiles, equitumque Romanorum et decurionuni,

quos Domitius ex municipiis cvocaverat, magnum agmen.

Dio. Cses. j^j ^ Caisare incropiti, quod neuti(iuam convenientem

Appian. .

Plut. meritis suis gratiam retulissent, incolumes omncs diraittun-

V Vl ' '-0 ^^^' ^^^"^ ^^ Pompeium recipiunt. Aurum ctiam quod

Caes. secum Corfmium dcportavcrat Domitius, sestorlium sexa-

gies," quanquam pecunia publica esse dicerctur, Domitio

redditum : quia Caesar non minus lugicndam sibi inopiae,

(juam crudelitatis famam judicabat. Ita Caesar, septem

" Scflerlium sexagics] Maica^ aigenti nostrates 23437. luiciit 4. C'rev.

LIBRI CIX. SUPPLEMENTUM. 5i()3

oninino dies ad Corlinium commoratiis, Domitianas co- hortes jirotinus in Siciliain luittit. Ipse in Apuliam du- cere instituit.

G8. His rebus auditis, Scipio Luceriam oniisit, niiliti- Lucan. n. bus Brundisium transductis, quo Ponipeius expedilus I' , legiones antecesserat. Eo conduci jusserat quicquid ha- Att. vm, bebat copiarum, nullum auxilii genus aspernatus : nam et ^ ^ ex pastoribus servisque equites circiter quadringentos efFe- cerat. Sed Caisaris per Apuliam cursus niajorem ei de- lectuum partem, passim relictis praesidiis fugientium, ab- scidit. Alba L. Manlius Torquatus praetor cum sex co- hortibus discesserat ; Tarracina, cum tribus prajtor Rutilius Lupus. Sed Rutilianaj cohortes, cum equitatum Ca:;saris couspexissent, cui Vibius Curius° praeerat, ad eum signa cic. a<l transtulerunt : idem reliquis itineribus, a nonnullis cohor- 4"* ^^' **• tibus, qu« in Cajsarem aut equites ejus inciderant, factum. £p* Cjgg^

69. Venit et in potestatem Cn. Magius praifectus fa- adOpp. ix.

brum Pompeii, quem Ceesar cum mandatis ad Pom- g '

peium remisit ; ' interesse reipublicai, ut, quoniam iturus Plut.Pomp.

Brundisium esset, una colloquerentur.' Neque diu con- 'q{^ ^^1

tatus, cum legionibus sex A. D. viii. Idus Martias ■'^'t- '-''• 3- r> ,. . .^ . ., et C«s. ad

Brundisium venit ; cujus exercitus magna pars ex recen- Opp. ix. ad

tibus delcctibus, et iis, quos in itinere excoperat, confecta Att. ep. 13.

erat. Sed Pompeius jam Cn. tilium majorem ex duobus, piut.Pomp.

cum socero Scipione in Syriam, auxilia gentium ac regum Lucan. n.

concituros, consules autem Dyrrhachium priemiserat, cum Appian.

triginta cohortibus. Ea res abrupit negotium pacis. Nam Dio. Plut.

et Lentulus consul a Cornelio Balbo, cujus pater Lentuli Att. ix. 9.

erat familiarissimus, mandata Ca^saris habente, conveniri Cic ad

^ . ^ o 1 • T •, • .>, -.» Att. VIII. 9.

non potuit ; et cum Scnbonius Libo, qui erat Sex. Pom- et Balb. ad

peii socer, a Caninio Rebilo inductus, cum Ponipeio de Cic vm,

ix- 1 ■ . , , , . a'l A". 15.

conditionibus egisset, responsum est, quod consules absuit, Ca;s. Dio

sine illis de compositione agi non posse. xlvih.

70. Nee deerant qui existimarent, diinissos a Ponipeio Dio,'xi.i. consules fuisse, ne quid novi consilii contra suas rationes Cic. ad

, . T .• < 1 Att. VIII.

caperent ; suspecta praisertim levitate Lentuli. Sed ne- 15.

Vell.u.51.

<* Vibius Curitts] Variant in hoc nomine turn Cacsaiis, turn Ciceronis editiones. Crev.

5164 T. LI VI I

Cffis. que Magius remissus acl Ca^sarem est, si Ca^sari credimus.

Sueton. CetPrum ille multa, sine causae serviens, de industria per-

CiEs. c. 50. peram edidit ; quod et Pollio Asinius affirmare est solitus,

qui cum eo transiit Rubiconem, rebusque his interfuit.

Ep. Cks. Ex lis banc de Magio querelam esse puto, cum ipse Cae-

ad Opp. et g^j. iigjigjjj diebus ad Oppium et Cornelium Brundisio

IX. ad Att. scripserit, a Cn. Porapeio missum esse Cn. Magium de

^P' pace : se quje visa fuissent respondisse.

C»s, 71^ Sic pacis cogitatione quibuscumque de causis peni-

Cic. «d tus abjecta, hoc agere coepit, ut aut Porapeium quampri- ' mum trajicere cogeret, aut exitu prohiberet. Igitur, cas- tris ad portas oppidi positis, opus magnum et multorum dierum, propter altitudinem maris, instituit, ab utroque portus cornu moles jaciens. Ejus operis ratio non melius exponi, quam ab eo ingenio potest, a quo excogitatum

Cifis. jussumque fuit. Qua fauces erant angustissimae portus,

molem atque aggerem ab utraque parte littoris jaciebat, quod his locis erat mare vadosura. Longius progressus, cum agger altiori aqua contineri non posset, rates dupli- ces, quoquoversus pedum xxx. e regione molis coUoca- bat. Has quaternis anchoris ex quatuor angulis destina- bat, ne fluctibus moverentur. His perfectis, collocatisque, alias demceps pari magnitudine rates jungebat. Has terra atque aggere contegebat, ne aditus atque incursus ad defendendum impediretur : a fronte, atque ab utroque latere cratibus ac pbiteis protegebat. In quarta quaque earum turres binorum tabulatorum excitabat, quo com- modius ab impetu navium incendiisque defenderet.

72. Contra ha'c Pompeius naves magnas onerarias, ((uas in portu Brundisino dcprehendcrat, adornabat. Ibi turres cum ternis tabulatis erigebat, easque multis tor- mentis et omni gencrc telonim completas, ad opera C<e- saris appcllcbat, ut rates perrumperet, atque opera distur- baret. Sic quotidie eminus utrimque fundis, sagittis, re- liquisquc telis pugnabatur. Cum ad hunc modum dies exacti novem essont, naves quae consules trausportave-

Dio. rant, liriindisium rcdicrunt. II arum adventu Ponqieius,

Appian. jjiy^, Ciesaris operibus permotus, quorum fermo dimidia pars cffecta crat, give quia jam ab initio consilium Italia*

LIBRl CIX. SUl'PLEMENTUM. 51G5

refinc|ii( nilae cei>erat ; una de re solicitiis, qiicmadmodum tuto disccderet, portas obslruit, partenuiuc viaiuin paritti- Plut.Pomp. bus ina.'dificat, aliis fossas transversas' pra?ducit, easque ^J}'^^- '■^• stipitibus pra^acutis replet, cratibus humoque acgesta in- Lucan. n. sidias tegens. Aditus autem duos qui extra muros ad ^'^^^^ portum ducebant, maximis acutissiniiscjue trabibus in densum ordinera structis obsepit. Brundisinos, quibus parurn oonfidebat, domi se continere jubet.

73. His paratis, milites silentio conscendunt naves : ^PP'?^''-

•^ r 1- llut. Front.

turn expediti, quos ex evocatis sagittanisque atque tundi- Cas.

toribus, ad speciem retinendae urbis in muro disposuerat,

certo signo revocantur : relictis actuariis navibus, quibue, P'ut. ^t

per itinera nota digrcssi, suos assequerentur. Dura haec

geruntur, Brundisini ex tectis profectionem Pompeiano-

rum nutu significabant. Ergo Ca^sariani, scalis positis

muros transgressi, in fossas et sudes incidissent, nisi moniti

ab oppidanis, et longo itinera cireumducti ad portum fo- T)io.

rent. Ibi duas adhuc naves, cum militibus qui inerant, "^ " *®"

ad mol( m Ca?saris ha:rentes, lintribus scaphisque cireum- Lucan.

venerunt ; injectisque ferreis nianibus retraxerunt ad lit-

tus, repugnantibtis aliquot interfectis.

74. Sic expulsus Italia Pompeius, non mode rempub- Liv. Epit.

licam, sed omneni gloriam suain, onincm virtutem perdi- ] ucan. n.

dissc, factusque plane alius esse videbatur, pristina ejus 720.

facta cum hoc recenti comparantibus. Urbem, quani de- Att.vm. 7.

fendi totius imperii periculo aequius erat, adversario reli- Cic. ad

querat, pecunia refertam, pra;sidio vacuam ; Ihemistoclis 2. et 3.

usus consilio, euro tempora Periclem magis poscerent. Cic. ad

^ , , . .. , • • Att. VII. 11.

Nunc etiam Italiam, sedem imperii, robur et seramanum

Ronianai militi;v, doserebat : ex eodem portu legiones et ^'°-

opes, quas poterat, avehens, contra cives usurus, in quem

olini captivum aurum et orientis sjxjlia locupletanda; pa-

tri?e invexerat ; dimissis eodem loco militibus, ut timere

cives sui desinerent. Et qui antea barbarorum immensas

regiones populo Romano subjecerat, is nunc ibat illorum

copias excitum, ut Italiam et Romam vastaret atque pre- q.^^'^^^' "'

7 Parietilms aliis inadificat, aut fossas transversis edd. ante Crev. et mox ad portam pro ad portum, ex Caes. emeiidatiini, liiibent eaed.

51G6 LIBRI CIX. SUPPLEMENTUM.

Att. IX. 9.

Att. IX. 1 et 12

meret : jam olim hoc consilio dimissis, qui classem Alex- Cic. ad andria, Colchis, Tyro, Sidone, ceterisque omnibus iiisulis, maritiraisque civitatibus aut regnis, quorum ille studia ha- bebat, ad intercludendos commeatus Italiae, et ad occu- pandas frumentarias provincias, cogerent. Cic. ad 75. Ergo etiam, priusquam excederet Brundisio, magna

pars optimatum in Urbem redierat, praetoresque et lediles partibus suis, tanquam in pace, fungebantur. Nee hi tantum dolores Pompeium urebant, sed futuri metus et solicitude plus angebant hominem prodigiis etiam terri- Dio^ ficis et minacibus. lit enim primum Dyrrhachium ap-

pulit, priusquam littus tangeretur, milites quidam fulmine percussi : signa telis aranearuni sordidata sunt : et cum Pompeius exscendisset, euntis vestigia serpentes advoluti delerunt.

SUPPLEMENTUM

LIBRI ex. HISTORIARUM T. LI VI I P AT A VI N I.

1. C. C.'ESAR, intra sexaginta dies in potestatem Italia Pint. redacta, cum propter inopiam navium sequi Pompeium, (,^™f^' "^ priusquani ille transinarinis auxiliis confirniarctur, non Ca;s. de posset; sed nee Italiani propter duces Pompeianos, (pii j^:^ ^^J^ • erant in Ilispania, tuto relinqui putaret; Brundisii, Ta- Appian. renti, Sipontique singulas legiones coUocavit, ad niariti- ^^^ mos exitus adventusque claudendos. Ipse quaniprinuim Cic. ad in Urbem decurrere statuit, ubi jam olim utquam plurimi j^jj'''£p| senatores essent enixe contenderat, quo nimirum spe- C'a;s. ad ciem aliquam auctoritatis publicze suis armis circumda- ad^Att. ep.' ret: ea re perfecta profecturus in Ilispaniam, ' ut vete- fi. et Ep. rem Pompeii exercitum,' quemadmoduni inter suos erat QppU ad professus, 'donee esset sine duce, opprimeret; inde re- Cic. ix. ad versurus ad ducem sine exercitu.' Sed, ut rei frumentaria> ^^ cij^ad provideret, duo Italiae liorrea, Sardiniani a Q. \'akrio Att. ix.g. legato, Siciliam a Curione occupari jubet; quorum Vale- gyg(o„ rio legionem unam, Curioni tres attribuerat. Ilunc enim Cajs. 34. pro pnctore mittebat, cum sex tascibus laureatis, et man- gi'"*^^"'"'' dato, recepta Sicilia protinus in Africam transmittcndi. Flor. iv. 2. His rebus auditis, priusquam venire Valerius in Sardini- ^^,^""'' am posset, Caralitani M. Cottam, qui eam provinciam Cic. ad obtinebat, oppido suo ejieiunt : atcjue ille, Sardorum men- ^^^''^ *' te cognita, statim in Africam profugit.

51G8 T. Livii

2. Siciliie Cato praeerat ; atque liactenus egregie se compararat ad bellum, haberidis in insula et vicina Italia delectibiis, et classe conficienda : ita iit spes magna esset,

Cic. ad teneri Sicilian! uuUo negotio posse. Sed ubi praemissus eU6^ Asinius Pollio interroganti, ' utrumne senatus, an vero Plut. Cat. populi jussu venisset !' ' Mandatu ejus adesse' respon- Appian. ^j-^^ , ^^^j- ^^^^ Italian! haberet in potestate;' siniul Pom- peii fugam, et Curionis nuntiavit adventum : pro concione Plut. ostendit ' satis sibi virium esse ad expellendum Sicilia

Pollionem ; sed quia cum aliis copiis Curio expectetur, Dio. Plut. se innoxios exitioso bello implicaturum non esse. Cete- rum rairari consilia Deorum, et perplexas abstrusasque rationes, qui Pompeio multa prava incipient! semper fa- vissent ; nunc pro libertate patriae pugnantem desererent.' Cses. Pauca deinde questus est de Pompeio, ' qui rebus omni-

bus imparatissimus, tantas turbas commosset, senatuique persuasisset, omnia ad bellum egregie provisa et compa- Appian. rata se habere.' Hzec in concione iocutus, Corcyram ^^"'' abnavigavit, ut Pompeio se conjungeret.

3. Interea Cicsar, militibus in proxiraa municipia de- ductis, ut a labore reficerentur, ad Urbem profectus, de republica cum patribus qui turn aderant satis frequentes

Plut. Caes. ^git. Quippe senatum M. Antonius, Q. Cassius tribuni

l^iO' plebis, extra pomoerium coegerant. Ibi Caesar, comnie-

Cses. Dio. ^ .... . . .. , .

moratis mmiicorum injunis, suaque ienitate ; in eos qui

civibus suis pritter necessitatem t'acerent bellum, non sine

gravi imprecatione invectus est, ' De se vero sperare

Appian. oiiinc's omnia' jussit, * qui et alios permultos adversario-

rum conservasset, et pra'cipue L. Domitium dimisisset,

cum magna pecunia.' Fuit et auctor mittendaj senatus

Dio. C'lrs. nomine legationis ad Pompcium et consules. ' Neque

enim se rcformidare, quod Ponqieius dixisset, ad quos

legati mitterentur, iis auctoritatem attribui, timoremque

Pig eorum qui mittcrcnt significari.' In eandcm scntentiam

Veil. II.. ''0. ^""' |**JP"'*' qucxjuc, (jiii et ipse ad cum ex I'rbc conflux-

Djg erat, Iocutus, mi.scrrinia nccossitudinc excusata, rjuod ad-

versariorum armis ad arma cogeretur; tVuniontum pro-

misit ex insulis, et trecentos nummos viritim.

4. Ita spt.'cie reversa pacis, senatus ad vestitum rediit. Ceterum neque satis levatus liominum timor est, similia

1.1 Bin ex. SlllM'LI'MRNTUM. 51C9

Miiiimn olim, siniiliu Syllam poll icitos esse reputantium, (loiicc cupita ass('(jiH'rcntiir : prn!s(!rtim cum Trbs plena Cajsaris militibus esset. Irrita quoquc fuit do legatis initteiitlis deliberatio. Nee enim rcperiri potcrant, qui Caes. niittoreiitur: et qui delecti fuerant, id munus ancipiti me- tu subterfugiebant. Nam et Pompeium timebant, ne Plut, tanquam lelictus saeviret; et Caisarem, ne aliud, quam quod prae se ferret, intime cuperet. Idque postea niagis Dio. est creditum, ubi Pisonem, licet socerum, oft'endisse fama fuit, quod ea de legatione verba liberius fecisset. HisCas. disputationibus excusationibusque triduum periit. Quae res ubi festinanti Ca;sari ccepit esse fastidio, nihil jam no- men patrum, aut juris antiqui moratus imaginem, cetera ex usu praesenti administravit.

5. Igitur contemta L. Metclli tribuni plebis interces- sione, quam inimici Caisaris comparaverant ; ' Quas tu piut. leges advocas,' ait, • non belli, sed pacis respiciunt tem- pera : nunc reipublicte consulendum est. Nee opus esset tibi reddi rationem factorum meorum, in quern animadver- tore, sicut et in ceteros quos cepi adversaries, jure meo potuissom.' H is dictis ad aerarium profectus, quod erat in aede Saturni, quia claves ablatic a consulibus fuerant," etfringi jubet. Eodem et Metellus accurrit, ut vim pro- Lucan. hibeat a foribus. Ibi vero tribuno mortem minatus est Anpian.' Caesar, hac voce addita : • Atqui, adolescens, non te la- I'lut. Caes. tet, factu hoc mihi quam dictu esse facilius.' Perterritus i^mnl^et ' hac denuntiatione Metellus, non aigre auscultavitmonenti Pomp. Cottae tempori cedere. Quod nisi esset factum, non du- (ji^,. ad bitatur, quin itum in caedes foret, semel deposita simula- Att. x. 4. tione pacis. Nam et iratus ultro Ca>sar erat, et a multis incitabatur. Amoto tribuno, cum adhuc obstare religio Appian. videretur, quia sanctius airarium recludi, pra;terquam tu- multus Gallici causa, magnis additis execrationibus atque

» Quia dates ahlaia; a consuli- (ieclin.ue voliiisse, diiin nienm-

hus fuerant] Oiiines scriptores lavit consiilem Lcniulnni aperto

testantm claves a-rarii non com- aeraiio piofiigisse. Vid. siipia

pariiisse. At eas a consulibus cix. 55. Sane de hac sua cum

ablatas esse, nusquam diserte iMtlello ad aMarium contentione

expressum reperio, Ceteruni omnino siluit. Vid. et quae

non inepte Pighius notat Caesa- Freinsliemius observat de Cn.

rem liujus facti iovidiam videri MagiOjSupia cix. 70. Crev.

5170 T. LIVII

diris, majores vetueraiit ; ' abivisse jam tenipus istius

curee ' dixit : ' sua eiiira opera provisum esse, ne Gallos

ulterius Roma timeret.'

Oros.vi.i5. 6. Protulisse tum ex aerario Caesar dicitur auri pondo

quatuor millia centum triginta quinque.'' Argenti prope

nongenta millia apud Orosium leguntur. Majorem longe

Plin. summam Plinius indicare videtur, laterum aureorum sex

XXXI1I.3. gj viointi millia = commemorans. Etiam laserpitium, Phn.xix.3. "= ■ A ■ 1-1 ■

pondo centum undecim, inde prolatum a C'cPsare idem

Cic. scriptor annotavit. OfFendit ea res plebis animos, nee

obscurum id Caesari fuit. Idcirco cum ei certissimum

fuisset, antequam proficisceretur, concionem habere, non

est ausus.

j)Jq^ 7. Igitur rebus ut poterat constitutis, Aristobulum Ju-

Josenli. daeum cum duabus legionibus in Syriam mittit, Pompeia-

XIV. 13. na consilia turbaturum. Proscriptorum a Sylla liberis

Appian. jus honores petendi reddit : M. iEmilium Lepidum Urbi

Cic. Phil, praificit ; M. Ar^tonium tribunum Italiai, et quas in ea

Appian. relicturus erat, copiis. Hujus fratri Caio Illyricum ; Li-

ciuio Crasso citerior Gallia traditur. Paratur et gemina

classis, ad Superum Inferumque mare tutandum. Alteri

Cic. ad harum, quae ad Adriaticum mare excubabat, P. Corue-

Att. X. . jj^g Dolabella ; alteri Q. Hortensius filius oratoris prsefi-

Apjiian. citur. At Cajsari primum ad legiones iter Ariminum

rob.vi. J. ^.^jj. . j^jg trans Alpes in ulteriorem Galliam profectus,

cognovit Vibullium liut'iim, quem Corfinii dimiserat,

Pompeii mandato in llispaniam isse : L. Domitium ad

occupandam Massiliam protcctuni. Quippe Domitius,

cum diu incerti do eo rumores fuissent, in Cosanum suum Cic. ad . • /-i • ■ x i-

An. VIII. se contulerat, ibique et m conjecta Uoste msula Igilio,

et IX. naves actuarias septem a privatis coactas, servis, libertis, Cffis. ... ,

colonis suis compleverat,

8. Forte sUb idem tempus Massiliensium legati rever-

•> Ami pondo quatuor millia cen- rum aureorum viginti quinque mil- ium tri,'j;i>ilu (/uinfjuc] Marcas li<t ; argcntcorum triginta quin- GlGO.unciasT. >cmiinciain 1. ylr- que; et in numenito sestertittm genii ... notigenla millia. Maicae quadringcnliea. Cic v. 11002;')(). (rer. '' Pondo centum undecim'\ Li-

■' Litlcrum aureorum sex et vi- bras no.sl rales 80. iiiicias 11. se-

ginli milhii] l'',(lili(> I'liiiii a C'lar. iDunciaiii 1. Crev. lldidiiino adornata liabct, lair-

LIIJRl OX. SUPPLF.MENTUM. 5171

tebantur, quos ab TTrbe disccdens Porapeius erat hoita- tus, no nova Cicsaris officia veterem suorum bencficiorura in eos niemoriara expellerent, Horum ^ adventu Caisaris Veil. n.so. in Ilispaniam festinantis expeditionem Massilia moratur : Luj^^an^ ,,,.' portas claudit: omnibus viribus ad tolerandum, si opus Flor. iv. 2. foret, obsidionem se comparat. Caesar, evocatis cpiinde- ^^'^^ cim priniis, cum his agit, ' ne initium inferendi belli a Massiliensi])us oriatur.' lUi cum ad suos fuissent reversi, ex auctoritate publica memorabilc responsum referunt : ' esse se socios populi Romani, omnibusque Gallicis His- Lucan, panisque bellis communia cum illo populo fata habere voluisse. Nunc etiam eandem sibi mentem, idem propo- situm manere, si contra externos hostes aquilae Romanae moveantur. Sed intelligere populum Romanum in partes Cses. discessissc, Pompeio et Cfesare ducibus, patronis civita- tis suae, Utrius causa sit zequior, neque se inquirere curiose ; neque tantarum rerum arbitria peragere posse. Igitur pari utrimquc jure, paribus beneficiis, uter venis- set inermis, ei se aditum in urbeni suam, honoremque et beneficia dcferre. Sed neutrum duorum contra alterum juvare, oppidoque aut portubus recipere.'

9. Xon erat difficile sentire Cajsaris animum hoc re- Dio. sponso mirifice oftensum fuisse, neque a^quo animo pas- surum excludi se Massilia, cui caput terrarum Roma patuisset. Igitur hoc metu, et quia proniores in Pom- Cees, peium erant, L. Domitium advenientem recipiunt, ur- bique praeficiunt : onerarias naves, quas ubique possunt, exceptas in portus suos deducunt, frumentum in publicum conferunt, reliquas merces recondunt. Ergo Caesar, tri- bus adductis legionibus, urbem obsidet, turres vineasque agere instituit : naves longas duodecim Arelate fieri im- perat. His intra tricesimum diem, quam ca;sa materia fuerat, aedificatis armatisque D, Brutum pra'ficit.

10. Erat baud procul nuiris tumulus, a^quali fastigio, Lucan. et satis ad castrorum spatium patcnti, ubi Ca;sar con- sederat. Inter hunc et adversam oppidi partem, quae

8 Omnia verba intrr hortatus et horum, qua; ex Caes. inherit Crev. abfiint ah edil. prion .

5172 T. Livn

pari altitiuline erat conspicua, profunda vallis interce- debat. Id spatium explere Caesar decreverat, insani laboris opus: sed ille jam multa talia, inausa aut in- audita ceteris, perfecerat. Prius tamen visum, urbem, Cses. Civ. qua terree committitur, (nam tres fere oppidi partes mari

"• '• alluuntur,) circuravallare, ductis utrimque a loco castro-

rum ad mare fossis aggeribusque, et per idonea spatia

Lucan. turribus interpositis. Ad ha?c opera cum materia deesset,

' antiquae religionis lucum exscindi jussit, militibusque su-

perstitione contantibus primus arripuit securim. Ceterum

prospiciens longioris morse negotium esse, quam ipsius ra-

Oros. tiones paterentur, C. Trebonium obsidioni praefecit, in

Css. Civ.i. jjjgp^jjjg^jjj profecturus, quo jam C. Fabium legatum

cum legionibus sex praemiserat. Cic. ad 11- Massiliensium factum, cum et per se luculentum

Att. X. 12. esset, et prope certam spem faceret, in Hispauiis pro Pompeio esse omnia, quia, si secus esset, homines et vicini et diligentes minus animi habituri videbantur ; M.

Plut. Cic. Cicero, post longam et ancipitem dubitationem, ad Pom- peium abnavigavit : ejusque exemplum alii quidam se-

pjg^ natores, qui nondum excesserant Italia, secuti sunt. Ita-

que his ad eos adjunctis qui ante transgressi fuerant,

Plut. major in castris Pompeii, quam in Urbe species senatus

Pomp, et gj.j^j . gj. quagi ^jg seutentia patrum multa decernebantur. Quorum illud plurimum favoris adjunxit partibus, quod Catonem secuti, ' civem Romanum pr;vtorquam in acie neminera occidi ; neque oppidum ullum quod populo Ro- mano pacatum esset diripi debere,' sanxerant. Ciceronem

Pint. Cic. tamen clam corripuisse Cato dicitur, ' quod praHer neces- sitateui in castra venisset, plus profuturus patriae, si me<li- ura se gessisset, idoneum conciliatorem habituris partibus, quandocumque redire ad sauitatcm cwpisscnt,'

Cws. I'i. Inter hicc C. I'abius, adliibita celeritatc, pra'si-

dium L. Afranii ex Pyrenaco saltu dejecerat, magnisque itincribus ad excrcitum Afranii contondcbat. Sed Afra- nius ceterique legati advcntu Vibullii Rufi, qui fuerat a Pompeio missus, ita coniposuerant, ' ut Petreius cum omnibus coj)iis ad Afranium proficisceretur, Varro cum duabus Iciiionibus liispaniam ulteriorem omnem obti-

LilJRI ex. !SUIM'l,li,Mi:N ruM. ^A7'i

neret.' Petreius et Afranius, Asturum Vottonumqiie Luc. iv. 7. et Celtiberorum coactis auxiliis, ceterarumquc gentium Cscs. t\UK ad oceamim colunt, Ilerdam (quai hodio Icviter traiispositis eleniontis Lerida vocatur) belli sedem de- ligurit, propter opportunitatem loci. Quippe in colle Lucan.iv. niodico ad Sicorim amiiem posita, ponteni lapideum ha- bebat, caniposque circa patentcs et fertile solum. Nee lon2;e abinde Cinga fluvius, in Iberum evolvens aquas. Juxta tumulus erat paulo editior. Eum ceperunt castris locum, omnibus eo contractis copiis. Afranius tres ha- Cses. bebat legiones, duas Petreius : auxilia magna Hispano- rtim coegerant, cohortes circiter octoginta, equitum utri- usque provincial circiter quinque millia. Duces communi consilio parique jure administrabant omnia, et alternis Lucan. signura toti exercitui dabant.

1:3. Fabius contra hos castra raetatus ad Sicorim, duos Css. in riumine pontes effecerat, inter se distantes millia pas- suum quatuor. His pontibus pabulatum crebro mittebat : quod idem cum et ab hostibus tieret, crebrcc velitationes erant : nee sine magno prajsidio emitti pabulatores pote- rant. Accidit igitur, cum legiones Fabiana duee flumen transissent, impedimentaque et omnis equitatus sequere- tur, ut pons vi jumentorum et aquai magnitudine inter- ruptus, maximam partem equitum a legionibus divelleret. Hoc ubi ex aggere et cratibus quaj prono flumine defere- bantur, hostibus cognitum est, Afranius celeriter equita- tum omnem legionesque (juatuor suo ponte transduxit. Ergo L. Plancus, qui legionibus Fabianis pra^erat, locum superiorem occupat, cujus auxilio adversus multitudinem hostium se tutaretur. Prailio ab equitibus commisso, procul visa sunt signa duarum legionum, quas C. Fabius, id quod erat suspicatus, subsidio suis ulteriore ponte miserat. llarum adventu prailium dirimitur: copiae-utrimque in castra re- vertuntur, cum ali(|uammulti F'abianorum essent dosidtrati.

11. Eo biduo Civsar supervenit, cum equitibus non- gentis, quos sibi pricsidio retinuerat : et ponte noctu re- fici jusso, cum omnibus copiis, prteter sex cohortes, quse ponti castris({ue pra^sidio relin([uebaiitur, ad Afranii castra proliciscitur, pugnandique potestatem hostibus facit. Cum

5174 T. Livii

hostes pugnare nollent, Caesar ad quadringentos passus ab imis radicibus collis, quo in colle castra hostium erant, castra ponere statuit : sed veritus ne vallum eminus con- spiceretur, tantummodo fossam pedum quindecim a fronte Frontin. duci jussit. Idque opus cum, prima et secunda acie in

Cas ' * ^^^^ "^^ erant instructae perstantibus, tertia acies faceret, ignaro hoste perfectum est. Intra hanc munitionem nocte transacta, postridie, quia longius agger petendus erat, tota castra, quemadmodum instituerat, permunit, singulis legionibus singula latera tribuens : ipse cum reliquis tri- bus Afranium Petreiumque ad turbandum opus venien- tes absterret. Ita castris permunitis cohortes et impe- dimenta, quiE superioribus in castris reliquerat, eodem transduci jubet.

Dio.Lucan. 15, Erat inter oppidum et Afrauiana castra plauities passuum circiter trecentorum, et in medio fere spatio tumu- lus surgebat, quern si occupasset Caesar, oppido et ponte prohibiturus hostes videbatur. Igitur, eductis instructis- que tribus legionibus, unius antesignanos cursu conten- dere ad capiendum locum jubet. Sed Afraniani propiore spatio praicipiunt coUem : ortaque pugna Caisaris milites repelluntur. Igitur subsidio adducta legio nona, cum in- vicem pepulisset hostes, fervore certaminis cedentes inse- cuta iniquum in locum successit. Quinque horis ibi dimi- catum est ; magno Julianorum periculo, in quos ex supe- rioribus locis tela certo jactu adigebantur. Multo tamen plus vuluerum quam caddis fuit : hostium supra ducentos ceciderunt : Caesar amisit circiter septuaginta. Victo- riam utraque pars ascribebat sibi : Ponipeiani propter tu- mulum retentuni, qui pugiiandi causa fuerat, et coactos terga vertere hostes; hi, ijuod numero et loco impari prailium tot horis sustinuorant, et ad extremum virtute connisi ascenderant montem, adversariosque inde in op- pidum fu gave rant.

Lucan.Di.j. k;. Majus inter hive pcriculum, rcsolutis montium ni-

(jj,,^ ' vibus, aquarnm subita inundatio iuterniinata est, qua; una die utrunique Cicsaris pontem interrupil. Castra erant inter duo flumina Sicorin ot Cingam, quod spatium erat paitsuum circiter millia triginta. Inter hoc conclusus tan-

I.IURI ex. SUPFLEMKNTUM. 5175

tiis oxercitus, nequo juvari ab urnicis civitatibus, qu<c trans tluniiiia eraiit j)osita',ncc ab iis coniitatibus, qui [)('r- magni ex Gallia Italiaque veniebant, adjuvari poterat : et qui longius erant pabulatum egressi, no ad castra re- verterentur magnitudino fluminum excludcbantur. Ex proxiinis autem locis frumentum olim ab Afraniaiiis com- portaUira llerdam fuerat; reliquum superioribus diebus copiai Cacsaris absumserant. At hostibus frumentum ante provisum erat : adhuc quotidie unditjue comportabatur : eratque pabuli et rerum omnium magna copia, cum ponte saxeo ad llerdam secure uterentur, et loca trans flumen integra, quo pervenire Caesar non poterat, sine periculo liaberent in potestate.

17. Idcirco magnis in difficultatibus Ca;sar erat, mul- tosque amittebat quotidie, qui pabulandi frumentandive causa progressi, ab Ilispanis facile excipiebantur. His- pani enim, quia sine utribus in bellum ire non consueve- runt, in hos vestimenta conjiciebant : ipsi cetris suppositis facile superabant tiumina. Aliquot dies manserunt aquae. Per quos comitatum qui ex Gallia veniebat ad Ca^sarem Afranius subito aggressus, intercepit sagittarios Rutheno- rum circiter ducentos, cum equitibus Gallis paucis, cum reliqui in montes proximos refugissent. Inter hajc in- Plut. Cxs. gravescebat in castris Cacsaris fames, tanta jam caritate -^ ^^* annonaj, ut denariis quinquagiuta' in modios frumentum emeretur. Haec cum etiam inflatiora, quam erant, Ro- mam perscriberentur, multi eorum qui adhuc in Italia Dio. Css, haeserant, ad Pompeium profecti sunt: alii ut principes hoc perferrent nuntium, alii ne post omnes venisse vidc- rentur.

ly. At Cajsar, frustra saepius tcntata pontium reficien- dorum spe, cum irritus ejus conatus aquarura et hostium vi redderetur ; naves facere instituit, quales Venetis ac Lucan. Britannis in usu sunt, Pado aut mari stagnantibus. Ca- Ca:i. rina? fiebant ex levi materia : reliquum corpus viminibus contextum, coriis integebatur. Has idoneo numero pro-

* Denariis quinquaginta'] Unciis argenti nostratibiis G. grossis 2. Crcv.

5176 T. Livir

fectus C?esar carris junctis noctu ad millia passuum duo et viginti a castris deportat : ibique miiitum aliquo nu- mero trajecto continentem ripje coUem communit, prius- quam adversarii rem cognoscerent. Eo postea transducit legionem, et utraque ripa potitus, pontem sine molestia perficit biduo. Sic ad eum perveniunt qui ex Gallico comitatu evaserant, quique frumentandi causa profecti ex prioribus castris fuerant. Eodem die transmittit equites, et per hos maximam hominum jumentorumque multitudi- nem, quae pabulatum egressa fuerat, intercipit, et de ce- tratis cohortibus, quas subsidio suis venerant, unani lon- gius procurrentem secludit a reliquis atque delet. Ita res frumentaria paulatim ^ expeditur. Sidon. 19. Eodem tempore D. Brutus Massilienses navali

Cariii.' ptaelio vicit. Longas illi habuerant septemdecim, e qui- XXIII. 13. bus erant undecim tectae. His complura minora navigia Lucan. in. addiderant, terrorem ipsa specie multitudinis illaturi. Cffis. Inerat magnus sagittariorum Humerus, magnus Albico-

rum, qui supra Massiliam incolunt, montanum durumque genus, et exercitatum in armis. Suos quoque servos et pastores L. Domitius in naves imposuerat, si bene et gna- viter se gererent, libertate promissa. Brutus pauciores quidem naves ducebat, sed firmiores, delecto viroruni robore repletas. Quippe Caesar fortissiraos ex antesigna- nis legionum, id muneris poscentes, in classem imposue- rat. Igitur hi virtuti confidentes, et quia celeritate na- vium et arte gubernatorum vincebantur, manicas et uncos praepararunt, quibus hostium naves retinerent.

20. Massilicnsium ea ratio fuit, ut, donee liceret, ma- ritiniis artibus utercntur; quoties doprehcnsi essent, armis montanorum fiderent, qui non multum inferiores virtute Romanis erant. Igitur post acrem pugnam, cum singulae fermc llomanac naves, binis hostilibus prchensis, in utruni- quc latus dimicaront; liic pugnio fuitexitus, ut niagiio AI- bicorum et pastorum amisso numcro, Massilicnsium naves caperentur aut deprimerentur novem. Nescio an isto Infra, c. 38. pralio, (bis enim pugnatum c?t classibus,) illo certe bello,

2 Prii:aiim cdd. ante Cicv.

LiBRi ex. suppli:mi:ntum. 5177

nicnioranda C Acilii virtus extitit, qui decimal legionis Lucan.

.. , • 1 • ■ 1 ^- • • i Sueton.

miles, abscissa dextra, quam in puppun hostiuni iaj(!cerat, p^g ^ gg^

livva retinuit iiaveiu : deinde in earn insiliens, umboiie pro- ^ al.Max.

pulit liostes, neque prius pugnare destitit, quam captam piut.Cses.

I)rofundo mergeret.

21. His ad Ilerdam nuntiatis, ubi jam pontem Caesar Dio.

„. . . . . 1 , • Lucan. iv.

cttecerat, omnia repente mutantur : hostcs ex maxima ^^ppj^,,^

fiducia ill maximum metum veniunt, Casaris res omnibus Fior.

modis limit supenores. Igitur aliquot llispanorum popuh, q^.^^

qui Pompeianarum partium semper fueraut, ad Ca'sarem Liv. Epit.

defecerunt : Oscenses et his contributi Calagurritani, Tar-

raconenses, Jacetani, Ausetani, Ulurgavonenses, quinque

magna; civitates. Ab his frumento adjutus Cajsar diffi-

cultates omnes pulchre explicat : quibus rebus permoti

alii populi longius colentium, et quia falsum fuisse ru-

morem apparebat, Pompeium cum legionibus per Mau-

ritaniam venire, ad Casaris amicitiam se transtulerunt.

Perterritis hinc adversariis ut acrius instaret Caesar, fossas

pedum triginta ducere instituit, quibus pars aliqua fluminis

averteretur ; quo vado transiri posset, neque longo cir-

cumitu per pontem transmittendi equites forent.

22. Hoc opere prope confecto, Afranius et Petreius, timentes, ne praivalido Ca^saris equitatu penitus frumento pabuloque inteicluderentur, bellum ad Iberum fluvium in Celtiberiam transfene statuunt. Igitur ad Octogesam, quod ad Iberum est oppidum, pontem fieri imperant : legionibusque duabus Sicorim transductis castra muniunt. Haic ubi sunt Ciesari per exploratores cognita, noctcs diesque labore continuato eo rem deducit, ut jam, licet aegre, possent tamen atque auderent equites ejus flumen transire. Igitur hostes t'estinandum rati, praisidio Ilerdaj imposito, omnibus copiis Sicorim transeunt, et se cum prajmissis legionibus conjungunt.

23. Caisar legiones immittere non poterat, amne inter- posito : et, si per pontem duceret, iiiterea hostes evade- bant, lion amplius viginti passuiim inillibus distaiite quam petebaiit Octogesa, qua; coiiHci ab excreitu eodem die ])oterant. Igitur, quod solum erat reliquum, equites transire, et morari agmen jubet. Hi, transmisso flumine,

Dclph. et Var, Clas. Livius. 15 G

5178 T. Livii

coraniodum siiperveniunt, ut noctu moventibus tumultum. facerent, iterque prohibereut. Ea res spectari, luce red- dita, ex coUibus, qui conjunct! Caesaris castris erant, po- terat. Accensi ergo ruilites tauta occasione victorias, per tribunos et ceuturiones Csesarem orant, ' ut se trans flumen duceret ; qua equitatus transisset, ea se quoque audere transmittere.' Caesar etsi timebat exercitum tantai mag- nitudinis et rapiditatis flumini objicere, tamen alacritate suorum, et spe bene gerendae rei excitatus, magnum ju- mentorum numerura infra supraque constituit : medio spatio transire milites jubet. Erat adhuc ea flurainis alti- tudo, ut tantummodo humeris et summo pectore extarent. Transducti tamen sunt incolumes, cum paucos, qui flu- minis vi abrepti fuerant, equitatus excepisset. Strenue deinde pergentes, ut simul corpora frigore aquarum af- fecta cursu refoverent, ad horam diei nonam assecuti sunt eos qui de tertia vigilia exiverant. Hostes, vise Caesaris exercitu, locum superiorem ceperunt, aciemque struxerunt.

24. Caesar interim suosrequiescere jubet: deinde iterum progredientes hostes insequitur, Illi cum baud amplius quinque millia passuum abessent a montosis et angustis locis, quie si modico prajsidio occupassent, imraunes ab equitatu Caesaris ad Iberum pervenire, eumque tuto trans- mittere poterant ; tamen totius diei pugna et itinere defa- tigati, castra posuerunt. Nocte proxima excepti ab equi- tibus aquatores, Caesarem certiorem fecerunt, adversaries silentio proficisci. Idcirco signum dari, vasa militari more Fiontin. conclamarl, ct practer adversariorura castra mulos agi cum fremitu, sonumque continuari jussit : hoc astu adeptus quod quserebat, ut sine fatigatione sui militis hostes deti- nerentur. Nam illi audito tumultu, nocturnam pugnam, Ca;s. aut Caesaris equitatum veriti, consilio mutate, copias in

castris tenuerunt.

2'j. Postero die, cum Pctrcius, locis exploratis, re- disset, deliljeratum a ducibus est, quando exeundum castris foret. Tandem, nocturne itinere damnato, quo neque fallere Caesaris diligentiam, neque vim ropollcre possent, prima luce sequcntis diei constituerunt proficisci.

LIBRI ex. SUPPLEMENTUM. 5179

Quoil iibi tempus advenit, Caesarem cum omnibus copiia retrocedcre videiuiit, taiupiam llerdam reveiteretur. Id Frontin. propter inopiam fieri reputantes, quod sine jumentis im- q'^^'^ pediniontisipje profectuni aiiimadverterant ; licti jirocur- rebant ex castris, coiitumeliosiscjue vocibus Julianos pro- sequebantur. Sed alia longe mens Caesari fuit : qui ad praioccupandos montes festinans, quia castris adversari- orum pricclusum iter erat, per transversas valles et aspera saxa enitebatur, ut his superatis baud longo circumitu in destinatara partem flecteret. Id ubi est ab Afranianis animadversum, tam segnis nemo fuit, quin effuso eursu eosdcm petendos esse montes putaret. Eo res erat de- ducta, ut, si prjevenisset Caisar, omnia in ejus potestate essent futura : praeventus ab hostibus, impedimentis tamen, et cohortibus qua3 in castris eorum erant relicta;, potiretur. In hoc certamine celeritatis Ca^sarem difficultates viarum male habebant ; Afranius et Petreius per Caesaris equites impediebantur. Haec molestior mora fuit : priorque Caesar, itinere confecto, aciem in planitie inter magnas rupes sita struxit.

20. Afranius a Julianis se circumventum videns, in colle quodam constitit ; emissisque cohortibus ca;tratis quatuor, montem qui erat in conspectu excelsissimus oc- cupari jussit, castra ibi positurus. Sed ca?trati ab equi- tatu Caesaris ad unum onines interficiuntur. Hoc facto pugnandi cupiditate Caesaris copia; accenduntur, prai- liumque postulant : si haic praiterniittatur occasio, se postea, cum Caesar vellet, non esse pugnaturos minantur. Caesar tamen neque suos objicere vulueribus et periculo volens, neque cives occidere, quibus clementiam suani omnibus modis approbare studebat, abstinuit praelio, fu- turum sj)erans, ut sine pugna helium conficeret, quod et aqua et re frumentaria hostes intercluserat. Igitur castra quam proxirae hostem posuit : et postridie cum Pom- peiani frequentes aquatum exivissent, immisso cquitatu, nihil eis tutum aut tranquillum esse passus est. Ea re coguita, Afranius atque Petreius id consilii capiunt, ut a vallo ad aquam brachiis ductis, aquationem expediant. 27. Hujus operis causa cum longius paulo discessissent,

5180 T. Livir

iiberam eolloquendi facultatem nacti milites, de pace agere incipiunt : paulatiraque eo progrediuntur, ut inco- lumitatem ducibus pacti, per primores ceiiturionum Cae- sari pollicerentur, se signa ad eum translaturos esse. Cum jam omnium voluntate pro confecta pax haberetur, tanquam una ex duobus castra facta essent, permixti mili- tes, ut quisque suos in tentoria abduxerant, aut secuti fuerant, multa leetitia et gratulatione noctem celebrabant. His rebus auditis, Afranius in castra recurrit, ita compa- ratus, ut quiequid accidisset, laturus non iniquo animo videretur.

28. At Petreius familiam armat, et cum hac, et prae- toria cohorte, et paucis barbaris equitibus beneficiariis suis, subito advolat, et quotquot deprehendere Ca?saris

Appian. militum potest, obtruncat ; tanto furore, ut etiam tribu- num e suis, qui retinere impetum ejus voluerat, confode- ret, Deinde flens circumit manipulos, ne se, neu Pom-

Caes. peium absentem deserant prodantque obsecrat. 3Iiles,

subito immutatis animis, in prvctorium concurrit. Ibi jusjurandum concipit Petreius, * se exercitum ducesque non proditurum, neque deserturum, neque sibi separatim a reliquis consilium capturum.' In haec verba jurat ipse prior : adigit et Afranium in eadem : tribuni centuriones- que, deinde manipuli sequuntur. Juliani, qui adhuc in castris essent, produci jubentur. Qui prodncti sunt, in- terficiuntur in pra;torio. Plerosquc tamcn ii qui recepe- Sueton. rant, celant, noctuque per vallum emittunt. Caesar

^gjj* * tamen admissam in se perfidiam non sustinuit imitari, quamvis multos sane suorum amiserat : sed conquisitos, qui Pompeianoruni sua in castra venerant, remisit omnes, exceptis aliquot tribunis ct centurionibus, qui sponte apud eum remansertmt.

29. Renovato bcllo, Afraniani pabuli et acpiarMm ino- pia prcmebantur : frumenti nonnullam copiam liabebant, quod ab Ilerda cibaria dierum duodecim extulcrant. Sed auxiliares, (piod unius diei inirc se iter puUibant, necpie a<l portanda onera erant assuefacti, fan)e infcstaliantur. Idcirco ex oo generc crcbra ad CiCsar«Mn transfugia fie- bant. In his angustiis nihil erat Pompeianis ducibus re-

LIBRI ex. SUI'PLEMENTUM. 5181

liquiiiti, quam ut vel Ilerdam reverterentur, vtl Tarraco- 11(111 pergerent. Tanaco longiiis aberat ; et Ilerdie non- iiiliil i'niiiicnti erat relictuni. Igitur hoc piobato coiisilio, protection em institiiunt. Ca.'sar cum legioiiibus sequitur; equitatu carpit novissimos. Ad hunc repellendum saepe se convertunt hostes. Ita simul inceditur, simul sine in- termissione piignatur.

30. Cum aegre ad millia quatuor confectae viae esset, montcm excelsum capiunt, et a fronte muniunt, quasi Frontin. castra metarentur. Sed onerata jumenta retinuerant : tt [^.^^^ ' postquam Ca^sarem castra posuisse, et equites pabulatum dimisisse sensissent, sub meridiem subito discesserunt : ut, priusquam revocare Cicsar equites posset, aliquantum itintris conticeretur. Is quoque vanus eis conatus fuit. Civsar statim cum legionibus subsecutus, et post paucas

horas equitatus superveniens, castra, ubi minime voluis- sent, metari coegit. Substitit etiam in propinquo Cassar : sed tabernacula poni non est passus, quo paratus esset ad insequendum, quandocumque niovissent. Nam praelio abstinere superioribus de causis decreverat. Afraniani tota nocte castra prol'erunt, commodiorem captantes lo- cum. Sed quo plus procedebant opera, longius ab aqua discedebatur ; eoque res deducta erat, ut priora mala non nisi aliis malis corrigi possent. Ea nocte aquatum nemo profectus est. Postero die, praeter castrorum praesidium, universus exercitus ad aquam educitur : pabulatum it nemo.

31. Turn Caisar, ut his incomniodis vexatos ad deditio- nera sine pugna cogeret, vallum fossamque circumducere coepit, ne qua possent erumpere. At illis omnis in hoc uno spes erat reliqua. Idcirco, et inopia pabuli, et quo expcditiores essent, omnibus sarcinariis jumentis interfec- tis, tertia die quam circumvallari cceperant, circiter ho- ram octavam, aciem pro castris constituerunt. Eduxit et Caisar suos, sed ita paratus animatusque, ut la^essentibus repugnaret ; signa non inferrct prior. Praeter pristinas ra- tiones alienum dimicationi tempus arbitrabatur, quod ad- Fiomin. versarios iraet necessitasstimulabant : quai res etiam igna- "' '• vis animum viresque facere consueveruiit. Accedebat ad Cses.

5182 T. Livii

hzec, quod in tauta vicinitate castrorum, vix enim mille passus intererant, nihil ad sunimam erat profecturus, pa- rato hostibus, si pellerentur, receptu. Sic neutris pugnam incipientibus, cum ad noctem usque perstitissent acies, in castra reductee sunt.

32. Postridie duni Ceesar operibus suis perficiendis in- stat, Afraniani vadum Sicoris tentare cceperunt. Caesar ut banc quoque spem illis amputaret, Germanos levis armaturaj cum equitum parte transire flumen, crebrisque stationibus observari ripas jubet. Cum ita quartum in diem equi hostium pabulo carerent ; ipsi aqua, lignatione, frumentatione prohiberentur, et in maxima siti terram Lucan.iv. fodiendo, frustra puteos intra castra quaisivissent ; coilo- Cxs! quium detessi duces petunt, et id, si fieri posset, remoto a

miiitibus loco. Colloquium concessum est, de loco ne- gatum.

33. Igitur utroque exercitu coram, Afranius excusare incipit, ' quod fidei suo imperatori servandae causa, contra Caesarem tetendissent. Id se adeo nullo Ceesaris odio fecisse, sed prieoccupatos legatione a Cn. Pompeio, pri-

Lucan. usquam uUa civilis belli suspicio extitisset. Omnia ex- pertos eo devenisse necessitatis, ut victos se esse fatean-

C»s. tur.' Tandem misericordiam Caesaris suppliciter ap-

pellat.

34. Caesar ad ha^c leviter exprobrans ducum pertinaci- am, * qui neque Cajsaris lenitatem, neque suorum ipsi militum desiderium reveriti, quzesitam confectamque pa- eem pati noluissent, accidere ipsis' ait, 'quod soleat hominibus nimiai arrogantia;, ut quod paulo ante contem- serint, flagranter expetant. Se tamen neque illorum cul- pa, neque opportunitato temporuni posse permoveri, uti ab sua pristina mansueludine disccdat. Igitur, quantum- libet sibi in manu sit retinere victas legiones, idque etiam I'acere debeat, si easdem illas contra se et paratas, et tot per annos retentasesse reputet; tamen se contentum fore, si effecerit ne hoc exercitu adversarii contra se araplius uti possint. I' nam igitur banc esse conditionem pacis, lit Afranius «t Pctrcius IJispaniis excedant, copiasque dimittiint. Id si fiat, nemini se nociturum.' Ea res ac-

LIBRI ex. SUPPLEMENTUM. 5183

ceptissima niilitihiis Afraiiianis fuit : quod nltro conimo- duni liabeniit iiiissionis, qui a victore poenam tiniuissi nt. Idcirco, cum de loco et tempore dimittendi cccptuin ess( t agi, gestu ac voce signiticarunt, * statim mitti velle. Ncc cniin postea fidem proiuissorum prwstituros duces, si pra^sens necessitas abscessisset.' Tandem ita convenit, ut qui possessiones haberent in Ilispania, statim ; reliqui ad Varum flunien, qui Galliarum et Liguria; terminus est, dimitterentur. Proximo biduo milites, si quas inter se controversias haberent, ultro ad Ca^sarem in jus adierunt.

35. Interea tertia ferme copiarum dimissa parte, Q. Fufio Kaleno legato Caesar deducendos reliquos dedit. Profectio sic instituta est, ut duie legiones Cjesaris ante- cederent, ceterae sequerentur, in medio Afraniani essent ; et terna castra in vicino ponerentur. L'bi perventum ad Varum, reliquus exercitus dimissus est. Duces cum in- Plut. Dio. signioribus centurionum et militum ad Ponipeium profecti

sunt: aliorum magnus nunaerus, feliciora auspicia sequi certus, Sacramento apud Ca^sarem dixit.

36. Caesar, his rebus gostis, quanquam multis magnis- Cjes.de B. que causis in Italiam revocabatur, tamen nisi perpacata ^^'- "• Hispania excedere nolebat : veritus, quia in citeriore provincia maximas clientelas Pompeius habebat, ne ite-

rum bellum ingens existcret. Idcirco, Q. Cassio Longino iribuno plebis cum duabus legionibus pra^misso, ipse sex- centos equites magnis itineribus ducit Cordubam, quo convenire niagistratus principesque provincia; jusserat. Nulla fuit civitas, quae detrectaret imperium. Contra Varroni, qui hactenus cam provinciam obtinuerat, et, completis duabus legionibus, triginta cohortes alarias ad- jecerat, subito infesta omnia hunt. Cordubenses pra^si- tlium abeo missuni in sua jx)testatc habent; Carmonenses ejiciunt. Varro Gades ire destinaverat, in ea insula, frumento navibusquo ronq)aratis, duci bellum jx)sse ratus: oppidoque C. Gallonium familiarem Domilii pra>t'ecerat. Sed is Gaditanorum minis territus profugit. Varroni cum Gadibus, cum Italica' pra^clusus aditus esset, et una legio ex duabus, ipso ins^Kctante, discessisset e castris,

6184 T. Lfvii

alteram, cum publicis rationibus, et pecunia quam habe-

bat, Csesari transdit.

37. Ceesar, Gades proi'ectus, pecunias monuraentaque

referri in templum Herculis jubet, qu* erant iiide jussu

Liv. Epit. VaiTonis depromta, Gaditanis civitatem Romanamdat;

Y^°'- idque beiieficiura postea populus Romanus habuit ratum.

Ca-s. Provineize Q. Cassius privficitur, quod quaestor olim Pom-

I*i°" peii gentis mores perdidicisse credebatur ; eique legiones

Ca-s. quatuor attribuuntur. Nemini ulla fit a Ca^sare injuria,

I>iO' preeterquam quod pecunia ubique grandis exigebatur.

Ccts. His rebus ita constitutis, Caesar Varronianis navibus Tar-

raconem revertitur, ibique conventum provincia; citerioris

agit : et quemadmodura in ulteriore fecerat, publice pri-

vatimque pnemia bene meritis distribuit. Pedestri deinde

Dio_ itinere Narbonem digressus, cum per Pyrenajum perge-

ret, tropa^uni nullum posuit, quod ea res Pompeio quoque

crimini erat data : sed aram baud procul Pompeianis

Q. Curt, monumentis ingenti mole ex polito lapide struxit, Alex-

IX. '3 Vid. s^ndrum imitatus, qui ad imitationem Herculis et Liberi

etFreinsh. multis locis ad propagandam victoriarum suarum memo- Indic. in . • i- i. ^

Curt, in nam aras erexisse terebatur.

\oce Aue. 38, Cum Narbonem pervenisset, cognitis quae interim

erant ad Massiliam gesta, co proficisci statuit. Quippe

Massilienses nihil damno navalis pugnie deterriti, C. Tre-

bonio, quem obsidioni praefecerat Caesar, strenue restite-

rant : et maxima ejus opera, tormentorum multitudine et

loci natura ac munitione adjuti, perruperant, ea machina-

riim violentia, ut asseres pedum duodecim, ferreis pra^fixi

cuspidibus, ingentibus ballistis per (juatuor ordines crati-

um transacti in terrani penetrarent. Interim L. Nasidius,

iniprudente Curiono, per Siculum tVetum, cum navibus

septemdccim ad Massiliensium castcllum Tauroenta per-

venit: auctorquo fuit civitati, ut denuo maritima; pugnas

fortunam tentaret. At Brutus, ad prioreni classem addi-

lis navibus, quas de Massilionsibus nui)er ccperat, iterum

eos profligavit, navibus demersis quinque, quatuor cap-

tis. Una cum Nasidianis navibus disccssit, quae, vix

ccepto certamine, prol'ugerant. Nee tamen eo secius iu

I.IBRI ex. SUPPr.F.MENTUM. 5185

<lefcnsionis suscopto proposito perseveratum fuit : (juan- Dio.

<|uain Cicsari jam ilispaiiias accessisse fania tulerat.

3i). liigentia doiiicf^ps opera Tiohoriii ct incensa abFlor. iv. 2.

Iiostibiis, et a Trebonio refecta sunt : quorum annotare ^''^^'

rationem nihil attinet, cum Civsaris commcntarii vivant,

quibiis tota ista obsidio iiiimitabili iiostris temporibus

clcgantia dcscribitur. Ad ultimum, omnibus defatigati

malis, nam ad incommoda belli, e victu tenui ct corrupto

(hordeo et panioo vetere alebantur) pestilentiai malum

accesserat, Ciosaris lidei se perniiscrunt. Fuerat iis Cx-

. . .' T ., . •* . Cic. Phil,

sar, ncc sine causa, iratissimus. Igitur prajter vitam et vm. r,.

libertatem nihil ferme reliquit victis. Arma, naves, pecu- Flor. Oros.

nia; statim, cetera mox adenita sunt. Postea tamen subin- ^.

.... Lie. de reniisit alicpiid ira\ nomini parcens et vetustati civitatis. strabo, i v.

Sed paucis ante diebus quam in potestatem Ceesaris Mas- P' ^^^'

silia concederet, L. Domitius cum una nave profugerat.

40. His rebus ita gestis, Caesar, praimissis aliquot legi- onibus in Italiam, proficisci ad Urbem statuit : quod se ^ -j^^ dictatorem esse dictum Narbone cognoverat. Rem tan- Ca?s. tam temporum potius licentia,quam jure et more raajorum ^^t^^'j^ g. M. TEmilius Lepidus prictor perfecerat, is qui postea cum Dio. Antonio et Octaviano Ca^sare triumviratum invasit. ' Fal-

so credi ' jactabat, ' nisi a consule dictatorem dici non posse : nam et olim a tribuno militum A. Cornelio Ma- Liv. iv, 31. mercum ^milium dictum esse de sententia collegii, cum itidem propter intempestivam quorundam dubitationem augures consuli senatus censuisset,' Ita, ceteris invitissi- piut. C^s. mis, propositum Lepidus tenuit, senatus tamen obtendens auctoritatem populique jussum : cum in his nominibus nihil tum, propter ipsa nomina, foret.

41. Sed arma hostium, jura civium pari inipetu pro- Lucan. terentem, pars exercitus, quo adjutore hitc omnia egerat, ^'- '■^^^' terrere seditionibus ccepit. Nona legio, przemissa cum Sueton, aliis in Italiam, postquam Phicentiam attigerat, tumul- ^*'^5- c G». tum raovit : missionem postulans ; ' quam olim etiam ck. ad decreto senatus iussani, tot iniquis laboribus vulneribus- f^"^.^'"- que abunde meruissent. Pncterea sibi ad lirundisium Appian. denarios quingenos" promissos, nequedum rcpnesentatos ^^^"•

" Denarios quingenos] Marcas argenti 7. uncias 0. seninnciam 1. Crev.

518G

T. LIVIl

Sueton,

Ftoutin 1.9.

Dio.

Appian

esse.' Verior tamen causa erat, militum cupiclitas et ira ; quod przedae suae cuneta cessura sperantes post victoriam, ab omni injuria temperare cogebantur. Simul ea opini- one ferociam augebant, quod, armato adhuc Pompeio, Lucan. et suee opis egere Ceesarem arbitrabantur. At ille, insolens cogi, semperque in maximis periculis maximum animum habere suetus, minime cessit tumultuantibus : quanquara eo jam esset provecta seditio, ut in peruiciem imperatoris eruptura videretur.

42. Vocatos igitur in concionem milites, (nam audito hoc motu celeriter Massilia advolaverat,) simul adesse jussis quos ipse adduxerat, praesidii causa, et ut plures dis- cerent, quam immotum ad versus ejusmodi terrores impe- ratorem haberent, ita circumfusos atfatus est : * Quis nevus hie incessit animis vestris furor, ut omnibus his bellis tranquilli et obsequentes, hoc maxime tempore seditionem captetis, quo ego, fine jam instante laboris, de praemiis vestris attentissime cogitabam? Quae vos omnia vecor- dissima audacia corrumpitis : priora merita obiiteratis : me, quem semper vestri cupidissimum estis experti, ex imperatore vestro inimicum atque hostem redegistis.

43. ' An enim stolidas illas minas, et temerarias voces vestras, terrore polins, quam ira pectus hoc rcpleturas putavistis? Scilicet qui barliarorum ferocissimos domui, civium potentissimos coegi in ordinem, non timui Pom- peios, non timui Scipioncs, militum mcorum voces, mili- tum meorum mauus timeam ! En udsum C. Caisar, nu- dumque pectus et paratum percussuris oflfero. Peragite scelus, et cujus ante hanc fortunam imperio semper paru- istis, nunc omnium late victorem, si audetis, contemnite ! Quod si vcro, uti res docct, tantum aniniorum non est, ut vel conspcctum meum ferre possitis ; quanto intervallo meam vestramque conditionem fata discreverint, discite. Missionem postulatis, tanquam carcre vobis hoc tempore necpieani. ILcce autem do fpiod petitis, voscpie a signis meis discedere jubeo. An mini existimatis, si a vobis dcseror. dcfiilnras milii mauus. (piibiis paiu-iis has bello- nim n li<|iiiiis pr<)ili<;rni ? lioniis et t'clix inqxrator ubivis nprrit inilitos; et, si miiIII iiscjiiam ossent, abducorem vd ox hostium castris.

Lutan.

Sueton. Luc, Front Apjiian. Dio.

LIBRI ex. SUPPLEMIiNTUM. SIS'!

44. ' Utrnm Gp,o vohis, an vcro vos me magis iiuligeatis, liajc tarn recentia, tarn certa documenta admoncre vos non potuerunt? Nuper tantum bellum cum panels co- hortibus orsus, intra vicesininm diem snpra quatuor legi- ones l)ostiuui meas feci, Atquc illi niilites la^ti lubentas- que imperata faciunt ; et, quod me potius imperatore ferunt arnia, fortunsE suaj gratulantur. Vos quoque, si aliis sub ducibus merentes in meam venissetis potestatem, idem I'aceretis. Nunc secunda tantum, imj)c'ratoris vostri virtute, non vestra (ne erretis) experti, neque cui militetis, neque qui vos ipsi sitis, agnoscitis. Agite si placet, et vel ad Pompeium transite. Ecquis vestrum tarn est arro- gans, ut non multis modis T. Labieno se fateatur inferio- rem ? At ille meis auspiciis ubique raagnificus, ubique Tiptor, cum imperatore mutavit fortunam, et quasi repento faetus esset alius, ignarus antea timoris et fug-a?, nunc nusquam locorum audet consistere.

45. ' Ite, ite, et hoc exemplum sequimini, quando vos felicitatis vestrae piget. Stipendia robis justo tempore dantuv ; annona nunquam defuit ; nihil operas vobis, nihil periculi injunctuni est, cujus vospcenitere debeat. Majore sudoris quam sanguinis impensa res omnium pretiosissimas, securitatera, gloriam, victoriam quiesivistis. Neque dona vobis atque praimia defuerunt, quai semper larga manu -distribui ; in pcenis parcior, nee temere ultra verborum castigationem progressus. At nunc, ut sentiatis quern provocaveritis, utque vestrae pcenai exemplum a pari in- sania Romauos exercitus absterreat, morem majorum et Appiua. clarissimorum ducum instituta secutus, legionem decima- bo. Sane aniari semper a militibus meis, quam timeri malui. Sed quoniara alterura, cum privstare deberetis, omisistis ; alterum, quod eft'ecistis necessarium, subite.'

4(>. Cum banc ad vocem orta militum comploratio esset, tribuni centurionesque exquisitissimis precibus placare Caisaris iram nisi, vix tandem effecerunt ut flecti videre- tur. Igitur resumto sermone, ' Nihil quidem concedi,' ait, ' oportebat, ita meritis : sed tamen contentus poeiui paucorum, dabo multitudini pcenitentia; locum. Vos au- tem, (juibus haec venia conccditur, quid actum sit hodie^

>188

T. LIVII

Dio.

Appian.

Dio. Appian.

Frontin. IV. 5.

Suetoii.

Liican. V. 374.

riut.

Apjiian.

JJio.

Lu(;/iri.

et qua spe pactoque dimittamini, diligenter mementote, ]Vam si postea vel minimi motus aut auctores aliis, aut socii fueritis, veteris simul recentisque delicti pcenam non efFiigietis. Militem non solum indefessum ad labores, impigrum ad przelia, sed etiam vel maxima moiigerum duci esse oportet : hoc si absit, reliqua s^pius in perni- ciem omnium, quam cujusquam commodo cedunt. Ma- jores nostri, penes quos aliquot seeculis summa belli gloria per homines fuit, nullius rei diligentiores, quam disciplinae militaris, custodes fuerunt. lisdem illis certum immo- tunique semper fuit, plus in duce quam in exercitu repo- nere. Atque hoc universa rerum natura docere paulisper attentos debuisset. Ubique minoris est quod regitur, quam quod imperat. Ideoque Jovem, cujus in potestate omnia esse credimus, optimum maximumque vocamus : et in homine, membris omnibus totoque corpore una mens, a qua reguntur, potior est.

47. ' Haic prius intelligere vos voluissem, et erat me- lius. Ut tamen simul et necessarian severitatis, et solitje dementia? mex ratio habeatur, in paucos edam exemplum quod in totam legionem oportuisset. Centum et viginti seditionis auctores deposco, unde duodecira ad poenam sorte vocentur; et erit aliquod pocnitcntiaj signum, si pes- simos homines obedienter tradideritis.' Sortes ita de in- dustria sunt temperatae, ut seditiosissimus quisque duce- retur. Sed cum ex hoc numero unum tempore seditionis abfuisse constaret, centurionem cujus calumnia nomen de- latum innocentis fuerat, pro illo Cansar occidi jussit. His sccuri percussis exauctorata legio, non fercns ignominiam, cum rcpudiiui suam oporam cerneret, non dostitit satisfa- cere imporatori, donee uudtis et supplicibus precibus exo- rato, |)ristiiium in sacramentum reci|)eretur.

4H. Placentina seditioue coniposita, Caesar legiones maximis itincribus in Apuiiamet Bruttiuni mittit, navium Miidirpie contraheiidarum causa: ipse lioiuam in faciem pacis cum inernii comitatu profectus, dictaturam iniit, ut r(i".;anti scilieet |)()pid() Komano gratificaretur. Ceterumille consul in annum s((|U(iit(rn en ari volucrat, ut tyrannicam potestateni, (jiiaiii usurpabat, legitimi magistratus vocabulo

LIHRI ex. SUPPLEMi:NTU.\r. 5189

obtegeret. Simul servari speciem reipublicic volebat.

Et, quia consules atnbo secuti Ponipeium fuerant, nee

prictoribus crcandi coiisulosjns esse dicebatiir ; necossario Cic. ad

faciuiidiiin putavit, ut comitioium habendorum causa die- (j^g'^jg '

taturam assumeret. B. Civ. m,

49. Ill hoe magistiatu exulibus, praiter T. Annium Appian.

Milonem, reditum decrevit ; et proseriptorum a Sylla li- Plut.

beris jus petendorum honorum contra legem Corneliam ^,/j°°' "^ '

dedit." Aristobulum quondam JudiPie regem, deinde tri- Sutton,

Cais. c. 41.

umphatum Pompeio, remisit daturum in Syria turbas. ^^

lo et

Sed ille quidem a Pompeianis veneno esse interceptus Josej)h. traditur: filium Alexandruni, aeeoptis ea de re Pompeii j^ gt".'!' literis, Scipio securi pereussit Antioehiaj, latroeinia ob- jiciens. Habuit deinde comitia, seque et P. Servilium Dio. desis;navit consules. Is enim erat annus, quo consulatum „ f.^' ^ ei gerere per leges licebat; quarum vim cum vi majore Lucwn. solveret, speciem ubivis magna veneratione sectabatur. p.'°' L. Pisonem collegam assumturus videbatur. Sed quia le- gatos ad Pompeium mittendos Piso censuerat, eratque earn ob causam increpitus ab Isaurico ; illi lionorem liber- tas abstulit, huic adulatio dedit. Comitia ceterorum djo. quoque magistratuum sunt habita ; pontificum etiam, in loca demortuorum : feriieque Latina; celebrata^. Lucan.

50. Oppressis deinde aere alieno consulendum putavit; Cas. sed ita, ne subruere fidem, et, dum aliorum necessitati cu- :^PP'an'

Dio.

pidius consulit, aliorum juri vim facere intolerandam vide- Sueton. rctur. Constituit iaitur, ' ut arbitri darentur ' (nam ii)sius ^''^'- *^* '^^' verba lubentissime pono) * per quos tierent a?stimationes possessionum et rerum, quanti quicque earum ante bellum tuisset : atque ese creditoribus transderentur.' Hi arbi- tratores, ne quis alteri parti addictioreselectosquereretur, Dio. sorte creabantur. llac conditione quarta fere pars crediti Sueton. deperibat : sed facile patiebantur homines, quia tiraor no- Cajs. varum tabularum, quie vulgo postulari coeperant, loUeba- tur. Quia deinde rumor percrebuerat, multos aurum ar- Dio,

o Proseriptorum a Sijlla liberis beni adventii. Nimirnm diver-

jus petendorum ho7wrum . .dedit] sos Freiiislieniins aiictores secn-

Hoc supra jam, c. 7. CiEsar t"e- tus est, illic Diouein, hie Phi-

cisse menioratiir piiino ad Ur- tarchuni. Crev.

5190 T. LIVII

gentumque, ne creditoribus solverent, supprimere ; horum

nequitia abusus, legem tulit, * ne quis supra sestertia sex-

aginta ^ in numerato haberet.' Sic providebatur, ne quis

niagnaruni opum fiducia adjicere ad res novandas animum

posset. Plebs ad haec addi postulabat, ut praemia servis,

qui doniinos in banc legem peccantes detulissent, decer-

nerentur: sed abnuit Caesar, juratusque negavit servis ad-

versus dominos crediturum.

Lucan. iv. 51. Inter hajc tarn prospera non raodicara accepit per

Oros, VI. tliices suos in Illyrico cladem. P. Cornelium Dolabellam,

13. cum a Caesare naves haberet, M. Octavius et L. Scribo-

Cffis! c."*36. '""^ Libo, quos Liburnicte atque Achaicae classi Pora-

Fior. IV. 2. peius preefecerat, victum exutumque copiis Dalniatia ex-

Oros. Flor. pul^runt. Sed ille quidem, amissa classe, perfugit ad C.

Strabo, Antonium, qui ad Curictam (Japodum littoribus assita est

^Ptolem. i"sula, ad maris Adriatici fauces) castra habebat. Sed

11.17. ipsum quoque Antonium, cum ulcisci Dolabellam cupe-

ret, cum Q, Hortensio qui ab Int'ero mari classem addux-

erat, Pompeiani duces superarunt : quanquam ei L. Mi-

nucius Basilus, C. Sallustius Crispus, ex singulis legioni-

bus quibus preeerant, cohortes aliquot subsidio misissent.

Antonius Curictam refugit, asperitate situs et incolarum

Lucan. virtute confisus. Sed ubi Octavius et Libo cum ingenti-

^"- bus copiis classicorum affuerunt, desertosque a sociis ur-

B. Civ. in. gere fames coepit, et ad Pompeianas partes palam trans-

^■•.^^- . gressus vir fortissiraus T. Pusio solicitare ; Antonius se Liv. Epit. ° ,

Appian. cum qumdecim cohortibus dcdidit: omnesque ad Pom- Oros.Dio. peiiim a Libone deducti sunt. Evasere tamen ])rius pauci ad Basilum, qui copias instructas ex adverso littore os- tenderat.

52. Ea spos audaciam parti militum fecit, ut nova ra- tione tentarent per mure fugam. Namque refluxu oxpec- tato, rates conscenderunt ita contextas, ut geminatis cup- jiarum ordinibus incumberent, quo inter utrumquc! ordi- neni occulto reniigio proveherentur. Series cupparum ad (irmitudincm catenis ferreis colligabantur. In medio ra- tis erecta turris crat, undc, sicubi vim faccret hostis, de-

•' Sestertia sc.rap^inta] Marcas argciiti 231. iincias 3. Crev. •

LIBRI ex. SUFPLKMHNTUM. 5191

fen(il posset. Ex tribiis ojusraotli ratibus pvimu ct sc- quens vestus beneficio littus optatum tenuerunt : tertia, {[ux veliobat Opiteri^inos, in occultos quasi casses inciclit, Flor. quos Ponipt'iani Cilices, usitatasibi cum adhuc piraticam facerent arte, fuoibus sub mari circumductis paraverant. Ills dcprehensa ratis, ct ad scopulos unde religata viiicula fuerant attracta, cum ab liostibus terra marique oppugn a- retur, defensa tamen est, quia supervenientes tenebrze pra^liura diremerant.

u3. Praierat Opiterginis tribunus, Vulteius nomine. Hie, cum neque vincula rurapere tentantibus res succe- deret, neque aliud sperari eft'ugium posset; ' Parvum,' inquit, * deliberandi spatium noctis hujus mora praistat, milites. Neque etiarn multa deliberandi aut anceps ma- teria est. Si possemus et mortem et ignominiam eftugere, hoc nimirum prorsus esse faciendum nemo ambigeret. Nunc quoniam alterutrum necessario legendum est, utrura sit optabilius, aliqua esse dubitatio timidis, et ignavis, et Caesarem prodituris, posset. Nobis quidem neque ingra- tis esse adversus eum cujus maximis beneficiis sa;pe usi sumus libeat, neque virtutis nostrie gloriam turpi comuia- culare infamia.

54. * Quid igitur afferri potest, quominus libertate, do- nee adest, utamur, et in prajstantissimam conditionem nos vindicemus; ut neque adversariis quicquam in nos liceat, et facinus nostrum aeterna fama sequatur ? Pra^sertim quia fortes ab ignominia mors absolvit ; post ignominiam nihilominus subeunda mors est. Promittcnt baud dubie vitam. Scd quid nobis opus est vita agenda precario? Quintil. Quid si vcro fallant fidem ? Et qui mori per virtutem '"" ' )X)tuimus, turpcs irrisique alieno arbitrio cervicem demus ? Quid si ad longius neque simplex supplicium servati, ad Pompeium adducamur, tam inimicum nobis semper, quam propitius Caesar fuit ? Ad Marcelluni, cujus animum supplicio Novocomensis illius experti sumus? Uos vi- dere, his supplicare Transpadanus quisquam poterit?

55. * Hoc nc conjuges quidem lil)erique nostri velint; ob quae nomina quandoque consilium mutarunt, qui de se decreverant. Pro Cajsare perire oranes optent, (piam vel

5192 T. LI VII

regnare cum hujus iniraicis. Sed neque iu eo res est:

quin omnia sunt in potestate Caesaris, et si hunc ofFendi-

mus, illi perierunt. Sic eadem via quae nobis ad gloriara

et libertatem patet, a civitate nostra famani proditionis,

iram victoris, metum, periculum, cladem avertimus, Cx-

saremque magis etiam ei conciliamus. Cujus equidera,

quia notissima nobis est liberalitas, quis futurum ambigat,

quin et nos ille laudet, et ob nostrum factum universje

Flor. Liv. genti pretium tribuat ? ' Nee fefellit eum animus. Quippe

Epit. Dio. (^ggsar, ubi propter ipsum mille circiter Opiterginos, ut

fidem ei servarent, in eadem rate mutuis vuhieribus conci-

disse didicit, priusquam ab Urbe proficisceretur, non illi

solum oppido, sed omnibus omnino Transpadanis civita-

tem Romanam dedit.

Dio. 56. Caii deinde Curionis referenda clades est, sub idem

Sueion. tempus in Africa occisi. Sed illi quidem principia nimis Liv, Epit. *^„ _. . o-i-x-

Appian. laeta fuerunt. llecepta sine certanune Siciiia, sicutjussus

Flor. Oros. ^^^^ ^ Ca^sare, in Africam transjecit legiones. Provin-

Cffis. Civ. ciam cam obtinere L. Tubero debuerat, ex senatusconsulto

II. Cks, sortitus : sed, illo contante, P. Attius Varus, qui Auximo

pro Lig. * profugiens Uticam pervenerat, clamore multitudinis ad se

^- '^' ^ delatum imperium arripuit ; Tuberonemque venientem, Css. Civ.i. * ' . . . .

Cic. pro quanquam earundem partium esset, exclusit provincia :

Lig. c. 1. ,jg fiiium quidem valetudine affectum exponere, sed nee

acjuam haurire passus. Atque iste quidem Varus provin-

ciam cam prius ex prajtura obtinuerat. Quo facilius ei

fuit, propter hominum locorumque notitiam delectus agere,

et alia tuendee provincial parare. Igitur duas jam legiones

Lucan. IV. luibebat sub signis : nee minus reponebat spei in Mauri

S^'^V- reeis amicitia, cui transditum a patre Hierapsale erat hos-

Dio. pitium cum Pompeio, et maxima cum Curione simultas,

qui in tribunatu legem de publicando Jubae regno promul-

Caes. gaverat.^ Adversns hos duas legiones Curio transporta-

Appian. vit, ct quingentos equites, navibus longis duodecim, et

multis onerariis.

Cxe. '>7. Ad luijiis classis conspectum L. Caesar adolescens,

qui ud Clupeam adventum .)uliaiu)rum cum decem rostra-

3 Puldicuvcrat cdd. ante Crev.

LIURI ex. SUPl'LIiMENTUM. 0193

tis oppeiiebatur, multitudiue velorum territus, Adrumo- tum perfugit. Curio praeter Uticam ad flumen Bagradam progressus, exscensioiie facta, castra locat. Inde ad cx- ploranda castra Cornelia (iiobilitatem nomenque loco pri- Appian. oris African! expeditio fecerat) cum equitatu pergit, levi- o^^'^^"' '^' que privlio victis Numidis, qui, ut tutum agrestibus recep- Cecs. tuni facerent, ex castris Vari oppido conjunctis excurro- rant, et adventu longarum navium audacior, pronuntiat navibus onerariis, qutc numero circiter ducentai stabant ad Uticam, ' pro hostibus se habiturum, qui non extemplo cursum ad castra Cornelia direxissent.' Obsecuti sunt universi, exercitumque Curionis omnium rerum copia re- pleverunt. Mox iterum in castra ad Bagradam se rece- pit Curio, quia adversarii castra Cornelia occupaturura Appian. suspicati,* aquas veneno infecerant ; et acclamatione to- Caes. tins exercitus appellatus imperator, postero die movet Uticam, et castra prope oppidum ponit. Nondum per- fectis operibus, fit certior adesse magna Jubae regis auxi- lia, Uticamque sine timore pergere. Igitur equitibus immissis hos disturbat, et magnum interficit peditum nu- merum, qui tam celeriter in oppidum se recipere ne- quiverant.

58. Sed proxima nocte cum centurioncs Marsi duo cum manipularibus aliquot ad Varum perfugissent, in spem ille venit, totum corrumpi Curionis exercitum posse. Igitur, eductis legionibus, ut inter se et Curionem una tantum vallis interesset, tentare milites per Sex. Quintilium Va- rum coepit, qui L. Domitii quitstor ad Corfinium fuerat. Igitur notos sibi centuriones militcsque compellans, ' ut ad prius sacramentura redirent,' obsecrabat, * relinque- rentque illos, a quibus capti perfugarum in numero ha- berentur, et per summam contumeliam hoc vocabulo no- tarentur.' Postremo largitionem a se et P. Attio ostentat, si prioribus partibus concilientur. Ad ha!c neutram in partem significatione voluntatis facta, exercitus in castra reducti sunt.

59. Sed tentati militum auimi castra Curionis timore et

4 Diiinaii legitur in cdd. ante Crcv, Dcljili.el Vor.Cl'ts, Livhis. , 15 H

5194 T. Livii

suspicione compleverant. Nam, paucis mutatis centuri- onibus, iidem ordines manipulique manebant, quales eo tempore fuerant, cum ad Corfinium a Caesare caperentur : pijeterea genus erat hominum, ex municipiis Pompeio ad- dictissimis, Peligni Marsique. Ha'c omnia non parum magnas timendi causas afFerebant, et quod superiore nocte inter transfugium paucorum excepti graviores quidam mi- litum sermones, nonnulli et conficti erant. Igitur in principiis de summa rerum sententite dicebantur. Alii regrediundum in castra Cornelia censebant ; quidam op- pugnanda hostium castra. Neutrum consilium Curioni placuit : alterum abjecti nirais auimi, alterum temerarii videbatur.

60. Igitur, dimisso consilio, milites ad concionem vocat: ' quantum eorum fidei Cajsar credat/ exponit. ' Non de- bere hunc deseri, a quo maxima sint expectanda praemia ; pra;sertimdijudicatajamfortunabelli,duabusqueHispaniis receptis. Frustra jactare prius sacramentum adversarios. Non legiones illud, sed ducem Domitium abrupisse. Pro- ditos ab eo milites, a Caesare conservatos, non benefieii modo gratia, sed in verba Caesaris sponte adactos, nova religione teneri. Quod si causam a Cajsare desciscendi nullam habeant, in se quoque nihil esse sperare, quod oft'endat. Pra^claram sibi erga milites voluntatem con- stare : diligentiam duce dignam prajstitisse hactenus : etiam fortunam affuisse conatibus. Atque haec omnia uupcr adeo consensu universorum esse approbata, cum sit imperator ab iis appellatus. Cujus honoris gratiam se ipsis facere, si pceniteat.'

Gl. Adhuc dicentem interrupit militum clamor, in- dignc fcrcntium, (|uod suspecli proditionis essent ; et ad omnia pcricula (idem suam opcramque ott'erentium. Vnde Curio jam animosior, postridie eodem loco quo antes, in acio astitit. Eduxit et Varus suos, utorquo legionum Doniitianarum liducia, quas Curio mansuras in recenti Sacramento, Varus redituras ad vetus, putabant. Sed ubi vallem transirc Vari eqiiitatus oninis cum parte levis arniiitunv cn-pit ; (Mjniti s Ciirionis cnni (liial)us IMarruoi- noriMii t ohortibus inqxtu facto, rclictos a suis veliles ce-

LIBRI ex. SUI'PLKMENTUM. 5195

ciderunt. Qua re Variaiios perturbatos cernens Robiltis, legatus Cit'saris, quern ob peritiaiu rci iiiilitaris ex Sici- lia Curio secura adduxerat, instare, at(jue tempore uti jubot.

G2. Nee rnoratus Curio, ut crat acer ct audax, primus procurrit in vallem, impeditam adeo, ut ab altera parte, nisi adjuti a suis, ascensum difficulter molirentur. !Sed hostes, animis perculsis, neque ullius nisi fugK memores, priuscpiam ad jactum teli pcrventuni esset, in castra om- nes refugcruut, tanta consternatioue, ut in portis et an- gustiis viarum plures obtriti oppressique a suis sine vul- nere morerentur, quam interfecti in pnelio fuerant. Et nisi Curionis milites tantuni ad pugnam profecti sola secum arma extulissent, eodem impetu expugnari castra potuerunt. Memorabile turn facinus Peliguus quidam nomine Fabius edidit. Namque fugientibus immixtus magna voce Varum identidem invocans requirebat. Ubi ille, credens unum e suis, restitit, quis esset, et quid vellet, interrogans; Fabius stricto gladio eum pe- tiit : et interfccisset, nisi scuto sublato vitasset ictum Varus. Fabium qui proximi forte erant milites occi- derunt. Isque solus Curionis militum ea pugna cecidit : adversariorum desiderati circitcr sexcenti, et mille pra;- terea vulnerati sunt. Varus cum suos mirilice perterre- factos animadverteret, exercitum de tertia vigilia ex cas- tris in oppidum reduxit.

G3. Curio circummunire oppidum instituit ; magna spe, quod Hispaniensem Caesaris victoriara, quae multorum li- teris ac nuntiis in Africam perferebatur, omnium animos inclinaturam in has partes rebatur. Idcirco cum regem Jubam venire cum ingenti exercitu audisset, vix credere potuit; donee minus quinque et viginti millibus abesse didicit regis copias. Turn in castra Cornelia se recepit, ubi tuto lielhim tluceret, donee ex Sicilia duo; aliic le- giones, et reliquus equitatus adveheretur. Sed in optimo consilio permanere licitum ei non tuit per TJticensiura quosdam, qui in castra ejus perfugerant. li revocatum Leptitanorum bello regem discessisse cum maxima copi- arnm parte nuntiabant : Sabura dace modicam manum

519G T. Livii

pergere IJticam, jaraque baud procui oppido distare. Sed Lucan. iv. ea fraus Maurorum erat : priEmissusque Sabura rumorem Frontin. ^"°^ sparserat. Ceterum rex cum omnibus copiis seque- II- 5. batur.

64. At Curio, preemissis prima nocte equitibus, quarta vigilia cum legionibus ad castra Saburje contendit. Huie equites occurrunt, rem a se bene gestam nuutiant. Cupi- ditas hominis magis inflammatur. Qujerit ex captivis, quis castris ad Bagradam prtesit? Respondent Saburam. Ille, studio conficiendi itineris, quierit ultra nihil, conver- susque ad suos, * Videtis,' inquit, * eadem omnia et hos, et perfugas Uticenses dicere.' Surama deinde festina- tione procedit ad hostem. At ille simulatione timoris paulatim cedit, juvenilemque animum magis magisque vanse alacritatis implet. Sic in patentes campos protrac- tus, equitatu Numidico circumvenitur. Fessi erant Ho- mani equites peditesque itineris longinquitate, sedecim millibus passuum'^ confectis; equites etiam superioris noc- tis pra^lio. Igitur cum neque timidis ad fugam, neque fortibus ad pugnandum vires superessent, occidione totus exercitus caeditur. Ipse Curio, cum Cn. Domitius prs- fectus equitum hortaretur, ut fuga salutem peteret, ' nun- quam se venturum ' dixit, ' in conspectum Caisaris, amisso quern suiii tidei credidisset exercitu.' Atque ita, ut res temeritate sua perditas morte sequeretur, praelians in- terfectus est. His rebus auditis, naves quae ad castra Cornelia stabant, cum paucis militibus, qui ad priniam rei farnam eo decurrerant, in Siciliam celeriter se receperunt. lleliqui (nam quinque coliortes praisidio relictaj castris fuerant) Varo se dediderunt.

«J."). Ceterum Juba sua.* victoria* privmia alieno arbitrio uiinui MOM posse dictitans, magnani corum partem inter- fecit: ceteros misit in regnum ; frustra conquerente Varo suam fidem ab eo licdi. Sed eum adeo rex contemnebat, ut ill oppidiini invectus, muUis populi liomani senatoribus prosequentibus, quaj fieri vellet IJtica; atque in provincia, pro imjiorio cnnstituerct. Quibus etVectis rebus, |)auIo

•' Sedecim millibus pas/tuutn] Lcncis plus qninque. Crec.

LIBRI ex. SUPPLEMENTUM. 5197

post cum omnibus copiis in retrnum rcdiit. Hicc f)ost- quam in Urboui, ot in Macedoniam nuntiata sunt, diver- sam pro dissensione aniniorum, a Romanis merccdem Juhii tidit. l*onip('ius ot qui cum eo erant, honorcm ei Dio. habuerunt, regemque appcllarunt: at Caesar et urbani g"*"^^' ^'* judicarunt hostera, Bocchumque et Bogudem, quod ejus Dio. essent adversarii, reges appellandos esse censuerunt.

G(). Interim in Dalmatia M. Octavius, post discessum Ca-s. Civ. Liburnicarum navium, quibus Antonianos milites a^Q^^g^jig Pompeium Libo deducebat, Issam, insuhirum eo tractu Strabn, nobilissimam, ab amicitia Ciesaris avertit : Salonas, cum p"' '^^ frustra tentasset, oppugnare statuit. At illi cum ob pau- citatem resistere non possent, servos puberes manumise- runt, et mulierum praesectis crinibus ad tormenta sunt usi. Octavius, horum pertinacia cognita, quinque castris oppi- dum clausit. At cum obsessi negligentius agi excubias apud hostem cernerent, pueris atque mulieribus in muro collocatis, ut species propugnatorum servaretur, eruptio- nem in proxima castra faciunt : bisque perruptis (nam propter sestum multi milites ex stationibus discesserant,) eodem impetu cetera omnia expugnant, Octaviumque majore copiarum amissa parte, cum reliquis in naves com- pellunt. Octavius tantam cladem passus, cum de Salonis expugnandis desperasset, jamque instaret hyems, Dyr- rhachium ad Pompeium reversus est.

07. Dum ha!c in Illyrico et Africa geruntur, Caesar Joseph. doposita in speciem civilis animi dictatura, sub alio no- Poiyc. m. mine eadem omnia habiturus, Brundisium pergere statuit, lo.

,. , . • X T» • i-i Plut. Cfes.

quo etiam iegiones pra^miserat, Pompemm pctiturus : ^^p -^^

quem in usum tum aliis e fan is, tum ex ipso Capitolio l^i^>'

donaria pleraque omnia sustulerat, Djo*

08. Neque mediocriter spcm ejus erexerunt objccta tum et paulo post omina. Quippe dum adornat iter, in comitatum ejus lauream supervolans milvus injecit : et postea sacra eo faciente Portuna% taurus adhuc intactus eflugit, paludemque nactus, cam tranavit. llosponde- runt haruspices ' Civsaris fata sic adiimbrasse Doos ; ma- ncntique exitium, mare transeunti vitam victoriamque

5198 LIRRI ex. SUPPLEMENTUM.

Flor. Plut. portendi.' Quamvis igitur hyems esset/ et ob tempesta-

Dio. f lor ^^^ diificilis trajectus speraretur; ordiuatis a tergo omni-

Appiau. bus, Brundisium iutendit iter. Exeuntem prosecuta in- gens horainuni multitudo pacem orabat, et cum Pompeio reditum in gratiam : satis enim apparebat, si vi victus alteruter esset, eundem libertati quern bello finem fore.

Dio, Profecto jam Csesare, pueri ludjcra pugna concurrerunt

Roma?, superioresque extiterunt qui Julianorum sibi no- men iudiderant.

Ca»3. 69. Postquam Brundisium Caesar venit, quo legioues

. "^■. Z^' duodecim, et omnem equitatum convenire jusserat, vix tantum reperit navium, ut quinque legiones transportari cum sexcentis equitibus possent. Igitur pro concione hortatus est milites, ' ut aequo animo relinquerent impedi- menta sua, quo plures imponi pugnatorum possent :' at- que ipsis alacriter acclaniantibus, slue mora compleri Lucan. v. naves jussit. Ceterum ventis reflantibus per aliquot dies

. ■ ha^serunt ad anchoras : quotemporis intorvallo ct consula-

tum Caesar iniit Brundisii, et aliic diia; legiones super- venerunt.* Septem igitur legiones, sed infrequentibus

Caes. signis, quia bellis Gallicis et longo ab Ilispania itiuere,

ad hoc autumni gravitate in Calabria, valde erant demi-

Appian. nuta?, in naves oncrarias irnposuit; rostratis, quarum ha- bebat baud magnum numerura, ad prasidium Sicili

Cjbs. Sardiniaeque relictis. Haic classis, cum pridie Xonas

Januarias solvisset, tota nocte propter malaciam propin-

j^ jio. quis locis hajsit : postero die Gra^ciam attigit, tern pesta-

Q I'lan. tibus ad Ceraunios delata montes, ibique, navibus omni-

^iv. Epit. bus incolumibus, milites cxposuit.

' Qunnnis . . hijnns es/tei] Ap- se Jnliani Octol)iis diei 15. Quoil

piainis,l'"loriis, l-'liitarcliiisPoin- (jiiidciii optiiiie coiigrnit rum ra-

peio ct Ca^8arc,nia};no consensu lione teniporum a Capsare iiola-

tradiint Csc.iarem circa Itruniani toiuni. 1» enim Civil, in. post

lirundisio soivissc. Sed cos ar- tratisitum suuni in Gra^ciara

jjuit Usscrius in Aiinalil>ns ad 'Jam iiycniem appropincpiavisse'

annum mundi 3!)5(). drrcplos sipnifinal : «'t paiilo post, ' I'om-

csse aniii Koniani ante Jnlianam peium iter e\ INIacrdonia in liv-

pnicnilationcm ))i'i'tui l)atitiiic : bci iia .Auolloniaiti Dynliacliiuni-

docotquc Nonas Januarias, <pio que lial)uissc.' Crev, die C.isar se tcrrani Cerauiiio- * A. U. C. 701. A. C. 48.

lum a'tigissc sciiljit, rcspondis-

SUPPLEMENTUM

LIBRI CXI.

IIISTORTARUM

T. LIVII PATAVINI.

1. Interea temporis, occiipato per varia negotia Cse- sare, Cn. Pompeius cum annum ad apparanda quiu vellet Cnes He liberum habuisset, ingentes terra marique vires contrax- ^ppj^n crat. Quinque legioncs cum adjunctis equitibus trajecerat Civ. n. ab initio : unam deinde efVecerat ex Sicilia, qux facta ex jg duabus, Gemella vocabatur ; et unam ex veteranis, qui Lucan. in Creta et Macedonia sedes fixerant : duas in Asia con- Yeji. u/^i. scribendas curaverat Lentuius. Pra;terea cum duabus Plut.l'omp,

-I . . ....... Ces

Syriacis legionibus, exercitus Crassiani reliquiis, Scipio Metellus expectabatur. Sagittarios tria niillia habebat: funditorumcohortessex: equitum septem millia, maximam Appian. partem ex reguni auxiliis. Naves insupcr rostratas in- structas habebat sexcentas : quarum praistantissimee cen- tum Romani generis niilites vehebant : onerariaruni pra^- terea maximus numerus aderat.

2. Eam classem per omnem maritimam oram distribu- Lucan. crat, quiv transitu Cvcsarem prohiberet. Navibus iEgyp- y'^.i, ^j ^. tiis Cn. Pompeius adolescens pnverat, Asiaticis D. Lvvlius, Ca;s. C. Triarius; Syriacis C. Cassius ; Ivhodiis C. IMarcellus cum C Coponio ; Liburnicic atque Achuicic classi Scri- bonius Libo, M. Octavius. Sed universie rei maritimam praifecturam M. Bibulus gerebat, cui omnes reliqui dicto audientes esse debebant. Civitatcs pra'terea Dyrrlia-

5200 T. LI VII

chium, Apolloniani, ceterasque ad earn oram hybernis

occupare decreverat.

Lucan. 3. At Lentuhis Marcellusque consules, cum eorura in

Dio'xLi ^xitii annus esset, senatum convocarunt. Civilis enim

discordia senatum quoque geminaverat, ut et qui Romae,

et qui Apolloniae erant, hoc ad se vocabulum traherent.

Nam apud Porapeium liaud minus ducenti senatores

erant : tantum ei paraverat auctoritatis suscepta, ut puta-

Plut.Pomp. batur, libertatis defensio. Igitur et quidam jetatis ex-

tremie, praeterea claudus altero pede, ad eum se contu-

et Bruto. lerat ; et M. Brutus, quanquam ad id tempus Pompeium,

cujus jussu pater Bruti fuerat interfectus, neque salutare,

Dio. . neque respicere solitus. Ut autem omnia qnam fieri

posset proxime morem majorum agerentur ; Thessalonicae

per augures templura constituendum curaverant, ubi se-

natus cogi posset, quod alio loco facta senatusconsulta pro

Varro ap. jug^jg ^q^ habebantur.

Lucan. 4. Eo postquam convenit exul senatus, verba de re-

publica facere Lentulus instituit : * ante omnia decernen- dum huic coetui, hunc esse verum justumque populi Ro- mani senatum: qui Roma; sint, desertores causa; publicae, amicos tyranni, purgamenta potius amplissimi ordinis, quam membra, ncquicquam usurpare vocabulum Curia;, cujus jura prodidcrint. Proximum esse, ut provideant, quomodo et per (pios in posteruni gercnda sit respublica. Dio. Nee enim consulum haberi comitia attinere, quod de

corum imperio ferri lex ' curiata nequeat. Idcirco re- liquos quidem proconsulil)Us et propra'toribus, suo quem- que loco roipubbctc navaturos operam : sod tamen unum summum constitui ducem ojwrtere, neque dubitandum, Lucan. (juin Pompc ins is esse deboat.' Krat sane jam anno snpe- riorc datum I'ompeio summum imporium, scd consubbus adjunctis. Tum vero summam belli rerumque omnium imi pcrmitti placuit. Atquo is ut animos ad mcliorem sprm origeret, Imjiismodi orationom habuit :

5. ' Ego vero nullum pro vobis et ropublica laborom, nidlum discrimen dcprecor, patres conscripti : potcsta-

1 Lcf^c pro lex icgcbalur ante Ciev.

LIURI CXI. SUl'Pf.LMKNTl M. 5201

tem impusitam recusa^em, nisi vobis omnibus adjutoribus usuro nequc consiliuin, neque coUegae defuturi essent. Idcirco magna mihi spes optimi eventiis solicitum animiim consolatur : modo vos quotpie bono animo sitis, neque magis umbra return et vocabulis, quam rebus ipsis move- araini. Scio a multis consilium meum Urbera relinquendi reprehensum esse: cujus nunc quoque adeo non poenitet, Appian. ut hoc uno modo conservari potuisse rem Romanara ex- istimem ; perdendamque nobis in perpetuuni Urbem fu- isse, nisi relicta ad tempus furet. Segregavinius a nobis iniprobos cives, segregavimus timidos : et (jui manendo ab illis impctiti, ab his deserti, hostem instantem, copias ambiguas, consilia impedita habuissemus, egregie expli- '

cavimus omnia. Vires terrestres maritimasque maxinias coegimus : j)ecunia, commeatu, regum atque populorum auxiliis abundamus. Neque corpora sua tantummodo nobis prjestabunt ha^ copije, sed animis etiam nobiscum votoque stabunt. Teneat sane vacuam ille Urbem, et Lucan. dosertas a dominis domos : dum hie sit senatus, hie Ro- mana civitas, quae profecto non in a^dificiis consistit, sed Appian. in civibus : quemadmodum et olim clarissimorum popu- lorum exemplis prajudicatum est. Athenienses bello Medico urbem, perituram secum si mansissent, relique- runt ; ut salvi atque incolumes gloriosius reciperent habe- rentque. Quid majores nostri ? Cum urbem Galli oc- cupassent, nonne ab Ardea et Veiis Romanum exercitum eduxit Caraillus, alter Urbis imperiique nostri conditor ? Quid igitur vetat, quominus eadem secuti consilia, parem spcrare eventum debeamus?

G. ' Cum eo homine nobis res est, qui summam et in- credibilem cupiditatem impcrandi ne nunc quidem teucre potest, manentc bello, et incerlo rerum exilu. Quid ilium facturum censetis, quod omen Dii prohibeant ! victo- rem, qui nunc arbitratu suo creat magistratus, distribuit exercitus, dilargitur provincias, omnia legum populi(|ue, omnia senatus jura sibi uni vindicat ? Cum hoc tam su- perbo, tam impotente tyranno sic est dccertandura, ut omnino victoriam vindictamque speremus, sed tamen, etiamsi contra daret fortuna, perire potius optemus, quam

5202 T. Livii

omnium modo terrarum gentiumque dominos, insolentis- simum dominum pati.

7. ' Mihi certe fixum decretumque est, non modo quam semper in imperiis praestiti adhibeie virtutem, fidem, di- ligentiam ; sed etiam, si fieri posset, augere omnia, majo- raque et intentiora prajstare. Neque me sic antiquus ille deseret Deorum favor, ut fortunatum in omnibus, demum in optima causa jacere patiantur. Nam de apparatu uostro, quem juxta mecum scitis, quid opus est dicere ? Tot civium Romanorum legiones, tot sociorum regum at- que civitatum auxilia, tantaj toto mari classes, excitare vel ignavos possent. Vos modo, quod felix faustumque sit, earn adhibete curam atque industriam, quam tempora nostra et reipublicsE desiderant.' Siniilem deinde ad mi- lites qui aderaut concionem liabuit, la^ta omnium accla- matione.

Lucan, 8. Eodem tempore laudati ab hoc senatu sunt socio-

rum promtissimi ; donaque et honores decreti Rhodiis, Spartanis, Atheniensibus. Utque Massiliensiura fidei

Dio.p. 106. quod posset privmium redderetur, Plioca^am, cui suam CsEs. et originemdebebat Massilia, liberam esse jusseruut. Cotyi

Lucan. quoque, qui Sadalem filium e Tiiracia cum equitibus quingentis miserat, acta? gratia;, reguloque munera missa, lisdem honoribus rex Dejotarus affectus est, qui sexcen- tos adduxerat equites, et Rhascipolis, quem secuti erant ex Macedonia ducenti. Sed eft'usa maxime in Jubam studia fuerunt, cujus victoria magnani civilis belli profli-

Eutrop.vi. gatam partem credebant. Ptolemanis quoque Auleta;

l^\ filius, cui tutor ab senatu datus Pompeius tiierat, rex ap-

L.Arap. ' . . "^

Lucan. pellatus est: sororque Cleopatra abstinere regno jussa;

Ca?s. Civ. qyQj a propinquis et amicis pucri ereptum, in Syria col- Liv. Epit. ligendo copias, repetitum ibat.

Strabo, ,, j | j^ jj.^ ortlinatis, Pompeius, cum ob tempus anni

X vn. 790. ' \

A|)i)ian. transmissurum mare Ca^sarcm non arbitraretur, I licssalo-

f IV. II. nicae hyemare constituerat. Eadem opinio pra^fectis clas-

I)i<j,p.H2. slum fraudi fuit, (pio neglig(!nlius littora custodirent. INI.

Cks. Jiil)uhis naves centum decem Corcyne liabel)at : sod (piia

n«(|iic naves ornatas, neque rcmigcs paratos tenuerat,

jirins ad (•f)ntin( iil( ni Ca-sar appulil, (|uam occurri posset.

LIHRl CXI. SUPI'LEMHN'l UM» 0203

Nequc Lucretius Vespillo et Minucius Jlufiis, qui cum octodeciin La;lianis navibus erant Orici, opponere se ausi erant ; (juaiuiuain Cii'sar liuud ])lurcs duodcciu) rostratas pia;siclio duxerat. Jgitur Bibulus, coipptito Ca'saris ad- ventu, cum adhuc aliquas excipi naves posse speraret, va- cuis occunit, quas cum Fufio Kaleuo legato Brundisium Ciesar ad transportaudas iiliquas copias remiserat. Ex eo numero nactus triginta, cum ipsis uautis dominisquc navium combussit, ut supplicii foeditate ceteros absterre- ret. Sumnia diiude diligentia usus, a Salonis Oricuni usque totum marc classibus pra^texuit, ipso per asperri- mam hyemem excubaus in navibus, neque laborera ulluui aut munus despiciens.

10. At Caesar, misso ad Pompoium L. Vibullio Rufo, quem semcl apud Corfiniuni, itcruui iu Ilispania captum, praestiterat incolumem, idcoque ad perferenda de pace mandata judicabat idoneum ; statim atque niilites txpo- suerat, per asperos angustosque calles, sod iguorautibus adventum ejus hostibus incustoditos, Oricum proficiscitur, ubi L. Torquatus prvecrat : qui cum frustra G razees arnia capere jussissct, quod contra consuleni Kouiauum ea cap- ^\p,,ian turos negabant, aperuit portas, et a Ca^sare conservatus 9'^■•^'•''^-• est. Inde protinus Apolloniam itum : et, profugiente L. Staberio, postquam itidem Apolloniatas ad Ca^sarem in-

clinare senserat, id quocjuc oppiduui voluntate iucolenti- um receptum est. ^'ec mora I'uit, quin Bullide, et Aman- tia, ceterisque finitimis civitatibus, et ex tota denique Epiro logati venirent ad Cajsarem, omnibus iniperata fa- ccre paratis.

11. Haud procul inde Dyrrhachium aberat, horreum ^\ppian Pompeii, quo omnis generis apparatus magnam vim con- tiderat. Hoc Civsar ostendit militibus, et, ' quiaf'ortuna

tarn tavente essent usi, ut per infestum tempestatibus et hostibus mare incohmies transirent, totque civitates parvo tempore redegissont in j)otestatem ; ne deessent favori Deorum ' hortatus est, * parunupie adhuc laboris adilircut, quo, priusquam advcnire Ponq)eius posset, Dyrrhachio potirentur. Earn rem et abundantia hybcrna pra.'stituram in praiscns, ct ad summam l)elli magna; utilitati fore.'

5204 T. Livii

Cjes. 12. Sed Pompeius, celeriter accepto nuntio, (quippe

Vibullius, ut ei C^esaris adventiim cito nuntiaret, dies noctesque, mutatis etiam jumentis, iter continuaverat) nihil ad summam diligentiam reliqui fecit, quo conatum hostis praeveniret. In eo itinere, cum neque diebus, neque noctibus intermitteretur, et vix ad cibum capiendum satis daretur spatii, Pompeii milites in eum metum venerant, ut adesse hostem ubique putarent : et in Epiro finitimis- que regionibus signa prope omnes relinquerent, complures arma projicerent. Evasit tamen ad Dyrrhachium Pom- peius prior, catrisque prope oppidum positis, exercitum ex vehementi consternatione recepit. Ibi Labienus prin- ceps jurare coepit, ' se eum non deserturum, eosdemque subiturum cum eo casus.' Idem deinceps tribuni, centu- rionesque, et postremo milites fecerunt. Dio. 13. Igitur, priusquam Antonius cum reliquis copiis se

Caes. Caisari conjungeret, huic noceri posse sperans, ad flumen

Piol.iii.l3. Apsum processit, quod tines Dyrrhachinorum Apollonia- Dio, tiumque disterminat. Simili spe contra movet Cajsar.

Ca>s. Sed ubi ventum ad flumen, majoresque Pompeii vires

Lucan. cognovit, in finibus Apolloniatium posuit castra ; ut inter duos exercitus flumen interesset, ceterum videre invicem, et coUoqui possent. Eo loco Ciesar expectare Brundisi- Caes. nas copias statuit. Sed ill* cum a Fufio Kaleno addu-

cerentur, literal Ca^saris ad Kalenum allatac sunt, quibus omnes portus littoraque teneri classibus adversariorum significabat. Igitur Kalenus, cum paulum progrossus a portu fuisset, Brundisium ropetiit. Una navis, qua? mi- lites nuHos vehebat, cum impcrio contemto profecta esset, ad Oricum expugnata est a Bibulo, omncsque puberes qui in ea erant supplicio aflTcoti. Civsaris legionos, quas idem periculum expectabat, Uteris ejus tempestive perlatis, for- tiina scrvavit.

14. Per cadom tempora Cirsar, sive rcvera cupidus Dio. pacis, sive, (juod magis est crcdil)ilo, teniporis dueendi

gratia, donee auctiores habuisset copias ; sinud adversari- orum pertinacia^ gnarus, et ex liac odium illis omnium parans, nullam occasionom tontandarum conditionuni |)ra'- Cacs. tcrmisit. Ad Oricinn legati Citsaris M. Acilius, L. Sta-

LIBRI CXI. SUFPI.EMENTU.M. 5205

tins Murcus, cum Bibulo ct Libone collocuti, (num his mare, illis littus obtinentibus, ejus rei facultas incidcral) ill spem earn vencrant, aliquid ad concordiam proiici posse, quia Pompeiani duces cupere cum Ca^sare loqui dixerant. Idcirco Caesar, cum forte cum una legione IJuthrotum profectus literas legatorum accepisset, statim recurrit Oricum.

15. Sed cum neque Bibulus ad colloquium processisset, ct Libo legatorum, quos Caesar ad Pompeium mittere cu- piebat, prajstare periculum iiollet ; ne inducias quidem concedere voluit, nihil aliud ab hostibus qua;ri sentiens, quam ut aqua rebusque aliis quibus indigebant, inducia- rum obtentu, classem reficerent. Nam sicut illi mare, ita terram in potestate Caesar habebat, stationibusque per littora dispositis, non aquandi, non lignandi, ne religandi quidem naves facultatem dabat. Unde et M. Bibulus, cum in summo frigore et inopia per multos dies, quancjuam corpore itger, discedere ex navibus nollet, neque ibi cu- rari posset, aucto morbo diem suum obiit. In ejus locum suftectus est nemo : sed singulis classibus praepositi, suo eas arbitrio regebant.

IG. Interea L. Vibullius, qui mandata Caesaris expo- nendi otium nondum fuerat nactus, cum Pompeio agere instituit. At ille interfatus, ' Quid mihi,' inquit, ' aut vita, aut civitate opus est, quam beneficio Ciesaris habere videbor? Cujus rei opinio tollinon poterit, cum in Italiam, ex qua profectus sum,reductus existimabor.' Bello per- fecto, Caisar haic dicta cognovit ab iis qui interfuerant: interfuerunt autem Scribonius Libo, L, Lucceius, et scrip- tor historiarum Theophanes, quibuscum res maximas com- ^^J^^ g°j^ municare Pompeius consuevcrat. Sed tum etiam alio et alibi, facinore Pompeiani declaraverunt aversam a pace volun- ^'^^• tatem. Crebra inter milites utrimquc colloquia fiebant, modico interflucntc amne. Eo P. Vatinium mittit Cae- sar, qui magna voce saipius proclamaret, ' Liceretne civi- bus ad cives legatos de pace mittere, quod pra^donibus et fugitivis licuisset?' Responsum est ab altera parte, ' A. Varronem postero die ad colloquium venturum.' Agitur una etiam utrimque, quemadmodum tuto Icgati venire, et quae vellent exponere possent. Sed cum in constitutum

5*206 T. LI VI I

locum P. Vatinius venisset, et cum eo loqui T, Labienus coepisset, ex improviso tela sunt in Vatinium conjecta, quas ille militum arrais protectus vitavit. Centuriones aliquot militesque Caesaris vulnerati sunt, exclamante Labieno, * Desinite ergo de compositione loqui. Nam nobis, nisi relato Caesaris caprte, pax esse nulla potest.' Llv. Ejut. 17. lisdcm temporibus Roma; M. CoeliusRufus praetor v'll' r G8 'lovarum rerum materiam quaerebat, non amore reipublicje, Caes, aut quod tequum esse quod agebat crederet, sed dolore

Cic. ad atque indignatione motus, sicut ipse confitetur. Homo Fain. VI 11. ^j,^^ eloquio animoque Curioni simillimus, cujus etiam \ cU. Cic. pellectus amicitia, et odio Appii, quern sciebat in diversis partibus fore, ad Ca^sarem simul ex Urbe profugerat; Dio. idque ob meritum preeturam nuper erat consecutus. Sed

quia C. Trebonium pra;torem urbanum non sors, sed Cae- sar effecerat, omnibus in rebus illi se opponere instituit. Veil. Nisi forte homo ingeniosissime ncquam, quasi honestiorem

banc causam pra;texuit, potius a;ris alieni magnitudine, ut alii multi, ad res novandas impulsus, quod servari se posse in otio desperabat. Cass. 18. Idcirco, tribunali juxta sellam C. Trebonii collo-

cato, si quis appellasset, auxilio fore poUicebatur debito- ribus. Sed quia Trebonius juxta Cecsaris constituta judi- cabat, summamque in omnibus ivquitatem atque modera- tionem adhibebat, nemo ropertus est qui appellare vellet. lis enim temporibus nondum tanta quisquam erat impu- dentia, ut cum se debere fateretur, integras tenere posses- sionos suas postularct.

ID. Idcirco Ca^lius, nc nihil effecisse viderctur, legem promulgavit, ' sexenni die, sine usuris, creditje pecunia; solvorentur.' Id (pioquo viinum incoptum fuit, consule Servilio magislratibusque rili(pns repiignantibus. Turn Ccelius, ea lege sublata, duas promulgavit novas : unam, qua morcodcs habitationum annuas conductoribu3 dona- bat ; alteram labularnm novarum. Hive et grata tenui- oribus erant, et ab homine diserto jamdudum seditiosis eoMcionibus alicnatam plebem invenicbant.* Facile igi- tur inducta est, ut in C Trebonium faceret impetum,

2 Krat . . . invcnicbnt edil. ante Crev.

Mimi CXI. SUPFLIiMIiNTUM. 5*207

cnnu|uc, vuliicratis noiinullis, de tribuntili (.Irtiirbarct. Sod is (juideiii, miitiita vesto, fugit. Dio.

20. At Scrvilius consul, advocatis ex itinere rnilitibus, (|ui ill (Jalliam dostiiiabaiitur, prccsidioque hoc curiam luuiiions, de his rebus ad scnatuni retulit. Patres remo- Cics. vendum a republica Ccelium censuerunt. Tamen propter Dio. intercessionem tribunitiara senatusconsultura non potuit fieri : auctoritas perscripta est. Sed consulem tabulas legum promulgatarum tollere aggrcssuni, Ccelius per vim et seditionem repulit. Iterum ergo coactus adhibito pra?- sidio senatus ' videre consulem 'jussit, ' ne quid respubli- ca detrimenti pateretur.' II ac accepta potestate sellam Quintil, Cojlii curulem tVegit. At ille posuit alteram loris inten- tara : tacite illudens consulem, qui aliquando flagris cassus ab Isaurico patre dicebatur. Ad extreraum tamen supe- Dio. rior et jure et potentia consul Cojlii partes alii cuidam praitori demandavit : ipsum et foro et curia exclusit, vo- Cxs. lentemque concionari de rostris detraxit. Ccelius, igno- minia siniul iraque permotus, ad Ponipeianos scripsit, in Cic. IJrbem eos advocans, nudatam praisidiis futuram, et stu- dio populi pronioreni in illas partes, vacuamque Italiam ostentans : quod etiam saluberrimum illis partibus fuerat. Veil. ii. 52. Misit etiam ad T. Annium Milonem clandestinos nun- tios, quem inimicissiuuim Ca^sari novcrat, propterea quod Dio. restitutis exulibus, solus ille reditum non impetraverat.

'21. Magnorum ha^c esse motuum initia poterant, viris Claris et audacibus talia molientibus, occu])ato alibi Civ- sare, et incertissimis plane temporibus. Ceterum ex tan- to metu celeriter et citra detrimentum hi conatus in ni- hilum evaserunt. Quippc Milonem, contracto fugitivo- ruui exercitu, profectum in Canipaniam, et quasi mandato l*ompeii homines solicitantem, quotquot ob »s alienum Cacs. aut facinora credebat idoneos, pauci sunt secuti : Capua- Dio, (jue frustra tentata, confugiondum ei Tifata fuit. Igna- Ores, rus lionim, et meliora sperans Cadius, conjungerc se cum ^^:J^' illo cupiebat. Sed quia occulta fuga nee satis tuta vide- batur, et majus ad omnia momentum erat, si quasi praetor proticisceretur, commcatum a consule petiit, tanquara purgandi sui causa Cvesarem aditurus. Consul, simulari

5208 T. LIVli

hssc susplcatus, tiibunum plebis adjunxit, qui res novas molientem coerceret. At Ccelius, liaud loiigedum profec- tus, audito Milonis incommodo, in itinere substitit : unde, cognito ejus consilio, tribunus hominem in Urbem reduce- bat. Sed interea senatus Milonem hostem judicaverat, Ccelio manere ad Urbem jusso.

22. Id cum esset factum, isque se negligentius custodiri sensisset, in Campaniam profugit, vires et consilia cum

Cffis. Milone juncturus. Nam ex magnis in jedilitate datis

muneribus aliquem reliquum habebat gladiatorum nume- rum. Hos igitur Neapolim clam jussit ingredi, proditio- nem oppidi sperans. Ipse Casilinum venit, et sub idem tempus signa ejus militaria Capuai compreliensa sunt. Ita, consilio patefacto, cum nihil procederet, Campani- que eum pro hoste haberent, agrum Thurinum petiit, ubi pulsum Campania Milonem agere compererat.

Dio. 23. Et sane, si reperisset superstitem, moliri aliquid

Caes. conjuncti poterant. Sed Milo jam occiderat, in oppugna-

tione eastelli Cossani lapide ex muro ictus. Paulo post etiam Ccelius baud mitiore fato defunctus est, cum Thu-

Vell. 11.68. rios pervenisset. Nam ab equitibus Gallis et Hispanis,

Dio. Caes. ^^^g przesidii causa Caesar miserat, cum iis contra Csesa- rem numraos polJiceretur, interfectus est. lisdem tempo-

Appian. ribus, cum in Epiro prajter equestria certamina, his illis- que vado facile transeuntibus modicum amnem, nihil re-

Dio, xLi. rum gereretur, (nam Pompeii conatum transducendi co- pias pons interruptus destituerat) Ca;sar audacissimo faci-

Plut. Cffis. nore morantes Brundisii legiones adducerc paravit. Cum

pjg* ' * enim Pompeianae classes maria obsiderent undique, hy-

Appian. bernum sibi tempus aptissimum judicabat, dum hostes, tempcstatibus detcrriti, vacuum et incustoditum trajoctum

Dio. Caes. relinqucrent. Sed Bibuli primum, deindc Libonis dili- gentia factum erat, ut Antonius portu exire non auderet. Quippe Libo parvam insulam, portui Brundisino objec- tam, (jua necessarius crat transjecturis cgressus, occupa- verat. Et quamvis, propter inopiam aqua;, et acccptum

Dio. Cbds. ab Antonio detrimentum, alio coactus erat so recipere ; "'• "" hyems mare claudebat.

Flor. Dio. 24. Idcirco Caesar, impatiens mora;, fortassis ctiam sus-

I.IIUll CXI. SUPPLI-.MKNTl'M. 5209

[»(;ctans Aiiluimiiii, iie expectare eveiitmii vellet ; siilj Luciin. alti^rum vigiiiam igiioratus excessit castris, conscensoque ^" "'"'• vc'Iiictulo [Kirexit ad locum u1)i iiaviculam et optimum Api.iim. guljt ruatoicm oppcriii per servos pra'missos jusserat, tari- quam riuntium Caesaris transjici oporteret. Cum his ser- vis (tres omnino crant) ipso (pioqiie sorvili habitu fortu- I'lut. C»s. nam dissimulaiis, iiavem scalnmrum duodccim consceiidit, licet horrente tempestatibus mari, et ventis portiuacissimo llautibus. Magno labore, licet prono alveo, perventum ad ostium amnis erat, cum ventis et aestu adverso remo- ruiu irritum laborem fore apparuit. Ibi desperaiiti gu- piut. beriKitori vir inuons animi, et ibrtunai sua3 cuncta cessura ^^P"l'l»-

=> Horn, et

putans, 'Quid times?' inquit : ' Caesarem vehis. Ad c.vs. Dio.

liaiic vocem attonitis omnibus, et summoconatu intenden- -'M'P'a'"-

rlur. tibus nervos, ostium supcratum est: nequicquam. Ven-

tus enim subinde ad littus rejiciebat lembura, donee vici- na jam luce, limenti gubernatori ne ab hostib\is conspi- cerentur, Ciesar invitissimus redire ptrmisit.

25. Quia taraen omnino faciendum putabat ut, donee Caes. vebemcntiores venti essent, transitum tentarent sui, hoc maxime auxilio perrupturi, quos in tranquillo mari cer- tum ab instructissimis liostium classibus exitium mane- bat; Postumium in Italiam misit, cum epistolis severio- Appian. ribus. Plures enim dederat, ut, si Gabinius, aut Anto- C;rs. nius, aut Kalenus contarentur, quibus crant priores tra- A|.piau. denilie litone, Postumius haberet quas exiiibere militibus posset, quibus eum sequi quotcjuot voluissent jubebantur. Inqierabat autem, ' quando portus a!) adversariis tenc- bantur, utad ApoUoniatium littoraejicerent naves ; earum Ciuy. jactura se nihil commoveri, mode viros habeat, per quos p|||''^°' ailipisci possit omnia.' Ceterum Gabinius a navigando Anton. abliorrons, longo circumitu per lllyriciuu copias, quibus '^Pl'i''°' pra^erat, instituit ducere. Antonius et Kalenus potius Cass.

cum nericulo tentandum brevius iter existimabant, quam \'"'" I _ _ ' Anton.

ad inq)crium et necessitatem Cajsaris serius occurrere. Et erat summa militum alacritus, et ad Ca^sarem proliciscendi ^.^^ ardor ; eorum etiam qui paulo ante se laboribus fractos Plut. Caps, objici periculis, quanta firmissimi vix sustinere possent,

DtJph.ct Vnr. etas. Livius. 15 I

6210 T. LIVII

erant questi. Quare minimo negotio persuaserunt iis du- Caes. ces, ut, austro flante, conscenderent naves, seque fluctibus

traderent. Appian. 26. Inter haec Pompeius, ut, priusquam auctiores copia?

Cjesaris fierent, pugnaret, iterum instructam aciem trans- ducere conatus incepto repente destitit, ringentibus omni- bus, et pulcherriraam occasionem dimitti jactantibus, Sed deterritus adverse omine fuerat, quia duo milites vadum tentantes ab Caesariano uno erant interemti. Namque felicitas Caesaris omnia, etiam temere ccepta, in bonum ei vertebat. Itaque et audacissimum ejus coeptum, le- Dio. giones hyberno mari transjiciendi, non incolumes mode

Caes. copias illi praestitit, sed ultro cessit adversariis in grave

detrimentum.

27. Quippe dum Dyrrhachium praetervehuntur Cwsari.s naves, Q. Coponius, qui Rhodiae classi praeerat, conspec- Appian, tas cum rostratis viginti sequebatur, et remissiore jam vento propemodum attigerat, haudquaquam zequo certa- mine longis navibus onerarias oppugnaturus ; cum subito C»s. intendi ventus coepit, Julianosque longe ab hostibus divel-

lere. Atque illi Nymphajum tenuerunt, baud procul Apollonia, quanquam baud satis tutum austro flante por- tum : nempe minoris navium quam legionum interitum aestimabant. Ibi mira felicitate subito conversus est ven- tus, et pro austro spirare Africus ccepit, contra quem ilia erat tutissima statio. Repentina igitur commutatione re- Plut. Ant. rum, qui raodo in periculo fucrant, spectaculo periclitan- Cses. tium hostium perfruebantur. Quippe naves Rhodias tarn

sa;va tempestas comprehendit, ut in clauso et iniportuoso mari constratic illorum, numero sedecim, ad unam omnes eliderentur. Remigos atque propugnatores, quibus fluc- tus pepercerant, partim iutorfecti sunt a Juliaiiis, alii capti, quos Caesar conquisitos diligenter conservavit, do- mumque remisit.

2B. Dua* tamen Caesaris naves captae sunt ab hostibus, diverso voctorum fato. Contra Lissum ad anchoras ambae constiterant, ignaraj qiiorsum reliqua classis cursum in- tendisset. Idcirco Otacilius Crassus, qui Lissi praeerat.

LIBRI CXI. SUPPLKMUNTUM. 5211

nuiltis niinoribus navigiis cinctas ad deditioiifni horta- hatur, iiicoluinitate proiriissa. Turn viro, quantum sit hominibus in lirniitudine animorum et experientia casuuiii priesidii, apijaruit. Nam tiroiios altera uavi vehebantur. li cum se dedidissont, Otacilii perfidia onines sunt in- teremti. Veterani simulatione dcditionis extracto tem- pore, navem impulerunt ad littus : et exscensione facta, equites ab Otacilio immissos repulerunt, et ad suorum pnesidia pervenerunt incolumes. Otacilius etiam Lissum amisit, quia conventus civium Romanorum, Antonii au- dito adventu, ad Cvesaris partes se applicuerat, cujus beneticio datum sibi oppidum atque munitum memi- nerat.

29. Legiones veteranorum ^ tres Antonius trausvexit, Plut. unam tironum, (ha^c erant circiter viginti militum millia,) p"*°°' equites octingentos. Horum adventus eodem ferme tem- pore Caesari Pompeioque cognitus utruraque excivit, ut eodem die castra raoverent : hie, ut occurreret venienti-

bus, et ne cum Ca'sare conjungi possent impediret ; ille, ut conatus Pompeii vanos eflSccrct. Uno die celerius occurrit Magnus, quia nullum illi transeundum fluraen fuerat; Cxsarem vadum quajrendum tardaverat, Sed adversus vim hosliiim Antonius castris se tenuit. Super- ventu deinde Ca^saris Pompeius ad Djrrhachium posuit castra, loco idoneo, Asparagium vocant. Theophanem piut. Cic. deinde, quo pra;feeto fabrum utebatur, misit, qui Rhodios de amissa classe consolaretur, ' non ab liostibus accepto detrimento, sed illato tempestatibus. Neque navalem illorum deliquisse gloriam ; et quod virium decessisset, id abunde bcneficio senatus atque Pompeii recupera- turos ex victoria, quam certam exploratamque esse in manibus.'

30. At Caesar jam abundans copiis, Cn. Domitio Cal- Dio. Ctes. vino tres legiones cum equitibus quingeutis, L. Cassio le- gionem tironum et equites ducentos, C. Calvisio Sabiuo cohortes quinque cum paucis equitibus attribuit ; ut per

3 Ita emend. Crev. ex Caes. lAgiones omnino tres legitur in edd. prapcc.

5212 T. LI VII

ilium Macedonia, per istum Thessalia, per hunc iEtolia

reciperentur ; simul res trunientaria horum opera fieret

expeditior. Ipse, Ponipeiuin insecutus, castra castris

ejus opposuit, et postridie copiis instructis potestatem

pugnandi fecit. Sed Poir.peio castris se teneiite, pos-

tero die per circuraitum tectasque arbustis vias Dyrrha-

chium properat. llecurrit eodein Pompeius : sed quia

Caesaris consilium aliquanto serins cognoverat, exclusus

ab oppido, propinquo colle (Petram vocabant Dyrrha-

chini) castra posuit.

Appian. '^i Civsar, frustra expugnatione tentata, propter inex-

Dio. pugnabilem situm loci, mature revocavit suos. Quippe

Dyrrhachiura in extrema Macedonia ora, quara olim II-

Lucan. lyrica natio Parthini tenuerunt, prseter exiguum coUera,

undique mari cingitur, inaccessis propter fluctuum vio-

lentiam rupibus imposita. Igitur Caesar admirabili, et

Appian. hodie vix reperturo fidem consilio, Pompeii castra ope-

Dio, ' ribus circumdare occipit, his ferme rationibus permotus.

Veil. II. 51. Equitatu valebat Pompeius, et commeatuum copia : qua-

15. ' " rum rerum altera vexare et male habere Caesaris frumcn-

Flor. Cffis. tatores poterat, altera facultatem ei tribuebat ducendi

quoad vellet belli. Ncutrum horum Cttsari placebat,

cui nihil a;que in votis erat, quam ut maturrimc ad manus

veniretur.

32. Igitur, animadversa loci natura, quod circum castra Pompeiana permulti erant editi et asperi coUes, primum ibi castella posuit : deinde opera e castello in castellum instituit ducerc, ut a mari ad mare por|)etua munitione castra Pompeii circumveniret. Sic equitatus hostilis nul- lum esse usum videbat, eumque ultro conclusum in an- gusto loco pabuli inopia afilictum iri : sibi interea liberam frumentaudi ralionem rc'linqui : et, quod in bello maximi esset, audito Pompeium obsideri, neque pra^lio audere contendere, magnam illi dcminutionem auctoritatis cum sua sumnia existimatione tore. Pompeius, cui neque pugnandi copiam lieri probabatur, neqtuj discedere a Dyrrhachio, ubi apj)aratum omnem belli collocaverat, ratio erat, quod utiiim videbatur esse reliquum, laborem iiuguro Ccvsuri, ijiiam lutissime extensis pnvsidiis, insti-

I.IBRI CXI. SUPPIil-lMHNTUM. 5213

tiiit. Quiiulociin niilli.i passuum a coiiiploxus, multa in- triiisctus castella exstnixit, eaque ipsacoiijuuxit opeiibus, ' no (jua parte Caesar perrumperet. Neque tamen hie fati- gabatiir, (piaiupiaiii crpsceret opus, et ad inillia passiiuni Api.ian. centum (juiuquaginta tenderetur.

33. Continua interim, sed parva prvtlia in occupandis Dio. Ca.'s. pricsidiis eommittehantur. Inter (|uu> uona legio Ca^saris,

cum |)ra'sidium quoddau) occupatiim munire conarctur, a sagittariis funditoribusque Pompeii, et magna vi leviura armorum, quanquam pritsente Citsare, tam vehementer vexata est, ut, quoniam sisti non poterat, relinqui locum oporteret. Sod recoptus ipse quam pugna vidobatur pe- riculosior; quia per dcclive regredientibus ex superiore loco hostis imminebat.

34. Idcirco Pompeius apud suos dixisse fertur, ' non se recusare, quin nuliius usus inqicrator existimaretur, si sine maximo detrimento Juliani se recepissent.' Et Caisar ut suis, (piod posset, cousulerot, crates jussit in sunimo tu- mulo constitui, quibus tocti milites fossam mediocri lati- tudine facerent, et quantum possent, locum impeditum redderent. Ipse funditores idoneis locis disponit, (juibus secuturi hostes prohibcrentur. Sed Ponquiani hoc auda- cius institerunt, quod cedere Caesarem metu arbitrabantur.

Ergo 31. Antonius, qui ei legioni pra;erat, jussu Caisaris j>lnt. Ant. suos cohortatus, a medio fere spatio impetum in hostes ^*** fecit. Atque illi, ox inferiore loco in adversum collom cursu incitati, pepulerunt Ponipeianos ; iuterfectisque plurimis, suorum amissis admodum quinque, noii ulte- rius porsecuti fugicntes, neque ultra lacessiti, se rece- poruiit.

35. Erat nova et mirifica obsidionis forma, quod plures a paiicioribus, omni co})ia rerum abundantes a famelico exercitn claudebuntur. Quippe Ponipoianis ])at(!bant Vell. Flor. maria, neque ventus Hare ullus poterat, quin aliqua ex Civs. parte commeatui subvehendo utilis essct. Contra Civ- Lucan ' * saris miiites, in magna frumenti penuria, carnibus maxime Ca?s.

* Qiiiuilacim millin passuum] cjuinqungiiilu, (juiiiqiiaginta leii- Quin(|iic Icncas iiostratcs. I'aii- cas. Crev. \o intVa : MUl'm passuum ccnlum

5214 T. LI VII

(nam pecoris ex Epiro suppetebat copia) victitabant. Sed Plin. et radicibus herbisque vellendis queerebant solatium in-

Apiiian. opiae. Praesertim uno genere utebantur, quod vocabatur

Cses. chara : id, admixto lacte, in similitudinem panis subige-

bant. Ejusmodi panes, cum in colloquiis Porapeiani fa-

Plut, Csss. mem illis exprobrarent, vulgo conjieiebant in eos : ' donee hoc genus radices tellus ferret, nunquam se dimissuros ob-

Caes. sidionem ' dictitantes. * Imo prius cortice victuros ex

Sueton. arboribus.' Unde, re ad se delata, Pompeium dixisse

Caes. c. 68. fgj.u„j^ < ^um feris sibi rem esse ;' et protinus amoveri Polysen. jussisse panes, neque cuiquam ostendi, neque sermones

Strat. VIII. yjjjgaj-i^ ,jg pertinacia hostis cognita, flaccescerent.

Czes, 36. Sed hajc incommoda spe propinquee messis leva-

bantur, quod jam frumenta ineipiebaut maturescere. Si- raul, quia optima valetudine, aquarumque, et, prajter fru- mentura, commeatus ceteri copia utebantur, sorte sua contenti erant : praesertim quia crebris Pompeianorum

Lucan. transitiouibus audiebant in illorum castris praj inopia pabnii vix equos sustentari ; cetera junienta interiisse ; ex cadaverum foetore in angusto spatio morbos invulgari, accedentibus praisertim laboribus quotidianis, et aquae surama inopia, quod omnes rivos et flumina, ne per Pom- peii praisidia decurrerent, magnis operibus Ceesar aver- terat.

37. Inter ha^c, ut tarn propinquo hoste, et in nova ra- tione belli, nihil satis tutum aut quietum erat, et subinde novai nocendi cavendique artes excogitabantur. Pompei- ani, animadverso cohortes Ceesaris noctu ad munitiones excubare, loco stationis ignium indicio deprehenso, con- fertim accedebant silentio, et sinuil universi niittebant sagittas intra vallum, et e vestigio se recipicbant ad suos. Hoc pacto cum multi sauciarentur, id repertum remedium est, ut alio loco excubaretur, alio ignes fierent. At sicut in tempestatc quidam pr;c ceteris gravi mole lluctus sunt,

Flor. quos decumanos appellant ; ita inter crcbra certamina,

Caes. dum hi tentant eruptioneni, illi repellunt, uno die tribus

ad Dyrrhacliiiim pra>liis, totidcMu ad nnniitiones concur- suni est. <^iiipp»> Ponipeius distinendi liostis causa, plu- ribus locis tumultiim cxcitaverat ; sed ubivis improspere.

LIBRI CXI. SUFPLF.MF.NTUM. 5215

Quippe Volcatiiis Tullus cum tribus omiiitio cohortibus legioiiem Ponipeiamirn ioco depulit : (jcrinani, eruptions in oppiignantes facta, conipluribus intert'ectis, incolumes icdieruut. Sed pnvcipuie ferociio pra^liuin una cohors legionis sextae odidit in castello (piod Minucii vocabant. Eo Pompeianae legiones quatuor per confraga et obsita Sueton. dumotis occulto itiiiere venerant. Nenue territi, licet re ^"'^^''• impiovisa, Juliani, tarn paucis militibus, vim tantam per aliquot horas sustinuerunt, centurionis unius incredibili virtute aniraati.

38. M. Ciesius fuit, cui Scaevae cognomen. Is strenua y^ppian. pugna multos, qui propius accesserant, interfecit, custodi- ^''"'' ^'*s«

. ^ . . . . c. 23.

amque porta? commissee lortissime retinuit ; quanquam \ ;,[ m^k. sauciato capite, femurque et humerum transfixus, pos- "•• ^•

... . rn Tr» Suelon.

tremo etiam oculum sinistrum amiserat. J um vero 1 om- Lucan.

peianum centurionem notaj virtutis appellans, mitti petiit l^'"'-

11- 1 * • • 1 A[)|)ian.

a (juo deditus perduceretur. Accurrenint vin duo, tanto Hicun.

labore et his vulneribus nullum non robur exhauriri

potuisse ad summam imbecillitatem rati. Sed ille, con-

fosso altero, altero vulnerato, suis atldidit animum, ut

teneront locum, donee ex castris subveniri potuit.

3J). Quippe C.t'sar, ad Dyrrhacliium aiimoturus par- Cits.

tem copiarum, P. Syllam castris pra^fecerat. Is ergo

cum duabus legionibus suppetias ferens aft'uit; cujus ne

conspectum quidem ferre Pompeiani potuerunt. Sylla

tamen instare quanquam perculsis noluit: multis incusan-

tibus, qui judicabant bellum eo die finiri potuisse. Sed

Caesar alias legati atque imperatoris partes esse demon-

strans, nihil a Sylla praeter rationem factum esse dicti-

tabat. His omnibus prvdiis non ultra viginti suoriim

desideravit Czesar, cum ex Pompeianis ad millia duo

cecidissent. Sed in castello Minucii nemo militum iiitacto

corpore relictus est : quatuorque centuriones ex ea co-

horte perdiderunt oculos. Millia sagittarum circiter cen- Sueton.

turn triginta, qua? fuorant ab hostibus intra vallum ejus

privsidii conjocta, Citsari renumoraverunt. Quarum unus Cvs.

ille Scii'va magnum numerum exceperat, scuto illius supra

centum viginti foramiuibus confosso. Quern ob egrcgiam piut. Val.

virtuteni, et commilitones in magna vcneratione habue- ^^'"'" *'"'^*

5216 T. Livii

Appian. runt, et imperator pecunia doiiatiiin ab octavis ordinibus

Css^" '^^^ primipilum deduxit : cohortique stipendium duplex, fru-

mentum, vestem, cibaria, donaque militaria largiter dedit.

Dio. 40. Dum hiiec ad Dynhachium geruutur, in Macedo-

Cies. nia et Gruecia legati Caesaris variam t'ortunani habuerunt.

Sub idem enira teinpus quo in provincias illi pervenerant,

Scipio Metellus, generi literis excitus, cum legionibus

aftuit : nudata in metu Parthici belli Syria, et provinciis

per quas iter habuerat per varia exactionum nomina cru-

deliter exhaustis. Quin et ex Ephesino templo pecunias

sustulerat; nisi, dum id agit, epistola Pompeii, posthabi-

tis omnibus, iter niaturare jussisset.

41. Igitur, summa celeritate usus, per Macedoniam in Thessalos cucurrit, ubi cum sua legione Cassium Longi-

Dio. num agere cognoverat. Eodem et Sadales regulus cum

Caes. Thracio equitatu venit. Idcirco Cassius, detrimentis qui-

busdam acceptis,. ad montana deflectens Ambraciam pete- bat. Hunc Scipio sequebatur, quern si esset conseeutus, dubinm non erat, quin Cassiani omnes se dederent aut trucidarentur. Sed avocavit Scipionem M. Favonii pe- riculum, qui relictus ad Haliacmonem aranem cum cohortibus octo, et totius exercitus impedimentis, a Cn. Domitio petebatur. Ea res et Cassio salutem attulit, et Favonio : cum die ac nocte continuato itinere, sub idem ferme tempus, quo Domitius imminebat, Scipio oc- currisset.

42. Domitio, ne Macedoniam oninem, mnltis ad eum accedentibus, occuparet, Faustus Sylla restiterat. Igi-

Dio. tur assumtis iFtolis, et Acarnanum, ct Locrorum quos

Am|)hilochos vocant, auxiliis, quai gentes recens opera

Ca3s. Cassii Longini, aut Calvisii Sabini receptse erant, in

Tlicssalorum lines processerat. Postquam eodem, uti (liximus, Scipio venit; Domitianis pugnam optantibus, lioc refugiente, castra castris collata sunt, ct parva ex insidiis pra^Iia facta, quibus superiores Juliani fuerunt. Inter luTic Ciesar plura quoque tentanda ratus, I'nfiuni Kalcnuni misit, qui Cassio et Saliino adjunctis longius pro'^rcderctur. ls(pie Pliocidis et Hfrotiu' (piibusdam iirbilms voliiiitate iiicolcntiuni receptis, quibusdam ex

LIHRI (XI. SUI'PMvMEN'l UM. 5217

puu,natis, in Achuiaiii laincii, Istliiiio a Pompciniiis miinila, jHiRtrart^ iion potiiit.

43. Rutilius Lupus turn obtinebat Achaiam, successor a Pompcio missus A p. Claudio, qui luiper oraculi decep- Lucan. tus ainbage, cum sibi Ivvta (jua^cjue polliceretur, fato con- ^' j^ '^^ cesserat. Quippc bomo psycbouiaiitia? et auiiuriis dc(U- Div. i. 58. tus, cujus in vaiiitatis studio multum operie posuerat, quo ^^ ^^ ^'^°' scilicet eertiore pra^dictione futura disceret, desitum a multis annis consuli oraculum Delpbis solicitarat. Ibi Lucan. rcsponsa antiquitus per virj^inem reddebantur, qua^, re- ccpto raaligno spiritu, magno vitae periculo, jactari inter Val. Max. fata canenda consueverat. Igitur et Phcebas (sic voca- Lucan. bant fatidicam virginem) ad tripodas adire raetuens, simulavit responsum ; et Appius, rerum istarum minirae rudis, agnovit fraudem, imperioque inhibito coegit in specum descendero. Tuni vero responsum a furente red- Oros. ditur : 'Nihil ad te hoc, lloraane, bellum : Eubceic j^'|'^'^^°*j ?,* CtBia'' obtinebis.' Sic turn appellabatur sinus P-uboicus, xxxi. 47. quatenus hinc ad lUiamnuntem Atticje, inde Caristunj ^*'

Eubcrai oppidum pertinet. lianc in regionem cum se condidissct Appius, aliter atcpie existimaverat, morbo so- lutus, belli discrimen evasit.

41. Dum ista fiunt, resque variis locis armis geritur, Cas. C'asar necpiaquam consilia pacis omnino deposuerat, quin saltern ad alios potentes viros mitteret, quatenus de vo- liintate Pompeii desperaverat. Et Scipioneni quidcm per Clodium utrius([ue faniiliarem tentavit; Lentuluni prioris Veil. ii.. '51. anni consulem, per Cornelium Balbum, qui summa au- dacia saspius castra Pompeii est ingressus, ut sermones cum Lentulo cont'erret, certissimo, si deprehenderetur, (xitio. Sed neutrubi successcre conatus. Lentulus dul>i- tando quanti se venderet, eousque rem extraxit, donee acie decretum est. Scipio, cum ab initio pra;buisset aures, Cjcs. a ^I. I'avonio castigatus, Clodium ultra ad colloquium non admisit.

45. Interim ad Dyrrhachium ab utroque imperatore quotidie producebantur instructi exercitus : a C-jesare,

•> Ca/tt] Sic Liv ins, voce plane nius scripsit Calnni, qnem liic Giaica, KoiAa. Valerius Maxi- secutiiseialFreinslunnus. C'rtt;.

521S T. LI VII

quia pugnare summopere cupiebat ; a Pompeio, quia nolebat earn de se famam spargi, quasi Ceesari lacessenti non auderet resistere. Sed ut necessitatem pugnandi vitaret, pro castris constituit aciem, non longius primis excurrentibus ordinibus, quani quo de vallo telum tor- mento emissum pertingere posset. Cum hac ratione niulti Lucan, vi. consumti dies assent, Pompeius, pabuli maxime inopia 81.etll8. coactus, erumpere totis viribus statuit. Hoc consilium agitanti opportune Roscillus et iEgus Allobroges oblati sunt, qui, propter interversa equitum stipendia objurgati a Caisare, transfugiebant. Hos igitur per omnia prjesidia circumductos, ut suorum animos augeret, multis ornavit laudibus, civitate quoque proraissa. Quod irrisisse Cicero Macrob. dicitur, atque dixisse, ' Egregium vero iniperatorem { qui Gal lis alienam civitatem pollicetur, nobis nostram non potest reddere.' Czea. '*6' -^t Pompeius, ab his edoctus omnia, quee ratio mu-

nitionum, quee excubiarum atque stationum apud hosies esset, quod munus quo tempore, et quibus accurantibus fieret ; iniperat militibus, ut sibi quisque tegmen faciat ex vimine, ad galeam contegendam, et ut aggerem cora- portet. Hoc ubi factum est, noctu aggere et leviter Dio. arniatis sagittariisque multis in scaphas et actuarias im-

010,*" positis, munitionum Cssaris eam partem quai ad mare Appian. pertiuebat, et a maximis ejus castris erat remotissima, p "'■■ peti jubet ; eodem a Dyrrhachio naves longas subigi : Ca^s. eodem ipse cum sex legionibus contendit. Duo diversa

j^?^ ■^■?** castella eo loco Ceesar eftecerat, sexcentorum passuum Caes. intervallo, quorum altcrum in hostem erat conversum,

interius divcrsam jjartem spectabat. Ha^c, transverso vallo secundum mare, conjungere * Caesar instituerat. Sed ex munitiones spatium octodecim fernie millium'^ complexaj, ob magnitudinem operis absolvi nondum pj- tucrant.

47. I'rinui luce se ostcnderuut Ponqxiaiii ad objcctum castris suis vallum : simul navibus circumvecti milites

■t T(J) conjungcre pra'poiiiliir in edd. ante Crev, duo, <= Octodecim . . . millium] Sex Iciicaruai. Crev,

LIIJRI CXI. SUPl'LFMIiNTlM. 5210

alteriirn ag^ressi sunt. Strenue rem utrique gfirtbaut, fossas complc'hiint aggere, scalis adniotis superaro valluiii conabautiir ; adversus ictus lapiduni, quod ununi Julianis tcluiii erat, viniineis galearura tegminibus inuniti. Leii- tulus Marcellinus quvcstor cum legione iiona hac cas- troruin parte curabat. Ah lioc auxilio missa) cohortes, iu(;tu fugiciitium una ablatae consternationem cladenique augebant. Foeda ibi caedes et fuga fuit, graviter inipulsis Caesarianis. Aquila quoque legionis tautuin non in po- Appian. testatom liostium venit. Sed aquilifer gravi vubure af- **' f'ectus earn equitibus forte praetervehentibus restituit : ab his ad Caisarem relata est.

48. Jam et castra Marcellini victor petebat, baud dubio reliquarunr ejus cohortium exitio ; cum ex superioro loco conspectus cum cohortibus duodecim M. Antonius deter- Pint. Ant. ruit hostem, exercitusque magnam partem iterum servavit. *''■ Neque multo post Citsar fumo admonitus (tpiem excitari, si qua parte erumperet hostis, pritceperat) cum alicjuot cohortibus accurrit. Sed jam disjectae a Pompeianis mu- nitioiies erant: iique contra mare (qua? ratio pabulationem ipsis liberiorcm, et navium usum maximum preestabat) castra protuleraut. Igitur hac parte nihil tentari posse cernens, ut tamen alitpio detrimento hostem contra affi- ceret, legionem animadvertit, quit forte Torquato ducente in castra qua;dam vacua transferebatur. Nam ante ali- Oros, quammultos dies eo loco Ceesaris nona legio tetenderat : ^ucan. postea, mutante consilium Ciesare, deducta inde erat, relictis integris munitionibus. Idcirco eas munitiones oc- cupaverat Pompeius, et quia plures ibi locaturus legiones erat, interiori vallo alia castra circumdederat, ut ilia pri- ora his omni ex parte includerentur.

4!). Hue Ciesar raptim ductis tribus et triginta cohor- tibus, priusquam sentire Pompeius posset, exterius vallum expugnavit. Et delcri legio potuisset, nisi dcxtrum C've- saris cornu brachium valli a castris ad flumcn tutioris aquationis causa deductum fefellisset. Hue enim delati, castrorumque partem putantes, portam quairebant : donee aniniadverso errorc, cpaa proximum erat, nee enim de- fendebat (juisquam, transcenderunt aggerem, eadem etiani

52:20 T. Livii

secutis valli proruta parte equitibus. Htec mora Ponipeio

spatium dedit, re cognita, legionem ab opere deductam

subsidio mittendi laborantibus. Quo illi conspecto aerius

se defendere ; contra Cjesariani, pra?sertira equites, in

locis angustis et impeditis receptui timentes, cum magna

consternatione retrocedere cceperunt.

50. Horum fuga ceteros omnes pavoris et tumultus im-

plevit, ut nihil prohibere Casaris pra^sentia posset, quin

Sueton. passim solutis ordinibus palarentur. Quidam signiferi,

Css. C.62. Citsare signa prehendente manibus, et jubente consistere,

Appian. dimissis illis, fugere perseverarunt. Turn etiam ipse Cae-

ct Plut. g^j. jj^ discriraen ingens incidit, cum retinenti aquiliferuni

quendam, magnarum virium hominem, ille cuspidem in-

tentaret : sed aquiliferuni qui cum Civsare erant statim

Caes. confoderunt. Multos milites hoc gemino prajlio deside-

ravit Caesar, tribunos etiam militum et centuriones tri-

ginta : signa insuper militaria duodetriginta amissa sunt.

Lucan. Quod nisi Pompeius receptui cecinisset, totum deleri hos-

Plut. jjjjjjj exercitum potuisse adeo certum habetur, ut ipsius Poiiij). et ' . .

Ca;s. et Cvtsaris vox annotata sit: ' ea die summam victoriam

Apopli. penes adversas partes fuisse, si ducem vincendi gnarum Rom, ^ .

Appian. habuissent.' Sed ille, sive quo civibus parceret propria

riiit. Ca3s. pietate, aut Catonis facto permotus, qui visa Julianorum Appian. strage flens operto capite discesserat, sive Labieni sentcn- ^^^- tiara secutus, fugientibus institit, de cetero non solicitus-

Certe captivos transdidit petenti Labieno : atque ille ver- bis graviter increpitos in conspectu omnium interfecit. .'il. \ihil unfjuam satis evonire feliciter ignaris utendi riuf.Poiiip. homiiiibus potest. Apparebat vinci Cicsarem posse : sed Pompeiani, dimissa victoria; cura, jam de prvemio inter se litigabant. Ca>sarom, super insitum ardorcm, ad in- tendeudum pru^sentibus aninuim necessitas iustigabat. Cjes. Ita(pio consilium mutandum videns, suos idonea orations

consolatur: ciadcni in paucitatem militum, inicpiitatem loci, errorem perturbationenupnt suoruui, lUnicpie in for- tunie inconstantiam conferens, aliorum qua: multa fortiter felicitortpie recens fccissent admonet. ' Virtute, uti abas, et ad (icrgoviam osset factum, sarciri inconimodum posse ot oportere, «ju(»il fortntia intulisset.'

LI 151? 1 CXI. SUl'PLEMKNTL.M. 5:221

• 5*2. Cum hicc dixissot, ignoiuiiiiii notavit sigiiileios, fjuormn einiiiebat culpa, loccxiuc; movit : suic potius de- mentia', quam voluntati legiouum obsecutus. 'I'aiilus enim pudor vt'leranos ejus iutraverat, ut ultro se otierrcnt poenee, Aiiiiian. (li'cin>ari(jue peterent : delude leni response imperatoris vix adducti ad ignoscendum sibi, perseverarunt ad sup- plieium postulare signit'eios, qui causam initium([uo tlagi- tio ei dedissent. Janupie etiam ab dolore pugnam pos- centos, quosdam supeiioris ordiiiis movcbant, ut nianen- Cas. dum et acie certandum putaieiit. Scd Ca'sar neque militibus portenitis committendum ratus, neque, donee illi if'(.i[)('r(;nt animuni, inopia frunienti dante spatium, Dio. discedeie loco statuit, et in Tliessaliam proficisci, ubi com- ^ *"•'• ^^'"• modiorem bello sperabat regionem fore, expeditis comme- atibus per Longinum et Calvisium, qui nonnulla iis locis oppida receperant, adjuvante ex Thessalis Petreio, sum- Cas. mio nobilitatis juvene.

53. Cum, pra^missa trans (jonusum anuicni nr.ijore parte copiarum, CiKsar conclamari vasa jussisset, quo si- mul utilitati, sinud iamic consuleretur ; apud Ponipcium scntentiis variabatur. Multi, auctore AiVanio, Italiani Aj)pian. j)eti, alii bclluni train volebant. Pompeio ncutrum satis pj^^^'p^^^ probabatur : pro Italia bellum so gercre dicobat, nee op- I^io, pressuruni (juic defensa et servata cupiat ; neque dandum "'''"^" hosti perterrito spatium. Ergo recedentem ad priora Cacs. castra Ca^sarem, quai fuerant contra Asparagium posita, vicissinujue indc moventcm, strenue insecutus, postquam adipisci posse desperavit, ad Scipionem propcrare ecepit, ei timens, ne a Ca^sare opprimcretur. llttc enim ferme summa consilii utrisque erat, ut Cajsar, si sequeretur Pom- peius, ivquioribus locis bellum gcsturus videretur ; sin vero trausmitteret in Italiam, eodem per lUyricum con- tendere, postremo omnibus locis exclusus, exercitum quern Scipio nuper adduxerat obsidcndo, retrahere Pompeium posse putaret. Ponq)eius similiter, sive Scipionem ag- gredi Cajsar statuisset, ad auxilium festinabat ; sive prop- ter copias, ({ui« ab Italia expcctabantur, discedere ab ora uiaritiinaMollet,Doinitianum exercitum deleri posse rebatur.

51. Cum Citsari nece.-sario priiii adeunda ApoUonia

5222

T. LI VI I

esset, lit saucios deponeret, stipendium militibus daret, aniniosque sociorum alloquio et prtesidiis datis firmaret ; Poiupeius expedite per Candaviam itiiiere, prior in Ma- cedoniam venit. Ibi Fortuna vix quatuor horarum inter- posito spatio Domitium et objecit maximo discrimini, et eripuit. Ignarus ille omnium, (quippe missi ab illo ad Czesarera, aut ad ilium a Caisare, propter infesta itinera penetrare nequibant,) cum per aliquot dies castra castris Scipionis opposita habuisset, rei frumentarise causa dis- cesserat : et tum ad Heracleam Sinticam, quje est sub- jecta Candavia?, iter habens, in ipsum Pompeium inci- disset, nisi, quod neque sua diligentia cognoscere, neque doceri a suis partibus potuerat, hostiura beneficio didicis- set. Allobroges, qui cum Roscillo et -Slgo nuper trans- fugerant, repertis per viam exploratoribus Domitii, sive propter veterem consuetudinem, quod in Gallia una mili- taverant, sive gloria elati, omnia expromserunt. Ita de- flexo itinere Domitius, qua Caesarem venire audiverat, vitavitque Pompeium, et ad ^ginium cum imperatore suo conjunctus est.

55. Jam quocumque Ctesar adiret, pra^liorum Dyrrha- chinorum fama praecurrerat. Igitur Gomphos venienti, quod primum est contra Epirum Thessalisv oppidum, prse- tor gentis Androsthcnes portas clausit, dimissis ad Pom- peium Scipionemque nuntiis, auxilii accelerandi causa. Sed Caesar, edoctos milites, quantum ad faniam necessi- tatemque praisentem ea res pertincret, sic accendit, ut post horam nonam oppugnatione coepta, ante noctem loco

Flor. Dio. potirontur. Cum urbs diripcrctur, insolitum spcctaculum

Ai)j)iaii. in quadani donio irrumpontium oculos tenuit; senes viginti jacentcs in ca^naculo cum calicibus, similes ebriis, sed vita cassi, sedensque alius gestu pncbontis potionem. Nempe nobilissimus quisque morte asperiora timentes ad medicum convenerant, eundemquc habuerant et ministrum mitioris cxitus, et comitem.

C«B. SO. Caesar, obiter refectis militibus, Metropolim, oppi-

dum et ipsum Thessaliiv, conteudit, ea celeritale ut

Appiau. famani chulis dloinpliensium aiitcirct. Quasi bacchabun- do agmine pervcntum est, quod miles vino apud Com-

LIHRI CXI. SUIM'LKMKNTUM. Cy22'-i

plios rcperto se ingurgitaverat, Germani ante omnts, vcU'ie gontis et tcnaci probro. Sed ca quoque res com- motio Civsari cessit. Nam et morbonmi jam inter eos Plut Caes. ingravesccntium semina largiore vino discussa sunt, et alacritas militum aucta est. MetropolitK, cum ad resis- Cxs. tendum se pararcnt, visis Gomphensium captivis, et cog- nito quod acciderat, se protinus potestati tideique Caesaris transdiderunt. Caesar hos dilig;enter conservavit : brevi- que rerum earum disperso rumorc, Gomphensium malis rebus et Metropolitarum tolerabilibus onints permotue ^'°- ^**- civitates, ad Cicsarem se contukrunt, exccptis Larissen- sibus, ad (piorum urbem Scipio jam accesserat.

57. Paucis post diebus, cum adventu Pompeii in Thes- saliam duo magni bostium exercitus conjuncti essent ; adeo crevit hominum audacia, ut, belli tantum non imme- mores, id modo cogitarent, qua ratione maximum e victo- ria fructum ])ro se quisque perciperent. Igitur jam incre- pari Pompeii moram quotidianum erat, qui exploratara victoriam non alia causa difFerret, quam quo diutius tali- bus viris imperaret. Regem regum Domitius vocabat, Flor. et Agamemnonem, quod is quoque, belli causa, pari dig- ^"<j|^"- nitate prieditis imperarat. M. Favonius per Pompeium pint. stare dictitabat, quominiis eo anno ficus Tusculanas ^"'"P- '^^

. . . C aes.

essent. L. Afranius, quem Attius Rufus pretio accepto Appian. prodidisse exercitum arguerat, domirari se aiebat, quem- ^ p, admodum cum licitatore legionum tantus imperator non auderet confligero. Sed Pompeius atterendum hostem F'or. mora et incommodis recte censuerat ; omni apparatu su- perior, et ea Juliani militis conditione, ut assuetum vincere nulla acies sustineret; defessus aetate, frangi laboribus et ^'"*:

,. " Appian.

ta^dio posset.

58. Ceterum reliquorum amentia non sinebat hominem Juliani insistere suis consiliis. Amentia enim certe fuit : cum, p|^|^*^*t tanto hostc opposito, Lentulus Spinthor, et Scipio, et Ca>s. Domitius, gravissimis inter se contentionibus de j)ontifi-

catu maximo, quod sacerdotium Caesar gerebat, agita- rent: urbanam gratiam Domitio, Lcntulo wtatem allegan- te, Pompeii nccessitudincm Scipione, a quo pcrhonorifice tractabatur ; ut altcrum ci pra?torium tendi Pompeius, et

5224 T. Li VI I

apud ilium etiam classiciim cani jubeiet. Sed et magna fuit in consilio controveisia, liabeiine rationem comitiis prajtoriis L. Hirri oporteiet, quem ad Parthos legatum Pompeius miserat : cum iidera in id Pompeius dedisset ; ceteri negarent in pari labore et periculo unum antepo- Cic. ad nendum omnibus esse. Domitius etiam gravem de iis

Att. XI. 6. qyj j,^ Italia remanserant sententiam dixit : ' placere silii, ut de singulis ternie tabellee darentur senatoribus, qui in bello seeuti Pompeium essent, ut de illorum causa cog- noscerent. Unam fore tabellam, quae omni periculo ab- solveret ; alteram, quaj pro hoste habendum censcret ; tertiam, qux mulctandum pecunia.'

59. Nihil horum latere Cajsaiem poterat. Itaque si-

Appian. mul satis ex priore consternatione suos recepisse visus est,

^^" non absistebat, quin copiis quotidie productis pugnandi

faceret potestatem. Idque adeo inter initia cautius ege-

rat : deinde confirmatus eo quod Pompeius suos intra

munitiones tenebat, longius a suis castris in loca hosti

Apiiiau. aequiora degrediebatur. Ea quoque res accendit Pom- peianorum animos, qui ferme omnes, quanquam alius alia de causa, contationem oderant. At Pompeius hoc ipso arguniento abstinendum priclio disserebat, quod a])pare- ret, id summopere Civsarem, tanquam sibi maxime neces-

riut.Pomp. sarium, expetere. Postremo, cum neque vincere suorum animos, neque fcrre invidiam posset; abjccto salubri con- silio, ad pugnam se parare coepit.

GO. Multa turn concurrerunt incitamenta, ut magnam

, omnes victoria? spem conciporcnt. Fiducia in viribus, in

Lucan. . * '

VII.46. et imperatore, in causa: pra;teroa res dua; nova' quantivis

'J^' utique raomenti : una, quod Pompeius coniirmaverat,

priusquani fere ad manus veniretur,' exercitum Cirsaris

in fuga fore, proptcrea quod equites, quorum mullitudine

abundabat, sibi recopissent, se dextrum Civsiiris cornu

statim initio pugnie circumdaturos atqiie turbaturos esse :

altera, quod Labienus, demonstrate praisentes Caesaris

copias magnam partem ex aiiis militibus constare, (juam

(^ui (iallias subegissent, in caput swum execratus fuerat,

5 Viilirilur cil<l. ante Crcv.

I.IHRI CXI. Sbl'PLKMENTUM. 0225

si ill castru, nisi victor, reverteretur ; idque jusjuranduiii

sfccuti deinde omnes erant. At Caesar, sive per explora-

tores ro cogtiita, sive pricsagio aniuii, revocatis trihiis le- Apinan.

uiouibus, qiias Irunientatuin eiiiiserat, de media nocte <.. ^Jf'^^^- *. Strat. VIII.

sacra Marti et Veneri Genitrici fecit, quam suai gentis Appian.

auctoreni esse dictitabat; templum quoque cidem vovit

ex inanidjiis.

(Jl. Cimi utrinujue sedisset animis piignandi voluntas,

ut fernie in magnarum rerum expectatione miscere se pro- Flor.

digia solout, niulta visa aut ficta sunt. Victinia; in castris ^'^'^''*"-

f oinpcii, cum adnioverentur ans, lugerunt : examina Dio.

apum in militum signis et altaribus sederunt : interdiu •^"'- ^^^'s^H- ,. , " . ,. Val. Max.

tuerunt tenebrze : Jrompeius nocte qua; pra^lmm anteces- i. o.

sit, per quietem in tlieatro suo scdere imaginatus est, et S^^^'

maximo populi plausu excq)i. Inter haic, castra ejus lul- c*8.

minibus petita sunt : excubias circumeunte Caesare, fax a App>'"i-

castris ejus in Pompeiana decurrere visa est, atque ibidem

extingui. Nocturni quoque terrores in exercitu Pompeii

fuere sub ipsam lucera, auxitque consternationem mane Flor.

apud principia cum pullo conspectus imperator. Spes ta-

nien praivaluit apud pertasos mora; animos, et ex appara- Aj)piaii.

tuum magnitudine belli eventum mctientes. Igitur et facem

in sua castra delatam sua:: claritudinis omen accipicbant,

et insomniis Pompeii lidebant. Nam is, sopito castro-

rum tumultu quieti redditus, altissime indormiverat ; exci- P'"t-

tatusque ab amicis, modo se per somnium'^ Roraee fanum Lucau"

Veneris Victricis dedicasse juraverat.

62. At incertus consilii Caesar, et desperate pra;lio ex Cas.

superiore consuetudinc Pompeii, Scotusam castra motu- Plut. Cas.

rus erat. Jam detendebantur tabernacula ; cum Pom- Caa.

peianam aciem longius solito ante vallum progressam re-

latum est. Igitur expeditum agmen, quod jam in portis Appian.

e«-at, cohortatus, proruto vallo, quasi hostium castris mox Lucan.

potituros, eduxit statim, hostique processit obviam. Acies

utrimque sic ordinata stetit. Sinistro Pompeii cornu,

cum duabus legionibus, quas per causain belli Parthici

abductas a Caesare diximus, ipse cum L. Domitio consti-

6 Somnvm legitur in edii. ante Cicv. Ddiih.el Var.Clas. Litius. 15 K

5226 T. LI VI I

tit : Scipioni cum Syriacis legionibus mediam aciem com-

miserat : cohortes Hispaiije, qiias secum Afranius dedux-

erat, cum Ciliciensi legione dextrum cornu obtinebant.

Frontin. Hoc erat exercitus Pompeiani robur. Tironum legiones

"■ ^' inter mediam aciem et cornua interjecerat. Queelibet

CsBs. acies denos in altitudinem ordines habebat. Peditum his

omnibus Romanoriun quadraginta quiuque millia contine-

bantur. Equitatus fere omnis, et quod sagittariorum

Appian. atque funditorum habebat, in sinistro cornu, baud procul

Frontin. Pharsalia locatiim est : dextro, quod flumen Enipeus Lucan.

irapeditis ripis muniebat, sexcenti sufficere equites visi.

Caes. 63. At Caesar, uti consueverat, legionem decimam in

dextro cornu, nonam octavamque in sinistro constituit. Plut. Ant. Jiic Antoniura, ibi P. Syllam curare jussit; in medio et Cffis. Cn. Domitium, cum quadraginta cohortibus : ipse in Caes. dextro suo cornu versabatur, ut Pompeio se opponeret.

Appian. Legionarios in aciem deduxit universos, millia circiter duo Plut. CiBs. et viginti, mille equites. Nee enim expectare militum ardor patiebatur Q. Cornificium, qui duas adducebat le- giones; aut Fufiiim Kaleiium, qui cum cohortibus quin- decim erat in Attica. Ha; civiles utrimque vires fuere : Flor. auxiliorum numerus amplior utique, sed varie traditus.

Appian. Hand minus trecenta millia puguasse quidam, qui pluri- ^ mum, quadringenta ponunt. Sed Caesar, animadverso

Pompeii consilio, ne dextrum suum cornu circumvenire- tur metuens, ex tertia acie, ubi Domitius curabat, cele- riter sex cohortes detraxit, et ex his quartam instruxit Frontin. aciem ad res subitas. Ibidem et equites suos locavit, quia siuistrum cornu paludibus applicatum hoc pra^sidio indigebat minus, et delectos pedites, Gernuinos niaxime, Flor. H"* piicliari inter equites consuevcrant.

D\q (J 4. Mis rebus utrimque paratis, cohortandi suos mate-

ries imperatoribus miiiimc defuit : vix enim unquam taii- tis rebus gestis, tantaque belli gloria par aliud concurrit nobiliiis. Pompeius primit vvtatis decora, et triumpha- lem adolosceiitiam Africaiii.s Ilispanis(|uo bcllis prsufe- rebat : inde niaximos regcs, firocissinms gentos domitas, et orientcm adjectum impcrio, Romanique populi vires uniiis «luctii at(jue una oxpcditionc duplicatas. Neque niinuris erat ex parte Cit'saris recens Britannia^ Gallia-

LIBRI CXI. SUPPI-KMENTUM. 5227

runique devictarum gloria : qiiarum nationum altera proi- sus iiiaccessa aUjue incognita uiajoiibus; altera nuixinio perpetuotjue tcrrori fuisset : et eadenj adhuc arma, eadom corpora retinebat, cjuibus tantup patrataj res fuerant.

65. Steterunt tamen aliquamdiu quietsc acies, rautuo Appian. nietu, an cpiia (piantumvis atroces aninios pudor ct ticdium fundendi cognatum sanguinem invaserat. Tandem pugna Cjcs. Flor, ccepit a Crastini centurionis impetu, qui concionanti Cac- Appian. sari futurum receperat, ut se aut vivum landaret impera- Plut.Pomp. tor, ant mortuum. Spatium erat inter duas acies, quod q^^^ utrimque sufficeret concursuris : sed consilio C. Triarii Pompeius irnmotos tenuit suos ; rem minime probatam Ca'sari, qui vires alacritatemque militum valde incitari

cursu judicabat. At Juliani coeptum cursum, postquam adversarios stare viderunt, parumper intermiserunt : deinde iterum concitati pila miserunt in hostem, gladiosque cole- riter strinxerunt. Idem et ab Ponipeianis factum : eo- demque tempore horum equites et levia arnia Ca^saris dextrura cornu coeperunt impellere, (piia Juliani tot partibus pauciores tantam procellam sustinere non pot- erant.

66. Igitur quartam suam aciem excitat Caesar, eaque tarn vehemeutera facit in effusos impetum, ut protinus

terga vertant Pompeiani equites. Nam ex prttcepto Oros. Flor. Caesaris ora hostium oculosque petens miles, aversa facie ^' """"""• cedere coegit. Et hoc ita futurum Caisar, atque hinc Pint. initium fore victoriae, pro summo quern habebat rei milita- 'M'Pi^"-

. Liu an.

ris usu, praedixerat. Funditores et sagittarii, ab cquitatu Cas.

destituti, extemplo circumventi caesique sunt. Pompeius, JJ'"' „,

' . ... C as. Plut.

victa parte suorum, in qua plurimum liduciae coUoeaverat,

damnare spes suas ccepit, acieque relicta, fugere. I'um

vero cassis fugatisve ducibus, nulli rei praiterquam tur- Flor.

bando invicem idonea copiarum magnitudo, ad satietatem ^"^■•. ^^°^' , . . ,-, . Appian,

nostis ca'sa est : donee misertus C a'sar |)arci civibus jus- Vell. 11.52.

sit. Hoc imperio per ordines vulgato, milites, uti eui^"®'""*.

Komano occurrerant, stare securum jusserunt : in auxilia Appian.

tota belli ira incubuit, eorumc{ue ingens concisa multi-

tudo est.

5228 T. Livii

Cses, C7. CvTcsar, quanquam fatigatus preclio miles aestu (juo ■

que aggravabatur, (nam ad meridiem extracta pugna erat,) tamen monendo, ni castra hostium expugnentur, im- perfectam victoriam relinqui, perpulit ut eodem impetu vallo hostium succederent. Nam super auctoritatem im- peratoris, et elatos suceessu animos, pra^da castrorum, quam sciebaiit amplissimam fore, incendebantur. Castra, aliquamdiu a Thracibus magis quam a Romanis (cohortes septem castris castellisque preesidio Pompeius reliquerat) Plut. defensa, veneruut in potestatem victoris. Tum vero Pom- PPi^^- peium, qui hactenus in przetorio sederat tacitus, haec

Caes. verba locutum, ' Etiarane in castra?' mutato habitu fu-

gisse tradunt. Interim et castella, dedentibus qui tenue- rant, a P. Sylla capta sunt. Civsar adliuc impetravit a suis, ut relicta pra^da novum insuper laborem susciperent, expugnandis Pompeianis, qui e castris refugerant in proximum montem, et, quia locus aquie erat iuops, jugis ejus Larissam versus se recipiebant. Id quoque eadem die perfectum est, quanquam et passuum aliquot eme- tiendu millia, et praiterea muniendo secludendus a monte alio, quem hostes ccperant, fluvius fuit. 'J'anta erat et imperatoris illius, et exercitus, tamque invicta armis et laboribus alacritas.

Appian. 68. At Caisar, sicut preedixerat, in castris hostium ex-

p'f' ^J} ' acta nocte, captis deditisque omnibus ignovit : maxime

et Brut. la^tus M. 13ruto Cajpione servato, a quo postea interfec-

■ tus est. Is a Larissa, quo se contulerat ex fuga, scripsit

ad Ccusarem, cupidissinieque susceptus est. Sed et sin-

Sueton. gulis amicorum potestatem fecit, unius quem quisque vel-

Cas. 75. jgj. adversae partis servandi. Literas ad Pompeium a Plin. multis scriptas, at(|uc inter pnvdam repertas, statim cre-

VII. 25. mavit; ne forte deprchunsis quorundam consiliis, irasci Sen. de |)luribns <piam statuisset cogeretur. In sumnui modcra-

Ira, II. 2.3. (JQ,,,,,,, ct clcmeutiani plane singularcin aUpie admirabi- leni exhil)uit in ouinil)us.

LuLan. 01). Ha^c est nol)ilis ilia l^harsalica pugna, quai jam

Ca.B. aperte libertatem populi llomani subruit ; uniusque om-

nes subjecil. potustati. Oajsar baud ampliiis ducentos.

r.lBRl CXI. 8UPPLEMENTUM. 5229

ant, srciindiim alios, rnille ducontos amisit milites, sed Appian. centurioiies, viros fortes, circitcr triginta/ Ipse militis Flor. simul imperatorisque partibus omnibus strenue obitis, prae- cii)uaiii victoriai sua; laudein retiilit: inter legioncs decii- Appian. nianoriini niaxiina extitit virtus: sed singulorum ante Crastinum nemo fuit. Idcirco cadaver ejus (nam adacto Ca;s. Pi»t.

11- i i" ■ • • 1 i.\ :i: Ca's. Flor.

m OS gladio post lerocissimam piignam ceciderat) mill- ^Ypnian

taribus donis ornatum Caesar proprio sopulcro interon-

duni curavit, cum ccteri uno communi tumulo hunia-

rentur.

70. De Pompeianis circiter millia quindecim cecidisse Cks. Caisar aifirmat; (jui raagis augent, viginti quinque millia: Appian. sed Asinius Pollio, qui rerum istarum historiam Gr«co pim. sermone contexuit, sex omnino millia militum occisa tra- didit; reliquam nudtitudinem scrvorum fuisse, interfec-

torum maxime dum castra capiuntur. Dedita sunt am- Cas. Dio. plius millia viginti quatuor, quee ferme apud victorem Sacramento dixerunt. Ecpiites Romani quadraginta ciesi Appian. sunt, de illustribus; senatores decem : in quibus L. Do- Ca!s. milium, ex castris in montana fuuientem, Antonius cum *;■ equitibus suis occupavit. Signa militaria ad Ca^sarem Caes. relata sunt centum octoginta, aquilee novem.

71. Ha^c victoria Civsaris, qua pugnatum est die, in uio. Plut. remotissimis terrarum nuntiata est. Nam et strepitus jui. Obswj. armorum, pugnantiumque tumultus cum alibi locorum anditus est, tum Antiochia; in Syria bis: idomque acci-

dit Ptolemaide : et Trallibus ad statuam Ca^saris, fjuie dedicata in fano Victoriae fuerat, non ex humo, sed ex duro et strato silicibus solo, palma magnitudine matura enata est : et Pergami, in templo Liberi patris, in inte- riore parte a^dis, (pio prteter sacerdotes aditus est nemini, tympanonim cymbalorumqne sonitus increpuit. Elide in templo Minervvc simulacrum Victoria;, quod Minervae signo obversum fuerat, se convertit, valvas(|ue templi respexit.

72. Sed nihil expressius, quam quod e municipc et familiari suo C. Cornelio auditum Livius tradidit. Is

7 Trecentos edd. ante Crev. correxit ille ex Caes. et App.

6230 LIBRI CXI. SUPPLEMKNTUM.

Plut. forte sacerdos Patavii turn opeiam augurio dabat : cuiu,

',o ■ visis avibus nonnullis, vaticinantis in modum, praeliuin XV. 18. _ _ _ ^

Dio. committi confirmare praesentibus ccepit : idemque post

Jul. Obseq. pg^yj^ yidere cedentes alios, alios urgentes, variamque VII. 192. fortimam et instauiationem pugme : tandem exsiliens ex- clamavit, ' Vincis, Caisar :' mirantibusque et fidem ad- hibere contatis, demta de capite corona, ' Hanc,' inquit, * non ante resuraam, quam certis nuntiis comprobata prae- dictio testimonium preebuerit arti.' Et tam exacte re- sponderunt omnia, ut non modo prjelii tempus, sed omnem vicissitudinem pugnandi, vaticinantis vocibus et motu expressam fiiisse constaret.

SUPPLEMENTUM

LIBRI CXII. HISTORIARUM

T. LIVII PATAVINI.

1. (JoGNlTAM celeriter Pompeii cladeni, nee enim ce-

lari res tanta poterat, passim trepidatio et fuga partium Liv. Epit.

excepit. Primi, nam et proxime aberant, rem didicere, Plut. Cat.

qui Dyrrhaehii remanserant in prioribus castris. Quorum Plut. Cic.

et M . Cicero fuit, vir nihil minus quam ad bella natus ; et Liv. Epit.

jam inde a priiicipio Ca^saris causam, Pompeii consilia ^^:^ pj^.j

damnando, ncutris partibus utilis, et niolestior quibus ac- ii.i5.etad

cesserat. Nee enim abstinebat acerbis faeetiis sensus p|"f''cic'

suQs prodere, ' habere quem fugiat' dietitans, ' quern se- Macrob.

quatur non habere.' Sed etcum ad Pompeium accederet, Q-^^'^^f

dicentibus ' sero eum venisse;' ' Nihil,' inquit, ' paratum Ait. viii.7.

video.' Igitur neque usus co Pompeius est, et aliquando ^'^crob.

dixisse dicitur : ' Cupio ad hostes transcat Cicero, ut nos

tiraeat.' Quo faciliiis, cum a Dvrrhachio Pompeius mo- Cic ad

,. .^ ,. Fam.ix.lg.

veret, hic et reuctus est, et raansit, pra?sertim cum acces- ^^ ^^ ^^^^

sisset corporis infirmitas. xi. 4. Plut

2. Sed postciuam ex privlio Pharsalico Labienus Dyr- Cic. de

, , . P ■, •,• -^ r- t r Riv- 1-32.

rhachmm reiugit, consiliunupio vocavit Cato ; diverbaj ^j^ ^^^^^

pra;sentium sentential fucrunt. Multis adhuc bellum pla- Froutin.

cebat, quia Labienus vera falsis miseendo, Ca^saris gravi '^ "^

vuhiere fortunam partium aMpiatam fuisse coufirmarat. Kt

conquirebantur alia intlandis animis. Supcresse septem

5232 T. LI VI I

Plut. aquilas Nonius dicebat : Ponipeio victoriam deberi La-

bienus, nescio quorum numinum oraculis. His quoque dicta reposuit Cicero : Nonio, ' recte eum confidere, si pugnandum sit cum graculis :' Labieno, ' hoc stratege- mate jam amissa castra esse.'

Plut. Cat. 3. Catoni haec animo sententia sederat, ut, siquidera Pompeius cecidisset, transportatis in Italiam quos secum habebat, patriaeque restitutis, ipse exulatum proficisce- retur quolibet : superanti autem copias ab eo acceptas

Luc. IX. 30. cum fide servaret. Hoc animo navigavit Corcyram, ubi °' ^^"" classis stabat. Erat omnino fugae similis profectio. Igi-

Appian. _ ' _ r ^

Civ. II. tur et frumentum ex horreis raptum vias angiportusque

Cic. de constraverat : et quia non modo jam hostis, sed swx quo- Div. I.-32. ...

que copia? terrori Pompeianis erant, subito metu perter-

riti conscenderunt naves. Nee injustus ille tinior fuit.

Nam noctu ad oppidum ex cursu respicientibus, magnum

incendium rehixit, flagrantibus ouerariis, militum audacia,

nolentium conscendere. Tum et Rhodia classis deseruit

socios, domumque discessit.

4. Ha;c omnia paucis ante diebus Rhodiae quinquere-

mis remigem, velut numine afiiatum, prsedixisse, C. Co-

ponius, qui ei classi prajerat, homo cum primis pvudens

at(pie doctus, tribus facile doctissimis Romanorum, M.

et II. 5.5. Tullio, ]M. Catoni, M. Terentio Varroni exposuerat.

Hoc ita ab ipso Cicerone narratum, non pottarum modo,

sed etiam Gra^corum fabulas, qui revixisse honiinem et a

morte vaticinatum finxerunt, evidenter coarguit.

Plut. Cic. ^' Corcyraj, cum iterum de pra?sentibus esset delibe-

ct Cat. ratum, Cato nuncpiam non ol>scrvans logum, Ciceroni se

cedere professus est, quod illo consulari dignitate ante-

Cic. pro ibat. At Cicero, <pii semper pacis auctor fuerat, et omne

Dcjot.c.io. fugerat belli nuinus, tantum ab accipieudo imperio abfuit, et ad Alt. . ' , , . . ,

M. 4. ut potius ' armorum non deponendorum, sed abiicicndo-

Pltit. Cic. rum ' suasor esset. Ibi gravis eum cxcepit Pompeiano-

rum indignatio, fuiss('t((ue a CnaM) intorfectus, ni Cato

seducliiiii |);iulispfr adolescentem leuivissct. Ita navigio

accepto liruiidisium vectus, co in oppido Cit-saris tcmpora

Cas. Civ. cxpectabat. Interea loci et D. L?elius, (pii objectam

"* BruM<lisio insuhm), quain antra T.ibo fenuerat, consilio

LIBRI CXII. SUPPLKMENTUM. 5233

pari, pervicacia majori; iiisitkbat, ct C. Cassius, multis

Julianis in Sicilia concrematis navibus, postquam acce-

perant de preelio, cum classe discesseriuit.

(5. Neque piget principum virorum, etiam singulorum,

coiisilia reforre ct fata. Duo ferme aonera erant univcr- Dio.

sim. Qui Caisaris dementia fidore poterant, ubivis loco- ^I'P^^"-

rum subsistebant, donee per deprecatores, quid fieri ille

vellet, comperirent : ceteri quibus nimia odia quidlibet

tutius (juam Ciesaris arbitrium fecerant, ubilibet terrarum

rebellionera meditabantur. Q. Cicero tilius, cum Corcyra cic. ad

discederetur, Patras venit, ubi pater ejus turn agebat, qui ^'t-_xi' 5.

una cum niultis aliis senatoribus ad Fufium Kalenum se

contulit, quern a Ca^sare missum fuisse in x\chaiam prav gupra,

diximus. Ex eo numero Ser. Sulpicius, A. Torquatus, cxi. 42.

M. Marcellus Athenis substiterunt : in Bithyniam se T. Pam.vi.l.

Antistius ad hominem familiarem A. Plautium ' recepit, etiv.l2. et , ... ,. . . ...,., xm.29. et

pluresque alu per diversas Asia? provincias victons cle- ^jji^j p^g,

mentiam expectarunt. Atque his omnibus ocyus serins, sim.

ut cuique sors fuit, ij^novit Caesar, quorundara etiam opera Sueton.

deinccps usus est, niagistratusque iis et provincias dedit. Ca-s. 75.

At quibus renovare bellum placuit, partim in ipso conatu

extincti sunt, plerique in Africam se contulerunt.

7. Pompeius, uti diximus, e castris suis equo fugiens, Flor. iv. 2. Larissam ; inde per Thessalica Temi)e, etiam per noctem J^l^^'Yi""^*

. . . , . 1 lut.Ponip.

contmuato cursu, cum equitibus triginta ad mare venit. Appian.

Ibi conscenso parvo et tluviatili naviffio, paulum pro- )l^^' ^''"*-* . ' . . . ' . ' Oros.vi.l5.

vectus, in ostio Penei amnis oneranam conspexit prajve- piut.

hentem, agnitusque a domino navis, turn maxima somniura

suum exponente vectoribus, susceptus est. Quippe per

quietem, Pompeium longe dispari quam esse consueverat

cultu opem suam exposcentem viderat. Transcendernnt

cum eo L. Lentuhis, qui superiore anno consul fuerat, et Veil. 11.53.

P. Lentulusconsularis, et M. Favonius pra;torius. Deinde

et regem Dejotarum, equo properantem ad littus conspi- piut.

cati, recepere.

8. Inde per Thermaicum sinum, ct deinceps pra^ter Macedonian! vecti, ad Amphipolim jecerunt anchoram : Ca?s.

1 Plancium edd. ante Ciev, correxit ille ex Cic. ad Fain. xiii. 29.

5234

T. LIVII

Appian, Luc. Dio, Pint. Luc.

Cass. Appian.

Lucao. Plut.

Lucan.

Cic. ad Fam.xii. 14. Caes. PluU

Lucan.

Flor.

Lucan. Stephan.

Appian.

riut. Lucan.

Dio.

Plut.

Lucan.

Appian.

Just. XLI.3,

Veil. u. 53, Lucan.

quam ad urbem edicto conveniie juniores Grjscos civesque Romanos jusserat, reparandarum virium ergo, si spatium habuisset ; an raagis, ut fuga quam moliebatur tanto esset occultior. Certe Cissaris adventu cognito Lesbum trans- misit, ubi initio belli Corneliam coujugem seposuerat. Invitantibus in urbem suam Mitylenaeis, atque oflerentibus omnia, non paruit, sed recepta Cornelia rebusque ejus, biduum tantummodo moratus per tempestatem, quatuor additis actuariis, quje a Rhodiis et Tyro venerant, in Ci- liciam avectus est."* Eo in cursu et Sextus filius eum assecutus est, et magnus numerus senatorum: et naves quaedam cum militibus ex Cilicia occurreruut.

9. Exposito igitur Dejotaro, qui ultimum orientera in auxilium Pompeii commoveret, ipse prapter Ephesum, et Colophonem, interjacentesque insulas, Rhodum petiit. Rhodii, postquam alius esse jam coeperat Pompeius, ad- versus ilium iidem esse desierant. Igitur oppido portuque prohibitum, missis ad eum et Lentulos nuntiis, ex iis locis discedere jusserunt. Primam urbium, nusquam prius ausi consistere, Attaliam inierunt in Pamphylia : cum jam recoUecti ex fuga senatores circiter sexaginta essent. Deinde, quia Pompeius commodos aquationi rebusque necessariis portus, simulque remotiores abstrusioresque sequebatur, Syedra concessit, desertum Isauria^ scopulum, quod navale Selinuntiorum erut.

10. Ibi dcinum celatiiin hactenus consilium nudare ccepit, se diflisuni provinciis omnibus, externas opes quae- rere. Cum in a:^stimationem omnia circum regna venissent, ad Parthum inclinabat sententia. Sed hie, amicitia Pom- peii rejecta nuper, etiam legatos ab eo missos habuerat in vinculis : prcttcroa ad intcrtcctorcs Crassorum Corneliam adduci, quai nupta Publio t'ucrat; et ad projectissimos in libidinem, juvenem formosam, alienum vidcbatur. Jubam fidissimum partibiis rogom peti votabat insolcntia barbari, et in \ aro p(t[)uli lloniani dcspccta niajestas, et levitas insita genti. Jn iEgyptio rege setas maxinio displicebat,

"^ In Ciliciam avectus L'»l] Non loplioncni,Klio(liimpefiissr. Sed tunc vcnil in Cilician), (]ui niox icji-ctiis a Kiiotliis, poste.i pio- •licitur, pra;lor I'.plicsiiiii ct Co- cessil versus Ciliciain. Ciev.

LIBRI CXII. SUPPLEMENTUM. 5235

et quod tredecim annorum puer a nutriciia et pacdagogis Apinan. regebatur.

11. At Theophanes, quo pluriinum Pompeius uti con- Pint. sueverat, ' insanum esse' rebatur, ' si de alio ullo potius, quam iEgypti rcge cogitaretur. Ilium oa iEtate esse, ut scire beneficia patri a Pompeio praestita, et intelligere possit : prajterea reverentiam ei fore dati ab senatu tu- Supra, toris. Neque pueritiam ejus nictuondam : adultos et usu ^^'; ' tritos ex preesenti honiinum tortuna favorem et odia tera- perare ; adolescentibus honesta placere etiam cum peri- culo.' Hac probata sententia, Cyprum tendunt. Ibi Cas. cognoscunt Antiochiensium civiumquo Romanorum, qui

ibi negotiarentur, consensu arceri finibus Pompeianos, nuntiis etiam dimissis in vicinas civitates, ' ne quis ex eo genere Antiochiam adiret ; qui fecisset, magno capitis periculo facturum.'

12. Ha;c adversa demuni gravissimos duos crrores de- pj^t plorandi serum Pompeio sensum attulerunt ; unum, quod Appmn,

^ , . '..,,.. / * Civ. II.

procul man, qua parte vinum rirmissimus tuerat, conriix- p, 472. isset ; alterura, quod fugam potius intendisset ha^c in l''*^"^' loca, quara ad classem suam, et exercitum, quem duce Catone jam in African! pervenisse rumor ferebat. Sed iiiopinato prailii eventu semel perturbatus, neque confir- Dio. mare aninium tam vetus imperator, neque providere quid in rem esset, ulla ex parte potuit : sa^pe querens, ' tantum Caes. so fuisse falsum opinione, ut a quo genere hominum vic- toriam speravisset, inde sibi enatum cladis initium fuerit.' Igitur contracta quanta poterat pecunia, armatisque ho- minum duobus millibus, cum uxore triremem Seleucidem Plut. cousccndit. Reliqui partim longis navibus, alii onerariis sunt secuti.

13. Hoc modo Pelusium perventum, ubi tum magna? copia^ Ptolema^i regis erant, bcllum gerentis cum sorore Cjes. Cleopatra, cujus castranec longe ab regiis aberant. Pom- Appian. peius id quod erat conjectans, certum liominem misit, ^'"'- Ca;s. demisse petens, * ut sibi tutum apud regem perfugium

esset.' Ipse, dum tutores pueri coacto consilio de pra?- sentibus deliberant, in navi solicitus oppcricbatur, quid de pj^^^ se Pothinus spado, (hi eran.t capita rerum) et JEgyptius

523G T, LI VI I

Appian. Achillas, et praeceptor pueri Theodotus Samius decres- sent : princeps Romani nominis, et qui beneficio Cjesaris servari miserum et deforme existimaret. Lucan. 14. Cum aliis recipiendum, aliis contra videretur ;

Theodotus forte cupiens ostendere facundiam, erat enim professions rhetor, ' neutrum consilium salubre esse ' dis- seruit : ' altera sententia dominum iEgypto, et belluni cum Caesare recipi : altera otfendi Pompeium, nee iniri gra- tiam ab Caesare. Nihil melius, quam morte viri formi- dinem ab ipso tollere, siraulque demereri eum qui rerum potiretur.' Adjecisse et proverbio jactatam vocem dici- tur, ' mortuos non mordere.'

15. Haic ubi placuere omnibus, Achillae negotium per-

Css. Plut. mittitur, homini singularis audaciae. Atque is cum par-

vula navicula ad Pompeium accedit ; littus excusans,

quod vadosum et infidum majora navigia non pateretur.

Minime placebat ea res amicis, qui prius expectassent, ut

ipse rex cum illustri comitatu procederet obviam : et ipse

Pompeius priesagium aninii Sophocleo carmine fatebatur,

quod ' ex liberis servos fieri ' dicit, * quotquot tyrannorum

adierint domos.' Cum hoc dicto descendit in naviculam,

cum duobus tantum centuriouibus, libertorumque et servo-

Dio. CiEs. rum singulis, ubi, conspecto L. Septimio, qui bello praxlo-

Plut. num apud se ordinem duxerat, deinde cum Gabinio pro-

fectus Alexandriam, tribunura militum agebat : ' Te qui-

dem hcrcle,' inquit, ' novi, commilito.' Atque is, nullo

response dato, capite tantum annuit.

Api)ian. 16' Inter haec appropinquabat littori, et motus in terra

Plut. excrcitus, conspectaque in agmine regis purpura, spem

Cornelias ceterisque dabat bonigne reccptum iri : cum as-

surgentom a L. Septimio primum, deinde ab Achilla per-

cuti vident. Id spectaculum tam necopinatum et atrox,

tantum excitavit in navibus luctum, ut gomitus fletusque

in littore exaudirtntur. Janupie et triremes comj)leban-

tur, quae ceteras quoque Pompeii naves comprehenderent :

sed illas, propers vulsis anchoralibus, favens a terra ventus

I iv r lit Cyprum retulit ; iEgyptii a vano pcrsequendi inccpto

Plut, dfstiterunt. Pars tamen navium capta direptaciue : et in

'"• ^'^'^' his (i. Pompeius A. F. Bithynicus occisus.

LIIUU CXll. JSUFl'LHMEN rUM.

5237

17. Sic Magnus ille Pompeius in conspectu conjugis Flor. libororuiuque caesus, inter imbecillitatis hunianae illustris- Dio, sima docuuienta moiuoiatur. Cum non lloniic moclo, Cic. ad sed uhivis f'crme teriarum, perpetuo tcnore t'tlicitatis prin- j^'"' '"• cipera locum diutissime tenuisset ; eo ipso tempore quo vel Dio. maxime florere fortuna et potentia videbatur, pra;ceps ^^^'•"- ''^• subito datus, pridie natalem suum, quo die olim tarn dis- pari sorte, de Mithridate et piratis clarissimum trium- pUum duxerat, clientis sui supplex, famulorum ejus mani- bus invenit necem.

18. Cura tamen decore cadcndi etiam morienti fuit. Toga capiti obducta, ne quis gestus notari, aut vox indig- na priore Pompeio excipi posset, gemitu tantum edito excepit enses. Caput ad regem relatum est, siccataque cute conditum iEgyptio more. Truncus contemtim ab- jectus in littore, a Philippo liberto utcumque crematus conscissee scaphaj lignis, sepultuscjue est, cum ad idem officium alius etiam civis Romanus forte accucurrisset. Tumulum postea fluctus marini disjecerunt : et imagines, quas proximorum temporura admiratio posuerat, sequeu- tium negligentia male habitas in Casii Jovis vede retrusit in cellam, ubi Vetera truncataque signa reponebantur, (favissas Rorate vocabant) donee Adrianus Caesar, impe- rium totum undique perlustrans, cum in JEgyptum venis- set, et effigies reperit ornavitque, et tumulum inquisitum refici repurgarique jussit. Vix relatu dignum, tamen ad ineptam horainum cavendam solicitudinem non inutile, tradunt auctorcs, ex vaticinio quodam Casisios semper

Lucan. Plut.

Lucan.

Plut. et Val. Max. I. 8.

Appiaii.

A. Gcll. ri. 10. Appian.

Dio,

5238 T. Livn

Marcel, suspectos Pompeio fuisse : cum nemo hominum hoc no-

■"''"• mine, sed mons scilicet Casius fatalis ei prfedictus esset.

Plut. 19. Postridie mortem Pompeii secutus ilium e Cypro

L. Lentulus advenit, ignarus omnium quje accidissent :

sed conspecto in littore rogo, nescio qua occulta vi com-

movente animum, ' Eccui hie,' inquit, ' justa tarn exiliter

fiunt?' Nee longo interposito spatio ; ' fortassis tibi,

Val.Max. Cmee Pompei !' Divinavit amici casum, unde suam

Plut. quoque fortunam pendere non nesciebat. Nee diu super-

Cags. Oros, £yj^ . comprehensus enim ab rege, ad Pelusium in custodia

Dio. necatus est. At qui in Cyprum refugerant diversa exinde

loca petiv^erunt.

Liv. Epit. 20. Interim Caesar post victoriam biduo tantum honori

Appian. simul Deorum, et quieti railitum dato, omissis curis aliis,

Plut. Brut. Pompeium, quocumque terrarum se contulisset, sequi cer-

tus, hoc uno angebatur, quod neque nuntiis neque fama

fiebat certior quam in partem Pompeius intendisset fu-

gam. Postremo cum interrogatus ea de re Brutus argu-

menta qujedam protulisset, in ^gyptum fugisse videri,

Cses. credidit, eoque statuit accedere. Igitur assurato equitatu,

et una legione minoribus itineribus subsequi jussa, per

Appian. Thessaliam in Macedonian! profectus est. Thessalis ob

J^''"*' navatam in bello operam, pra;bitaque auxilia, simul ter-

ram honorans victoria; suee testem, libertatem reddidit.

21. Atheniensibus etiam rata turn sors fuit, quam inter

initia condenda; urbis imposuissc Deos fabuhe vulgarunt ;

' Neptunum, uti semper temere consulerent; "^ Minervam,

Appian. "^' nihilominus commoda fortuna uterentur.' Nam turn

Uio. quoque Caesar ignovit deprecantibus, severe increpitans,

et hac voce adjecta : ' Quousquc vos, vcstro racrito pereun-

p tes, majorum scrvabit gloria?' Delude cum per Macedo-

niara Amphipolin pervenisset, Hellespontum petiit, in

. Asiani transmissurus. Ibi cum e niaxinio nericulo admi-

Appian. '

Uio. rabilis fortuna eripuit ; cum inopia trireniium vectoria na-

CwT ""g2 ^'^"'<^ trajiciens, in paratissimam hostium classem, et acerrinium duccm incidisset.

* Neptunum, uli semper temere Frninsheinins, reperire non po-

consuhrcnl] Hoc luide siiniHcrit tuiniiis. Crev,

LIBRI CXII. SUPPLEMKNTUM. 523!)

22. Corcyrae trecentai Pompeii triremes steterant. Inde Appian. cum discederetur, cum majore numero reliquos, ut est ex- positum, transjecit in Africam Cato : triremes septuaginta

C. Cassio datve, quibus Pontum Pliariiacemque adiret, ilium quoque regem conciturus. Tum autem, audito ad- esse Ca:sarem, quasi deprehensus ipse esset, supplices e navi tendens manus, veniam sibi suisque orabat. Agno- vit Cvtsar fortunam suam, et non couteutus hac victoria, nedum incolumitate, dubitavit an reciperet : fuitque a Bruto, cujus sororem Cassius duxerat, exorandus/ Haec Pint- Crut, ita, secutus auctorcs qui C. Cassium in Ilellesponto de- ditum scribunt, posui : ceterum Suetonius et Dio, scrip- tores minima spernendi, L. Cassium tradiderunt rostratas decern habentem supplicem Ctesari factum. Sane a prie- fracto contumacique C. Cassii ingenio permultum ea vili- tasdissidet; nisi, quod Appianus censet, fortunaj Ca.'sa- rem efterenti ccdere tum omnia debuerunt.

23. At Ctcsar, praitervectus oram Asia?, Ephesum atti- Lucan. git, ibique senatores omnes ex provincia sub eosdem dies ^ ' ■*'"'■ eo convocatos esse cognovit a T. Ampio Balbo, qui ad toUendam ex templo sacram pecuniam testibus his uti cogitasset. Sic iterum servata Ephesi'te Dianje pecunia, Appian. lonas ceterasquc gentes Asia;, missis legatis deprecantes, venia prosecutus, iusuper provinciam publicanorum inju-

riis, et triente soliti tributi levavit. Nee tamen omisit Dio. locupletiorum publicare fortunas, quos favisse Pompeio P'"'* ^***

. ' fstrdb.xiv,

constabat : quorum Pythodorus ex Asiarcharum numero, p. g49. cum duobus talentorum millibus^ amplius possideret, red- emit a C'desare opes suas, neque minores reliquit liberis : unde mox ad regale fastigium ascenderunt. Tum vero et Plut. Cajs. Gnidiis immunitas data propter Theopompura, qui inter f'Jjgg^'^' Griecos amicos pra^cipue gratiosus et potens apud Caisa- rem erat.

' Dubitavit an rccipcrct : fuit- tlonem usqiiam facere dcdentis

que a livulo . . .exurotidus] Ho- se tain ignavc tam(]ne iiinliebri-

I'um nihil reperitur apnil Appia- ter Cassii. Vii). infra c. 85. Cicr. iniiii. Cassio Cd;samn a lirnto s Duobus talentorum miUibus]

placatnni esse Plutaicliiis tradit Maicis ar^euti iiostratibiis

eo loco qiiein nuirgo indicat : 187500. Crev. sed non iiiuinininuis cum men-

5240 T, Livii

Caes. 21, Sed Caesar, paucis diebus in Asia moratus, jamque

Appian. minus dubitans in ^gyptum isse Poiiipeiuni, quod Cypri

visum esse cognoverat ; Rhodum navigavit, et collectis

Cass. quot subito poterant uavibus virisque, cum equitibus oc-

tingentis, duabusque legionibus, una, quara sequi ex

Thessalia jusserat, altera, quam a Fufio legato evocave-

rat ex Achaia, navibusque longis Rhodiis decem, Asiati-

Appian. cis paucis, sub noctem inde solvit ; ignaris ceteris quo

tenderet. Sed gubernatores interdiu vexilluni praetoria;

navis, noctu pharum sequi jusserat. Sic tertio post die

Alexandriam pervenit.

Caes. 25. Sed in his legionibus tria millia ducenti baud ani-

plius milites erant. Reliquos vulnera, laborque, t'esti-

nantem iniperatorem consequi vetuerant. Sed C«sar,

aninii magnitudine et fama rerum gestarum fretus, omnem

sibi locum, quantunilibet intirmis pra^sidiis, tutuni fore

existimabat. Tamen quia tumultuantes recenti morte

Lucan. Pompeii Alexandriuos repererat, veritus littori se cre-

Li\\ Epit. dere, anchoras jecit; donee ad eum Theodotus venit, ca-

Plut.Pomp. put et annulum Pompeii, (ensifer leo insculptus erat, ut

Dio, xLii. Plutarchus tradidit; ut Dio, tria tropa^a) tanquam fidei

pignus, offerens. Liv. Epit. 20. Ibi Caisarem, agnito generi capite, llevisse refe-

Plut Ca;s ' j^ o I

Vai Max. ^^""t, aversatumque portantem esse ; persona mcerentis

V. I. assumta, quanquam intime gaudere morte a?muli putare-

Luc'an. ^^^- l^t;liq"fi tamen ejus mansuetudo facile declarat, ve-

ras illas, non simulatas lacrymas fuisse. l*rinccps enim

Sueton. omnium esse volebat certe ; nee excogitari necessitudo Cffis. c. 30. ^jj^ posj;et, quam isthoc pretio proposito violandam esse

Id. ib.74. non existimuret: sed, hoc dedisses, erat hominuni omnium ^^'^^'- mitissimus, et qui amplissimum quemque cupidissime

Pliit Cts

servaret, tanto majorem gloriam suam futuram ratus,

quanto potentiores nol/ilioresque viri suo beiielicio vive-

rent. QuocuuKpie animo, vultum certe servans, caput

Val. Max. Pompeii pluribus et pretiosissirais odoribus concrematum,

Appian. honeste funcrandiim curavit in suburbio, ubi post debella-

tani YKi:yi)tuni ivdcim condidit Xemeseos, qua! sub Tra-

jano deninm diruta est ab Judais rebi Ilan1il)iis.

Liv. Epit. 27. Inter hitc apjjulsus Alexandriam Ca;sar, cum navi

Ca:3.

LIBRI CXII. SUPPLEMENTUM. 5241

primiim egredevetur, magno tumultu exceptus est, coii- cunente niilite quciu prccsidio urbis Ptolcmaius relique- rat, et tVemente vulgo, cui prajf'erendis Caesari fascibus, Dio. Cans, imininui majcstas rcgia videbatur. Igitur ipse concessit q"*^' ^A- * in regiam : pars militum, quod exarmari conimilitonum suorum nonnullos viderant, in altum se receperunt, donee onines siniul naves applicarent.

28. Non fallebat C'*sarem quanto suo periculo inter Lucan.

infidos et validos in populosissima urbe commoraretur ; ^^"*^*^'*'

*^ '^ Ca?s. c. 35.

videbatque regis et ceterorum erga se non aliam fidera Flor. iv.2.

fore, quani in Ponipeiuni fuisset : sed Etesiis tenebatur, ^ • "•^**

qui sunt Alexandria navigantibus adversissimi venti. Lucan.

Ergo dissimulando animo, donee vires contraheret, tenipla Appian.

ceteraque celebriora urbis ajdificia lustrabat, audiebatque

sapientitc professores stans et populo immixtus, aliisque

rebus omnibus captum se pulchritudine locorum et iVlex- Froniin.

andrinas vitae asmulatione testabatur : unde illi niira vulgo *' '* '

gloria atque gratia qua^sita est : pncsertini cum etiam

comiter excipiendo singulos licentioribus conviviis penitns

laxare animum videretur ; jam properaodum effecta con- l^lut. Cass.

suetudine, ut pernoctaret inter epulas, quod ille vitanda-

rum insidiarum causa usurpabat, quas sibi sentiebat a

Pothino strui. Nee enim ab hoc pra^termittebatur quic-

quam, quod ad invidiam Citsaris, et cxasperandos in eum

quoslibet, pertinebat.

29. Pecunia maxime deerat Civsari : ergo etiam Asiam Dio, praetercurrens, eum fuisset in omnibus liberalis etclemens, stipendium tanien imperaverat : et nunc Alexandrian mu- piut. Css. tuum reposcebat. Nam Auleta; Ptolemteo grandem summam expensam ferebat, supra septingentics sester-

tium ; '' cujus pecunia; partem magnam liberis regiis con- donaverat olim, reliquum quadringenties cum maxime reposcebat. Nee eo contentus, arbitria (pioque coeperat agere dissidentium regum, quod eorum controversias ad Dio. Caea. populum Romanum, et se populi Komani consulem per- tinere dicebat, ex tcstamento patris J^tolemiei. Eo tes- tamento major tilius majorque filia haeredes script! erant :

^' SeplingentiesscsieriiumlMar- Qmulringailics. JMarcas 150250. cas ar-jciiti 273 1S7. uncias 1. (rev.

Di'liili, cl Var, Ctits. Liviua. 15 L

5242 T. LI VII

populumque Romamini per omnia sacra fecliisque in Ca- pitolio sancitum rex obtestabatur, ut judicium suuni sal- vum esset.

30. Ha;c vero rairum in modum angebant regios satel-

Plut. Css. lites, Pothiiium maxirae, qui Cleopatrai regno expellendaj

auctor, reditum iilius, ut mortem suam, horrebat. Igitur

primo cum Cssare agere : ' discederet ad majorum rerum

componendos tumultus; creditum, et cetera per conimo-

dum, et maxima cum gratia recepturus.' Sed ille negans

' cujusquam iEgyptii consilio sibi opus esse, ad se venire

Cses. reges dimisso exercitu, et disceptare de jure suo' jussit.

Plut. 31. Tanto plura ad invidiam ejus et contumeliam Po-

thinus lacere : fruraentum vetus et corruptum distribuere

militibus, et ubi querebantur, ' patienter ferendum' di-

cere. ' Jam enim eos de alieno tolerari, cunctis in po-

testatem Ceesaris concedentibus.' ' Convivia quoque tig-

lina ligneaque supellectile instruebat, ' argentea et aurea

vasa Csesari in solutum dari debuisse' excusans. Quin

Ofos. et sacrara pecuniam liac prajscriptione tollebat e templis,

Dio. rem ^gyptiis acerbissimam, qua gente nihil fuit unquam

superstition! addictius. Arguebatque clam iniquitatem

Ciesaris, qui tantam sine causa pecuniam |>eteret, ut qui

Siieton. Ptolemxo, dum socius et rex appellaretur, nihil recusanti,

'^^' *^' ' suo Pompeiique nomine prope sex millia talentorum'' abs-

Ca;s. Dio. tulisset. Misit et ad Achillam nuntios de suo aliorum-

X 35o"" *1"^ ^^ regiis amicis consilio, quos ad eandcm mcntem

impulerat, cum exercitu jubens Alexandriam accedere. Lucan. 32. Sed in speciem arnica erant omnia, et tumultum

?".^^' Alexandrinaj plebis revcrsus a l*elusio rex puer placa- verat ; et Cleopatra quosdam amioorum miserat, qui suam causam agerent. Sed paulo post, Ca^saris intel- lectis moribus, sua^que formae et venustati confulens, oninino conandum existimavit, ut ab homiue mulieroso conspiceretur. Ceterum, si palam venisset, vim ab tu-

^ CuHclitt in potestatrm ('(P/tmi.^ BariaiioR debere spqiio aiiiino

cnnceilenlihus] Hoc ;i(i(iitiiiiicii- esse, cum ex alieno toleieutur.

tiiui csi I''reinslicmii, r|UO cor- Cirr.

riimpi et ol)sciiraii seiisus viilc- '' Sex millia talcntorttm} Mar-

tiir. Apiid Pliitiirrlinm Pothi> cas iiostratca 6C2500. Crev. uiiH hue taiilun)iMOilo ait: Ca;-

LiBRi cxii. si'1':m,i:,M! NTij.M. 5243

toribiis inimicia nietucbat. Igitur inodicfi consconsa bi- Piut. rcnii, conuplis pccunia qui claiistia Phari custodiebant, Lucan. primis tenebris ad regiani veiiit : et ne conspici a quo- Plut. quaiii posset, culcitam sibi circum astringi loro, deporta- rique per Apollodorum Siculum, ciijus lidei credebat, ad Citsarem jussit.

33. Id priino commentiim admirationo niuliebris ingenii percussit Ca^sarem. L't dcinde ad misericordiam simiil r^'"- amorenique ciLndiiin tomperato vultu astitit, exiniia for- £uc. ruit. ' maj et singulari quadam gi'atia ita dementavit hominem,

lit Alexandrini belli banc solam fuisse causam plcriqiie existiment. Sed ilia phirimum etiani verboriim blandi- tiis veneribusque pollebat : coniposi toque ad nioestitiam vultu procumbens, ' En adsum/ inquit, ' Cleopatra, tot Dio. regum soboles, tuaque complector genua, Caesar : nibil indignum fastigio nieo facere piitans, si tibi, quern Dii supra omnium hominum majestatem extulerunt, tanquam communem regum atque gentium arbitrum, debitum ho- noreiu exhibeo.

34. ' Per annos prope treccntos, postquam regnare se- mel domus nostra coepit, sine intermissione tenuit banc regiam : et par huic vetustati mos est, eadem cum fra- tribus potestate sociatas matrinionio regnare freminas. Id non suo magis judicio, quam prioruni omnium, pater roeus nunc quoque fieri jussit : sed voluntas ejus sper- nitur, testamenti vilis est religio, unaque populi Romaiii, sed et tua, Csesar, despicitur auctoritas. Nee de fratre queror. Puer est, et, qua? ultimae sortis est indignitas, famulis suis scrvit. Non ille me dejecit regno, mei quantum licuit amans : sed ejusdem id scelus est, cujus et Komani quondam nominis princeps interfectus : quera si ob veterem gloriam, et in nostram domum merita no- luisset, debebat, vel quia gencr tuns olim, vel asniulus nupor fuit, revereri. Princeps tcrrarum populus, ducibus hinc Cacsare, inde Pompeio, concurrit. Quis inter ha-c aliquas esse credat eunuchi partes? At (audaciam ho- iiiinis !) ille sibi vel primas vindicat. Tu fugasti Pom- peium ; ille occidit : tu profligasti partes ; ille sustulii ducem.

5244 T. LI VI I

35. * Atque utinam sit unis opimis coiitentus ! Felici scelere vecors latro de tua jam nece agitat, quando inter- fector INIagni nullaiu ampliorem palmain appetere, quam

> trucidandi Ca^saris, potest. Nee siniplici stimulo inci-

tatur ad facinus. Temeritatem metus acuit : quod caput Pompeii moerens aspexisti, quod vultu, gemitu, voce, la- crymis, testatus es dolorem, vindex timeris perfidise, cu- jus approbator esse noluisti. Neque loiiginquos aut in- certos metus afFero. Solicitatus Pothini nuntiis Achillas motis a Pelusio castris cum omnibus copiis paulo post aderit.

36. ' Hie me impulit terror, ut machinata quod vides, ad te per quodlibet discrimen penetrare statuerem ; cona- rerque salvura pra^stare eum, sine quo salva esse ipsa nequibam. Igitur non modo causam meara, sed etiam famam personaraque in tuas manus contradidi : et nunc quoque non^ de meo jure, quam de salute tua sum soli- citior. Ita me Dii Dea^que omnes, et quam pra-cipuc veneror, aurea Venus amet, teque, progeniem suam, op- timae voluntatis compleat, ut orbatam patre, orbatam fratre et viro, possessione regni dejectam, contemtam, pulsam, oppuguatam a famulis, tuendam ornandamque suscipias !'

Uio. Plut. 37. Jam dudum C^sarem forma puel]a^, blanditiaeque

vultus et verborum, deceiiter iiitcrpositis lacrymulis sus-

Lucan. piriisque, pcrculerat. Ideoque nihil non promittens, seriis

X. 106. rebus amantium ncquitiam miscuit : cademquc nocte una

p]^t_ fuerunt. Inde plerisque non eximitur, Alexandrinum

helium pra'ter necessitatem susccptum esse a Ca^sare, tantummodo, ut mercedem adultera; rcgnum iEg)'pti daret.

I3i^, 38. Orta luco, Cvcsar ad so Ptolemveum vocat, et cum

eo de reconciliatione sororis agit. Ut voro ct ipsa pro- diit in conspoctum, ira commotus puer proripuit se foras, abjccto(|ue diadomate, proditum se vocifcrans, excitavit populi tiirbam. Sod cito retractus a Ca\saris comitihus, jtliira collar! nun potuil : et Caisar do superiore loco allo-

2 Tain ante Ciev. iiiscicbatur-

LIBRl CXII. SUPPLEMENTUM. 5245

ciitus Alexandrinos, ' nihil opus esse tumultu ' dixit. ' Nee eiiini so exisliniare aliud illos velle, quam (juod ultro facere constituisset.' llecitato deinde testamento patiis PtolcniaM, quod in co fides populi Homani invoca- batur, ad se peitinere dixit, et patris tuori judicium, et liberis prospicere. ' Quod igitur faustum felixque foret, iUnypti regnuni duorum esse debeie, Ptolenia^i et Cleo- patric : niiiiori Ptolcnrivo cum Arsinoe sorore matrimo- nium, et sue populique Romani dono dotalem Cypnim fore.' Sic in pia^sens seditione composita, convivium Cleopatra regali luxu exhibuit, omnibus nova reconci- Lucan. liatione Iiotis.

3i>. i^nimvero Pothinus in baud duljio periculo se con- Plut. stitutum sentiens, si tam infensa nee imraerito Cleopatra rege et regno potiretur, oceidendi inter epulas Ciesaris con- silium cepit. Erat inter quotidiana^ opera; servos tonsor quidam Caisari, mortalium omnium timidissiraus. Hie cum nihil non observaret anxia cura, deprehendit insidias, detcxitquc. Idcirco Caesar, jam olim Potliinum suspec- tum invisunique habens, convivio militibus circumdato, interfecit. De morte Pothini consentitur inter omnes : Cas. Civ. de tempore mortis et ordine divcrsa traduntur. Sed nihil ",'• *'"'

. . . . Lucan.

magis congruere prudentia; temporique Czesaris visum est,' x.5l5.

(luam quod nosuimus. J"^'. '"•

* ^ ' Appiau.

40. Inter hajc Achillie nuntiato ad vcntu, Caesar regiam Lucan. claudit, suos armat : cum Ptolemioo acit, ut, quos habeat ^: '^^'^' ex suis maxima; auctoritatis mittat ad Achillam, jubeat- que incepto desistere. Serapion et Dioseorides missi, qui ambo legati Romaj fuerant, priusquam edere mandata possent, jussu Achillic percutiuntur : alter statim occisus est; alteram accepto vulnere sui pro mortuo sustulerunt. Achillas non regis ha;c imperia esse dictitans, qui in Dio. aliena potestate ipse essct, occupata practer cam partem Cses. quam Caesar tcnebat Alexandria, regiam irrumpere primo statim impctu conatus est.

^ Sed niltil magis congruere pru- preliensis iiiternnntiis quos ille

detUiie tempurique Ctcsaris visum ad Acliillain niittebat, liortaus

est] Nobis polior esse videtur ut inccEptnui ])eraKoret. Et sic

Caesaiis ipsius aiiotoritas, qui fere mfiuoiaut cetoii quoque

Poliiiniini a se interfectum nie- scriptores, procter Plutaiciiuui.

JHorat post Arsinoiis fngani, de- Crev,

5-346

T. LIVII

Plut. Cjes.

Of OS. Cees

tucan,

Cajs.

Plin. V. 9. Dio.

Csea.

Liican. Flor.

(.)ros. Dio. Plut. Liv. ap. Seuec. tie Tranf]. Aniiii. c. 9. Oros. Gell. VI. 17. et Marrellin.

XXII.

I.i|1H. (I(- r.il.l. r. 'J.

L. AmjK'l.

41. Nunquam in majore periculo Ceesar fuit. Paucos habebat milites : inter iiifida infestaque omnia, locis pa- rum munitis, a maxima muUitudine oppugnabatur. Ne- que incondita, aut rudis bellorum tmba erat. Millia baud minus vigiuti sequebantur Achillam, pars magna Roraaniis miles, qui olim addiictus a Gabinio, mixtusque counubiis, mores Aiexandrinos licentiamque imbiberat. His accesserant Syri Cilicesque praedones, et quicquid in finitimis provinciis audacia turbulentum fuerat. Prieterea duo millia equitura erant, inveterata iEgyptiis bellis ma- nus. His copiis Achillas oppidum ingressus, majorem populi partem sibi statim adjunxerat. Nam pra^ter mo- bilitatem ingenii, bellorum incommoda Caesarem advehere sibi indignabantur, jam ante irati numinibus, quod mini- mo tum incremento Nilus solitam ubertatem frugum eo anno interpellaverat.

42. Contra vim horum Civsar regiam et vicina aedificia tumultuario opere, iossa valloque ad mare usque deductis muniverat. Eo facilius defendi potuit, cohortibus per vias dispositis. Sed eodem tempore ad portum pugnaba- tur, ubi pra^ter solitum Alexandrine pritsidium, rostratass duas et viginti, aliae naves longae ^gyptia; quinquaginta stabant, instructa^ ornataque, uti modo post Pompeii fu- gam, cui erant auxilio missa, redierant. Has si occupare Achillas posset, videbat interclusura omnibus auxiliis commeatu(jue Casnrcm, cito futurum in potestate. Sed qua ad oppugnandum iligyptios, ead( m ad resistendum incitabat Casarem causa, tanto acrioribus stimalis, quia non tam de victoria, quam pro salute pugnabat. Et juva- batur classe qua erat advoctus. Idcirco obtinuit ad ex- tromum, et quia tucri tam parvis copiis omnia ncquibat, inccndi (piicquid erat in portu navium jussit.

43. Hac flamnia, cum et vicina ]x>rtui a>dificia cora- [)rehensa cssent, simul arsit bibliotli<>ca, clegantia roguni curacjue egrcgium opus. Millia librorum tum perisse quadringenta, alii, tpii plurinium, septingenta tradunt. I'rimus et maxiniiis ejus ojuris auctor Plolemanis cogno- mciito l*liil:i(lelplius fuit, pcrquam crudilus princcps, et erudito patro natus : quo curante, sacroruni quo([uc volu- niinuni intrrprrtatio. qir.v Sopt\iacinta vocatur, prodiit.

LIBRI CXII. SUPPLEMliNTUM. 5047

Illo a Xileo quotlam cmta bibliotlicca, qiiam Aristotolos \'os3. »Te

collegerat, simul iis libris qui erant ipsi Atheuis et lUiodi '''*•• ^"c.

comparati, Serapeuin adornavit, niagnoque deinceps stu- Joseph.

dio «'t siinitu i)er Denietriiim Phalercmn,'" insiiineni stu- *!".' ^' '"' ... . . . ' . Anst. ap.

diis ft oivilibus artibus virum, quicquid iiivestigari potuit, Enstb.

conquisivit. Sed et in posteris ejus quidam vaiiae doctri- {^''"'": ,'• ^'

ji'iO oniamoiitLs enituerunt. luter quos et Evergetes fuit, Vid. Seal.

Aristaicbi disciiJulus. in Kuseb.

„ • • • 1 • Cliron.

44. Ceterum, occupatis in restingupiulo igne Alexan- num. 1734.

drinis, Civsar per noctem niilitibus ad J*haron expositis, ^'^^J^^'^-

claiistra occupavit praisidio, cum haberet in partibus Ca;s.

custodcs, (jui dudum erant a Cleopatra corrupti. I'uit 'i"'^- ''•^^• , .' , „, J. . ' . . ' . IJom. 0(i.

(juundam insula I'liaros, unius diei navigatione distans a n. 3.>i.

continenti, si quid ilomero credimus ; deinde Nilo, ut ^^''"' "•

,. , ,. .... ' 8.5.etv.31.

piitant, linuim admoiiente, prope littori conjuncta : raul- Mela, n. 7.

tuin abnuentibu.s, qui totum ilium tractum saxis asperum ,^'^'''' ^^

.KuscH esse compererunt. Id constat, cum paulo plus nongentis umn, 1733.

passibus abesset, superiorum regum opera, jactis in altum ^'^'^•

... . /-w 1 MarceUin.

niolibus, et ponte super[)osito connexain esse. Quod opus Cits.

frustr;i Cleopatrve huie ultima; quidam scriptoresvindicant. /^/aicellin.

1 ZGtZGS

Major ttiani iucuria eorum est, qui ab eadera exstructam Kuseb! et putant cognominem insula; turriiu, magnitudine maximam, •'^i ^"I. et elegantia pulclierrimam : quam ad prailucendum noctu xvn. p.' navigantibus a Sostrato Cnidio constructam esse certior ^^i; tides est, impensa Ptolemaei primi, aut secundi certe, ta- ^dpos'. lentis octingentis." i''in-

45. Erat in hac insula vicus oppidi magnitudine, nee, c^g. invitis qui tenebant, quisquam ex alto poterat Alexan- drian! appellere. Hoc occupato Cicsar loco, protinus ad arcessenda ex propin<juis locis auxilia misit : et quia de cetero, propter angustias viaruni, eequo Marte discessum

m pg,- Demetrium Phulereitm] bibliotlieca; coiiditor, quod val-

Ne^at Jos. Scalii^er eo loco (jiii de probabilc rst, nihil jam cre-

iii ora libii hie allejjatiir, Deme- deie vcfabit, Deinetrium Plia-

trium I'lialtremn liiiic iiei^otio iereiun ejusdciii biljliotiieciv iiii-

prafiiisse, qui et initio rogni tiis piafiiissc. Vid. hac de re

Pliiladrlphi perioiit, et ei seiii- Pridelli Hist. Jnd. I. ix. Crev. per niaviino odio fiierit. Sed si " Tulcnlis octhi/fcnlis] Marcis

I'loh mans Soter, patci I'iiila- argenti 75000. Cicv. delphi, primus t'uit iii»igiii^ illius

524S T. LI VII

fuerat, per onines insequentes dies quam tenebat oppidl

partem munitionibus tutiorem efficere instituit.

Strabo, 4G. At Arsinoe, quaj cum sorore Cleopatra in Syriam

^96 ' ^ profecta, mox pace facta Alexandriam reverterat, inter

Lucan. hos tumultus occupandi regni casiim oblatum putans, Ga-

^'°' nymedis spadonis ingenio repent fugee viara, et ad Achil-

1am trajecta communiter administrare bellum ccepit. Sed,

lit inter improbos et nialitiosos baud diuturna potentiee

societas esse potest, cito insidiari invicem, et augendis

largitionibus sibi quisque licitari militum studia ccepere.

Liv. Epit. 47. Eodeni anno, quo pugnatum ad Pbarsaliam, et

^^^- Alexandrinum deinde bellum conflatum est, Hispania

Hirt.de B. , • , • • • , ,.

Alex. c. 52. maximo tumultu inborruit, propter avaritiam et crudelita-

Dio. Hirt. tgni Q. Cassii, quern provinciae Caesar praefecerat. IIlo

primum appetitus insidiis, et accepto vulnere, cum in con-

scios partim animadvertisset, iinum atque alterum (ita cum

Val. Max. saevitia certabat in eodem animo pecuniae amor) nuramis

If: *' acceptis dimisisset ; non ideo tollere odium commune, quo

tam apud milites, quam provinciales laborabat, potuit,

pra^sertim cimi eadem ilia quotidie licentius faceret, ob

quae jam olim exosus esse cceperat.

Liv. Epit. 48. Itaque duee Varronianae legiones, duce delecto T.

Hirt Thorio Italicensc, non a Cassio tantuni, sed etiam a Ca^-

sare defecorunt, J*ompeii nomine scutis militum inscripto. Mox tamen profecti Cordubam, cum ad earn causam ne- que conventum Cordubonscm, ncque M. Marcel hmi, qui missus a Cassio lubem tenebat, adduccre possent, conve- nit inter omnes, nt, doleto Pompeii nomine, Ciesaris omnes esscnt, sed Q. Cassium consensu o])pugnarent ; et ad hire pra-tore (hoc ei nomen imponebant, cum esset

Dio. Hirt. quivstor) M. Marocllo /Tlsernino utercutur. I lis cognitis^ Q. Cassius cum legionibuset equitatu, qui tidcm non niu- taverant, Cordubam tendit, ubi Marcelli castra erant. Delude, vaslato agro Corduboiisi, TMlaiu progressus, quod oppidum sil)i fithnn crctkhat, ab inscculo Marcello operi- bus et v;illt) <iini ipsa Ulla circumdatur. Sed cum ad iiiixiliuni (jus nx Mauritania^ IJogud cum una legiono Uoniauii, «t I lispauis cohorlilms vcuissit ; inulta j)nvlia facta : castra ((uocpic dlversis parlibus Cassius et JJogud

IJinn CXII. SUPPLF.MRNTUM. 520)

adorti, liaiul iiiultiiiu uhfiicre, (|iiiii opora pernimpcroiit. Noque tanicii tk-poUi ah opcre Marcellus potuit.

49. Tandem M. Lepidus ex citeriore Hispania, (niatu o1)tiri('l)at lejiioiiariis cohoitibiis tii<;iiita (luiiupic, inagiio- cjiio e(|iiitatu et aiixilioruin iiuiuoro, alluit ; oa inciite, ut sine studio et ira controversias ejusdem partis hominum componorot. Et Marcellus quidem sine exceptione pa- ruit advenienti ; Cassius moras ucctebat : eoque, ut pu- tatur, conscio, sub oculis Lepidi castcllum quod Marcel- lus regi objecerat oppuj;natum est. Quia tauicn resistcre tot legionibus noquibat, eodemque tempore C.Trebonius j)ro consulo provinciam et exercitum acc(;pturus veniebat, (uamque legatis llispania; injurias deterentibus successo- rem Cassio raiserat Cajsar) liberum abitum pactus, navem conscendit, et in ostio fluminis Iberi cum rapinis suis tempestate est obrutus,

50. Sic a magnis belli minis Hispania parumper quie-

vit. Cassius cnim (taiita erat hominis vecordia) gessisset Liv. cxn. et cum Trebouio bcllum, si Bogudem trahere in societa- ^P' ^'■'^'^* tern furor is potuisset. M. Marcellus, quod se tempori Dio. accommodasse visus erat, primo quidem iratum expertus Ca^sarem, procul patria vitam egit : postea tamen rovo- catus, honores etiam petiit gessitque. Hoc maxime modo Hispaniensis motus acrior quam pertinacior iuitia tincm- que habuit.

51. In lllyrico majoris aliquanto diniicationis rem M. Hirt. Octavius eftecerat. Eam provinciam Q. Cornificius Ca*- saris quajstor pro prjetore fortiter feliciterque obtinebat, captis etiam niuUis Octavii navibus, cum is ex Pharsalica fuga in sinuiu ladertinum se recopisset. AtCa;sar, intel- lecto multos hostium ob propinquitatem locorum Illyricum petisse, ibiquc coUigere dispersas suorum roliquias, A. Gabinio scripserat, uti cum legionibus tironum, (puis ha- bebat, Illyricum peteret, conjuucta cum Coruiticio opera defensurus ; transiturus quinimmo in Macedonian!, si res pateretur : nam in Macedonia renovatum iri bellum, non- dum cognita I'ompeii fuga, credidcrat.

52. Scd Gabinium, peritum belli liomincm, et hactenus felicis audaciec, fortuna adeo destituit, ut multa nequic-

5250 T. Livii

quam conatus, amissa magna parte exercitus, vix Salonis Appian. tutus esset. Nam et Salonas oppugnare ausi hostes, op-

Hirt Dio ' pidauorum virtute, et insigni ad memoriam facinore mu- lierum repulsi sunt. Nam illie noctem atram nactxe, cri- nibus sparsis, turiarum habitu cum facibus ad eastra procurrerunt, exterritisque vigilibus multis locis injece- runt ignem : cum repente viri insecuti cum armis, com- plures piie consternatione vix sui compotes, alios adhuc somno implicitos occiderunt, castrisque et statione navium expulerunt Octavium. Sed ills non multo post reparatis viiibus pia^lio vicit Salonenses, iterunique admovit obsi-

jjij^^ dioni copias. Inter hzec ex aegritudine contracto morbo

A, Gabinius interiit.

53. Hae res excitarunt spem Octavii, ut, icto cum bar- baris foedere, provinciam recipi posse confideret. Sed euni hac expectatione virtus et diligentia P. Vatinii cito de- pulit; qui crebris Cornificii literis evocatus, quanquam per valetudinem vix se regeret, cum paucis longis navibus, et magno actuariarum numero quibus rostra imposuerat, Brundisio profectus est.

54. Hujus adventu M. Octavius, qui interim Epidau- rura erat aggressus, ab oppugnatione oppidi rejectus, ad Tauridem insulam substitit, hoc consilio, ut, siquidem insequeretur Vatinius, classe dimicaret. Nam Vatiui- anas naves plerasque justo minores infirmioresque esse cognoverat. Sed virtute militum, quod robori navium deerat, largiter explente, victor Vatinius multas depressit

Di(,^ hostium naves, multas cepit. Alii auctores magnam ejus

laudis partem Vatinio abjudicant : no tentata quidem pugnu Octavianos ad ilium dcfecisse, quod auditus jam Pliarsalici \nde\ii eventus fuerat. Quocuraque mode su-

Hirt. pcrior Vatinius, provectus Issara, in qua oppidum nobile

erat, conjunctissimum Octavio, ab Issensibus rocipitur. Ibi cognoscit M. Octavium, cum sua quadriremis merge- retur, scapha exceptum, atquc ilia itidem drpressa sau- cium, adnatassc ad myoparonem suum, Issamquo venisse : iinl«,> cum paucis parvisfpic nuvigiis vonto sccundo potisse C'orcyriMii. Vatinius, re cclcritcr et privclaro gosta, Brun- disiuni icdiit.

LIBRI CXII. SUPPLKMIiNTUAr. 5251

55. Jam iiule a principio post acccptam chuleiu, om- Appian. Ilium utiquo Pompciaiiorum pc'ituoiinn CorcvFa chsc cob- ^y,' ^'■^^'^' perat. Hue ante Uctavuim et alu sc recepcrant, et Ciis. Civ. illustiiorcs aliis C. Cassius, Cn. Pompeiua adokscens. " ' *^' Ciiicus ante summam dimicationem cum yllgyptia classe Epirum ambiens, Oricum, cui IM. Acilius Ca?saris Icgatus pra;orat, oppugnaverat, magiio, soil ad extremum irrito conatu. Cum enini esset ad claudendum portus introitum oiicraria navis ah Acilio summersa, quic scaphis magna saxonim mole oiieratis tcneretur; per urinatoros cxtracta parte lapidum, lianc (piidem funibus multis contendens deduxit remulco, aiianupie ti conjiinctam navem, in cpia turris ad dcfensioncni excitata iuerat, vi cepit. Xactusque molem oppido objectam in speeiem insulic, quatuor bi- remes subjectis scutulis irapuisas vectibus in partem inte- riorem transtulit : atque ita utrimque aggressus naves longas vacuas, quit crant ad terram deligataj, quatuor ex liis abduxit, reliquas incendit. Cum his et magna pars Dio. oppidi deflagravit: f'uissetque receptum Oricum, nisi vul- nere Pompeii remissiores facti iLlgyptii forent.

50. Igitur nee, sanato eo, munitiotiibus interea auctis, difficiliorem futuram oppugnationem resuraere ausus. Lis- Cses. sum tentavit. Sod repulsus, paucis amissis navibus, tamen onerariis, quas M. Antonius ibi reli(iueiat, incensis tri- ginta; vagari circum littora et expositis subinde militibus vastare cum Cvesare sentientium agros instituit : donee, Dio, clade patris cognita, desertus ab iEgyptiis, ad Catouem se contulit. Idemque turn et C. Cassius fecit, et L. Afranius. His ceterisque adjutoribus, priusquam lon- ginqu-cc spcs tentarentur, Peloponnesum retinere statuit, Patrasque occupavit praesidio, multosque et ibi suarum partium, in quibus et Petreius, et Pompeii gener Faustus t'uerunt, rccepit : et donee Athenis Megarisque oppug- nandis distentus I'ufius Kalenus fait, in potestati; habuit oppidum. Nam, licet amisso Piriceo, AtheniC resti- terant.

57. Mox his a Ciesare veniam adeptis, Megarensea pertinacius repugnantes expugnavit Pufius, multisque occisis vendidit reliquos, sed necessariis eorum, etmininio

5252 T. Livii

pretio, ut libertati restituerentur. Hie modus placuerat ita ulciscendie contumacitt, iie tamen vetustissima civitas Plut. prorsus interiret. Neque silentio pnetereunduni, propter ' novitatem casus, quod inter capiendum oppidum, soluti leones, quos ibi C. Cassius a?dilis designatus alebat, in ipsos IMegarenses, qui auxilium aliquod inde expecta- verant, irruerunt, adeoque diseerpserunt multos, ut hos- tibus etiam dolori spectaculuni esset. A Megaris Patras

^i**' itura. Sed Cato ceterique, recepto pra^sidio, magna classe

34. etseq.* Cyrenen petierunt.

58. Dum hzec diversis imperii partibus geruntur, Ro- ma, non jam caput rerum, sed prajda victoris, utri servi-

Dio. endum foret, expectabat. Ut enim militum CiEsaris et

consulis Servilii pra^sen^ metus tacere Pompeianos, et dissiniilem animo vultum induere coegerat ; ita clanculum rumusculi captabantur, et, dum quidiibet timetur, aut creditur, sa^pius eadem die contrariis nuntiis animi diver- sos in aft'ectus distrahebantur. Postremo Pharsalica; Cic. Phil, pugnae fama, vix tandem credita, (nam et Caesar per spe-

^v^* • ciem modestiai scribere ad senatum nohierat,) Julianos omnes redegit : certatimque hoc agebatur inter nobilissi- mos, ut pro se quisque maxime gavisus hac victoria videri cuperet.

59. Igitur, quod sic animatis proximum est, ruentes in adulationem, quicquid excogitari potuit decreverunt ; non jam mctu solum, ne odisse ielices viderentur, sed spe (juoque honorum opumque quas a Ca^sare expectabant, tanquani aliquid ei dare ])ossont, quod non prius ei dedis- set victoria. Putabant tamen (ncc tallebantur) magni a?stimaturum, si jam, quaj alias suo arbitratu et vi armo- runi factunis trat, id jure facerc oxistimarctur. Igitur et alia lioiioruni cuiquam antca decreta contuleruut, et nova pleraque : ' uti de Pompeianis, quemadmodum ei videretur, ita statuoret : Ijcllum cui vellet faccret ; pacem cui vellet daret : uti coiisulatum iu (|uin<{U(.'iinium, tribu- nitiam potestatem in perpetuum, dictaturam in annum

Plut. C.T8. integrum acciperct : triumphum ipioque de Juba, quan-

'"• quam bcllo nondimr coepto geri,' decreverunt. Neque

minore studio plebs agebat, sciscendis (juic grata futura

LIBRI CXII. SUPPLEMENTUM. 5253

victori cretlercntur. Hoc illud tenipus Ilirtiic legis esse Cic. Pliil. reor, qua Pompciani honores petere vetabantur. ^'"- ^^•

CO. At Caesar, cpii turn erat Alexandriae, senatus po- puliquc llomani cogiiita voluntate, ilictatura, (|iuiiuniain Dio. extra Italiani agebat, iterum inita, magistruiu etpiituni Cic. Phil. M. Antonium dixit. Is quoque magistratum eum toto p[^^j'* anno gessit; multum ringentibus auguribus, quorum a Anton. plerisque vanitas deridebatur, fas in niagistro equituui v"j,pi jj negantium, cjuod in dictatore probaverant. Sed in pie- Ann. et risque annaiibus consulatu Q. Fufii Q. F. C. N. Kaleni, q^^^^^ Jj^ P. Vatiiiii P. F. hie annus notatur : quanquam illi nia- Fast. gistratus ejus nonien (vis enini penes Csesarem erat) extre- ma denium anni parte receperunt.*

61. Calebaut interim Alexandrini tumultus, et acribus Hirt. de utrimque animis res gerebatur. Divisam in partes urbcm Cjes.^cIv. hinc ^gyptii, inde Ca'sar maguis operibus commuuie- m. bant: et ab utrisque, unde poterant, auxilia ciebantur. Apud Ciesarcm adhuc Ptolemanis erat, intentiusque ser- ^ ^g^°' vabatur, si niliil aliud, solatium vindictai pncbiturus per- Ca;s. eunti ; atque interim suorum animos vel raiseratione '°* perictdi, vel auctoritate nomiuis flexurus. Igitur et in superiorcm locum productus increpavit audaciam, non contra se minus, quam Caesarem ferentium arma, jussit- que ponere. * Sibi enim optinie convenire cum Romanis, suaique dignitatis et imperii lirmum certumque priesidium habere in amicitia Ciesaris.' At illi non tam verba lo- quentis quam tempora respicientcs, et magis quid velle, quam quid dicere videretur, nihil reraissa contumacia, institerunt C(Kptis.

02. Ne mors quidem Achilla; finem aut moram bello attulit, quem suspectum invisumque per Ganymedem Ilirt. Dio. occupavit Arsinoe, pcrcussorique imperium copiarum tra- didit. Atque ille, militibus largitione placatis, baud seg- iiirt. niter administrare bellum orsus, aquationem adimere Caesari magna; molis operibus instituit. Jam ante qui piut.Ca>9. pertincbant in regiam aquitductus intcrrupti ab Achilla ^^"*- fuerant: sed aderant specus et putei, unde, licet anguste, <;Jaisaris milites, pro praisenti tamen necessitate satis aqua- • A. U. C. 705. A. C. 47.

5254 T. Livii

bantur. Eorum specuuni haec erat ratio. Nilus aquam turbidam atque limosani vehens, quje multos variosque niorbos efficiebat, antiquitus admonuerat x\lexandrinos, ut, suffossis domibus, aquam e flumine exceptam serva- reiit, donee spatio temporis liquescens potui aptior fieret.

63. Igitur Ganymedes, a solertibus hominibus, quales erant permulti Alexandriae, admonitus conumpi aquam in parte Ca?saris immissa marina posse, iugeiiti molitione specus sic intersepit, ut incorrupti manerent ad suara par- tem pertinentes; Julianis salsa^ aquie, quas ex mari rotis atque machinationibus continenter educebat, aflFunderen- tur. Cum ita paulatim salsior aqua ex proximis a?dificiis traheretur, admirabantur primum Caesaris milites, unde ergo mutatio ilia procederet, praesertim cum remotioribus adhuc locis qualis prius aqua esse videretur. Sed post- quam sensim ilia quoque salsum trahere saporem ccepit, conjicientes quod erat, in eum adducti sunt metum, ut conscendendas extemplo naves, et fuga, licet plenissima periculi, consulendum saluti omnium autumarent.

64. Ibi Caesar: *Vana vos exercet cura, milites, sed, nisi provideatur, in veram cessura perniciem. AquaR penuria movemini : neque aliter evitari malum hoc posse creditis, quam in aliud ruendo, cui nullum sit futurum remedium, cum superius illud sit medicabile. Puteos fodientibus deesse aqua dulcis non poterit, qua; naturali- ter littoribus omnibus incst. Quod si sit alia, quam reliquorum, iEgyptii littoris natura, at quotidie nobis aqua subvehi navibus poterit. Mari libero utimur, clas- sem nostras parem non liabcnt liostcs : et, ne ventis prohi- beamur, divcrsis ex partibus, hinc a Para.'tonio, inde ab insula, petere aquam licet ; quam utramque navigationem eodem tempore nulli praicludere vcnti possunt.

65. ' Qui vero fugam rcspiciunt, ii, Herculc, non modo mese dignitatis obliviscuntur, sed ctiam salutis sua\ Sic quofjue, licet opportunitate -.rdificiorum et operum adjuti tantam multitudinem a^grc sustincmus. Quid fiet nobis, ubi relictis, qua; nos defondunt, locis, in apertum proces- serimus? Quanta mora, quiquc tuniultus sit oxpoctan- duv inter consccndcndum, quis nescit ? praesertim ex

LIBRI CXII. SUlM'I^LMliNTUM. 5255

scaphis ill oxcelsas naves, ot in ista trcpidatione ot infitu. Igitur pauci et projxrautcs, ploni tinioris, pleni tumultus, ini(juo et tempore 3 et loco, aut ililigentiani alcjue veloci- tatem Alcxandrinoruui eftugiemus? Aut adversus para- tos et inlinitis partibiis plures nos tuebimur raanu ?

()G. ' Absit vero ha^c ab aniiiiis vestris tam periiiciosa cogitatio, milites : ct unum omnibus propositum esse salu- tis iter omncs norint, victoriam. Atque ilia profecto, me duce, vobis militibus, longius abesse non potest, quam do- nee aliis ex provinciis aecit'<i; copia; (misi autem cireum- quaque) veniant. Interim locis nostris nos teneamus, et virtute, quemadnioduni hactenus, propulsemus hostilem impetura. Fugere vero minas Alexandrini populi et la- tronuni arma, non niihi modo qualibet morte sit gravius, sed vobis etiam esse dcberet, qui et Romani estis, quos victores omnium gentium superiora demonstrarunt bella, et mei milites, quos inter ipsos Romanes virtute excellere, recens victoria nostra declaravit. Interim reliquis inter- missis operibus, ad puteos fodiendos laborem conferaraus.' Ita confirmatis militibus, et ad fodiendum conversis, una nocte dulcis aquaj venvii copiosit sunt inventai : modicoque labore operosissimis Alexandrinorum molitiouibus occur- sum est.

(57. Forte sub idem terapus Caesar fit certior, ad littus Africa;, paulo supra Alexandriam, ad anchoras stare naves legionem vehentes scptimam et tricesimam ex dedititiis Pompeianis militibus. jSam, cognito Ca^saris periculo, j^f ,, g^^ Domitius Calvinus, cui Asia cum fuiitimis provinciis com- Hirt. missa erat, legionem unam terrcstri itinere per Syriam, alteram cum tVumento armisque et tormentis, navibus mi- serat. Sed prius cont'octum est bellum, quam ea qua; per Syriam ducebatur legio |X)sset occurrere : naves, Eurocontinenterflante, pervenire Alexandriam nequibant.

08. Igitur Ciesar, ut in re praisenti certius consilium caperet, cum omni classe eo proficiscitur. Quod ubi cog- nituni est Alexandrite, neque ullum Romanum militem esse in navibus, (quippe paulo longius processurus C*sar,

3 Add. nostra edd. ante Crcv.

525G T. Livii

nudare munitiones noluerat) quicquid habebant navium palatum propugnatoribus complent, et redeunti Caesari occurrunt. llle neque reniigibus satis confidens, iieque sub noctem cum hoste locorum gnaro dimicare tutum ratus, prailium vitabat : donee una navis Rhodiorum lon- gius a ceteris se abrumpens, cum ab iEgyptiis circumveni- retur, impatientem ignominiae Ceesarem aleam jacere co- Dio, xLvii. egisset. Virtute tamen et scientia Rhodiorum, penes quos diu praecipua fuit rei maritimaj gloria, vicit, multis- que hostium interfectis, captas aliquot naves remulco traxit Alexandriam.

GO. Magnam ea res desperationem iEgyptiis attulit, quod jam sine robore Romani militis, tantummodo a clas- siariis erant superati. Igitur jam etiam, ne a classe Cee- saris oppidum eorum oppugnaretur veriti, os portus, spa- tio ad egrediendum relicto non magno, obstruxerunt in- jecto aggere. Neque tamen homines mari assueti diu abstinere potuerunt : et, quanquam supra centum decern naves amiserant, liaud difficulter reparari posse classem reficiendis veteribus navibus, et cogendis qua; ad exigen- da portoria per omnia ostia Nili erant disposita;, reban- tur. Neque conjectura falsi paucis diebus quadrireraes duas et viginti, quinqueremes quinque confecerunt ; quas intra portum remigio periclitati, cum minoribus apertis- que navibus nmltis, ropleverunt.

70. Iluic paratai ad dimicandum classi Cxsar cum quadriremibus decern, quinqueremibus totidem quot hos- tes habebant, minoribusque navibus undeviginti, Pharon circumvectus, se opposuit. Augustus inter utrosque per vada transitus erat, et qui j)rior ingrederetur, in locum inj(juum se erat demissurus. Cum utrimque contarontur, praifectus Rhodia; classis Euplirauor, vir animo et scien- tia maritimai rei nulli postponendus, recipit Cicsari, * se progressum facile moraturum esse Alcxandrinos, donee subsecutic cetenv naves explicare aciem possent.'

71 . Nfc plura jjromisit ille quam pra'stilit : scicntiaque Jlhodiorum, et virtuto niililis, cum pro salute sua et eo- rum etiam qui relicti in oppido erant, sicut nomine Ro- mano, 1 1 ultima necessitate dignum erat, dimicarct, Alex-

LIBRI CXII. SUI'PLHMHNTUM. 5257

andrini, licet numoro iiaviuni honiinunujue mtilto sii|K!rio- ns, victi sunt. ]*uiicas tainen amiserunt uavts propter propiiiquuni pcrt'iis^ium, et quia ex molibus et aedificiis littori iminiiicntibus tlefendebantur.

72. Idcirco Caesar, (|uo banc eis adimeret opportunita- teni, oinnino sibi conanduni cxistimabat, ut l*barum, et, qua Pharus Alexandria) comniittitur, niolem in sua po- testate haberet. Neque difliculter expugnata est insula : sed ad portuni, quern oppido suo propinquiorom Alexau- driiii tuc'baiitur,niajoris certaminis res t'uit : et, cum remi- ges classiariique Ca^saris, injussu imperatoris, pugnae se miscuissent, deinde subito perterriti etiam pavoreni inje- cissent militibus, fuga omnium ad naves facta, niuiti occisi sunt ab hostibus, magnus numerus inconsulte irruentium cum ipsis navibus demersi.

73. In hoc periculo Cajsar, cum profligatis succurrere

cupiens, non ab hostibus mode, sed etiam suis navigium

onerantibus, timeret, ejecit se in undas : et quia paluda- Oros. vi.

nientum natatu prohibebat, illo relicto, per spatiura du- '•''.•

centorum passuum adnatavit ad eas qua) longius abstite- Appian.

rant naves. U trumque consilium salutare fuit. Nam et ^*^' "• PP* .• . • ,• , ,. 484.et523.

iiavis, quam reliquerat, prae muititudme subsedit ; et pa- Sueton.

ludamentum hostes petierunt telis, dum ille ignoratus et ^|^^' ^; ^'*'

neglectus evadit. Neque indignum relatu est, quod tra- Hirt.'

ditur: libellos quos forte manu tenebat, inter natandum f'°''' '^'' ^'

1 1 i' 1 , Sueton.

supra aquam elevasse, ne madenerent; paludamentura pim. Dio.

traxisse ali(iuamdiu mordicus, ne hostes eo potirentur.

At Alexandrini victorcs eodem loco castellum cum mag- nirt.

nis munitionibus, multisque tormentis constituerunt : tro-

pa^umque erexerunt, in quo et paludamentum de Caesare Appian.

cajjtum suspensum est. •

74. Hac clade non tarn perturbati, quam erecti incen- Hirt. sique sunt militum animi : adeo quidem, ut post hoc in- commodum formidabiliores fierent Alexandrinis, quam antea fuissent, quod neque secundis rebus quiescere,

Qeque frangi adversis videbant. Igitur, leg'atis ad Czesa- Oros. vi. rem missis, regem suum sibi remitti orant : ' pertitsos im- l^: „,

" ^ Dio. Plut.

perium puellae et crudelitatem Ganymedis, quod regi pla- Hirt. cuisset facturos. Atque illius apud Caesarem gratiam

Delph, et Var. Clas. Livius. 15 M

52o8 T. Livn

praesidio sibi fore, quo tutius ad amicitiam officiunique redeant.' Ibi Ptolemasus flens orare Ca'sarem coepit, ne se dimitteret. ' Nihil sibi conspectu ipsius esse jucun- dius.' Sed adeo fictae fuerunt eae lacryniie, ut adventu ejus Alexandrini, si quam antea cogitationem pacis ha- buissent, earn omnem deponerent, belliimqiie acrius, quam unquam prius, administrarent.

75. Jam ex Syria et Cilicia confluere auxilia ad Ciesa- Dio. rem cceperant, commeatusque navibus apportari. His

intercipiendis iEgj'ptii ad Nili ostia ignes excitabant;

quibus decepti, cum ibi preesidia Ca^saris esse puta-

Sueton. rent, nonniilli inciderunt in hostium manus. Donee

Hirt. Dio quaestor Ti. Claudius Nero, pater ejus Tiberii qui postea

Sueton. imperavit, cum classe ad Canopum provectus, summovit

^gyptiorum stationes, plurimumque eo facto ad victo- H^'t* riam contulit. Amissus tamen ea expeditione cum sua

quadriremi Rhodius Euphranor, rei bene gestae tristem

imposuit notam.

76. Inter haec Mithridates Pergamenus, initio belli missus a Caesare, validas in Syria atque Cilicia copias contraxerat. Erat enim magnze apud civitates auctorita- tis, propter singularem virtutem in belle, et summam no-

Strabo, bilitatem domi. Quippe ad G allogr£ecia; tetrarchas re-

625. ' fcrebat genus, et quia pellice INlithridatis Magni erat edi-

tus, amici materni hoc ei nomen imposuerant, ut rege

Plut. de prognatus existimaretur. Certe Mithridates cum Peraami

Vin.MuI. * " * * u- • • . j-r * I

^ 41 magnam tetrarchici generis stragem edidisset, hunc par-

Hirt.de vulum non servavit tantuni.sed et transportavit secum in

c. 78. castra, multosque per annos disciplinis regiis educandum

curavit.

I>'o. 77, Sed hie ostio Pelusiaco conatus ingredi, cum ab

Warcell. ^gyptiis navibus prohiberetur, pcrrexit ad fossam, quali-

Strabo ^"^ ®* regio multis ex amne principe deductis irrigatur :

'tvii. p. atque in earn translatis navibus (nee enim ad mare per-

804

jjj^l tingebat, sed itcrum in Hunien erat aversa) Nilo fluvio

Hirt. subvectus Pelusium venit. Ibi cum pacati responderctur

niliil, firmum enim presidium Achillas ibi collocavorat,

ex itinorr op|)ugnationeni orsus, oodem die oppidum pug-

nando crpit. Insignis in ea victoria totoque deinde bello

MlUn CXII. SUIM'I-l'.MKNTUiM. 5259

full Aiitipatii opera, (|ui ul> Ilyrcaiio trihiis Jmla^orum .(ose].h.

niillihus adductis, i)riiiius imironini, (iiiii? ipsi eveiierat, ''"'• "j^" ' ' ' / 14. fl do

partem dejecit. Idem et Arabas hospites suos, Soaimi- B. Jud. ([ue liliuni PtoIemaMmi, et Jamblichum regulos, multas- '• ^' <luo pra'terea Syrorum civitates ad niittenda IMithridati auxilia impidcrat.

7». Ceterum deiiule iter ad Ciesarom contendenti pa- catius, praiter nomen Caisaris, et auctoritateiii victoria;, Hirt. idem Antipalrr pra^stitit, yl']j>,yptios Jiida^os, coiispectu "^^I"' suo, et poiititicis ostensa opistola, in partes pertraheiido. Ita et qui Onite regionem incolebant .ludaii, arnia fpia» prohibcndo itiiieri sumseranl, posiierunt ; et omnia hospi- taliter priubuerunt exercitui. Ab Quia Simonis tilio Jii- Josepli. daiorum pontifice, loci nomen deductum est, qui, vastante ^.^^ j^ " Hierosolymam Antiocho, in TEgyptum fiigiens, conce- Kuseb. dente Ptolemajo templum ad similitudinem patrii in He- nu'm°l856 liopolitano pago exstruxerat. Hand procul inde Memphis Hieron.in abcrat : (stadia centum octoginta" intererant :) cognito- ^j^",". *^' ' que successu Mitluidatis, inde quoque legati venerunt, Adon. oppidum dc'dentcs. Eo recepto, Mithridates ad iEgyp- )JJg'"i' tium Delta processit. Joseiih.

19, Insula est baud procul Alexandria, (juam in ejus j^"/^* literai formani, una parte mare, duabus Pebisiacum et Marcdl. Canopicum Kili ostia constringunt. Appropiiiquanti ^^^^^ °'. missae a Ptolemjeo copia; occurrerujit. Eorura pars, non Hirt. expectatis subsequentibus, flunien quo Delta clauditur transgressa, tcjnentem sc niunitis Ilonuina loriua castris Mithridatem temere lacessivit. Sed improvisa Mithrida- tis eruptione magnus numerus cum duce Dioscoride occu- Dio. Hirt. buit. C( toros notitia locorum texit, aut quibus flumen transierant navigia reportarunt. In hoc etiani pr;olio in- Joseph, signis Antii)atri opera fuit, qui laboranti Mithridati sub- J5. et de venit, iEgyptiosque jam sua opinione victores pepulit. 13. Jud. 1.7.

80. Cum deinde cetera multitudo advenisset, Mithri- Hirt. ct dates denuo ca^ptus oppuguari, nuntios ad Casarem de rebus suis misit. I'^rgo, sub idem tempus, et hie ad reci-

" Stadia cenliim nctogintii] Leiiciv nostratcs st'iitt'iii ciim dlniiilia. Crtv,

5260 T. LI VI I

piendura Mithridatern, et rex ad opprimendum proficis- cuntur. Neque Ptolemaeus, quanquam venerat prior, operze pretiura facere potuit, antequam Czesar adveni- ret; aut, hoc preesente, prohibere ne copiae conjunge- rentur.

81. Hoc facto, cum jam metueret ne ad se iretur, equi- tatitm orauem cum delecto pedite misit ad flumen ex Nilo deductum, quod superandum Caesari erat : et, donee eminus pugnatum est, loco adjuti facile restiterunt. Postquam Germani equites vadis repertis tranarunt, le- g'.onarii, magnis excisis arboribus, quae ripam utramque magnitudine contingerent, et aggere superinjecto, signa transtulerunt ; terga vcrtunt hostes. Nequicquam : pau- ci enim refugerunt ad regem, ceteros celeritas victorum occupavit.

82. iEgyptii horum clade suoque periculo anxii, lega- tes ad Cvcsarem de pace raittunt. lUe perfidam et ira- bellem gentem cogitans, victoria tinire bellum maluit ; alteroque statim die castra regis undique simul adortus, quanquam, prevter manufactas munitiones, hinc editissimo loco, inde palude aut Nilo tuta, expugnavit. Magna

Dio. ibi ca^des pugnantium fugientiumque est edita. Nam

Oros.vi.l6. viginti millia regiorum ca^sa referuntur ; quingenti ex

Ilirt. victoribus. Rex ipse cum, navigio conscenso, fugeret,

Flor. IV. 2. p,.i^. multitudine adnatantium insilicntiumque in Nilo na-

Plut, Dio. ' . , , ,. ^ , , r, •, ,.

Liv. Epit. vicula subsedit. l^adaver expulsum nuctibus, Iimoque

rior.Oros. obrutum, indicio aureae loricae repertum. Nam id ia

Maxim. bello gestamen erat Ptolema^orum regum.

J""' 83. Civsar, lorica Alexandrian! pritmissa, cum equi-

Oros. Hirt, . , ,. f . . ,. .

tatu statim subsccutus, per media nostium pr'd?sidia in-

travit urbem. Nee cuim, audito eo pradio, umplius de

bello cogitaturos prospexerat. Atque illi supplice vesto

gestuque, sacrisque prolatis omnibus, quorum religione

deprecari ofl'ensorum regum iram consuevcrant, occur-

rerunt victori, fideiipic ejus sine cxccptionc sc permise-

r. runt. Duoilccim adliuc arniatoruni millia erant, naves-

Oros.

. quo lonjjric sf'ptuasinta. Hiv novrni ferme monsiuni snatio

Appian. 1 ra I B i

gfsta : intra quod tempus, et in Africa Pompeiana- partes coaluf runt, ot Pliarnaces paternum regnum recuperavit.

LIBUI CXn, SUPPF.FIMKNTIIM. 5201

»-t. M. Cato cuiii iugcnti iiumeio naviuni Corcyra pro- Lucan. fectiis, Cyreneii petiorat : estque receptus a Cyroiiensi- '!'.• ^^• bus, quan(iuaiii Labieno, diebus aliquot ante advecto, Pint. Cat portas clauserant. Eo in cursu naves ad eum venerunt, cum Sex. Pornpeio noverca Cornelia crudeliter inter- Lucan. t'ecti viri triste niintiuni perferens. Id auditum totaque classe niox vulgatum sic exterruit anirnos, ut plerique convertere vela, seque victori permittere cogitarent, ex- tincto, pro quo arnia tulissont, Pornpeio. Sed Catoiiis oratione revocati sunt pbirinii : pars (necpie enim retineri quenquam invitum Catoni placebat) in Italian! abnavi- Plut. Cat. gavit cum Cornelia, cui niliil a victore nietuendum con- stabat, Atque ea"* deinde, nescio quas Pompeii reliquias Dio. nacta, sepelivit in Albano. Pint. Pomp

85. Catoni cum ceteris petenda provincia Africa vide- Appian.

batur, quo appulisse L. Scipioncra audierat, Varumque piut. Cat.

habere magnas ibi copias, et fidum partibus Jubam. Sed 1^'"-

neque mari tutus erat transitus ; et pedibus circumituro Lucau.^

Syrtes per deserta et arida laboriosum iter, raolesta sitis, ^- 371.

infesti serpentes, insuperabiles pa^ne diflicultates objicie-

bantur. Catoni tamen nulla videbatur po^nitenda via, Dio.

qua servitutem effugeret : tantumque abundavit ille vir ^^'^' ^'^

, . , , , Fam. XV.

ammo, ut plerisque suorum ad eadem conanda insererc 15.

posset audaciam. Diniissis enim qui sequi noluerant, ^i"'",

inter quos et C. Cassius recta profectus ad Ctpsarem erat,p xvn. 836.

tamen plures decem millibus eduxit.

OG. Sed quia per squalentia loca proficiscenti tiraenda Liv. Epit.

inopia aquarum erat, niagnani asinorum muititudinem one- ^^l^' ^ '"'^'

. . et Lucan.

ravit utribus : plaustra quoque nmlta secum traxit, et ad-

versus venena serpentium Psyllos, qui et exsugere virus

ex vulneribus erant soliti, et carminibus vim nocendi an-

guium hebetare. His ita privparatis, quanquam bruma

4 Atque et oinnes ante Crev. ecUl. pra-ter Cler. apiid quern ex- hibetur quce et.

P C- Cassius recta profectus ad niemorantiir, dare apparet vera

CcBsarem erat] Hie t>st ille Cas- esse (pia; Froinslieinins supra c.

sins Citsaris interfecior. Atque 22. aifjumentalus est adversiis

ex lis qua; hoc loco, testibus eos qui ilium in Hellespoiito sese

Dione, atque inprimis Cicerone, dcdidlsseCaesaritradidere.CVcr.

52G2

T. Livir

erat, quo anni tempore niitius uritur ea regio, per lestateni

sole tonida, et sperari phiviie poterant, divisis in partes

copiis, quo commodius aquarentur, periculosissiinum iter

ingressus est. Ipse pedes ante signa ibat, laboris sitisque

prae aliis patiens, totique exercitui exemplum, et defici-

endi pudor. Per arenosa loca, in quibus pleruraque vi-

Lucan. arum notas violentissimi flatus abolent, tegre ad Ammonis

1'^, * jedeni perventuni. Ibi refectis nonnihil copiis, reliquum

iter absolvit. Tricesimo, quam erat Cyrenis profectus,

die circuragressus est Syrtin : inde pari ferme temporis

Lucan. spatio per cultiora pauIo loca Leptin ventum, qua; IMinor

X, 911. vocatur, ibique relicpia pars hyemis ad quietem militi con-

cessa.

Sueton. 87. Sed Mithridatis filiiis Pharnaces, occasione tem-

Wpian ' P*^>"^^'" usurus, Plianagorenses diu oppugnatos, mox Col-

Mith. fill, chidem omnem receperat : deinde in Pontum conversus,

AoDian Sinope erat potitus. Atque, invitante successu, per ab-

Dio. sentiam Dejotari regis, Armeniam minorem, et Cappa-

dociam Ariobarzanis regnuni, vastare atque occupare

Hilt, de coeperat ; cum Dejotari precibus, et Amisenorum peri-

B. Alex, culo, qui interim oppugnari ccepti erant a Pharnace, Do-

Hirt. niitius Calvinus excitus, Pharnacem abstinere sociorum

regnis jussit, quo plus auctoritatis denuntiatio haberet,

cum omnibus copiis subsecutus. Ea; constabant ex le-

gione XXXVI. quam solain retinuerat, duabus ad Ca;sa-

rem missis ; duabusque Dejotari legionibus, quas ille

Komanimi in morem arinatas institutasque jam a com-

pluribus annis habebat. His accessit ex tnmultuariis mi-

litibus in Ponto confecta legio, cum auxiliis Cilicum, et

centum Dejotari, totidem Ariobarzanis ecpiitibus.

88. Pharnaces adventu Domitii paulisper territus, t'rau- des moramcjue nectere, Capj)adoeiam longius dissitani di- mittere, non diraittere Armeniam : denique postulare ut Caesari res Integra servetur. At Domitius in<lignum no- nime Ca^saris et populi llomani putans intormittere ex- peditionem, et Bosporano relinquere pracdam, Nicopolin

Dio. Hirt. processit, Armenia; minoris oppidum.

89. Ibi cum castra vicina liostibus haberet, factum est, ut ex litcris interceptis Caesarcm in magno esse discrimine

LIBRI CXH. SUPPhEMENTUM. 52(>3

Pharnacos discfret. Iclcirco I'litiirum ratus, ut omnino

discedcre Doiiiitius cogatur, tralieiuli ternporis causa, sine

detrimento auctoritatis, nunquam longius produxit copias,

quani quoad fossae quihus ab utioquc latere locum muni-

verat pt-rtiiigereMt. E(iuitatun), quo erat superior, extra

fossas habebat. Et processit ei consilium. Quippe Do-

mitius cum morari diutius iion posset, infecta re discedere Liv. Enit.

turpe putaret, iniquo loco improsperum prcvlium fecit. ^'°-

D i- 1 • i- T-v • • • Appian.

x^ontica logio tota lerme interiit : JJejotan copiai vix Mithr. et

conspectum hostium tuleruat : sexta et tricesima leaio, ^^^- "•

\ , ■ ., , . ® Plut.Cacs.

cum totus regis exercitus earn adortus esset, virtute se Hirt. defendit, amissisque militibus omnino ducentis quinqua- ginta, in loca situ tuta se recepit. Inde Domitius, col- lectis reliquiis suoruni, per Cappadociam in Asiam rediit.

90. Pharnaces, mire elatus hac victoria, multas extorsit Plut. et populo Romano sociisque provincias, Bithynia, Cappa- ^'°' docia, finitimisque regionibus occupatis, pulsisque, qui beneficio Romanorum haic obtinuerant, regulis. Recepit et Pontum, nullo jam defeudente : Amisoque expugnata, Appian. saevissime tractavit et cives Romanos qui ibi negotia- ^"''* ^'°* bantur, et oppidanos ; interficiendo puberes, exsecando pueros, nullo praeterraisso genere aut ignominiae aut cru- delitatis. Inde jam per Bithyniam paterna vestigia Dio et premens, Asiam cogitabat invadere : fecissetque, nisi, ■'^PP'^* Asandri nuntiata defectione, fuisset revocatus, quern Bos- porano regno praifecerat. H<kc pro magnitudine rerum celeribus et calidis nuntiis ad Cajsarem delata, mersum voluptatibus, et ^gyptiis deliciis mancipatum, ad rem- publicam capessendam, duobus acerrimis stimulis, ex- citaruot.

SUPPLEMENTUM

LIBRI CXIII.

HISTORIARUM

T. LIVII PATAVIM.

1. CxffiSAR, ^gyptiis atl deditionem coactis, cum pro-

Sueton. vinciam facere posset, uovarnm scilicet rerum metu, si

Caes. c. 35. f^j-^p nacta violentioris ingeuii praesidem fuisset, noluit :

Plut. Caes. levera praemium libidimim Cleopatra? dedit, juncto in

B A*l ^ niatrimonium regnumque superstite Ptolema^o, qui puer

Appian. admodiiin mariti regisque sustinoret nomeii, opere poten-

^7' "' tiaque Ca'sari et Clcopatrae relicta : adeo non dissimulatus

adulter, ut, ot continue secum haberet reginam, et con-

Sueton. vivia sa?pe in priraam lucem cum ea protrahcret : dcnique

• ^' per speciem cognoscendic antiquitatis, eadem tlialamego,

Appian. sequentibus navibus quadringentis, Nile ilumine subiit^

vel ad TEthiopiam penotraturus, ni sequi cxcrcitus recu-

Sueton. sassct. Tlialamogos princops invciiit Ptolenntus Philo-

Athen.v.u. pator, ea structura, cjuam accurata descriptione Calli-

Dio. xcnus executus est. Nequc dubitatur, aut diutius ha^surum

in TEgypto Ca?sarem, aut secum deducturum illam t'uisse,

nisi intervenisset coercendi Pliarnacis neccssitiis.

Hirt. 2. Idcirco, abducta ex regno Arsinoi', ne molcsta !*o-

rori esset, legiones duas reliquit praesidio novis regibus,

simulcpie custodian ne qua occasione mutare animum

possciit. Jpse rum sexta vetorana pedestri itinere con-

tctidil in Syrian). Il)i civitatibus, (|uarum auxiliis adju-

Llimi CXIIf. SUPPLFMKNTUM. 52G5

tiis fiierat, magna beneficia tiibuit : JiidaMS prapcipuo, Joscpb.

<iuoiimi nrincipatiini lirniavit llvrcano, civitatorn Koma- ,."'*\'^'., ' • . ' / l.j.ctde B.

nam cum immunitate dedit Antipatro, utrumquc absolvit Jud. 1,7.

inciisatos ab Aristobuli iilio Antigoiio, procuratoremque ^^ ^'

Jiidoive declaiavit Antipatrum. Hyrcano petenti potes- Josepli.

tatem concessit instaurandi muro3 urbis suae, quos Pom- , °';,^'^*

^ 10. lac.

peius dejecerat. Unde mox foedus cum legatis eorum Hist. v. 9. rcnovatuin est senatusconsuito, cum ex Uteris Ca^saris ea *'°'*''P''' de re in icde Concordiae L. Valerius L. F. praetor retu- lisset, A. D. Idus Decembres.

3. His ita constitutis, tyrannisque et dynastis, ut me- Ilirt. rita cujusque erant, itcmque civitatibus donatis mulcta- tinve, et controversiis coguitis, gentili suo Sex. Csesare legion ibus pra^posito, cum classe quam sequi jusserat, in Ciliciani contendit, ad Phaniacis bellum iturus, quo ma- turius rebus in Urbe et per provincias undique motis pos- set occurrere. Nam et ex Urbe seditiones nuntiabantur,

et in Africa atque Hispania non contemnendae Pompeia- Appian. norum vires coalescebant. l^'"- ^'P''-

4. Jam ad ceteros duces qui in Africam erant trans- vecti Cato pervenerat, ejusque sapientia et auctoritate res ibi ex incertis, variaque aemulatione fluxis, constitutve firmataeque erant. Quippe P. Varus, quod se jamdiu Dio. praefuisse Africa?, sociumque victoria; Jubai ferebat, nole- bat nobilitati dignitatique L. Scipionis concedere : et Jubara uterque adulabatur, in hoc maxima spei parte re- riut. Cat, posita : superbusque rex suo ingenio, eo pervenerat arro- gantia;, ut, primo congressu Catonis, inter hunc et Scipi-

onem medius consideret. Sed Cato non ferens publicam ignominiam, in alterum latus transtulit sellam suam, Sci- pionemque in medium accepit ; quanquam invidum ho- minem et iniquum, et qui tanto melioris viri famam eliam scripto edito attrectare non fuerat veritus.

5. Sed et postea, defereutibus im))erium omnibus, no- djq^

luit accipere, * turpe futurum ' dictitans, 'si pro legibus Veil. 11.54,

dimicans, contra leges imneraret. Pra;sentibus enim con- ;,Pr"''"*

. J lilt.

sularibus, imperare pr<ctoriuni non oportcre.' Insistenti- Liv. Epii.

bus ut igitur, aquata cum Scipionc potestate pra^esset

rebus, id quoque recusavit ; addcns, * unius auspiciis ad-

5266 T. Livn

miuistrari omnia consultius esse.' Sic ad Scipionem sum- Plat. Dio. ma rerum rediit, nominis quoque favore adjutum, bellum- que terra marique hand seguiter apparari coeptum. Nam et Siciliam Sardiniamque infestabant classibus, captasque naves abstraliebant, arma prajcipue ac ferrura quterentes, quibus rebus egebant : et in Africa quicquid adversum partibus videbatur, validis prsesidiis occupabant ; aut vires nocendi detrahebant suspectis. Liv. Epit. 6. Maxime consultatura est de Utica, prjevalida urbe, ^'"*- et in partes Ceesaris proniore. Infensissimus Uticensibus

Juba erat, eosque concidi omnes, urbem solo aequari ju- bebat : ceterique metu aut assentatione concedebant in sententiam. Ibi Cato, sumrais viribus obnixus, salvum oppidum retinuit, sponsoremque obtulit pro Uticensibus : eaque gratia custodiam Uticai finitiraique et maris et agri, mandante Scipione, lubens recepit : utilemque par- tibus, et rerum omnium velut horreum eft'ecit, arma, com- meatus, machinas hinc exercitibus ministrando, quam in- consulta ceterorum ira deletam cupiverat. Ita crudelitas et amentia s'«pe in sua praesidia sieviunt. Dio. 7- Ejusdem Catonis hortatu paulo post etiam in His-

■^PP'^* p pania magnum bellum Cn. Pompeius adolescens excita- Afr. c. 22. vit. Nam homin is gravissimi verbis stimulatus, pro cla- ritudine paterna, relictisque ab eo clientelis, magno animo jubentis rempublicam capessere ; profectus ab Utica in regnura Bogudis, repulsusque a Mauris, tra jccit in Balea-

Cic. ad res insulas. Inde, coanitis Hispaniic turbis, quarum ex Alt. X, 1. 2.^ ^ u . r • 1 •

Pjo_ L-assiano tumuitu magnee et acres reliquia? erant, brevi

Auct. de tempore insignes in ulteriore provincia progressus fecit :

c/l_ et quia nee Afranius nee Petreius excipere delatum ab

Liv. f^pit. ipso imptrium vohirrant, ultcriora subinde moliri, et per

sc admiiiistrare bollum ccepit.

Hirt. dc 8. At diversis longe orbis partibus Caesar, conveiitu

Alex. Cilieum Tarsi acto, per Cappadociani magnis itincribus

Appiiin. Comana v(!nit : ibiciuo sacerdotio Lvcomodi " tradito, qui Mithrid. ' •' _ . '.

Strabo, e regio Cappadocum gonere duccbat stirpem, hujus in XII. p. 568.

• Lycomc(li\ Sir cum Strabo vocnt : Hirliiis et Appianiis A'lco- mtdem. Cicv.

L[BR[ CXIir. SUPPLRMKN TUM. 5*2C7

gratiam quatuor scIkkiios"' agri ad priores sacerdolii pos- sessioiies acljccit Civsar : ot Ariarathi tVatii regis Ariobar- Flirt, zanis (is obtinuisse prius id sacerdotiuni videtur) qua?dam attril)iiit : iie otiosus et egens fratri suspicioneni, sibi peri- culuiii crtarot, pra^sertiin cum et antea fuisset solicitatus Cic. ad a quibusdam gentis principibus, ut regnare vellet. Ario- ^"^' ''^' ' barzani autem, pro his quai iniperio ejus decedebant, par- djo, teni AriiuiiiiV! miiioris ademtani Dejotaro, dodit.

9. Cum enim ad Gallograeciiv fines accessisset, depo- Hirt. sitis regiis insignibiis, et siipplicis habitii sunito, Dejotarus occurrit, oxcusans quod in ea parte terrarum positus, ubi nulla priosidia Ca?saris essent, praisentibiis imperiis paru- isset. Adversus ea Ciesar, comniemoratis beneliciis suis, tanien tetatiejusdignitatique et amicis depreeantibus dare dixit ejus delicti veniam : de controversiis totrarcharum postea cogniturum. Interea legioucni, Komana disciplina constitutani a Dejotaro, equitatumque oinnoni adduci ad belluni Ponticuni jussit.

10. Pharnaces, iutellecto Caisaris advcntu, omittere Dio. Asandrum coactus, iu Pontum recurrit ; de pace legates Hirt. praemittens, quod iniperatoris acerrimi timebat iinpetuni, licet exiguis sane copiis instructi. Nam sexta legio, quam ex iEgypto deduxerat, adeo multis erat prailiis di- niinuta, ut minus mille militum haberet: Dejotari legio,

nee genere hominum, nee usu rei militaris censebatur : duas habebat praiterea, quaj nuper sub Domitio cladeni passa^ erant. Ciesar, legatos mitibus responsis luditicatus, nihil de velocitate itineris remittebat. Cum uni, cum diq alteri oratorcs sic ad regem redissent, ut verba C"a?saris ad paeera, testinatio ad bcllum spectare videretur, tertia Appian. legatio venit, aureara coronam afterens : petensque ut *'*''•"• socii atque amici regis donum acciperetur.

11. ' Neque eaim ulluiu adversus Civsarem Pharnacis delictum extare, nisi quod contra vim Calviui jus suum

•• Quatuor schoenos] Sclioenus orum Iiaberetnr, inoilo scxagin-

inensiira est admodiini inccrta. ta, iiiodo etiaiii centum ct vigiii-

Straboni, xi. p. 530. stadiorum ti. Si sclicemun qiiadragintasta-

est qiiadraginta. At idem xvn. diis parem faciamns, (iiialiior

p. 804. in /Egypto earn ita vari- schoeni respondebiint loiicis iios-

asse ait, ut modo triginta stadi- tratibus ampliiis 6. Crev.

5268 T. Livrr

coactus defendere, cum absiinere bello in totum maluisset, Dio. Hirt. injuriam propulsarit. Quanti enim fecerit amicitiam tuam ' (inquiebant) ' quo alio clariore documento cognosci potuit, quam quod auxilia petenti Ponipeio nulla misit ; atque ei Ponipeio, cujus et in se liberalitatem, et in patre vim atque potentiam largiter erat expertus ? Qui igitur adversario tuo victore ne vivere quidem, nedum regnare potuisset, eum a te conservari lequum est. Prajsertim, cum pro mirabili tua dementia iis etiam ignoveris, a qui- bus durissirao tuo tempore es oppugnatus.

12. ' Quis acerbior tibi liostis, quam Dejotarus, ex- titit? Qui non contentus mittere quantas omnino potuit

Cic. pro copias, ipse ad bellum profectus est, hac netate, cujiis ex- Dej. c. 3. pygj^jiong^ si uon rex et amicus et hospes Pompeii, sed libertus, aut unus de grege militum fuisset, uti potuisset. Sed tamen hunc absolutum hoc delicto in numerum ami- corum recepisti. Nee aut reprehendit ista Pliarnaces, aut Dejotaro felicitatem suam invidet. Tui te exempli, tui raoris admonet, oratque ut eo instituto uti pergas, quo baud pauciores adversaries, quam quibus invictus es ar- mis, superasti. Quod si propter commissum cum Domitio certamen irascendum putas, at saltem regis satisfactionem accipe. Aut docebit haec a te vindicari non oportere ; aut quicquid imperaveris facict. Hoc unum deprecatur, ne hostili adventu ad summam se desperationem adigas.

13. ' Dejotarus ceteriquc finitimoriim amicitia Pom- peii freti, lacesserc non desierunt, donee regem ad ea arma cogerent, quibus et ipsorum comprimeret audaciam, et bello victor, paternx hareditatis partem recuperaret. £t quinupiam diilicile est in bello, pra'sertim felicibus ar- mis, tenere modiim, neque calore victoria^, supra fines juris cfferri ; ea tamen modcstia Pharnacis fait cst(iue, ut ne- que plura (juam appctere debuit attrectasse putet, et hujus ipsius causa; judicium til)i defcrat. Ncc sane aliam ob causam cum Domitio dimicatum est, quam quod ille rem integram ad tuam cognitionem relinquere noluit ; Phar- naccs pra'ter te oufMiqiiam arbitrum pati non potuit. Mac

Hirl. potius, ciuam annoruui fidiicia, licet egrcgimn, ot duobus

atque viginti pr<eliis expertum, omnibusque victorem ex-

LIBRI CXIU. SiriMM-KMnNTl'M. 5209

ercituin trahat, quietus in castris ad Ziclam expectat re- spoiisuiu : cjuoU a te luoclcratuin auncunujue referri, turn pcrpetua; iiiausuetudiQis tuae, turn etiam rei lloiuanuL', piivseiiti quideni statu reruni, interest.'

14. Cvcsar ad hicc reportari ad regem jubens coronani, turn se dona tanquam ab aniico respondit accepturura,

cum promissa privstitisset. ' Frustra cum se veuditare eo Dio, xn. quod ainicum deseruisset in discrimine, auxiliumque non j'. ''^"" misisset Ponipeio. Neque Ciesari rem illam, sed ipsi profuisse, ne eodem victoriai impetu cum ceteris, qui in praisidiis Pompeii fuissent, profligaretur : et, ut maxime fecisset in suam gratiam, non ideo so privatis meritis pub- licas injurias condonarc. Tameu quia neque mortuis vita, neque virilitas exsectis restitui possit, quod possit impe^ rare : uti Ponto confestim decedat, farailias publicanorum remittat, cetera, quai penes eum essent, sociis civibusque Romanis restituat.'

15. Sed Pharnaces, non ignarus necessitatum, perquas Caisari ad Urbem erat propcranduni, callide agere, diem- que decedendi longiorem postulans, et subinde mutans conditioues, tempus trahere occepit. Difficile erat homi- nem eo iugenio, eaque rerum peritia, faliere. Igitur Dio. fraude fraudem eludens Caesar, dum alias admittit con- ditioues, alias rejicit, decepit Pharnacem, priusque coa- seruit manus, quam quisquam putavisset. Nam, positis Hirt. ab hoste circiter millia passuum quinque castris, situ- que locorum explorato, quam proxime ad eum statuit ac- cede re.

IG. Sed quia ferme eundem habebat exercitum, qui victus cum Doniitio fuerat, oratioue militum animos con- firmandos ratus, concionem advocavit: causisque belli breviter enarratis, ' Has igitur,' inquit, ' Romani nominis injurias quiscjuam, cui modo manus et arnia sint, patiatur? nedum nos, quibus multo quam nunc sunuis paucioribus, adhaic imparatis at((ue oppressis subito tumultu, Alexan- dria, fortissimum et nobilissimum oppidum, et rex multo potentior hoc Pharnace succubuit. Quid enim ad -Sigyp- tum est Bosporus ? Quancpuiui hie etiam I3osporo cxcidit, contemtus pulsusque a faiuulis suis, nee fiducia virium in

6270 T. LI VII

Ponto resistens, sed quia necjue procedere nostri metu, neque redire in regnum, Asandro prohibente, potest.

17. ' Atque is quidem bono online res gesturum putat, quod 00 loco castra posuit, unde progressus pater ejus Triarium cum paucis et iucompositis temere se objicien- tem superavit. Sed si qua manium Mitbridatis uUo loco potestas est, quis dubitet, quin omnis a nobis statura sit

Apoian contra scelestissimum parricidam ? Quare mihi quidem stulte delegisse locum videtur, qui patris memoriam ullam retineat. H<ec, haec nefandi facinoris conscientia saucium exagitabit animum, consilia emovebit, audaciam depri- niet : hoc ei loco IMithridatis occurrent umbrae, hominique damnato et deprehenso, vindictamque praesentem priesen- tienti, errorera, consternationem, amentiam furiai patris impingent.

18. ' Et hajc quidem, quia viribus humanis superiora sunt, quamlibet egregium dejicere imperatorem possent. Pharnaces,' neque uUa re magna gesta, neque patri, qui tamen toties a Romano milite victus est, comparandus, furto quam bello melior, et sociis potius timendus quam hosti, quod cum Domitio tirones ducente, et raeis tem- poribus festinare contra belli rationem coacto, praelium prosperum fecit, aut viribus suis aut felicitate confidat ? Quantula enim ilia, si omnia reputes, victoria, aut cujus adeo laudis fuit ? Ut enira de ea paucis disserara, una causa moveor, ne forte quidam eorum qui intorfuerunt, viribus hostium, aut prudentia regis se victos arbitrentur. Nam plerique, satis novi, memoria pugnaj istius, non ad timorem, sed iram, sed cupiditatem ultionis, sed impati- entiam moriv, commoventur. Hi quidem veterani mei, (sexta; legionis milites innuebat,) ab hoc sicut ceteris hos- tibus invicti, neque ista commemoratione, neque oranino cohortatione mea indigent. Sed et sexta et tricesima legio sola suslinuit totum exercitum regis; amissis paucis, frustra impedire conatis hostibus, se, (|uo voluit, recepit.

ID. ' Quod autem acceptum est detrimenti, neque mi- litibus imputandum est, neque ducis impcritia*, neque

1 III t'(id. ante Crcv. pm poiiiliii f^

LIBRI ex in. SUIM'MvMHNTUM. 5271

Pharnacis aut |)ru(lenti'.v, uiit viribus. Qmv igitur causa istiiis ignoniini;c I'uit ( Teiupora niea, uti praedixi, et locus qui erat pro hostibus, et quod reverti Domitius, non tentata pugna, iiulecoruni, comraorari diutius iisdoni locis, nullo pacto faciendum judicarat. Igitur nuniero niilitum equitumquc, ad hecc locorum situ munitionibusque supe- riori, non tarn gloriosum est, quod fossas transcendere ausos in ipso conatu oppressit, quam turpo luturum erat, si esset a paucioribus intra sua muiiimenta superatus,

20. ' Ceterum, quae tunc niaxinio adjuvorunt hostem, hoc tempore nulla sunt. Non ab ali({Uo ducum meorum administratur bellum, qui meas rationes respicere, atque eo dirigere consulta omnia debeat : quze res plerumque, locis atque temporibus diflicilibus intervenientibus, per- quam est inconinioda. Jniperator vobis adest, et impe- i:ator Cjesar, cujus promissa nunquam fefellerunt exer- citum, cujus spem nunquam fefellit miles: locum autem a Pharnace delectum, non magis hostilia castra, quam nostra muniturura esse, propediem ostendam. Vos in- Hirt. terea aggerem, celeriter usui futurum, intra vallum com- portate.'

21. Castra Pharnacis eo situ erant, ut editissimo colli imposita pra^ruptis vallibus munirentur. Easdem valles ei munimento paritcr futuras qui diversa a parte castra op- posuisset Caisar videns, dubia adhuc luce in eum locum deferri comportatum aggerem jubet, ibique castra munire incipit. Ea re conspecta, Pharnaces, nam niille admodum passuum vallis intererat, productis copiis aciera instruit. Neque commovetur Caesar, quia vallis inifjuissima trans- itum impediebat, more magis militia^ quam pugnandi consilio facere regem putans, ut opus prohiberet, aut ostenderet fiduciam. Sed ille, sive loci felicitate con- fisus, sive auspiciis, ut postea auditum est, sive contemtu copiarum quas vicerat prius, et veterani sui exercitus virtute, in prjeruptam vallem, qua nemo sanus demis- surus copias credebatur, descendit ; eamque pormensus, eodem gradu ascendcre per angxistam et arduam semitam coepit.

22. Caesar, incredibili hostis audacia oppressus, omnia

5*272 T. LI VI I

simul agere necessum habebat ; revocare ab opere milites, arma jubere capere, instruere aniiatos, et quid ubique Dio. Hirt. fieri vellet ostendere. Interim falcati currus regis aflfu- erunt : et propter iniquitatem loci, quanquam a trepidan- tibus, multitudine telorura baud dilficulter oppressi sunt. Secuta est acies hostium, neque turbata suorum casu, conflixit acriter. Sed, quia in subeuntes pila ex edito conjieiebautur, cito mutata praelii est ratio: prjesertim dextro cornu, ubi sexta legio constiterat. Sinistro, me- diaque acie, tardius, sed tanien profligati sunt regii, et per przeeipitem vallem acti, multi hostili ferro, alii suorum incidentiuni pondere procubuerunt. Qui auteni celeritate pestem utramque vitaverant, ut expeditius fugerent, arrais projectis ad sua castra contenderunt. At Roman i nou contenti persequendis ad ima vallium hostibus, ad alteram partem ascendere, vimque facere coeperunt : neque hostes quanquam e superiors loco magnam moram injiccre in- ermes poterant. Sic enisi milites ab eadem alacritate castra oppugnarunt, et, nequicquam defeudentibus, quae praesidio fuerant relictee, cohortibus, ceperunt.

23. Ea tamen mora spatium Pharnaci dedit pauciscum equitibus se proripiendi, ne vivus veniret in hostium po- Plut. Cebs. testatem. Exercitus sane totus periit, onini aut occisa Hirt. regiorum aut capta multitudine. Kebus his pneclarissime

gestis, magna lietitia Caisaris fuit, quod et facilis victoria Liv Epit. ^^ difficillimo initio extiterat, et hostis non contemneudai AnDian opiniouls sine ulla belli mora victus erat. Aiuntque ' Pom- peii pra^dicasse felicitatem, cui ox eo genere hostium cum ingenti gloria cognomentum Magni partum esset.' llonjam Plut. Flor. certe scripsisse creditur cclobratum illud, velocitatem vic- Appian. iQfix: cursu ct brevitate verborum exprimens, * veni, vidi, Sueton. vici :' eundeuuiue postea titulum inter fercula triumphi ^'""•'^•^^^pr^tulisse.

, 24. At DoniitiuH, ad insenuendum Pharnaccm missus,

Appiaii. ' '

Mitlirid. Sinopen delatum cunj mille admodum ecjuitibus, qui ad eum ex fuga conveuerant, accepto in deditionem oppido, Halvum abire permisit, Ille, magna suorum indignatione equis iiilcrfoctis, in naves se conlulit, vagatus(|iu; circum PoJiticati gtntoti, e Scythis Sarmatisque contruxit medi-

LiBRi cxni. suppi.i;imi;ntum. 5273

ocrem nniltituclineni : Theodosiamqiie ct Panticapaeum r«,'ce|)it. Iiule vi adjungore proxiina (juaujue Uospori co- nantein, Asaiuiri anna exceperunt ; priulioque connnisso, cum, (juod loboris habebat, equites pedcstii pugnzc minus assueti viiicerentur ; Pharnaces fortissime pugnans inter- Dio. fectus est, aitate quiiiquagenarius : cum Bospori regnum -^PP""'- annos aclmodum quindecim tenuisset.

25. Interea Ceesar, pra^da regia militibus concessa, Hin. Dio. juxta tropicum Mithridatis, quod victo Triario erectum, ut

rem Diis belli pra^sidibus sacram, evertere nefas habebatur, aliud de Pharnace opposuit. Ipse cum expeditis equitibus Hht. profectus, logionem sextara deeedere ad accipienda praj- mia in Italiam jussit, auxilia Dejotari reraisit domum ; Cadiuni Vinicianum cum duabus legionibus reliquit in Ponto. Amisenis in calamitatis solatium concessit liber- Dio. tatem : cetera quai cuique Pharnaces eripuerat, antiquis dorainis restituit, excepta parte minoris Armenian, quam Cic. Phil. Ariobarzanis esse jusserat. n. 37.

26. Per Gallograiciam atquo Bithyniam iter faciens, Hirt. controversias earum provinciarum composuit, et, quai quemque tenere vellet, constituit : Dejotaro, non solum Cic. Piiil. propter lata adversum se arma, sed etiam quia sociis vie- * j)'- jj torije donanda non aliunde cumulatius sumi poterant, iiii-

quior. Idcirco licet ille deprecatores haberet plurimos, cic.ad Att. et Niczeae defensus a Bruto esset enixissime, quse postea ^'^' !• ^"^

1- T,T- , • . • T. • ^^ ■ Brut. c. 5.

oratio est edita ; Mithndati Pergameno, cujus ^J^^gyptio pi„t. Brut.

bello nra:clara opera fuerat, tetrarchiam Gallogra;coruni, -Auct. de.

_. . . . . Caus. Corr.

paine totam Dejotaro possessam, quasi jure geutis et cog- EIoq.c.2l.

nationis adjudicavit Cajsar ; eundemque regem appellavit J^'^- Cic.

Bospori, qua Pharnaces tenuisset, etiam mandato adver- et de Div.*

sus Asandrum, si cedere noUet, bello. "• ^^'

- , « .r, • • 1 1- Strab.xni.

27. Inde transgressus Asiam Grajciamque, m Italiam p. q25.

trajecit, nusquam diutius moratus, quam dum pecunias Hut. Dio. quocumque titulo exprimeret, quvc per publicanos ei max- Ajipian, ima cum invidia cogebantur : " quemadniodum orat et su- Dio.

' Pecunias ... quce per publka- riiiiii. Verba Grapca sunt biijiis-

nos ei inaxima cum invidia cogc- modi : ixPW'^'^^i^ ''""'^^ irdXiaiv,

bantur'\ Hie intorpres Appiani ivox^ov^j-ivais re virh twv ixiaQov-

iii tVaisdeni induxit et Freinslie- ixivcev rovs (p6povs. Sensus est :

niium, et magniun ilium Usse- jxis dixit ciiitalibus, quce a publi-

Delph. et Var. Clas. Livius. 15 N

5274 T. LI VII

periore anno factum. Namque cupidus et sciens impe-

raudi, neque regimen rerum sine exercitibus retineri posse

noverat dicebatque, neque exercitus sine stipendiis ac

praemiis. Idcirco et quam a quaque civitate sum mam

promissam Pompeio cognoverat, exegit : et ab aliis, quae-

sito undique colore, postulavit. Tyri certe sustulit e

sanctissimo Herculis fano donaria, per eam causam quod

fugieutem cum privigno Corneliam Tyrii hospitaliter ex-

cepissent. Misit et in Urbem epistolas, collationem pe-

Com.Nep. cuniosis imperans. Quo tempore T, Pomponio Attico,

Attic, c. 7. propter egregiam integritatem vitze, non modo molestus

non fuit, sed etiam remisit condonavitque Q. Ciceronem

Cic. ad Q. F. Attici sorore genitum, C. Trebouio, A. Hirtio pro Att.xi.20. 1 .u

eo deprecantibus.

Liv. Ej)it. 28. Dum ista per diversas provincias geruntur, magnas ***■ Romaj turbas tribunatus P. Cornelii Dolabellzeexcitavit,

Cic. Phil, de novis tabulis ferenda lege. Accedebat malis adversa-

^* g'^*" rius pari audacia L. Trebellius, et deterior utroque M.

Dio. Antonius equitum magister. Inter hos infelix civitas

quotidianis terroribus vexabatur : aliunde satis inquieta novse dominationis timore et jam sensu, ac majores sub- inde pra^teritis calamitates expectans. Nam et prodigiis, et responsis haruspicuni exanimabantur, qua? illo et supe- riore anno acceperant.

29. Quippe C. Cajsare, P. Servilio consulibus, sub

cxituni anni, cum forte sacra Isidi fierent, examen apum

Kyck. de in Capitolio juxta colossum Herculis sedit. Ob earn

^dpit.c.25. ,.gj^^ desententia vatum, omnia turn Isidis, tum Serapidis sacclla sublata sunt. Ea dum diruuntur, forte et Bello- na3 icdicula per errorem cxcisa, nefandorum sacrorum crudelitatem patefecit, repertis ibi lictilibus humana carne plenis. Hoc autem anno, quo Alexandrinos et Pharna- cem vicit C«sar, magnus terrvc motus extitit, bubo con- spectus est, fulmina Capitolium ct fanura Fortuniv Publi- caj, Caisarisque bortos, et in iis equum ex insignioribus percusserunt : et Fortuna; templum spontc patuit. I*rie-

cania rcxdhantiir. Verl)iiiii XPV- "iiii colligcrc.' Sod liic nianifcs-

fxarltftv iittiMilnm (|nicl('iii nsur- tiiin est aliiini oiunino fuisse

patiir pro <o .luod Laiiiic dici- iiu iilcni A ppiaiii. Crev. liir • (|iia^tiiiii CuciTc,' ' jtccuni-

LIBRI CXIII. SUI'PLEMENTUM. 5275

lerea sanguis e pistrino cft'usus eedem Fortuna; Primige- niiu attigit, et infantes aliquot sinistras in capitibus ha- bentcs nati sunt. Id niaxime certuin esse verstc fortuna; pra'sagiuni, et deterioribus in meliores iniperiuin dari ha- ruspices asseverarunt, et populus credidit.

30. His rebus anxias mentes, raagis etiam quee vido- bant, torruenint. Nam Kalendis statim Januariis M. Antonius niagistcr equitum, senatu convocato, prictexta- tus et sex stipatus lictoribus, speciem quandani priscae reipublicai exhibebat, Sed quando nee consul us(juani, nee praitor ullus erat, ad ha?c gladio cinctus ipse multi- tudinem secum trahebat militum, et omnia pro potestate agebat; nemini dubium esse poterat, a priori forma civi- tatem ad extremtc servitutis vilitatem deseivisse.

31. Urebat etiam animos supra acerbitatem pra^sentium instantis indignitatis expectatio. ' Mox enim afliiturum Cajsarem victorem omnium, re dominum, nomine dictato- rem. Quam igitur illi fore superbiam, si cliens ejus et niagister equitum tarn insolenter obtereret leges? Sane clementiam hactenus iusignem preetulisse, plerisque ignos- cendo a quibus esset oppugnatus. Sed queni praestare posse mansuetudinem eandem mansuram victori et securo, quam validis adhuc diversarum partium rebus, et de exitu dubitans adliibuisset ? Tyrannos ingenium ad tempus te- gere : donee, perfectis quae optaverant, tam incipiant va- care metu, quam semper vacant verecundia.'

32. Ne minima quidem in malis consolatio miseris aderat, quercndi invicem, mutuisque sermonibus suble- vandi animos : cum suspecta fides etiam intimorum, et proditis certum periculum esset. Quin ultro cogebantur abdere sensus suos, et, cum alii essent, alios ostendere. Nee enim ferri tantum quae fierent, auctorcs eoruni vole- bant, sed laudari quoquc : ac subinde suppiicationes, vel- ut ob rem bene gestam, edicebantur, et frequentibus ludis spectatorum postulabatur hilaritas : cum ille ipse conspectus esset acerbus et ignominiosus, quod, paucis exceptis, quos tribuni faciebant, ludis magister equitum praesidebat accinctus, et ne publicae quidem lictitiiE con- donans exprobrationem servitutis.

527G T. Livii

Pint. An- 33. Sic affecta civitate, P. Cornelius Dolabella ex-

i^?* ortus est novarum tabularum auctor, adolescens audax,

Dio,

nobilis, obaeratus, qualibus scilicet ad evertendum omnia

nihil est paratius. Erat is nuper exeraplo P. Clodii e

patriciis transgressus ad plebem, occasione forte testa-

Cic. ad menti, quo Livia haeredem institutum mutare nomen jus-

Att. VII. 8. ggfat : sed tribunatus petendi consilium fuerat, in quo Dio. , , ,. ,\ ., . . ^

leges se laturum conndebat, quibus et ipse raaximo jere

alieno liberaretur. Idcirco factus tribunus plebis, non

Liv. Epit. diu distulit de tabulis novis promulgare rogationem plebi

Att*^ -** 2^ gratissimam. Sed L. Trebellius collega Dolabellfe, C.

Dio. Asinii potentia adjutus, creditorum suscepta causa, op-

. " ' timatibus et locupletiori parti civitatis ei'at jucundis-

Cic. Phil, simus.

X^' 34. Ab horum concertatione magni tumultus initium

uio. _ ....

in Urbe fuit : cum utraque factio captis armis vim face- ret, crebraeque hinc inde ctedes patrarentur. Igitur et senatus intercessit, rem integram in adventum Cajsaris servari jubens : et Antonius gestatione armorum in Urbe interdixit paganis.'' Sed ille tamen in occulto Dolabellae Plut. favebat, popularis favoris semper appetens, et in eadem

Cic. Phil, causa constitutus, qua ceteri, qui novas tabulas cupie- "id ib 38 "^^"t. Postquam autem uxorem, patrui sui C. Antonii etPlut. filiam, cum Dolabella stupri consuetudinem habere com- perit, aut coinperisse ratus est ; ct illam excgit dorao, et Dio. hunc oppugnare ab eodem odio statuit : plebi quoque jam

iratus, a qua pluris fieri Dolabellam quam se vidcbat, cum apud senatum communis culpaj majorem partem ipse sustinorot.

35. Jam erat ei concessum ab scnatu (juris enini quod amiserant^ imaginem saltem tuebantur, jubentes quod

2 Amiserat edd. ante Crcv.

'' Paf^nnisl Sic rrcte voilit snir Qniritos vocatos esse, ad«

Fi ('iiishcinins ISiunrjv, ipio voca- tlit '6TTei> ^crr\ <TvnPn\nu 6.<pfitMtvwi'

hiilo hie iilitiir Dio. I'lenim rrj^ (TTfmTfla^ Koi li)iwrevAi'r(jov. Kt

iotuToi apiid (Jra'Cos opponiin- yjinilitcr Dio t\>' iisdcm drni-

liir mparfvontvots. Ap|ii;mtis in nianis afjcns, ros nrrsionnn (h»-

narrandii scilit ioiu; dcciiinano- gilassc nicniorat, o^x <''ti ko! /Siw-

iiiin, pu8t(|iiani dixit fos a Ca;- rtvcrat t^ovKovjo. Simihtc.r apud

LIBRl CXIIl. SUPPLEMENTUM. 6277

proliihore non poterant) ut, introducto in Urbein militc, cum reliiiuis tribunis, qui neutri partiura se conjunxcrant, rempubbcam defenderet. Neque multum eo consilio pro- fectuni ad qiiictom erat, cum iiihilo sequius duo tribuiii suas quiscjuo vires augendo, et inter sese, et cum Antonio j)atribusque decertarent : niaxime postquam Antonius se- ditiose agere niilites audiens, qui pra^missi a Caesare post PharsaHcara pugnam duces suos Syllam atque Messalam Cic ad exegerant, ad illos excucurrit, novo exemplo L. Ca^sareni ^ "• *'• avunculum Urbis prsefectum declarans, qualera potestatem Dio. nullus unquam magistcr equitum habuerat. Turn vero, contenita senectute L. Ca^saris, atrocius inter se collisaj factiones, majore, quam unquam, tumultu atque sanguine concurrerunt. Sed audita C Caesaris victoria, qui, com- positis ^gypti rebus, venire in Italian! nuntiabatur, pau- lisper continuit hominum audaciam : donee, decedente metu, cum adversus Pharnacem profectus Caesar esset, pristinus furor rediit.

3G. Inter li«c Antonius ncutrarum partium studium praeferens, Trebellium clam fovebat, potestatemque fa- ciebat conciiiandi assumendique militis. Sic tanquam e duobus castris debitores creditoresque ad pugnam prodi- bant e locis Urbis munitissimis, qua; pra'sidiis ceperant : cajdesque et incendia patrabantur, eo terrore et tumultu, ut aliquando sacra Vestse ex iliius '«dibus a virginibus eft'errentur. Igitur alio senatusconsulto niandata est An- tonio diligentior Urbis cura, majorque militum manus in- troducta.

37. Sed Dolabella, desperans veniam a Caesare, hoc agebat ut claro alicpio facinore edito periret. idcirco dio dicta, qua de tabulis novis, et mercede habitationum abo- lenda (nam et hoc caput comprehenderat) perlaturus legem esset, paratos esse ad rogationem accipiendam suos jussit. Cum venisset terapus, et, occupato utrimque fori aditu, ligneisque turribus per opportuna loca erectis ad propug- nandura, magna multitudo contluxiset; Antonius prima

Latinos pagnni sunt ii (jni iiou 27. et Calb. c. 19. et passim a militant : quo seiisii liac vox juriscousultis. Crcv. usurpatur a Suutouio, Aug. c.

5278 T. LI VII

luce validam e Capitolio deduxit manum, interfectisque Liv. Epit. e plebe circiter octingentis, concidit tabulas legum, reli- Civ. II. quos propcsito locoque depulit, stationemque militum in Dio. foro collocavit.

38. Ne sic quidem solida quies ante Ciesaris adventum Plut. Ant. est Urbi reddita, quod Antonius auctoritatem dictatoris II 24* et suaraque potentiam niagnitudine vitiorum debilitabat : 25. cujus nocturnie coniessationes, diurnus somnus, totius

vitee turpitude, sermonibus omnium notabatur : qui non erubesceret, quo tempore Ca^sari sub dio esset s£epe con- tra ferocissimos hostes dimicandura, potare, scortari, alea, sorano, luxu non ferendo tempus consumere. Erat enim, si quis alius, ingenio nequam et nepos, et paulo ante tri- bunus plebis in essedo lictoribus prajeuntibus per Italiam vectus erat, mimam Cytherideni in aperta lectica secum Plin. portans, cum turpissimorum hominum comitatu : quacum Cic * aliquando et curru dicitur incessisse leonibus juncto. Sed et occasione pra;sentium turbarum ad rapinas abusus, niag- nam vim auri argentique, sed et vini diripiebat. Plut. 39. Haec altera fuisse putatur causa, cur promtius ig-

Dio. noverit Dolabellee adveniens Ca?sar, prjtter priora homi-

nis merita, qui partibus ejustotum se dediderat ab initio, Cic. Phil, et in Thessalia quoque pro eo strenue pugnaverat. Et "■ ^^' erat alioquin ad tribuendam veniam facilis : nee ignora- bat, difficulter ferri posse delicta aliena severe exequen- tem, qui tam raulta ipse peccasset. Interea, cum et Dio. pecunia indigeret infinita, et honores appoteret eminentis-

simos, nolebat multos otl'cndore : quo devincti beneficio suo, patientius jubenti quidlibet obsequerentur.

40. Igitiir cum magnus in Urbe plurimorum metus ad- ventu ejus fuisset, vindictam adniissonim cxpectantium, eaque res sermonibus agitata toto eo tempore esset; re- pente receperunt animum, nihil de prajteritis inquirente Ca^sare. Sed is ad cogendos nunimos mentem adjecerat, et praiter magnam vim auri, qua; in coronas et statuas, et alia hoc genus, tanquam a volentibus ofterebatur ; ingen- tes summas mutui nomine congessit, cum neque ncgare quis(|ii:im audcrct, ncc ipse de restituenda cogitare pu- tarctur.

Llimi CXIII. SUFPLEMENTUM. 5279

41. Sed ego, Ciesaris natura diligentius expensa, non diibitem, roddituruni ouinino cum fide luisse, si diiitius frui vita potuisset. Nee enim in tantis imperii opibus deesse, unde quantacuraque debita quandoque expunge- rentur, potcrat : et ipse solitus omnia famze studiisque hominum postponere, ubi pra.'sentium temporum angustias esset eluctatiis, ob pecuniam protecto amitteie ista nolu- isset, llabebat autem ejus rei luinc obtentura, ut ad banc necessitatem reipublica; temporibus adactum diceret, cujus utilitati facultates suas omnes inipendisset. Ne tanien ad desperationem adigeret creditores, novas tabu- Suetou. las petente plebe constanter abnuit, se quoque obieratuni ^^^- '^- '^• esse dictitans. Jussitque contentum esse his quit piius

in ea causa statuisset.

42. Inde proscripsit bona judicatorum hostium, liasta cic Phil. pro aide Jovis posita : et cum ea cuj)ide emta essent a qui- ''•. -^• busdam, qui nunquam fore putabant ut a se exigeretur, ideoque minus fuerant soliciti quanti licitarentur, nihil cuiipiam remisit. inter quos et JVI. Antonius, Cn. Pom- peii Magni sector, cum tanti viri copiosas facultates brevi Cic. dilapidasset, appellatus est. llanc otfensam causari dein-

ceps solitus est Antonius, cum Caesarem ad bellum Afri- piut. canum non setpieretur : quia sibi pro meritis prioribus non fuisset gratia reddita.

43. Ceterum Caesari non defuerunt artes, et plebem, et Dio.

socios victorite aliis rationibus conciliandi. Plebem, pric- cic. ad

ter ludorum voluptates, remissis a tempore coepti belli ^^^- ^''•

usuris, et habitationum commodo. Qui enim duobus mil- ui'o.

libus numinum" conductas habitationes haberent, iis lio- Sueton.

, • T 1- 1 ■ Cffis. 38.

maj unius anni mercedem, in Italia quadrantem ejus con- Gronov.

donavit,ciuo tenuiores sublevarentur. Pra^terea publicatis '^f I^ecun. ^ . . V et. 11. 2.

multorum facultatibus, emendarum rerum copiam atque Dio.

vilitatem eft'ecerat. Ducibus amicisque suis honores dis-

tribuit, multa printer veterem morem, quo pluribus refe-

rendie gratia; locus esset, instituendo. iS am et priutoriis

comitiis decern creavit primus, et pontificura augurum-

que et quindecimvirorum collegiis singulos addidit : et

•^ Duobm millihus numtnum] unciis 0. seininicia 1. Crev. Marcis argeiui nostialibus 7.

5280 T. LI VI I

equites Romanes ' aliquot, quorum opera erat usus/ item- que ordinum ductores, in seuatum allegit. M. Brutura

Plut. Brut. Cisalpinte provinciae praefecit : Decimum ei, quje trans Appian. Alpes est, Gallias.

497."^ 44. Sed et in reliquam partem anni consules fecit quos

Dio. diximus, Q. Fufium, P. Vatinium, cum pauci admodum

Sat, II. 3. *^'^* superessent. Atque ea res facetis hominibus ridendi causam praebuit ; querentique Vatinio, * quod se aegrotan- tem non invisisset,' Cicero respondit, ' Venturus in con- sulatu tuo fui, sed nox me comprehendit.' Circumfereba- turque notabilis ejusdem urbanitas, * in consulatu Vatinii magnum ostentum factum : quod eo consule, nee bruma, nee ver, nee aestas, nee autumnus fuisset.' Haec gratiora vulgo erant propter Vatinium, a quo consulatum pollui judicabant, obscurum et pravum hominem, stomachante Cat. Epig. etiam in versibus suis Catullo. Sed quantum iis consuli- bus potestatis auctoritatisve esse vellent, ipsi qui fecerunt, facto ipso demonstrarunt satis. Quanquam enim Ctesar Dio, xLv. dictatura se abdicaret, nullius jam appellationis egens,

xLvi. p. tamen M. Antonius magisterium equitum in totum eum

200. annum retinuit.

Dio, xLii. 4.5, Cum ista satis belle composita viderentur, prae- A^ppian,* ™issi in Campaniam milites, quibus ad bellum Africanum

Civ.ii. p. usurus erat, seditione inita curam Caisaris adverterunt.

485.

jjjq* Promissa Pharsalico bello praimia omnes, veteran! pra;-

terea missionem flagitabant. Ciesar ad hos C. Sallustium

Crispum misit, qui senatorii recuperandi ordinis gratia

praitura petita, designatus erat, ut doceret, • hostium

Appian. niagno numero in Africa superstite nondum absolutam

esse victoriam : eo confecto bello Caesarem, et promissa

ante donativa, et millenos insuper denarius e viritim re-

Plut. Cas. pnesentaturum.' Ad hii;c adeo exarsit militum furor, ut

Appian. Sallustium, vitandi exitii causa Romam refugientem, con-

3 Usurus edcl. ante Ciev.

* E'luitcs Romanos] Nihil mi- id est, ut exiatininiuns, eijiiiies

rum aiit iiinHilatiiiii erat crjiiites lef;inn:irio.s. Crev. KdmaiioM III senaliiiii iilli'gi. Di- k l^JtUenos . . . tlaiarios] Mar-

oiiis verba. sunt, mTTt'oi TouTeAous, cas argcnti 15. uncias 5. ('rev.

LIBRI CXIII. SUPl'LliMICNTUM. 5281

fcstim sccuti, sine discrimiiio quihuslibct obviis alFcrrent

iimiius. Duo quoque praetorii turn interfecti sunt, Cos- Plut. Cas.

conius et Galba.

46. Dubitavit turn Caesar, num opponere pra^torias Dio. cohortes tuinultuantibus rectius foret. Sed contagium tiniens, has quideni secum retinuit, et milites, quos An- Appian. tonius nuper introduxerat, circum aedes suas et portas Dio. L'rbis disposuit. Seditiosis jam appropinquantibus, misit obviam sciscitaturos, quid i2;itur sibi vellcnt. Atque ii

cum ipso Cicsare collocuturos esse respondenuit. Turn denuntiari Caesar jussit, uti, positis armis, praeter gladios, Sueton. ad Urbem accederent. Neque contatus est, licet dehor- .'^^'. '"• tantibus vehementer amicis, adire tendentes in Campo Frontin. Martio, et tribunal erectum minaci vultu conscendere. '*^'

47. lla?c tarn audax atque inopinata viri species ultro Appian. terruit miiitem, ut desideria sua exponere jussus, donativi mentionem facere non auderet, missionem tantum postu-

laret : et suberat spes, quod opera militum Caesar indige-

ret, sponto daturum quaj esset pollicitus. Sed ille sicut

profusus in obsequentes, ita minantibus incxpugnabilis

esat. Idcirco uno verbo dimittere se dixit : et cum velut Sueion.

fulminati hac voce silerent, adjecit, ' nihilo seciusdaturum , '^■. '^'

. ... Api>ian.

stipendia et praemia, quamprimum esset cum aliis trium- phaturus.'

48. Mordcbat eos hoc quoque dictum, et pudor simul metusque intrahat animos, si ad alios pcrveniret sua; operae debitus honor; ipsi adversis partibus exosi, suis fastiditi, vile vulgus, spectarent triumphum, quem ducere debuis- sent. Simul existimabant lenius acturum Caesarem, sive suum ingenium ille, sive praisentem necessitatem sequere- tur. Sed ille, tacente milite, amicis orantibus, ne cum tarn tristibus dictis discederet, iterum exorsus, Quirites ap[:>ellavit. Hoc illi non ferentes, responderunt ' so mili- Tac. i. tes esse,' poenitentiaquc priorum correpti, rogare crepe- L?^' .y runt, * ut sibi porro militare liceret : se solos, sine aliis Smton. copiis, bellum Africanum eo imperatore protligare para- jj-'j"'*"" tos esse.'

49. At Cvcsar, licet ei gratius accidere nihil potuisset, Appian. vuhian servans, avertere se, et descenderc de tribunali.

52S2 T. Livii

Unde major exortus clamor, ' maueret' orantium, ' poe-

Dio. nasque, si vellet, sumeret.' Simul tribunus quidam mili-

tum propius accedens pro exercitu deprecabatur, jussu

Appian. militum, an ut Czesarem demereretur. Turn ille : ' se quidem poenas quamlibet meritis remittere. Moleste ta- men ferre, quod et deciimani seditiose egissent, semper praelati aliis et magno in pretio habiti. Dare tamen mis-

Dio. sionem petentibus, et carere posse invitorum opera.' Re-

cepit et prajmia exsoluturum, licet nullara ob necessariam

Appian. causam se reliquo adhuc bello deserentibus. Sed et agros divisurum pace restituta, ' Non exemplo Sylla^,' inquit, * ademtos aliis, vosque prioribus domiiiis immiscendo ad perpetnas inimicitias ; sed qua publicus, quave mens ager est, assignabo, et quod deerit, a volentibus emam.' Et

Dio. affuit dictis fides. Pecuniae partem repraesentavit, reli-

quum daturura dixit paulo post cum foenore.

Appian. ^0. Phiusu omnium lute excepta cum fuissent, decu-

mani moerebant, sibi nominatim iratum iraperatorem esse. Neque destiterunt obtrudere operam, licet recusantem in

Sueton. Africam secuti. Sed ille, priusquam proficisceretur, ex

Dio. omni numero excepit seditionibus miscendis aptissimos,

quos in Italia relinqueret, agris statim datis, unde se to-

lerarent. Ceterum et his, et deinceps omnibus, non con-

Sueton. tinuos assignavit agros, ne quis possessorum expelleretur,

Caas. c. 38. g^ ^^ distractis nihil in turbas virium foret. Notavit et

Dio. ex iis, quos secum ducebat, foedissimum quemque, quos

postea, deductos in Africam, periculis objecit, utrimque compendium captans, occiderent illi, an occidercntur.

Sueton. Qui vero eorum superfuerunt casibus, cos sic quoque pra;- dae et agri destinati tcrtia parte mulctavit.

j)i„, ,51. Nam in aliis ddictis connivere solitus, et multa

Sueton. militi condonare, desertores atque seditiosos implacabili-

Ca;s. c. 07. jgp oderat : quod cetera, quae peccare essent soliti, ad ali-

Polya^n. . ,.. ., .,

Strat. viii. orimi iiijunum, hoc ad imporatons pcnculum pertinebat,

ne(piic<piain doininationcm alVcctaiitis, si excrcitus, per

quern ceteros in obsequio contineret, exuere obsequium

Plut. H*^^ crepisset. Insimulabatur tamen a plerisque, quod

tantam exercitus liceiitiam non esset severius ox(!cutus.

Quin et umicorum vitia crimiiii dabatitur, Dolabellae

LIBRI CXIII. SL'PPLEMENTUM. 52^3

furor, obriositas Antonii, iiitomperios, luxus, rapinoe plii- rinioruin. Sud ista quancpiain nee igiiorarct Caesar, ncc probaret, quia meliores non habebat aclrainistros, his ute- Sueton.

I . Cws. Tl.

batiir.

52. Jam briima erat,'' et qui Africam tenebant hostes, piut. Uio. cum occupationibus Cvesaris, tum aiini tempore clausum

ei mare putabant. Sed, ille solita celeritate, qua sicpe Sueion. nuntios de se praivenerat, procossit llhejj,ium, ne roligione \p,''iJj quidem reteutus, cum immolare volenti taurus aufugisset. Sueton. Omen etiam a nomine Scipionis, quod fatale ad victoriam pj^^j' j^j^ in Africa terra suos quoque miiites timere senserat, aut Sueton. vitando, aut eludendo, duxit secum e Scipionum genere contemtissimum quendam, cui Salutioni cognomen erat, ob opprobrium vitje, quod ejus nominis mimo specie cor- Plin. poris, et infamia moruni habebatur siniillimus.

53. Rhegio transjecit Messanani, inde Lilyba;um per- Appian. venit A. D. xiv. Kalendas Januarias, et ut paratos in- ^^fric ' tentosquc suos haberet, tabernaculum in littorc maris sta- IMut. tuit, obscrvandum se admonens, qui esset primo oblato vento conscensurus. Ibi factus de rebus Africanis cer-

tior, oppido et agro llticensi, ubi Cato curabat, vitato, Appian. Adrumetum direxit cursum, quam partem obtinere Sci- ^* * pionem intellexerat. Egressus e navi, magno cum ter- Sueton. rore militum impegit, prociditque humi : sed ille, verbo 9.^^' ^^' sca^vitatem ominis corrigens, complexus osculatusque Front. i.i2. terram, exclamavit, * Teneo to, Africa.'

54. Sic exercitu ad Adrumetum exposito, qui in prai- Plut. Hirt. sens baud amplius peditum millibus tribus constabat, cum equitibus centum quinquaginta, diem atque noctem con- sumsit, dum L. Planci consilium experitur, qui ad C. Considium oppido pra^fectum scripserat. Sed postquam responsum non reddebatur, Caesar, tentare Adrumetum

non ausus, proficisci inde statuit. Sed abeunteni erum- pens ex oppido multitudo insequitur. Nam duie legiones

'' Jam hruma erat] Ita scri- pcrvenit, inciilohat in dioin 30.

bunt Plutaichiis et Uio. Seel et iiltiniuni Septembris, iioiante

illos fefeliit anni Koinani per- Usserio in Annal. ad annum

turbatio. Dies xiv. Kalendas niiiiuii 3958. Vid. not. ad 1. ex.

Januarias, quo Ccesar Lilybieum c. G8. supra. Crev,

5284 LIBRI CXIII. SUPPLEMENTUM.

erant Adruraeti, et tria niillia Maurorum equitum duce- bat Cn. Piso, qui partes Ponipeianas acerrimo ministerio juvabat.

55. Et eodem tempore Jubce equites, qui forte ad sti- pendiura accipiendum veniebant, castra, unde Caesar erat egressus, moratoribus ejectis caesisve, occupant, extremum- que agraen consecuti lacessunt. Sed egregia Gallorura equitum virtute repulsi sunt, quorum turn minus triginta circiter duo Maurorum millia saepius repulisse dicuntur. 'Nam illi intra munimenta compulsi, rursum abeuntibus instabant : donee non intermisso itinere longius avulsos infestare non ulterius ausi, destiterunt. Sic animo con- silioque sumrai ducis, maximum discrimen minirao detri- mento depulsum est.

56. Interim e propinquis oppidis legati venerunt ad Caesarem, frumentum, et quicquid imperatum esset, polli-

Dio. centes. Ita Ruspinam processum est, quod oppidum

Dio'xLii ap^ruitportas. Ibique castra Caesar posuit Kalendis J a- Oros. VI. nuariis, quibus ipse dictaturam simul atque consulatum, vid Pieh "trumque honorem tertium, iniit, M. iEmilio Lepido ma- Ann, et gistro equitum, et consulatus collega.* Hoc ei praemium Comment *^^^t)^''i putabat, a quo primum dictator erat dictus : quan- in Fast. quam et triumphum ei decreverat, nulla re gesta, prajter- quam Longini et Marcelli compositis discordiis. Neque translatum est in eo triumpho quicquam, nisi raptae ex sociis pecunia\ Haec eo anno gesta sunt: et cum novi magistratus inissent, lupus in Urbe visus, et scrota foe- tum, praeterquam pedibus, elephanto simillimuni, edidit.

* A. U. C. 700. A. C. 46.

SUPPLEMENTUM

LIBRI CXIV. HTSTORTARUM T. LIVII PATAVINI.

1. Cum praeter Africanos et Hispanienses niotus nihil

usquam timendum Ciesari videretur, repens e Syria tu-

inultus Iloniaj adhiic agenti nuntiatus est. Ejus auctor Cic. ad

CiL'cilius quidani Bassus extitit, equcs Bomanus Pom- |^^'"' ""•

peianaruin partiuni. Is ex infelici proelio Tyrum se rece- Liv. Epit.

perat, et in emporio latens bene secum putabat agi, quod j 'g"^,^"'

vita fruebatur. Sed ubi milites Sex. Ceesari propter Ant. xi v.

adolescentiam et volui)tates parum amieos atque fidos !?; f ^^

• • . ' B.Jud. 1.8.

esse cognovit, simulque Tyrios spoliatum a dictatore Cvt- Dio.

sare fanum Herculis aegrius ferre, paulatim ad se con- APP''^' ^

® ^ _ ... Liv. Ill, et

trahore Ponipeianos coepit ; militesque, uti pijesidii causa iv. Supra, nunc hi, nunc illi Tvrum niittebautur, solicitare. ^^."^- ^^■

2. Sed haec initia cum spernenda viderentur, absterrere C-acsarem ab Africana expeditione nequiverunt : stimuhim addiderunt tanicn, ut eo celerius proficisceretur, quo, nia- turata ibi victoria, antevcniret orientes turbas, aut non- dum confirniatis occurreret. Sed ubi Caisarcm in Africa Cic. pro periclitari fama tulit, siniul, recepto more hominum fin- Dej. c. 9. gendi quic facta quisquc cupiat, T, Murcus porisse nau- Cic. ad

Att X 1 1 2

fragio, Asinius vivus dcUitus in hostium manus, naves ' ' " quinquaginta vi ventorum Uticam actae pracdicabantur ; Dio. jam erectior apertiorque Bassus, sive Pompoianarum partium studio, sive privatim potentiam quairens, co-

5286 T. LI VII

pias colligere instituit, Sex. Caesari, qui rationem acto- rum reposcebat, Mithridatem Pergaraenura excusans, cui ad mandatuni a CEesare bellum milites conquirerentur.

3. Sed ubi vires placiierunt, vulgatis epistolis quibus- dam, quas aiebat ex Africa misisse Scipioneni, (interitus autem Casaris, et coiumissuni ipsi a Seipione Syrian impe- riuni continebatur,) dueem partium professus, Tyrum oc- cupat. Iiide ad castra Sex. Ca^saris proficisci ausus, pnelio vincitur, et vulnus accipit. Nee ultra vim expe- riri volens, ad corrumpendos Sexti milites se convertit, hoc eventu, ut et Sextus interficeretur, et milites ad Bas- sum transirent, exceptis qui Apameze hyemaverant. Hos ill Ciliciam transgresses Irustra Bassus insecutus, post- Joseph, quam in Syriam rediit, pra;toris assumto vocabulo, Apa-

^52^^^^^* meam, quod erat situ atque opere raunitissima, sedem l)io, bello cepit, et juventute non ingenua mode, sed et servo-

rum centuriata, pecunias cogere, parare arma, denique rebus omnibus munire se instituit.

4. Interca Caesar in Africa perdifficile bellum gerebat, contra niaximas hostium copias, rebus omnibus impar, et

Plut. Cffis. tantum fortunai suai animoque et consilio innixus. Sed

Plin. et frumenti inopia urgebatur, ciijus tenuis erat Ruspinaa

XV. 19. annona, panis simul obsoniique vicem siccata implente

Dio, xLui. ficu. Et expediundi dilTicilis erat ratio, quia Ca^saris

equitatus, nondum satis e maritima jactatione et nausea

confirmatis equis, pra>lio non audebat contendere : con-

Auct. de tra Xumidic Mauricjue, velox et expeditus cques. inde-

' ' '■ sinenter locis omnibus vagabantur, et quia numero etiam

multo erant superiores, baud mediocriter Ca?sarera an-

gebant.

Plut. 5. Forte accidit, ut Ca'saris cquitcs, cum Afri cujiis-

dam cantu atque saltationc deliniti, lixis custodiendos

equos dedissent, subita Nuraidarum irruptione turbaren-

tur, et vix insilire in equos atque in castra rofueere pos-

sent. Quod nisi Caesar ipse cum Asinio J*olli(mc et

instructis cohortibus progressi extra vallum cos recepis-

scnt, magna clades, ot, ut nonnulli putant, ad summam

Aiirt. (Ic victoriitm ellicax, accepta font. Itaque Ca\sar in Sardi-

B. Afr. niani nuiitios, in Sicilian) Rabirium Postumum mittit ad

I-IBIU CXIV. SlilM'LEMIiNTb'M. 5287

arcossendos conimoatus. Huic decern longa^ naves attri-

biilic, niaii(l:itiin)(|ue lit, priusquam in Siciliani trajiceret,

ad conqiiirendas reliquas naves, quae deerraverant, et

tucnduni ab hostibus mare, circumiret Africam. C. Sal-

lustius praitor cum parte navium Ccrciiiam ire jussus,

{]Uic ab hostibus tenebatur, ubi magna dicebatur esse fru-

meiiti copia. Ha^c ita imperabantur, ut suscipienda sine

oonditione, atque exequenda sine mora essent ; neque

ulla cixcusatio, fieri posset necne, recipiebatiir,

G. Inter ha^c occupata pra;sidioque sex coliortium fir-

mata Lepti, Ruspinam regressus, frumentum in agris re-

pertuni, magnamque lignorum vim comportari in oppi-

dum jubet. Ipse de suis qui nondnm appulerant solici-

tus, cum septem admodum coliortibus circa vesperam con-

scendit naves; magno cum mctu eorum, qui cum panels P!ut.

tironibus contra incrcdibilem niultitudinem hostium expo- „ Tr'

'is. Ati.

siti, ab imperatore relinquebantur. Sed fortuna Caesaris hie quoque providit celeriter. Cum, una nocte consumta in navibus, jam luce prima constituisset vela facere, re- pentc apparuit classis quarn quverebat. Itaque militum equitumque non contemnendo numero auctior, lluspinam protinus rediit. Inde cum cohortibus triginta expeditis, et equitibus quadringentis, sagittariorumque non magna manu t'rumentatura est protectus, pridie Nonas Janu- arias.

7. Ibi se Labienus et duo Pacidii cum IVIaurorum Nu- midarumque equitum octo millibus, Gallis (iermanisque mille sexcentis, et sagitlariis ac funditoribus hippotoxo- tisque compluribus objiciunt. Struit acicm Ca?sar : prtc- missis sagittariis, equitalum in cornibus collocat. Sed iljc

ab adversariorum multitudine repulsus, continue cedit : Dio. legionarii circumventi in orbem pugnare coguntur. Ibi Labienus, galea detracta, suos hortari, appellare Caesaria- Auct. de nos ; donee petitus a milite decumano, equo graviter ' " ^' saucio, averteretur.

8. Interim Caisar omnibus viribus equitum peditumque Appinn.

connixus, divisam hostiuni coronam ab utroiiue latere '7' "' , .... .... Auct. de

disjicit, neque longe insecutus, ad sua se pnt'sidia insti- B. Afr.

tuit recipere. Sed Petreius et Cn. Piso cum equitibus

Numidis mille centum electis, peditumque et levis arma-

5288 T. LI VII

turje qiiatuor millibus supervenientes, miitare consilium, et medio campo redintegrare pugnam adegerunt.

9. Cum ita prieliarentur hostes, ut cum equitatu levis armatura Numidarum procurreret; coortis deinde Caesa- rianis, equites refugerent, pedes exciperet certamen, do- nee illi, resumto cursu, iterum inveherentur ; eaque pug- nandi, forma nova et terribilis Cjesarianis objiceretur ; Caesar negotium suis dedit, ut omni conatu summoverent hostes, atque ultra postremos, qui apparebant, colles pro- turbarent. Turn demum pugnandi tinis est factus, post- quam ab hora diei quinta usque ad occasum solis dimica- Dio. tum esset. Multi ex Czesaris militibus interfecti sunt,

Auct. de non sine crebris adversariorum vulneribus. Petreius

, • . etiam graviter ictus deseruit pugnam : sed necessitatem

Appian. ® . r . .

dissimulans, cum receptui cani jussisset, ' non esse frau-

dandum gloria victoriae Scipionem imperatorem suum ' Auct. de dictitabat. Saucii, quorum maximus fuit numerus, plau- pj' ^ '■ stris Adrumetum deportati sunt. Eo preelio quidam auc- Appian. tores sunt fugientem aquiliferum a Caesare correptum conversumque fuisse, cum dicto, 'hie hostes sunt!' at- que unius illius virtutem saluti fuisse ceteris, si absque ilio esset, indubitanter perituris. Auct. de 10. Inde Ca;sar cum suis in castra se recepit ad Ruspi- B. Afr. nam, eaque modis omnibus communire instituit, vallo ab Dio. oppido ad mare, itemque altero a castris eodem perducto.

Nam a paucioribus male acceptus, Scipionem hand in- juria metuebat, qui post prttlium factum die tertio, cum Auct. de legionibus octo et equitum millibus quatuor adventare ^vVm nuntiabatur. Is, postquam aft'uit, coUaudatos qui prox- VIII. 14. imo praelio rem strenue gesserant milites pro concione do- navit, ut alacritatem suorum honoribus et pra?niiis inci- taret. Ibi res accidit non indigna relatu. Labienus equi- tem commendabat imperatori, aureas armillas meruisse confirmans. At Scipio nolebat dare, quia nuper ille servus fuerat, ne vilesceret castrensium donorum honor. Ibi Labienus armillas equiti dedit ex Gallica pra^da. Tum Scipio, ' Ilabebis,' ' inquit, * donum viri divitis.' Ad (piiim vocem summisso vultu cques projecit aurum

I Ex Valcr. Max. cdidit Crev. In edd. prxcc. Icgitiir /la^etis.

LIURI CXIV. SUPPLIiMF^NTUM. 528!)

ad pedes Labieni. Mux dicente ScipioiU', ' 1 niptralor ar<^enUi.s arinillis te donat,' exultaiis gaiidio abiit. 'I'aiita iiierat aiiiino, etiain in huniili fortuua, gloriae cupiditas.

11. At porcuisi cum adveiitu 8cipionis Caesaris niilites Auci. de erarit, turn etiain quia naves suae onerariie passim nuntia- ' bantur expugiiata; ; quia non pnudicto loco ubi appellc-

reut, errabaut, et a compluribus adversariorum scaphis singulaj excipiebantur. Inter has deprehensa navis est, quic fratresduos tiil)unos niilitum legionis quintan vehebat, Titii llispani dicebantur, Atque hi cum se C. Virgilio praitorio dedidissent, ad Scipionera dcducti, tertioque post die intorfecti sunt: cum major eoruni, ut ante fratrem occidcretur, a centurionibus impetrasset. Ad ha;c, cog- nita Caesaris necessitate, Juba rex spatium convalescendi non daturus, cum ingenti exercitu veniebat,

12. Adversus ha'c omnia Caesar timorcm militum nova Sueton. ratione compescuit, augendo periculi famam. Quippe ^^•^- ^' ^^^ vocatis ad concionem militibus, ' Scitote,' inquit, ' pau- strat. vu'i. cissimis his diebus regem aflYiturum cum legionibus de- •^"cton. cem, equitum triginta, levis armatura centum millibus, olephantis trecentis. Proinde desinant quidam qua^rerc

ultra, aut opinari, mihique qui compertum habeo, cre- dant : aut (piidem vetustissima nave, quocumque vento, in quascumque terras jubebo avehi.' Pricceps videri ha^c exaggeratio hostilium virium queat : sed in audaci coepto plenoquc periculorura phis oberat extenuare velle verbis, (piod sensibus res ipsa ingerebat quotidie : et pra^stabat banc in partem decipi milites, plus habituros spei, si ob- /irmatis ad graviora animis, minora opinione discrimina tractando comperissent.

13. Cetcruni Jubam vix regno egressum necopinatic Dio. domi turbai confestim revocarunt. Publius enim Sitius Nuccrinus, junctis cum Bogude rege copiis, invasit Nu- Appian. midiam, Cirtaque niaximo oppido panels diil)us expug- ^*^- "• ''^ nato, ot uno atque altoro capto op})i(lo Giutuloruni, ne- Dio. cessitatem ei sua defendendi imposuerunt. Igitur, ab- ,^^l' ductis a 8cipione suis auxiliis, relitpiit taulum cle|)hantos triginta, rudes adhuc, et mullorum annorum usu vix edo- cendos. Plus ergo specie quani viribus nocebant : quia

Dclfili. et Var. Chis. Livius. 15 O

5*290 T. Livii

perterriti hostium equi ad conspcctiim eorum pavore au- ferebantur. Sed ubi jussu Ciesaris tiansportati sunt ex Italia nonnulli, frequeuti horum et innoxio visu equi ti-

Dio. mere desierunt.

Auct. de 14. Interim adventu suo per oppida nuntiari jusso,

B. Afr. multos excivit Ceesar, ut ad e.im adeuutes de acerbi- tate Pompeianorum quererentur. Hactenus enim non ipsum, sed aliquem legatorum ejus venisse crediderant. Ille motus hominum querelis, et vastationem Africae, quae miserandum in modum vexabatur, non ferens, literas in Siciliam misit, uti sine excusatione hyemis ventoruraque confestim trajiceretur exercitus. Eratque is ardor viri, ut postridie quam nuntium miserat oculos mentemque ad mare directara tenens, mora? eontationisque suos insimu- laret. Mordebat acerrimum iniperatoreni, quod neque suppetias ire fidem suam iniplorantibus poterat, et Sci- pionis insultationes aspicere quotidie atque ferre coge- batur.

Plut. CaB9. 15. Nam ille, superioribus prseliis suorum elatus, cum

B Afr ^ P^*" 3^iq"ot continuos dies non longe a suis castris in- structa acie stetisset, neque Caesar contra exiret, con- temto tandem hoste ad castra illius cum explicata acie et elephantis processit. At Caesar castris tenebat suos, quaj contra quamlibet vim hostium, operum tormento- rumque nuiltitudine et firmitate, et quia prajsens ipse erat, satis muniverat. Neque de victoria male sperans intra vallum manebat. Sed quia cum paucis et tiro- nibus vincere sine multo suorum sanguine nequibat, turpe rebatur, post tot devictos hostium exercitus, cum reli- quiis ^ pngnantem crurntam cxistimari retulisse victo- riam.

1(5. In eo statu rorum licet sujxrior Scipio videretur, multi tameu ex castris ojus profuiiiebant Numidic (»io- tulique, quorum alii repetebantdomos, alii se transt'erebant

Dio. ad Cicsarem, quern C. Marii affincm esse didicerant, cu-

Auct. do j,jj^ luagnis beneliciis ipsi uuijorcsve eorum fuerant usi.

Iloruui illustriores quosdam luittit cum Uteris, ut pojiu-

2 lidi>iuia cdd. autc Crev.

LiURi cxiv. sui'pm:mi;n ri'M. "/JDl

lares suos ab obsoquio liostiiini ad aniicog sociosqtif trans- duccreiit.

17. Interim et Leptis a Saserra contra Labienum de- Strabo, fcnsa est; Acillani (libera civitas erat, Melitensium co- ^^' P-^3l. Ionia) recepto Ca^saris prasidio, quod C. Messius a;dili- Auct. dt tins introduxit, Considio Longo cum cohortibiis octo ve- ^' ^^^' nienti clauserunt portas, Adrumetnmque redire nulla re

gesta coegerunt: et ab eodeni paulo post cum Labieni t'tpiitibus regresso obsessi oppugnatique sunt. At C. Sal- lustius desertam fuga C. Decimii quastorii Cercinani adeptus, magnum frumenti numerum in castra Caesaris misit : et sub idem ferme tempus legiones ^ xili. et xiv, quas A. AUienus proconsulc cum equitibus Gallis octin- gentis, et mille sagittariorum atque funditorum Lilybai imposuerat in naves, prosper© cursu ad Casarem perve- iierunt.

18. Dum haec variis locis administrantur, M. Cato sup- pjut. Cat. plementum, arma, corameatum cogebat Utica, atque Auct. de horum aliquid subinde in castra Scipionis mittebat. Con- ^: ^^^' silium quotjue addidit non lacessendi Caisans, cujus im- petus nulla re opportunius frangi, quam mora posset. Superbe rejectum hoc a Scipione, semelque rescriptum,

• sufficere debere Catoni tutum in oppido nuinito otium : ne aliorum quoque alacritatem opportunitate temporum usuram inhibeat.' Pupugit ea Catonem exprobratio, rescripsitque, ' paratum cum iis, quas adduxisset in Afri- can!, copiis trajicere in Italiam, atque Ca-sarem ad earn tuendam retrahere.' Ubi haec etiam irrisa est ab Sci- pione ratio, non obscure tulit Cato, ' pwnitere, quod eo tempore, ubi summa respublica ageretur, honoratiori ces- sisset prudentior.'

19. Sed Casar veteranas legiones nactus, omnibus con- Auct. de silii ignaris, prater Uuspinam cum toto excrcitii versus J^-.'^'^'"* llzitam oppidum pergit, ante quod in edito colle Numi- Aiict. de darum prasidium erat. Id postquam a Casare capi La- ^- -^^'^• bienus animadvertit, cum multis equitibus accurrens subsi-

dio, per Casaris equites ab exercitu suo est interclusus :

3 Legio in odd. ante Crcv. legitur.

5292 T. Livir

et, ipso cum Numidis eftugiente, Galli Germanique, quos adduxerat, post acreni pugnam interfecti.

20. Hinc propius oppidum progvesso Caesare, Scipio, lie locum opportunum amitteret, cum instructo exercitu, elephantisquc in utroque cornu locatis, baud piocul Uzita coustitit. Czesar, quod hostis iude non digrediebatur, minime committendum ratus, ut cum fessis militibus eo- dem tempore et exercitum bostium, et oppidum cum valido prjEsidio Numidarum oppugnaret, suos in castra reduxit. At Considius, qui Acillam magnis operibus oppugnabat, equestris privlii cognito eveutu, discessit protinus, et per regnum Juba^ reductum exercitum cum Scipione partitus, Adrumetum rediit.

21. Inter haec tam prospera Caesar tamen parvis detri- mentis ignominiaque carpebatur, quod ex secundo suo Siciliensi commeatu navis a \ irgilio ad Thapsum capta, itemque alia ad ^gimurum a classe P. Vari et M. Octa- vii excepta est. In his deprehensi milites cum adducti ad

Sueton. Scipionem essent, atque is vitam concederet sub conditi- ^^' • one, ' si militare adversus Ca^sarem vellent,' centurio

Auct. de legionis xiv. gratiis actis, recusavit beneficiura, ferociter-

B Afr

que adjecit, ' ut intelligere Scipio posset contra quos viros

suscepisset bellum, se cum decern veteranis suis, cum co-

horte quam Scipio delegisset ex toto exercitu, pugnatu-

rum.' Ibi Scipio irritatus annuit centurionibus, ut con-

festim liominem trucidarent. Veteranos captos, nefario

scclere contaminatos, et saginatos ca^de civium increpans,

extra vallum cum cruciatu necari jussit. Tirones in suas

legiones dispcrtitus est. Similis animus oventusque per

Pliit.Cacs. eosdem dies Petronio Granio quivsturi designato fuit, qui ^' ^^' et ipse capta navi, oblatam a Scipione salutem respuit, incumbensque gladio, ' banc' ait * dare Ca'saris milites, noil accipero consiiovissc'

Auct. dc 22. Citsar, his auditis, eos quos ■• ad Thapsum cum longis navibus j)rxsidio esse onerariis jusserat, gravissimo proposito edicto, cum ignominia dimittondos ccnsuit.

4 Quos pro tjuihus in cdd. prircc. emend. Crev. ex Auct. de B. Afr.

B. Afr.

LIBRI CXIV. SUPPLRMEN TUM. 5293

Jirat t'liiia niilitum suoruni amantissimus, adco ut, audita Sueton. P. Titiirii clade, summisisse barbam capillumque dicatur, ^^'

nee nisi post viiidictam posuisse.

23. Per eos dies sub occasuni Vorgiliaruiu res niiia Auct. do incidit in castris. Pauci habebant ex pellibus tentoria,

nee enim portari ex Sicilia quic([uani privter ipsos niilites et arma Ciesar erat passus ; uccjuo paiare in Africa po- tuerant, quod tota ferine regie ab hostibus aut tenebatur, aut exinanita direptaquc fuerat. Plericjue vestimenta tetenderant, atque arundiuibus scopisque contextis ut- cunifjue se tcgebaiit. Sed circiter secuudam vigiliara, exortus cum grandine iniber tentoria niniio pondere rupit, ut, extinctis ignibus, intenipesta noete niilites per castra vagarentur, nihil habentes pricter scuta quibus capita con- tegerent. Eadem nocte pilorum quintcc legionis cuspides ardere visa^.

24. Scipio inter hajc multis nuntiis Jubam evocabat, contantenique, omni proniissa Africa, qua Roniani juris Dio. esset, permovit tandem, ut cum tribus legionibus, et equi- Auct. de tibus frainatis octingentis,^ magnoque Nuniidanim equi- ^* ^*^''' turn et levis armatura; numero, ac triginta elephantis,

regno egrederetur, Sabura cum parte exercitus contra 8itium relicto, qui nuper castellum omni rerum copia locuples de rege ceperat. Ejus adventu Caesar consilii sui plenum fructum tulit. Cum enim baud procul Sci- pionis castris seorsim consedisset, simul ex propiuquo vires ejus eognosci potuere, metus Julianorum versus in cou- temtum est.

25. Scipioni lamen crevit animus, ut instruere exer- citum, et paulo longius a suis munitionibus progredi au- deret. At Ciesar, non facta potestate pugnandi, opera sua promovebat, donee ab adversariis occupato proximo coUe pergere prohiberetur. Sed coUis vi receptus est, j^jg^ decusso Labicni pra'sidio, et irritis quas posuerat insidiis, -^uct. de quia, priusquam Caisar accederet, ex locis occultis La-

bieni niilites metu profugorant. Ipse vix cum parte cquitum evasit. Cum dcinde opera continuaret Ciesar,

, 5 Ex Auct. de B. Afr. edidit Crev. In edd. priorr. est octo- ffinla.

5294 T. Livii

ad impedieudum omnis adversariorum equitatus et leviter armati pijecunerunt sub vesperam, deductasque ab opere copias Ca^saris impetieiiiiit. Et equitatum quidem mul- titudine sua summoveruut celeriter : sed ubi, converso itinere, Ctesar cum cohortibus afFuit, equites confirmati repulerunt inter sequendum sparsos Nuniidas, niultisque interfectis, eos lejecerunt in castra regis. Ne omnes internecione delerentur, et ipse rex cum Labieno deveniret in potestatem Cajsaris, nocte ingruente, et commoto venti vehementia pulvere, prospectum hosti adimeutibus, erepti sunt.

26. Interea cum Caesar per colloquia militura, spargen- disque Uteris, libertatera atque res suas Afris, prieniia insuper Ilomanis ad se accessuris asset pollicitus, ex legi- ouibus Scipionis quarta et sexta, in quibus Gatuli erant,» cives Komani plerique omnes, permulti partim in castra Caisaris, partim quo*^ quisque potuit, perfugere. Equites etiam qui ex clade Curionis apud Varum remanserant, complures eodem consilio sunt usi. Sed et Gaetuli, quos cum literis Cajsaris domum isse diximus, cives suos ad deficiendum a rege Juba perpulerunt.

27. Sub idem tempus nona et decima C«saris legiones ex Sicilia venerunt ob inopiam navium tardius. Quam nactus ansam Caisar, C Avienuni tribuniim militum le- gioiiis decimal cum ignominia dimisit, quod navem fa- milia7 sua jumentisque et commeatu occupaverat, im-

Athen. memor sub eo se imperatore stipendia iacero, qui maxima Aact! de classe Britanniam petcns, tros taiitum servos suos impo- B. Afr. sucrat. Eadom et aliis quibusdam ignominia addita, quos ob seditionera rapinasque factas in Italia clam oderat.

G Qua pro quo legebatiir ante Crev. 7 Cum/amilia edd. ante Crev.

" Ex Ipfjionilnis Scipionis quarla alitpianfo aiite id qiinil liir nar-

et sexta, in quibus (ialuli cinnt] ratiir : ' Sivpeuumcio, iiiipcra-

Non ita apud anciorciii de 15. tor, '(Cursaieni iippclUnt,) ' coin-

AtViraiio, tpii rt CJa'tulos, ct mi- pliircs G<iMiilJ, qui siimiis rlieii-

lilcs Ic^ionuni Sci|ii(iiils <|iiart!i! tt's (.'. INlaiii, ct piopeniodtini

ct scxtii', niiiUiiiii pio|)ciisos t'u- oniiics cives Roniaiii (|iii sun; in

issc ill (Jiisiirem ait, sed iitros- Icfjioiie (inaila et sexta, ad te

que (dare cli<,|jii^iiit, Sie Inipnin. voluiiniis in tuaqite priesidia

tur apud emu (iiiluli peiliigic conCiigere.' Crev.

LIHRI CXIV. SUPPLEMENTL'M. 5'205

28. Iiiteressc arbitror ipsa rcferri verba privstaritissimi iniperatoris. Tribunis centiirionibusque convocatis om- nibus, * Maxinie Vfllem,' inqiiit, ' lioinines siiic petu- lantiae nimiicqiie libertatis ali(|iiaiulu finem t'ecisscnt, tneseque lenitatis, modestiec, patientiic rationem habu- isseiit. Scd quoniam ipsi sibi iioqiie niodum, noque ter- niinum constituuiit ; quo coteri dissimiliter se gerant, egointt ipse documentuni more railitari constituam. C. AvicMie, quod in Italia milites populi Ilomani contra rrmpublicam iiistigasti, rapinasque per muiii(;i[)ia tccisti ; quod(jue mihi reitpie piiblicic inutilis tuisti ; et pro raili- tibus tuam lamiliam jumentaque in naves inq)osuisti ; tuaque opera, militibus tempore necessario respublica caret : ob eas res ignominiie causa ab exercitu meo te removeo, hodieque ex Africa abesse, et quantum potest proficisci jubeo. Itemque te, A. Fontei, quod tribunus niilitum seditiosus, malusque civis fuisti, ab exercitu di- mitto. T. Salicne, M. Tiro, C. Clusinas, cum ordines in meo exercitu beneficio, non virtute consecuti, ita vos ges- sefitis, ut neque bello fortc-s, neque pace boni aut utiles fueritis, et magis in scditione concitaiidi milites advorsus vestrum imperatorem, quam pudoris modestiaeque fueritis studiosiores ; indignos vos esse arbitror, qui in meo exer- citu ordines ducatis, missosque facio, et quantum potest abesse ex Africa jubeo.'

29. Interea C;csar, perfcctis, qua; instituerat, operibus suis, et a vallo castrorum ad Uzitam usque duobus per- ductis brachiis, pra^ter alia comnioda hoc erat assecutus, ut ex propinquo solicitare hostium animos posset, ettrans- fugere volentibus paratus receptus esset : evenitque ut simul Gu^tuli quidam nobiliores cum equis et calonibus circiter mille in castra Cit-saris perfugcrent. Scipio ce- terique, commoti hoc incommodo, ad M. Aquiniura sena- torem miscrunt, quem forte sub idem ttanpus coUoqui cum C. Saserna viderant. Sed ille, niliii niotus nuntio Scipionis, colloqui perseverabat, donee missus a Juba viator, audiente Saserna, ' Vetat,' inquit, ' to rex col- loqui.' J'k homo Itonumus, populi bouclicio usus, cum imperatori suo parere noluisset, regi barbaro audiens

5296 T. Livii

dicto fuit. Sed hunc excusat Scipio, quern aiunt ante regis adventum purpureo sa2;ulo usum, turn ad album vestitum se contulissc, quod Juba negasset eodem ilium cultu esse oportere quo ipse uteretur. At hie cum Caj- sare dimicabat, cui si obtemperare vellet, piimas post ilium in Urbe tenere multisque Juba potentioiibus impe- rare posset.

30. Postridie duo exercitus armati instructique a mane usque ad horam decimam, intervallo circitcr passuum tre-

Dio. ceutorum stetere : nee tamen commissa est pugna. Tan-

Auct. de tiiramodo leve pra?lium equestie factum, minime dignum B. Air. -. .

memoria. Ceterum per eos dies man gesta res est, cum

P. Varus de navibus Q. Aquilae ad Leptim quasdam

onerarias incendisset, vacuasque defensoribus quinque-

remes abstraxisset duas. Hoc ubi Csesari circumeunti

opera sua nuntiatum est, protiuus eques contendit Leptim,

et instructis quas aderant navibus, Varum celeritate tanta

perterritum egit in fugam, quinqueremem unam recepit,

triremem repugnantem cepit. Postridie profectus Adru-

metum, quo se Varus contulerat, naves quotquot extra

Cothonem erant, aut incendit aut subduxit: et cum classe

dimicare non auderent hostes, in castra sua rcdiit, E cap-

tivis interfici unum jussit P. Ligarium AtVanianuni, qui

dimissus in Hispania contra datam fidem iterum ad ad-

versarios Caisaris se receperat.

31. Paucis post diebus cum Caesar circum villas, ubi rustici fruges in subterraneis specubus condiderant, fru- mentatum mitteret, Labienus insidias struxit. Sed re comperta Caesar insidiatores, occisis fernie quingentis, dejecit loco, Labienumque suis cum rcpiitatu vcnientem auxilio Icgionum objectu deterruit. iSuniidvu qui, loco amisso, in castra refugerant, inqierio Juba? crucibiis afiixi pcpciuleriint.

32. Tatigabat tamen Cicsarem inopia iVuuiciiti, et quod earn ob necessitatem quacumque proi'ectum ecpiitatus et Irvis arniatiira Niiniidaniin inlVslalKii, vclox lioiuiMum geiins, et ad procurn iiduin, et tclis conjectis ad relugi- eridum habile. N<upu' liis resistere Cicsaris equitatus sine lc(;ionibiis potcral. Idiirco licet vetcranos haberet mi-

LI15RI CXIV. SUPPLEMRNTUM. 5*297

litos, tunicn quematlraodiim roiitra Icvotn vl concursatorom hostcm se tuerentur, tanquarn lanista tiioius solct, accu- rate doccrc coactiis est. Ad hoc ex sin<;ulis lejiionibus trecentos jubebat expedites incedere, (luoium oiiera et sarcinac a comrailitonibus portabantur, ut, ingruente hoste, praisto cssent qui objicerentur. IIa?c diligentia tantum eniohimeuti rebus ejus attulit, ut sa^pe tentatus, a Labieno pra^sertim, multo plus damiii daret hostibus, quani acci- peret: neque eo minus plerasque expeditiones, quo volebat eventu, faceret.

33. Nam pra'ter hostium castra ductis logiouibus oppi- dum Zetam cepit ; neque diu post Sarsuram. V^acceuses tamen cum prvtsidiura a Ca^sare petissent, priusquam ilhul p( rveniret, a rege Juba oniiies ad unum interfecti sunt, oppidum direptum deletumque. Nee ideo minus Tha- Strabo, benenses, ad mare sita non magna civitas, a rege deface- Auet. de* runt, occiso quod ibi fuerat pra^sidio : quibus petentibus ^' ^^^''* auxilium Cvvsar M. Crispum tribunum cum cohorte et sagittariis tormentisque compluribus misit. Sub idem tempus nova! copite venerunt ad Ctesarem, ex iis qui

niorbi causa, aut commeatu impetrato prius trajicere ne- (luiverant, militum quatuor raillia, quadringenti equites, funditorum sagittariorumque mille. Tanto magis dabat operara, ut de summa rerum dimicaret, sibi militique Frontin. veterano fidens : et, quia hostes a munitioribus locis de- ^j-^, ' duci non poterant, pridie Nonas Aprilis castra movit, et Auct, de sedecim millia passuum celeriter emensus, obsidere Thtvp- sum instituit.

34. Thapsus in peninsula; speciem bine mari, inde stag- no salinarum ambitur : inter quod et mare via non amplius niille quinnentorum passuum rclinquobatur, quam triplici pnesidio o«'<'upavit Caesar, ut Seipioiiem eo itiuere ex- cluderet, Et aft'uit ille, ne Hdissimum partibus oppidum i)er summum dedccus indelensum relinqueret : ac, decli- luita, (puim vi<libat obsessam, via, supra stagnum ad mare versus castra munire ccepit. Ea re cognita, Cvrsar, c«im pleraque parte exercitus eo contendit : partem etiam classis ad littus accedere jubet, et hostibus a tergo terro- rem incuterc. At Scipio, parte militum ad opus relicta.

5298 T. nvii

ceteras copias pro vallo instnixit, elephantosque disposui in cornibus.

JJ5. Cum valde cuperet confligere Caesar, impetu militum

victiim est ejus desiderium, qui retenti revocatique (tantus

Flor. IV, 2. ardor incesserat) coegerunt tamen tubicinem classicum ca-

Auct. de r 1 • -1 • •. • ,

B. Afr. nere, et, irustra obsistentibus centunonibus, in hostem ir-

ruerunt. Et C«sar secutus impetuni, siano Felicitatis da-

Flor. Dio. to, equuni admisit, ut more suo princeps cieret pugnam.

Auct. de Interim elephanti rudes et nuper a sylva, fundarura lapi-

duiuque stridors avertuntur, proterunt suos, et in semifac-

tas valli portas incidendo intirmum adhuc opus proruunt.

36. In eo preelio admirabilis extitit virtus cujusdam ex legione quinta veterani, qui, viso elephanto in oppressum lixam sjeviente, ultro petiit belluain, et in altum ab ea sublatus, lerire proboscidem, qua erat circumdatus, non destitit, donee dolorera non ferens elephantus, abjecto eo se daret in cursura, fugientesque reliquos consequeretur.

Appian. Indo postea quintic legionis elephanti fuerunt insignia.

Auc" de Hinc magna cicdes et in campo Scipionis militum fuit, et B. Afr. ad vallum hostiura, quo post acre pradium potitse sunt CiEsaris legiones. Inter h;ec qui priesidio Thapsensibus erant, sive confirmandorum suorum causa, sive fugiendi consilio, fine inguinum ingressi mare, terram petcbant. Sed a calonibus Ca?saris clamore jactuque pilorum atque lapidum deterriti in oppidum se rcceperunt.

37. Reliquiae victi cxercitus ad priora castra, unde nu- per egressi fuerant, refugerunt. Sed ibi neque praesidium ultra, neque dux erat, cujus auctoritato regerentur: et cuni in rogia castra profugerent, ilia (juoque jam a Julianis oc- cupata repererunt. Quippe fortuna et impetu victoriae

Plut. Cacs. Caesar usus, et lisec castra fiigionte Juba, et Afranio, qui

B. Afr. seorsim tetenderat, exterrito, tertia quoque quasi nioniento

ceperat. Tum ergo Scipionis railites, desperata salute,

Julianos consalutant, Ca^sarisquc implorant fidem. Nee

eo minus a veteranis, ira et dolore cffcratis, conciduntur.

3}{. Quin et in Ca'saris excrcitu quidam illustres a nii- litibus intertccti sunt, ob tantam rem gestam cujuslilxt •b'iicti sibi pollicentibus impunitatcm. Inter quos et Tul- lius Kiilus quicstorius pilo transjectus est ; et Pompeius

LII5RI CXIV. SUPPLEMENTUM. O'JUO

Rufus, vulnere in biacliium acccpto, nisi celeriter confu- gisset ad Caesarem, esset occisus. Haec tanta licentia, et quod ante Ca^saris imperium signa cecinerunt, fidem faciunt nanantibiis inter instruendam aciem coinitiali Pint, niorbo, quo frequenter solebat hiborare, correptuni, duni Sueton. puguatur, in turri quadaui propinqua quievisse. p"'^*

'Si). Idcirco victve quoque partes victoriam Cicsaris non Apiiiau. niilituni suoruni ignaviie, nam cos quidcin pugnavisse I'or- titer, sed partim ducum iiuperitiie, partiin I'ortunie Ca.'sa- ris transcripserunt ; quod tarn facile victus erat exercitus octoginta niilliuin armatorum, jam a multo tempore as- suetus operibus bellicis!, et ex prima pugna magnam adeptus spem victoria;. Ingentem profecto fuisse Caesa- p|^^ ris felicitatem, utro modo gesta res est, eventus docuit, Oros.vi.lG. cum hostium caisis millibus quinquaginta,'' captis sexa- ginta elephantis, vix quinquaginta milites amiserit.

40. Pugna feliciter confecta, Cicsar, relicto ad Thap- Auct. de sum C. Rebilo proconsule, ad Tisdrum Cn. Domitio, illo ^•■'^'^• cum tribus, hoc cum duabus kgionibus, L'ticam pra;ire

M. JVIessullam jubet, ipse cum equitatu subsequitur. In-

terea Scipionis equites, qui ex pnvlio fugerant, Paradara

oppidum, ubi non recipiebantur, exi)ugnant : incolas om-

nes, cum rebus eorum atque facultatibus, in medio foro

comburunt vivos : deinde Uticam proficiscuntur. Uticee,

sicut priediximus, Cato curabat. Is, tertio post pugnam Dio.

die, nuntio cladis accei)to, convocavit in templum Jovis ^,f l^"^"'

. . ^ . . . Plut. Cat.

trecentos ex negotiatoribus, cives Romanes, qui Scipioni

pecuuiam ad bellum dederant, unaque senatores Romanes

qui aderant, et senatorum tilios.

41. Ubi comparuerunt, exorsus Cato, ' Fortuna,' in- quit, * novum aperuit nobis ostendendie virtutis atque constantivK theatruni. Victi sunt exercitus ducesque nostri, atque omnis residua spes sahitis ac libertatis in nos rccumbit. Sane cum magnitudinem cladis considero, tanta est, ut quorumlibet non firmissimorum animi terreri

•> Hostium cccsis inillihus qtun- cano, deceni tantiimmodo millia

quagintd] Sic iianat Pliitaiclms. ex .Scipionis cxercitu caesa esse

At piopior Ills rebus et tempo- niemorat. Vid. not. ad c. 133.

ribiis testis, auctor de B. Afii- 1. cm. Crcv.

5300 T. LI VII

ea atque domari queant : cum in vos respicio, cives, cum alacritatem fidemque vestram expendo, quae neque pe- cuniis neque corporibus vos parcere sivit, dum reipub- licaj consuleretis ; eos esse existinio, qui censeri debeant cuilibet fortunae pares.

42. * Sed neque praecipere vobis quicquam est animus; neque reformidantibus pericula necessitatem suscipiendo- rum imponere. Unum moneri res et benevolentia mea imperat, ut eodem consilio, qualecumque tandem illud probatum fuerit, utamini. Distracti sententiis et fuga, singulis etiam opportuni ad quamlibet injuriam eritis : junctos et unanimes neque spernet hostes Caesar, neque supplices aversabitur. Ite igitur, et, utra videatur esse ratio potior, liberrima consultatione disquirite. Neque meos sensus revereatur quisquam. Fortunam sequentes necessitati hoc dare arbitrabor : obfirmantes animum, ut dignum tali exeniplo erit, et admirabor, et laudabo, et hujuscemodi me viris ducem atque commilitonem adjun- gam in omnes casus.

43. ' Neque vero conatibus consiliisque Thapsum, aut Adrumetura, aut banc Uticam statuimus terminos. Ro- ma cogitanda nobis est, communis omnium patria, caput rerum, et imperii sedes. Neque vero credibile est, huic omnium late populorum concessisse imperium Deos, ut ipsam alieno subjicerent arbitrio. Nobilius Urbi fatum est : ideoque nuiltis s.vpc H net i bus agitata rursum emersit, tyrannosque suos aut virtute sua excussit, aut felicitate evasit. Cinna quidem a suismet** militibus intcrfectus est. Marius atcjue Sylla acerbiore tatt) perierunt, quam cjui a crudelissimis hostibus cum exquisito cruciatu ne-

Cic.Or.O:}. cantur. Neque frustra cclebratum est M. Drnsi dictum, qui pater tribuni luit : saeram esse rempublicam, oique poinas esse persolutas ab omnil)us (pii violare illam sus- tinuissont.

44. * Igitur bonitatc causal Do()rum(|ue justitia iVrtis, ad ir.rc Uomjiuu' r(;ipublica' lortuna, niliii pra-lc loa re- cjuirenduui videatur. Sed tameu et alia suj)ersunt, ob

H A siiLs ille cdd. aiilc Crev.

LIBRI CXIV. SUPPLKMI'.NTLM. 5-30L

qua' lu?tuin rci cxitum desperarc nemo dobeat. Quuiili enim esse creditis, quod uos tini huic negotio intenti eii- iiitis, liosti plus otiaiu rcspicienduni est ! IJispaniain Cii. I'lut. Ponqjcius conmiovit : Koma ipsa jugi inipatiens iiondum didicit perferre servitutem.

4-3. ' 8ed nco cxtenuare pcricula nioris mei est, quve non iguoianda, sed contemneuda viris foitibus aibitror. Ex- eiwplum vcl ab hoste petite. Quantos ille labores ex- hausit, (pianta adiit discriniina, ut vinceret eos quibuscum ei fuit contentio? Qua tandcui illo spe, aut quo prctio ? Non alio certe, quam tyrannidis, quaj neque tutior est omnibus illis periculis per quaj paiatur; et si contingat vel quietissima, nulla non calaniitate est miserior. At nobis, quis onine consilium in eo est, non ut injuriam faciamus cuiquam, sed ut rerapublicam defendamus, neutra sors cadere infeliciter potest. Nam aut victoribus in libortate et legitimis honoribus fortunata vita per vir- tutem transigetur : aut vi suporatis calamitatum finem mors afFeret, non extinguet fructum virtu tis gloriam. Sed de istis quidem inter vos delibcrabitis, orantes supremum numen, uti vobis pro veteri virtute at(pie lide vestra ani- mos consiliumque duit.' Accensi hac oratione plerique, velut obliti pra^sentium, bellica consilia agitabant : et erant quibus servitia liberanda in usum militiit videren- tur. Id recusavit Cato, negavitque susccpturum, nisi praibitos a volentibus. Cum multi pollicerentur, nomina dare quibus vidcrctnr jussit, utque hoc liborius facerent, consilio exccssit.

40. Non diu postea literal ei Scipionis atque Jubje traduntur, diversis ex locis, argumento eodem. Rex in nioiite (piodam cum paucis abditus, Scipio sub promon- torio baud procul IJtica stans ad anclioras, quid consilii Catoni esset sciscitabantur : ad se venturum recepturi, aut si ferre obsidionem decrevisset, supjxtias laturi, ipiibus- cum possent copiis. Cato, retentis paulispcr tabillariis, cum se digi-esso refrixisse trecentorum ardoreni cognosce- ret, hoc ipsum nuntiavit, Utica jubcns abstincre, sibiquc consulero : ' so quicquid per pricscntos diflicultatcs pos- set, fide sua facturum.'

47. Interim et ab equitibus pra^fecti trcs atiuerunt,

5302 T. Livii

totidem afferentes consilia. Jubam alii ducera, alii Ca- Auct.de tonem optabant : quidam Uticensibus diffisi, quod ob riut ' beneficium legis Julije favere Caesari credebantur, oppido se includere renuebant. Cato cum praifectis agere coepit, * persuaderent eqiiitibus, uti valere jusso Juba Catoni se coiumitterent Romano duci, atque Uticam ingrederentur, munitionibus tutam, et provisis in multos annos com- meatibus,' Idem etiam senatores cum fletu et precibus postulabant.

48. Interea M. Rubrius, quern ad trecentos miserat Cato, rediit iratus, et multa de perfidia hominum et in- constantia qnerens. Kedierunt et pra^fecti equitum cum ferocibus mandatis, ' nuliam sibi societateni cum levibus et Punica perfidia infectis fore. Proinde qui sua opera uti cupiat, ejectis aut interfectis Uticensibus, in vacuum oppidum se accipiat.' Longissime ha:c abibant a niente et moribus Catonis. Itaque leni response dimisit prae- fectos, ' cum trecentis deliberaturum.'

49. At illi palam et audacius negabant contra Caesa-

_. rem bellaturos : et a quibusdam fiebat senatorum mentio,

Dio. , . ' . .

p. ' comprchendi eos et Ciesari dedi oportere, quo in reli-

quos fieret mitior.' Idcirco dimittendos ex tanto periculo videns, abeuntes jam equites eonsecutus, oravit, ' ut vel unam adhuc diem manerent, tntamque pncstarent tot Ro- manis senatoribus fugam,' Persuasi sunt a Catone equi- tes, et partim in portis oppidi, j)artim in arce custwlia; causa collocati, nictum fecorunt trecentis, ne inconstantiae suae poenae reposcerentur. Idcirco miserunt ad Catonem,, oratum, ad se veniret. Ille, delinitis scrmone senatori- bus, qui oircnmfnsi negabant servatorem suiim niissuros in proditorum potestatem, solus ad eos profectus est. Illi veniam petierunt, * quod a^mulari Catonianam constan- tiam nequirent; agnoscere se quod proavum ipsius fania Plut. Cat. esset diccre solitum, non posse omnes esse Catones. Sibi

Cat.Miii. "•" '^"•"lo esse, Icgatos mittendi ad Ca^sarem, et ante omnia Catonis incolumitatem stipulandi : nee nisi hae impetrata arma posituros.' Ad (ki subridcns illo nogavit * sibi esse

Appian. deprccatoribus opus, idquo Cajsarem ipsum scire [)lanis- sime. Sibi vero si consulant, se minime invito facturos.' 50. Inter lia.'c, audito venire cuu) omnibus copiis Cit'-

I.IBRI CXIV. SUI'I'LKMKNTUM. 6303

sarcni, ' vah!' inquit, * tanquam atlversum viros!' Jus- sisque niaturare senatoribus, donee haberent equituni prac- sidiiini, portas oppidi clausit, una excepta inaiitiina, per quaiu eiuittebat diseedciitcs, nave.s trihucljat, tuinuttus sedabat, viaticum dabat egentibus. Hxc agentem con- venerunt a M. Octavio niissi, cum duabus legioiiibus baud procul Utica consodisse nuntiaiil* s, at(juu peteie a Catone, ut secum statueret, quatenus impcrium utriusvis esse deberet. Nihil his respondit, Sed conversus ad amicos, ' Et miramur,' inquit, ' quoniodo victi simus, quos ne in extremis quidem deserit ambitio?'

51. Simul properavit ad equites, qui castra, quaj fe- Auct. de cerat ante oppidum Cato, eoquc comraigrare plebera IJticensium coegerat, oppugnasse dicebantur ; et inde pi^t. repulsi irrupisse in oppidum, multisque interfcctis, di-

ripere domos. lit igitur hos averteret a rapinis et cae- dibus, singulis sestertius centum*^ dedit. Idem fecit et Auct. de Faustus Syllvc filius, dataque pecunia, cum his profectus pj est. Praedam tamen Uticensium repetiit a discedentibus Cato, incitato cursu assecutus : et cum auctoritate viri permoti primi ordines ablata restituissent, ceteri quotjue projecerunt rapta, muti prae pudore, et dejectis in humum oculis. Turn Cato reversus in urbem oravit Uticenses, * ne trecentis irati essent, sod communiter deprccarentur Caisarem.' Hiec fatus administrationis rationes et reli- Dio. qua reddidit, obsignavitque pecuniam. Mox, profectus Appian. ad mare, postremum sahitavit abeuntes. ^^l"^-

52. Duobus persuadere non potuit ut a se discederent, filio suo, et Statilio cuidam. Statilius ad imitationem Catonis pectus obfirmaverat. Filius proficisci ad Cre- Dio. sarem jussus, interrogavit patrem, ' Quin igitur idem et ipse faceret, si faciendum esse judiearet ?' At ille, ' Dis- par est utriusque nostrum ratio, lili. INle natum atque educatum in libertate, conccssum a Diis immortalibus douum prodere nefas : tu deteriore republica genitus, non debes recusarc conditionem teniporum, in quae in- cidisti.' Monuit tamen, ne capessere rempublicam vel- Pint.

" Sestertios centumi Tres iincias iiostrates argenti, grossum 1. dec.

5304 T. LI VII

let. ' Neque enim nunc earn adrainistrari, ut digiium

esset Catoniano nomine, posse : secus auteni fieri turpe

Auct. de esse.' Commendavit deinde eum L. Cacsari, quo usus

"R A f r

Plut P'"*^ quaestore fuerat : petentemque Lucium adjuvit in

oratione componenda, qua Ceesarem exoraret : cum pro se quemquam rogare quicquara districtissirae vetaret. Tantum solicitudinis laborisque et ta^dii vir iste sumen- dum putavit, ut aliis prodesset, dudum projecta vivendi cupiditate, et certa destinatione consciscendie necis,

53. Ut tamen consilium tegeret, corporis curam adhi- buit, lotusque coenavit cum amicis et magistratibus Uticje sedens : nam accubare post Pharsalicam pugnam desi- erat. Producta; quin etiara poculis et sermonibus sunt epula;, multisque de rebus erudita et jucunda confabu- latio fuit : donee prolapsus ad decretum illnd Stoicorum Cato, ' solum bonum virum esse liberum,' cum opponente se Demetrio Peripateticse sectai philosopho tanta conten- tione vocis vultusque disputavit, ut facile propositum ejus adverterctur. Unde cum moestos sedere convivas videret, revolutus ad alios sermones eximere suspicionem conatus est. Deambulavit etiam a coena, prajfectisque vigiliarum imperavit quae videbantur agenda: sed cubitum iturus arc- tius diutiusque in complexu filii et ceterorum lucsit.

54. Inde novus illis timor, ensenique supra cubile pen- dere solituni amoverunt. Cato cum libro Platonis qui Pha^don inscribitur, cubiculum ingressus, interrogat ser- vum, ' quis gladium abstulisset ? ' Illo tacente, Iccti- onem continuat : paulo post iterum requirit ensem, nee allato, librum pellegit. Turn singulos advocans servos, ensemque flagitans acritcr, unum etiam percussit pugno, nianumcpie cruentavit. ]*ostremo filium et amicos ac- currentes incrcpavit asperius, ' sibi nee deesse rationeni moriendi si vellet, amoto gladio,' dictitans, ' neque vero putare ita (jxcidissc mcnte, ut ricidtrit in iilii tutclam.' Flli, luctu at(jue mcerore propcmodiim ( xanimati, jidjont afferri gladium. Quem iil>i ((hixit alque co^sidcravit Cato, roposuit itcruni, denuoqiic librum a capito ad cal- crni relegit ad liiccrnam : deinde securus obdormiit, ut stertcnlem perciperent (jui excubabant pro foribus.

LIBRl CXIV. SUPPLKMHNTUM. 5305

55. Sill) iiKMliani noclein Butaiu qiieiulani accituin ad

mare misit visum, anne jam solvissent omnes : et medico

prajbuit obli^,aii(lain maiuim, c|iuc ex ictii intumnerat. Id

spem fecit rolicjuis, vivere eum coiislituisse. Sed falsi

sunt. Cum enim reversus Buta solvisse omnes renuntias-

set, excepto Crasso, et vehementem ventum incubuisse

mari ; sorte fugientium indoluit, remisitque eundem, ut,

si quis forte alicujus opis indii^us remansisset, id ad se re-

ferretur. U bi ilie altum in portu siientium esse nuntiavit,

januaclaudi jussa, tanquara dormiturus in lectulum se re-

posuit. Sed statim arreptum mucroiiom iiifixit corpori : Hio.

neque exanimatus, ciuia manus inHammata fuerat ad feri- ^PP"*"-

... . . Hor. IV. 2.

endum inrtrmior, decidit cubili, strepituque edito, excivit Liv. Epit.

solicitudinem suorum. Irrumpunt in cubiculum filius, et ^ '"'"

cum Demetrio Stoicus Apollonides. iMedicus intestina vi-

dens illa^sa, reponere in ventrem, atque consuere vulnus

coepit. lUe, passus donee discederent, manum injecit

vulneri, dilaniatoque, et sparsis intestinis, qua coeperat

via servitutcm cxivit.

50. Decessit Cato anno ajtatis undequinquagesimo. Appian. Magni utique vir invictique animi, et indomitic nee licen- ^^ ^'*'" tiosie libertatis, sed legumetajqui observantissimus : cujus etiam laudandus exitus foret, si cuiquam uUo casu vitit necisque suai potestatem concessisset Deus. Nunc in re vetita saltern banc abstulerit pra^ aliis similibus commen- dationcm, ut ex toto desperatorum agmine nemo videatur insanisse speciosius.

57. Sed neque in vita ejus quicquam rectius carpitur, Plut. quam quod uxorem JVlarciam velut usurariam concessit ^^PP"^* Q. Hortensio, cum tres ei liberos peperisset, atque eo Lucan. quoque tempore gestaret uterum. Id ejus factum quan- "strabo, quam Philippo Marciae patri probatum, et exemplo So- ^i- P- sis. cratis atque veteri llomanurum consuetudine "^ defensum, Apoi.c^'^sg.* non immerito reprehendit Cajsar, falsam tamen causam Strab. Plut. hostilitcr affingens, ' uxorem juvenculam ideo dedisse

* Veteri Romanorum consuetu- rente a severitatf Koinani iiioris

dine'\ Hoc qiiideiii ita scrihit an ciedendum sit, dnbitat Riial-

giMviscum piimisaiictor Strabo, diis, Animadvers. 25. in Pliitar-

ied solus : cui in re tain abhor- chum. Crco.

Delph. et Var, Clas. Livius. 15 p

5306 T. Livii

utendam Hortensio, ut pro paupere divitem reciperet.'

Nam haeres instituta ab Hortensio, post illius fata domum

Catonis redierat.

Auct. de 58. Palam facta morte Catonis, Uticenses, licet ob

partium studiura oderant, tamen propter singularem inte-

gritatem, servatamque baud semel Uticam, et magnis

operibus permunitam, publice sepeliverunt, cum multis

magnisque ^ laudibus oumium : ne metu quidem impe-

Appian. dieute ofEcium, quod jam baud procul copied Csesaris

pj^l aberant. Turauhis ei mediocris positus est juxta mare,

cum statua ejus gladium tenente. Ipse ab hoc eventu

Dio. cognomine Uticensis a paris constantiae glori^eque proavo

B Afr ^ distinguitur. Post mortem Catonis L. Caesar in concione

populi Uticensis suadet ut porta; aperiantur. ' Se profec-

turum ad Ciesarem iraperatorem, cujus in dementia spem

magnam habeat.'

Plut. 59. Interim Caesar, cognito Catonem, dimissis ceteris,

■P^°'. Uticae cum filio substitisse, non expediebat consilium viri.

Plut. Dein audita ejus morte dixisse dicitur, * Invideo tibimor-

^C'^'^'^d^' tem banc, Cato, quando tu mihi servati tui famam invi-

Att. xn.4. disti.' Tulit tamen civiliter postea celebrari a Cicerone

^ A^ G 11 Catonem, libro qui ' laus M. Catonis' inscribitur. Neque

XIII. 18. aliud, nisi tanquam apud judices respondit, duobus editis

."^'. Anticatonibus.

Appian.

Plut. GO. Receptis interim obiter Usccta et Adrumeto urbi-

^ ^^" bus, vitaque Q.'° Ligario et C. Considio tilio concessa,

Sueton. Uticam pergit, quae jam a Messalla custodiis ad portas

f '" j*^' ^"j" . ■ oppositis tenebatur. Obvius ibi L. C«sar se demisit ad

B. Afi-. victoris genua, vitamque duntaxat deprecatus, in prirsen-

tia quidem obtinuit : eademque venia Citcina;, C. Ateio,

P. Atrio, L. Cella? patri et filio, M. Eppio, M. Aquinio,

Catonisque et Damasippi liberis data : itcmque Statilio,

qui Catonis cxitum imitaturus a philosopliis prohibitus

riiii. Cat. fucrat. Uticensibus pro studio erga se gratias egit. Tre-

Aiict. de centos gravi et longa oratione incusatos, bis niillies sester-

'' ^' tio "^ niulctavit, ' quam sumniam sex peusionibus populo

W Donrnt in cdd. nnto Crev. t6 que.

10 <^. pro C. reposilit Crev. ex Auct. de B. Afr.

* Uii, millks scstcrtio] Marcis argeuti iiosti'atil)U» 781260. Crev.

LIBRI CXIV. SUFPLRMENTUM. 5307

Romano per triennium penderent.' Conditionera omnes

laeti acceperunt (nam de salute sua putarant actum esse)

seque illo demum die natos esse pra'dicantes.

(51. Interim Juba cum Petreio Zamam fuga pervenit,

quam duplici muro circumdato munivorat, regiamque sibi Vitruv.

habuerat. 8ed quia et ipse victus, et Sabura cum suis ^V'" 7' i • ^ I ' Auct. de

copiis deletus a P. Sitio fuerat, contemtus est a suis ex- B. A.fr.

clususque. Nee caret defensione Zamensiura pcrfidia :

quod in medio foro pyram Juba construxerat, hoc propo-

sito, ut in ultima desperatione civibus interfectis omnibus,

rebus((ue pretiosis in rogum conjectis, ibi cum uxoribus

liberisque cremaretur. Igitur, neque minis quicquam

proficientibus, neque precibus, (nam et preces adhibere

docuerat necessitas,) ne liberis quidem conjugibusque im-

petratis, in villam suam discedit : deinde similes ex per -

tus omnium civitatum animos, post magnificas epulas ferro Appian.

cum Petreio concurrit, ut per virtutem interfecti videren- pj|^"'

tur. Petreius valentior facile confccit Jubam : ipse servi Liv. Epit.

Auct, de sui manu invenit necem. g ^Yfr

62. Dum haec aguntur, Ciesaris lortunatrahente omnia, Considius e Tisdritano oppido, cui praeerat, cum Gaitulis paucis ill regnum profectus, a comitibus suis, cpii succinc- tum pecunia senserant, interticitur : C. Virgilius Caninio Rebilo procousuli, a quo Tliapsi obsidebatur, se dedit : P. Sitius, qui plurimum eo bello Ca;sari contulerat, vix leviter notus antea,dum per Mauritaniam ad imperatorem proficiscitur, in Faustum et Afranium incidit, qui cum equitibus ScipionisUtica discesserant. Is reliquos partim caidit, partim accipit in deditionem, Afranium et Ir'austum cum coiijuge et liberis capit vivos.

63. Uxori Fausti, quae eadem Pompeii erat filia, duo- Appian.

busque liberis ejus Caesar incolumitatem suaque omnia

concessit, et ad fratrem proficisci passus est. Afranius Liv. Epit.

et Faustus, tanquam temere orta in exercitu scditione, O'"** ^'•

. . . . ^^•

unaque Petreius filius, interficiuntur. Sed Cjesaris jussu Auct.de

factum non dubitatur, cuius etiam inter artes reforunt, ||-. ^f""-

quod invisos sibi per miiites clam curaverit occidondos,

ne clementiae simulationem oraitteret. Sic et Tullium

Rufum aliosque inter pra;lium cum Scipione perisse : sic

5308 T. LI VII

L. Cfesarem, quauquam receptuiu in gratiam, per insidias

interfectum. Quippe judicii specie, quod libertos servos-

Sueton. qug Ceesaris ferro et igni crudeliter enecuisse, bestias quo-

* que ad spectaculuni venationis comparatas trucidasse di-

cebatur, militum objecisse ferociai, a quibus quasi per

Eutr.Zonar. •j.^jj^ interficeretur. Afraniuni certe et Faustum iniperio tlor. Dio. '

Sueton. Csesaris occisos neque dubium est apud auctores pleros-

Nic. Dam. ^^^^ neque adeo mirum, quia semel inipetrata venia di- Aug. missi, denuo ad oppugnandum eum se converterant : cui

Cic. ad o^eneri hominum baud sine causa erat infensissimus. Serva- Fani. VI.13. * Dio, vit tamen hie quoque institutuni suum, ut amicorum atque

familiariura deprecationi condonaret" singulos. Et Oc- Nicol. tavius quidem adolescens, qui postea Augustus appellatus

est, pro Agrippte sui fratre, qui eodem bello apud M.

Catoneni fuerat, avunculum exoravit. ^^°^- 64. Sed Scipio et T. Torquatus, unaque Damasippus

B. Afr. et Pljetorius Rustianus, cum duodecim navibus apertis

raultura diuque jactati, cum Plispaniam peterent, adversis

ventis in Africam relati, apud Hipponem Regium a

Appian. classe P. Sitii excipiuntur. Ibi Scipio, cum animadver- Dio. Oros. . ' , , ., • . .■

Val. Max. teret navim, qua vehebatur, ab nostibus capi, gladio se

"'• -• transverberat : et, qua?rentibus qui interea irrupeiant, ubi Sen.Epist. . ' » ,••,.,,

24. imperator esset, ' Imperator, inquit, ' bene se nabet.

Flor. Eodem tempore ceteri quoque a Sitianis railitibus interi-

Liv. Epit. ^ •, , , „ 1-

Auct. de muntur. Quibus, ob navatam eo bello operam, cum alia

B. Afr. pra^mia dedit Cttsar, turn Cirtam, oliiu regum domum, Civ. IV. ' quara ceperant, habitandam concessit: unde colonia Si- Mela 1. 6. tianorum appellata.

Plin.v.3. . T • • rr ■ -x • -o

Auct. de bo. Ipse interim Zamai pecunias cogit, cives Romanes

B. Afr. qui contra se pugnaverant, mulctat; provinciaque ex Appian, ^ o n • y-, • i /^ •

Dio. regno tacta, C hallustium Crispum pro consule prieiicit,

Cic. in qyi tain avide dicitur expilasse provinciam, ut hoc ei Sailust. ^ . . . • ' ]• 1 • ^ I-

tiiisse mjunctum a Ca^sare quulam creduierint : alii pac- tum cum CO magna pccunia scripserunt, nc causam dice- Auct.de ret. Deinde regressus Uticam, bona corum qui sub • "■ Scipiono duxerant ordines, viiididit. Thapsitanos Adru- mt'tanosque pccunia, Lcptitanos tricies centenis millibus

II Condonavtrui edd. ante Crev,

LIBRI CXIV. SUPPLEMIiNTUM. 5309

pondo ' olei in annos singulos, Tisdritanos certo frumcnti modo nudctat.

66. Inter hicc rem summaj mansiietudinis, sed ot pru- [)[o. dentia;, facit, crcmandis qu2e repertit in scrinio Scipionis pijn. yn. erant variorum epistolis : sicut et apud Pharsaliam antea, 25-

' . . Supra,

et olim Pompeius, debellato Sertorio, summa cum adnii- xcvi. 19.

ratione hominum atque laude fecerat. Ita multorum, Sen. de

qui contra ipsum senserant, opprimere crimina, quam ^^h c- 23.

exequi malebat : ne quos, mutata fortuna, aninuim muta-

turos esse sciebat, permanere in odio et inimicitiis vel

nolentes cogeret. Tantis rebus tam celeriter confectis, Auct. de

Idibus Juniis IJticac conscendit, et in Sardiniam trajec- B- Afr.

tus, Sulcitanis, qui Nasidiura classcmque ejus receperant,

imperat pecuniam : mox solvens a Caralibus ante diem

III. Kalendas Quintiles, quia propter tempestates sub-

inde haerendum in portubus fuerat, duodetrigesimo die

Romam venit. Ibi cognoscit in Gallia quoque per ab-

sentiam suam a D. Junio Bruto legato rem fortiter felici- Liv. Epit.

terque gestara, victosque przelio Bellovacos, qui cum

vicinis aliquot populis rebellaverant.

' Tricies centenis millib'us pondo'\ Libris pondo Parisiensibiis 234375. Crev,

SUPPLEMENTU

LIBRI CXV.

HISTORIARUM

T. LI\ II PATAVINI.

Dio, xLiii. 1. IvEVERSUS in Urbem Caesar, ut omnia suis armia cessisse ostenderet, simul admiratione virtutis et metu potentiae cives suos recipere servitutem et pati doceret; quatuor simul triumphos apparavit. Neque vero senatus cunctanter subibat jugum, jamque ultro plura prope, quara postulate Caesar voluisset, decreverat : ' supplica- tiones dierum quadraginta, equos albos in triumphis, et lictores quos et tum haberet, quosque in prima et secunda Sueion. dictatura habuissct, Pra;fectum quoque niorum,' novo

Dio' ' * nomine reperto, quasi vetus illud ' censoris ' usu vilu- isset, ' esse ' jusserunt ' in triennium, dictatorem in de-

Flor. IV. 2. cennium : ' utque suggcstus fieret in curia. Uti consuli- bus, qui quo(pie tempore essent, in sella curuli assideret, primusque sententiam diceret : ludis Circensibus omnibus niappam mitteret : magistratus a populo declaratos re- nuntiaret : ut(jue currus statueretur in Capitolio, adver- sum Jovcm spectans : utque simulacrum ejus eodem loco poneretur, orbem terrarum calcans : in basi inscribere- retur, CAKSARI hrmitheo : uttpie, deleto Catnii no- mine, instaurator Capitolii Caisar scriberetur.' iSeque

1 Jusserunt in dcccnnium tantum exhibetiir in edd. ante Crev. Ex Dione coricxil Crcv.

1,1 HR I CXV. SUPPLKMKNTU.M. 5311

hie stetit adulantiuiu luiinilitas : multiuiue decreta sunt tam serviliter, ut ipsi qiioque nimia viderontur. Sed (juae inonioravimiis recopit. Caluli tanien iionieii, duin pudore Tac. Hist, delere cunctatur, in Capitolii dedicatione uiansit.'

2. Sed honores tam prodige decretos sibi pluriuni metu Dio. quam benevolentia sontiens Ctesar, ad conciliandos fir- mius aninios, in senatu verba bunc in niodiun fecit : 'L'ti- nam niortaUbus hunc aniniuni Dii dedissent, ut a niutuis injuriis temperantes, amicitiani pacemque coleient : neque bellageri, etiam, quod tristissiniuni est, civiiia necessuni foret, neque ex bollis dcinceps aut crucnta odia, aut oc- cultaj suspiciones tinierentur ! Sod quando contra poten- tiam et improbitatem paucorum defeudi renipublicam oportuit, armisque vindieari quod amicitiiv jurique denega- tum fuerat; in earn necessitateni ineidi, ut aut niilii ca- dendum cum libertate fuerit, aut ii prosternendi qui nos perditos deletosque cupiebant.

3. ' Kt fortuna quidera justiori aftuit causae, multorum- que prailiorum eventu declaravit, nondura abjecisse curam Romanai rei Deos. Atque hoc etiam subinde apparebit clarius, cum facta consultaque mea dies aperiet, magnis- que documentis palani tiet, qualem ei dederiiit animum, cui daturi victoriam belli arbitriumque pacis fuerant.

4. * Nolim enim vestrum quenquani ita maligne de me judicare, patres conscripti, ut aliorum exempla, quam meos mores secuturum putet : neque, si mihi victoria Gontulit, ut possem, quae cupiam, facere, aliud facturum credatis quam oporteat. Si Marium, et Cinnam, et Syl- 1am, quorum naturam periculum texerat, nudaverunt vic-

> Catuli tamen nnmcn, diim pu- ita ut deletanim iiterarnm vos-

dore ihlcre cunctiitin, in Caiiitolii lij;ia appareiPiii, ((iioti sa-pe in

dedkalwnc uutnsit] Tacitus hoc antiquis maiiiiorilius ronspici

soliun niemoiat, Catuli noiueu tpstaiur. Sed si res ita esset,

usque atl Vitelliuni mausisse. Tacitus sane exi-timaudus esset

Quod hie Freiuslicniius addit, nctilisenter a<luioduni et iuipro-

ex inera ipsius conjectuia est : prie locntus esse. Nobis veri-

iion ilia quidem satis piohaliili. siuiilius videiur Uioueui crrasse,

Neque enim is erat Ca'sar, (jueni ilindque decietuni dt> Catuli no-

pudor a cupitis facile deterre- mine deleudo, ft Caesaris in-jcri-

ret. Hyckius ad Inmc Taciti hendo, aut faciuui non esse, aut

locum suspicatur, erasum <|ui- a Caisaie repudiatuin. dein fuisse Catuli noinen, scd

5312 T. LI VI I

torise ; non ideo me his similem fore existimaveritis,cujus moderationem, ne recensendo singula me laudare videar, non rautarunt tot prospera, sed probaverunt. Enimvero neque erga fortunam irreverenter me geram, aut indigna- tionem excitabo Deorum, quos ferme non ulterius bene- fieia sua sarta tecta praistare cognovi, quam donee homi- nes his modeste atque sapienter utuntur.

5. ' Neque vero ab initio belli aliud mihi propositum armorum prsKmium f'uit, quam ut, victa invidia atque in- solentia, virtutem explicarem raeam tuto, et ex augenda utilitate publica gloriam acquirerem. Quos igitur in aliis reprehendi atque persecutus sum mores, iis absit ut me cupiara dedere, similemque his ostendere quos superavi. Ego vero potius ipsa fortuna mea inciter, ut, nisi dim sumraa mihi voluntas fuisset omnia rite atque ordine ad- niinistrandi, vel inde majorem sumturus impetum fuerim.

6. ' Quem enim potius benefacere multis verum est, quam penes quem earum rerum maxima est facultas? Cui vero minus aut concessum est peccare, aut necessa- rium ? Deorum autem beneficia a quo ajstimari rectius possunt, quam ab eo cui illi summa omnia contulerunt? Quis majorem concordiai pacisque publicae aget curam, quam cujus earn servari maxime interest? Is igitur et animo imperabit plurimum, et potentia temperanter ute- tur : quis sine contineri magnam felicitatem diu non posse nemo dubitat. Quid si ad htcc accedat studium gloriae, qua una in re me fateor esse intemperantiorem ? An non qui et diligi a prajsentibus, et laudari a posteris volet, operani dabit ut iis factis moribusquc studeat, per quae ista tam pulchra atque desiderabilia quam certissime et comparantur et rctinentur ?

7. ' Neque ha^c a me fingi, fidem vobis prteterita non minus quam pricsentia facient. Nihil locutus sum, tjuod non praj me tulerim perpetuo : et si jjotentia mutasset animum, nunc rnaxinie tcnipus eratdeclaranda; voluntatis, pf)sfquani deletis non partibus modo, sod etiam rcliquiis partiuni, sospes incolumisquc et victoria; compos redii. Sed prius omnia in me gravia atque acerba expetant, quam hiinc induani animum, ut tyrannus patriae et civium,

LIBRI CXV. SUPI'LEMENTlNr. 5313

quam rector atqne princrps aiidirc nialiin. Coiisulatiis et dictaturas (juas^ dedistis, ad salutem humiiiuin, non ad pernicicni valere volo.

8. ' Jlujus destinationis spondere iidem porpetua mea consuetude debet. Qui enim credere poteritis periculum a me cui((uani innocenti fore, quern scitis veniam dedisse semper, a quiljus iiifestissinie fueram oppugnatus ; non- nullis et iterato ? Aut quomodo indulgebit suspicionibus, qui repertas apud Pompeium, apud Soipioiiem litcras in- trospicere iioluit, et in ignem conjecit, ut quos a poena jam absolverat, etiam a metu omni liberaret? Igitur, posita seraol cura, et pra^teritorum obliterata memoria, tanquani recens in ejusdem reipublictc societatem venisse- mus, benevolos amicosque aft'eramus animos, ut et vos meorum laborum fructum percipiatis, paternam rebus vestris adhibituri curam ; et ego vestra prosperitate, tan- quam boni parentes liberorurn secundis rebus, gaudeam.

9. * Sane nihil tarn in votis habeo, quam uti onines a delictis temperando lenitatem meam sibi propriara atque perpetuam esse patiantur: si tanien alitpiid forte pecca- tum erit, homines nos esse meminero. Et virtuti quidem recteque factis semper erunt apud me parata praemia : errantes, quam mansuetissime poterit, ad oflBcium revoca- buntur. Netjue niilites meos timueritis. Communis mihi atque vobis imperii eustodes sunt, alendique multas ob causas necessario. Sed neque contra vos alentur, et con- tenti his quai dederitis, amare discent eos a quibus acci- pient. Sane pecuniie plus solito exegisse fateor : sed hoc, quam seditiosos habere milites, pra^stabat, et levi profecto impensa redemtum est, quicquid peccare conscii victoriae exercitus, inopiaet necessitate irritati, potuissent.

10. * Mihi nihil ea diligentia qua-situm est : quin omne patriraonium eft'usum pro republica, et grande in- super aes alienum contractura. Sed, quemadmodum ipsi liquido cernitis, pars in sumtus bellorum erogata, reli- quum ad vos reportatum est: ut ad vos omnis hujus opulentiae fructus, ad me solum exigendi acerbitas et

2 Dictatura quas Cler. dictatura quos reliqux edd. ante Crev.

5S14 T. LI VI I

invidia perveuiret. Sic enim locuples facta respubh- ca dignitatem vestram opesque praestare tutas potest: quando nee imperium sine militibus, neque milites sine stipendio retinentur. Absit tamen, ut cuiquam molestus sim pecuniae causa. Neque vectigalia nova constituam ; veteribus contentus ero. Semperque potius eo cogitatio- nes curasque meas conferani, quemadmodum vos opibus honoribusque augeam, quam quemadmodum aliquid abra- dam ^ de praesentibus.' Apud populum deinde similia cum disseiuisset, multum quidem extinxit de priore hominum cura : fiduciam excitare non potuit, priusquam rebus ipsis comprobata promissa vidissent.

11. Inter haec apparatu facto, qualem magnitude re- rum gestarum excusare, opes imperii unius in manum red-

Oros. VI. acta> pati potuerunt ; quatuor triumphis Urbem ingressus

^c' est, eodem mense, sed interjectis diebus. Primum et ex-

Cffis. c. 37. ceilentissimum egit de Gallis, quorum multas magnasque

Appian. jjatjQueg subegerat, cujus apparatus fuisse traditur ex

Plut. Cses. citro. Rhenus ibi traductus est, Rhodanusque, et ex

\ell. 11.56. ^^^^ captivus oceanus. Ingens multitude nobilium cap-

f lor. Veil, tivorum currum antecessit, et imperator quondam om-

nium Vercingentorix. Et hie quidem, acto triumphe,

cum aliis quibusdam necatus est.

12. Sed ejus diei laititiam interpolavit casus in emen Sueton. et tractus a plerisque. Praitervehens enim Fortunaj fanum

quod in Velabre LucuUus exjedificaverat, axe diftracto pa^ne curru excussus est : et dum alius apparatur atque adducitur, obortic sunt tenebra\ Ascenditque in Capi- tolium ad lumina, quadraginta elcphantis dextra leevaque Dio. lychnuchos gestantibus. Caesar genibus per gradus Ca-

pitolii repsit : (pianquam ct ipse jam staret inter Capito- liiia numina, cuniinujue .Jovi oppositum, et titulum habe- ret liomine majoris. Sed et inscriptionem illam sustulisse paulo post dicitur, solo nomine relicto.

13. Inter hunc honorem Ca;saris, cum omnium homi- num magnitudineni ogrossus potentia ac felicitate videre- tur, annotata sunt carmina plena prebri, qux currum inse-

3 Abrodam edd. ante Crev.

I, mill CXV. SUPFLKMIiNTUM. 5315

(jueiis tixercitus luilitari licentia jecerat. Allecto.s in se- riatum novos liomines ignotosque traducebant : Cleopa- Sueton, triR, imilieriiinque aharum, etiam provmcialium, objicie- bant aniores, ' ni(Kchuin calvum' caiiontes ' atUhiccre, qui Roraaj mutuuin surasisset aurum, in Gallia prodegisset turpiter.' Potentiara quoque mule partam sugillabant, Dio. * si juste vellet agere, poenam datuium ; quod scelestus esse pergat, dominari.' Prsemioium quoque parsimoniam PIin.xix.8. cavillantes, alternis versibus exprobravere * lapsana se vixisse apud Dynhachiuni.' Sed liaic quideni omnia vvquo animu Ca;sar patiebatur : ' gaudere' quin immo di- Dio. ccbat, ' nosse militcs suos, quam bono iniperatore uteren- tur.' Unius dicti acerbitatem, quod objectum szepe ab inimicis probrum continebat, aigrius tulit : ' Oallias a Sueton. Cjesare subaetas esse, Ca^sarcm ipsum a Nicomede : et q*^^' ^" ' * triumphare Caesarem, non triumphare Nicomedem.' Id vero falso sibi objici testatus, etiam jurejurando interpo- sito, non ideo yiotuit expugnare contumaciam fama% quin ultro tarn impudens defensio irrideretur.

14. Triumpho peracto, epulum populo datum per niul- Liv. Epit. tos dies : duoque et viginti triclinioiuni iuqdeta sunt mil- lia. Frumentum accipere solita; plebi deni modii '' extra Plut. Cas. ordinem, ac totidera olei librae distributee. Quippe pos- Sueton. tremo bello vectigal annuorum frumenti ducentoruni mil- j^^*" ^* ^* Hum medimnorum Atticorum,*^ olei tricies centena millia Plut. iibrarum adjecisse reipubliciK commemorabat. Nummos Dio. quoque promissos olim iisdem divisit, viritim trecenos : ^^"'^^?"" *^' et pro mora et velut usura, centeni insuper additi."^ Ve- teran is itidem, super bina sestertia,*" qua; belli civilis initio pronuntiaverat, vicena millia nummum dedit, centurioni-

•> Deni 7nndii] Modii nostra- hie intellifrendas esse. Crev.

tes fere octoui. Tolidem olei "^ Nunnnos .. , .Irecetws: et . . ,

lihrw. IntcllJKt'nilye videiitur centeni insuper uddiii] Quadrin-

niensura' lilirales. Decein an- prnti sestertii ifficiisiit iinuni

teni iibriiles mensuree olei sunt lil>iam aigenti ivonian.mi : un-

Iibra» nostrates pondo 6. uncia- cias nostiates 12. cum semuu-

8. cum sexta unria; parte. Crev. cia. Ciev.

<^ Diicetilorum millium viedim- " Bina sestertial Marcas ar-

norumAtticontm]Mttd\ornu\ nos- gcnti nostrates 7. uncias 6. sem-

tratium y-iSOOO. Tricies cenlena unciam 1. Vicena millia num-

mitlia lihrarum. Apparet ex c. tnum. Marcas 78. unciaiii 1.

05. libri siiperioris libras pondo Crev.

5316

T. LIVII

Dio.

Sueton. Cfes. c, 41 Liv. Epit. Appian. Plut. Dio. Flor. et Dio.

Appian. Veil.

Dio.

Flor. Sueton. Caes. 37.

Veil. Plin. xm. 9.

Flor.

Appian. Plut.

Plin. V. 1. Veil.

Appian.

Cic. Phil, viii.fi.Uio,

bus duplum, tribunis alarumque prsefectis quadruplum. Quod autem numerum eoruiu, qui frumentum e publico acciperent, per licentiam temporuni, prseter modum ex- crevisse compererat, recensum ' eorum egit vicatim, nu- ' merumque de trecentis viginti millibus ad centum quin- quaginta millia retraxit.

15. Altera delude laurus ^gyptia fuit, ductaque ante currum Arsinoe, Nilusque translatus, et ad simulacrum igniura ardens Pharus. Achillte quoque et Pothini spectati exitus. Hujus triumphi apparatura fieri jusserat e testudine. Singulorum enim triumphorum fercula et instrumenta diversa e materia parari, ad ostentationem magnificentiiE, et voluptatem oculorum, visum illustrius fuerat. Sed Arsinoe post triumphum, in gratiam fratris sororisque, dimissa est.

16. Tertius de Pliarnace currus Ponticum triumphum invexit. Inter ejus pompae fercula trium verborum titu- lum preelatum aiunt, Veni, Vidi, Vici. Hujus trium- phi fuit apparatus ex ^gyptia spina, qua circa Thebas maxirae nascitur.

17. Quartum ex Africa triumphum duxit, de rege Juba, cujus et filius puer ductus est fortunata captivitate. Quippe liberaliter educatus Ilomse, et regnum utriusque Mauritaniie tenuit postea, et Graecis Uteris eruditus, memorabilior etiam claritate studiorum quam regno ha- bitus est. Hujus triumphi fercula constabant ex ebore,. cujus et copiam eadcm victoria subministraverat.

18. Diversus animorum sub eos dies habitus fuit. Do- lorem multa aiforebant : praisertim quod de civibus Ro- manis, etiamsi titulo abstineretur, re et facto triumphaba- tur. Omnium enim pni'liorTim tabula) prieferebantur, et illustrissimi ciijuscpie noscebantur imagines, una Pompeii effigie demta, quam invidiae declinandae Caesar omiserat. Sed Catonis, Scipionis, et Petreii extrema eliciebant lacrynuis : ricque (iallico triurnpliu lata Massilia, neque

' Recensum] '(Census' ct 'recen- brevis in pos qui jure aul injtuitt

siis' difl'i runt. (.Icnstis niiincrum rapiebant c tVtinicnto publico.

iiiil)at (iiiiniiiin omnino civiiirii : Ita t'cre lJeinef;gerus at! .Siielo-

recciiMiN aiitein liic a Ca-sare ac- niiim. Vid. rt linaldi Aniniadv.

tiis, exaiiicn trat et ili-iciiiis.iiio "Jl. in Plut. (rev.

LIBRl CXV. SUrPLKMIiNTUM. 5317

iEgyptio ducta Arsinoe parum iiulignationis ac misericor- dia' coraraoverat. Qiiiii et lictorum nunieriis, nullius unquam spcctatus inipcrio, adnionebat homines sortis sua', c't alieiiam vicem oblitos, sua fortuna cogebat iiige- raiscere. Vicissim captivoruni rcputautts nuiltitudnu'ni, et quam infestarum populo Konuuio gentium robur hi fuissent, rerumque gestarum inauditam antea raagnitudi- nem, ab odio Casaris ad laudes et admirationcm transfe- rebantur. Delectabant et Achilla Potliiniqut; poena, et Appian. Pontici regis tam celeriter dejecta arrogantia. Opes etiam translata (ad decies sexies millies sestertium" fuisse Veil. it. reperio, coronas aureas, dona rcgum ac civitatuni, duo '^^'^ niillia octingentas viginti duas, auri pendentes pondo vi- Appian. ginti millia quadringenta quatuordecim ^) mulcebant ani- mos, magnani exinde partem suis mox usibus aut volup- tati cessurani, scientiura,

19. Nam et viscerationem populo dedit Casar, et Suefon.

, J. . • T- • Caes. 38.

omnis generis spectacula diversis causis. lorum enira pj^^^.^ ^^^

suum, eo quod Homanum vocabatur, pulclirius, sed minori Appian.

latitudine, ubi jus redderetur, templumque Veneris Geni-

tricis, et juxta numinis effigiem Cleopatra simulacrum

dedicavit, cum multis et aliis nobilium artificum tabulis;

inter quas Timomachi Ajacem et Medeani octoginta ta- Plin.

lentis' emisse traditur. Locavit ibidem equi sui effigiem, ,\^ V ''ol'

' ° ll.etvii.39.

qui humanis similes priores pedes habuit, neque sessorem Piin. vm. recipere voluit nisi Casarem : statuamque sibi loricatam '*^* dicari passus est, cum effigie quam Arcesilaus fecit. Cms. 61. Struxit et amnhitheatrum, ubi funebribus iilia ludis pro- ^

1 ' r xxxjv. 5.

nuntiatum olim populo raunus atque venationes exhi- Dio et buit. ^^"»-

20. Tecit et ludos regionatim, per omnium linguarum Sueton.

. Ca;s. 39.

histriones, item circeuses, athletas, naumachiam. Mune- re gladiatorio depugnaverunt quidam Komani cquites, sed

K Decies sexies inillies sesler- Crev.

tium] INIarcas argenti Paiisien- *> Auri .... pomlo viginti millia

ses 6250000. Sequilur Appia- qumlrinf^enta quatuordecim] Rlar-

niini Frcinsliemiiis. Velleiiis cas 31897. iincias 6. t'rtr.

eniin niinorein summani habet, ' Octoginta tulentis] Marcis

nenipe sexies millies, sive mar- argenti 7500. Crev. cas argenti nostrates 2343750.

.318

T. Livn

Dio.

Sueton.

Cic. ad Paru. XII. 18.

Macrob. Sat. II, 7.

A. Cell. XVII. 18. Macrob.

Sueton.

Vitruv.v.G,

Sen.Contr, VII. 3. et Macrob. Sat. II. 3.

Sueton.

Dio.

Sueton.

Appiaii. Sueton.

ct Furius Leptinus, cujus pater praeturani gesserat, et Q. Calpenus, senator quondam actorque causarum. Dimi- care et Fulvius Setinus senator voluerat, sed Caesar nega- vit passurum in senatoribus, equites admisit. Pyrrhicham saltaverunt Asiae Bithyniaeque principum liberi.

21. Ludis D. Laberius eques Romanus mimum suum egit, quanquam sexagenarius, quod ipse diligenter excu- savit in prologo, coactum se testatus 'blanda vi illius, cui ne Dii quidem ipsi negare quicquam potuissent.' Sed neque serviliter se gessit in actione, ultusque est injuriam dictis liberis sub aliena persona, ' Quirites libertatem perdere,' exclamans ; et, quo versu totum in se populum convertisse dicitur, quasi vocem misisset publici aft'ectus, * Necessum esse multos tinieat, quem multi timent,' Ali- enavitque ea libertate Caesarem, ut Publium ei mimogra- phum anteponeret : statimque Public palmam, Laberio anuulum aureum cum quingentis sestertiis daret.

22. Neque tamen Laberio vel excusatio sua, vel poten- tia Ceesaris praesidio fuit, quominus equestri loco indignus post mimum actum haberetur. Cum e vestigio in quatu- ordecim sessum iret, per orchestram, qui senatorum in theatro locus erat, transeunti, Cicero ait, * Reciperem te, nisi anguste sederem;' simul et ilium respuens, et cavilla- tus in nuraerum senatorum, quem Caesar supra modum auxerat. Nee tacitum a Laberio tulit, ' mirum an- guste sedere, qui duabus solerct sedere sellis.' Sed nee ab equitibus receptus est, qui gemino dedecore commacu- latum ordinem interpretabantur, ot quod eques Romanus in scenam attractus esset, et quod mimiis in quatuordecim reraissus. Ideirco ita se eoaretaveruiit, ut venienti non esset locus.

23. Sed neque ejusdem ordinis plerique temperabant a majoribus probris. Circensibus, spatio cirei ab utraque parte producto, quadrigas bigasque ct equos desultorios agitavit patricia juventus. ]\jiisdemque nobilitatis turma duplex, majorum et minoruni pucrorum, Trojam lusit. Vonationcs per quinquc dies sunt cdita; : et novissimo quingeni pedites, viceni elephanti, equites treceni eom- missi, sul)latis metis, quo spatium dimicaiitibus esset,

LlBRl CXV. SUPI'Lr'.MENTUM. 5319

binisque castris eorum in locum repositis, curipofiue in

ervrum addito, contra eruptionem btlluarum. Athlete, Plin.vm.T.

,. , ■■ nT .•• 4-< ■ Sueton.

stadio ad tompiis oxstructo, in regione Martii Lanipi cer-

taveiunt per triduuni.

24. Grjecis ludis C. Octavium pra;fecit, sororis sua; Nic. Dam. c . J i- i. •• tie Instit.

nepotem, quem successorem tortuna? suic destinatuni varus ^

jam tuni honoriljus evehebat. Nam ct nupor (juatuor-

decim annis nato virilem simul toq;am et sacerdotium in

locum L. Domitii dederat : ct Latinis pr<cfectum I'rbis

constituerat : et triumphans, ornatura donis militaribus, Sueton.

quancpiam interesse non potuerat bello, currum suum pro- "S" •

sequi jusserat. Navale pradium, non in mari aut lacu Dio.

aliquo, sed in minore Codeta '' exhibuit, parte Martii (^^"^'39'

Canipi effossa, et inimisso flumine. Concurreruntbiremes

ac triremes quadriremesque Tyriai et iEgyptia; classis, Appiaii.

quadringenis remigibus instructs;, et millenis navalibus

sociis.

• 25. Et haec omnia spectacula cum tanto hominum con- Sueton.

cursu celebrata essent, ut plerique adveme inter vicos aut

vias sub pellibus manere cogerentur, multique mortales,

et in his duo senatores, eliderentur in turba; ab iis ipsis

quorum surama in talibus cura atque voluptas erat, Ca;-

saris reprehendebatur cum sa;vitia prodigalitas, qui non pi„_

contentus immenso sanguine, quem przelia hausissent,

nunc per ludura et jocuni tantam vim ejus, una cum ex-

tortis iniquissime pecuniis eftunderet. Onera quoque

data fuerat, ut omni temeritate sumtuum cujuslibet prio-

rum exempla vincerentur. Munere gUuliatorio carbasinis Plin. xix.

velis totuni forum Romanum intexit, ut spectatores a sole

defenderet, Viamque Sacram ab domo sua ad Clivum

usque Capitolinum : quod munere ipso visum esse mirabi-

lius tradunt. Studuit etiam inusitata queedam naturae

opera ostendere ; tumque primum Roma; visa est camelo- PI'"- ^''"' * , ,. * *^ 18^et Dio.

pardalis.

•< In minore Codelal Sic ex- mm siniilitiurmeni.' IVIiiior Co-

plicat vocem Codeta Festus : deta et major >ic appt'll^tap, ob-

i Codeta appellHtur agtr trans seivanlc Cas;iiiboiio ail Sucto-

Tiberim, quod in eo virgulta niuiii, ut Velabi iiiii niajns el nii-

nascanlur ad caudaruni etiuiiia- rnis,etalia in eadeni uibe. Crec.

5320

T. LIVII

Dio.

Sueton. Css. 41. Dio.

Sueton. Cses. c. 30,

Cic. Phil. 1.8. Dio.

Sueton. Cajs. c. 42.

Dio.

Sueton.

Dio.

Sueton. Ca»s.c.43.

Euseb. Chron. num. 1972,

Sueton.

26. Sed aliorum inermes erant querela?, nee ultra soni- tum processuraj inanium vocum : milites perniciose moveri coeperant, non cura honesti aut inutiliuin sumtuum tzedio, sed quia non potius inter ipsos pecunia dividebatur. Ne- que quieverunt, priusquam sua manu correptum aliquem superveniens Cajsar ad supplicium centurionibus tradidit. Sed hie quidem non injuste perierat. Duos alios inno- centes stolidissimae superstitionis erudelitas absumsit, ne public! quidem erroris ullo prjetextu defensa. Cum enini neque Sibyllinis libris hoc jussum esset, neque ullo alio recepto oraculo, duo viri in Campo Martio a pontificibus et Martiali flamine immolati sunt.

27. Inde conversus ad ordinandum reipublicae statum, judicia senatoribus et equiti tradidit, remotis qui tertii ordinis fuerant a;rariis tribunis. Et quia seipsum, prop- terea quod multis continenter annis Galliam obtinuisset, imperii consuetudine captum uorat, tulit, ne pra^toria; provincia3 plusquam annum, ne plnsquam biennium con- sylares obtinerentur. Ad replendam porro Urbem, quae superioribusbellis vehementer exinanita fuerat, et coloniis transmarinis deducendis, quo circiter octoginta niillia civium detinebantur ; sanxit, ne quis civis major annis viginti, minorve quadraginta, qui sacramento non tenere- tur, plus triennio continuo Italia abesset : neu (juis sena- toris filius, ni.si contubernalis, aut comes magistratus, peregre proticisceretur : neve hi qui pecuariam tkcerent, minus tertia parte puberum ingenuorum inter pastores- haberent.

28. Proposuit et iis qui multos susciperent liberos, pra^mia : et cranes medicinam Roma? professos, et libera- lium artium doctores, quo libcntius et ipsi T'rbem incole- rent, et alii appeteront, civitate donavit. Siimtus quoque recidit, non lata niodo diligcnter, sed etiam exercita lege. Usum conchy liativ vcstis, et margaritarum, nisi certis personis et eetatibus, perque certos dies, adcmit. Lecticis etiam uti matronas prohibuit, qua? noc viros nee liberos haberent, et minor<>s e.ssont annis quin(|uaginta quinque. Circa macellum custodes disposuit, qui opsonia contra ve- titum cmta retinerent, deportarentque ad se : summissis

Llimi C\\. SUPPM-MF.NTUM. 5321

iioniiiin(|uain lictoribns at(|iie militibus, qui si qua custo-

des fefcllissent, jam apposita e mensis ipsis afferrent.

21). Correxit et fastos, janipridoui su|)cri()ruin tempo- Appian.

rum {"uorantia, ct per liccutiam iulfrcalaudi, tliim noiili- r- ^" "'

7 . . Soiin. c. 3.

fices in gratiam publicanorum extendunt, aut contrahunt Piut. Cxa.

tempora, ita turbatos, ut neciue messium fcriae a^stati, ne- ,^; "'^""*

' _ _ • l^HS. 40.

que vindcmiarum autunino responderent ; et jam, quod Scalig. Je ex emeudatione Citsaiis intclli^itur, qui v. Nonas Octo- *;'"^"<'»*-

^ ' 1 i cinp. II,

bres esse dcbuerat dies,' principium anni habeietur. Igi- Dio et tur, repudiata veterum ratione, qui secuti lunaj revolutio- ^PP'^- nes t'uerant, ad solis cursum ordinavit, yTlavptiis adhibitis, Plin. vm. et principe omnium Sosiiieue, quos Alexandrian consulue- ^^' rat; et M. Flavio scriba annitente.

30. Sed Alcxandrini tricenos dies in menses partiti, sub 3Mac. Sat, finem anni quincpie reliquos addebant. Id displicuit 'neroilot'" Caesari, potiusque visum,' et illosquinque dies, et alios in- " init. super duos Februario detractos,™ certis mensibus adjicere, Suet!)n. ct et quadrantes dici, (eo onim ferme spatio solis convcrsio ^'ti'sor- 'le dies trecentos scxaginta quinque superat,) colligere, donee (.. 20 ot ex his confecta dies quarto quoque anno intercalaretur, eo Ovid. Fa«t. mense ac loco, quo etiam apud veteres intercalari consue- i\jacrob verat, id est, ante quinque ultimos Tebruarii mensis dies:

idque bissextum censuit appcllandum, quod nimirum id

biduum pro uno die haberi, et diem sextum Kalendas L.98. D.

Martias vocari volebat. t? ^.V^"'-

bignif.

31. U t igitur tam fode luxatus annus ad siderum coeli- que leges revocaretur, cum illos supervacuos dies, ad sex- aginta septem, inter Novembrem ac Decembrem interje- Sucton.

' Qui V, Nonas Odohres esse sare sit imminutiis. Errorem

debuerat dies'] Eiyc. I'litoaniis, aii\it Freinshciniiis, (jtii mensem

111), iie IJissexto, c. 10. piobat illnin Febiiiaiiiim esse afTiimat,

Kalendas Jamiarias ejus anni ciini conslot ex consciitiente

qui prapcessit emcndationoni, scriptoniin oniniiiin testiinonio,

incidisse in iii. I(lii< Orlnbris F^cbrnariiiin anlifjuitiis apud

Jnliani, id est, diem 13. Octo- Komanos duodetiiL'inta diebiis

hris, si Dostro more iiiinicrcnius. cinsiim csvp, nt hodicqne ex

Crev, (;;rsaiisordiiiationc niiii)eranui.s.

°" Et illos quinque dies, et alios Annus Hoinaniis dlrnnn erat

insnpcr duos i'ebruario detrnclos] 3j5. Dies decern addiilit Cac-

l)i(> iiic |)riiiiuni videliir eirasse, sar, (|iios in varios menses dislri-

qui duos dies nni e men-ibns a buil, ut videie licet apud Ma-

Civsaie deiiactos scnbit, rum ciobiiim et Censorinnm. Crev. iiullus omnino mcnsium a Cii:-

JJelph.el Vur.Clus. Livius. 15 Q

5322 T. LI VI I

Plut. cit; turn mensem Mercedonium sive intercalarem, qui ex

consuetudine in eiim annum inciderat, consumsit : unde

factum est, ut annus ille, qui confusionis erat ultimus, in

Macrob. et dies quadringentos quadraginta quinque protenderetur.

ensorm. jjgg^ ferme a veteribus tradita nuper etiam assensum

Dio. doctissimorum virorum meruerunt. Sed Dio plures* sep-

tem et sexaginta diebus tribus his intercalaribus a Ca^sare

Putean. 1. consumtos esse negat : " ciijus opinionem vir perquam eru-

de Bissext. jijug g Gallia mininie spernendis argumentis tuetur. Erat

Plin. haic res tam usu saluberrima, quam molitu difficilis : et

XVIII. 25. jpgg Sosigenes tribus de ea commentationibus editis seip-

Dio. sum in quibusdam corrigere necesse habuit. Prseterea

Plut. nihil in his Caesar, nisi de consilio principum, aut etiam

totius ordinis fecerat. Neque tamen eft'ugere dicaeitatem

hominum potuit. Adeo ubi nimia taxandi licentia inva-

luit, non minus bene quam secus facta reprehenduntur.

Sane Cicero, quasi potius a Caesare quam a ccelo ea anni

ratio indicta esset, cuidam dicenti, eras Lyram exoritu-

ram, ' Nempe ex indicto,' respondit.

Cic.pro 32. Sed idem Cicero magnis verisque praeconiis Cjesa-

]\I.Marcell. j.gjj^ extulit, cum is Marceilo consulari, mentionem ejus

Fam. IV, inferente L. Pisone, et C. Marceilo ad pedes se abjici-

4. ft pro ente, senatu etiam surgente, et rogante imiverso, nonnihil

Marc. 4. . ' . ^ , . ,.

Liv. Epit. prius accusata ejus acerbitate, reditum cum summa ilnus

Cic. ad dignitate concessisset. Quanquam illo beneficio Marcel- Fani. IV. 4. ^ , . n- • • ■ rT i

etvi.fi. lus trui non potuit, cum a Mitylenis Urbem repeteret,

Liv. Epit, Athenasque venisset, in ipso porta a P. Magio Cilone Fam. IV. 12. familiari suo interfectus, qui, vetus Pompeiana; mili- Val. Max. jj^g comes, aliquem amicorum ab eo sibi praiferri non patiebatur.

4 Plus edd. ante Ciev.

" Dio plures septcm el sexaginta rat diebiis a Caesare additis. Is

diebus tribus his intercalaribus a enim Ca^saris non erat, sed con-

t'a-siirc consumtos esse nei^al] lin- siietudinis : dies auteni sexagin-

nio iitillain liabct rationcm Dio ta scptcni Civvsar a so, non a

mentis illins, (|ui ex institute consuetudine, adjecit. A(que

Nunia- inteicalari debebat hoc ita luptur et expiicat Dionis

anno, duni negat plures scptein nicnlcni Erycius Puteanus, vir

et sexaginta diebus a Caesare in perquam cruditus, sed e IJelgio,

liunc auudui additos esKC. Et me- non c Gallia nostra. Crev, rito ilium mensem non anuumc-

LIBRl CXV. SUPPLEMENTUM. 5323

83. Et asperserat Caesarem suspicio : seJ quibus aliijua Cic. a.l

veri cura erat, cum coiistaret de Magio, non sustincbant. j "" ''"'•

quicquam tie Cajsare credere : purgavitque eum scripta

ad Ciceronem cpistola M. Brutus, Marcclli praicipuus

admirator. Neque alio luculentiore testimonio magnitu-

dinem viri approbaverinius, quani (}uod in libro <|uem de Senec

virtute compo«uit Brutus ci reddidit, ' sc vidisso Marcel- Consol. ml

. \ Ilelv. c. y.

lum Mitylenis exulantem, et, quantum modo natura ho- Cic. Brut.

minis pateretur, beatissime viventem, neque unquam bona- '^* '^^'

rum artium ciqiidiorem quam illo tempore. Itaque visum

sibi se magis in exilium ire, qui sine illo rediturus esset,

quam ilium in exilio relinquere.' Addiditque, * C. Caj-

sarem Mitylenas praetervectum, quia non sustineret videre

deformatum virum.'

34. Sed horum a Ca?sare praiclare constitutorum gra-

tiam alia quaedam elevabant, quod relaturus gratiam Sueton. clientibus suis, senatus numerum, indignis raultis ascriptis, Cxs. 41. ampliaverat: praitores creaverat duodecim, quot simul yo! Dio. eodem anno fuerant nunquara : queestorum quoque et I'-deOrig. minorum magistratuum collegia auxerat : notatos a cen- 33!^' ^'^^' soribus, metu judiciorum extorresreduxerat : condemnatos Sueton. ambitus in Italia esse sinebat. Ktiam incivilis plane videbatur comitiorum ratio, qua: cum populo diviserat, ut, excepto consulatu, ceterorum magistratuum partem Quint, vi.3. dimidiam populus, alteram ipse constitueret. Unde can- lac i. didati Caisaris appellati, quos nuUo repulsaj metu brevibus su"e°on. * libellis circum tribus missis commendabat.

35. Sed et Cleopatree amor magnopere datus est cri- Dio.

mini, qua;, anno eodem, Bomam regio comitatu venit, F.useb.

■j. • • /-I 1- • • . ... ^ Cliron.

accitu ipsius. Caesar muhen viroque, mmor die Ptole- mini. 1972.

maeus fuit, hospitium in suis acdibus dedit : notatusque p"eton.

est, tanquam, praiter notissimum Cleopatriv adulterium, Dio."

etiam puero nefarie illudcret. Sane maximis honoribus

praimiisque auctos, regesquc socios et amicos appellatos, Sueton.

remisit in regnura : filium etiam, quem Cleopatra pauIo

post discessum ejus ex iEgypto pepererat, de suo nomine p,„t ^acs.

Caisarionem appellari passus est. Quem (piidom Citsar' l^io.xLvu.

forma quoque et incessu similem fuisse tradiderunt. jyj. ^"*^'°"'

Antonius etiaiu agnitum ab eo scnalui affirmavit : contra

5324 T. LiYii

quem Oppius libruni edidit, ' non esse Caesaris filiuiu,

cjuera Cleopatra dicat :' plane quasi patrocinio res egeret.

Dio, xLiii. 30. Dum ista Romre geriintur, in Hispania plus obor*

turn belli erat, quam aut classe prius e Sardinia, aut mox

cum Q. Fabio Maximo, Q. Pedio legatis exercitu misso

coerceri posset: ipsiusque jam Ca:saris prajsentia requi-

rebatur. Igitur Urbis custodia M. Lepido, et sive sex,

sive octo prvefeetis permissa (nam de numero dubitatur)

Saeton. quos pro pr^etoribus constituit, qui per absentiam suam

* res urbanas administrarent ; in Hispaniam profectus

Appian. est, quartum jam non consul, sed designatus sine collega.

^ ' 37. Neque supervacuum fuerit, explicare quali tum

ViiLSi- honore, et quoties pra^ditus e2:erit: quando annus ille

gon.Comm. . . ' ' „ . .

in Fast, et confusionis haec quoque confundendi occasionem scripto- Pigh. Ann. j-j^mg preebuit. Sed quoniam alii consulem, alii dictato- Sueton ^^^ fuisse volunt, Suetonii sententiam veram esse judico, Cies. 76. tertium et quartum consulatum gessisse titulo tenus, con- tentum dictaturis potestate, decreta simul cum consulati- bus. Igitur et in tres novissimos menses, puto per earn causam, quod jam ipse consul cum collega per duodecim menses fuisset, (nam annus ille, ut est expositum supra, mensibus quindecim constitit) binos suffecit. Neque vero comitia consularia, qua; sunt circa id tempus a M. Le- pido consule eodem et magistro equitum liabita, eo perti- nuisse crediderim, ut Csesari sub finera demum anni ter- tius consulatus daretur, sed ut novi consules sufficerentur. Plurimum certe moveor auctovitate scriptoris, qui bellum Hispaniense tradidit : quem certe, quicunique tandem fuerit, iisdcm temporibus vixisse constat: nee iniquum arbitror, ut huic Fastorum fragmenta, quibus alioquin permultum tribuo, posthabcantur.

3B, Cetcrum llispaniensium armorum Inc fernie cauate fueruut. Proximus sub Cassio et Marcello tumultus Ca^saris legiones discordia et suspicionibus labefacta- verat ; metu(|ue pn-na; miserant ad Scipioneni legates : deinde cum Scipio victus esset, Ponipcius morbo in Balea- ribus attineretur, T. Scapula, Q. Apouio ducibus, I'rebo- nio Ca<saris U^gato negarunt obsecjuiuni, totam<|ue fere Bacticam traxerunt secum ad defcctionera.

Dio.

Llimi CXV. SUI'PLEMl.NTnM. 5025

39. Interim et Pornptius trajecit in Ilispaniam, usus-

que occasione, dum muneribus dandis lloniae C«sar tem- And. de * . • 1 • . ,, li. His...

p«s tent, priuter spem oniinmn brcvi mai^iias copias colle- j^^;^ })',„j

git. Nam, favorc patt'ino adjiitus, a imiltis civitatibua de Inbtit.

societatem et aiixilia obtinucrat : (juibus instructus, alias ^jj''

vi adjungebat partil)iis. Jaiiu|ue Carthasiinem Novam

obsidebat, cum Scapula et (jui cum eo erant imperatorem

eum agnoverunt ; vicissira nihil non et dicentem et fa-

cientcm, quo sibi benevolentiam liominum pararet. Quod

aliotpiiu abruptis coiisiliis necessariimi, ab ingenio aspe- Cic. ad

riore et rustico extorserat etiam Allobrogum fuga, (pii -J'"- ^^•

Curionis milites, deinde Jubae captivi, post ab hoc Pom- Dio.

jieio transditi, nescio cpiani ob oft'ensam, ad hostes trans-

fugeraiit. Hac nova hunianitate niulti etiam allocti sunt

ex hostilibus castris : eorum raaxime qui olim sub Afranio

militaverant.

40. Accesserunt interim et ex Africa cum alii, turn Apjuan. Sex. Pompeius Varusque et Labienus, a quibus simul '"' classis instar adductum est. Ea quoque res, quod frater venerat, vires auxit : spem favoremque liominum accen- Flor. iv. 2. <kiite fama, pro uno duos stare Pompeios : idcoque auxi- Dio.

lia diversissimis ex locis conHuebant. Sed surgentem hanc et proxima quaeque amplectentem potentiam, quo- rundam adventu, quos Caesar pracmiserat, sparsa mox artuturi fama stitit : Cna;usque diffisus alia retineri posse, relicta maritima ora in Bajticam so recepit. At inter P. Varum et C. Didium baud procul Carteia in ipso occani ostio contractum navale pra^lium, rcpens tenipestas etiam ertecit tristius: sic quoque depressis multis ex utraque classe navibus. Cessit tamen Varus, objectisque in fauce I'ior. portus anchoris, inter sese inexplicabili nexu obvinctis, "^' arcuit ingressum hostilium navium, classisque reliquias . ^ servavit. B. llisp.

41. Interea Caisar in Ilispaniam venit admirabili cole- ^'°'. ritate, et quod miraculum auget, iisdem septem et viginti Strab. m. diebus, tot enim nee amplius, Uoma Obulcomm, »l>i ''^^l^^j^/, exercitus erat, pervcnit, pocmatc (piod inscril)itur ' Iter' C;vs. 5G. composito. I ■Ham oppi<lum Cn. Pompeius tum oppug- j^^JJ^j., ''"^^^t nabat ab aliquot mensibus. Idcirco Cicsar sperans bene Dio.

5326 T. Livii

meritam civitatem sola adventus sui fama liberari posse, elicta majori parte militum, cum paucis qui sequi pote- rant, ab equitatu Fabii et Pedii legatorum, quem occur- rere sibi jusserat, in castra deductus est. Sed Pompeius, unum virum uni non adeo praestare ratus, in obsidione persistebat.

42. Caesar igitur undecim cohortes per L. Julium Pa- tiecuni introduxit Ullam, per media Pompeii preesidia tutum iter praebente nocte ventis et tempestatibus hor- rida : ipse contendit Cordubam, non modo spe avertendi Pompeium ab Ulla, sed etiam capiendi per proditionem oppidi, quam ei spem legati Cordubensium injecerant, nupero ejus adventu, cum a Pompeio modo discessissent, obviam profecti. Priori consilio respondit eventus. Nam- que Sex. Pompeius, qui cum praesidio Cordubam tenebat, trepidis nuutiis accivit fratrem. Sic et Ulla prope capta discrimen effugit ; et Corduba a Caesare relicta est, quem

Dio. prx'ter hostem etiam vexare morbus cceperat. Igitur di-

latum in hyemem bellum, neque discessum in hyberna : cum interim quartum consul, et valetudinem recuperavit Ceesar, et partem exercitus, quae consequi celeritatem ejus nequiverat, recepit.* Auct. de 43. Ategua firmissimum erat praesidium Pompeii, quo

b. llisp. pluriraum frumenti coniportatum fuerat. Id subito Cae- Auct.de sar aggressus, circumvallare instituit, susque deque fe- P" rente Pompeio, qui munitionibus oppidi confisus, parce- bat railitibus suis, prius existimans futurum, ut frigoris vehementia desisteret C;vsar, quam Atogua caporetur. Sed illo pertinacius instante, cum exercitu codcm pro- fectus est.

44. Multa forte castella in advontum ejus exstruxerat Caesar, ut c(|uitum peditumque priesidiis venientem arce- ret. Sed forte accidit, ut quo tempore Pompeius veniret, sub ortum diei nebula crassissima coclimi tegcret. Igitur eo facilius et pcrrupit Cicsaris pr.vsidia, et multos ejus «(|iiitos concidit. Legiones oniuino lialxbat trcdociui : sed qiiil)us priccipuc confideret, duvc crant vernaculic, quai a

• A. U. C. 707. A. C. 45

LIBRl CXV. SUPPLEMKNTUM. 5:327

Trcbonio transfugerant ; una facta ex coloniis llispanise ; una Afraniana ex Africa, quani sccuni Fonipcius ad- (luxerat. Jlclicjiiai constabant ex fugitivis, ne ipsa' ((ui- Appian. dem plane contemnenda;, cum quartum jam annum ple- rique fuissent in armis exerciti, prqjectamque afl'errent ad pradia audaciam.

45. Neque tamcn ausus est subsidio venire suis : tan- turn, quia duce carere Ateguenses cognoverat, L. Muna- ^^°- tium Flaccum niisit. Is se Julianarum partium, et tri- Frontin.

, . „ . , ^ I -I Strat. III.

bum cornicularmm" esse simulans, noctu solus vigiles j^ quosdam adiit, tanquam missus ad circumeundas excu- Uio- bias: a quibus, accepta tessera, alios fallens, alios evi- tans, a postremis etiam deductus, quibus se missum a Cajsare ad recipiendum per proditionem oppidum per- suaserat, per medias ejus copias Ateguam ingressus est. Auct.de Pompeius, incensis nocte castris, inter Ucubim et Ate- ' **P* guam in montibus consedit : mox etiam, his incensis cas- tris, Cordubam intendit iter. Interea cum ad Civsarem Arguetius (an Aruntius ?) et Aspreuaa venissent, quorum ille signa quinque Saguntinis obiter ademta retulerat, lon- gius evagari Caisaris equites coeperunt, et eos qui com- meatus ad castra Pompeii vehebant excipere.

46. Sed qui in presidio Ateguae erant, ferociter repug- nabaut, non ferro tantum, sed etiam igne, per omnia in-

genia mittendi, se tuentes. Donee semper cum damno Val. Max. repulsi, iram verterunt in oppidanos, qui Ca^sari ^^^^'^re ^^jj*^*^^ credebantur ; nee ipsos modo occiderunt, sed etiam, auc- b. Hisp. tore Flacco, foeminas, vocatis nominatim ad spectaculum viris, quos apud Ca;sarem esse sciebant, jugulatas prie- cipites miserunt de muro : infantes, dictu quoque foidum, partim in gremiis matrum trucidarunt, alios i» conspectu parentum aut humi afflixerunt, aut in sublime jactatos subrectis exceperunt pilis.

47. Sub vesperara cjusdem diei venit ad cos clam a ^^^.^ ^^ Pompeio tabellarius, turres aggeremcpie jubens accendi, 1^. Hisp.

o Tribuni cornicularium] Cor- Cornicularii nientio fit apiid

njriilarius videtiir fuisse tribiini Siut. qtioque, Domit. c. 17. et

minister sive acccnsiKs.Vid. not. Val. Max. 1. vi. c. 1. art. 11.

Marcelli Donati ad Liv. x. 44. Crev.

5328 T. Livii

et tertia vigilia teiitari eruptionem : ' se nocte tota futu- Dio> rum in arinis, ut tutiorem daret ad se receptuni.' Infelix

conatus fuit. lleflante vento ignis in opera Romana jac- tus aidificia comprehendit oppidi, erumpentesque fumo Auct. de involvit, ancipiti periculo, quod eodem tempore telis etiam hostuim lapidibusque petebantur. Igitur occisi captique magno numero : et argentum et vestis, quai ^ eo consilio extulerant, ut eorum direptione distractos opprimendo, viam ad erumpendum facerent, victoribus pra^d-cc fuere. Neque tamen destiterunt a defectione, sed ventum secundum nacti, turrini Cjpsaris incenderunt. 48. Sed, multis ex oppido transfugientibus, neque inter ceteros Integra concordia, tabella; de niuro sunt dejecta?, hoc exemplo : ' L. Munatius Ca^sari. Si niilii vitam tribuis, quoniam a Cn. Pompeio sum desertus, qualem me illi praestiti, tali virtute et constantia futurum me in te esse priestabo.' Eudemque tempore legati oppidano- rura, qui ante exierant, Ciesare adito, si vitam sibi conce- deret, postridie oppidum esse dedituros dixerunt Ille * se Csesarem esse, fidemque pra'stare solitum ' respondit. Ita ante diem xi. Kalendas Martii, qua? primo anno Juliano fuerunt, oppido potitus est, et imperator appel- Dio. latus ex victoria, quartum jam dictator designatus,p consul

itidem quarto, quem honorem sine coUega decretum inire ad tiuem belli distulit. Auct. de 49. Pompoius, his auditis, castra Ucubim versus mo- ' ^P" vit, convocatisque Ucubensibus, inquiri fautores victoriae hostium jussit, ex quibus occidit homines septuaginta (juatuor : major aliquanto numerus, cum in oppidum re- duceretur, negligentia an sponte custodum, in Ctesaris castra perfugit. Similis ca;des similibus causis apud Bur- savoltnsf'S est edita. Civsar, rebus Ateguic constitutis,

5 Quam pro qucv Icgebatur iuUc Crev. et niox pradcr fuit pro pradce fuere.

I' Quartum jam dictator desig' diicptii esse proffssus est supra

vntns] III cur in liiiiic locum no- o. 37. {'-a»s!ir profectiis sit ab

tare distiilerit l-'iciiisiieiiiiiis, I'rhc (li<-tator in. dcsignattis

lion vidciniis : cmn v\ aiiclore I v. Crcc. (lu li. Ilispun. i|iiciu sibi bic

LinRI CXV. SUPPLCMENTU.M. 032'J

ita propinqJiis a Pompoio locis consedit, ut castris coii- fene castra viclerttur. Ibi duni utei(}iu; operil>iis viri- busquo superare adversariuiu coiiteiulit, aliquot niiiioru pra'lia facta sunt, certamenquc singulare coniinissuin in- ter spcctatue virtutis viros Turpionem Aiubivium et Q. Ponipciuin Nigrum.

50. Quod tamen ferme superior Caisaris reserat, Poiu- peius itideni castra movit ; moventemque Caisar est inse- cutus, donee eos in Mundensem canqiurn, fatalem Poin- peio tuturuni, belli ratio deduxit. Et erat inde discessu- rus Caisar, sed, audito Pompeium de tertia vigiliastetisse

in acie, vexilluni (id signum erat pugnie) proposuit: scd, fjor. n. 2. ut est observatura, solito moestior. Similiter Pompeius, consilii iuops, neque coustituram^ adversus longa belli Dio. detrimenta sociorum fidem ratus, properabat decernere ; licet prodigiis aperte deterrentibus. Sane simulacra su- dasse, sonitus armatorum auditos in ctelo, itemque mon- strosos animalium partus, faces ab oriente transcurrentcs in occasum, spernere pro irritis aut ambiguis poterat : sed aquilaj Pompeianarum legionum, fulmina, quie pedibus jui.Obseq. aurea tenebant, visa; dejicere, alasque concutere avola- djo. turis similes, baud dubiam cladem videbantur portendere.

51. Planities inter utraque castra intercedebat millium Auct. tie quinque, subjecta collil>us in quibus L cubis erat condita, ^•^"'^l'- et Pompeii acies constiterat. In ea planitie, sed propius colles, spatium interjectum uliginosum erat, rivo per coe- nosum et palustrcm locum dccurreute. Ita duplici loco- rum favore Pompeianos defensos tamen aggredi Caesar statuit, tessera Veneris proposita, cum Pompeius ad ex- Appian. citandam patris memoriam Pietatem suis dedisset. Tre-

decim Pompeius legiones in prailium deduxerat, cquitatu Auct. de lateribus circumfuso, et levi armatura, sex millium nu- ■^' ^^i^P* mero, quibus prope alterum tantum accessit ab auxilia- ribus Ilispanis Maurisque : filios cnim suos Pompeio rex strabo Bocchus auxilio miscrat; cum adversarius ejus 13ogud in xvn.p. praesidiis Csesaris esset. Ceterura auxilia utrobique haud magno fuerunt usui : pugnaque vix tcntata, Homanis mi- litibus campum reliquerunt.

G Et neque cutistilulam edU. ante Crev.

5330 T. LI VII

Auct. de 52. Cohortes octoginta Caesar eduxerat, cum octo mil-

J3. ilisp. li^jus equitum. Hi virtute superiores hostibus, iniqui- tate loci laborabant, ad extremae planitiei voraginosa

Flor. IV. 2. progressi. Nullo unquaiu pra^lio tluctuata niagis Caesaris

A ell. 11.55. foi-tuna est : ut prope Juliani diffiderent victoriae. Diu

Flor. pari Marte nihil aliud quam occidebant occidebanturque :

donee pugnando utrimque fessis, velut tacitis induciis quies et moestum silentiiim tenuit. Mox renovata pugna,

Oros.vi.l6. impulsura est illud veterani militis invictum robur, ne

Plut. Flor. pj.^jj.gyg fugeret, verecundia magis quam virtute re- tentum.

Oros. 53. Ibi vero Cajsar vinci insuetus, ad praeveniendum

Suet.Ctes. j^^^ dedecus cogitasse de consciscenda sibi nece traditur.

Flor. Id quidem "constat, equum e conspectu abduci jussisse,

Irontin. g^utoque cujusdam arrepto in primam provolasse aciem,

Appian. increpita fortuna, qua; veterem ducem semperque victo-

• ^^ rem pueris proderet. Variis inde vocibus pudorem vir-

tutemque suorum stimulans, cum ante prima signa sic

Appian. procurrisset, ut vix decem ab hoste pedibus distaret, mag-

nam in se conjectam vim missilium excepit scuto, aut

Auct. de modica corporis declinatione vitavit. Turn vero connisi

• *P" decumani, quorum in mediocri numero maxima virtus ex-

tabat, redintegrarunt praelium : nee hostes rem gesse-

runt scgnius, quos et ipsos suns imperator, adolescens

Veil. impetus ad bella maximi, dimisso itidem equo pericula^

Dio. communicans, animabat.

Ajijtian. 54. Cum ita pari animo ac Marte totam ferme diem

Flor. ct continuata pugna esset, sub vesperam, unde minime spe-

^^'^' rabatur, orta est victoriic occasio. Rex Bogud, qui in-

itio priolii r(;li(|uerat locum, cum instare sibi neminem cerncrot, dum advcrsarii contumacissinia pugna dctinen- tur, tentandoruni castrorum consilio capto, Labienum non fefeilit. Idcirco protinus quinque cohortes ex acie sua dctractas subsidio castris ire jussit. At Civsar, his abire visis, fugcro inclamavit hosteni, sive cr(>(l('ns ita esse, sive hac specie abusurus ad victoriani. Mine certe ct erecti •Iiiliani, et torriti hoslcs sunt: vera-cpie niox iug-.v initinm iiiii, lalso tredita, cum ctiam, crrore conq)erto, iu)n am-

7 Pcriculo cdd. ante Crcv.

LIBRI CXV. SUPPLEMENTUM. 5331

pliiis restitiii turhati ordines possent. 11 ace piigna pnj?- Auct.de nata Libcralibtis, '' advertit hominuin curani, ut codora P/ "'^P-

... . '. Oros. riut.

die ante quadrienniura Italiam a Porapeio lelictam re- Kp. Mat. cordarentur. Victi pars in castra, pars in oppidum ^ i ^"^' '"• refugeruiit. Castra expugnata sunt, pari prope utro- 15. Dio. rumque clade.

55. Mundam quia Ciesar statim circumvallari impera- Flor. verat, no (piis per noctem evaderet, et aggeri exstruendo

nee teniporis satis nee inateriip suppetebat ; eongcsta sunt Val. Max.

hostilia cadavera, aggerque ex his effeetus, valli vicem ^"- **•

.,. .... ,, Appian.

scutis puisque et jaculis, quis conlixa corpora tenebantur, Dio.

explentibus. Et gaudebat foeda crudelitate miles, ver- ^"'^'' ^'^

,. , ". , ... B. Hisp.

tendisque ad oppidum oecisorum capitibus, tanquam

virtutis suae testimonio delectabatur.

56. Cecidisse tradunt eo prjelio Ponipeianorum supra Pint, triginta niillia, quos inter Labienum et Varum, quibus '^I'i;**'® fieri Caesar funus jussit : et equitum Romanorum ex Appian.* Urbe et provincia circiter tria millia. Aquila? omnes^f"* ,

. . , . 1 Auct. de

captae, cum signis et fascibus, pra^terea duces belli sep- B. Hisp.

temdecim. Victores desiderati ad hominum mille, pe-

dites equites, promtissimus quisque, et vulnerati ad

quinofentos. Hoc de prajlio dixisse Ca^sarem ferimt,

, . • • , , ,• • , Appian.

* szepe se de victoria, tum prinium de salute dimicasse. riut.

57. Ceterura perditarum rerum nuntius ad Sex. Pom- Auct. de

peium Valerius adolescens Cordubam ex praelio venit. • P*

Idcirco Sextus, distributa equitibus pecunia, nocte Cor-

duba profectus est, ad Ca^sarem de pace iturum simu- ^.

V •• ^ ,•,•-, • . Dio. Flor.

lans: ceterum perlugit m Celtibenam, ibique repertis Cic. ad

latebris, latrocinio se toleravit. Diversa Cnaso fortuna ^^^' ^"• ™ . T • • • • • -1 37. Appian.

luit. Is primum ex acie centum quuiquaginta equitibus, Auct. de

peditibusque paucis comitatus, non prius remisit fugani, ^•^'' !'•

quam Carteiam pervenisset, Munda distantem niillibus Sirah. m.

passuum ducentis,' ubi naves habebat. Interea Ca'sar'!'^'" ^^'

1 LiberalUms] Liberalia inci- inodo notandus est Orosii error,

debant in diem xvi. Kal. Apri- qui pncnaiji ad IMimdam eo die

Ics, quo <lie Foinpeinin Brun- pugnatam esse scribit quo I'oni-

disio solvisse ex Italia fiigien- peius quadriemiio ante ' ex Ur-

teiii constat ex epistola Malii ad be' aut'ujjerat, Scribere de-

Ciceronem. Itaque ille sciupu- buisset 'ex Italis.' Crev.

Jus qui toisit liac de re Lipsiun), ■■ Millibus passuum ducentis^

lit ipse testaturep. 31. ad Ger- Leucis uostratibus fereOT. Crev. manos, jam nuUus est. TaiUum^

5332 T. Livii

Cic. ad Cordubani profectiis est, cujus adventu Scapula, primns

ix'^is eoruin tumultuum auctor, magiiifice prius epulatus, jugu-

Auct. Je lum servo preebuit. Cordubae magna eratdiscordia, ipsis

. .'^''" dedere ciipientibus oppidum, resistentibus servis, quorum

Aiict.de ingentem vim Pompeius armaverat. li cum legiones

• ^^P* Caesaris recipi viderent, incendere oppidum cceperunt.

Sed superati a Julianis perierunt hominum circiter millia I->io. duo et viginti, iion connuraeratis qui extra murum cecide-

rant : reliquos Ciesar vendidit. Auct. de 58. Inde Hispalim itum, divisam et ipsam studiis at- Dio. ^"^ factionibus. Igitur cum legati missi ad Cacsarem

praisidium ab eo prajfectumque Caninium introduxissent, Philo quidam, Pompeianarum partium acerrimus defen- sor, clam ad Caecilium Nigrum profectus, magnaque ab eo Lusitanorum accepta manu, noctu per murum intro- missus est, Ceesarisque praesidium interfecit. Caesar, si infestius oppugnaret obsessum, ne oppidum a desperatis incenderetur veritus, consulto segnius administrari omnia jussit, quo spem eft'ugii preeberet hostibus. Nee aliter quam cogitaverat factum. Eruperunt illi, et, incensis ad flumen Bcetim navibus, quo distinerent Julianos, profu- giunt: sed a praeparatis ante cquitibus concitluntur. Auct. de 59. Sic Ilispali recepta versus Astam processit, utide ^'P' legati venerant oppidum dedentes : et in itincre oppug- natis quae resistebant, ad Carteienses contendit, quorum legati Pompcium in sua potestate esse renuntiaverant. Sed ea quoque civitas discesserat in partes, et, re cognita, portae sunt a Pompeiauis occupatae. Tandem magna ex- citata seditione, et ca^de edita, saucius himiero Pompeius naves triginta occupat longas, iistjue profugit. Sed, pre- Dio. mente fato, dum navigium consccndit, funiculo irreti-

ppian. ^jj_ pcdem, et accelerans quidam, ferroque abrumpere funicuhim volens, sinistrum ejus cms incidit. Com- Auct. de porta Pompeii fuga C. Didium, (pii (iadibus classi praj-

• »sp- orat, excitavit, ut mari cum terra(|uo pcrsecjueretur. Sed

Pompeiana classis, riullis rebus paratis, profecta, intra

quartiiui diem, acjuatiouis (;ausa, ad uioiitaDa «pive«lam

I()(-:i applieuil. I'i(» loeo Didiu.s occurrit, et, naviluis (]ui-

busdam incensis, aliis captis, pncclusit maritimam fugara. Strab.ui. ,. „ • , • '. ,

p. 111. "^'^' I o'»I>^'"^ ueserta et avia petcns, postquam adessc

LIliRI CXV. SUPl'LEMIiNTLM. 0333

cum Didianis equitibus et cohortibus Cescniiium Lento- ^ dl. Dio. neni audiit, ad ultimain speni munito loco, haud procul ^^^'^.^ ^^ Laui'unc, capto ropii<;nat. Cfseimius ubi vi capere locum 15. Hisp. posse desperat, circummunire instituit. 'l\im veio Lusituiii certissimum exitium fuga vitare coacti, deseruerunt Pom- peium, (jui, pra^ter accepta vuliiera talo etiam intorto, neque pedes iter facere poterat, neque ut equo veliiculove uteretur natura loci priecipitiis aspretisque horridi sinebat. Idcirco ca\is excsisque rupibus et antris se occultans, captivorum iiulicio pioditiis est, atque interfectus. Caput Cic. Phil, adolescentis pra^cisum Cesennius retulit, idque a Didio q"' " transmissum, Cicsari revertenti Hispalim A. D. pridie Pint. Cbds, Idus Apriles relatura est. Ca?sar in conspectum dari po- "^ rji'.'J^j pulo, ad icpriraendos rebellium spiritus, deiiide scpeliri B. Ilisp. jussit. Neque diu lietatus hoc eventu Didius, a Lusitanis, ]°' . , qui se denuo collegerant, per insidias occisus est. B, His-p.

61. Interea qui Mundie fuerant circumsessi, cum erup- tionem tentassent, essentque a Q. Fabio cum magna ca?de rejecti, dolum paraverunt, ut magna manus, per speciem transfugii recepta, in castris administraret caidem, eodem- que tempore ceteri eruptionem i'acerent. Sed, prodito eorum instituto, Fabius tesseram per castra dedit, uti om- nes Mundenses extra vallum conciderentur. Tandem operibus assiduis interclusi, cum extremum malorum ac- cessisset, discordia, deditionem aliis voleiitibus, ceteris alia omnia, inter ipsos concursum est, et portal ab alteris q ^^ adapertai. Nee praetermisit occasionem Fabius, occisis- 16. que nmltis, reli([uos redegit vivos in potestatem. Munda ]"' ^ cum imraensa honiinuin ca^de expugnata, vicinum oppi- B. Hisp. dum Ursaonem tentari placuit, situ operibusque permu- nitum.

02. Interea Ca?sar a Gadibus, quo processerat, His- palim regressus, concione advocata,** severa oratione II is- panos iucrepuit, ' quod beneficiorum quai primo quiustor iis, postea praetor, deinde consul, nuper dictator victorque, frcfiucntia et magna dedissct, inimemores, tarn facile ad arma contra se capieuda inducti essent.' Deinde revolu-

8 Tfa corrpxit Crev. ex Auct. de B. Hisp. In edd. priorr. legitiir commeatu convocato.

5334 LIRRI CXV. SUPPLEMENTUM.

tus ad perpetuie suee clementiae commemorationem, con-

Dio. servaturum se provinciam dixit. Pecunia maxirae im-

perata est, quibusdam et agri ademti, et graviora imposita

Suet.Caes. stipendia. Sed ex ?ede Herculis Gaditani donaria sus-

tulit, satis assuetus apertissimis rapinis atque sacrilegiis

Dio. siistinere bellorum atque niunerum impendia. Ne sociis

quidem et bene meritis gratuita beneficia tribuit, agio do-

nando, autimmunitate concedenda, civitatisque et colonise

Isid. XV. 1. nonnullis dando jura. Sub hoc tenipus Hispalim deducta

Phn.iii. I. colonia, ex nomine Csesaris et Roni«, Julia Romuleusis

appellata est.

63. Inter ha^c otia, lisec enim bellicis comparata labo-

Saeion. ribus, homini nunquara cessare solito otia videbantur,

Cks. 56. Anticatones duos scripsit, vituperationem continentes

Att. xii. Catonis, laudationique Ciceronis oppositos. His rebus

"lO- ferrae septinium intra mensem confectis, C Octavius ad

de lusiit. avunculum Caesarem Carteiai adhuc agentem venit, im-

Aug. peditus morbo, ne discedentem Roma comitaretur.

Dio. 64. Per eos dies enatum palmae germen in loco Mun-

densis pugnie huic Octavio prosperum omen fecisse cre-

dunt, quern tantarum opum successorem Deus designave-

rat. Sed ad suam fortunam trahens Cajsar, factus erat

hilarior atque confidentior. Tantoque facilius acccpit

Nic. Dam. Octavii preces, tarn pro aliis interpositas, quam etiam pro

Saguntinis, qui multis criminibus urgebantur, cum ad con-

vcntum Carthaginiensem Ciiesar accessisset. Cetera deinde

Appian. provincia constituta, uti coramodum properanti fuerat,

Romam ad triumphum decessit.

SUPPLEMENTUM

LIBRI CXVI. HISTORIARUM

T. LIVII PATAVINI.

1. HispANiENSEM Caesaris triumphum, non, uti con- Plut. Caes.

sueverat, laetum populo, sed peracerbum fuisse tradunt :

quia sub Hispanorum pr'aescriptione, non de rege aliquo

aut imperatore barbaro, sed aperte de civis amplissirai

modo, mox miserrinii, oppressa domo ducebatur. Itaque Veil. ir. 56.

nee apparatus (erat autem ex argento rasili) nee epulum ^°' ''^"''

quod populo dcdit, pari voluptate Isetitiaque celebrata

sunt : quanquam duo praibuisset prandia, quia prius par- Sueton.

cius atque tenuius quam pro sua liberalitatc instructum

crediderat. Turn quoque truraentum populo distribuit,

ne quid magnificentiiie deesset. Porro post triumphum Dio.

consularia comitia habuit, sufteeitque sibi in tres novis- ^ ' ^' '

simos menses (tot enim supererant) Q. Fabium Q. F. Q. „^"^*°""

. ... Cses. 76.

N. Maximum, C. Trebonium C F. tanta quidem indig- et 80.

natione populi, veterem morcm iterum violari non fercntis,

ut Q. Fabio theatrum introeunte, cum lictor animadvert!

ex more jussisset, universi reclamaverint, ' non esse eum

consulem.'

2. Triumphum ctiam eidcm Fabio, sod ct Q. Pcdio, Dio.

legatis suis, decernondum curavit ex llispania, quasi

parum fuisijet seniel traductara esse civilium armorum

calamitatem : quanquam nihil illi suis auspiciis gcsserant.

5336 T. LI VI I

FastiCapit. Fabius Maximus A. D. lll. Idus Octobres in consulatu suo triumphavit ; A. D. Idus Decembres Pedius, Hi Dio. triumphi, cum, mininie favente populo, ducerentur, etiam

ob mediocritatem pompae derisi sunt. Cum enini, paucis ante diebus, Caesar oppida eborea aut argentea transtu- lisset, deinde Maximus lignea ; * thecas esse oppidorum Qumt.vi.3. Ca^saris' jactitatum est.

3. Sed mirari non oportet Cvesarem banc ostentasse Plut. victoriam, cum tantis excepta Roma? publicis gratulatio-

nibus esset, tam singularibus cohonestata decretis. Sane tantum illi verecundias superfuerat, ut neque nuntios ex ^p'^''^^^^' Hispania, neque literas publice mitteret. At patres, ple- rique adulandi studio, nonnulli quo majore oneratum iii- vidia velocius et excusatius perderent, honores nulio nee jure nee exeraplo congerebant, Et Cicero quideni, quantum summo cuique bominum tribui potest, seutentia sua dederat. Sed alii sic adauxerunt, ut Cicero propc- Dio, xLiii. niodum malevolus fuisse videretur. Ita supplicatio die- Ovid. Fast, rum quinquagiiita decreta : utque Palilibus ludi ederen- Pj'q * tur, non jam ob natalem Frbis, sed quia pridie ejus diei Ovid. Fast, nuntiata Cajsaris hive victoria iuisset. Quemadniodum Apriian. C'o^^^^'Ti niense A. D. vi. Idus Apriles ludi ob victoriam Civ. II. AtVicanam tiebant. Sed et ceteras insignioros ejus vic- torias singulis ludis placuerat celebrari. Ceteruni hai^c erat potius calavnitatis vulnerumque reipublicje tristis ex- probratio. Levins insanisse viderentur, qui Clementiaj Plat. templum j)onendum ccnsuerant ; nisi commune ipsi atque

lJio,_\^r.iv. cienipiitii^; esse voluissent, simulacris utriusque dextras

jungentium dedicatis.

Sueton. 4. Sane quid facturus fuerit CiEsar, si vixisset diutius,

C»s. c. /5. ,^^,^ |i(nivt. lllud in oonfosso est, quoad vixit mitem hu-

manunupie ct placal)ilem adversaries se pra;buisse. Sed

et sub extremum tempos etiam quibus nominatim reditum

non conccsserat, revorti omnes, bonoresque ct itnpcria ca-

Cic. ad pere passus est. JJrutum (piidou et Cassium pra^tores

I'am. vi.G. t„,i, fecerat : aliis niultis alios magistratus concesserat :

A)>iiian. , ■/ 1 1 II

J'olya-n. conjccturaui inde faciente populo, tore ut cxempio kSyilvc

Sirat.viii. ic.|iiind)iicam reddcret. l*ost<'a et L. Syllic, Cn. Pompeii

Cllfti.ii. '

J'lut.Cics. stiituas a pleljedisjectas, per Antonium coUcgam reposuit;

LIBRI CXVI. SUPPLEMIJNTUM. -VIS?

quo tempore dixisso Cicero fertur, ' Cvcsareni Pompeii ct de Cap. statuas eriireiido, stabilirc suas.' De Pompiio semper V^-, '""' lioiioriticentissime loquebatur. Praiterea cohortes prie- Apoph. torias, quibus stipatus bellonim tempore I'lierat, a sc re- !,.°"'* '° movit. Custodes corporis uti ascisceret amicis monenti- Cic.adFam. bus, multisque se offiereutibus ad officium, respondit, ' se- v^'" mel mori pra'stare, quam semper timere.' Dicta graviora Sneion. irihibere «Miam vindicare maltiit. Iti (luibus et A. Ca,'ciiiie y^^"^^

. . .... ram. vi. 0.

criminosissimum librum, et M. Otacilii Pitliolai carrainaetT.

maledicentissima aiquo et civili animo tulit. o "°«

1 Sat. II. 2.

5. Sed hsec tarn pulchra et laudanda plerisipie insolen- Sueton. ter usurpandis corruperat, in omiii celebritate triumpha- Appian.et lem vestem indutus, laurumque perpetuo gestans : quo y^gton tamen honore laetatum ideo praecipue ferunt, quod moles- C<C5. 45. ta et dictis obnoxia calvitiei deformitas sic tegebatur. Sed ipsum occultandi studium patebat obtrectatorum jo- i^jo. cis ; et quod a Venere sua praecipuum forma; decus adeptum sese credi volebat; et de maxirnis quibusque ne- gotiis literas Venere armata obsignabat, banc insculptam annulo gestare solitus.

G. Fuit enim statura excelsa, colore candido, teretibus Sueton.

membris, ore paulo pleniore, nigris vegetisque oculis.

Sed et cultu notabili commendare formam studens, jam

olim non evitaverat dicteria : cum et rubei coloris veste Dio.

uteretur, qualem Albaj regibus gestari solitam ipse luli

genus credebat ad se pertinere ; et fluxiore cinctura, in

quam memorabilc dictatoris Sylla dictum fuit, deprecan- Sueton.

tibus pro Caesare amicis, ' cavere ' jubeus ' male pra'- ^' ^*°-

, TT , ^- ••.,,, Macrob.

cinctum puerum. Lnde et Cicero post civile bellum Sat. n. 3.

interrogatus quomodo in elcctioiie partiserrasset, ' Pra*-

cinctura,' inquit, * me fefellit.'

7. Sed hac eraiit, pra his qua se([uuntur, tolerabilia.

Namque sacrificiis, certaminibus, donis circa omnia teni- Sueion.

pla et loca publica, per singulas tribus colebatur : delubra r!^"'

I » ' r n Diu, XLiv,

quoque complura ei decernebantur seiiatusconsulto : ean- Appian. demque insaniam, ad exemplum Urbis, civitates regesque socii insaniebant. Ipse Liberator vocabatur, relato in Pausaii.in. fastos nomine : templumciue Libertati locabatur publice. ,. ^°' ■''^'"*

... .... !^ueton.

Pranomen imperatoris non ipsi tantum, sed filiis etiam Dio. Deljih, el Var. Clas. Liritts. 15 R

5338 T. LI VII

nepotibusqiie dahatur, cum iiullos haberet ; quod postea

sequentes ad principes cum nomine Ciesaiis pervenit,

Tac. Ann. private concessum nemini : cum adhuc imperatoies voca-

l^V '■*■ lentur ob victoriam. Quem honoiem ipsi quoque prin-

Tac. Ann. cipes asciscebant, vel sa?pius; ut Augustus quidem irape-

^l d r^tor appellatus legatur semel et vicies. Sed ista quidem

Tac. Ann. appellatio quoties victori tribuitur, post nomen ascribi

'"' soJet : eidera, quoties principatus est nota, preemittitur.

Sueton. 8^ Appellatus est et pater patriae, et dictator perpe-

Applan. " tuus, consulque in decennium continuum, et sacrosanc-

l)io,xLiii. tug esse jussus, quo jure semper tribuni plebis fuerant.

Sacerdotibus Vestalibusque injunctura, ' uti singulis lus-

tris vota pro eo facerent publice.' Decretum, ' ne quis

conjunctum cum eo imperium haberet, neve rerum belle

gerendarum laudem communicaret : utique magistratus

inter ineundum jurarent, nihil moturos eorum qua; essent

a Caesare definita : neve quis injussu ejus ullam partem

militaris imperii, aut pecuniae publicae attingeret.'

9. Mensem quoque cujus nomen antiquitus a numero

Euseb. Quintilis fuerat, Julium appellari voluerunt, quod eo

""Macrob. ™^"s^ ^rat in lucem editus, A. D. IV. Idus : quo die

Sat. I. 12. sacrificandum quoque censuerunt ob natalera Caesaris.

10, xLvir. g^j ^^j^ jjpg eadcm celebrabatur Apolliuaribus ludis, ea

causa fuit, cur, edicto triumvirorum postea, Civsaris nata-

lis in antecedentem diem retraheretur : quia lionores ei

divines b.abere cupiebant, Apolliuaribus non [)otorant,

quem diem antiqua^ religiouos iniius A])ollinis honori vo-

Dio, xLiii. luerunt esse consecratum. Turn etiam statuam Cai^saris

bueton. cburneam, mex thensam et ferculum Caesaris Circensi

Flor. pompa inter simulacra Deorum jusserunt vehi : et ima-

Appian. giiies in tcmplis vario ornatu proposucrunt : unwm in fano

Quirini cum inscriptione Dei invicti ; aliam in Capitolio,

Cic. pro ubi septcm regum erant statuae, et octava in medio gla-

Doj. c. 12. jjijjjj stringentis L. Bruti, qui libertatis viiidox fuit.

XXXIII. 1. Juxta banc Caesaris coHocata statua IM. Hruto momen-

Plut. Unit, jiijii .j^j i;,,.i„„^ luisse creditvir, (piod postea suscepit.

Flor. ills houoruiii velut infulis victima ornabatur, selatio

potius <piani rcmcdio casura libeitads. Sed (^t alia

inulta dccreta tucruut, fjua- tamcu ex liis co^uosci icsti-

n)ariqu(' ])<)ssint.

iJHRi cxvr. sii»pi,r:,vn,NTUM. 5339

10. Nee oi iiuinoius taiituiii iioiuin atque novitas con- Liv, Epit. civit invidiain, sed magis etiam ipsius superbia, quod Sueton. ciiin his decietis venientem ad se pro aede Veneris Ge- ^'f^' '^^'

. ... . -UlO, XLIV.

nitricis universuin sonatuni, consulibus prsecedentibus, pint. Cxs.

sodens excepit, dextra tantiini porrccta singulis. Nihil ^V'l"»"- ^ '^ * Lutrop.

teniore aut acceptum acerbiu.s, aut pluribus exagitatum

sermonibus fuit. Quidam assurgere conantem a Coriielio i>i„t. et

Balbo rc'tentum autuniant, niemorem esse jubente inajes- •''"''ton-

talis suae. Alii conatum negant, sed et C. Trebatium

admoncre ausum liinis aspectasse. Quapro])ter excusan- i)io.

tibus ilium postea, profluvio ventris laborautem tinniisse,

ne quid assurgens turpiter faceret, non est credituni, [trx-

sertim quia delude pedibus domum redierat. Et, quo

aegrius homines factum ejus patcrentur, quam ipse tulissct

iniquo animo, recordabantur, quod triuniphanti, cum sub- Sucton.

sellia tribunitia^ preeterveheretur, a tribuno plebis Pontic

Aquila assurrectum non fuerat. Nam et statim prai in-

dignatione exclamarat, ' Repete igitur a me Aquila rem-

publicam Iribunus :' et per coiitinuos aliquot dies nihil

promisit cuiquam, ut non adjiceret, ' si tamen per Pon-

tium Aquilam licuerit.'

11. Ex honoribus porro decretis, praeter decennem con- Appian.

sulatum, admisit reliquos, et quibusdara statim coepit uti. Sueton.

Magistratusque ad libidinem et capere et dare solitus, ^^' .'

pridie Kalendas Januarias, cum hora secunda, comitiis Fam. vn.

quvKstoriis institutis, sella Q. Maximi consulis posita,

delude mortuo eo nuntiato, qui nullis evidentibus causis

obieFat, sublata esset ; qui comitiis tributis esset auspi- riin. vn.

catus, centuriata habuit : petentemque consulatum hora ^.■''

septima renuntiavit consulem C. Caninium C. ¥. C. N. I'lut. Ca3s.

llebilum, qui usque ad Kalendas esset, quae essent fu- l^'O'^i-'"' ' ' ' T Sueton.

tura^ postridie. ubi supr. et

12. lla;c ret'erri melius non potuero, quam verbis Cice- ^."'.},^' -^

rasti(,npit.

ronis, qui interf'uit. Neque dicta praitermittenda, quibus Tac. Hist, consulatus iste derisus est. ' Caninio consule j)randisse '"' ^^' neminem : eum tanta fuisse vigilantia ut toto consulatu Cic. suo somnuni non viderit,' Ciceronis sales sunt; ' antea

2 Trihunilin add. Ciev. ex S\iet.

5340

T. LIVII

Macrob. Sat. II. 2. Plut. Cffis.

Macrob. Sat. II, 3.

Dio,

Tac. Dio.

Sui'ton. Cffis. 7G. Dio.

Macrob, Sat. u, 3.

Sen, ep.98.

Sueton. Caes. 72. et 76.

Siictoii. Ca.-H. BO.

flamines Diales fuisse,* nunc consules,' Pitholai. Sed-et ad salutandum consulem ituris, ' Maturemus,' inquit Ci- cero, * ne priusquara accedamus, ille consulatu abeat:' idemque Grseco verbo Xoyodewpijrov appellabat consulem, tanquani qui sensu percipi nequiret : ' idque consecutum esse Caninium' dicebat, ' ut, quibus consulibus consul fu- erit, quctreretur.' Sed tamen res in exemplum ivit: neque deinde quicquani fuit usitatius, quam ut niulti eodem anno consules, et plerique in biniestre crearentur ; annis noniina darent, qui ex Kalendis Januariis fuissent.

13. Ceteros magistratus in speciem more antiquo po- pulus dabat, recusante munus istud Cjesare : sed tamen neque contra voluntatem ejus fiebant, et provinciae ab ipso mandabantur extra sortem. Numerus adhuc cete- rorum idem : sed privtores eo anno quatuordecini, qua;- stores quadraginta creati. Nee enim eratalia maturandis civilis belli prjemiis expeditior ratio. Eandemque ob causam collegio quindecimvirorum adjectus unus est ; et septemviris tres additi.

14. In senatorium quidem ordinera allegebat sine dis- crimine milites, libertinos, civitate recens donatos, G alios quinetiam scmibarbaros, aucto ad nongentos senatornra numero. Unde rogatum a quodam Ciceronem, ' uti pri- vigno suo decurionatum expediret,' respondisse ferunt, * Romve si vis habebit ; Pompciis difficile est.' Et Q. Sextius pater, latum clavum oftorente Ca\sare, studiorum obtentu repudiavit. Quosdam etiam infimi generis pro- vexit ad summos honores : monetae, publicisque vectiga- libus poculiares servos pra-posuit : trium legioiunn, quas Alexandria* reliquerat, curam ct imperium exoleto suo, Kufini liberti sui filio, commisit.

15. IIiEc quoque vanis vocibus ultus est populiis, hoc tantum assccutus, ut et pati posse quvvvis iii(lii;iKi ot mo- lesta judicaretur. Ideo ' Gallos idem in triinnphum aU\ue curiam, depositis braccis, lato clavo sunito, duxisse' ca- ncbatur : et libcllus est propositus in banc lornuim : ' Bo-

» Antcn Jlamines Ditlcs fuisic] Tunc milliis flainen l)iali» fiat. Vid. Miprii Lxx\. 11. Cnv.

LIBRl CXVI. SUI'PLlvMKNTU.M. 5*311

num factum. Ne quis seiiatori novo ciiriiini moustrare velit.' Ilitc ille sic (Jefendebat, ut dicdet palani, ' si Smion. grassatorum ct sicarioruin ope mi tiienda dignitate usus esset, talibiis etiain se paiem giatiain relatuiuin.'

IG. Sed in allegendis patriciis tuit aliquaiito severior : IH. ib. 41. in quos et C. Octavium recepturus erat, carissiraum sibi ; ^^^ jj^^^^ et maxinii meriti viruni, neque pollutum ab indignis ho- de lustit. noreiu patienter laturum, M. Ciceroneni, lege Cassia, ^-'^''xlvi. Ascripsit autem praeterea consulares omnes, et eos qui Tac. xi. cum imperio ad exercitus fuerant. Sed et viris praitoriis u"°\(,'ij_ decern consularia oriiamenta tribuit. Quod autem dimissi Sueion. quidam fuerunt, quos accusatoies conuptorum judiciorum ^*' ' ' couvicerant, id crimini datum est Cvvsari, taiiquam pe- cunise causa jus violasset; eaque suspicio vehementius aucta, postquam loca publica, nee profaiia niodo, sed Sueton. etiam sacra quiedam, subjecit hastit. ^^' '

17. Certabat tamen ibi quoque cum rapacitate profu- sio, multisque grandes sunimae donata\ aut minimis ad- dicta sunt luculenta praidia : notunujue est Ciceronis die- Sueion.

turn, rairantibus amplissimos I'undos minimo abstulisse ^i\^- ^^z

, ,. . . ™ . ftlacrob.

matrem Serviliorum ; ' Quo melius emtum sciatis, lertia Sat. n. 2.

deducta est.' Erat autem Junia Tertia Servilia? filia, C.

Cassii^ uxor: qnam et ipsam conciliare Ca^sari mater

credebatur. Sed L. Basilo praituram gerenti visum in- Uio.

tolerabile, quod, negata provincia, pecuniam Caesar de-

disset: igitur, non ferens ignominiam, sibimet conscivit

necera. JtJiec, ut in civitate studiis et motibus discordi

necessum erat, varie accipiebantur : gaudebant, quorum

hsec fiebant emolumento ; ceteri ringebantur, sermonibus-

que occultis, et quibus plus audaciaj erat, libellis editis,

teraporum infelicitatem traducebant.

18. Haec terme anni illius gesta reperio : quo quidem aerarii curam ex pra'fcctorum numero duo gesserunt, a qua?storibus prins administrari solitam. Ab eo initio Tac. Ana. varie habita ejus rei I'orma est; nee postea perpetuo ""• ''^^• mandata quicstoribus, sed postremo praefecti sunt a;rario

2 C. Ciassi eild. ante Crcv.

5342

T. LI VI I

Dio. prwtorii. Quaestores autem eo anno nuUi creati,'' cum

Lepido magistro equitum, sicut et factum anno superiore fuerat, praefectis urbana negotia administrantibus, qui postulati, quod lictores pijetextamque et sellas curules habuissent, legem protulerunt, per quam earum rerum potestas fiebat iis qui magistratum aliquem a dictatore accepissent. Apollinares ludi suratibus Ceesaris facti sunt per alteram pr-aefectorum, quos eerario pra^fuisse diximus : Roraanos aediles plebis fecerunt ex senatusconsulto. Pra;- terea, quod neque prius neque postea factum reperitur, unus prtefectorum, cum feriis operam daret, alium sibi sufFecit in proximum diem, atque ille iterum alium.

19. Sequitur annus Julianus secundus, quintam Ca;-

saris dictaturam, quintumque et postremum consulatura

afferens.* Proximis enim comitiis cum, promissis ejus

Cic.Phil. inductus, Dolabella consulatum petisset; quia M. Au-

tonium creare consulem cupiebat, qui ex Hispania red-

Plut. eunti longissime profectus obviam, pristinum familiari-

"^- tatis gradum recuperaverat; sciens euni esse Dolabella^

ininiicissimum, semetipsum cum M.Antonio designarat :

Dolabellam ostendens, priusquam ad bellum Parthicum

Fasti Capit. proficisceretur, cousulem esse jussurum. M. Lepidum

Dio. asciverat magistrum equitum : et, quia Galliam ille Nar-

PP'an. bonensem cum Hispania citeriore per legatos adminis-

trabat, et turn iturus ipse erat in provinciam, C. Octa-

Dio. vius C. F. C. N. magister equitum designatus est, ut,

FasiiCapit. cum M. Lepidus paludatus cxisset, iniret. Nam, ut Le-

^g in- VII. j,i,|^ praiferretur ab avuucuio frustra petierat, (piod esset

adliiic adolescentidus. Fasti Capit. 20. Designavit et Cn. Domitium M. F. M. N. Calvinum, qui sibi dictatori magister equitum in annum sequentem esset: sod (uni magistro equitum noii fuit opus, dictatura

'• QufP/tlnns eodtino nitlli ut rxistiiiiet pialori'S ct qitsr-

creali] AtMiprac. IS. nuMiioia stori .s ;i Cl.t sait- post rcditiiiii <le-

tiiinest ' (|iiii'~toic.s (|Ma(li;i!iiiii.i nimn ox Hispiinia < r-atos esse,

ossc fiicioi.' ll|i()|(i()iic 1)1(111' III iln ill p< r niajorcni aniii pailtMii

ancloi('m.so(|uiiiii Fioiimlii'iiiiiis. niilli {|ua'sf<)ics, iico prvKtoies

Hiiiic iioitiiiii sic solvit l»i;,'liiiis riicriiit. Crcv.

in Aiiiial. Rom. ad liiiiic anniiiii, • A. U. C 708. A. C. 14.

LIHRI CXVI. .SUPHLHMKNTUM. 5Ji43

siiblata. Quod cnim belli Parthici causa abt'uturus crat Dio. Csesar, decretum fuerat, ' uti plures in annos niap;istratus ordinaieiitur.' Nee taiuen oinnes dcelaiati : jjrvctores Sueton. tanien constituti sedecim, in quibus et P. Ventidio I'uit j^j^' locus. iEdiies turn piimum sex creati, duo patricii, quos Dig. tie ob frunjenti procurationem Cereales vocabant ; quatuor |;"5' .[o plebeii. Ceteri quoque niagistratus omnes eum in annum Dio. constituti sunt : in sequentem, prscter consules et tribunes plebis nemo.

21. Ipse, qui nunquam posset quiescere, niulta sinuil piut. Cks. negotia amplexus, dum expeditio paratur, de ornandis sueton. instruendisf(ue Urbe et imperio cogitabat. Theatrum in- Caes. 44. primis exstruere aggressus est sumnia; magnitudinis, "^Far-

peio monti accubans. Destinavit et Marti templum, quantum nusquam esset, complanato lacu, in quo nauma- chiam ediderat : praeterea Graicas Latinasque bibliothe- cas, quam posset maximas, colligendi negotium M. Var- roni dederat. Quae opera morte ejus interrupta, succes- Dio. sor Augustus perfecit. Penes ipsum invidia fuit, quod loco theatri repurgando multa privata atque etiam sacra jediricia diruerat ; crematis simulacris ligneis, et quos re- pererat thesauris suum in sinum reconditis.

22. Parabat et siccare Pomtinas paludes, qua? a Cir- gueton. ceiis magnum agri Latini modum absorbuerant : Anienem Dio, xnv. flumen, ipsumque Tiberim, statim a Ponte Mulvio, prae- pjj^ ,jj altis t'oveis exceptos, secundum montes Vaticanos, per 5. et xxvi. Circ'ciLMim promoutorium Tarraciuam, atque in mare Tyr- J-.j^_ ^^' rhenum deducere, quo minore negotio subigi naves onera- Att. xm. ria; possent : et, jactis ad mare circum Ostiam molibus, p'j^^j alveoque Tiberis repurgato, portum efficere cujuslibet navigatioiiis capacem : et quo iacilius Urbs adiretur, a g^^f^,, mari Supero per Apennini dorsum ad Tiberim us(jue niu-

nire viam. Sed et isthnium pertbdere inter Lecheam et ^y^^^ pi^^j Cenchreas navigabili alveo cogitavit; quod olim rex De- Plin. iv. 4. metrius, postea Caligula et Nero Ca^sares, int'austo^ om- nes incepto, et ipsorum interrupto morte, tentaverunt.

3 Ita ex Plin, emend. Crev. pro in/ecto Cleric!, el infiHo reli- qiianini erid.

53-14 T. [,ivii

Dio.xLiii. 23. Inter hfec et leges tulit, et pomoerium protiilit Ur-

Cic. ad ijjg^ Quibus rebus cum imitari Syllam videretur, longis-

33. et 35. sirue anteibat dementia, qui adversus se arma tulerant

'"■ pari cum ceteris jure sinens agere, et quibus bona propter

delictum ademerat, eorum filiis remittendo partem. Igi-

tur licet arduum sit unum aliquem et belli et pacis excel-

lere laudibus, utroque nomine clarus apud populum Ro-

manum atque venerandus erat, Auxitque gloriam apud

Plut. Dio. exteros, duarum nobilissimarum urbium, Corinthi et Car-

Pausan. n. thaginis, instauratio, quae ante annos circiter centum

lo . ap. gjj^^ij deletae, tum dementia et liberalitate Csesaris resur-

\ al. '

lexerunt.

Appian. 24. Consilium hoc cepisse in Africa creditur, somnio

s ^'li permotus, cum adversus Pompeianos in solo Carthaginis

VIII. p. 381. castra posuisset. Magnum exercitum videre per quietem

^' ^^.^'* imaginatus, seque fletu ejus permotum appellari, ut popu-

Appian. losissimam olim urbem iterum e ruinis excitaret; statim

in commentarios retulit, ' missurum colonias Carthaginem

et Corinthum,' cujus eum simul memoria subierat. Co-

Strab. VIII. loni sunt Corinthum missi libertini generis plurimi, ' Co-

Yale'rin rintliiensesque ' appellati, et colonia ' Julia Corinthus.'

Uiod. A b eo tempore rursus magnopere hae urbes effloruerunt;

W ela t 7 Carthago quidem in tantum, ut a Solino * alterum post

el II. 3. Urbem Romam terrarum decus ' appellaretur.

]Jio" *^ ^^* ^^ Ciesar, multis ad bellum causis excitatus, quod

Appian. et Crassum vindicari populus Romanus jubebat ; et ipsi

rlui." valetudo inter laborem erat firmior ; sed prvvcipuo gloria?

stiniulo, (juam vastus et insatiabilis animus sine modo sine

A))pian. <i"e indesinentcr appetebat, pra^missis trans Adriaticum

Siu'toii. sinum legionibus sedecim, equitum decern millibus, Dacos

C;vs. 44. ,|,,i v^(. i„ Poniiiiii (1 Tliraciaiii cfliidorant, coercere ; mox

Piirlliis int'<rre Ixlluin pcrArmcniam minoreni meditaba-

I'liii. tur : liis devictis, per Hyrcaniam ad Caspium mare

peiietraturus, ut, Caucaso anibito, Scytliiaquc perdomita,

vi (ju;r supra (icrmaniam coluut gentibiis, ipsa(|ue Ger-

mauia, per Gallias in Italiam rediens, omnem fere orbem

liabilal)ilem unius imperii jure complecteretur. Sub idem

A'.Uiic.in tenipus, liis puto eogitatiouibus admouentibus, senatuscon-

^"'*^- sulluni fa<it iidum ruravit, ' uti fotius orliis Komani de-

LIBRI CXVI. .SUI'PLKMKNTIJM. 5345

scriptio, cum accuratis locorum dimensionibus, in tabulas reterretur.'

2G. His excitai rumoribus Illyrioruni nationcs, nun- Apjiian. quam satis pacatie, legatos raiscrunt, pra;teritorum potoii- ^'' tfcs vcniani, traditis in fidem Caesaris omnibus. Sed inter oranduui 1)arbara rpuulam ferocia, gentis sua; robur, et in- duratani btllo fortitudinein extulerant.

27. Itaque Caesar, aoriore responso superbiam eoruni repriniendam ratus, * Vos quideni,' inquit, ' arniis llo- nianis sippe provocatis domiti, dum niajoribus curis dis- tringimur, a pacta tide subinde resiluistis. Nee antiquiora comraemoro : me subigondis Oalliis occupato, cum Li- burnis Priamonem rcddi juberem, spretis raandatis nieis, etiam copiarum eo missarum partem insidiis circumvenis- tis. Post paulo Gabinium cum quindecim cohortibus, et tribus millibus equitum, per fines vestros ad me tenden- tem in Macedonian!, hostiliter vexastis, multis Decisis militibus, signis spoliisque ablatis. Nunc amicitiam au- detis a me petere, quem tot injuriis lacessere veriti non estis. At ego talia perpetrantibus amicus esse non didici. Armis ulcisci armatos, et pacem quam pctunt pr?cstanti- bus parcere, Homanum et meum est. Idcirco tributa, et in futurum fidei pignusobsides mittite : aut hostilia omnia propediem expcctate.' Orantibus illis, et utrumque pol- licentibus, P. Vatinium cum legionibus tribus, et magno

equitatu misit, qui acciperet obsides, et tributa imponeret.

Sed talia agitantem anirao Ca^sarcm festinata civium dole Sucton.

mors preevenit.

28. Jam eum exosum multis niniii honores fecerant, et Dio, xi.iv.

quod in his usurpandis existimatus erat esse superbior.

Sed maxime despectus ab eo nuper senatus putabatur : Sueton.

isque dolor arrogantiore facto saivius recruduit. Cum |^ **• '^- '''

A. D. VII. Kalendas Februarias ex Albano monte ovans FastiCapit.

reverteretur (hie enini ei honor decretus fucrat e I'oriis l^'o- P'"'-

Latinis rodcunti) acclamatione (|uoruiulam rex appella-

tus, cum id animadverteret populo parum placere, ' non

regem se, sed Ca'sarem esse' respondit. Attanien q"i- Appian.

dam e turba statuai ejus coronaiu imposuit, Candida prae- Sueton.

ligatam fascia, in diaderaatis modum. Eam fasciam duo g/p,'m*''

53^6 T. Livii

Dio. tribuni plebis, L. Caesetius Flavus, C. Epidius MaruUus,

ueton. detrain, hominenique in carcerem duci jusserunt : gra-

Appian. turn facturos Ciesari sperantes,*" quod ille motam aliquando

regni mentionem * similis indignabundo rejecisset. At Sueton. ille graviter increpavit tribunes, quasi ereptam sibi glo- Plut. riam recusandi doleret : subinde Brutos vocans et Cuma-

nos, quia populus factum eorum probans, quasi vindices Dio. libertatis hostesque regni, Brutos appellaverat. Nihil

tamen adjecit in prsesentia tristius.

29. Ceterum tribunes post aliquot dies queri ausos,

' sibi neque integrum, neque tutum esse de republica lo-

qui,' accusavit in senatu, ' quod invidiam sibi tanquam

affectanti tyrannidem facerent ;' et multis extrema decer-

iientibus, ' sufficere ' dixit, ' si senatu moti tribunatum Liv. Epii. amitterent.' Rogationem de abrogando eis niagistratu Jul.Obseq. C. Helvius Cinna pertulit : pauloque post interemtus,

firmavit opinionem, neniinem, qui collega? magistratum

Val.iMax. abstulisset, annum supervixisse. Caesetii pater, a Czesare

V. 7. 2. filium abdicare jussus, facturum se negavit. Quod a

Dio. Ccvsare latum civiliter, non tamen absolvit eum cogitatae

dominationis crimine, quod lenis alias et mansuetus, tam Appian. praecipiti iracundia in homines pra:mio digniores exar-

sisset.

riut.CiPs. 30. Fertur et ipse sensisse commota hominum odia, et

et Anton, jj^^ipig dixisse, iugrulo nudato, ' paratum se ad caedem cui- Appian. 'JO ' r

libet : ceterum vigilarent illi : nunc enim egregium nactos

Veil. n.57. esse prittextum inimicos.' At Pansa et Hirtio prx'di- centibus, ' ut principatum anuis partum armis tiieretur;'

Appiaii. quicrentibusque, ' num igitur pateretur iterum stipari co- liortibus, quas Ilispaniensi bello habuisset?' rcspondit, ' nihil <;ss«! miserius pcrpotna custodia ; hoc enim sem-

Vell. I'l^r timentis atque solicit! esse. Mori se quam timeri

nialle.'

Dio. :J1. Neque tamen ant ipse desiil appetere rcgnuu) ; ant

4 liidiitnitn tild. ante Cifv.

' (•ralum fucluroH Casari spc- tcs : v-noKpivafifvoi rt Ka\ Ko/irapi rantex] Sivc spriare kc siniiilan- x^P"'"^^"'' '"'I'"' Appianii". rrti).

LIURI CXVI. SUPPLEMFNTUM. 5:347

faniiliares ejus banc au^crc siispicionein. Novissime pro Flor. iv 2.

rostris aurea sella, in roffia vesto, cum auroa corona sc- ,'}' '"'•

. .. l^»"-

dentem, M. Antonins, inter Lupercos currens, adiit, et Plut.C'a-s.

diadema paratum aft'erens, capiti ejus imponcbat, tanta ''^/^"l""-

honiinuni mcestitia, ut etiani M. Lepidus averteret oculos; Cliron.

et Cvvsar ipse repelleret, plaudente populo, (jui modo ^''^- ^ ""•

graviter ingemuerat. Sueton.

32. Id quia factum erat aliquoties, neque offensus i'.'^'^p, .. Cajsar pro gravitate rei vidobatiir, et, cum capiti detrac- xm. 8. v. turn in sella collocasset, soposuisse potius, (juam repudiare }• '^VT-"'^' existimatus est, enimvero manifests res visa. Neque Sueton. meutibus eximi suspicio potuit : quauquam mox in Capi- • tolium illud raitteret,' ' solum Jovem Komanorum esse

regem ' dictitans. Plura enim augendaa suspicioni tie- bant, aut futura credebantur. Nam et passus erat Caesar Dio et ascribi in Fastis ad Lupercalia, ' C. Ceesari, dietatori "'" " * perpetuo, M. Antonium consulem populi jussu regnum detulisse, Ceesarem uti noluisse.' Igitur rem actam ex Dio. composito credebant : ut Cvesar, quod flagrantissime cu- piebat, suscipere coactus videretur. Quin etiam fama percrebuit, ' niigraturum Alexandrian! vel Ilium, ut id Sueton. deinceps haberet'^ imperii caput : exhaustaque delectibus Italia, regimen Ronitt pcrmissurum amicis. Sed ( t proxi- mo senatu L. Cottara Quindecimvirum sententiam dictu- Cic. de

rum, ut quoniam libris Sibvllinis comprohensum asset .""'^ . . . . Appiari.

Parthos nisi a rege vinci non posse, Caesar rex appella- Plut. Csbs.

retur.' S"'"'""-

33. Id maturandi consilii causam conjuratis attulisse creditum, et quia revera regem Caesar agebat, ne modes- tum quidem, sed assentatorum vocibus infatuatum, et ni- ])i„. mios lionores sine numero admittentem. Nam pra'ter eos

qui suis locis sunt memorati, decretum ei fuerat, ' uti fas- Flor. riut. tigium, qualibus ornari tenipla solent, in domo ejus loca- ])io. retur : ipse curuli sella semper uteretur ; hulls in tribuni- cio subsellio spectaret inter tribunos : opima spolia in templo Jovis Feretrii suspenderet : lictores semper haberet

5 Existimatus eat. Neque . . . mittcret earn edd. ante Oev. qui correxil ex Suet.

6 Earn deincei>s hahiturus, et niox pnstrcmo pro proximo, et rinci posse pro vinci non posse edtl. ante Crev.

5348 ' T. Livii

laureates : ipsius imagine nioneta signaretur : statuae in omnibus urbibus, atque omnibus Urbis Romanee templis ponerentur : in ipsis quidem rostris duje, altera cum ci- vica corona, altera cum obsidionali ; tanquam ipsius vir- tute servati cives, liberata patria, forent : uti Concordiae Novae templum statueretur, cum anniversariis ludis, prop- ter restitutam a Caesare pacem : curia quoque nova a^dili- Supra, caretur.' Hostilia cum funere Clodii arsisset, dudum

Dio. instaurata fuerat. Sed eadem nuper erat iterum diruta^

magistro equitum Lepido templum ibi dicente a^diticatu- rum Felicitati. Ceterum id ea re actum ferebatur, ut inde quoque Syllai nomen tolleretur, et nova ibi curia ex fundamentis educta Julia fieret. Quemadmodum et men-

Flor. Dio. sis appellatus ab eo fuerat, et tribuum una sorte ducta ex omnibus.

34. Ad ha^c datum, ' uti solus perpetuusque censor esset : filius, sive natus ei, sive adoptatus foret, pontifex maximus crearetur. Pro salute ejus vota quotannis fie- rent : per genium ejus juraretur : omnia quie egisset, rata haberentur : senatores atque equites custodiam corporis ejus agerent: Quinquennalia tanquam heroi agerentur : Lupercis tertium collegium adderetur, Juliorum cogno- mento : munere gladiatorio in IJrbe et per Italiam unus dies Cwsari dicatus esset: in theatris sella ejus aurea, et gemmata radiisque distincta corona, sicuti ceterorum De- orum, inferretur.' Poslremo jam non per ambages, sed propalam pulvinari decrcto Jovom Julium appellarunt,

Ca!9. 70. eique suum attnbuerunt tbiminem, Antonium. JNec eo

^'*'- minus tanquam mortali sepulcri locum dederunt intra

pomorium. ]'t hajc docreta Uteris aureis in columnis

argenteis consignata sub pcdibus Capitolini Jovis collo-

caverunt.

35. Non ni(! t'allit bis coramemorandis lectori me simile fastidium comparassc, atcpu; ego cognosccncbs digeren- disfpK! siil>ii. Sod rcfcrrc credidi, ne parum diligenter ista tradercutur, ^\\\o sul) illustri documento palam fieret, in qiiauliMii insanirc magna ingenia possint, quotios popu- lariiim vociim puorilibus obU.'Ctamentis in transvorsum acta, scmel a vcro gloria" itincro divortcrunt.

LiBRi cxvi. supflemf:ntum. 6349

30. Iiierat sane Ca'sari prastantissimus animi vigor, et Plln.vn. capax oinniuin, ad qua aspirare mortalis natiis ausit, sub- "*' liniitas : sed assuetudine et voluptate jucunda quam salu- taria audiendi non cessavit a sc desciscere, donee ad sto- lida, et pudenda, et postremuni exitiosa prolabeietur. Igitur propalam edebat voces insolentis arrogantia pie- f^ueton. nissimas, ' Nihil aniplius esse renipublicam : appellatio- nera modo sine corpore ac specie. Syllam nescisse lite- ras, qui dictaturani deposuerit. Debere homines jam consideratius secum loqui, et pro legibus habere quaj dicat.'

37. Sane niagnos ei honores a principio quot([uot ad- Dio. hue vetere curia digni superabant, non imnierito detule- rant. Sed ubi haec cupide recipi intellectum est, statim prorupit adulantium protervitas, tarn inipudenter, ut inter alia tur[)ia censerent quidam, quod mulierosum esse sci-

rent, ' ut uxores, liberorum quarendorum causa, quas et Sueton,

quot vellet, ducere liceret.' Aiuntque hoc etiam placu- ^^^^- ^^• . . ... Dio.

isse Casari, atque Helvium Cinnam plerisque confes- Sueton.

sum, habuisse paratam legem, quam ea de re ferri, se *-*s. 5'i.

absente, Casar jussisset. Jamque eo perventum erat, ut Dio.

tot atque talia admitti ab homine, vel ipsi, qui detulerant,

indignarentur.

38. At populus, ut nios est vulgo, sape nominibus pi^t. magis, quam rebus offendi, quern tamdiu regem erat pas- Anton. sus, sic appellari velle non ferebat. Itaque clam palam- Sueton. que domiuationem aspernantes, vindicem requirebant. *"^' ^^' Proximis comitiis reperta dicuntur complura suftVagia Casetium et Marnllum consules declarantium. L. Bruti Supra c. 9. statuam in Capitolio fuisse dixinius, juxta regum effigies, Sueton. ubi et C Casari nuper erat posita. Huic igitur inscrip-

tum fuit : ' Brutum, ejectis regibus, primum consulem factum esse ; hunc, ejectis consulibus, postremuni regem.' Bruti vero statua : ' Utinam viveres ! '

39. Atque iiide conversi ad pratorem Brutum, quern Dio. Pint, propter noniinis communionem ab altero iilo genus du- r^^- ^'■ cere faventes dicebant, subinde inclamarunt Bruti nomen, Dio. sibiqne ' Bruto aliquo esse opus.' Tribunali quotjue ejus »PP**"' inscriptum, ' Dormis Brute !' et, ' Non es Brutus!' Is

populi sensus animos inimicorum Casaris erexit; Cassio-

5350 T. Livii

Pint. Brut, que solicitanti quosdam, anniieriint, si dux facti Brutus

esse sustineret. Ab hujiis enim integritale putabant ac-

cessurum ausis suis honestissimura colorem, ut res, Bruto

probata, non nisi causa libertatis suscepta videretur.

Plut. CiBs. 40. Sororem Bruti Cassius duxerat ; sed erat inter eos

et Brut. nuper orta dissensio, quod minorem natu Brutnm Caesar

Appian.

Veil. II. 56. urbanum prtetorem fecerat, eidemque consulatum prorai-

Plut. Brut, serat, dilato Cassio, cuius tamen causam esse iustiorem et ApDian. ... . .

fatebatur. Tunc igitur prior ad Brutum Cassius venit,

percontatusque est, ' essetne interfuturus senatui Kalen- dis Martiis? Nam audire se CiEsaris amicos relaturos esse de regno ejus.' Ille negare affuturum. Tuni Cas- sius, ' Quid si coganiur adesse ?' ' Multa querar,' ait ille, * de republica : et oppetam pro libertate.' ' Istud vero nee Dii nee homines sirint !' exclamat Cassius. ' Quin ille pereat potius qui meruit. Nee enim solus objiciere peri- culo. Ecquid eos putas, qui voce non ausi te compellare, tribunal tuum fecerunt interpretem sua? voluntatis ? Non forensis ea turba est profecto, aut sellularii opifices : il- lustres viri sunt, et principes civitatis.'

Plut. Brut. 41. Ab hoc colloquio Brutus, jam consiiii certus, Q.

Cic.proLig. Ligarium invisit familiarem suum ; qui, accusatus apud

Plut. Ca'sarem, et patrocinio Ciceronis absolutus, acriorem pe-

riculi quam benelicii sensum retinebat. Igitur, dicente Bruto, ' Quali tempore ajgrotas, Quinte ! ' continue se erexit in cubitum, et, arrepta liruti mnnu, ' Si quid,' in- quit, ' dignum te cogitas, valeo.' liide ad solicitandos amicos conversi, multos pertraxerunt in societatem, quos-

Api)ian. dam etiam ex Julianis partibus. Horum principes fue- Sueton. runt D. Brutus, C. Trebonius : ceteri nobiliores Ser. Sul-

GallKc. 3. piciusGallKi, Caius et Publius Sorvilii Casc-.o, Tullius

Ajipiaii. '

Sen. dc Cimber, Minucius Basilus : pleri<jue omnes nidia alia de

' "'''°" causa, (juam (piod satisfacere Cicsar cupiditati omnium

ncHjuibat, cum singuli ferme tanti'ui poscerent, (piantum

Appiaii. vix dare poterat uiiiversis. I'.x Ponqxianis, pra'lcr du- ct Cii.saub. •!•• ij « A. t-y 1 i\ ■ ^1 ■• afl Sueion ^^^ consilii IJrutum atquc Cassiiim, L. ( assius. Can

CtL-s. HO. I-'ratcr, Cn. Dnmitius Ahrnobarbus,-' I*. Turullius, Ati-

'' Cn. Doniiliiis Ahcnnhurbiis] lliiiic inter coiijnralos fuis.'.c ncgat .Siictoniiik, N CI one, c. 3. Cicv.

I.IIiRI CXVI. SUIMM.KMKNTUM. 5351

lius, i*».tioiiiiis, C. Cornelius Ciiiiiu, Cassius Parmeiisis, Ca-ciliiis ct Buciliaiuis tVatrcs, Rubrius Ruga, Q. Liga- lius, M. Spurius, P. Sextius Naso, Pontius Aquila.

42. Seel Ciceronem.de cujus neque fide neque benevo- Pint. Cic. Jentia dubitarunt, celare consilium maluerunt, circum- ^ spectam senis prudentiara veriti, miniino aptam noirotio

quod celeritateni et impetutii requireret. Sed et Statilium piut. Brut. et Favonium, duos Catonis aemulos, non adhibuit Brutus, tentata disr^iniulanter utriusc[uo sententia, duni inter ser- mones de philosophia elicitur Favonius, ut ' deterius esse tyrannide bellum civile ' diceret : Statilius, Epicuri secta; deditus, ut nogaret ' cordato viro laboreni et periculuni esse suscipicndum inalorum et stolidorum hominutn gra- tia.' Igitur his relictis, Labeoneni « quendam adjunxit.

43. A Lahcone simul et Cassio D. Brutus tentatus est, Appian. vir animi non niaximi, sed cui plurima erat fallendi copia, '"" per aniicitia: fidem : erat enim inter familiarissimos Cae-

saris. Prjcterea cum Idibus Martiis munus editurus as- set in theatro Pompeii, gladiato res ejus ingentem praibere nsum poterant. At die, nullo turn responso dato, per- pi„t. rexit ad Rrutum : et, intellecto hunc esse rei gerendie duceni, omnia promisit am])lissime. Ceterorumque plu- rimos et priestantissimos auctoritas M. Bruti allicuit : do- nee I'acti sunt senatores equitesque amplius sexaginta.

Turn consilia, ([uvc seorsim hactenus bini ternive ceperant, Eutrop.

,. • i 1- i • i Sueton,

III unum conierre visum : et licet necpu^ juranieuto, ne([ue q.^,^^ ^ ^q

sacris tactis astrinxerunt fidem, cam tamen cum sileiitio Plut. et

praestiterunt, ut ex tanto numero nemo mutaret animum, I^P^^"-

nemo proderet : ne Cimber quidem Tullius, confessai Seii.Ep.83,

cbriositatis, et qui postea per jocura dicere solitus est,

' Egone ferrem quenquam, cjui vinum ferre non possum !'

44. Sane non fallebat Caisareni nocturnos conventus Sueton. asi, Brutumque et Cassium suspectabat, negans ' obesos ^!:'*- *-';/"'•

>T>»iiii4 • Pint. Gas,

illos et conuitulos se timere, (Dolabella et Antonius re- et Brut, ct rum novarum insiniulabantur,) ' sed pallidos lios et maci- '"^iiton. lentos.' Ceterum sive inopia consilii, sive nimia fortunae suit; fiducia, contentus edicto admonuisse, ' nota sibi esse Sucton.

■^ Labeonem] Qui ab utroque disHMitire se sigiiilicaveiat. Crev,

5352 T. LI VI I

quae agerentur,' ultra nihil cavit : etiam liaruspices irri-

dens, a quibus nionebatur.

prm.xi.37. 45. Quo die primum veste purpurea processit, atque in

Cic. de aurea sella sedit, sacrificanti extis cor defuit in opimo Div. I, 52. , » -11 • • • • o • 1- i-

Jul. Obseq. bove. At ille tristia exta nuntianti bpunnna;, dicentique

Flat. CiBs. timendum esse ne consilium et vita deliceret, quod utra-

Val Max. . .

I. G. Cic. 4^6 haec corde continerentur ; ' futura ' dixit * laetiora

Sueton. cujii vellet : neque pro ostento ducendum si pecudi cor

Appian. defuisset : idemque sibi evenisse in Hispania ; neque ideo

(;j,j. minus secutam victoriam.' Sed haruspice regerente, • turn

quoque maximum capitis discrimen adisse ;' hactenus mo-

tus est, ut postero die iterum iramolaret. Tum vero caput

Val. Max. in jecore non fuit. Pra;dixit igitur Spurinna, * caveri t

Sueioii. pioximos dies triginta, quorum erat postremus Idus

Ca-s. c.Hl. Martia:.'

Vi/Jir' 4(5. Sed et alia plurima circum hoc tempus apparuisse

Georg. I. prodigia tradunt. Nam pra^ter fulgurita plurima, et visa

xv^78'>'^ P*^*^ noctem discurrentium virorum tlammea spectra, aves-

Pliit. que solitarias in foro conspectas, paucos ante menses Ca-

Civ^'i'v" 1'"'^ repertam in coiiditorio Capyis tabulam jeneam fami-

Suttou. liarissimus CsEsaris Cornelius Balbus memoriae prodidit,

*^' *" ■ literas Graecas exhibentem hac sententia: ' Quandoque

ossa Capyis detecta '?ssent, fore ut ex ea gente prognatus

nianu consanguineorum necaretur, magnisque njox Italia;

vindicaretur cladibus.' Proxiniis quoque ante mortem

diebus ei nuntiatum est,^ grcges equorum, quos in trajici-

endo Uubicone consecratos sinccustode vagari patiebatur,

pcrtinacissinie abstinere pabulo, ubertinupie Here. l*ri-

Piiu. X.74. die Idus avcm, ex eo genere quod Uegem avium appel-

SuLioii. |j,i,iit Jtalia, cum laureo ramulo Ponqjcianic curia; se in-

fen iitcMi, volucres varii generis ex proximo nemore perse-

Plut. et cuta-, ibidem disccrijscrunt. Ipse in cciMia apud magis- Appian. • I • 1 • i I

Civ. ii.et tru"! *(|uiliini Lepiduni, cum more suo inter recumben-

Suct.Mi. (|,j,„ (.pistolas commentaretur, ut erat ad |)liira simul

I'lin. vii. ''igt-uda siiigulari quadani mentis velocitat*' pru^ditus ; mo-

25. tani interea qua'stionem audiens, ' qua;nam tsset mors

Piut. optima?' pricvertens omnes exclamavit, ' iiiopinata.'

7 liiiiiHtiiUum pro d niintialiim iegcbatur ante Cruv.

LinRI ex VI. SUPPLEMENTUM. 5353

47. Eandem deinde noctem ct vigilans et dormiens

irreqiiictani habuit, visus sibi per tjuietcm intcrdum supra Sueton.

mibes volitare, alias cum Jove dextrani junccre : et cum y^*- ^- ^^•

.... . . Uio,

arnia JNIartis, qua? veteri instituto doiiii pontificis maximi

asservabantur, sonitum ingentcm cdidissent ; valvajque jul.Obseq.

cubiculi fenestra^que omnes, quae diligenter clausae fue- ^'"'*

rant, subito esscnt patefacta», strepitu simul, et fulgore

lunaj extcrritus, animadvertit juxta cubantem iixorcm

Calpurniam in somno graviter angi : coiuperitque imagi-

natam, ' fastigium quod adjectum Ca'saris a;dibus sena- J"'- Obscq.

, p . TA • 1 • Sueton.

tusconsulto tuerat, ruisse. Deinde maritum se tenere pi^,t jjjy

confossum in gremio suo.' Coiiitaut.

48. Jam illuxerant Idas, quam in diem senatum in yj^j jyjyx.

l*omi)eii curiam convcnire jusserat, lit quarto post die pa- '• 7. . , . . ,. . oil. Sueton.

ludatus votis nuncupatis proticisceretur. bed tenebat eum q^^^ ^q.

Calpurnia, flens oransque ne quo procederet : et moveba- Appian.

tur ille solicitudine matronal, in qua niillam alias niulie- et Cses.

brem superstitionem animadverterat. Accedebat et vale- Appian.

tudo infirmior, et quod pluribus hostiis ca'sis renuutiatum q^^ gj*

erat non litari, avesque non sinere eum egredi dome. Dio.

49. Jamque per Antonium dimittcre statuerat patres ; Appian. cum D. Jirutus, rnonentibus per nuntios consciis, amitti ])jq occasionem veritus, irrisit haruspices : ipsuni castigavit, Sueton. ' si frequente, ac dudum opperiente senatu, deluso, crimi- nationum malevolis preeberet materiam. Paratos esse decernere, uti locis omnibus extra Italiam insignia no- menque rcgium ferat, domi sub nomine dictatoris eandem j)otestatein retineat :' hoc enim quasi tomperanientum placuisse nonnullis credebatur. ' Eos jam dimitterc, et jubcre opperiri, donee laitiora fiant Caipurniaj somnia,

nihil esse aliud, quam se offerre sermonibus et judiciis, qualia niaxinie nolit. Quod si omniiio constituisset eam diem inauspicatam diicere, at ipse veiiiret in curiam, sena- tumque mitteret.' Sic expugnatus decessit, sed ea dcsti- natione ne quid majoris rei ageret. Cum exiret domo, Dio. imago quaidam ejus in vestibulo posita sponte decidit, et comminuta est.

50. Vix erat egressus, cum servilis quidam conditionis I'lut et accurrens, quoniam repulsus ab aditu ejus tuerat, Calpur- " I'l"'"'-

Deljih, el Vitr, Clus. Livius. , , ^^^ 15 S

^■^ Of TH( 0

UNIVE /-IPC

5354 T. LivH

niam adiit, custodiri peteiis, donee Caesar redisset : ' mag- narum euim rerum se adesse indicem,' Sed et Arteiui- dorus Gnidius, qui propter linguae Graces professionem plerisque Bruti faniiliaribus notus, consilia eorum olfece-

Sueton. rat, libello porrecto, cum vidisset alios ipsi oblatos amicis

^°* tradentem, * Hunc,' ait, ' operze pretiuro est ipse perlegas,

Appian. et cito.' Sed saepe conautem subinde intervenientes alii salutantesque averterunt : manuque libellum tenens cu- riam introiit.

Plut. Brut. 51. Sub idem tempus pro tribuuali Brutus jus reddebat ita securo vultu, ut nuUius insoliti consilii nota deprehen- deretur. Cuidam tamen appellanti Ca^sarem respondit, ' Neque prohibet me jus secundum leges dicere Caesar,

Dio. neque prohibebit.' Interea nuntiatur ei uxorem Porciam

\ al. Max. jjg^^gj.g^ quae una mulierum conspirationis hujus erat

Plut. conscia. (^uippe maritum prajter morem inquietari anim-

advertens, neque fatente illo, rem grandera et arcanam

Polysen. agitari suspicata,* scalpellum, quo praecidere ungues sole-

Sirftt. VIII. {j^j gj^Q vulnere demersit in femur : magnoque inde do-

Plut. . . 1 1 1 fl-

lore, et propter amissum sanguinem debilitate anecta, anxium virum sic affata dicitur :

52. * Ego, mi vir, in communionem utriusque sortis nupsisse tibi scio. Tu vero,cum aninium mcuin probares, corpori dilfisus, quod in hoc sexu inlirmius imparque do- lori creditur, solicitudines tuas occuluisti. Neque ego crodebam niilii, donee experimentum iacerem. Ecce au- tem possum quod volui, et facile cruciatum foro. Quod si post hoc tirocinium contabcris habere mihi fidem, ne quis aut Catonis filiam aut Bruti conjugem vocet, nimorte

J'olva:n. mt'i dcdecus hoc ubrnpcro ! ' Sic adinissa in consilii so- cietatcm, ipsa viro ad facinus prodeunti vcstes, et obvo-

Plut. latum illis pugioncm attulit. Hacc igitur, sivc nondum

percnrato vulnere, sive curis urgentibus, delicjuiiim animi passa iiuntiabatur. Sed Brutus, audito jam alVuturum Ca^sarem, privatac solicitudini publicam causam antepo- suit : ceteri quoque conscii respiraverunt a metu.

5:i. 'rimc1)ant cnim no, delatorci indicio, venire C'.rsar

Dio. C(mtaretur. Nam et apparitor scllani auream curia jam

8 DivituUa odd. aulc Crcv.

f-IBRI CXVI. SUPPLEMENTUM. MSG

cxtulerat, qua- ct ipsa res post necem Ca'saris in omen tracta est. 8e(l ille, sive prtedictionibus spretis, sive tle- functum se periculo putans, in alias cogitationes intende- Sueton. rat aniinnm ; ita secunis, tit visum i'oiU;, <lum in scnatum i'l"^* ^^^' peigit, ^purinnam habcret ludibrio, ' veiiisse ' dicens, Val. Max.

* Martias Idus.' Atque ille, ' venisse quidem, sed non- ^'"- ^^• dum pra?terisse' respondit.

54. Exscendentem e lectica Caesarem Sex. Popillius piut.Cmt. Laenas secreto sermone diu detinuit : unde iterum formido ^' Appiaa. consciis, ne consilia sua proderentur. Nam ea quidem

in re praiter assuetam magnis ausis trepidationem, miro gemini erroris ludibrio propemodum ipsi detexerunt animi destinata. Paulo enim ante Casca; quidam familiaris, sed hujus consilii expers, prehensa ejus manu, * Tu vero,' inquit, ' nos celasti de arcano, sed Brutus nobis expromsit omnia.' Et nisi paulo post, stupente Casca, subjecisset,

• Unde igitur ea? tibi subito opes, ut cogitare ausis a^dili- tatem?' minimum aberat, quin Casca rem omnem tan- quam gnaro aperiret.

55. Et Brutura atque Cassium impensius salutans Po- pillius, priusquam adiret Ca'sarem, clam insusurravit, ' optare prosperum eventum cogitatorum. Sed enianare rem : properarent.' Hunc igitur cum Ca^sare tamdiu colloquentem profecto deferre indicium rebantur. Et ad- movebant nonnuUi sub toga pugionibus nianus, interfecturi semetipsos priusquam comprehenderentur : cum Brutus, considerato attentius Lanatis gestu, preceseum, non indi- cium deferre conjiciens, quia scrmoni non erat locus, hi- lariori intuitu advertit Cassium, et a re praecipitanda ab-

duxit. r>'

Uio.

5G. Interim Antonium pro foribus curia? C. Trebonius Appian. longo sermone distinuit : sive ne perire Cajsarcm homo Pam. x. 28. praivalidus, et majestate consulatus armatus, inipune sine- et Phil. h. ret ; sive ne ipse periret. Fuerat enim dubitatum quid piut!ca;s! Antonio fieri oporteret. Nonnullis ilium quoque, sed et et Brut, et Lepidum tolli jubentibus, mitior sententia vicit. Nolebat Dio?" Brutus ' quenquam przeter Cajsarera occidi, quo nihil P'ut.I3rut. aliud a se petitum, quam libcrtatem, ipso opere demon- \ dh i°.58.

5356 T. LI VI I

Cic. Phil, strarent.' Profuit etiam Antonio, quod C. Treboniuscum Plyf ' eo se Xarbone hoc consilium cepisse dicebat : eamque Anton. rem nunquam Ca^sari indicaverat Antonius. Plut.Ces. 57. Sed in curia cum ingredienti Caesari senatus assur- Suetoii rexisset, conjuratorum alii sellam ejus specie officii cir- cus. 82. cumsteterunt, pars accesserunt ad eura cum Tullio Cimbro, Plut ' tanquam pro fratre ejus exule rogaturi. Multa hie Cini- Cic. Phil, ber a Caesare beneiicia accepcrat ; quorum immemor, pri- Stieton ™^^ ^" ^^ facinore partes suscepit. At Ceesare negotium Plut. et in aliud difterente tempus, et, quia impudentius urgebatur, VV^^'^' volente consurgere, togara ejus purpuream ab utroque hu- Dio. mero Cimber comprehendit. Hoc signum ut esset caedis

Siieton. faciundai convenerat. Igitur clamantem, ' Ista quidem Plut. vis est,' alter Casca sauciavit paulo infra jugulum ; non

letali, nee admodum alto vulnere, quod inter initium fa- Suetoii. cinoris manus trepidaverat. At Csesar correptum Cascae brachium graphio trajecit, exclamans, * Scelerate Casca, quid facis? ' Et prosilire conabatur, nisi foret ab alio per- Dio. Plut. cussus in pectore. Simul irruerunt ceteri strictis pugioni- bus, nemine non banc appetente gloriam : et Cassius Appian. quidem caput ejus petiit, Brutus percussit inguina, occi- put vulneravit Bucilianus.

58. Aiunt feraj modo se convertentem in singulos, et Plut. cum clamore repugnantem, ubi Brutura quoque conspex-

Appian. jj irruere, dixisse Graecis verbis, ' Tune etiam inter hoses, Dio. nli?' Nam quod flagrantissimo amore suo Brutum pe-

v"'- pererat Servilia, natum ex se credebat. Alii nesant ul-

Appian, ' _ _ ' _ "

Dio. lam misisse vocem, neque prai irruentium multitudine fa-

mton. ^gj,g quicquam potuisse; sed toga capiti obvoluta, simul

\ul. Max. sinistra manu deduxisse sinum vestis, ut, inferiore parte

]^- ^' corporis tecta, honestius caderet, uno tantum ad primum

A[)f.ifin. ictuni edito gemitu. Hoc habitu cecidit ad Pompeii sta-

J lut. Cics. t,,am, eamque largo cruore respersit: cum etiam in jacen- Ajiimn. . ' . .

J'lut. Unit, tern saeviretur, manumque Bruti sauciaret Cassius, eodem

iMor. IV. jj. temi)orc nlai>am infereiis. De tribus et viiiinti vtdneribus,

Appian. . , .

Pint. Cius. tot cnini fiicta eraiit, nulliini inisso htale medicus qui ea

l.iv. I'.pit. inspoxit existimabat, pra-tcr quod secundo loco accepcrat

in pfctore.

LI BR I CXVI. SUPPLIiMENTUM.

5357

59. Conjurati corpus in Tiberim trahere, publicare bo- na, rescindere acta, quod fuerat ipsis proposituni, nietu consulis Antonii, et magistri equitum Lepidi, supersede- runt. Sed qui in curia et circa cam exsortes consilii fu- erant, saevo spectaculo attoniti, suanique vicem anxii tre- pidabant : nee enini quanta aut nianus conjuratorum, aut quale consilium essct, liquebat. Ideoque licet progressus in medium Brutus alloqui cuperet, ejicientes se curia, fug0, et tumultu omnia miscebant, obvios sui quisque ter- roris implens. Eaque res levissimo cuique occasionem fecit, per vulnera et rapinas exercendit petulantiit : mul- tique peregrini atque cives, sed et senatores nonnulli vul- nerati et occisi sunt incertis auctoribus; mensaj tabernae- que dirept*. Quippe ex propinquo theatro tarn specta- torum turba, quam ipsi quoque gladiatores ab editore praimoniti eruperant. Et augebat consternationem veke- mens imber cum horribili tonitru, quasi coelum ipsum funestam atque luctuosam faciem induisset.

60. Idcirco tota Urbe domus claudebantur : senatores, ubi quisque poterat, per tabernas et insulas se abdebant : occursabant invicem agmina, hinc contendentium ad spec- tandum corpus, inde, re perspecta, rcdeuntiuni. Antonius et Lepidus sibi tinientes, primo in alienas eedes profu- giunt : niox Antonius, mutata vcste, clam egressus, com- munivit suas : Lepidus in Tiberis insulam, ubi legio erat militum, tnuisniisit, atque indc ileduxit in Campum, mandata Antonii tanquam consulis opperiens. At corpus illud terrarum modo mariumque domini, ditFugiente co- mitum turba, aliquamdiu desertum jacuit, donee tribus

Dio.

Plut.Caes. et Brut.

ippian.

Dio.p.lTG.

P!ut.

Ajjpian,

Dio.

Plut. Cffis.

Cic. Phil. II. 35. Plut. Anton. Dio. Appian. Sueton. Appian.

5358 T. Livii

servulis lecticara imparl gressu siiccollantibus, dependente bracliio domum reportaretur.

61. Sed percussores Caesaris, postquam in curia nemo

preestabat audientiam, togis circum litva brachia circum-

Plut. Brut, volutis, cruentos pugiones quatiendo, recta pergebant in

"t'°'. forum, pricferente quodam in hasta pileum, libertatis sig-

num : hortabanturque populum, * regem atque tyrannum

Cic. Pliil. interfectum esse ' dictitantes. Et M. Brutus cruentura

"• alte extollens pugionem, Ciceronem nominatim inclama-

vit, atque ei recuperatam libertatera est gratulatus. Plut. Dio. 62. Interim nonnulli aggregabant se euntibus, laudi et r^^^Phi P'^'^'^ii*^ futurum rati, si egregii facinoris socii existimaren- 11.11. tur : e quibus postea C. Octavius, P. Lentulus P. F. Plut. Cffis. Spiiither, ejusque familiaris Patiscus, aliique vindicibus Cic. ad Ca?saris pcenas dederunt insolentive, quod se percussoribus iam. XII. miscuerant; cum nuUam partem gloria; tulissent, omnibus Plut. eos facto non affuisse scientibus. Sed populus diu trepi-

Appian. dato, ubi neminem praeterea laxli petive constitit, verba Plut. Brut, percussorum accepit tranquillior, 'bono animo'juben- . '"•. tium ' esse, positoque omni metu, quam diu votis expetis-

sent, nunc beneficio suohaberent, puram liaurire liberta- tem.' Itamultitudine utcumque placata, neque tamen illis Veil. II. 58. se adjungente, Capitolium petierunt, tanquam Diis acturi Liv. Lpit. gratias; illudque stipati manu gladiatorum occuparunt. Cic. ad 63. Clamabat tum Cicero, ' senatum in Capitolium a

' prajtoribus vocari oportere.' Quod j)rofccto si foret fac- tum, longe aliter atque accidit coustitui respublica potu- Appian. isset. Venerant tamen in Capitolium, advesperascente Dio. \'(.ll. die, Favonius, Aipiinius, Murcus, Patiscus: sed et Dola- ppidti. hella, jam consul : quippe fasces at(|ue insignia consularia Cliron. statim corripuerat, quan(|uam nullo jure facere videretur, su])stituen(lus in locum profccti : sed illc ])rof< ctum inter- prctiibatur, qui csset in ca causa ut aiiq)lius proficisci non Appian. posset. l*ostridi(! foro venali turba repleto, quam per auiicos (^assius conq):iravcriit, jactatve voces sunt, non pntl);iMlium factuu), sed paccm et concordiam postulan- tiuni : qua; res, nisi igiiosceretur interfectoribus, obtineri noil poterat.

\al. Max. (54, Haec agentiljiis coimiikkIuiii I-. Cornelius Cinna IX. 9. ^ .

pra-tor su|)crvenit. Is ne(|uc ailinitatis, neque beneficio-

LIBRI CXVl. SUI'PLEMRNTUM. 5359

rum memor, acta Cacsaris acerba oratione pro rostris Sueton. insoctatus est : iiisigiiibus etiam mat!;istratus abjcctis, ^^''•. ^^' ' qua; sibi data contra legos a tyranno ' dicebat : auctor- que erat populo deducendi libertatis auctores a Capito- lio, privmiisque ct honoribus onuuidi. Neque tanien adhuc ultra priores voces incaluit multitudo, Cajsaris ante oculos obversante adhuc majestate, et incerto rerum oxitu. Sed ubi Dolabella cum lictoribus att'uit, atque baud dissi- milia locutus est, 'eumque natalem Urbis babciKbini ' dixit, ' quo, tyranno interfecto, libertas esset rcstituta,' crevit fiducia animis, cceperuntque postulare, ' uti devo- carentur a Capitolio patriiv liberatores.'

G5. Atque illi Dolabellic accessione gaudentes, nac- tosque rati ducem idoneum, queni Antonio vindicare ca;- dem volenti opponcrent, juventa promtum, nobilitate validum; non taraen descenderunt universi, Cassius tan- tum atque Brutus progressi in concionem de facto suo Cic. ad

locuti sunt confidenter et magnifice, mutuo se laudantes, .'^'^'.^^

" _ ' Appian.

et sociorum pr<edicantes operam ; D. Bruti maxime, qui gladiatores in tempore pntbuisset. ' Del)ere populura Ilomanum induere majorum animos, qui legitimam licet potestatem regum, simul ad tyrannidem inclinare coepis- set, aboleverint. Revocari oportere Sex. Pompeiura cum tyranni legatis dimicantem in llispania; Cscsetium- que et Marullum abrogata potestate exules.' His dictis iterum in Capitolium se receperunt, parum credentes Pl"t. Brut. pra;senti multitudini, quod honestior populi pars aberat.

66. Hactenus tamen erat profectum, ut necessariis eo- rum amicisque concederetur in Capitolium aditus. Ex horuni numero consulares nonnullos miserunt ad Anto- Cic, Phil. nium et Lcpidum, qui aliquoties iverunt rediveruntque, ^,",,",-^u donee ccrtius aliquod responsum obtineretur. Causa du- bitandi ex eo, quod vindicare mortem Czesaris erat his animus ; sed consensum senatiis, et maxime D. Bruti po- tentiam, cum exercitu veterano Galliam obtinentis, vere- bantur. Tandem, dum earum copiarum corrumpendarum occasioncm nanciscerentur, paulo liberalius respondendum rati, ' nihil ex privato odio agi placere ' responderunt ; ' sed cogi senatum, et ad eum referri de pra^sentibus, id- que obtinere, quod patres conscripti censuissent.'

5300 T. LIVH

67. Minirae displicebat ea ratio conjuratis, qui de se- natus auimo sententiaque nou dubitarent. Idcirco reli- quo diei et per nocteai deinde miserunt circum domos, oratum, ' ut patria; causam suanique tueri singuli atque universi vellent.' Neque minor erat militum solicitude, quibus agros Ctesar dederat aut promiserat ; ii quoque circumibant, miscentes cum precibus minas. Denique nox ea nihilo tranquillior aut otiosior fuit, quam negotio- -pjQ sissimi dies esse consueverunt. Nam et Lepidus iii foro

Appian. tetendit cum militibus, et Antonius hoc pra^sidio tutior, jubebat excubare magistratus, facibus accensis, et quasi de die sedere pro rostris per vicos/ Ipse pecuniam com- mentariosque Caesaris deportari jussit in a^des suas : in- certum suone consilio et proprii emolumenti causa, an orante Calpurnia, ne per tumultum diriperentur. p. ^^ 68. Liberalibus luce prima convenire patres in Telluris

Alt. XIV. coeperunt. Eo senatum indici placuerat, quod curia sub- T?'^'^^ jecta Capitolio, in quo gladiatores erant, tanquam ob- Appian. noxia conjuratorum insidiis vitabatur. Cum inter ceteros intrare Cinna vellet, resumtis insignibus quai pridie pro- jecerat; coorta est in eum, quai Ciesaris necem legre fere- bat, populi manus, laceratumque maledictis et lapidibus appctitum in donuim quandam coegerunt confugere. Ne- que hie finis erat pcriculi : ligna congesta sunt, et incen- dium paratum, ni Lepidus cum armatis accurrens vim ex- tremam arcuisset. Idem, ad omncsaditus positis custodiis, ingressum ceteris tutiorem prajstitit. Sed tamen ab hoe initio Ca-saris fautorcs receperunt auimos, et cum subinde plures eorum concurrerent, Cassianorum mercenariorum fractae ac dobilitatai voces conticucrunt. £)j^,_ 60. Interim perstr( pebat senatus mira vocum oratio-

Annian nuuKjue discordia, hoc inlemperantiiis, (juotl libertas ex intervallo regustabatur. Proximo enim quadriennio ple- raque contra animi sui sententiara censuerant. Plera- (juc tamen pars faveus conjuratis, cos (piocjue jubebat

' Sedere pro rostris per vicos] ait tantiim mapislratiis jnssos

S\ pro ro.slris, (pinniudo ;>(?° vicos esse iib /Viitoiiio .sct/tTt' ^;c SiairTV)-

Sff/r/v potciaiit ? Noil s;ili>(lili- naTos, aliiiin alibi, in puliUco.

pi'iilrr liii; iiispcxil Appiaiiiiiii Crev. I'rtinslicinius. Ciraicns scriptoi"

LIBRI CXVI. SUPI'LILMENTUM. 53G1

arcessi : nequc repugnabat Antonius, scicns noii esse descensiiros.

70. De interfecto Ceesare multa et diversa dicebantur, Tac Arm, cum aliis pessinmm, aliis pulcherrimum facinus esse vide-

retur. Pars, auctore 'I'i. Nerone, pra:nua decernebat Sucion. interfectoribus : alii gratias agendas, oniissis, qua' ne ipsi j^ .' ^' qui^em postiilarent, pra:niiis. Erant qui sufficere crede- rent impunitateiu. Contra didebatur, ' rem esse comrais- sam mininie laudabilem, reipiiV)lica; tamon condonandam, ne novis vulneribus veteres civilinm maloruni cicairices rescinderentur : ' sed honores adimebantur, quos necessum erat cum Cajsaris contumelia conjungi, Keclamabant alii ' niajorem esse habendam superstitum rationem, quaiu mortui.' Et arripiebatur quod forte a quodam assevera- tum erat; ' alterutrum esse necessarium, uti vel tanquam tyrannicidaj pritniia accipiant percussores ; vel tanquam in delicto deprehensi, veniam : ' et postulare coeperunt, ' referretur iterum de Caisare, qualem existimari oporteat : juratusque senatus censeret, gratia facta prioris sacramenti, quo se Ca^saris salutem defeusuros aut vindicaturos ju- rassent : id enim necessitate extortum.'

71. Inter has contentiones, Antonius insidiose habitum animorunj sp(>culatus, cum coeptari rem videret ad multa quai nolkt valituram, injiciendum celeriter impedimentuni ratus, audientia postulata, * Priusquam,' inquit, ' uti pla- cere plcristpie video, de Ca?sare sententi.e dicantur ; hoc equidern sciri considerarique refert, quod rem, longe quam putamus latius, egressuram molimur. Etenim si tyrannus fuit Caesar, projici cadaver ejus insepultum convenit, et acta rescindi. Ceterum acta Ca^saris, ut scitis omnes, nuUam non terra marique partem imperii contingunt : quorum pleraque revocare, ne si decretum quidem ctrtum- que vobis foret, possemus : id quod paulo post apertius demonstrabo. In praiseutia velim unum illud milii con- sideretis, levius ceteris, et in potestate nostra hand dubie situm ; ut ita demum ad cetera convellenda accingamini, cum hoc rescideritis. Quotquot fernie sumus seiiatits primores, profectos a C'*saris auctoritate magistratus et imperia aut gessimus, aut gerimus, aut gesturi paulo post videmur. De his lieri quid placet ? '

5362 T. Livii

72. Sic commutata leviter quaestione, cum non jam de

Cjfsare, sed de sua dignitate intelligerent agi, velox ani-

morum conversio facta, conclamatumque, ' non esse cur

novis comitiis populo creetur molestia : pra^stare semel

accepta retineri.' Prae ceteris tendebant, qui contra leges

a Cajsare product!, hujus condemnata memoria, nulla se

videbant ratione tueri illius beueticia posse. Quos jnter

Dio. consul Dolabella, quinque et viginti annorum juvenis, qui

Plut.Brut. neque pra^turara eessisset, et in summo esset Antonii odio, Cic. Phil. .,.,,,. ^ XI. 1. sibi haud leviter metuebat.

Appian. 73^ Idcirco voces audires stomachantium, ' non con-

tentos, si non pessimi, salteni insolentis facti fautores,

concessa amicis venia ; sed etiam postulare ut alii sua

dignitate careant, quo factum illorum illustrius videatur

atque ornatius.' Sed bono hos animo jubebant esse alii :

' ne((ue enim hoc agi, ut beneficia, sed ut auctor mutetur.

Eadem habitiiros eosdem, sed jam populi suffragiis; idque

ipsis etiam honestius fore.' Hoc sermone peruioti quidam

continuo posuerunt magistratus insignia, tanquam paulo

post majore cum dignitate recepturi : major tamon pars

retinuit, rata semel omissam potestatem, quod in aliorum

esset futura manibus, non esse simul atque cupercnt ipsi

redituram.

74. Inter ha^c evocati e senatu Antonius atque Lepidus ostenderunt se multitudini, qua: in foro innumerabiliscon- stiterat. His in superiore loco conspectis, ingens subla- tus est clamor : quo vix sedato, quidam, dubium an sub- ornatus, exclamavit, ' haberent rationem sui, ne similia atque Caisar paterentur.' Ad hajc Antonius,' dimota leviter veste, loricam ostendit sub ea, quo magis inci- taret animos, ne consulibus qiiidem inermibus, tutum esse quicquam credent ium.

75. Ibi siiblatus est iterum a diversis agminibus clamor, ultionem aut pacem varie postulantium. Antonius utris- (|iio se v(;nditans, ' Pacem,' incpiit, ' ut liahcatis curabi- tiir, ut(|ue sit ea propria nobis et perpetua. (^uan(|uam id sjiih; diflicile est apud hos aninuis, qui ne juris quideni

'.) nil' pro .\nttmUi<> loKPl>«'"r anf(> Crov. V.\ App. einciitl. Crev. Mox alios pro animus Icgitiir in cdd. ante Crev.

LIBRI GXVI. SUPFLEMENTUM. 5003

juramli rcligione retinentur. Quid cnini istii cautio C-x- sari inofiiit?' Dcinde versus ad turl)ani vindictani pos- tulantium, « Vos quidem/ iuquit, ' peistatis in data semel fide. At(|ue e^o etiani ipse accedeicin vohis, nisi consul essem, cui non tarn respiciendum est, <piid sua natura sit aiquum, quam quid esse videatur e republica, ut quidem senatui placet/

70. Cum fluctuare Antonius videretur, Lepidum pos- tulate viudiceni concio coepit : jussitque in forum degredi, quo a pluribus dicta ejus acciperentur. Is igitur, cum rostra conscendisset, diu tacitus flevit : deinde, * Hoc/ inquit, ' loco tecum nudiustertius constiti, Ca:!sar. Nunc de morte tua hinc querendi imponitur necessitas ! Vos vero, Quirites, quid postulatis?' Ibi quoque veterani Ceesaris ' ultionem/ mercenarii Cassii ' pacem ' accla- marunt.

77. At Lepidus his quidem : ' Placet/ inquit : ' sed qualis ista pax erit, et qualibus religionibus tuta ? quan- dotpjidem Ca'sari juravimus, idquo jusjuranduni violatum est a nobis, qui principes esse ceterorum qui jurarunt di- cimur.' Mox ultionem flagitantibus, ' Caesar/ inquit, * profecto '° sacrosanctus atque venerabilis nobis ereptus est. At senatus contatur metu, ne rempublicam ladat.' Reclamarunt illi : ' Tu igitur solus exsequere.' Atque ille : * Vellem, et fas sit. Sed nee ego solus, neque vohis ctiam solis adjutoribus in tanta re quicquam aut velle aut nolle debeo.' Perplexa respondentem acrius aggressi mercenarii, quod ambitiosissimum esse scirent, pontificem maximum facturos ostenderunt in Ca'saris lo- cum. Et accepit omen Lepidus, egit(pie gratias, memo- resque promissi esse in loco jussit. Tum illis audacius pacem suani urgentibus : 'Cum impietate,' inquit, * et injustitia conjunctum negotium est: attanicn qua-, jusse- ritis faciam.' lliscpie dictis in senatiim se recepit.

7». Ibi Dolahella toto temjjore satagebat hand parum indecore, uti retinere niagistratum liceret : regressus du- dum Antonius cum voluptate et risu spectabat jactantem

10 Non profecto edd. ante Crev.

5364 T. Livii

se iairuicum ; simul ecqiiid in foro novariini rerurn ori- retur, opperiens. Sed postquam et illo spectaculo sati- atus est, et extra curiam nihil majoris turaultus motum, animadvertit eo descendenduni esse necessario, uti per- cussoribus inipunitas detur. Sed necessitatem tegens, et in maximi beneficii loco daturus incolumitatem, simul confirniaturus Caesaris acta senatusconsulto, ad perfici- enda quai animo conceperat, ita coepit :

79. ' Quamdiu quidem de conjuratione disceptastis, patres conscripti, ego sententiam nieam non interposiii. Sed ubi, percussoribus omissis, Caesar oppugnari coeptus est, ex actis ejus omnibus unius tanturaniodo mentionem intuli, et ab ea sola difficultate tauto jam tempore vos explicare non potuistis. Neque sane mirandum. Nam si ponimus acceptos ab eo magistratus, periculum est, ne tot et tales viri nostra quoque confessione indigni eis ha- beaniur.

80. ' Quid si jam convertamus animos ad innumera- bilia ilia, qua; vel audire labor sit, qua; per civitates et nationes, et regna atque tetrarchias passim coustituit Cae- sar? Quis enim est, ut ita dicam, ad occidentem ab ori- ente angulus, actorum Caesaris expers : queni iUe non aut subegerit armis, aut beneficiis atque humanitate confir- raarit? Cogitate igitur, ecquem existinietis a;quo animo passurum auferri sibi, qu« acceperit a Caesare, ut non omnia protinus bellis ardoant ? At nos in tantum abhor- renuis a bellis, nee injuria, ut ha^c sola multis causa sit, cur impunitam Cjesaris csedem esse patiamur, Infirraam enim et nimiuni vexatani armis rempublicam, non nisi quiete refovori posse omnes consciscimiis atque consen- timus.

81. ' Sed reges et nationos, et undc longinquior est metus, mitto. Quid vos subnrbanam liauc Italiam qui- oturam creditis, Ca>saro condoinnato? Scilicet veteranos illos cum iisdem armis et ordinibus in coloniis locates nihil movebit metus amittendorum, tyranno judicato Cae- sare, i\iy,v sunt iis data ab eo pr;vnii;i, cum consul et dic- tator populi Itoniani lialxnlur? (jiiid (juod coruni sunt adhuc in IJrbc luulta niillia, qui proniissa expectant et

LIBRI CXVI. SUrPLEMBNTUM. 0305

exigunt. Ne tanquam rebus incertis ambigamus, adnio- iiere recentissiinuiu I'actuin potest, (juis lioniiiiuia sensus sit atque animus. Quai fuerit eorum hac proxiina nocte circa senatoruin donuis discursitatio, plurimoruui quertlis paulo ante cognovimus. Onines propemodum appellati sumus, et amplissimus quisque frequentius ei minacius. Per horuni igitur ora oculosque raptabimus Ca'saris cor- pus, liis confcctuni coiitumeiiis, quibus fas est tyrannorum vexari reliquias ; et horum manibus non discerpemur ? Scilicet cujus ductu auspiciisque ferocissimas illi devi- cerunt nationes, cujus bencficio fortunas suas onnics de- bere arbitrantur, quem semper in summis magistratibus imperiisque viderunt ; eum siimma affectum ignomiuia patienter ferent?

82. * Quam urbauve porro plebis, quam Italian totius indignationem fore credimus? Iramo quam apud omncs pa;ne dixerira et Deos et homines invidiam nostrara ? quis ignoniinia tanta notatum a nobis feret populi Ro- mani inodo principem, qui nostrum imporium terminavit oceano, sed et trans oceanum ignotas prius adjecit gentes? Quaj vero judiciorum nostrorum ina^qualitas et quam acriter notabitur, si praemia decernamus iis qui consulem in curia, sacrosanctum in sacro loco, pontiHcem maximum sub oculis Deorum confecerunt; hunc extrema delioneste- mus infamia, qui propter excellentem virtutem etiani apud hostes habetur venerabilis?

83. ' Quapropter ita censeo : Cum C. Casarem pro tyranno damnari nee fas sit, nee e republica, rata esse acta ejus et consulta omnia: interfectoresque incolumi- tate contentos esse, gratiasque hujus dementias nomine habere et agere senatui : quandoquidem simul laudari factum eorum, simul honori C-A'saris consuli non potest. lliec una est optima concordiiv, quam omnes optamus,

via. Sic et veteranos metu, et solicitudine civitatem Cic. Phil.

liberal)inius.' In eandem forme sententiam masnus ora- !;, ^" ^' ^^'

^ . Plut.Jkut.

tor IMunatius Plancus consul dcsignatus disseruit: nisi Cic. ad

quod pro percussoribus paulo liberalius. Hunc deinde i"/"' ^' ^'

M. Tullius excepit, et, qua solobat, sumnia eloquentia Vell.n. 58.

disseruit, ' oninem mcmoriam iniuriarum obliviono soni- ^ .^'' • ' J I. I. et

5366 T. LI VI I

Plut. Cic. piterna delendam esse.' Sed et Graecum verbum usurpa-

et Caes. et ^j^ « aninestiam,' ^ Athenieiisium factum coniniemorans, Brut, et ' '

Anton. ' qui post externa atque intestina mala, tyrannidemque

perlatam, hac una tantum vatione rempublicam consti-

tuissent.'

Appian. 84. Placatis per haec ferme animis, et inclinatis ad

concordiam, fit senatusconsultum, ' qua^ri de czede Caisa- ris non placere : acta rata esse.' Additum est, ' propter utilitatem publicam,' quasi per se invalida fuissent ; ten- dentibus percussorum amicis, et concedente Antonio. Sed et illud expresserunt veteranorum centuriones tri- bunique, uti de pra^miis suis atque coloniis nominatira referretur ; hie etiam, quasi per metum, cedente Antonio, Cic. ad et demonstrante, ' cum praesidium senatus non habeat,

Att. XIV. nihil denegari posse armatis.' Inter ha?c postulantibus

patribus, ' uti concordije ineundae exeniplum consules

darent, quemadmodum et consilium dedissent,' depositis

Cic. Phil, ininiicitiis in gratiam redierunt : et ex eo die Antouius

1.13. Dio. coUegam consulatus sui Dolabellam agnovit.

Appian. 85. Senatu dimisso, L. Pisonem circumsteterunt qui-

dam, ne tabulas testamenti Caesaris proferret, neve palani sepeliret mortuum, rogitantes : ne forte quid inde nova- rum rerum exoriretur. Negantem inde presserunt acrius, minas intendentes, si propter eum dissiparentur tantze opes, quas publicas esse oporteret^ tyrannum fuisse Cae- sarem subinnuendo.

80. Igitur Piso consules altissima voce testatur, pa- tres nondum digressos iterum cogi petiit. ' Rem enim sane magnam incidisse : quando ii (jui tyrannum oppres- sum esse pugnent, tot exoriantur pro uno tyranni. Sepe- liri pontificem maximum vetant," et testamentum profe-

11 NoluHt Cler. Luctanl reliq. edd. ante Ciev.

e Gracum verhumusurpavilam- fiiisso, /j.ii nvqirtKani'iv. Miireli

ncsliam] Acniratissiiniv Cicero- armmiciiia receiisct, ft adoptat

Ills idiiiuMC!! non liahcnt vorein ccloheniinus apnd no* Denio-

«mHc.f/(V/;/i. Sed et Mnrelns, I. II. sllienis inlerpres Tou'llius in

Variar. l^cction. c. 15. niultis iiotis ad orationen) /liscliiuis in

proliiii propi'i.-iin liar in re apnd CtCHiplioiileni. C'rcr. AthenicnsL'8 loqutiidi foruiiilani

LIHKI CXVI. SUIM'LKMKNTUM. 53G7

renti ininantur, et bona iiitt'ilbcti piiblicnirc porgiint. Belli veio homines, qui sibi ab eo tributa tirma esse rata- que postulant; et quae suo jure decrevit de suis rebus, irrita esse jubent ! Ne(|ue hoc Brutus aut Cassius, sed ii nimiruni I'aciunt, qui caidis illis auctores exliterunt. Ceteiuni sepultura quidem Caesaris in vestra potestate est, testamentuni autem in mea : ne(|ue commissum fidei nieiu prodani, priusquani et me aliquis occiderit.' His obtestationibus, et quia multi lucrum sperabant ex tes- tamento, facile inducti patres, ' et testamentum profcrri a Pisone debere, et ipsi Ca'sari funus publicum ' decre- verunt.

87. Haec cum vix acta prius, quam nuntiata in Capi- tolium essent, Brutus et Cassius per internuntios exci- taruut plebem : multisque eo concurrentibus, concionari Brutus in banc sententiam coepit : ' Qui vobiscum heri in foro egimus, Quirites, iidem nunc hoc agimus loco, non tanquam ad asylum confugientes, nihil enim peccavimus; neque tanquam ad arcem, qui nos nostraque omnia vobis perraittere non recusamus ; sed periculo Cornelii Cinnae moniti, quem audacia nonnullorum improviso eodemque iiidigno casu paine consumsit. Audimus autem esse quo- rum vocibus et sermone pro perjuris atque turbatoribus pacis traducamur : eoque vos accivimus, coram quibus nos purgaremus, quemadmodum salva libertate, de ce- teris etiam, qua; ad rempublicam pertineant, vobiscum agi jus est.

88. * Nos equidem C. Ca?sari, cum e Gallia exercitum contra rempublicam eduxisset, eoque bello defensorem libertatis Cn. Pompeium, multosque deinde pra^stantissi- mos viros in Africa Hispaniaque sustulisset, eoque no- mine suo capiti non sine causa metueret, fidem jure- jurando dedimus, non fore preeteritarum injuriarum nie- mores. In futurum omne tempus servituros, neque dedi- mus fidem ; neque, si exegisset, dedissemus. Quis enim, qui vere quidem sit Roniani sanguinis, non mori, si fieri posset, millics malit? Ilactenus igitur obligati Ca^sari fuimus. Idcirco siquidem Caisar postea nihil contra libertatem nostram molitus est, pejeraviraus. Siu vero

5368 T. LI VI I

neque magistratus, neque provincias, nee exercitus, aut ullam reipublicie partem senatui populoque Romano red- didit, sed sue unius arbitrio constituit omnia, Sylla dete- rior, qui tamen aliquando satiatus malis publicis domina- tionem deposuit : qu* non dicara species, sed quse omnino spes superfuit libertatis ?

89. ' Dieet aliquis, fuit quidem vindicandee vobis li- bertatis causa justissima: sed sacrosanctum occidere non debuistis. An igitur, si aequum utrimque jus esset, ali- quem gaudere fas est benelicio legis, quam ipse violarit prior? Sed et causa longe est dissimilis. Ciesetius et Marullus qua potestate fuerunt? Nempe tribunicia, quam antiquissimze leges jurejurandomajorumconfirmatje sacro- sanctara esse jusserunt. Sed hos in exilium exegit Ciesar indemnatos, quos, dum ilia potestate fungebantur, ne in jus quidem vocare fas erat cuiquam, Et illi tamen hand dubie sacrosancti. Caesar, quia voluit, quia coegit armis ac terrore tot interfectorum civium, sacrosanctus fuit. Vo- luntatem igitur suam vimque accuset, qua; dare ei hunc potuerunt honorem, tueri non potuerunt.

90. ' Sed forte semel ira elatus sic peccavit Ciesar. In- firma defensio ! nee enim cuiquam sic licet esse irato, ut patria jura subvertat, tollat religiones, piaculo civitatem obliget. Sed ne vera quidem esset. Quis enim Q. Me- tello tribuno plebis miuitatus est mortem ? Ctvsar pro- fecto : nee ab ira tum quidem, sed eftVacturus a^rarium, et rapienda; publics? pecunia; causa. Dcsinant igitur exprobrare nobis perjurium, quos neque obstrictos fuisse uUa religione apparot, quin quod fecimus, faceremus ; nee earn qua fuimus obstricti, uUo pacto violasse. Non enim prajteritorum malefieiorum a Caesare poeiias exe- gimus, quit crant jurejiirando remissa; ; sed importuriuni tyrannuni, nee dominationem nisi cum vita positurun), ob ea qua; postea pecearat peecaturusque erat innumerabilia, cervicibus oppressa; civitatis depulimus.

91. ' Taceo jam plerisque videri, ne jusjurandum (|ui- dem tyranno datum servari oportere : quod cum co nul- lum esse possit commercium vel humanitatis vel rcligionis, qui divina atcjue humana omnia pervertit. Quod igitur.

LIRRI CXVI. SUPPLEMENTUM. 5369

aiunt, postea reperiemus jusjiirandum satis firmum atque efficax, ad certa; stabilisque pacis fiduciam ? Quid enim jurejurando opus est, niliil praiter civilia cupientibus ? Quando patres nostri ruajoresque tali aliqua causa jura- runt ? Non enim habebant opus : et inusitatara hanc cautionem novissiinus demum tyrannorum excogitavit ti- mor. Licet igitur sane res tota tollatur ; etenim probis et raodestis supervacua est lra.>c cura ; regnum affectanti- bus infirma et vana. Nee enim tu, Capitoline Jupiter, siris, vosque ceteri Dii, libera^ civitatis tamdiu custodes atque praesides, uti hie populus regem unquam vel juratus ferat ! Neque poenitet ista hoc quoque tempore profiteri, quo nondum satis liquet, quid aut patriae futurum sit, aut nobis. Sed et profitebimur indesinenter, neque ullo tem- pore potiores privatas rationes publicis habebimus.

92. ' Cujus quidem rei putamus evidentissimum modo documentum edidisse. Cura enim liceret securis honori- bus frui, perire in liberata patria, si quidem ita cordi fu- isset Diis, quam in oppressa magistratum gerere malui- mus. Sed adversarii satis intelligunt, dejure sibi mininie zequam nobiscum disceptationem esse. Ad alias confu- giunt artes, et maxime quituunt invidiam nobis facere apud veteranos. Quo ex genere si qui adestis, quzeso vos, significate.'

93. Significantibus multis, < Bonum factum,' inquit, ' quod inter alios civos hie ((uocjue numerus veteranorum venit. Ad vos igitur orationem converto, vosque, sicuti cum ceteris civibus omnia vobis patrive communia benefi- cia sunt, ita amorem quoque et affectum communicetis hortor. Vos ab initio non C«sar delegit, nee enim po- tuit ; sed respublica vos dedit Caesari, quibuscura populi Romani hostes coiirceret. Justis illis et legitimis bellis meruistis certe pra^nia, et iniquus sit, qui adimat. Dein de contra voluntatem vestram, sed quasi sacramento de- vinctos, adversus patriam et defensores patrive duxit. Quibus ex bellis, si h;ec vobis sola bellata essent, petere pra^mia vos etiam ipsos, opinor, puderet : sed Gallici sunt et Britannici labores, quorum vobis laudom atque merita, neque tempus ullum, nee invidia abrogabit.

Delj)h. et Var, Clus. Livius. 15 T

5370 T. Livii

94. * Sed neque vos aversabimini pro his prasmia, qua^ lia majores nostri concedere consueverunt. Illos enim novimus sociorum aut alioruni innocentium possessiones non attigisse : ne hostibus quidem superatis totum eripu- isse agrum ; sed parte ademta deduxisse colonos, ut in officio victi continerentur. Quod si forte angustior quam pro numero colonorum ager erat, dividebatur publicus, aut a volentibus emebatur pecunia. Hac quidem rati- one, cum vis imperii penes populum esset, sine querela cujusquam, in colonias deducebamiui.

95. * Nuper denium L. Sylla, et postea Caesar, patriam, tanquam hostilem urbem, armis captam, armis retinere necessum habuerunt. Itaque satellitum et custodum egentes, neque missionem vobis dare voluerunt, neque publicum saltem agrum dividere ; sed neque pretium qualiscumque solatii causa numerare possessoribus, quan- quam abuudabant pecunia ex vectigalibus publicis et hasta : verum Italiam omnis expertem delicti pra^donum more spoliarunt agro, focis, aris, sepulcris, quaj nee ex- ternis ademimus justo bello subactis, decimis tantummodo frugum contenti. Sic igitur vestrorum civium bona vobis divisa sunt : eorum, inquam, qui Caisaris ipsius auspicio, vobis commilitonibus, bello Gallico tulerant arma; qui vos proficiscentes in expeditionem deduxerant ; qui pro incoluniitate vestra atque victoria vota fecerant.

90. ' Et deduct! quidem cslis sub signis, densisque or- dinibus, ut appareret non ad quietem vos, sed in aciem venire ; paratos ad inferendam injuriam, neque ab alio- runi insidiis tutos. Neque enim fieri potest, ut quibus agri sui per vim ablati sunt, eos, diutius quam necessum sit, penes injustos possessores esse patiantur. Unde liquido apparct, (juo consilio sit hoc a tyrannis factum. Non eiiiui jirofccto, vos uti agros haberetis, (dari enim aliunde citra injuriam poterant,) sedut vos intelligentes multis esse odio, fidi defensorcs essetis ejus imperii, cujus auctoritate vestrai possessiones dofcndercntur. Hoc enim unum sa- f<;llitil)us adversus duminantes est fidei vinciduni, ut con- tractu ex communibus dc:Iictis pcricula communi etiam Martc opcraquc propulscnt.

LIBRI CXVI. SUPPLEMENTUM. 5371

97. ' Videte igitur quid inter illos nosque intersit. Illi, quorum acta valore contra justitiam utilitas vincit, effece- runt ut alii vobis suspecti, vos aliis invisi essetis. Nos, quibus qui nunc sunt in republica principes incolumita- tem dicunt dementias et misericordiaj causa concedere, hoc agimus ut eorundem omnium non modo secura vobis, sed etiam tuta sit possessio. Fallimini, si vestris armis fiditis, et omnia putatis esse in praisenti potentia. Tem- pus varie versat res humanas, et occasionem szepe praebet infirmioribus adversus robustissimos. Pereant qui morem tarn illiberaiem reduxerunt in vitani, quique inductum re- tinent, ut potentiori quidlibet liceat ! et profecto perie-

runt. Etiam crocodiium, tani et validam et astutam bel- Solin.c.35. luam, contemtum animalculum ichneumon dormientem interimit. Ne quis tantis viribus tantaque vigilantia sit praedo, quin saipe non aliorum modo preedonum insidils pateat, sed eoruru etiam quos spoliavit. Nisi jure et ami- citia nos nostraque muniamus, nihil nobis unquam certum aut quietum erit.

98. ' Nos igitur, qui pro communi iibertate facinus pulcherrimum soli fecimus, primos allaborare convenit, uti recuperatum munus ad omnes ex aiquo cives communi laititia fructuque pcrvcniat. Igitur et quaj accepistis confirmamus, ct, quo vobis propria sit ac justa possessio, quamprimum per reipublicas necessitates poterit, enixc dabimus operam ut prioribus dominis pretium ex aerario solvatur. Ita nobis atque rcipublica? pra^sentia, qua; tes- tamur, numina, quicquid optimo proposito fecimus, bene ©venire jubeant.'

99. Ha?c oralio valde mitigavit animos : pra^sertim ubi, Appian. missis etiam in forum tabulis, eadem scripto polHciti sunt. Jamque unus omnium sensus erat, ' fortissiraos et reipub-

lica? amantissimos viros dignitati suae restitui oportere.'

Sed invitantibus ad desccndendum Bruti Cassiusque re- Dio.

sponderunt, ' facturos, simul tuto possent.' Igitur obsi- ■'^PP^^"' .

des in Capitolium mitti placuit : missique parvulus An- 1. 13] et n".

tonii filius cum M. Lepidi liberis. Lcpido ulcisci Ceesa- ^9'

rem animus fucrat. Sed destitutus a militibus otium ct piut.An-*

concordiam spectantibus, nihil audebat : et suadebat An- 'on.etBrut.

Dio.

5372 T. Livii

tonius, praesentibus acquiesceret, ipse niinime cupidus pacis; sed ne Lepidus armatus, se infirmo, unus omnia posset.

Appian. 100. Descendentibus e Capitolio applausum atque ac-

clamatura est : ctconsulibus, nescio quid, incipientibus di- cere, postulatuiu, ' uti prius dextras darent invicem atque reconciliarentur.' Inde metus incessit consules, ne paulo post percussorum factio raajores quam ipsi vires obtineret. Salutarunt tamen omnes invicem, complexique suntcomi- ter : et ab Antonio Cassius, a Lepido affine Brutus ad

Plut. Brut, coenam invitati. Ceteros etiam, ut cuique familiaritas

Uio. aut necessitudo erat, alii senatores exceperunt. Ibi Cas-

sium, inter convivalium sermonum siniplicitatem interro- gatum ab Antonio, ' num adhuc pugionem haberet sub ala ; ' respondisse ferunt, * Et acutissimum quidem, si

Plut. Brut. 6t tu affectas tyrannidera.' Postridie, simul atque illuxit,

senatus est habitus, praisentesque Brutus et Cassius cete-

rique laudati sunt, iisque provincial decretal, quas eis Caj-

Apnian. ^^^" ^^ praHura dfstinaverat, Macedonia et Syria. Sed et

Liv. HI. Asia Trebonio, Bithynia Cimbro decreta. Galliam Cis- '"** alpinam D. Brutus ex destinatione Ca^saris retinuit.

101. Hactenus omnia satis composita atque sereua ap-

paruerunt. Sed celeriter, unde non expectabatur, mota

tempestas, novis turbinibus atque procellis inhorruit. De

testamento itemque sepultura Cicsaris agcbatur. Cassius

Cic. ad utrique repugnabat vehementissirue, ratus quod res erat,

fo" nV r^^'i*^^^ causam, siquidem ille funere eiatus esset ; et L. Lactaut. Pisouis atque L. Ca^saris sentcntiam laudabat, qui nuper

'• ^''' cum cadem de re (juivreretur, quancpiam alter socer de-

t'uncti, alter gentilis esset, fuuus fieri vctuisscnt : si tamen

riut. ea Pisonis sententia fuit. Ceterum Brutus, ingenio raitis

et modcratiis, utrunnpie permisit. Sueton ^^'' 'i'*^st^»i''"t""» igitur allatum, quod proximis Idi-

Cx'9. c. 83. bus Septembribus in Labicano sue fecerat, demandave- ratque maximaj Vestali, L. Pisouc postidantc, in dome Autonii cousidis apcritur. Scripscrat luuredcs sororum iicpotes C. Octavium ex dodrante, L. Pinariuiu, Q. Pe-

Ycll ,,_5y dium ex <iuadraiite reliquo : in ima cora C. Octavius in

A|>i>iHii, nomen ndoptabatur : pluresquc percussorum in tutoribus

LIBRI CXVI. SUPPLEMENTUM. 5373

filii, si qiiis sibi nascerctur, noniiiiabantiir. D. Brutus Dio. Plut. etiam in sccimdis hicredibus scriptus oral : nuai res vakle ^ ^' miserabilis '* est visa, hujus potissimum consilio occisura Dio. fuisse, (juem tantopere dilexisset. Ut vero populo Ro- ■'^PP'^'^- mano hortos circa Tiberim cum signis atque tabulis pub- lice legates acceperunt, et viritim sestertios trecenos ; " lucri (lulcedine convulsi et mutati, * Caesarem injustissime pro tyranno vituperari ' exclamarunt, * cpio nemo fuisset patriic civiumque amantior.'

103. Idcirco Cicsaris corpus in forum a Pisone illatum magna multitudo cum armis circumdedit : positumque pro Sueton. rostris est in aurata <x:de ad oiKgiem templi Veneris (ie- nitricis I'abrcfacta : intra quam lectus cbnrneus erat, auro

ac purpura stratus, quem magistratus et honoribus functi intulerant; et ad caput tropaium cum prictexta in qua fuerat occisus, Indictura erat funus in Campum Mar- tium, ibique rogus exstructus. Igitur praeferentibus mu- nera (tjuia suffecturus dies non videbatur) pra'ceptum, ' ut, omisso ordine, quibus quisque vellet itineribus, eo deportaret.' Magna ibi comploratio orta, querela;que Appiau. prorupcrunt, senatusconsuiti quanquam recentis imme- mores.

104. Quam inclinationem populi ubi M. Antonius vi-

dit, laudationis loco pronuntiavit per pra^conem senatus- gueton. et consultum, (pio divinos ei humanosque honores omnes Appian. decreverat. Ipse perpauca a se verba addidit : ut unum- (juodque ex sonatusconsulto recitabatur, augens extollens- que ad miserationem et invidiam. Cum senatusconsulto * pater patriae ' appellaretur, ' En,' inquit, * pietatem qua tractatus est hie patriae pater.' Ad nientionem * sacro- sancti, qui nemini violabilis, sed et aliis perfugio esse deberet,' exclamavit, ' Enimvero non alius ad hunc con- fugiens, sed ipse hie sacrosanctus occisus est. Quos ille profecto honores neque jussit unquam, neque petiit. Nos

12 Ita ex Appiaii. cinend. Crev. pro jnirabilis in edd. prsecc.

■" Sestertios trecenos] Marcani argenli iiostratcm I. unciani 1. grosses 3. Crev.

5374 T. Livii

vero illiberales, qui honorcs ejusmodi dedimus, lit volunt, indigno nee petenti. Quanquam vos, o tidi cives, hie quem etiam mortuo habetis, honor, ab hoc erimine satis liberat.' Pra?lecto deinde jurejurando, quo se pro salute ejus astriuxerant omnes, execrabilemque esse jusserant, qui non vindicasset petitum insidiis ; contentissima voee, manuque ad Capitolium sublata, * Juravi,' inquit, * Ju- piter Diique ceteri, et paratus eram ulcisci. Sed quando heec potius decerni e republica visum est patribus, precor ut sint utilia.'

105. Tumultuantibus ad hzee verba senatoribus, nee enim obscure petebantur, ad leniendara ofFensamsubjecit: * Sed oportet, Quirites, existimare, Deorum hanc potius invidiam, quam mortalium factum fuisse ; magisque de prajsentibus quam praeteritis esse solicitos. Magna enim nos pericula circumstant, et, si iterum ad arma itur, omnis reliqua nobilitas periit. Quod igitur superest, hunc De- orum numero ascriptum destinata pompa deducamus, laudes lacrymasque debitas persolvendo.'

106. Heec locutus, veste raptim more fanatici cujus- dam subducta, accinxit sese, lectumque subinde aperiens

Quint VI. ^^ introspiciens multa querebatur, Postremo sanguino- 1. lentam Caesaris vestem conto sublatam explicans, indig-

Plut. An- nanique viri necem miseratus, populum veluti furore quo- ton. etliiut. ^^J^J^^ inflammavit. Accesserunt deinde inter ludos ex

Sueton. et . i i , ■ -n

Appian. poetis accommodata^ ad hunc casum voces; mirinceque

commovit animos illud a Pacuvio : * Men' scrvasse, ut

essent qui me perderent !' quod interfectorum plerique,

cum fuissent in Pompeianis partibus, Ca?saris beneficio

non vitam modo fortunasque suas, sed etiam dignitatem

retinuerant.

Apr.ian. 107. Sic aft'cctos nova etiam species ad jecta insaniores

fecit. Corpus ipsuni in locto jaccns conspici non poterat.

Sed simulacrum ex cora confictum pari magnitudine

machina (piadam extolli ex codem Iccto poti rat, tria et

viginti vulnera repraesentans, iisdcm locis quibus percus-

sum corpus fuerat.

Sueton. ct "*'^' "'' '^'^''■" nemo se conlinuit amplius. Pars eum

Dio. ill Capitoliui .lovis cilia crcmare destinabat ; alii faces

Appiuii.

LIBRl CXVI. SUPPLEMENTUM. 5375

ingerehant curiie, in qua occisus futrat, eo corpus illa- tuii, nisi uustu lie una theatrum et tenipla ardercnt, sacer- dotcs prohibuissent. Cum repente duo quidam gladiis Sueton. succincti, ac bina jacula gestantes succcnderuut lectum Dio. in foro, ubi regia quondam fuerat : confestinujue cir- sjeton * cunistantiunx turba cum subselliis tribunalia, mcnsasciue Plut.Cas. nummulariorum, et quicquid lignorum in foro erat, cum '^' ipsa funcris pompa donisque conjecerunt in rogum. Deinde tibicines et scenici artiliccs vestem, quam ex in- Sueton. strumento triumphali, funeris condecorandi causa, accep- tam induerant, sciderunt, injeceruntque flaramae ; et vete- rani aruia, quibus exculti cclebrabant funus, nonnulli coronas etiam et dona militaria ; matroniu insuper plerai- que ornamenta sua, quze gerebant, et liberorum bullas atque preetextas. Hac flamma domus L. Bellieni defla- Cic.Phil. gravit : multaque et alia vicina foro a^dificia corripuisset "•.*^* ignis, nisi milites restitissent, consulumque jussu quidam perditorura, qui dolo augebant incendium, de rupe Tar- peia prupcipitati essent. Nee ideo minus plebs accensis e Ajipian. rogo t'acibus ad domum Brutorum et Cassii ceterorunuiiio •''u^ton. cucurrit, easque oppugnavit, et, vi rejecta, mmitata est &c. postridie cum armis att'ore. Appian.

109. Sic sa?vienti forte se Helvius Cinna tulit obviam, Sueton. extremum officium persoluturus amico, quem uri in foro ^'"■. audiverat, quanquam valetudine inlirma, et proximze il'lut. Cats, noctis dira quiete territus. Visus erat invitari a Ca'sare, ^ '^"** et cum renueret, arrepta manu tralii. Erat multitudo in- fensissima Cinnai Cornelio, qui nuper graviter erat in Ca!sarem concionatus. Igitur audito ' Cinnam adesse,' tanto furore concitata est, ut frustra tostantem, ' sibi nihil commune cum illo pritter cognomen esse,' ferarum Vai. i\iax. more discerperet, caputque praifixum hastaj circa rogum "'•'•^* ferret. Ea causa fuit C. Casc?e, qui et ipse tribunus Dio. plebis erat, libellum proponendi, ' sibi et Servilio Cascai parricidiu cognomen idem, mentem longe divcrsam esse.' i)h hunc tumultum edixerunt consules, ' ne quis arma ferret, militibus exceptis.' Atquc ita caidibus finis est impositus.

]J0, Jntcrea reliquia; Caesaris a libertis in monunien-

5376 T. Li VI I

Cic. Phil, turn illatae sunt : in loco busti populus aram exeitavit.

"• '^?* Columna quoque electa est prope pedum viginti ex raar-

Dio. more Nuinidico, iuscriptumque, ' Parenti Patriae.' Et

Sueton. jjjg Jq^j sacrificare, libare, vota suscipere, controversias

quasdam interposito per Ceesarem jurejurando dirimere

instituerunt.

Appian. HI. Ha^c, auctore quodam Amatio, liumiilimae sortis

Civ. 1. III. juvene, facta, sed qui se C. Mario C. F. progenitum fe-

Nic. Da- reus, apud turbatam et credulam plebem pluriniura pos-

masc. de g^j. Jnf am et, vivo adhuc Czesare, eo audaciae venerat, ut

Insut. Aug. . . . .

venienti in Urbem Octavio cum magno agmine, m quo et matronae queedam erant necessariae Caesaris, ad Janiculum occurreret. Quo tempore adolescentulus ille magnum sane prudentiae specimen edidit.

112. Magnopere instabant ei qui cum Amatio vene-

rant, ut eum pro cognatione quae Mariis cum familia

Ci«sarum esset complecteretur. Dubitabat quid faceret

Octavius : admitteret, quem sciret ab Atia matre sua,

atque a matertera repudiari? Rejiceret igitur tanta sti-

patum manu testimonium ei generis ferentium, et maximo

favore hominum elatum ad minime spernendam poten-

Val. Max. tiam ? Quippe coloniae veteranorum complures, et mu-

"• *^' nicipia splendida, coUegiaque fere omnia patronum adop-

tarunt: et paulo ante, cum reversus ex Hispania Citsar

populum in hortos suos admisisset, proximo intercolumnio

propemodum aequo frequenter atque Ca-sar fuerat saluta-

Nicol. tus. Tandem lenibus verbis, * ad se minime pertinere

Dumasc. judicium de tantis rebus,' respondit : * Caesarem, uti res

llomanic, ita et familiar suae principem esse : hujus vo-

luntatem sibi pro praecepto fore. Interim integra omnia

servatiirum.'

Val Max. ^^'^' ^^'^ Caesar, comperto Hierophilum ei nomen, ar-

Cic ad *^"^ veterinariam esse, nolente causam ejus suscipere

Att.xii.49. Cicerone, extra Italiani decrcto relcgavit. At is post

^* ''^' neccm ejus rcdicrat, vaiidaque nianu cinctus, metum non

interfectoribus modo, sed universe s»;natui maxinium in-

jifiobat, do intorficiiMido on consilia agitarc creditus.

.,. , 1 11. Iiiitur, Ict-ationc inipotrala libera, multi ex Urbo

(,pr. ad - ' s I

Iain. xi.l. discodfcl)ant, alius alio: ot (|ui proviucias hubcbant a

LIBRI CXVI. SLIPPLRMENTUM. 5377

Cjcsaro, proficiscebantur, Brutus autcm ct Cussius pne- Dio.

tores (.Icducendos in colonias veteraiios cural)ant, iiu (jiiid ^■J'^'^^"'

turbarum in Urbe darent : id qiioque conctdeTites btticfi-

cii, uti portionem suara cuique liccrot vendere, quod lex

ante vicesinium annum non admittebat. His cum insi-

diari falsus Marius diccretur, ab Antonio raptus in carce- Val.Max.

rem, atque ibi, indicta causa, necatus est. Patres con- Appian.

sulis audaciam mirati, factum non iniprobarunt, quod, eo

superstite, solicitam plenamque metus vitam acturi vide-

bantur.

115. Sed eerarium privatum, (piod interfectoribus con- Corn, Nc- stitui ab cquitibus llomanis qiiidam excogitaverant, T. P"*!"^^'^* Pomponii Attici gravitate sublatum est. Is enim eques- tris ordinis aetate et existimatione facile princeps, cum appellatus ea de re per C. Flavium Bruti familiarem esset, respondit, ' si quid Brutus de suis facultatibus uti voluisset, usurum, quantum ea^ paterentur : sed neque cum quoquam ea de re collocuturum, neque coiturum.' Et valuit excmplum primarii viri, qui neque partium odio hoc faciebat, quarum principcs adamabat ; neque parsi- monia, ultro plura coUaturus, quam potebantur : sed quia viro bono discedendum a ratione recta nusquam videba- tur. At hujusmodi homines interdum importuni sunt vetita molientibus: neque dubium est, quin ilia Attici tergiversatio Brutorum causani baud perfunctorie per- culerit.

IIG. Sed et in senatu per eosdem illos dies, Antq;iio Cic. Phil, referento, iiuilta privclare constituta : inter quai ne qua ^^ ^^^ ^q post Idus Martias immunitatis tabula, neve cujusquam beneficii figeretur ; ' et illud, omnium maxime aptum libertati, ' ut nomen dictaturaj in perpetuum e republica tolleretur ;' execrationibus additis in eorum capita, qui Liv. Epit. mentionem ejus fecissent, quive raagistratum eum acce- ^ppian. pissent; praemiis quoque constitutis, si quis horum ali- quem occidisset. Cum ob hive laudibus omnium Anto- nius in ccelum efterretur, eemulatione accensus Dolabella, cic.Phil. per absentiam coUegaj, tumultuantem subindc plebem j- 2- et ad acerrimis suppliciis reprcssit, liberos homines de saxo i5.Vt iq'. dejicijubens, servitia in crucem tolli. Sed etcolumnam,

5378

LIBRI CXVI. SUPPLEMRNTUM.

Appian. Civ. II,

Sueton. Css. 88. Appian.

Sueton. Plut.Cas.

Appian. Civ. II.

Plin. VII. 25.

Sen. Nat.

QuJBSt. V.

18.

Plin. VII. 25. et So- lin. c. 6.

aramque Caesari positam evertit, solumque sternendum locavit. At heec omnia brevi sunt in contrarium versa : eodemque loco templum postea exstructum in Deorum numerum relato. Hoc primum Romaj inipiae stoliditatis exemplum fuit: a quo jiostea nianavit raos absurdissimus defunctos imperatores appellandi Deos, quos vivos ne reges quidem appellari majorum gravitas tulerat.

117. Hunc exitum vitiE C Caesar sexto et quinqua- gesimo aetatis anno habuit : vir Alexandro Magno haud immerito conferri solitus, maximi vigoris ad omnia, qui perficere, quod vellet, posset : hoc miserior, quod non voluit meliora, dubiuraque reliquit, utrum euni nasci, an vero non nasci reipublicae magis profuisset. Generis hu- mani profecto pestis fuit crudelissima: qui pugnis quin- quaginta duabus, quarum raulto majorem partem sola ductus ambitione decertavit, undecies centum et nona- ginta duo millia hostium occidisse fertur, non compu- tatis civium infinitis millibus, quorum referri uumerum vetuerat.

SUPPLEMENTUM

LIBRI CXVII. IIISTORIARUM

T. LIVII PATAVIM.

1. Occiso Caesare, cum, immenso interfectorum errorc, potius sublata recens respublica, quam restituta vetus es- set ; spe, metu, solicitudine, rumoribus omnia misceban- tur. Quibus dominatio lucro fiierat, asscrtores ejus respi- cere, fovere, etiam incendere. Quanquam id palam prze se ferebat nemo. Lepidus et Antonius amicos magis Ca;- saris quam ultores profitebantur, nee ipsi fidentes invicem, et nescii quorsum evasura pra^sentia forent ; si casus da- ret, non ausuri leviora, quam Caesar concupiverat. Per- cussores facto suo laeti, patrumque laudibus erecti, dum ad honestatera retulisse omnia videri vohint, negligentiores erant in comparandis ad fortuita pra^sidiis.

2. Senatus discors, et plerisque omnia alia quam rem- publicam spectantibus, vindicatam ordini dignitatem gra- tulabatur magis, quam usurpare noverat : pars magna otium, alii privatas rationes spectare : nihil in plerisque gravitatis, nihil in reliquis potentia; esse. Milites magna Cacsaris venerationc, hunc unum anteferre omnibus ; ce- teros despicere : bellis civilibus co)itemnere scnatum, odisse patriam, facere injurias, vim et arma minitari didi- cerant. Plebs olim corrupta, seque et rempublicam ve- nalem habere docta, rerum ceterarum a;que imperita ac

5380 T. Livii

negligens, turbiilentis vocibus strepere. Pauci omnium ordinum boni, pncsentia mala deflere magis, quam emen- dare poterant. Quidlibet tamen potius evenit, quam quod expectabatur : ut neque respublica pristinum statum recuperaret, neque ulli horum, qui hominum opinione do- mini destinabantur, succederet. Appian. 3. C. Octavius civilium simul atque militarium artium Civ. III. studiis sextum jam mensem vacabat, magistro dicendi Aiit^. 8. et usus Apollodoro Pergameno, quem jam grandem natu ex

89. Urbe secum Apolloniam Taulantiorum eduxerat, pra^-

Plut.Brut. . , , . ^ . , ,, ^- •

Dio, xLv. missus ab avunculo ad Geticum bellum. Lircumcirca

Veil. 11.59. legiones erant collocatae, imperatorem expectantes, quem longinquos hostes cogitantem interim domestica fraus ab- sumserat. Id ubi compertum est, pro atrocitate rei gravis orta consternatio, et ex proximis hybernis concursus tri-

Appian. bunorum et centurionum ad Octavium fuit, suam mili- Sueton. tunique opcram offerentium. Nee spernendam Salvidie-

VelT. " nus et Agrippa judicabant, lequalium familiarissimi. Sed ipse, licet in puerilibus annis, eximia prudentia, nihil moliri rerum atque amicorum incomperto statu certus, ad Urbem

Appian. properavit : matris insuper et Philippi vitrici Uteris con- firmatus, quibus eadem placebant.

4. Igitur, trajecto Adriatico mari, Lupiara petiit, pro- pinquum Brundisio oppidum, incertus adhue quemadmo- dum animati milites essent, qui eo praemissi a Caesare fuerant. Ibi de tcstamento Ca^saris et adoptione sua, itemque populi ob interfectum Ca^sarcra dolore factus certior, quanquam propinquis dissuadcntibus, corncre lia;- reditatem statuit : et, privraissis qui specularentur, numne aliquis ex percussorum numero, sibi quoque metuendus, Brundisii esset, postcjuam omnia tuta cognovit, eodeni profectus est. Exivorunt obviam legiones, magnaquc exceptum Ixtitia in oppidum deduxerunt.

5. ITinc ille confirmatus, adire ha^reditatem, et nomcn

Dio. asciscere Ca,"saris non distulit : huj usque favore paucos

Jul.Obseq. intra dies et firmam militum manum, et pecunia; vim hand Ai)pian. . '

sporiiondam adcpt\is est, confluentibus ad oum, qui pro-

fcctuii IJrundisio in Macedoniam fuerant, (juique cum

a.'r(' publico vcnitlianf c transmarinis provinciis. Satis

LIBRI CXVII. SUPPLEMENTUM. 5381

hinc nuiiiitus adversus vim apeitam, sed, lU in nova anii- citia, siispectans suos, cum f'io(iucnti comitatu proficisci coepit.

(>. Miinicipioriim nun trat omnium idem favor: sed ve- teranorum ubique summa studia, vindiclic se oft'erentium, incusantiumrjue negligentiam Antonii, qui scelestissimum facinus inultum sineret. Cajsar hos collaudans, opperiri tempera sua qiiietos jussit. Ita per iSIuapolitanos fines Cic. ad profectus, in villam Philijjpi vitrici, et cum eo ad Cice- fo"',j''^2 ronem in Cumano sue agentcm venit. Et facile consensum Piut. Cic est inter lies, ut niutuam sihi operani pollicerentur: Csesar adolesceiis militum studio firmior, sed urbanai opis indi- gens, patrumque favorem adjungere cupidus, quos Cicero unus omnium maxime facundia et auctoritate modera- batur ; Ciceroni vicissim adversus arma Antonii arniis erat opus, quibus salutera suam defenderet. Interea euim et rixa ei cum Antonio inciderat, et multa facta in Urbe erant, qua; rerum totam faciera insigniter com- luutarent.

7. Quippe M. Antonius ad qua;Iibet consilia perinde facilis, mire miscebat boni malique civis indicia; muita e rcpublica, multa contra patriam factitando, et vicissim his illisque earns aut iiivisus. Sod tum acri studio i>artes Appian. tueri optimatiura videbatur. Quippe * de revocando Sex. ^'"* Pompeio' retulerat, ' utque pro paternis ei bonis bis mil- Vel).n.73. lies" de publico daretur : utque maris imperium ei conce- ^ ^P' deretur, quale i)ater habuissct.' Ob ha?c coUaudatus a Cicerone et reliquis patribus, cum infensam habere ple- bem vidcretur, auctoritate senatus arraatum comparare pra;- sidium ccepit. Quo initio reversus ad ingenium, hunc delectum instituit, ut numero militum atque genere for- midolosus, senatum non jam pro Antonio, sed sibi, timere cogeret. Jam enim habebat ad sex millia : neque pro-

" Bis millics] Priores editio- tiis : nnde efficitur draclimas

nes (juirigcnlies, ut et interpres 50000000 .rquiparari sestertiis

Appiaiu ; sed manifesto er- iiiiiiorilms 200000000, sive bis

roie. Appiamis enim drachmas miilies sestertio. Porro bis mil-

50000000 denetas esse Sexto lies nostro poiideie aestiniatnin

Pompeio scribit. Drachma an- redit ad niarcas argenti nostra-

tem icqualis est qnatuor sester- tcs 781250. Cnv.

5382 T. Livii

miscue, sed ex iis qui duxerant ordines, aut aliquo insig-

niori facinore clari erant, legebantur. Senatui metum

fasso respondit, * diniissurum bos esse, siraul atque po-

pulus conquiesset.'

Plut. 8. Interim cum et commentarios Caesaris haberet domi,

Anton. gj. gcribam ejus Faberium sibi obsequentissimum, (nam et

Vell.ti.GO. abiturus ad bellum Caesar multa ad Antonii arbitrium re-

Appian. jecerat,) his ad stabiliendam suam potentiam abutebatur,

Cic. pas- quos volebat ab exilio revocans ; regibus civitatibusque,

siminPhil. j, • -i-- ■ -i i_ x:-i-

etEpist.ad ^^" ^* ^"* prjesidii prmioribus, beneiieia dispensans; quos-

Att. XIV. dam et in senatum recipiens : quarum rerum omnium in-

Aiypian^' vidia penes defunctum, gratia penes Antonium erat. Idem

Dio. ut M. Lepidum beneticio devinciret, regimen sacrorum,

quod in ilia confusione rerum ipse potuisset intercipere,

illi dare statuit. Sed id quo facilius consequeretur, lege

lata sacerdotum comitia" populo ademta transtulit ad pon-

tifices. Ita, re in paucorum redacta potestatem, in ceteris

quoque solennibus nihil ferme pristini moris servans, quasi

Veil. 11.63. furtim paratis sufFragiis M. Lepidum pontificem maximum Liv, Epit. . .

A])piaii. renuntiavit.

9. Hinc nova percussoribus solicitudo. Igitur, missis

ad amicos nuntiis, D. Brutum, qui tres habebat legiones,

intentum esse, Trebonium in Asia, Cimbrum in Bithynia,

quantas possent pecunias cogere jubebant. Ipsos consilii

incertos diversae causae tenebant. Manerent in Urbe ?

Facere cum periculo viderentur. Exircnt ? Nondum

tempus eundi in provineias venerat; et, si prius egTede-

rentur, fugaj similis futura crat profectio. Igitur senatus,

salutem atque dignitatem virorum a-qualibus studiis con-

servare pronus, frumenti cis procurationem imposuit. Et,

Cic. ad q^'f' prictor urbanus Brutus crat, Antonio reforente, le-

^'V ^Y*?; gibus est solutus, ' si ab Urbe plus quam decem dies ab-

Cic. Pliil. ,. • ■ » n. 13. luisset.

Appian. lO- -^t his ex Urbe digressis, Antoniiis moliri multa

instituit, Syriam provinciam a[)pctcns, destinatam Cas-

sio : deindc, quia sibi paratum esse adversarium Dola-

bcllam sentiebat, co vertit, ut huic persuaderet earn pro-

" Sacerdotum comilui] T)io liabct ponlifcis tnaximi comilia, rhy

LIBRI CXVII. SUPPLEMKNTUM. 5383

vinciam petere, suum auxilium pollicitiis. Sic, rogationc ad plebem lata, ncc cnim impetrari ab senatu potuisset, res confecta : frustra obnuntiante tribune plebis Aspre- nate, quern senatus subornaverat, sperans Antonium quo- (juc, ut augureni, et Dolabella; nupcr infensissimum, occa- sionc oblata usuruin. Sed ille, graviter correpto Aspre- iiate, mitti tribus in suftVagia jussit. Cum provincia bel- lum quoque Parthicum datura, et legiones quae, ejus belli causa, pra^missae in Macedoniam fuerant.

11. Dein A ntonius Macedoniam provinciam petiit. Nee fuit difficile negotium, victis in Dolabellaj causa omnibus quai obstiterant. Ex his rebus apparuit, bona fide cum collcga reditum in gratiam ab Antonio esse, qui non raodo Parthicum ei bellum demandandum curasset; sed et in illius gratiam exarmasset Macedoniam, quam ipse habi- turus provinciam erat. Ut tamen commutata; potius pro- vinciie, quam ademta Pompeianis viderentur, senatus obtinuit pro Syria C. Cassio Cyrenen, pro Macedonia Plut. Brut. M. Bruto Cretam dari.

12. Hjec Octavio nuntiatasunt apudTarracinam : quo Appian. magis sibi properandum in Urbera judicavit : ominibusque Liv. Epit. prosperis exceptus est. Cum enim circiter horam tertiam, Jul.Obseq. ingenti circumfusus multitudine, qute officii causa obviam

erat eftusa, Romam intraret, super caput ejus, circa solis Veil. 11.59.

orbem arcus fulgentibus stellis in speciem corona; micuit. ■^^*"" 'h^^'

Ac subinde Julia; Ca;saris filia; monumentum in Campo Qutest. 1.2.

fulmine ictum. Dio xlv.

Sueton.

13. Credo his quoque excitatum adolescentem, ut magno Aug. 95.

animo negotium capesscret. Perseverabat enim dissua- /"^'°"'

dere Attia, cui magna erat non ut matri mode, sed ut se- Appian.

vera; diligentique educatrici, apud adolescentem auctori- /^^^^'^'^

tas : et accedebat cum Philippo vitrico sororius MarcelluSj Eioq. c. 28.

minime contemnendis adducti rationibus, * quod succes- ■NicDam.

f . . oe Instit.

surus erat in clarissimi ejusdem invidiosissimique nominis Aug.

ha^reditatem, octodecim annorum adolesccns, id temporis Appian.

quo tanti viri caedes impunita, percussores in honore et im-

periis essent, et his omnibus suspectior Antonius, summa

potentia parique supcrbia, qui filium Ca;saris peregre ad-

venicntem non modo adirc, sed ue mittere quidem quen-

quam suorura voluisset.'

5384 T. Livii

14. Contra haee omnia fixum certumque adolescenti

fuit exequi destinata, neque Cajsaris necena impuuitam. Veil. II. 60. aut se in minore fortuna pati ; neque committere, ut quo

nomine dignus a Cajsare judieatus Fuisset, eo se indignum Dio, xLv. suo judicio ipse fateretur. Consilium prima fronte cali-

dum et audax, postquam processit (ut ab eveutu judicare

homines solent) pro prudentissimo vulgatum est : visusque

ille quolibet juvene promtius susceptum propositura, quo-

libet sene eautius esse executus. Appian. ^^' Hoc tamen Attije monitum non sprevit, ' ut inter

initia temperaret animo, neque rueret, nisi rebus paratis.'

j)Jq_ Idcireo in itinere confluentem ad se turbam mitibus verbis

Cic ad ablegando, cum mediocri coraitatu accessit ad Urbem : et

An. XV. 12. postea quoque nihil ostendit se iratum percussoribus ; ' nee

' ignorare, a?quius esse ut ipse prior ad Antoniura, adoles-

cens ad virum, privatus ad consulem eat.' Postridie, C.

Antonio praitore adito, professus est ' hajreditatem se

Czesaris adire, suscipere nomen,' idque relatum in acta

publica.

IG. Continenter deinde a foro perrexit ad M. Anto- Vell. nium consulem, in Pompeianos hortos : neque statira ad-

Appian. missus, dissimulavit injuriara, placidoque et farailiari col-

loquio petiit auxilium adversus percussores avunculi. Plut. Deinde et mentionem interposuit de pecunia, qua sibi opus Anton, et ad legata ex testamento patris pntstanda esset. Antonius Iloni. in * ^*^^ oratione veheraentcr oflensus, qui non modo deposi- ■Aug. turn a Calpurnia millies sestertium ^ retinebat, scd insu-

Flor. IV. 4. P^'" omnem, qua; ubivis esset, ha,'reditatem lacerabat fur- Appian. ^'^» ^^ '" privsentia respondit durius, et postea quoque Ui«. legem curiatam de adoptione ferens, consulto extraxit

negotium cunctis artibus : summisisse etiam tribunes ple-

bis creditus, qui vetarent.

17. His excitatus injuriis adjungere sibi plebem statuit,

apud quam magna Ca^saris erat mcmoria, magnum odium

Antonii, qui uccem ejus vindicaro, cum posset, noluisstt.

Ructon. Igitur in locum lielvii Cinna*, tribunatum dissimulanter

I'M "^ ambire capit, quanquam patricius, necdum senator : et

Anton. per Ti. Canutium tribunum productus in concioncm, os- Uio.

P Millies scslertium^ Marcas argenti nostrates 300G26. Crevi

LIBRl CXVII. SUPPLEMliNTUM. o385

teiidit et legatam populo pocimiani, et aliain ex sua libera-

litate iiumeratiinini. Atquc hoc ut pra^staro posset, hae- Appian.

reditateni paternam proscripsit atque vendidit, etiani in-

ductis cohieredibus suis, ill portioneni suam cederent sibi.''

Sed ilia oratio simulquc ludorum apparatus valde suspec- Cic. ad

tus erat optiniatibus, non ignaris quorsum ista expediren- p'.'^' ^''ok

tur. Nee ideo minus facti sunt Veneri Genitrici, Cajsare Jul. Obseq.

Octaviano sumtus pra>bente pro collegio, quod, adhuc j^l'l"''°-

vivo dietatore, institutum, metu aut negligentia superse-

debat. Ab iisdem causis ludi victoria* Ca^saris facti nou Sueton.

erant Palilibus. Et hos igitur edidit, M atio et Postumo ,^"^- ^'*

. Att. XV. 2.

curantibiis : sellam tanien Ca^saris auream, et coronam et ad Fam.

genmiatain in theatro non posuit, Antonio et tribunis ve- '''•27.et28.

tantibus. Nam et paulo antea Critonii cujusdam aidilitio Anton.

muncre sellam illaturo Antonius carcerera minatus est, ni , °*.

Appian. r€rum novarum desineret. Plut.

18. Sed adolescens adversus banc malignitatem ejus Sueton.

hominis, quo vel pra?cipuo adjutore se usurura speraverat,

geiierosa fuit ad resistendum constantia. Qua? subinde, Jul. Obseq.

prajter humana pra?sidia, raris quibusdam et aptis ad omen

trahi casibns confirniabatur. Inter quai, cometen per

continuos aliquot dies spectatum ipse his verbis prodidit : Dio.

* His ipsis ludorum meorum diebus, sidus crinitum per ^,^^' ^®* ... . . . Pun. 11.25.

septem dies in regione cceli, quaj sub septemtrionibus est, Sueton.

conspectum. Id oriebatur circa undecimam horam diei, ^^■/;?^' . . . ^ . Ovid. Met.

clarumque et omnibus terris conspicuum fuit. Eo sidere xv. 816.

significari vulgus credidit, Cicsaris animam inter Deorum J")- ^°^^4- . . . .... PJin-

immortalium numina receptam: quo nomine id insigne

simulacro capitis ejus, quod mox in foro consecravimus, Num.Ve-

adjectum est.' Sed et alii potius ad gloriam Caesaris ju- jyacgrap

venis pertinere existimabant : plerique magnarum esse Serv. ad

calamitatum pra:>nuntia. Sed Octavianus, statua sine cer- ^^ "^"

tami le posita, fideiitior, et J alii mensis appellandi confir- Tibull.n.s.

mavit consuetudinem, ut etiam ab ipso Bruto in proscrip- (^'j^.^dAtt

tionc ludorum suorum ponerctur ; aliosque insuper ludos, xvi.l.et4.

ob quandam Ca^saris victoriam decretos, fecit. '"■

1 Etiam tTiduclis cohccreiUhns factum, sed paulo post. Vid. c.

5i((s, ut pnrtionrw nwiin cederent 20. infra. Crev. vbi] Id non tunc videtur esse

De'ph.et Vnr. Clai. Liriu.s. 15 U

638() T. LI VII

19. Et profecto mirari animiim adolescentis convenit, qui tantas inipensas tarn alacriter faceret, cum Antonii

Appian. nialigiiitate et senatus varie premeretur. Nam timentes illi, ne, paternis opibus instructus, ad parem aspirare po- tentiam vellet, perquiri publicas pecunias, qu^e fuissent penes Caesarem, jusserunt. Sed et de agris frequentes movebantur contioversitie, aliis alios repetentibus priva- tim, et in publicum eos qui proscriptorum atque exulum fuissent.

20. Harum rertim judicia apud Antonium ipsum, aut coUegam ejus Dolabellam, agebantur. Quod si qui et alii

Sueton. magistratus judicabant, Antonii prjepollebat auctoritas, qui ne translatitiuni quidem adolescenti jus ulla in re sine Appian. pactione gravissima^ mercedis impertiebat. Quin et in cohseredes ejus similes intentabantur mina?, seiiatusque consultum proferentibus, quo Ca^saris acta rata habeban- tur, respondit Antonius, ' id fuisse tempori datum, ut po- pulo tumultuanti satisfieret. Ceterum neque rebus suis carere a^quum esse eos quibus ademtaj per injuriam essent, et raentem potius senatus quam verba spectari oportere^ Se tamen illorum portiones relicturum, si exegissent a Caesare, cujus lubricam a^tatem nollet nimiis opibus ad suum rcipublicieque periculum concitari.' Post haic igi- tur Q. Pedius et L. Pinarius partes suas receperunt ab Octaviano, quo interim periculo subducerentur, mox usi- bus ejus libenter reddituri.

21. Horum adjutus benevolentia, toleravit immensos sumtus ludorum, omnibusque occasionibus insignem ani- mi magnitudinem ostendit. Cum enim pecuniam, qua" ex auctione sua redigcbatur, populo divisisset, et addici pe- tentibus res suas u)inimo pretio juberet, quia et nummos festinabat colligere, et, propter nictuni judiciorum, vendi- tionem maturabat ; ea ipsa res ei magnam conciliavit lio- minuni bcnevolentiam, sortem optimi adolescentis serio miscrantium.

22. Post(juam autera et suum patrinioiiium, et quic- qnid aliunde fuerat consecutus, sed et nuitris Attias Plii- lippiipie vitrici possossiones, turn concessum sibi a {*t'*lio et l*iiiari() (juii(h;iii(<in Caisarian* ha^reditatis venum

LIBRI CXVII. SUPPLEMKNTUM. 5387

proposuit, ita concitatus est plehis aftectus, ut oriinium

ore patientia hujus et animi niagnitudo concelebraretur,

negareritque vulgo homines diutius se laturos consiilis

iiisolentiara.

23. Et certe studia vulgi ludis qui, sub eos dies pro

Bruto edebantur, patuerunt. Receptum erat moribus, ut Liv. xxv.

Apollinares ludos urbanus prajtor I'aceret. Sed quia per- ^^:. .

cussores Ca;saris tuti esse in Urbe non poterant, vicem An. x v. 10.

suam Brutus C. Antonio collegae sue demandavit, einue \^' ®* *^'

. T , . . Appian.

ludoruni suorum apparatum transdidit. Et fuit is plane piut. Brut.

magnificus atque sunituosus. Nee ludi tantum proscripti, Cic. ad

sed etiam postridie venatio. Sperabant ea voluptate Att. xvi. 4.

. . . , . Appian.

delinitani plebem ajquiorem postea fore pereussoribus. Et

erant conducti, per qlios iuitium elamoris nasceretur, ' re- vocandos esse primarios viros populique aniantissimos.' cic. Pliil. Kt sequebatur miseratio, sensimque etiara reliqui specta- i.lS-"-!-!' tores jungebant vocem, mirifico omnium plausu : cum Appian. ingens multitudo plebis in theatrura irrupit, inhibuitque spectacuhiin, donee ista postulatio penitus extingueretur. 24. Inter hjee Dolabella propere in Syriam profecto, quia rumor erat Cassium et B/utum de antiquis provinciis occupandis cogitare, M. Antonius respicere Macedonicas legiones ccepit, numero et genere militum validas, multis- que adjectis oquitibus, et levi armatura. Per eosdem dies forte, an fraude illius, percrebuit fania, Getasin Ma- oedoniani irrumpere. De hac ad senatum referens, ' in- teresse reipublicae ' dixit, ' non deduci a Macedonia exer- citum, qui et ipsius Ca^saris destinatione prius Getis, cpiam Parthis coercendis comparatus esset. Pra^terea nihil- dum ex Parthis hostile nuntiari.' Senatus mittendum prius ad res Macedoniaj inspiciendas legatos censuit. Nee, expectato eorum reditu, cxercitum Antonio decre- verunt, raulta tuni temporis senatui grata facienti. At- que ille cum amicis Dolabellje pactus est, ut unam ei le- gionem mitteret, ceteras quinque retineret. Post hwc reversi ex Macedonia nullos ibi fuisse Getas retulerunt : adjecto tamen, in Antonii ut putiitur gratiani, periculum esse ne irruant, si ex Macedonia legiones deducantur. 25. Cum ha?c obtinuisset, colorem reportandi in Ita-

5388 T. Livii

Cic. Phil, liam exercitus qujerens, cum A. D. Kalendas Junias se-

^Att ^^ ^' 'latus haberetur, periuutari provincias petiit, ' ut sibi Gal-

14. lia, D. Bruto ^Macedonia decenieretur.' At vero sena-

• ^ :" tus, intellecto consulis vaframento, induci noii potuit :

quidam etiam ex eo ordine privatim scripserunt ad Bru-

tum, hortantes ne Antonio cederet. Igitur Antonius,

Cajsaris exempio, confugit ad populum, ejusque scito

provinciam Galliam obtinnit, Octaviani prtecipue gratia

Cic. Phil, adjutus, cum legionibus quje crant Apolloniam praemis-

III. 10. ste ; et frater Antonii Cains Macedonian!.

Dio. 26. Unde adolescens ille clarior in dies, plebique et

militibus gratior, magna horum frequentia stipabatur,

etiam pecunia favorem concilians. Nee dubitabatur no-

varum lerum hiec esse primordia, nee ultra differri turbas,

piicsertim quia M. Antonius inciementa hujus itgerrime

ferens, ad se Aolentem, colloquii causa, in tribunal ascen-

dere, quemadmodum facere, Caesare rerum potiente, erat

solitus, repulerat per lictores, detrahique ex loco superi-

orejusserat. Hinc immensa? multitudinis irze. Nee de-

Appian. erat Octavianus accendere odia, forura vitans, sed per

ceteras celebriores partes Urbis in excclsa loca insiliens,

in morem concionantis Antonium accusabat.

27. Jamque ille et a tribunis centurionibusque suis mo- nebatur, * Hnem injuriarum faceret, iilioque Cicsaris, cu- jus beneficiis sua deberent omnia, vel sua causa concilia- retur.' Et cum ille commode rcspondisset, iisdem aucto- ribus congressi, post mutuas querelas ita redierunt in gra- Dio. tiam, ut sa?pius redeundum esset. Nam uterque mentis

alterius non nescius, arguendi tempns nondum venisse pu- tabat ; et animos, satis jam sua iracundia et suspicionibus exacerbatos, amici non sinebant conquiescere : nunquam defuturis, qui potentiorum inter se inimicitias suam occa- sioiiem putent; et in pact; ncgligendi, turbari nialint om- nia, dunj aliquo in numero propter praisentem neeessita- tem habeaiitiir.

2B. Igitur non niulti intercesseriint dies, cum iterum

A|)pian. iinpiignnre Ca-sarem Antonius co-pit, quarujuam rcceiiti

l)rii(li(;i() (iiillia' provincial ol)ligatus. I'orte tribunus

ijiiid;ini |>l<bis deceaserat, cujus in locum Ibtininium com-

LIBRI CXVII. SUPPLKMENTUM. 538D

meiulabat Ciosar, petere iion ausiis/ ([iiod a-tatoni Icgiti- niani iioii liabchat : sed populiis scnsuuin cjusiion i<inarus, ipsi tiil)uiiat»im ofierebat. Uncle sinuii et patres et An- toniuin nietus cepit ; seiiatu percussoribus Ca^saris timon- te, Antonio sibi, si facultatcm adcptus adolescens disertus et pra-*potens tuil)andie plebis, aut patcrnas inimicitias exequi, aut suas, coepisset. Igitur Antonius edictum pro- posuit, Ciesarem contra leges appetere quicquam vetans : et, nisi paruisset, vim consulatns niinabatur. Ra indig- natione plebis exeeptuni hoc edictum traditur, ut Anto- nius, desperate posse obtineri quod volebat, przesente tri- bunorum numero contentus, tollere comitia cogeretur.

21). At Cicsar, missis circa patris colonias certis liomi- nibus, veteranos solicitabat : idemque per alios agebat apud legiones, quaj cum Antonio iturae in Galliam, ex Macedonia niodo reverterant. Turn quoque, eorundem tribunorum opera, deponere simultates suas in Capitolio professi sunt. Nequicquam. Mox enim Antonius quos- dani ex pricsidio suo ad consilium amicorum adduxit, quos sibi Ca'saris dolo parare insidias diceret. Nam ad priorem metum somnio factus erat timidior ; prima nocte, Plut. postquam reconciliati in Capitolio fuerant, dextram suam ' "'""• ardere fulminis ictu imaginatus.

30. Neque Cajsaris accipere purgationem voluit : Appian. quanquam insontem insimulare ficto crimine videre- Veil. n.co. tur. Qui tamen eo tempore prudentes et boni viri Iiabe- Cic ad bantur, ot credebant factum, et probabant. Jam enim ^|^- ^"• Octavianus per Ciceronem ad senatum se applicare ccepe- Sen. de rat. Sed non admissus ab Antonio circa fores ejus ex- pj|j^- '• ®* postulabat, so immo quotidianis insidiis peti; multaque in Sueton. caput suum execratus, si merito argueretur, judices pos- ^^['|;jj,^' cebat. Cum prodiret ad cum nemo, ' ipsos se Antonii \ ill. Suet. amicos judices ei ferre ' dixit: postremo abiens clara ^I'l"""' voce testatus est popidum, ' si quid sibi accidisset, penes Antonium necis suic causam fore.' Acerbioribus igitur,

r CcEsar, pelere non ausus] Sn- biinatnm. Quae petitio non vi-

pra, c. 17. jam menioiavit ex detur ab liar, quae ex Appiano

Suetonio Freinslicmiiis Cajsa- hoc loco uarratur, distiugiienda,

rem dissimulantei- ambisse tri- Crev.

5390 T. LI VI I

ut Solent, post reconciliationes odiis, ad comparanda sibi

prajsidia, eademque detrahenda inimico, uterque prope-

rabat. Cic. ad 31. Antonius alliciendaj plebi statuam Csesaris posuit

am.xii. . -j^ rostris, inscriptam, PARENTI OPTIME MERITO : Dio. deinde legem agrariani per Lucium fratrem promulgabat,

Pomtinas paludes divisurus, quanilibet siccatze nondum Cic. Phil, erant. Ea lex per vim perlata : septemviri dividendis

XI G ct v«

7. etadAtt. Tigris creati, quos inter et C. Antonius fuit, turn maxinie

XV. 19. praetor. Tres enim fratres eodem tempore totidem gere-

' bant magistratus, magnum ad quzelibet audeuda robur.

Cic. Phil. Et legis quidem istius tanta fuit apud dementem populum

gratia, ut L. Antonio statua equestris inaurata in foro po-

neretur, in qua iiiscriptum erat, qvinqve et trigin-

TA TRIBVS PATRONO POPVLl ROMANI. Sed et

equites aliam posueruut, item ascribentes, PATRONO, et

aliam novo exeraplo tribuni militum, qui in exercitibus

Ctvsaris fuerant.

Cic. Phil. 32. Eo tempore Casilinum coloniam deduxit M. Au-

^'' * tonius, quo Ca?sar paulo ante deduxerat; cum in earn

coloniam, quai esset auspicato deducta, dum esset incolu-

mis, novos ascribi colonos liceret, nova colonia non posset

jure deduci. Sed Antonius quidlibet honestum putans,

quod tirmandie potential esset, multa raoliebatur cum fra-

^i"' tribus. Provincias adimebant, aut dabant, aut prorotra-

Cic. Phil. , , ... „ . ,

1.8. ctv.3. bant contra legem Juliam, qua nulla poterat esse pubiice

Ai)pian. utilior ; tribunorum ad heec usi opera, quos Marcus pecu-

nia suos fecerat.

j)j(,_ 33. Interim et Sex. Ponipeius, Antoniorum opera re-

vocatus, excessit Hispania ; in qua post fratris interitura

copias baud contemnendas paraverat. Cum enim ali-

(pian)diu in Lacctanis latuisset, latrocinio se tokrans,

paulo post pluribus ad euni ex Mundensi fuga coeuntibus,

Strahoiii. Pompcium ausus profiteri, Lacetanorum juventutcm in-

Dio ' duxit, ut se in Uvvticam socpieretur. Venit ad cum et ex

Appiuii. Africa rogulus Arabio, qucni patenia ditione Bocciins at-

'*''^' que Sitius expulerant. ilis auxiliis mullas occupavit

urbcs : quarum deinde praesidio vim Carinatis elusit, cum

Vril.ii.73. ni<ijoril)us copiis a Cvrsare missi. Postea cum successore

LIBKI CXVII. SUPlM.lvMI'N TUM, 5'i9l

Carinatis, Asiiiio Pollione pra;toiio, belluui clarissiiiiuni ffessit. Carteiaj cum una leuioue receptus, Eborara deinde Cic ud

® ,,,,■,. .^ ■ Alt. XV. 20.

oppugnavit cepit((U(;. r^adem die de mortc Cii.'saiis coji,- ^^ xvi. j. novit. liide ad sex legioiies, quas in ulteriore provincia reliquerat, rediit : missis llomam ad consules literis, ' ut sibi ad larem suum liceret leverti : exercitus omnes dimit- terentur.'

34. His deinde successibus firmior, cum ad eum quo- Dio. tidie multi confluerent, Asinium mors Ceesaris et secuta; illam turbai piuriuiuin debilitarcnt, Carthagineia oSovaiii obsidere ausus est. At cum per absentiam ejus premi so- cios suos a Pollione audisset, cum valida manu congres- sus, claram victoriam obtinuit, virtutem ejus plurinnini adjuvante casu. Fore acciderat ut, Asinio in tugam acto, pars tamen exercitus strenue repugnaret, ambiguam I'actu-

ra victoriam, nisi eodem tempore et paludaraentum, quod inter i'ugiendum abjecerat Pollio, vidissent inter hostium manus, et Pollionem interlectum audissent. Ejus no- minis errore, nam illustris eques duci cognominis cecide- rat, simul conspectu ' vestis, tanquam araisso duce, exter- riti cesserunt.

35. Ab hoc tempore potens pollensque Porapeius, oin- nem fere ulteriorcm Hispaniam recepit, donee M. Lepidus citeriori pra^futurus, in proximam Galliam venit. Is (j^^^ ^i^^■^^ auctoritate sua Pompeium adduxit ad pacem, effecitque v. u.ctio. ut discederet ab armis, senatus illi septies millies," quan- ^^ 5

turn ex bonis ejus paternis Ctesar redegerat, et orai mari- timaj prtefecturam daret. Qua: res eo confici facilius po- Appian. tuit, quod salvis Ca^saris actis fiebat. Quippe Caesar ^^^^ n 73 extremo tempore cunctis, etiam quibus nondum ignovisset, Cic. Phil. sine exceptione pristina jura reddiderat : ut non novum ei ''g"' *

eion. Ca;s. 75.

1 Conspecta edd. ante Crev.

» Sfjilics mimes'] Marcas nos- e Fompeianis paitilms consta-

trate.s 2731375. Ceteiiiin ul lia?c bat, iit obsfi vat Vellcius. Sed

omnia c|ii;p lioc loco nienioianlur et (^iceroneni in I'liilippicis 0-

Vonipeio darenliir a scnatn, ni- pervu pretinniesi viilcre, ntse.se

Iiil opus crat Lcpidi uuctoritaie. itfirat ct ixiiltet dt Ponipeio

Senatus cuini pane totus adiiuc patriae lestiluto. Crev,

5392 T. Livii

dandum beneficium, sed confirniandum quod dedisset

Dio. Csesar, videretur. Adjuvitque Antonius, amicus et pro-

Appian. pinquus Lepidi, odio quoque C-<Esaris inimicum ejus pa-

ternum corroborans. Pompeius, deducto ex Hispania

exercitu, concessit Massiliani, ut interim quid in Urbe

Cic. Phil, fieret specularetur. M. Lepido honores ab seiiatu habiti, V. 15. et . . ...

XIII. 4 statua equestris inaurata in rostris posita, cum inscrip-

tione pnieclara : mox et triumphus absenti, rebus gestis

non raaximis, decretus.

36. Interim ad vim et arma res spectare coepit, cum

Dio. Antonium consulatus viribus praevalidum Octavianus

-c, „ eetate et injuria favorabilis, et assumto Caesaris nomine,

I' lor. IV. 3. "^

Cic. ad oppugnaret. Idcirco Antonius A. D. vii. Idus Octo- .io"''t^"' bres Brundisium exivit, lesionibus Macedonicis quatuor

2S. Uio. .....

Appian. occursurus, ut, pecunia sibi conciliatas ad Urbem adduce-

Cic. Phi . j.g. Djasrno timore civitatis. Contra Caesar in Campani- III. 2. et V. ' » _ _ »_

8. Cic. ad am excucurrit, primumque a Calatia, mox a Casilino

Att. XVI. veteranos evocavit, int'ensos Antonio, qui novos colonos

8. et 9. ...

A'ell.ii.Gl. superinduxerat. Sed et pecuniis raagnitudine excitaban-

Appian. ^yj.^ quingenis donati denariis.' Inde Capuam profectus,

Aug. io. magna centuriata manu Samnium petiit, Calibusijuc, et

Cic. ad Xeani, ceterisque municipiis, summo omnium favore ex-

Appiaii. ceptus, paucis diebus justum exercitum coegit proratus

','?• , adolescens. Inde consilio Ciceronis recurrens in I'rbem Cic. ad

Att. XVI. 11. ad decem miliia hominum sub uno signo, neque omnes . '^*^" '* more militiie perarmatos, quasi pncsidium suuni, ad-

Aiiii. 10. r ' I I

Cic. ad duxit.

37. Trepidabant urbani, bine Citsareni, inde Antoni- um venire cum copiis. Neutrius perspecta voluntas : et quia nuper in Capitolio conciliates viderant, ne hax ex

Dio. compacto gercrcntur, metuebant: donee eos conlirmavit

ppian. (_';iinitius tribunus plebis proioctus obviam Cicsari, et, pro|)Osito ejus cognito, pra^dem se oft'erens reipublicx : introductoque adolcscente, qui ad secundum lapidem jiixta famuu Martis consederat, verba in liunc sententiam fecit, continua rabio laccrare Antonium solitus:

3H. ' Miro quodam fortunic ingenio reor in ha!c tempo-

• Quingenis dcnariii] Marcis argcnti nostratibiis 7. unciis 6.

sciiiiiiicia 1. Crfc.

Att. XVI Appian.

IJBRI CXVII. SUPPLEMKNTUM. .0393

ra, f(uil)iis ^ rempiihlicain cxtraordiiiiiria pericula circuin-

staiit, cxtraordiiuu iimi (hkhjuc pra'sidiuin accossisse. Quis Veil. ii.64.

eriini tantuin aiit ftiroreiii liominum, aut bcnignitateni Doo-

rum pra'scire atcpic pra'dicere potuisset? A consiile pa-

tiiam oppugnari publicis viiibus, a private defend! domes-

ticis c()|)iis! In illo nihil esse (piod non oderis, vitupercs,

timeas ; in hoc omnia pra>claia et salubria, pietatem,

consilinm, virtutem !

Hi). ' Cavete cnim quicquara existimetis ^ aut pcrnicio- sius publice Antonio, aut Ca^sare salubrius posse cogitari. M. Antonium quis vestrum non novit, tanquam digitos suos? Ejus luxum, libidines, crudelitatem, rapinas quis ignorat? Nee repetam qua? coram toties objeci vobis audientibus : ad praesentia tempora vos respicere jubeo, et magnitudinem periculi, quod vobis denuntiat, diligent! scstimatione metiri. Homo, ex magnis opibus, per tem- porum miseriam subito paratis, deinde turpissime dilapi- datis, repente egenus, post necem Civsaris abundare copiis coepit. Qua^ritis unde ? Quanquam quid opus est quic- rere, quod scitis omnes? Quantum illi pecuniae, nocte Cic. Phil qua? mortem Caesaris est insecuta, Calpurniic timor dedit "• 38. in manus? Quantum creditis ex interpolatis commenta- pjut. riis Ca^saris, ex innumerabilibus chirographis, redactum ? Anton. Qua nundinatione uuUus uncpiam fuit qua^stus copiosior. Regna, provinciae dantur, adimuntur, tanti videlicet, Cic Phil, quanti redimere ha?c cupientium dcsideria paciscuntur. "• ^^* ^^* Datur civitas aliis, aliis immunitas : restituuiitur exuks, cic Phil, minime protecto gratis. Jam una rapina ad Opis septies "• ^"^^ ^' Tuillies sestertium sublatum nostis. Nunc etiam munici- Cic. ad piis imperari audimus pecuniam. Att. xvi. 8.

40. ' Tantis instructus divitiis, maximo pranlitus ma- gistratu, provincia et legionibus auctus, quantum possit, videtis : quantum velit, nisi ipsi creditis, ego vobis neuti- quam persuasero. Pauci admoduni dies sunt, cum in (;oncione vestra palam professus est, locum me apud eoa

2 Quo pro quibu.i lcj;el)afiir ante Crev.

3 Deslderatiir rb existimetis in cdd. ante Crev.

5394 T. LI VII

Cic. ad quEerere quibus se salvo in civitate locus esse non posset, am. XII. Qyjg ^Q principibiis seuatus alio tempore dixerit, quos et et 3. auctores Cajsarianse necis, et mearum actionum, aperte nominabat, meniinistis.

41. ' Neque est ut meo aut iilorum periculo rem trans- igi posse putetis ; nostro sanguine contentura Antonium fore, nostris facultatibus ; vos vero si non honoratos apud eum, at eerte tvitos fore. Recordamini quam ille vocem uuper admodum pro Castoris sedens jeeerit, qua nulla

Cic. Phi), sane potuit audiri crudelior, cum pro solita sua impuden-

III. 11. et jjg^ stultitiaque baud dissimulanter diceret, 'nisi victo-

rera, victurura esse neminem.' Quid potuit apertius ?

Aut quibus aliis verbis bellum iuternecinum effitacius

deuuntiaret ?

42. ' Adversus hoc tani cruentum atque horribile nioii- strum, velut alter Hercules, Octavianus se opposuit, ajtate puer, audacia prudentiaque neniini clarissimorum virorum postferendus. Quod fuit hujus adolescentis durissimo dilEcillimoque suo tempore consilium ? Quanta modera- tio ! Quam sapienter domesticum vulnus, quam patienter inimicorum injurias tulit ! Carere ilium sicut hujus a;ta- tis ardore, ita omnino animo, credidissemus, nisi pricsenti documento palam ostenderet, neminem sibi hac quidem parte comparari posse.

43. ' Tot illustres viri, summis usi honoribus, duces veteres, triumphales, indefensam rempublicam sinerent ; nisi hie nobi>< subito extitisset, qui, nullis instructus publi- cis prxsidiis, paucos intra dies quam eum proficisci ex I'rbe vidimus, tot millia fortissimoriim virorum adduxit pra^sidio publica' libertatis. Jlic nobis nuinere Deoruni datus est adolescens, in quo, etiam qui sententiis invicem discedunt, pari aniore coiisentiant. Alii Caesaris accrri- mam nientcm, admirabilem celeritatem, imperlerritum animuin dtsideraiit : hiVc omnia nobis iste rcgenoral, 8»nt (jui niniis cu|)idum potential fuissc putent, pluraquc bella e re sua (piam publica gessisse, nee in honoribus modum novisse, ncc in impcrio fiucm. Hie igitur pro illo Ca's;n placcat, qui sil>i nihil prvrtc^rquam salutem ct libeiiat<;ni

LIBRl CXVII. SUPPLEMENTUNf. 5395

peteus, cetcros lahorcs siiscipit pro republica, nullo hoiio- luni aut imperii desiderio, sed leges et jura civitatis valerc postulans.'

44. Ilaec atque talia cum Canutius disseruisset, Octa- Kio. vianus verba f'acere ad populum c(i;pit, menioriam patris VV-"^- invocans, et quaj ille pro republica prospere, erj»a popu- lum Romanum liberaliter, adversus inimicos cleraenter fecisset. Deinde llexit ad spes suas modeste commendan-

das, quoniam per aitatem conimemorare res gestas nullas posset. Postremo accusavit Antonium, injurias suas pub- licasque profectas ab eo coarguens, quibus coactus exer- citum contraxisset. * Adesse veteranos patris sui, mente omnes eadem, uti patriam defendant, eique operam et obsequium contra quemcumque foret opus, et in praesen- tia contra Antonium polliceantur. Id unius ore omnes proriteri.' Secutus ad hajc multitudinis clamor, fausta?- que in Octavianum voces.

45. Ceterum non idem veteranorum sensus erat, qui cum pugionibus veste tcctis circumstiterant. Exciti enim taiiquam ad componendas Ciesaris et Antonii controver- sias, aut, si abnueret Antonius, Ca'sarem tutaturi, aul etiam, si res ita ferret, pcenas sumturi de percussoribus, aigre ferebant, se adversus Antonium, modo ducem suuni, nunc consulem, adhiberi, Igitur catervatim abire coepe- runt, alii palam indignati, pars arma sua non apportasse causantes, nee alienis perinde uti.

40. Caesar, dissimulato dolore, quia erat ad vim impa- ratus, laudatos quod se deduxissent, novoque insuper do- nativo auctos, dimisit : neque ex omni numero plusquum mille, sive, secundum eos qui plurimum ponunt, tria milliii remanserunt. Ceteros etiam cito subiit poenitentia, com- parandoque belli lucra cum agricultural laboribus, et C'de- saris inescati liberalitate, cito cum armis, tun(|uani ad ilia petenda digressi, ad eum reverterunt. Igitur, recepto J)^^, aniino, Etruriam percurrit, llavennamque, et tinitima loca, Appian, militibus Arretium con venire jussis.

47. Dum ha?c a Ca^sare parantur, Antonius ad Mace- donicas legiones Bruiidisiuni voncrcit : acciptusque est Dio, gratanter, ob spem donativi, quod tanto uberius fiUuniiu

5396 T. Livii

Cic. Pliil. sperabant, qiianto esset Antoniiis Csesare locupletior.

II. 38. et ^g^lll donii ejus acervos strui pecuniae, neque jam nume- rari, sed appendi aurum audieraiit. Deduxerunt tamen

- ppiau. gyjjj jij tribunal silentio, quasi prius accepturi rationem, quare ultionem occisi Caesaris distulisset. Hoc legre pas- sus Antonius increpavit ingratos, ' qui nullum I'cetitije signum adventu suo ederent, cujus beneficio pro Parthica expeditione Italiam habituri provinciam forent.' Deinde querelas addidit, * quod emissos a protervo adolescentulo' (sic Cjesarem appellabat) * corruptores nou protinus ad- duxissent. Se tamen inventurum illos : railitibusque di- Dio et visurum sestertius quadringenos.' " H^ec in proniittendo parsimonia cum a dedignantibus excepta risu esset, ipse

Cic. ad contra irasceretur, eo processit ferocia militum, ut cum

Att.xvi.8. . • • r ^

gravi convicio relinquerent concionantem.

Appian. 48. Turn ille desiliens, ' Discetis,' iiiquit, ' imperata

facere : ' negotioque dato tribunis ut seditiosi sisterentur,

sorte duxit decimum quemque, nee tamen in omnes ani-

madvertit. Sic tamen etiam multum caddis fuit : circiter

Cic. Phil, trecenti supplicio affecti traduntur, inter quos et centu-

111. 2. et4. riQjj^.g quidam, viri fortissimi, fuerunt : et, quod auget

Dio. Cic. sajvitiae speciem, sub oculis Fulvia?, qu2e virum secuta ad exercitum fuerat, jugulati sunt. Irritatis per ha^c potius

Appian. quam perterrefactis animis, Citsaris eniissarii dolorem militum stimulabant, libellos in castris proponendo, qui- bus, laudata superioris Caesaris niemoria, et pranlicata liberalitate adolescentis, crudclitas et sordes Aiitonii per- stringerentur. llorum libellorum auctores conquiri jussos contul)crnia celaverunt ; non privmiis, non pmnis, quie indicanti aut occultanti donuntiabantur, nintabiles.

40. Ea contiiniacia concussit Antonii aniniiim : ot cum interea Caesaris conatus nuntiarentur, itcrum ad militcs prodiit, excusans, ' quod necessitate coactus, in paucus ijuidem et contra voluntatcm aniniadvertisset. Ceterum ipsos scire, tpiam nee siuvum se, nee sordidum ostenderit Antonius us(juam. Sed satis esse qucrclaruni, satis etiam

" Nesfn liosiiuadringcno.s] Marcaiu argi-iili 1. uncias 1. seiniiiiciain I. Crcv.

LIBRI CXVII. SUPPLKMENTUM. 5397

turn (Iclictoruiii, turn supplicii : centenos illos dc'iiarios« se pionuntiasse non donativi noniiiie, neqiio eriiin iil pro fortuna sua facturum, sed quo laetior accessus suus legio- nibus esset.' Nee addidit qniccjiiam, ne cedeie iiiiliti- bus tiiiiore videretur. Denuntiavit quin etiam paren- duni imperils suis fore.

50. Reniotis deinde centurionibus/ quos siispectabat esse c<ipidiores Ciesaris, alios pritfecit : coniitcrqiie ap- pellatos ruilites, diversis agminibus secundum mare Supe-

runi jussit Ariminum pergere. Ipse cum legione Alau- Cic. ad darum Romara superbo adventu terruit, equitibus in sub- ■'^"•^^''•S.

1 • 1- • •!• • 1 • -IT 1 ^^ Appiaii.

urbio relictis, militem accuictum ducens in Drbem, et nocturnis armatorum circa a^des suas custodiis.

51. Sed ubi,* convocato senatu, Csesarem accusaturus, Cic. Phil.

efFecturusque ut hostis ille judicaretur, in Capitolium "'• ^' '^'•

.... . 2. V. 8. et

ascendit, in aditu curiae nuntium ad eum delatum est, legio- 9. xm. 8.

nem Martiam, cuius multi centuriones interfecti fuerant, ^.f'''\''"'

,,...', . . Liv. K|,it.

sublatis signis Aibam secessisse, in urbem opportunam et Cic. Phil.

munitam. Dam ad haic subsistit cogitabundus, en aliud '^"'' ^•

. • . X ., . . ^ic. Phil,

nuntium, et quartam legionem, duce L. Egnatuleio quje- m. et iv.

store, ad Cajsarera se transtulisse. Qua re audita, sic est :;^Ppi''"-

Dio.

exterritus, ut, abjecto de Caisare referendi consilio, sena- Cic. Phil, tusconsultuni de supplicatione M. Lepido decernenda per "'■ *• ^^ ^' discessionem faceret, quo celerius mittere senatum posset: (nee enim honoris Lepidi causa vocari patres jusserat :) supervacuis omniiio minis usus ' adversus tribunos plebis quosdam, qui minime repugnaturi fuerant. Sed ille L. Cassio denuntiaverat mortem, si in senatum venisset : D. Carsuleium ' e senatu vi et minis mortis expulerat : Ti.

4 Carent edd. ante Crev. t^ ubi,

5 Carent edil. ante Ciev. t^ usus.

' Cenlenos . . . . d(narios']S\\c, tiir Grjecus scriptor, centurio-

qiiod idem est, qiiadiinj^eno.s nes .sunt. Et vero, supra c. 48.

sestcrtios. Vid. not. proxinie centuriones ali(|Uot tincidan-

pra?co(ientem. Crev. tur: trihuni ita sunt fidi Antonio

y lieinntis deinde ceiiturionihits] nt ei etiani noxios ac seditio-

Piius Ille legebatur tribiiuis, ut sos ad pcenani ciff'eiaiit. Crev.

et apud interpieteui Appiani. " D. Curs«/e!H»«]Sif efl'ert lioc

Sed Tn|iapx"'> T'a voce liic uti- nonicn Appianus. (Vid. intra

5398 T. Livn

Caniitium, non templo niodo, sed etiam aditu Capitolii per armatos proliibuerat. Cic. Phil. 52. Sed ejusdeni diei vespere sortitionem provinciarum ex arbitratu siio fecit. Caio fratri Macedoniani, C. Cal- visio African! dedit : ceterorum plerique, provincias suas repudiando, nullam fuisse Antonii sortitionem judicave- Cic Phil. runt. Ipse neque votis nuncupatis, neque sacriticiis so-

9.etni. lo! lennibus factis, ante lucem paludatus ita profectus est ex Urbe, at tenipla, forum, oceursum hominum, diem pjene

Appiaii. ipsum vitaret, in Galliam properans. Sed prius Albrira ire statuit, ad revocandas, si posset, legiones : inde rejec- tus Tibur ad ceteros milites rediit, advocataque concione, jurare coegit omnes se non esse deserturos.

53. Inter hzec magnus extitit in Urbe tiraor, certatim- que venerunt Tibur patres propemodum universi, equi- tum pars maxima, et ex ipsa plebe honestissinms quisque : videntesque jurari in verba Antonii a railitibus et vetera- nis, quorum magnus sane numerus ad veterem ducem re- currebat, ipsi quoque volentes astrinxeruntse jurejurando, benevolos lidosque M. Antonio semper fore : ut miraren- tur homines, ubinam illi Romani essent, qui paucis ante diebus, concionante Caesare, M. Antonium conviciis foede prosciderant. ]gitur cum splendido satis comitatu Ari-

Dio. minum venit, bona cum spe, fore ut D. Brutus propter

veterem amicitiam, sed magisodio metuque Ca'saris, pro- vinciam sibi transdat. Sed longe alia Bruto mens fuit, Cic. ad quem cxarmari percussorum nemo patiebatur, in ejus co- am. XI. . pjj^ maxima spe reposita incolumitatis. Neque vero aut Tac. I. Ciesanim metuebat, docte simulantem Pompeianarum J,""* ■ partium gratiam ; aut credebat Antonio, quem, propter infinitam ambitionem, omnibus qui aliquid posse videren- tur infidum atquo obliquum esse cognoverat.

54. At Ca'saris uninium anceps fatigabat deliberatio, quemadnuxbiin utenihim pra^sentibus foret. Percussores avunculi oderat, Antonium metuebat : atque illos sciens ita vicissim erga se affectos, .s'*pe angebatur, ne cum ex-

CXix. 10. ot IG.) ICxrmplaria <)no(l minus |>la<'uil Scliutto. Ciceroiiisi pratft-ninl Car/ulftiHs, Cnr.

LiBRi cxvii. supp(.i-:mi;nti'm. 5399

ercitu j)rojrressum ambo simul jimctis copiis invudcrfiit. Sed cogiiito, hos inter se coniniissos esse serio, noii diibi- tans acriorem ex duobus prius opprimendum esse, Bruto auxilium ferre non distulit : sublato Antonio, ab ejus segnitie baud perinde metuens.

55. Nee enim contemnendus erat imperator Antonius,

et viribus baud speinendis nitebatur. Praeter recentem Appian. delectum ties babebat legiones Macedonicas; et vetera- norum inanum, senuni quideni, sed in quibus duplo plus loboris quam in tironibus esset. Preeterea Lepidus et Asinius in Hispaniis, ille cum quatuor, Pollio cum dua- bus legionibus, ot cum tribus in ulteriore Gallia L. Plan- cus, baud alieni a partibus videbantur.

56. C?esar, praeter Martiam et quartam legiones, unam babebat tironum, veteranorum duas, sed suppletas ex novo delectu. His Albam convenire jussis, senatui scripsit, hujus auctoritatem maxirai facere simulans, delatumque ab exercitu lionorem, ut pro praetore imperium haberet, non accepit. Sed cum duaj legiones, qua^ ab Antonio discesserant, inter se ad simulacrum pugnai concurrissent, spectaculo delectatus, et, oblata liberalitatis occasione, iteruni quingenos denarios'^a divisit : quina millia pollici- tus, ubi, re ad praelium deducta, fortem fidelemque ope- ram navavissent. Sic excitatis militibus suis, et sparsa largitionum fama, insecutus Antonium, in itinere equites, cic. Pl)il. sagittarios, elepiiantos illius redegit in potestatera, minime ^- '^• repugnantes, quod Antonius Suessai, et passim in castris cic. Pliil. trucidando qui ei suspecti erant, animos militum vehe- '^' 2- menter alienaverat. Liv. Epit.

57. Sed Antonius, missis ad Brutum codicillis, dece- Appian. dere jubebat provincia, quo et plebiscite gereret morem,

et sibi parceret. Brutus contra senatusconsultuiii misit, quo ipsi data erat Gallia. Turn Antonius diem privsti- tuit, intra quam nisi decessisset, pro hoste haberetur. Ne-

6 Ita ex Appian. edidit Ciev. In edd. prioir. legitur uunimos.

* Qiiinfienos dcnarios^j IMaicas narionini sunt inarcst nostrates argfiiti nostrates 7. uncias 6. 78. uncia 1. Crev. seniuncidni 1. Quina millia de-

5100 T. LIVII

que cessit Brutus, quoniinus nuntiaiidum curaret, ' debere Antoniuni sibi ipsi lonaiorem diem dicere, ne forte citius cjuain vellet ab senatu hostis judicaretur.'

58. Et poterat opprimere Bruti exercitum adhuc in castris agentem taiito potentior Antoiiius, sed urbes adire maluit. Ab his cum reciperetur, Brutus veritus ne mox nulla pateret sibi, per simulationem decedendi profectus est Mutinam, validam urbem atque populosam, eamque occupavit, et copiis Mutinensium milites suos alere, mac- tare pecudes, carnemque ad diuturnee obsidionis expecta- tionem sallere instituit. Habebat autem secum magnam gladiatorum multitudinem, duas legioues veteranas, qui- bus olim praefuerat, et unam tironum : sed omnes nuper

Cic. ad firmos ad res suas tuendas efFecerat, ducto in Inalpinos ^ iam. XI. 4. . . . . . '^ .

exercitu, raultisque castellis captis atque vastatis, et libe-

Appian. raliter donate milite. Igitur neque minis Antonii ccsse-

runt, et Antonius, cum dimittere Brutura noliet, ad prae-

lium elicere non posset, circumvallare Mutinam ccepit.

51). His rebus in TJrbe cognitis, redintegratus est apud

Cic. Phil, omnes Caesaris favor, deque ipsius et Bruti honoribus in

IV 2 et 4 senatu actum. Provincia quoque Gallia laudata, quod

Cic. ad Antoniura non recepisset. Octaviano imperium Cicero-

j5 ' ^^' nis sententia decretum ; statua, Philippi : Servius^ Ser-

viliusque, ut ante justam a^tatem petcndorum honorum ei

Dio. potestas fieret, censuerunt. Aberant turn consules, nam

Cic. Phil, et Dolabella profectus in Syriam fuerat. Ergo M, Ser-

Fa'ni XI G vilius tribunus plebis, ejusque collega:, A.D. xni. Ka-

lendas Januarias senatu convocato, proposuerunt edictum

Bruti, quo' ' seque et exercitum provinciamquc in potes-

Cic. Phil, tate senatus fore' demonslrabat. Litta igitur curia, et

'"■ ■'■ majora meditante, scnatusconsultum de prajsidio factum,

' uti C. Pansa, A. Hirtius, consules dcsignati, dent opc-

ram ut senatus Kalendis Januariis tuto liabcri possit.'

Interim, rcscissa sortitione Antonii, placuit provincias

Cic. ail mancrc apud lios qui obtincbant, luquc tradi cuicjuam Fam XII. ...

22 et :ir- """ J "'*'*" senatus.

7 In Trmisitlpitins odd. antr, Crcv. Rx Cir. rorrexit Crev.

8 Ita ex Cir. edidit Crcv. pro Scrrii in cdd. priorr.

9 Quibus pro quo Icgnbalm ante Crcv.

LIRRI CXVII. SUPPLEMENTUM. 5401

GO. Ilaec et ab aliis, sed inprirais a Cicerone, qui

eadem die tertiam et quartam Philippicas habiiit, cupide

decernebantur, qui, professis in Antonium odiis, multas

hoc tempore orationes edidit, quibus reriim illc status ex-

iiiiie depictus est. Nam ille ex itinere, propter filium Cic. ad

quern Atlienas, studiorum causa, pranniserat, in Graiciam '' ''" ''^^ ' ' _ _ ' 1 0. et XV.

suscepto, inde trajecturus ad Dolabellani, a quo se passus ii.

erat legari, subito erat reversus : austris reflantibus navi- etxvi.7. et

eare vetitus, et auditis interim Octaviani successibus, no- '"^l^fuj^-l^-

vaque spe reipubliciv; recuperanda;, alacrior, xn. 25. et

Gl. Sub hjec tempera P. Servilius Isauricus fatum ex- ^'''i'* I:?-

. . ' et 4. Dio.

plevit, magno vir natu : sed ad extremam usque ajtatem Piut. Cic.

sensibus inte"ris, necnou nonaginta vitaj annis infracta ^^\°' „. ., ■^ . ° Cic. Phil,

valetudiue. Par erat et animi robur bene de republica n. 5.

sentienti'' et fortiter loquenti. Quibus rebus ita nupcr , '^"/''^^ '"^

n- 1 A • • • AttikjoS

oUenderat Antonmm, ut lu senatum tuto venire non pos- MdpKos.

set. IJnde et Canutio non diu post M. Antonius et C. Cic. ad

Cccsar objeccrunt, ' quod in capessenda republica consu- Sueton. de*

laris Isaurici sectam sequeretur.' Quibus illo resnondit; Clansllhe-

7 . . . tor. c. 4.

' malle Isaurici esse discipulum, quam Epidii calumni-

atoris.' Id erat nomen crimenque riictoris, quern illi au-

diverant.

C2. Hujus viri quanta fuerit auctoritas, vel ut mores Dio. tcmporum noscantur, annotabitur. Forte per forum in- , ' r cedens, cum testes in reum dari vidisset, loco testis con- stitit, preefatusque, ' sibi nee hominem notum esse, qui causam diceret, neque cur esset postulatus; at improbum sibi videri' dixit, ' propterea quod se pedibus incedentem, nullo reverential signo edito, eques pra^teriisset.' Digna res visa judicibus, cur, indicta causa, damiiaretur.

03. Eodem et sequente anno multa, ut solitum in prin- cipio niagnarum calamitatum, prodigia nuntiata. Terra; A ir^il. motus in Alpibus et in Italia crebri, fulminata navalia, j ^ qi, *

•> Bene de republica sejitienli] supra citato. At Isanripiis hie,

Haec et quse seqinintnr, non de qiieir laiidat Cicero in cpist. ad

Isaurico illononagenario, sed de Tain. xii. 2. vivehat post scrip-

ejus filio dixit Cicero. Ille so- lam et editani Pliilippicam se-

nex mortiuis erat antcquani Ci- ciiiidani, nt apparet ex ipsa e-

cero Pliilippicam suain scciin- pistola ; et is est qui cum Ca^-

dam scribeiet, ut constat ex sare, secundum consule, consul

loco ejus Pliilippicac in ora libri fuerat. Crev.

Delph. et Var. Clan. Livius. 15 X

5402 T. Livii

Dio. Jovisque Capitoliiii cella, quce fiiit in fano VictoiliP,

Appian. aliajque sacrae a^des et status;. Tabula; a;nea; ex delu-

Jul Obseq. bris Fidei et Saturni turbine evulste ; ad Opis valvai 1 hn.a.2G. g^jjg fractjc. Arbores extirpata;, tecta convulsa. Fax

Dio. coelo visa, quales Graeci bolidas'' vocant, ab ortu ad oc-

Luscb. cidenteni ferri. Trini soles apparuerunt; quorum unus,

Jul. Obseq, quasi spicea'° corona cinetus, niicuit. Et postea pau-

libulLri.5. latjm unum in orbem sole redacto, multis mensibus prope Pint. Cass. . • I • • . .

Viig. Ov. ad exitum anni lurida et pallens lux fuit, quasi continuo

Met. XV. sijeris defectu. Id ostentum mox acconimodarunt tem-

785.

Dio. poribus, ' Triumviros denuntiatos' dictitantes, * quorum

duo defecturi fuissent, Ca;sare superstite, cujus victoriam corona soli circunulata ; spicarum figura frugum uber- Jul. Obseq. tatem notasset.' iEtna arsit. In Tiberis ostio piscium '^^^ magna vis relabente aestu in sicco est exposita. Padus

etiam inundavit in campos magno accolentium damno, recedensque vim reliquit ingentem viperarum. Insecuta est pestilentia vehemens per omnem Italiam. Armorum sonitus auditus in Germania de coelo cum cajitu tubarum, virorumque clamoribus, et equorum decurrentiumstrepitu, cum tale nihil oculis cerneretur.

64. Voces, humana " majores, ex lucis auditje. Pal-

Euseb. lida simulacra horainum sub crcpusculis visa : bos inter

"^°'^' arandum humana voce prolocutus, ' IVustra se urgeri; non

enim fruges paulo post, sed homines deiuturos.' Infans

Jul. Obseq. recens natus locutus est. Amnes constiterunt. Terra

^'^^ hiavit. Ffiigies Deorum lacrymare et sudarc ; in qui-

busdara et sanguineus sudor apparuit. Putoorum acjua

in sanguinem versa. Lupi per t'ora urbium discurreruut.

Sereno ccelo sa;pe fulguravit. Taurus cum in aede Vestae

ininiohitus csset, exsiluit. Carmina Sibyllarum jactata,

(juilius finis reipublicic instare pra;dictus esset. Lapidi-

bus multotics pluit.

1(» Ila ex Dion, concxit Crcv. pro spinea in cdd. priorr. 11 IJuituina cdd. anlc Crev.

•■ /?o/j(/as] Hoc inlorcst, teste ciiint, priore ardcnto parte; IMinio, inter faces et boiidas, holis v« lo prrpctiia ardeiis, loii- * quod faces vestigia longa fa- gioreni traliit iimitciii.' Crev.

LIHRl CXVII. SUPPLEMBNTUM. 5403

G5. Usee in communes valere calamitatos credita ; sed alia malum significaro singulis. Ciceroni, quod conse- Dio. crata ab eo pridie quam in exiliuni iret Minerva, vi tur- pa^'^,, binis dejecta et confracta est. Lepido, quod ante domura 25. ejus canuni ululatus auditi, maxiniusque omnium a ce- " " ' ^^^' teris dilaniatus est. Hoc minari pontifici niaximo credi- derunt. lUud Antonii et Dolabellve consulum aliena- tionem a republica portendisse, quod in aede Castorum ex eorum nominibus literas (piasdam corvi advolantes rostris exciderant. Sed omnia Irxc malorum praesagia prope- modum sero apparuerunt. Jam enim ea passim age- bantur, ex quibus exarsurai neccssario turbae erant, dis- currentibus utriusque partis ducibus ad occupandas pro- Liv. Epit. vincias, cogendosque exercitus, et quaj alia bellis gerendis apparantur. Ex quibus initiis longorum deinceps atque luultiplicium certaminum insani tumultus extiterunt.

SUPPLEMENTU

LIBRI CXVIII. HTSTORIARUM T. LIVII PATAVINI.

Plut. Brut. 1. rloc idem tempus M. Bruti, C. Cassii contationera

Cic ad " abrupit, quorum anceps hactenus, et varie impedita deli-

Att. XV. 9. beratio fuerat. Bomam reverti periculosum erat ; ma-

nere in Italia, suspectum : et, si ad impositam provinciam

accingerentur, conturaeliosum videbatur. Brutus enim in

Appian. Asia, Cassius in Sicilia frumentum emendum, atfpie in

Liv. iii.et ijj-ijgjii niittendum curare debebant. Pra^buit tamcn il-

IV.

Cic. ad lud negotium et colligendarum classium facultatem, et

Att. XVI.4. praetcxtum ducendi moras, si forte casus aliquis existeret.

Cic. ad Nee interea dosistebaut tuori dignitatem ut poterant, et

l^^"'* '''•^' literas atque edicta in Urbem mittere. Sub autumnum Dio. . '

Plut. deinde per Lucaniam pedestri itinere Veliam accessit

Cic. Phil. Brutus, atque inde transjecit Athenas. Paucisque dein

Plut. Dio. dicbus oim sua classe discessit Cassius. Jam cnim de- spcravcrant qualem volebantobtineri rempublicam posse : et, quia Caesar Octavianus jam se comnioverat, nescie- bant quantum huic rectc croderetur.

p, 2. Et primo quidcm tempore Brutus cum philosopliis

conversando, videbatur abjecisse rerum aliarum curam. Sod tanien et nobiles juvcnes, (pii Atlienas, studioruni causa, profecti fueraut, sibi dissimulaiiter adjunxil, in <|uil)us «t M. Ciceroncm M. F. ct in Macedonia per lie-

LIBRI CXVIII. SUPPLF.MENTUM. 5406

rostratum qucrulara tontuvit animos corum qui copiis praj- erant. Interim Athoiiionsos ui ct Cassio statuas apneas, q[q^ juxta Harmodium ct Aristogitonem tyranniciclas, tan- quam horum iinitatoribus poiicndas locaverunt.

3. Ila'c agentibus C. Cvesaroiu, coacto exercitu, sena- tuin defendere contra Antoiiii doininationem et injurias auditum est. Igitur sub praitextu reipublicaj et belli Liv. Epit. Antoniani Cassius in Syriani contendit, jam inde a quaj- ^,°^ pi^j stura benevolam et I'amiliarcm ; Brutus (ira;ciara atque xi. 13. Macedoniam occupaturus, facile contrahebat reliquias ci^?'*,'v"* Pompeianorumexercituum, quae turn adhuc per Gra^ciam Plut. Dio. vagabaiitur : etiani quos a Dolabella nuper advectos mor- bus aut oblivio sacramenti retinuerat, ultro aftluentibus. Igitur, professo jam consilio, ad ostium Caystri perrexit Plut. Ronuinis navibus obviara, pecuniam cum M. Apuleio Veil. ii.C2. quitstore, qui, tradita C. Trebonio provincia, decedebat, •

in Italiam portautibus. Ab hoc Apuleio, perquam Cic. Epist. amico sibi homine, Brutus et copias accepit, et talen- ^^ -jj," " turn sexdecim millia,'' ex tributis atque vectigalibus Civ. m.et

A IV.

siie.

4. Cum inde Samum reverteretur, forte natalis erat Plut. et Bruti : eoque ob rem feliciter confectam hilarior, pocu- j^, p_ g^g^ lum in convivio poposcit grandius, idque manu tenens, et Val. alta voce retulit Graici poetai versus, ' a fato se et Phoe-

bo ApoUine pessumdari.''' Ha'c vox quia, nulla appa- rente causa, erat jacta, vim pra^sagii deinde habere visa est : utique postquam ultimo pra-lio sive ipse, sive Ca-sar et Antonius, (utrumvis enim traditur,) signum militibus dederunt ApoUinem. Sed ha:c posterioris paulo tempo- ris sunt.

5. At turn quidem Brutus erectus ad conatum compa- Cic.Epist. randi exercitus, etiam Vetcrem Antistium induxit ut da- ^^ ^''"'•

... . re «• 11. Plut.

ret ei ex sua {)ecunia vicies,^ seque ipsum onerret ac con- cic. Phil. jungeret partibus. Sed et equitatum qui in Syriam duce- ^" ^' ^ ^^'

* Takntum XVl.miUia]MnT- e.st, 'AWa ^e/j,oip' y\o?j h-ol AtjtoCs

cas argeuti nostrates 1500000. eKrafcc vi'i^s. Iliad. 1. xvi. v. 849.

Crev. Crev.

^ A fato se et Phcebo ApoUine "^ Vicies] Marcas argenti uos-

pe$sumdari} Versus Homericus trates 7812. uncias 1. Crev.

5406 T. Livii

batur bipartite, iatercepit. Quingenti equites a Cinna Cic. quECstore ad Brutum in Thessalia discesserunt : ceteros,

qui per Macedonian! ducebantur, Cn. Domitius a legato Syriaco abduxit. Legio quam legatus Antonii L. Piso Plm, ducebat, Ciceroni adolescent! se tradidit. Interim et

Appian. jpge profectus Demetriadem, armorum ingentem copiara, quae jussu Caesaris transportata in Grjeciam, turn ad An- Cic. Phil, tonium reportabantur, occiipavit. Inter haec summa ce- X. 5. 6. et leritate, nequicquam retinente senatu, C. Antoniiis pra?tor aft'uit, Q. Hortensio successurus, qui Macedonian! obti- Dio. Plut. nuerat. Sed pra^vertit Brutus, provinciamque tradente Cic. Phil. Hortensio proconsule accepit, delectusque in ea, ejusdem X. G. et 11. jJortensii sunimo studio, habuit. Vicinos etiam reges atque tyrannos adjunxit sibi : magnaque iterum auctus Appian. ^^t pecunia. Quippe Thracis cujusdam reguli conjux Civ. IV. Polemocratia, cujus raaritus occisus dolo teniulorum fu- erat, cum filio et thesauris se contulit ad Brutum, ejusque fidei omnia tradidit. Brutus puero Cyzicum amandato, donee in paternum imperium restitui posset, aurum at- que argentum, cujus magna \i erat potitus, signare in- stituit. Cic. Phil. 6. His rebus acceptis, C. Antonius cum septem cohor- X. 6. et 5. tibus contendit Apolloniam, ad occupandum Illyrici ex- Appian. orcitum. Tres legiones P. Vatinio proconsule apud Cic. ad Apolloniam et Dyrrhachium habebantur. Cum his pau- Fam. V. 9. Iq ante res in Dalniatia et Illyrico gesserat Vatinius, de- Appian. ficientibus denuo post Ca^sarem barbaris, et aliquot oppida II')""- ceperat, ex quibus rebus imperator est appellatus. Sed

postea ob acceptum detrimentum, amissoque Ba^bio viro consulari (forte ex suffectis a C;vsare fuit), Dyrrhachium se receperat. A ian '* ^^ ^"™ cxercitum M. Bruto tradidit, apcrtis Dyr-

Civ. IV. rhachii portis : non sponte, semper enim adversatus his Vdl II Gt) P^'ti'^^us, et, pro ingenii f|uadam pravitate, Bruto fucrat ; sed militcs contincre invalidus, apud quos in odio semper habitus, turn etiam propter adversam valetudinem in con-

T.1 .n , t( mtu crat. Clausit tanien portas ; it, insolito casu ad- riut.Tirul. ' ....

et Sympos. juvante, facile repulissct Brutum, si studia nnlitum ha-

^'•'*' buisset. Quippe Brutus, ut acciderc qunndoquc aiunt

/

LIBRI CXVllI. SUPPLEMENTHM. 5407

per altam nivcm anibulantibus, morho corr.ptus, quom buuliiiiiam Grieci vocant, ingcnti desidcrio cibi dtficie- bat : et quia cum expeditis valde properaverat, longe a tcrgo relicti erant conimeatus. Igitnr ad portam oppidi progress! milites, panem a vigilibus petierunt. Atcpie illi, intellecta Bruti necessitate, continuo afFuorunt ipsi Veil. cum cibariis et vino. Tanta euim erat Bruti dignatio, ut cuilibet ducum anteferendus viderctur.

8. Igitur hos quidem recepit volentes. Sed quia ho- nestius putabat ab inip'cratore accepisse legiones, (juarn si contra voluntatem ejus cui conunissic f'uerant, ad so pel- lexisset; in Uteris ad senatum aliquam Vatinii nientionem

fecit. Ceterum earn non admoduni fuisse aut factam ex Cic. Pliil. animo, aut creditam, vel inde colligas, quod Cicero, cum ^;,/' pj^jj ab senatu honores laudesve decerni censeret, Vatinii, x. 1 1. quanquam olim reconciliati, mentionem insuper habuit. j. n^'yo

9. Dum haec aguntur, ob muitiplices prodigiorum ter- d\o xlv, rores, et pricsentia mala, novi consules A. Hirtius et C. A[ii)i:in. Pansa (nam is magistratum hoc anno gessit, quanquam ^'^' "'• proscripti filius) senatum KalendisJanuariis convocarunt.*

Ne turn quidem finis minarum fuit ; et cum de more Dio. sacrificarent consules, lictorum unus, non apparente cau- sa, repente concidit mortuus. Igitur neque sequenti biduo cessatum : sed senatus habitus est etiam postridie Kalendas, quanquam antiquo pontificum decreto postri- iMacroh.

die omnes Kalendas, Nonas, Idus, atri dies haberentur. "')'■ '"

. . ' . . . Plut. Cam.

Sed inter procuranda prodigia extitit aliud omnibus mi- Liv. vi. 1.

nacius. Quippe accitus ab Etruria haruspex * reditura ' y^Pl"""*

respondit * regna, qualia olim fuissent, cunctosque servi-

turos, se uno exceptor' atque haic fatus, compresso spiritu,

cecidit exanimis. Decretum tamen postea est, ' ut Hos- Dio.

tilia curia reficeretur, et locus in quo navale pra^lium

fuerat editum complanaretur,' Minervam quoque Cice- cic.afi

Tonis reponi placuit,** cujus circum ha^c tompora contra ^•'"'' ^"•

Antonium actiones nemo melius exposucrit ipsius elo-

* A. IT. C. 709. A. C 4:{. ccrone, ad Fam. XII. 25. Qtiin-

•^ Minervam tjuoifue Ciccrnnia qiiatrns aiilein ineiise Martio

re/joHt /)Z((c'u/t] Noil ilio die, Kill, ccicliraliantiir po'-t diem (|iiiii-

Janiiaiiis, hoi" decrotniu e>t : liiiii Idiis, id est dcciiiia iioiih

sed QuimiiiaUibiis, teste ipso Ci- Mailii, iit iios mimciaimis. Cm:

5408

T. LIVII

quentissimi viri Philippicis, quarura quae quinta inscribi-

Cic.Phil. tur, Kalendis est habita ; sexta vero, post triduum.

Dio, xLvi. ^^' ^^^ quanquam Fufius Caleniis, et alii quidam

Appiau. obstrepebant, obtinuit tanieii factio Ceesaris, eique prius

Cic. Phil. d<^creta confirmavit, ' statuam equestrein in rostris, cum

V. 17. et ajtatis ejus ascripta notatione, utque pro praetore bellum OctaviM. *^""^ consulibus adversus M. Antonium gereret cum con- Veil. n.ci. sularibus ornamentis.' Adjectum etiam, ' ut senator esset, Aug! 10. sententiamque loco przctorio diceret : ejusque rationem

Plut. Cic. sic haberi in omnibus, quasi anno superiore qurestor fuis- Liv. Epit. ^^^' Militibus ' decreta ' pecunia ex jerario, quantam iis Cic. Phil.f victoriai causa Ca?sar proniisisset ; et, quam expendisset bio'et Caesar privato consilio parandis copiis, ea de publico red- Appian. deretur, Utque iis militibus qui discessissent ab Anto- nio, statim atque finitum bellum esset, missio daretur, agrique dividerentur.' Appian. 21. His ita constitutis, cum opinione omnium pro hoste

judicato Antonius haberetur, mater ejus, uxorque, et filius puer, tota nocte deprecabundi discurrerunt per se- iiatorum domos ; et interdiu quoque in curiam euntibus siH)plicando,' fletu et precibus, et ad genua se projiciendo singulorum, moverunt multorum animos, ut tarn repenti- nam fortuna? mutationem non sine misericordia iiitue- rentur.

12. Hoc videns metuensque Cicero vehementi rursus

oratione accendit indignationem patrum : sed a L. Pisone

Liv. Epit. faniiliari Antonii mitior dicta est scntentia, placuitque ex

A.".':r,r, <-'i niitti ad Antonium legatos, qui pro CJallia oft'errent

ji ppidll. ^ •'11

INIaccdoniani. Cetera maudata pcrsoripta sunt durius, Cic. Pliil. (juod id negotiuni Ciceroni senatus imposuerat : ' Ut ante

^" «■ '^'.. certani diem disccdentibus militibus' (Kalendae Februa-

VI. 3. et 2. . . . ^.

rid' praidicebantur) * iVaudi ne foret, fuisse cum Antonio. Qui neglexissent id facere, pro hostibus habcrentnr. An- tonius a jMutina conftstini disccderet, exercitum cis llu- biconem intra diem dictam rcducerct, dum ne propius urbem llomam ducentismillibus ^' admovcret : provinciani

1 Eunte.i pro euntibus siijijilicundo Icgitiir in odd. ante Cicv. ' Duccnlis miUibus} Lcucis nosti alibus G7. Crtv.

LIBRI CXVIII. SUPPLEMENTUM. 5401)

ne depopularetur, novc dolectus in ea haberet : osset- quo ill patrurn conscriptoruin et populi Roniani potts- tate.'

13. Neque uiulto post, priiisquam revcrttientiir let^ati, ^g

* tuinultum ' esse dccreverunt, vestitumquc mutaverunt ci^.. Phil. patres/ populo quoque sumente saga. Cicerone principe, vi. 3. vm. qui pridie Nonas Februarias descendit ad forum sagatus, vm. n cum reliqui consulares togati vellent descendere : quod solebant eo honore functi, (|uanquam erat in sagis civitas. Senatusconsultum quoque factum, ' ut L. Munatius q^^ ^^ Plancus ex Coraata Gallia, et ex Narbonensi Lepidus,' Fam.x.33. de quibus bona tuni erat opinio, ' auxilio consulibus et Dio. D. Bruto essent.'

14. Missi sunt ad Antonium tres consulares, Ser. Sul- cic. Pliil. picius, L. Piso, L. Philippus, principes civitatis. Ex his *^- ^• Sulpicius, qui a-tate ceteros anteibat, cum jam prope

castra venisset, fato functus est: ceteri, metu an alia Appian. causa incertura, nihil egerunt amplius, quam ut mandata Dio. porrigerent. Accepit ille gaudens causam sibi datam ab cic. Phil. senatu hostiliter agendi. Quamobrem in conspectu lega- vm.T. torum Mutinam verberavit tormentis : et multa statira in senatcim, in Ciceronera, in Octavianum coram iisdem ef- fudit: ' Mirari quod Konitc sint qui Cicsarem optime de Appian. republica meritum pro tyrauno et hoste habeant ; Cicero- nem non habeant, qui scrvatus a Ciesare, cum necari jure potuisset, banc ei reforat gratiam, ut percussores ejus potiores habeat amicis omnibus: Decimum, donee recte fecisset, habuerit odio ; idem nunc parricidam dili- gat. Huic conscrvatam provinciam velit a solo Ca'sare datam; Antonio eat ereptum, quam habeat populi" llo- mani beneficio. Sed et patres conscriptos pravis con- Dio.

^ Pi-iusqiKtm rt.verterentur le- nem, in Bnitiim, in Senecam, in gati, tumultum esse dccreverunt, omnes bonosiniqnnni fuisse. Hoc vestihniifiue mutuvcrunt patres] quidem iocnmanifestns est men- Hie Dio suiiatiii et Ciceroni tiir- dacii ex Cicerone, (|ni in I'iiiJip. I)eni pra'piopenc festinationis pica vm. post ledituin lejjato- iiotani injiinj^it. Sed videnduin luni liabita, c. 1. docct die prox- est qiiatenns scriptori iili, piai- inie prsefedenti factum esse de- sertim in lionini teniporuni his- cretiun de tnniiiltn ; et c. 2. sa- toria, ciedendiun sit, quern vere ga nondnin suuita esse, sed pos- Lipsius in Comnientario ad Tac. tero die siinieuda, Crev. Ann. XIII. 42. arguit in Cicero-

5410 T. LIVII

siliis uti, qui in gratiam pueri ' (Caesarem notabat) *seaf-

Appian. ficerent injiiriis. Dari praemia militibus, qui a se desci-

vissent, cui senatusconsulto essent dati : luiuas denuntiari

his qui maneant in officio. Earn vero rem tarn ad suum

incommodum, quani reipublicte detrimentum, depravata

in tantum disciplina, pertinere. Se tamen assensum esse

decretae oblivioni propter viros duos Cassium et Bru-

tum. Sed quando ipse et Dolabella hostium numero

habeantur, non aliam ob causam, quam quia jure data

retineant, se quoque irritam pactionem illam oblivionis

facere, quam hi quorum ad benehcium ea res pertineret,

priores violassent.'

Cic. ad 15. Dedit deinde vicissim mandata iisdem legatis per-

iiim. XII. fgj.g,jja, senatui : quanquam et ipse leeatum mitteret L.

4. et Pliil. ■ / r o

vm. 8. et Varium a?dilitium hominem, compotorem suum, cui prop-

XIII. 12. jgj, moj-um turpitudinem coguomentum erat inditum Co- Plnt. tyla. Mandatorum ea fuit summa, * futurum se in po-

■^"''-"' testate senatus, aniore pacis et patriae. Ciceroni, a quo profecta sciat, quic nomine senatus scripta fuissent, hive respondere : sibi concessam plebiscito Galliam, j usque datum hello Decimum persequendi, lege contemta repug- nantem. Adeoque si perstet, poenas ab eo sumturum uno percussorum pro omnibus, ut tandem exsolvatur piaculo senatus, quo per Ciceronem Decimo opitulantem se ob- stringat.' Hzec legatis senatus injuncta. Cic. Phil. 1^* Modestiora per Varium, tectiora ccrte, nuntiavit : e

viii.s.eto. < Provinciam,' his enim verbis usus est, 'remittor exer- citum depone : privatus esse non rccuso : omnia oblivis- cor : in gratiam rodeo, si legionibus meis sex, si equiti- bus, si cohorti pra-toria^ pnodam agruuKjue dederitis : et quibus ego atque Dolabella dedimus agros, eos tenerc patiamini.' Postulavit praiterea, ' uti chirographorum at»|ue commcntariorum Ca.>saris obtentu facta sua atque coUcgac decreta manerent : ne tangerentur rationrs ad Opis : ne fraudi esset septemviris agrorum dividcndorum,

If Hire legniis senatus injuncta. 8. et 10. collicitnr niaiidata lixc

Mmlestiora per Varium. . . .nun- qua- a rreinsliiiiiio per Varium

tiavil] Nihil de liac (liversoi inn alluta mux nu'iiKiraiitiir, ip.sis

iiiaiKlatoinin varic-talc apiid Ci- Irgntis ab Aiitunlo data C8Se.

ccrouciii. liiiino «:x ]'hil. viii. (rev.

LIBRI CXVII!. SUI'PLE.MKNTUM. 5111

qiiotl cgisscnt,cotcrisve qiii secum essent, otadverKus It-gts comniisisse dicereiitur. Ne sua judiciaiia lex abroiiare- tur. Ut pro Togata Gallia Comatam provinciam habe- rot cmn sex Icgionibus, iisque suppletis ex D. Bruti exer- citu, non solum ex delectn suo : tanidiuque ut obtineret, quamdiu M. Brutus, C. Cassius consules prove consuli- bus futuri in ])rovinciis essent.'

17. Hoc addebat, ut potentes viros demereretur ; si- Dio. mul Csesari soHcitudinem immitteret, ne cum his conjun- geret vires Antonius, si nimis ab co premeretur. Non enim erat ullum concordiai studium Antonio, nee aliud agebat his mandatis, quam ut colorem quaneret bonic causje, senatui se permittens : sed has conditiones adjece- rat, quas neque recepturus senatus esset, neque Caesar pateretur. Qua enim ratione hie ant interfectores patris sui consules creari sineret; aut Antonianis copiis paria decerni priemia, quam decreta suis essent; atque per hoc Antonii apud milites auctoritatem et potentiam adaugeri? Neque dubitatum est, quin extemplo hostis Antonius ju- Appian. dicaretur : ■• militibus alia diceretur dies, ' uti ' nimirum f Dio.

... T , 1 lut. Ant.

'cum Antonio fuisse fraudi non esset his qui ante Idus cic. Phil. Martias eum reliquissent, et aut ad consules, aut ad Ck- vm. 11. sarem, aut ad Brutum adissent.' Consulibus permissuin, f io. ' ut rempublicam dcfenderent, vitlerentque ne quid ea detrimenti acciperet.' In ha^c quia ingenti pecunia erat opus, quintam et vicesimam facultatum omnium conferri jusserunt.

18. Hoc tempore praecipua Ciceronis opera fuit, quo- Appian. tidianis ferme concionibus populum hortantis. Hinc et armorum magna vis gratuito fabrorum labore, et variis nominibus pecuniae coUectae. Antonii praesertim amicis auctore eodem impensa; graves injunctae : quas illi sane sustinebant alacriter, tanquam reipsa criminationes refel-

h Neque dubilalum est quin ex- maxiine ex Phil. xiv. 7. et 8.

templo hostis Antonius judicare- constat Antoniiim nondum di-

iur] Sic volnnt scriptores Gric- seitis verbis liostem a senatu

ci, Pliitarcliiis, Appianus, Dio. judicatiim esse, cum jam Pansa

Sed ex Ciceronis ipsiiis, cnjiis et Hirtins et Caesar adversiis

longe gravior est aiictoiitas, di- cnm ad IMiitinani conflixerant.

vcrsis Pliiiippicaruni locis, et Vid. cl Epit. libri sequcutis.

5112 T. LIVIl

Cic. ad Jerent. Etiam municipia Italiae opes siias conferebant, et^hirvn principibus pecuniae pollicendai Firmanis, quibus ob earn 8. et 9. rem actai erant ab senatu gratite : quemadmodum et Marrucinis, qui ignomiuia notandos censuerant, quotquot niilitiam subterfugissent : et L. Nasidio * equiti Romano, cujiis hortatu non milites modo facti vicini, sed etiam fa- de. Phil, cidtatibus sublevati fuerant. Patavini quoque, rejectis xii.4.etx. Antonianis, pecunia, militibus, et, quod maxime deerat, Cic. ad armis coiisules et Ciesaiem juverunt: horumque studium fam. XII. alii Transpadani, qui piius Antonio favere putabantur,

imitati sunt. Cic. ad 1^9' Sed eo perventuni erat, ut Urbem, jam inde a tii-

r^'riT"* "inpho Paulli Macedonico iramunem a tributis, subire in-

30. Vlut. .

-ilmil. solxtum onus, pecuniam dare, contribuere, solvere oporte-

rS^^' ^\^ ''6t- Nam et Mutinensis Brutus valde uruebatur inonia • Umc.ii.22. -^ '- 1

Cic. dd et Marcus non abundabat. Et ad vocem tributi quotidie

Tarn. xii. obdurescebant homines, quae supra annos centum viginti Brut. II. 6. vix audita in Urbe fuerat. Et renato in Africa bello,'' ^c' ^^*d *^^'^'" ^- Cornificius pecuniam petebat. Igitur et sena- Fam.xi.i4. tores in singulas tegulas, sive propriarum allium, sive etso^ "^' ^o"'l"ctarum, quaternos obolos' pependerunt. Maxima Dio. enim erat rei numniariit difficultas publice, ut etiam an-

nuos pra^termitti ludos oporteret, prieterquam paucos obi- ter factos, et dicis causa. Appian, 20. ] gitur M. Bruto, qui per eadcm tempora provincias Vdi. n' 02*. *^*' ^^^'■citus a se occupatos rctinere jubebatur, senatus- Cic. riiil. consulto permissum, '[uti pecunia, si qua opus sit, et exigi possit, utatur, exigatque a quibus videatur : ad rem mili- tarem, mutuam sumat a civitatibus, frumcntumque impe-

'L. A'h>7(/*w] Giirviana Cicero- regionc in qua tu versaris, id

riis editidliabet L. Visidio. Crev. est, in Gallia, ' reiialum.' llanc

■' Itctinlo in Africa bi'lto] Nihil Intel pietatioiiem piobant turn liac de re apiid veleies scripto- ea (nn- secitiuntur in Episto- les repeilnms. Videtiir Fiiin- la, turn ipsa Latini scinionis hliemius in erroreni inductns pioprietas. In Africa fiuidem liihcc verbis Kpistolai Cic. ad adeo non renatiini helium erat, Fam. XI. 14. • K\ Africa le^-lo- nt ex ilia provincia lef;;iones ex- iles expectantiir. Sed helliiin pcclarentiir in Italiain bievi istic reiiatiiiii iiiiraiiliir homi- transitiira . Cr<i!. »w>.' Srrihil Cicero ad 1). Itrii- ' (jitdtcrnos ohulo.s] Oboliis est tiiiii, post liheiatain ohsidioiie sexta pars dracliiii;r. Itaqiic Miilinain, 'Mirantiir,' inqiiit, quaterni oholi pares sunt t;raiiis ' lioMUiics bellnni ibtie,' in ea argcnti nostralibns 4«. Citr.

LIBRI CXVIII. SUPPLEMENTUM. 5413

ret.' Eodem sonatusconsulto laudatus est Q. Hortcnsius, jussusqiie ' cum Q. Civpione proconsule et legutis siiis Maccdoniam provinciam obtinere, quoad ei ex senatus- cousulto succcssum sit.' Sed et C. Cassio decretuni, ' uti Appiau. Svriam obtincret cum imperio, bellumciue cum Dolabella ,,",'; "^V'' gereret.' Q. Ctcpionis nomine non alium nisi M. Brutum Cic. ad intelligi monendum est, qui nomen illud pra;nomenque, '^"'^•'•S. cum ab Servilio Ca^pione avunculo esset adoptatus, asci- verat.

21. Dum ha;c in Antonium Romai fiunt magno plero- Dio, xlvi. rumque studio, non defuerunt qui partes ejus modis omni- bus tutarentur. Ex quorum numero, adversus senatus- consultum, quo contra rempublicam fecisse existimaban- tur,™ ad Antonium profecti sunt praetores ejus anni duo, qj^. p],-| P. Ventidius, L. Marcius Censorinus, unusque tribunus ^'m- H. et plebis, et designati duo, cum aliis quibusdam senatoribus. xn. s. et Alii manentes in Urbe omnem pro Antonio lapidem mo- 9- et xm. vebant : Fufius praesertim, et Piso, plerumque sententiis j){

no.

pass.

dissidere a Cicerone soliti, et pacis commoda inculcantes. Cjc. Hi neque vestem mutaverunt statim, et senatui fuerunt pig' auctores iterum ad Antonium legates mittendi, Pansa cpioque consule hortatore. Dicta^que sunt sentential, ' ut q^. pj^^ consulares quinque, atque inter eos Cicero, legarentur.' xn. i. Sed hie quidem senatui causas, cur proficisci neque posset, |- neque deberet, luculenta oratione exposuit: atque, illo I'l'il. xn. detrectante legationis munus, ceteri quoque remanserunt. Dio.

22. Sed Vibio Pansje consuli ad bellum exeunti foeda Jul.Obscq. ostenta facta. Nam ultima concione quam ad populum habuerat, quendam ex turba comitialis morbus prostravit : et, qua profectus est liora, statua ejus lenea equestris, quam habebat domi, corniit. Kquus phaleratus in heri conspectu festinans concidit. Inter immolandum, ut so- lebat priusfjuam paludati magistratus protlciscerentur, exta ab haruspice propter miriticam sanguinis exundantis

"' Adccrsus senatusconsultum, facultateni conoedendam ad An-

q^lo contra rempuhlicam fecisse toniiim pioficiscendi. ' Si qiiis

e.ristimabantnr] Hajc ohsciira post hoc S. C ad Antoniiiiii pio-

snnt et manca. Pctenda lux ci i'ectus fucrit, sciiatinii cxistima-

loco est v\ Phil. viii. postiemis tiiruni eum contra renipnbiicam

veibis, (ibi Cicero cciisot ncmiiii fecisse.' Crcf.

5114 T. LIVII

copiam judicari nequiverunt: et quidam e populo in eo- deru sanguine lapsus, palmam quain, boni orainis causa, proficiscenti daturus erat, cruentavit porrexitque. Ad hajc simulacrum Matris Deum in Palatio ab ortu ad oc- casum se convertit : et Dianie signuni, quod Mutina3 cole- batur, plurimo sanguine primiim, deinde lacte fluxit. Consules ante ferias Latinas ex Urbe profecti sunt, quod semper exitiosum ipsis fuisse multa documenta declarare Flor. IV. G. ^''f^^bantur. Neque leviora minis mala secuta. Rediit l^'O' Syllana proscriptio, oranisque ferme nobilitas, exceptis

qui fecerunt, sublata est.

23. Hujus calamitatis causa senatui a Dione ascribi- tur : * qui prava calliditate neminem toleraturus dominuni, alios aliorum ope studuerit evertere : atque sic ofFensos sibi omnes etfecerit, amicum neminem.' Nee reprehen- dendum hoc judicium esse, manifestum erit ex rerum ex- positione quae secutse sunt:" quas patebit non alias tuisse, quam ex ejusmodi consiliis proficisci debuerunt.

24. Quippe Antonius jam dissimulans quod ab initio solum praitulerat, * non propter spretum plebiscitum De-

Cic. Phil, cimo bollum se facere, sed tanquam Cacsaris percussori,' XIII. 10. jactabat, etiam scriptis ad senatum Uteris, eo baud dubie animo, ut vel alliceret juniorem Ca^sarem, vel corte su- spectum partibus faceret. Et profecto varie nutabat Cse- Apiuan. sar, incerta temporum et ncgotiorum intuens. Oblivio pneteritorum et impunitas ab senatu data^ viris cjusdem ordinis, et plerisque arcta necessitate junctis, humanitati imputari poterat; concessaj pro majoribus exiguje pro- vincial, securitatis ipsorum causa datje videri. * Sed

2 Carent edd. ante Crev. rf data.

" Nee reprehendendum hoc ju- qnenqiiam tolerare dominnm

ilkiuin eifite, tnanifeslum crit ex re- vellet ? Qiiod exorientes tyran-

rum exposiliuiic quit: »ccut(V sniil] nos alios alioriiin ope evertere

Coiisilia non ex evenlii clijndi- slmliieiit, id etsi non laiidnl)ilis,

canila sunt. ' StMltornm isic si ad scvcrnm recti noiiiiam

luagistor est.' .Si rem ipsain ex- cxiKalur, ralliditatis est, (|iianto

piMi<ianii)<i, qiiis <ienatni Koninno tanien levins peccatnni liabeii

vilin dare potest, (|UO<i tradilani debet, qnain treda liinniviro-

sibi a niajorilxis libertatern re- mm ambitio, ta-dior crndelitas i

tincre eonareCur nee proinde Vrev.

LIHRI CXVIII. SUPI'LFiMKNTUM. 0415

quorsuin in Gallia retiiicii Biutum ? Et dccrctani sibi piovinciam iiigresso Antonio doniinalionis iinpingi cri- men ? J-locjuc piit'textu se quoqne in eum arniari ? Prai- terea Dolabeliam, uno percussorum Cassaris interfecto C Infracxix.

Trebonio, hostium numero haberi : Brute Cassioque ira- V ^■•

I Appian.

perium anipliissinunn, potestatenique in omnes alios qui provincias ab lonio niari ad yEgyptum usque obtinerent, concedi. Quorsuni enim ista nisi ad partes attollendas Pompeianas pertinere V

25. lleputabat et quid sibi decretum esset ab senatu, reperiebatque tanquam adolescentulo fieri fucuni : con- cedi speciosa, statuani, ordinem senatoriuni, nomen pro- prajtoris; (de his enim rebus jam accepcrat;) at decreto uti cum consulibus bellum administraret, exercitum suum eripi, parere coacto majus imperium obtinentibus. Ad liaic privmia docreta tantummodo his qui transfugissent ab Antonio, non etiam qui Ca;sarem secuti alii essent, ad suam injuriam pertinere judicabat: ne(jue aliud agi ab seuatu, quam ut se ad toUendum Autonium abuterentur;

illo dejecto, se quocpie tollerent. Interim et imperium Prni.xi.28. suscepit Spoleti, et pro more novam potcstatem auspican- Sueton. tium immolari jussit. Apparueruntque omnium victima- ^",^,v?^'

"^ . . '. ^ Jul. Oljseq.

rum jecinora replicata intrinsecus ab ima fibra, respon- Dio. sumque a vatibus, * intra annum duplicaturum esse po- tentiam, quemadmodum exta duplicia fuissent.' Sic ani- matus in concionem vocavit milites, ostenditque, 'se Appian. horum etiam qua? ab senatu acciperet causa gratias iis agere : nee enim daturos ei imperium patres, nisi prius a militibus habuisset : neque se defore pra;miis eorum, re feliciter gesta.'

26. Contirmabant adolescentis suspiciones cetera quo- Dio. que : quod legati et mandata publico nomine ad Anto- nium mittebantur : consules ad eum se nescio scribebant;

et literas Antonii ad senatores quosdam destinatas, cum intercepissent, clam se reddendas curaverant : neque scrio gerebant bellum, per causam hyemis omnia tardantes at- Cic. ad que procrastinantes. Pra^ter pra'sidium Antonii Claterna Fam.xii.5. dejectum, nihil erat ab Hirtio gestum : et Pansa tollen- vm. 2. dis Antonii legibus, agendoque per Urbem et Italiam ^'°". delectu occupabatur.

5416 T. Livii

Dio. 27. Sed quia nondum erat tempestivura hiec intelligere

Appian. videri ; etiam Hirtio, lit a senatu clam mandatuni fuerat,

duas posceiiti legiones, quartam et Martiaiu, quod erat

Cic. ad roboris in exercitu, concessit: et Hirtio Claternje hyber-

ram.xii.o. uaturo, forum Cornelii profectus, quotidie et legendo, et Dio. .

Sueton. scribendo, et declamando se exercuit; gnarus m summa

Aug. 84. dignitate potentiam munitam arrais, facundia destitutam

et civilibus artibus, metui quam amari, et terrere quam

rogare aptiorem esse.

Dio. 28. Interea et legatus Bruti Pontius Aquila, qui tri-

^'^P'^^ bunus plebis offenderat Caesarem, deinde inter percusso-

41. res ejus fuerat, T, Munatium Plancum aliquot preeliis

Cic. Phil, yicjum, PoUentia, etiam crure fracto, expulit. Et ipse XI. 6. et . . 1 * •

XIII, 12. Brutus senatori cuidam, qui profugerat ad Antonium,

■^^°* supellectilem quam ille Mutinec reliquerat mittendo, in

tantum celebratus est, ut et complures civitates, quee

superiore anno largitionibus concessionibusque privilegio-

rum erant obligata? Antonio, a partibus ejus alienarentur,

et exercitus fieret segnior. Igitur Antonius, ad corrum-

pendos Mutinenses, suorum aliquos in oppidum misit. At

Brutus hoe sentiens, dolum baud inelegantem machina-

tus, convocavit omnes cuj usque modi homines, qui turn

Mutinaj degebant : pauciscjue verbis factis demonstravit

locum, in quem milites, simul alium, in quern ceteri dis-

cederent. Ita relictos in medio hostes facile compre-

hendit.

Appian. 29. At ubi circunivallatus urgeri fame coepit, Caesar ei

^^'^' metuens, Hirtium impulit ut ad libcrandam obsidione

Mutinam una proficisccrentur. In itinere Bononiam occu-

Sueton. parunt, (jucf unti(|uitus in clientcla Antoniorum constituta,

Aug. 17. (.y^j priesidiiiin uon haberct, sine ccrtamino apcriiit portas. L)i(). * . . , .

Cic. Phil, ^eque, praetor Khcgium Lepidi ot Parmam, ullum oppi-

X. a. ci ad (lum Antonio supererat. Sed erat is equitatu firraus :

tarn. XII., O. . • •■ ti • • • -r- i

Cic. ad quem obviam vcnientibus a Bononia nusit. riebant igi- Fain. x.1.5, (yf cnuestria crebra pradia, sed vincebaiitur Antoniani,

Dio. ' . • 1 •

Appian. (juanquam superiores nuraero : ((uia torrcntibus interrupta

l)lanitics multitudinis usuni auforebat. nio. :)(). No tamtii Mutinam venire victores possent, Scul-

Dio. ' ' •^t^""^ fluvio ct pra^sidiis ad cum Antonii prohibebantur.

Igitur tit, quil)us possent, modis, Brutum, pricscntia ho-

LIBRI CXVMI. RUPPLF.MENTUM. 5417

I'um cognita, confirmarent, ah altissiniis arhoribns ftVorri

faces acceiisas jussoriiiit. Deiiule cum id paniin iiitilli-

gerotur, tenuem plunibi laminam Uteris insculptis convol- Froniin.

veniiit, qua) per urinatorem aliigata brachio sub aqua de- ;i'^^ A"' „ '1.1. Uio.

lerretur. Cum hoc modo sa.'pe commeassent literal, atque

parte Scultennje, qua) nunc quoque Mutinam intrat, sa- Cluv. Ital.

leni, quo maxima indigebant obsessi, cuppis inclusum, ^\','^"l-'-*0.

itemque pecora intromisissent; sentiens quod agebatur An- Strat. m.

tonius, retia per amnem tetendit, quibus omnia ha;c exci- J^i"

' ' 1 lin. X. 37.

perentur. Tum ad aliam astutiam transitum, et columbse Frontin.

cum epistolis ultro citroque missa). Prius(|uam dimitte- ^^^^^' '"•

rentur, in obscuro loco fame macerabantur. Delude epis-

tolffi seta religabantur ad collum. Sic dimissa), quam

proxime urbem poterat, cibi lucisque desiderio petebant

summa qujeque aedificia, ibi excipiebantur : uti<jue post-

quam intellecta re cibum certislocis coUocari Brutus jus-

serat. Eajdem deinde remittebantur a Bruto cum Uteris, pun,

loca nota repetentes.

31. Sic obfirmato ad tolerandam obsidionem Decimo, p-^j Antonius, fratri Lucio custodia operum ad Mutinam de-

mandata, castra hostium castris opposuit. Crebra; inde ,

■I'ippinn,

velitationes, sed nihil ad rerum sumniam : inter cpias et l>io. Galli equites, quos cum elephautis ad Ciosarem defecisse diximus, ad Antonium redierunt, clade etiam aliqua Ck- sarianis illata ; et inter pabulatores oborto certamine, suos unoquoque conante defendere, acriter pugnatum, superi- orque discessit Antonius, Interim P. Ventidius ex colo- .ippian. niis Caesaris instar duarum legionum collegit, notus pie- risque et militia) socius. Magni inde rumores extiterunt in Urbe, cum eo properare audiretur : fugerantque multi, atque inter eos Cicero. Sed conjungere se cupientem Antonio Ventidium Caesar et Ilirtius excluseruut. Ergo profectus in Picenum, ibi quoque delectibus habitis, alia- que conscripta legione, temporibus insidiabatur.

32. Dum haicin Urbe et Italia Hunt, M. Brutus in Ma- Dio,xLvn. cedonia et Epiro res suas insigniter auxit. C. Antonius, Pliit. Brut, progressus ApoUoniam, eo contrahere quicqnid niilitum

vicinis locis erat, moliebatur. Sed ubi et illi se ad Bru- tum potius contulerunt, et Apolloniatas eodem inclinare

Delph. et Var. Clas. Livius. 15 Y

5418 LIBRI CXVUI. SUFPLEMENTUM.

Antonius sensit, raagnam urbem et gravem, relicta Apol-

loiiia, Buthrotuiu profectus est. Mox amissis in itinere

cohortibus tribus, quse Ciesae a Bruto fuerant, cum praeter

Cic. Phil. Amantiam et Bullidem teneret nihil, hue statuit conten-

pj" ^'* dere. Sed loca, per quee eundum erat, Cicero adolescens

jam praeceperat: perquje vi conatus aperire viam, victus-

que, dum inter paludes Ion go agmine se recipit, a Bruto

circunivenitur.

Appian. 33. Facile erat delere universes : sed Brutus parcen-

et Plut. dum dicens suis mox futuris, consalutari eos jussit, et cum nihil responderent, tamen dimitti. Sed rursusin praerup- tis locis nactus, circumdatosque uti prius salutans, com- movit omnium animos, ut dignum existimatione sua prai- dicantes, qua mitis et sapiens ferebatur, in fidem ejuscon-

j)jo cederent. Antonium etiam deditum ita clementer habuit,

Appian. ut ne magistratus quidem eriperet insignia : simulque cum Cic ad Bruti literis ad senatum allatee sunt Idibus Aprilibus a

Biut. II. 7. C. Antonio ' proconsule : ' hoc enim adhuc vocabulo utebatur.

34. Haec igitur epistola movit iram patribus : ut, quam Brutus scripserat, mira senatus la^titia, totiusque civitatis

Yell ii_62. alacritas excepit atque laudavit. Igitur paucis ab inde diebus, cum ^ tugatus a Mutina Antonius animos patribus fecisset, Bruto Cassioque provincial, quas jam private consilio occupaverant, decretae sunt : laudati exercitus qui his se tradidissent. Senatusconsulto comprohens;e com- probataeque pecuni-a?, quas a quaistoribus transmarinarum

Plut. provinciarum acceperant. Postremo prseceptum rursus

Appian. oninibus provincias trans Ionium habitantibus, ' uti M.

Civ. 111. et "^ '

IV. Bruto, C. Cassio dicto audientes essent.' Sed jam de

^^'Ta rebus, quas interim in Asia Dolabella gessit, exponen- dum est.

3 Quam pro cum Icgebatiir ante Crev.

SUPPLEMENT UM

LIBRI CXIX.

HISTORIARUM

T, LIVII PATAVINI.

1. p. DoLABELLA, cum in consulatu suo Syriam pie- Veil. u. 60. biscito obtiiiuisset, sic instituit agere, tanquam non ad iJio-^.'-v". unam provinciara tuendam, sed ad intiiiitara coUigendam Civ. m. potentiam viribus opus haberet. Erat enira inter hunc J^^^- ^'"'' et Antoniuni collegara, sicut mox ejus rei certa indicia xm. 19. eruperunt, de occupanda dominatione inita pactio. Id- ^^. ' , circo simul Achaiani attigit, Veterem Antistiutu nactus Brut. i.ll. (quern postea Bruto accessisse diximus) pecuniam ab eo poposcit ; deinde per Macedonian! atque Thraciam agendo Dio. eadem, M. Octaviura Marsum legatum cum una legione cic Phil, praeniisit in Asiam. ^'* ^'

2. Ipse tardius insecutus, allato senatusconsulto, quo Dio. Cassio Syriam ab senatu datam cognovit,'' C. Trebonium,

qui turn Asiae praeerat, adiit : complexusque horainem et Cic. Dio. familiarissinie coUocutus, adeo fefellit, ut nihil non in ejus amicitia collocandum esse Trebonius crederet, cibaria militibus ejus daret, cum ipso crebcrrime et confidenter versaretur. Sed ha^c utrum eo animo facta sint, an vero

» Allato scnalusconstiUo, quo post interfoctiini demnni a Do-

Cassio Syriam ab senatu datum labella Tieboniiim, .Syriam Cas-

cognovif^ Et hoc niimeretiir in- t\o a senatu decretam esse,

ler Dionishallupinationes. Con- Crer. Stat enim ex Phil. xi. 11. et 12.

5420 T. LI VII

lit ad fraudem Dolabella illiceretur, inter auctorum dis-

sensionem *" tanto post tempore difficile dijudicatu est.

Appian. Certe neque Pergami, neque postea Smyriiie admissum

esse Dolabellam traditur : forum tantum rerum venaliiim,

tanquam consuli videlicet, pr-tebitum. Ideoque incensum

ira Dolabellam, oppugnationem tentasse ferunt oppidi :

summotumque Trebonii proraissis, fore ut Ephesum intro-

mitteretur. Neque tamen excusandus Dolabella est, utro

naodo res accident, fide violata.

3. Quippe, missis a Trebonio copiis, quJE proficiscentem

Ephesum sequerentur atque observareiit ; hostilia agitans

animo, dissimulavit omnia, donee, minore parte in proxi-

mis locis relicta, plures revertisse Smyrnam cognovit.

Cic. Phil. Tum vero paucos illos per insidias delevit : statimque

^•' ^10* Smyrnam contendens, fidelissimorum antiquissiniorumque

Dio. sociorum oppidum irrupit noctu, scalis ad moenia, qua

Appian. parum attente custodiebantur, appositis. Trebonius in

cubili deprehensus, cum ad Dolabellam deduci posceret,

Cic. Phil, contumeliosissime exceptus, deinde Samiario cuidam exuli

^^' ' traditus, verbera atque torraenta pertulit, ne publicam

pecuniam proderet.

Veil. 11.69. 4. Postquam sic excruciatus estbiduo, ' caput abscidi'

IV. i-pit. jussit Dolabella : idque in tribunali ubi ius reddere con- Oros.vi.18. ^ 1 "f

Appian. sueverat propositum, deinde ad Ca^saris statuam pro-

('•'* PI I jectum, pilo suffixenint milites, gestaruntque circum vias: XII. 2. et postremo per plateas silice stratas mittentes remittontcsque Appian. pj.^ pila, sic contriverunt, ut amplius agnosci nequiret. Corpus tractum atque laceratum in mare abjectum est,

Cic. ad ^- -^t^ hnnc modum occiso Trebonio, Dolabella occu-

Fain. XII. pavit Asiam, seque munire rebus omnibus instituit, acerbo

12. et 14. , . , -r., , ■ T

ft 1.5. cogendo pecunias, et ciassem a Kliodns, Lyciisque, atque

Appian. ex Pampbylia et Cilicia, per L. Figulum contrahendo :

Civ. IV. . ' . . .

\av. Kpit. ""'^ igMiirus instantium. (^iiippe (piamprmium hiec sunt Cic.Pliil. IJonicC cognita, hostis ab senatu judicatus est: diesque

XI. fi. ,. . ' . , '■• 1 •!■

A|)pian. <lietns, intra qurm inipune ab eo disccdore militcs atqiie

Dio.

'• Inlir uuctonnn dissensivncm] nnis. Cicero qiiidom, Velleiii",

Qiiinani aiicloros framlis in Do- Oiosiiis, at(|iio ipsi Appianus et

lalnllaiii cotiipai atii' 'I'lcboiuiini Dio, nulla tali siispicione Tie-

ar(;iiaiit, asvjjrnaic non posMi- boiiiiiii) a.«po!-j;iint. Cnv.

LIBRI CXIX. SUPPLEMENTUM. 542L

faniiliares possent. Decretum przeterea, * uti consiilcs,

Mutinciisi bello confecto, Asiara obtinereiit proviiiciam,

et de Dolabella sumerent pcenas.' Nondum enim Cassii

coiiatuin successusque compererant : et veiiti lie iiiterca

Dolabella ficret liniiior, fiiiitiinarum proviiiciaruiu prae-

toribus curam Asiae, donoc co venissent consules, dc- (^^^c.nd , Fam. XII.

mandarunt. 14,

(>. Scd priusquam ab illis quicquam ageretur, rebus djo^ Cassii auditis, huic belluin contra Dolabellam decreverunt, amplissimis verbis Cicerone dicente sententiam ; ' uti ejus £^^ pi,j| belli gerendi causa, C. Cassius pro consule, quibus ei xi. 12. videatur, naves, nautas, pccunias, ceteraque omnia qua; ad bellum gerendum pertineant, imperandi in Syria, Asia, Bitbynia, Ponto, jus potestatemque habeat : utque (juam- cumque in provinciam, ejus belli gerendi causa, advenerit, ibi majus imperium C. Cassii proconsulis sit, quam ejus erit, qui earn provinciam turn obtinebit, cum C. Cassius proconsul in earn provinciam venerit.' Eodem senatus- consulto comprehensum, uti ' iinitimi reges, tetrarchae, dynastae C. Cassium suis copiis opibusque adjuvent:' et de Dejotaro patre et filio' rcgibus nominatim, qui, audita Ql^.^ p|,j| morte Ca'saris, Armeniam ab eo sibi ablatam, suo Marte ".37. recuperaverant.

7. Interim et Mutinense bellum ad finera venit, sed

ita ut majorum inde motuum exordium oriretur. C. cic. ad Pansa consul cum novis ex Italia delectibus (quatuor le- ^'^"'' ^.30. giones tironum eraiit) et Ser. Sulpicio Galba, qui ad eum, itineris accelerandi causa, millia passuum centum erat missus, Bononiam processerat. Inde ut ad castra p^g ^^^^ coUega; et Ca.'saris perveniret per viarum angustias tutius, Cic. noctu obviam ei D. Carsuleium, qui bello Alexandrine (-;j/''j|^"* praeclaram operam Ca^sari navaverat, cum legione IMartia, Hirt. de et duabus praitoriis cohortibus, llirtii atque Cicsaris, ^\p,,j^n' miserunt. et Cic.

8. Hoc ubi sensit Antonius, quanquam iter arctum occludere palam potuisset ; tamen ne moram injiceret bello, quamprimum enim pugnare cupiebat, insidias per Dio.

sylvestria illmiliaj via; disnoncrc maluit. (^uam ad rem ^fontin. "^ • Strat. II. 6.

39. 1 Ft/its cdd. ante Crev,

5422 T. LI VI I

Appian. quia parum idoneus eques erat, duas robustissimas legiones,

^^ secundam et trigesimam quintam, in arundinetis, quae ad

utrumque latus viae erant, collocavit ; duasque insuper

prjetorias cohortes, alteram suam, alteram M. Silani,

Dio. qui nuper a Lepido ad eum venerat. Quippe Lepidus a

Cic. ad senatu ad opprimendum Antonium evocatus, ambigua

^r"'"^^^ fide, et propter reeentem affinitatem Antonii in hunc pro-

Fatu. X. 9. pensicf , cum ad senatum frustra de reconciliando eo scrip-

et XII. 2. et gjssgt^ M. Silano tribuno copias ducendas dederat, non

Pliil.xni.4. . . ,. . ^.,

Dio, expresso, utri se parti adjungeret. At oilanus imperatons

Cic. ad sui mentem tenens (nam ille ct Narbone concionatus

Fam. X.31. fuerat, et ad multos scripserat, se cum Antonio con-

et 33.

Appian. sentire) ad Antonium concesserat. Partem tamen equi-

et Cic. ad tatus cum leviter armatis ostendebat Antonius, signa le-

' gionum apud Forum Gallorum occultans.

i). At legio Martia praetoria^que cohortes, hoste con-

Cic. Phil, specto, retineri non potuerunt, quominus praelium con-

XIV. 9. sertuni irent. Igitur Pansa, duabus legionibus tironum

Appian. ... * . . ' *, ,.

et Cic. ad sequi jussis, transitis sylvarum et paludis angustus,

Pam. X.30. aciem instruxit cohortium duodecim. Nondum ilia; duae legiones aderan^ cum Antoniani prorumpunt ex insidiis, manusque continuo locis impeditis conserunt. Igitur Martiae legionis niilitcs inveterati bellorum usu, ne turba- rentur a tironibus, qui mox supervenenint, seorsim hos jusserunt consistere ; ipsi et praptoriani alacriter capessi- verunt pugnam.

10. Tria sic prajlia discrcta locorum ingeniis simul facta. Nam a dextro cornu, ubi legionis Martiae cohor- tes octo contra legionem tricesimam (piintam constiterant, Carsuleius et Galba Antonianos loco pepulerunt, in fu- gara non potuerunt vertere. In ipso viae jEmiliae aggere, ubi cohors Cansaris pra?toria contra praitorianos Antonii erat collocata, diu pugnatum est per(|u;ini acriter. Sed in sinistro cornu, quod erat infirmius, ubi cohors praitoria Hirtii,cum duabus ex legione Martia, pugnabat, Anto- nius fuit superior: et cum cquitatu, quo valebat pluri- niiirn, circumirc ccppisset liostes, pcdeni cos rciVrre ad castra coi'git, quae interim |)rudenti consilio Torqiiatus Pansa; cpiicstor muniverat.

Ovid. hast. jj ||,,j, ,,„„|,> cfrtatiini iiilcr lios accei>imus A. D. IV. 025. '

LIBRI CXIX. SUPPLKMRNTUM. 0423

(.luodc'vncesimum Kalendas Mail : * quo praelio Pansa Appian. consul cum, accepto vulnere, fortiter lepuguaret, pilo per j^,J|Vj J^ ' ilia transacto aiiud accepit gravius, et ex praclio elatus ad limt. i. est Bonoiiiam. Antonius victorcm se ferens castra ctiam OrorVj hostium oppugnavit, neque capere potuit, multis occisis is. tironibus Pansa;, niultis etiam aniissis inilitibus suis. Id- '^[^ ^^^' circo ne interim, cognita re, Ca'sar atque Hirtius super- Fam. x.30. venirent, omissa oppugnatione castrorum, ad sua reduxit j^^^ I'pi'"- exercitum.

12. At Hirtius ad defensionem valli sui, quod interim Cic Pliil. a parte suorum oppugnari Antonius jusserat, relicto Ca;- ^p^^o p.' sare, cum logione quarta, ot veteranorum decem cohorti- A^fpian. et bus (heec septima erat legio), redeunti Antonio occurrit, ,, ""' ^ appetente jam vespera. Ibi detessi et inordinati ab inte-

gro railite excepti, quanquam satis fortiter se defenderent, cladem acceperunt ; majori parte veteranarum Antonii copiarum deleta. In hoc praclio summi ducis atque for- tissimi militis munia consul explevit, non modo rebus om- nibus optime provisis, sed adito inter primos periculo, et q-^^.^ ji]jj|^ aquilam quarta; legionis ipse in hostium adversa signa xiv. lo. inferens. Quod nisi nox et paludosa circum loca Ilirtium ab insequendo deterruissent, contici bellum potuit. Haec et Antonii eripuerunt equites, et his occasionem dederunt plures suorum conservandi, Quippe saucios, nonnullos et integros, pree lassitudine in uliginosis locis haerentes, partim in equos imponendo, alios recipiendo post terga, et valentissimum quemque jubentes correptis equorum caudis accelerare fugam, magnum eorum nuraeruraredux- erunt in castra ad Mutinam, quarta demum noctis hora revcrsi. Aquilas duas, signa sex et sexaginta victores cic ad retulerunt. Fam. x. 30.

13. Sic a^quata partis utriusque fortuna, non solum Liv. Epit.

Hirtius, cujus id proprium decus t'uerat, sed Pansa quo- l^>o-

' -. ••, , , Ovid. Fast.

que et Ca;sar a multibus, et mox ab senatu, ad quem n. G75.

literas Hirtius et Caesar scripserant, appellati sunt impe- ^^^' ^'"'*

XIV.

<= A. D. iluodericesimutn Kal. facile potuit error in niuiiero-

^iaJiJCiccronis exeniplaria, 1. X. iiininotas. Ovidii vorl)a clara

ad Funi. Kp. 30. liabent XVII. .sunt, nee depravafioni oppor-

Kalcnilas lHuii. Sed irrepsisse tuna. Crev.

5424 T. Livu

Dio. ratores : quanquam adversum prseliuni Pansa fecerat,

Cajsar non interfuerat pugnte ille quidem, sed tamen cas-

Cic. Phil, tra multarum legionum paucis cohortibus tutatus, oppug-

XIV. 10. et nantes repulerat. Sed e prpclio fugisse eum Antonius

Sueton. scripsit, ac sine paludameiito equoque post biduum demum

Aug. 10. apparuisse : et velut testimonio consentiens per eos dies

Fam.' X.33. fatna ipsum etiam cecidisse vulgavit. His tribiis privliis

Appian. fgrme dimidia militum iitrimque pars interiit, cum tota

x?v?l4.'" ' cohorte pr?etoria Ciesaris : ex Hirtiaiiis baud perinde

multi ceciderunt.

Appian. 14. Cum iu castra sua oranes rediissent, Antonio de-

cretum erat abstinere pritliis, urgere obsidionem, et equi-

tatu, qua parte virium pryevalebat, hostibus negotium

facessere ; donee confectus fame Brutus deditiouem facere

co"-eretur. Sed eadem causa diversis ducibus festina-

Dio. tioneni suadebat. Idcirco, frustra sajpius hoste lacessito,

Appian. p.^^.^^ jVlutiua propter locorum naturam claudi minus

potuerat, perrumpere conati, cum Antonius solos equites

emisisset, equitatu suo his opposito, ut instituerant, Muti-

nam cum legionibus ire perrexerunt. Turn vero Antonius,

omittendte Mutinae metu, legiones duas produxit : reli-

quas ex aliis castris acciri propere jussit.

1.3. At Hirtius et Ciesar cupide aggressi instructos, priusquam subvenire alii possent, egerunt in fugain. Hir- tius cum Antonii vallum superasset, circa principia pug- Cic. ad nans interfectus est: quarta legio, quam ille secum babu- Fara. x.33. g,.at^ a quinta Antonii pivne tota concisa. Ibi Caesar, ad Sueton. quera jam summa rerum redierat, consilio nianucpu' insig- Appiau. „ig apparuit per omnia, reccptoque Hirtii corpore, etiam castra Antonii occupata alicjuamdiu tenuit. Sed paulo post summa vi connisus Antonius cjecit hostom, multos- Sueton. qi'« Ca:sarianorum occidit. Quo tempore Caesar acpiilam Flor, IV. 4. a nioriente aquililero traditam humeris subiit, ipse quoque CaSr'' cruentus ct saucius ; et tanto pondere, sicuti turn signa Cic. ad erant, non deterritus, in castra reportavit. A ictoriam J"f5; p;^;, absolvit l). limti eruptio, cui inter diversa partium F«m. XI. studia, quidam omnia, nonnulli nihil tribuerunt. Veil II 02. •*'• ^^'^ prirliis «t robur ct sobolos militum interisse Cic. ad visa est. Viri <|uo(|uc illustres multi ceciderunt, inprimis Faoi. x.33.

Llimi CXIX. SUPPLKMKNTUM. 5425

consul utorque, (nam et Pansa ex vulnoribus ost niortiuis,) Plut. et L. l-'abatiis, et C. Peducacus, et D. Carsuleius, et ^"i<^°- ,

. . . Oros.vi.18.

Pontius Aquila. Noctem proximam nuituo metu utrira- Wli.n.ei.

que exep-cnint in armis. P'"- ^''^•

. . . A|ii>ian.

17. At Antonius, vocatis in consilium amicis, quan-

quani plerique censerent manendum esse, non majori ac- cepta quam reddita clade, ducibus hostium occisis, equi- tatu salvo, et Mntina ad extremuni dedncta ; • Recte quidem vos,' inquit, ' eonfiditis ; plurcs enim habemus sperandi causas : sed obsequendum fortunae est, qua) Vic- toria nobis banc obstruxit viam, alias aperuit munivitque. Modo perrunipore in oppidum voluerunt bostes. Sive idem consilium denuo tentet Cicsar, sive circumvallare nos incipiat, quod erit ei propter multitudinem operarum baud difficile, in arcto res nostras ernnt, omnibus circa bostilibus, et equitatus usu ademto. Sed et M. Lepidus et L. Plancus me pro victo contemnent, et, ut solet infe- licibus, ex amicis bostes et illi fient. At si Mutinam relinquimus, mox cum tribus legionibus suis Ventidius aderit : Lepidus etiam et Plancus auxilia magna et Hrma subministrabunt. Quod igitur bene vertat, paratos ha- bete ad iter milites; et, quia multis arma desunt, pro From.

scutis cortices dabimus.' Ha^c locutus, non ma<;no post ^'"'" '• '^^

• ■ Apjiiaii.

intervallo castns egressus, ad Alpes magnis itinenbus

contendit.

18. At Decimus, timore Antonii liberatus, Caesarem cic. ad metuere incipiens, noctu abruptis Huvii pontibus, ad eum ^f"!- ^i. certos homines misit, gratias tanquam servatori agens, pe- Appian. tensque, ' ut succedens ad ripam, flumine medio, et civi-

bus arbitris, in collocpiium veniat. Se enim certis indiciis Oros.vi.is. declaraturum, non sponte, sed fatali quodam infortunio Appian. tractum ad conspirationem esse.' His Cajsar respondit iracundius, ' so neque Decimi servandi, sed belli cum Antonio implacabili hoste gerendi causa venisse : neque pietatem sinere, ut alloquatur aut etiam aspiciat intertec- torem patris : pati tamen incolumem eum esse, donee se- natui po])uloquo Romano videretur.'

19. Turn vero Decimus, progTessus ad llumen, clara voce appellavit Caesarem, et recitato senatusconsulto, quo

5426 T. LI VI I

Gallia sibi data provincia fuerat, edixit, ' ne trajecto flu- vio Csesar alienam provinciam sine consulibus invaderet ; neve persequeretur Antonium : hiiic enim operi se suffi- cere.' Non fallebat Caesarem, banc ferociam Bruto ex fiducia patrum accedere. Igitur quantumvis eum in or- dinem redigere facile potuisset, moderatus est irae, seqiie Bononiam ad C. Pansam contulit, rebus omnibus sena- tui perscriptis, efFectoque ut de iisdem nomine Pansa; scriberetur.

20. Hoc fuit illud in republica terapus, quo nullum

reperio fuisse unquam difficilius. Plena suspicionum ora-

Vell. 11.60. nia, plena timoris, simulationis, perfidite. Et Dolabel-

lae quidem atque Antonii jam eruperat furor : neque

obscurum erat, quid Brutus, quid Cassius, raolirentur.

Cic. ad Lepidi, Planci, Asinii contatio quorsum tenderet, mox

Fam. X. •,

apparuit.

Cic. Phil. 21. Sed senatus, quem ' castra Pompeii' non proeter r"' "* rem appellabat Antonius, id agebat unice, ut per dissen- sionem Julianorura ducum partes illae penitus tolierentur. Eamque turn machinationem Octaviano C. Pansa detexit, tanto simplicius atque apertius, quanto, certus de in- stantibus supremis, minus movebatur metu gratiaque, et ceteris affectibus qui, propter vitvt comraoda, solicitant aniraos.

22. Igitur cum vocari Cacsarem jussisset, * Ego,' in- quit, ' patrem tuum tauta caritate dilexi, ut me ipse non potuerim magis. Sed neque mortem ejusvindicare licuit, neque consensui ceterorum resistere ; cui ettu, quanquam exercitu parato, prudenter sane cessisti. At illi cum et te metuerent et Antonium, qui et ipse ingens Caesaris studium praeferebat, penitus gavisi sunt inter vos male convenire : futurum sperantes, ut mutuis oft'ensis invicem attereremini. Postquam autem copias baud sperneudas penes te esse viderunt, primo quidem, tinKpiam adolcsccn- tuliini, inani bonorum specie ailicere sunt conati. Dcinde ubi tu cum alibi, turn in recusando, quod exercitus ofl'ere- bat, imperio, magnum animum et sui compotem osten- disti ; oxterriti, co flexerunt consilia, uti nol)iscum admi- uistrarcs belbim, iitcpic lioc privtextu Martia ot quarta

Llimi CXIX. SUPPI.F.MENTUM. 0427

legiones robur excrcitiis abs te abdiicrrcntur. Necjue desperabant fore, iit altoruter vestruni bcllo internet, superstes solus et imbecillus facile toUeretur : atque ita prorsiis, oppressis jam ab initio Cersaris partibus, l*om- peianvc resurjrerent.

23. ' Atque banc ipsis consiHorum jam fuisse summam

novi. Nam et pleroque eo tempore llomai?, et senatui Cic. Thil. interfui : ncque vitavi suspiciones atque voces, quod men- ^"" tionem pacis atque coiicordii« intub. Ceterum postea Appian. quoque non mihi, non A. llirtio, cum ad bellum mitterc- mur, aba mens fuit, quam ut Antonium, castigata viri superbia, redderemus commodiorem, deinde reconcibare- mus tibi. Non enim putabamus aliud a nobis fieri posse, vel referendae patris tui meritis gratia; melius, vel firman- dis partibus nostris utilius.

24. ' Sed boc quidem consilium, quod occultari inte- rim ratio fuit, nunc Antonio victo, occiso Hirtio, et me in fata concedente, mature tibi aperio : non ut a te gra- tiam ineam, (juse morienti sera et infructuosa est, sed quia, quemadmodum ostendunt omnia, felix nascenti genius aftuit ; uti bis cognitis, et qua; tibi sintutilia scires, meam- que simul atque Hirtii cum vouintatem, tum qua; praeter illam facere coacti sumus, intelligeres.

25. ' Exercitum autem quern ipse dedisti nobis te reci- pere minime invidiosum erit : eum itaque tibi restituo. Neque vero moleste ferent patres, satis cognito (non ^^i^ ^^^j enim tentare neglexerunt) nullis conditionibus perduci ad Fam.xi.l4. Brutum posse. Tirones meos per mc licet ipse etiam ' habeas. Quod si forte nimia senatus rcvcrentia tenentur,

satius erit rclinqui. Cur* enim fuit senatui, ut bos babe- ret in potestate. Igitur et tribunos delegit, a quibus non milites raodo, sod etiam nos consules custodiremur. Hem igitur niajoris invidiam quam utilitatis, et ante tem- pus te excitaturam,'' omitti satius fucrit. Igitur ad bos

<> Et ante tempus te cxcitatu- factum hoc nimis ci(o te cmovet

ram] Fidelitei vertit Api)ianiiin ex ilia consiHorum via quam hac-

Freinsheinitis, at non claro sen- tenus seciitus es, et ad aliam

su. "Verba Appiani Mint, T(J re transfert. Hacteniis obseqiien-

fpyov...TrphTov Siouros i^aulff- tern te senatui piaebnisti : at,

T7)(Ti(r€, id est, si quid videmus, si tirones illos recipis, voluntali

5428 T. Livii

quidem accipiendos Decimum evocavi. Sed quia nonduuir

ille venit, Torquato qua^stori tradentur.' Ha?c fatus et

mox executus, animam efflavit.

26. At Torquatus de voluntate patrura copias Decirao

adduxit. Fiinera consulum cum honorifica porapa Cie- Liv. Epit, sar Romam transmisit : iique in Campo Martio publica

sepultura honorati sunt, quia pro republica diinicantes Veil. 11.62. ceciderant. Cujus rei sensus etiam abjectorum hominum y 2." ■ animos ita pertentasse traditur, ut, M. Cornuto praetore

urbano funus locante, qui tunc Libitinam exercebant,

gratuitum ministerium praebuerint, paraturaque exequi-

Cic. Phil, arum conduxerint sestertio nummo. Militum etiam cor-

14J* ' ^^ pora, priesertini qui ex Martia legione ceciderant, pub-

licis operibus atque rauneribus, et communi exstructione

sepulti sunt. Sueton. 27. Per eos dies de morte consulum suspicio percre-

Aug. 11. buit, opera Ceesaris occisos, Ilirtium in acie per suos

DlO, XLVI. .... . '

Tac. I. miiites, aut ipsius Cajsaris raanu ; Pansam per venenum

Ann. 10. vulneri affusum. Certe Torquatus Glvconem medicum Sueton. _ _ ' ''

Cic. ad eo nomine custodiendum aliquamdiu curavit, ut parri-

Brut. i.G, cidam. Sed M. Brutus, cujus ad Ciceronem epistola extat, in tuenda medici innocentia etiam Caesaris famam fidemque asseruit. Certe ambitiosos hvec suspicio semper sequitur, ut nuHum sit tarn insigne atque execrabile scelus, quod pro dorainatione facturi non existimentur. Ceterum longe abest a prudentia Octaviani, ut rem niinin)e facilem tegi, et, si erumperet, omnium alionaturam animos, ado- lescens necdum satis firmus auderet.

Dio. 28. At senatus, donee inccrtus belli exitus csset, ad-

versus victorem sibi providendum statuens, extraordinaria impcria tollebat, decreto, ' ne quis longius annuo impe- rium obtineret, neu quis unus curationem annona;.' Quan- tum enim ad solvendam rempublicam diuturnai et solita- riiC ])otostates valerent, multis oxenqilis apparuerat. Ita pncvcniri posse putabant cum (pii futurns essot superior, ne quid pr"d?ter solita et concessa legibus appeteret; et

|)Hliiiiii jam adversaris; idqiio, collcgcris, lit satis Into possis ante teiii|iiis, iiute<|uaniea8 vires palres oifendcic. i'rcr.

LIBRI CXIX. RUPPLF.MI'NTUM. 5429

invidiam traiisfcrri in victum, cujiis videlicet immitem et auibiliosiini aniniiim senatus timuisset.

29. Postquani de Antonii clade lescituni, resumto pacis habitu, supplicationes dierum sexaginta decretjc. At Ca- Liv. v. 23. millo Veiis captis, supplicationes in quatriduum prinio omnium decreta; fuerant : nee scio an ulli temere plurium Cic.de dierum ante Pompeium, cuius jMithridatica victoria duo- ^^'''^•^''"^•

10. et 11.

decim dierum supplicationem habuit. Mox C'a?sari tres Cics. de dies additi : statimque cum ejus potentia crevit adulatio. 15. Gall. n. Scilicet niliil est in rebus humanis stabile, sed, ut qua^que ab initio constituta sunt, ita ferme ab ambitione et vani- tate absunt longius: paulo post inclinat sonsim mos anti- quus, dein solutius prolabitur, donee tandem cum impotu ruat, et ultra omnem Hnem modumque proferatur. Igitur Cic. Phil. nuper Cicero quinquaginta dies sententia sua comprehen- \\^' ' ^ derat, cum debellatum nee esset, nee crederetur ; quot Appian. iieque Gallicis antea bellis, neque aliis decretum unquam fuerat. Tum vero propter fugatum a Mutina hostem de- Dio, cendium additum.

30. Antonius, quique cum eo fuerant, bonis omnium cic. ad

publicatis, liostes judicati;*^ deque iis bello persequendis *^"'' ^•''^'• . x- i- . V^ • , . . . ./ * . etadBrut. sententiae dictee. Qum et decemviri, in quibus et Cicero i. 5.

fuit, tanquam ad pra^mia militibus persolvenda creati, '-''°*

J. ...,.., . Liv. Epit.

edictum proposuerunt, * uti quisquis alupiid accepisset Appian.

ab Antonio consule, ea de re profiteretur :' cum gravibus ^^^' ^^

... . » . Fam. XI.

minis in eos qui secus tecissent. 20. et 21.

31. Hoc tempore T. Pomponii Attici laudabilis jequi- Appian.

... ... ^. . ^ Corn.Nep.

tas extitit, qui licet amicissimus esset Ciceroni et Bruto, in vita niliilominus Antonii praesentem fortunam alioruni fere Attici. omnium exemplo minime despexit, sed pristina; neces- situdinis memor, Fulviee uxori, liberisque Antonii, cum ilia de bonis, et hi etiam de vita periclitarentur, (piam potuit, opem tulit.

32. Erat ea tcmporis oblata Pompeianis opportunitas, *

ut tum demum vere liberos se credereut et gloriareiitur : ct Dio.

* Antonius, qiiiquc cum eofne- t'lniiiin Iio«tem judiratnni esse

rant ... /losses JH(/;c/j/i] iMale erjio scripsit. \u\. not. ad ilium lo-

Freinsiieiiiius, cxviii. 17. iiii- cnin. Crcv. tic staiiiii exorientis di^sidii An-

5430 T. 1. 1 VI I

et velut omni periculo defuncti spernere Ca^sarem atque

etiam oppriniere incipereiit. Nam neque triumphum de-

Cic. ad creverunt petenti ; et cum Cicero provide raagis quam

'" ■ '* * grato animo, quod ampliora et raeritum credebat, et in-

vitis extorquere posse suspicabatur, sententiam dixisset,

* ut ovauti introire Ciesari liceret,' a plerisque repug-

Cic. ad natum est. Neque Cicero satis animum texit, ' laudan-

Fam. XI.20. ^Ij^j^ adolescentem, oriiandum, toUendum ' dictitando. V ell. 11.62. Sueton." Quo tempore dixisse Ccesar dicitur, ' se vero non esse

Aug. 12. commissurum ut tolli posset.'

Dio. 33. Ceterum, ut erga Caesarem parci, sic in hoaorando

Bruto profusi fuerunt, omnia liuic tribuentes quje spe- cie, ad rare ille debuisset. Supplicatio ejus nomine ad omnia Cic. ad pulvinaria decreta. Et quia forte natali suo liberatus Brut. 1. 15. obsidione fuerat, fastis ad eum diem Bruti nomen ascribi ^j jj ™'jussum: triumphum denique decreverunt homini, qui be- Liv. Epit. neficio vivere alieno diceretur,' neque adjutor victoriaj, Cic ad ^^'^ spectator tantum prajlii cum aliis e rauro fuisse. Mar- Fam. XI. tiam quoque et quartam legiones Drusus ei Paulusque jjj^^ ■ ceteris assentientibus decreverant. Sed ea res irrita fuit. Appian. Bellum quoque adversus Antonium uni decretura, vota- que nomine ejus nuncupata publice.

34. ' Legionibus quse ab Antonio defeccrant, promis-

Cic. Pliil. sum a Caiisare donativum exsolvi ' placuit ; ' partem co-

XIV. 13. j.yj^ qjjj pj.Q libertate occiderant, liberis aut propinquis

et Dio. dari : superstitibus honoris causa concedi, ut ludos oleaj

Liv. Epit. f,Q,iJiijus coronati spectarent.' Cvesaris inter h.vc mili-

Appian. '^ ■ 1 ¥

tumque ejus nulla aut parca mentio ; quamvis et ad Le-

pidum, et Plancum, et PoIIiouem literie de persequendo

Brut. 1. 15. Antonio mitterentur ; et senatus non vivos tantum, sed

^'"" etiam mortuos laudibus ac honoribus cumularet. In qui-

bus et Pontio Aquilaj statua est posita, hivrtdibuscpK^

f Triumphum denique dcacrc- 15. Deinde tiiiimplius decrctus

rnut homini, (jiii htiujicii) vucrc est Bruto, lit <>ptin>e aiinotyt

aliino diciiclur] lia (|iii(l(Mn de (Jronovius ad Epilniiicn hnjiis

1). Hriito loquiiiitiir Velleiiis ct libri, noii de Antonio t'ligalo, ue-

l)io, Ca'suiiin adiilatores. Sed que eiiiiii de cive triiiinpliaba-

Oiccro non seincl alfinnal Bru- tiir, 8cd d^ Inalpinis gentibus,

tiiiii cinpisse INInlina, i-jiis(|iie ut colliKi ^'ditiir ex ep. 4. 1, xi.

crupiioiioni magiio ad viclnriani Cic. ad EaiM. Crcc, adjiiiucnto fuisse. Vid. supra c.

LIBRI CXIX. SUHPl.KMKNTUM. 5431

rcddita pecunia, quarii ilU; mutuani IJruto detkiat, suas Cic. ad atque aniicoriiiu opes iiittr piiblicaiu inupiam aleiidis le- ^^■"•'"••0. g'ioiiibus insumenti.

35. Enimveio Cicsar hive considerans,''' et praeterea Dio. omnes suos adversarios potentia et imperils auctos, Sex.

Pom peio prvct'ectu ram maris, J3ruto Cassioque Macedo- Veil. ii.62. niam et Syriam cum amplissima potestate datas, atque Apijian. hsec omnia cum Pansze verbis congruere, ad reconcilian- Liv, Epit. dam cum Antonio gratiam animuin adjecit.

36. Neque deerat senatus obtentum pr<ebere quidlibet novaturo. Centuriones niissu legionura Romam iverant, Appian. petenda? pccuniai causa (jua; promissa erat victoribus. Responsum est, ' legatos ab senatu venturos ad exerci-

tum.' Miscruntque jussos summoto Caesare milites alio- VilI.etDio. qui. Non ropugnavit Caesar : sed nee dissimulavit frustra eos fatigatos non relaturos responsum, priusquam ipse asset adhibitus. Consilium senatui erat sub specie pulsi Plut. Cic. Antonii abducere a Ca3sare, tanquam non necessarias amplius, copias ; easque tradere. Bruto, ut Caesar exar- Q\f.^ ^d maretur. Quivrebantque in ejus exercitu serenda dis- Fam.xi.l4. cordia, dissociare animos, et alios voluntale ac largitioni- ujoet bus, reliquos deinde vi redigere in potestatem. Igitur -Appian. Martia; et quartai legionis militibus, quae decreta erant, pritmia laudesque legati afTerebant : ceterorum Ca;saris militum, non major quam ducis ipsius ratio habebatur. Sed omnis ista calliditas in contrarium vertit. Legiones Veil. negarunt sine imperatore suo ulla audituras niandata. Legati re int'ecta redierunt.

37. Tum vero simul Cajsar affuit, artesque increpavit Appian. patrura, universis idem animus fuit, ut non minus qui ®* ^'°' honorati, quam qui neglecti erant, injuria se aftectos opi- narentur. Nam et illi suspecta habebant omnia, et con- tumeliam commilitonum, sed maxime Czesaris, ad suam

8 Eniiiivero Casar liac conside- turn esse.' Niniinim Capsar et

ritus] Fioferto insita aninio do- senatus sil)i invicem inrsidiaban-

niuiandi ciipiditas plus apud tur : noc potcrat esse inttr li-

Cxsaris aniiimin valiiii liisseiia- bcrtutis retiiieiidx ciipidissiinos

tus injuriis. Itaqiie Suetonius, patres, et aviduin icfjuandi Cte-

Ang. c. 12. argnit euni ' ad prae- sareni, sincei a aniniomni con-

textuin niutatx voluntatis dicta seNsio. Crcv. factaque quoiuiidaiii calumnia-

543*i T. Livir

ignominiam pertinere arbitrabantur : et prjeteriti doce- bant, ' consilium senatus non ad beneficiiim duarum legi- oaum, sed ad luinam exercitus irupeiatorisque spectare. Nee ornari illos prjemio, sed emi : tradendos mox per- cussoribus optima de se meriti Ceesaris, contra filium ejus et araicos, ut scelesta et indigna quaelibet facerent et paterentur.'

Cic. ad 38. Haec audita Romae terruerunt non ignaros vacillare

Fam.xi.lO, Cicsarem, et Antonio locum dare respirandi. Is enim cum ad extremas angustias redigere hostem potuisset, si

Appian. transisset Apenninum ; alia omnia habens in animo, cap- tivos milites ducesque tractabat comiter : volentes in suo- rura allegebat ordines ; si mallent ad Antonium se re- cipere, patiebatur. Quin et Ventidium tres legiones ha- bentem terruisse contentus, • aut ad se transire ' jussit, ' aut, omisso metu, ad Antonium pergere, exprobratum communis utilitatis ignorantiam.' Sed et Decium quen- dam ex illustribus dimittens, atque ab hoc interrogatus, * quo igitur animo in Antonium esset ? ' ' Sapientibus sufficere edita ab se indicia ' respondit, ' insanis autem nulla suftectura.'

39. Sub idem tempus ad Lepidum et Asinium scripsit Sucton. apertius : ' nee sibi, nee veteranis parem referri gratiam,

Aug. 12. set\ omnia tradi parrieidis cum certo interitu Julianarum partium, si pauci qui supersint, pari atque Antonius im- prudentia, inter se committerentur. Cautius agere gre- garios milites, qui, finitis stipeiidiis, jegre divellantur, sed iisdem eoloniis juncti unitique considcant. Hoc et ipsis procurandum esse, et monendum Antonium. Inter- ea posse eos in speciem parere senatui, sed memores pri- mam esse debere suje salutis atque dignitatis curani.' Nee aliud ab his agebatur, spontc inclinantil)us in banc

Dio. sententiam, et Antonio affinitate aut t'amiliaritate intima

Veil. II. G3. {bjvinctis. Et, licet ad Brutuni colloa:a Piancus accesse- Cic. an . . ^ .

Fam. X.33. rat, tamcn nc({ue huic constabat lidos, et Jiruti perquam

(lead infirmic erant copiae ; cui maximus tironum, sed idem }irut. n. . .

Veil. 11.03. prope inutilis numerus, octo logionrs: veterani belli casi-

Cic. lid bus iininiiiuti ; et, ex his qui supcrerant, niulti (luotidie Fani.x.24. ' ' '

Appian. <-x lunga iuopia se replentcs incautius rumpebantur.

LIBRI CXIX. SUI'FLK.MENTIIM. 5433

40. His rebus cffectum est ut seiiatiis alitjuanto hones- Dio. tius tractare Citsarem incipoiet, coiiciliaiite ei t-ratiam Cicerone, cujus ambitiosam senectutem adolescentis cal- liditas egregie deceperat. Nam, quod ipso postea tra- Cic. ;id dente Cajsare constitit, ruinam metuens, Ciceronem ad- ^'^"*- '• ''•

. . ct 18.

jungere et retinere studuit. Quod quia nullo firmiore piut. Cic. vinculo consequi posse rebatur, consulatum instituit petere, ^^ '^"'" misitque ad Ciceronem nuntios, patrem appellitans. ' Ex usu publico, et gloria illius fore, si det operam, ut una Appian. gerant consulatum. Penes ilium enira, ut peritum et i?'"' ^. senem, vim magistratus omnem fore : se honore conten- Appian. tuni, per quern arma gloriosius poneret ; nee aliam peten- ^^ ^^'"'* di triumphi causam fuisse.'

41. Sic inescatus Cicero negotium Ca^saris in senatu egit : * Difficilia esse reipublica; terapora. Qui cum impe- rio sint, inter se foedera agitare, inconsulto senatu. Re- ferre, ut adolescens sine causa contumeliose habitus, qui- busdam honoribus mulceatur. Eundem magnas habere copias : neque tarn interesse reipublicae, ne prajtcr a?tatem fiat consul, quam ne simultates armatus exerceat, Prje- terea dari coUegam tanquam puero pra^ceptorem posse, ne quid contra utilitatem senatus atque reipublicai ausit.' Sed irrisa sunt ha^c a percussoribus, noa occiilto Ciceronis morbo, et minime dubio omnium periculo, si filius inter- fecti, idemque magnis copiis subnixus, consulatum indi- pisceretur.

42. Igitur inter omnia dantes et nihil relinquentes Uio. media via placuit, ' uti sententiae inter consulares dicendee jusei esset.' Postquam hoc parvi fiebat, decretum, ' uti proximis comitiis praitor, sequentibus consul renuntia- retur.' Hoc modo satis acute putabant elusisse puerum,

ut ipsi quidem appellare consueverant. Sed ille hoc ipsum Cic ad veluti convicium ad defensionem corum qutc mcditubatur /pj,ji* [' arripiens, Lopido satagente, cum Antonio roconciliavit 1. Dio. gratiara, non obvius modo excipiens redeuntera, sed ipse s"''to„ alliciens eum et provocans. Aug. 12.

43. Inter hiuc, Antonii rursus emersit fortuna, cujus ^g '^j^'J^^'' de rebus accuratius referendum est, sine quarum cogni- Epit. Dio. tione secutie mox conversionis tota sit obscura ratio, Fu-

Delph. et V(W.Clas. Livius. IS Z

5434 T. Livii

Veil. 11.63. gatus a Mutina petebat Alpes, vir adversus incotnmoda

PkiT"* "^" minus pervicax, quam luxui, quoad vacaret, deditus.

Auton. Igitur et in hoc itineie diversi et p^ne contrarii generis

documenta edidit : plerunique tolerans inedia^ et laborum,

supra quam sit credibile : iterum, ubi vndebatur esse aliqua

occasio, profusus in vinura et epulas. Unde non inele-

Rlacrob. ganter respondisse visus est familiarium ejus unus, quse-

Sat. II. 2. renti quid Antonius ageret ; * Quod canis in iEgypto :

Phsedr. bibit et fuoit ;' quando in illis reaionibus canes metu cro- Fab. I. 25. D 1 »

Plut. codilorum curreudo bibunt ex flumine. Sed s^pius vix

necessariorum erat copia : ut et cortice vixisse copiae ejus,

et nullius animalis carnibus abstinuisse tradantur.

Cic. ad 44_ Xon erat difficilis extin^uendi hoc tempore belli

Fam, XI. , , ... ■ r ■ t ■ X7-

10. 12. et labor, si quis insequi lugientem voluisset. Verum enim-

13. vero Cvesarem indignatio, quod Bruto mandatum bellum

Appian. tp, . , ,

j)j(,^ erat, averterat : iJrutus insanum rebatur, inirnici sui ad-

Plut. versarium suo periculo tollere. Tendebat ad Lepidum

Cic. a castra trans Alpes habentem. Erat et in illo spes, pon-

Siipra, tificatum et alia qutedam Antouii studiis consecuto, et in

cxMii, 9. gjjgj.gijy^ ill quo niultos sciebat suis partibus addictos.

Appian. Custodiam Alpiuni Lepidus Culleoni mandaverat. Is

"• "'■^" transitum Antonio dedit, ut penetrare in Narbonensem

Cic. ad Galliam posset, ubi castra ad flumen Argenteum Lepidus

^^"^•^•^^•habebat.

Cic. ad 45. Interim et P. Ventidius cum tribus suis legionibus

10™ tY'i ^^ Antonium^ venit. Quibus receptis, hand procul Lepidi Appian. castris castra posita sunt, nullo muuita vallo, ut venisse ad amicos videretur. Magna hie et pudenda tum incon- Cic. ad stantia, tum temeritas Lepidi fuit. llunc antca senatus I-atn. X.33. jj^j onnriniendum Antonium in Italiam acciverat, eodem- que tempore L. Plancum. Mox, cpiia Silanus, ad Anto- nium adductis copiis, Lepidum suspectum patribus fe- Cic. Phil, cerat, Plancum Antonius diserte ' participemconsiliorum'

xiii. ID. ai)i)(llabat, miserunt ad eos litcras, illorum opera rem- Dio. ,. . . ... '

pubhcain in pricsentia non iniligere.

4(i. T't tamen aversi animi nullum indicium ederent, (|uo ad nialeticium illi perpelhrentur, negotium impo- suerunt o|)pi(li condendi, (|uo deducerentur qui olim Vi- enna puisi ;ib Allobroiiibiis (unde initimn discordiarum

2 Ita ex App. concxil Ciev. pro Rlwdanwn in cdd. priorr.

/ LIBRI CXIX. SUPPLEMENTUM. 5435

Vieniiam ct Lii^diiruiin iiicolcntihtis cxtitit) ad coiiflufntcs Tac. Hist. niiodniii Araristjuo in campis Segusianis consodcraiit. ,'y ' Ilaec origo Lugdiini fuit, nobilissimic civitatis, uoineii iit Struho, iv, aiunt a corvo (luguin vocahaiit Galli) '' adopta-, et ^^'t'l ''p|j„ 'j^ loci edito. Qiiippe diinuin et olirn, et nunc qiioque col- 18. lem si^nificare quibusdam certum est, et colli Luq;dunum vi.,!! * ■ ° inaedificatmn fuisse constat. Tanta autem loci fuitoppor- Arar. tunitas, tit intra centesinium annum in niaximam perducta ".^" '^' frequentiani, dcinde unius noctis inccndio consumta, niox Sen.Ep.9l. reflorucrit, et hodie quoque inter clarissinias Gallorum urbes numeretur. Ab eodem Planco et alia turn deducta Gmter. colonia est Rauraca. 439^nuin8

47. Quanquam enim venire in Italiani prohibente nc- Dio.

mine potuissent, malebant paruisse senatui videri, atque

interim Antoniani belli speculari exitum. Silanum certe

Culleonemriue reversos ab Antonio verbis castigavit Le- C''^- ^''

. , . . T^ . Fam. X.34.

pidus, scnpsitque Ivomam, ' se neque opera eorum uti,

neqne in castris habere, neque ulli negotio prajfecisse.'

Ceterum res ipsa indicio est, simulate lia'c acta, neque

contra voluntatem Lepidi hos accessisse Antonio, neque

ab hoc redisse tanquam desertores, sed intcrnuntios.

48. Sane colloquium adhuc abnuebat xVntonii : quia Dio.

et contra eum scribebat senatui, eoque fidus habebatur, j^*^^ " "■ '* et idoneus cui bellum inandaretur. Sed neque hostile quicquam in eum designabat, in vicinia passus agere, V^^ll. et saepiusque venientem in conspcctum militum ita flectere Anton. universos, ut etiam, invito Lepido, exercitu ejus potiturus fuisse videatur. Quippe Antonio comitas inerat, audacia, profusio : ubi otium esset, luxus ; quoties expediret, in- dustria : et quicquid placere corrupta disciplina militi

'■ Nomen . . . a corvo (liif^vmvo- aliis hanc vim ei in antiijiia so-

cahant Galli] Ha-c interpri'talio liini Germaiioriiin lingua tri-

vocis Celtic* /i/^"- non pro certa biicntibiis, Celtas vcio conten-

aut vera hahettir al) onniibiis. clentihns ea usns esse ad » xpri-

Sunt qui ilia desiqnari piitent menduin id (jiiod int'eiiiis aiit

tiirreni, vel etiani locum (|ueni- profiinduni est. Non nnslium

cuniqiie minis cinctnm. Sed et est lianc disceptare litem, I)c

de voce dun lis etiani mota est varietate tantnm opinlniiiimlec-

apiid nos inter docti-ssimos vi- torcm monendum esse judicavi-

ros, aliis ea collem vel montem nuis. Crcv. uuice indicari existimantibiiit;

543G T. Livii

potest. Lepidus ad omnia segnior, non virtute ulla nota- bili, non vitio cams, prope contemtum venerat.

Plut. 49. Forte accidit ut Anton ius cum barba capilloque

promisso ad castra Lepidi veniens, aspectu simul atque

sermone plurimorum misericoidiam eliceret. Ibi Lepidus

ad disturbandum colloquium ' tubas occanere' jussit, quia

Cic. ad tribunorum imperia spernebantur. At milites, concio-

61*35 '^' * "^"'-^ Lepido, conclamarunt, ' pacem se velle, neque cum ullis deinde civibus esse dimicaturos.' Mox Canidio

Plut. Rufrenoque et similibus auctoribus, per Lzelium et CIo-

dium meretriciis vestibus tectos secreta cum Antonio pacta fecerunt; etiam Lepidi caidem, si vellet, polliciti. Sed is parci Lepido jussit, sibi cum exercitu venturo viam

Appian. pandi. Hoc priiecipuo studio agebant decuraani, quos

aliquando Antonius duxerat.

Cic. ad 50 Xeque fallebat ea molitio M. Juventium Late-

Fara.x.21. , t • ,• • • i

Dio. rensem legatum Lepidi, prorsus egregium civeni : sea

\ ell. Ap- niulta salubriter monenti non habuit Lepidus fidem. Pos- pian. .... . .

tremo auctor ei fuit dividendi in partes exercitus : sic

evidentius quo quisque sit anirao appariturura. Lepidus trifariam partitus copias, jussit occurrere praisidio quae- storibus, quos adventare dicebat. At hi de quarta vigiiia sumtis armis, tanquam exituri, vallum occuparun^, nunti- riut. Veil, osque miserunt ad Antonium. lUe, his auditis, prima Appian. luce flumeu transgreditur : et per aversa castrorum ad- missus, ubi vallum a Lci)idanis erat dirutum, protinus ad prajtorium contendit, prosequente cum Lepidi exercitu,

Cic. ad et oranto imperatorem, * parceret tanta; multitudini ci- Fiim. X.36. . ,^ 1 .• i -i. i.-

vium Komanorum, eorumque salutis atque securitatis

Api)ian. causam susciperet.' Atque is, ut e cubili disciuctus ex- siluorat, Antonium complcxus est, prioremque austeri- tiitcm suani necessitate tcmporuni excusavit. Sunt qui et ad pedes ejus procidisse tradant : quod, quamvis in timido honiine nihil non credi potest, quia plcrisquc non est tiiidituni, neque factum puto ; aut si forte, simulatum a Lepido timoreni, ne prodidisse causam senatus sponte lluiil.Iti- viilnrctiir. Scelerc enim potiiis quam ignavia poccavisse

Hit. I. .JOI. p|,.,.j^,.,n^. j„j„ visus est, recent uuKMie ab co Antonium, non

SUftDIl. « I .

Aug. 12. niodo sciiptorrs inferioris ;cvi, sed M. Cicero, I). J?rutus,

LIHRI CXIX. SUPPLEMENTUM. 5437

L. Plancus, totiis deriiquc scnatus consult. Eainque opi- Cic ad

nionein et quai pra'cesscruiit omnia, et qua secuta sunt, '"'''/'^'' • t ' ' et XI. 9. et

corroborarunt. 18. et ad

51. At Latcronsis, cum et Lepidum frustra monuisset, ^^'■"'•'•lO.

'12. et 14. et Plancum, quos inter se discoriles reconciliarc rtipub- Cic. ad

licae causa acerrime nisus fuerat, sub ingressum Antonii fn's"^'*

gladio se transfixit. Ob hacc statuam ei decrevit senatus, Veil. Dio.

laudationemquo et publicum funus : at qua: posita Lepiilo Cic. ad

pro rostris fuerat, subversa est; isque hostis judicatus, ^^^ " '

cum ceteris qui simul a republica defecerant, * nisi ante Liv. Epit.

Kalendas Septembres ad sanitatem redissent.' p^ "^" '^

xu.

52. Saga quoque rcsumta, crebri([ue ad M. Brutum, 10. Dio. C. Cassium, Sextumque Pompeium nuntii missi, ' ut rei- publicse subvenirent.' £tiam duo senatores, Luceius et Appian. Pansa, tanquam ad visendum Grajciai statum missi, qui Cic ad properare Brutum juborent. E Sardinia quoque evocatie 2G. copia?, et e tribus Sextianis legionibus, quaj erant in ^^ppian. Africa, unam accipere jussus Q. Cornificius ; duas mittere

in Italiam : quanquam ne his quidom satis confidebant, quod et ipsae sob Caesare militassent. Sed omnia expe- riri cogebat necessitas. Postrcmo cum longe ha?c spes Dio et abesse videretur, ad Cicsarem recursum est, neglectum PP'^"* contemtumque paulo prius, et coactum ad nova, sed in- Dio. cognita adliuc patribus consilia. Triuinplius etiani ac Cic. ad stipcndium ei decernitur, et omnibus decretis ornatur. m .^.

53. Idcirco livtus hancsibi ad obseptum antea consula- Dio. turn viam aperiri, simulavit obsequium, paravitque ad bellum onmia. Sed interim clanculum induxit milites,

ut jurarent ' contra nullum se exercitum, qui Ciusaris fu- isset, arma capturos.' Hoc aperte spectabat ad Antonium et Lepidum, quorum copiai majorem partem constabant e Caisarianis legionibus. Privterea instigabat eos, uti le- gatos itorum ad scnatum mitterent, quasi deprecaturos, ne contra fas et religionem dimicare cum civibus cogeren- tur ; revera, ut exigerent nondum persolutas pecunias, Caesarique darent consulatum.

54. Nee hoc timide liebat amplius, sed palam, advo- A|)pian. cata concione, ' Quousquc,' inquit, * commilitones, ad- versariorum insatiabilera importunitatem perfcrimus ?

643S T. Livii

Haec scilicet, ut pluifima vobis ante nota preeteream, pra;- niia raeruimiis, ut ab his vexemur atque opprimamur, qui- bus nostro sanguine salus atque securitas parta est? An- tonii praeda fuissent, neque rem aut publicam aut suam tueri quisquam eorum potuisset, nisi ego ille puer (sed virum sentient !) nisi ego, inquani, quern puerum appel- lare consueverunt, vobis adjutoribus causam suscepissem publicam, et nimiam Antonii ferociam Blutinensi victoria refrtenassem.

55. ' At illi praeclaram scilicet vicem servatoribus suis reddunt, contemtura, ignominiam, pericula. Neque de- sinent, nisi caverimus, priusquam universes, alios alia fraude circumventos, deleverint. Hoc enim agunt homi- nes Ponipeianis partibus devoti, ut eos qui patri meo na- varunt operam, occasione temporum inter se conimissos, nuituis vulneribus conliciant. Ideo nempe bella ex bellis seruntur, donee omnes, quos ob militiam Ca?saris perosi sunt, duces militesque prorsus interierint. Neque enim alio pertinuit, quod nuper duabus legionibus oblata sunt pra'mia, quam ut ex dolore ceterarum oriretur in hoc ex- ercitu ])erniciosa dissensio.

5(). ' Quam vero sint infensi Csesaris amicis, nuniquid proxiniis diebus ostensum est? cum ab Antonio (juideni, sed ex parentis mei coramentariis, data cunctis eriperen- tur. IJnde et vobis facilis esse conjectura potest, quae vestra sit futura conditio, qui agros, qui pecunias accepis- tis a Civsare, si(|uidoni hi reinpul)licam obtincbunt ; (jua.^ vero mea, dum regnabunt in senatu percussores patris mei. Sed mihi quidem curae erit, ut neque vita mihi incustodita sit, necpu; mors indecora. Vestri mo miseret, quibus ne- mo rclincjuetur, a quo speretis opera." patri miliitpie navatai pretium. Nam me quidem ab ambitione longius abesse, quam huic vttati credi potuisset, i|)si comperistis, cum ob- laiiini a vobis inqxriiim ahuui. Nunc alia conditio est temporun) : neque pro vobis, neque ad ultionem patris quicquam profeccro, donee ero privatus,

57. ' £ame causa consulatum pctere coi'-git : atcjue is, faiidcin ob causam, ncgatur al» liis quorum interest nemi- nem esse aut vestrarum utilitatuni procuratorem, aut Cae-

LIBRI CXIX. SUHI'LliMENTUM. 5439

sarian?c necis vindicem. Igitur communis salutis mihi vobisijiio tantum iinam rcliquam video viam, si vestro fa- vore cuiisulatuin consiMjuar. Nee enim aliter aut qua; a paiente meo aceepistis coidirmari, aut qua; a me expecta- tis persolvi quibuiit. Sed et ad publicum bonum, quie- temque patriic res pertinet. Percussores enim patris reos agam, quibus sublatis, linis ulitjuando civilium bellorum erit.'

58. Alacri acclamatione militum ha;c excepta : delec- Uio. tique statim ex promtissimis veteranorum quadringenti,

qui Icgatione ea fungerentur. Cum patres aitatem Ca;- Appian.

saris excusarent, centuriones legationis principes (edocti

enim erant) respoiulerunt, * et apud antiquos Rullis, De- Cic. Pliil.

ciis, Corvinis, multistiue aliis cousulatum fuisse creditum; \' ■ ' *^^ ' ' 1 ' iljiputn.

et recentiore memoria superiorem Africanum, Titumque Flamininum, admodum adolesccntes consules factos, uti- lem reipublica; operam pnustitisse.' Magnus quoque Pompeius et Dolabella allcgabantur, atque in hoc ipso Cxsare factum senatus dccretum, quo multis annis ante legitimam ajtatem honores petendi facultas concessa erat. Cum propter gravitatem negotii tempus traheretur ; lega- Dio. ti, ut moniti a Ca^sare erant, impunitatem petere Anto- nianis cceperunt, ut credibile est, non tarn impetrandi pro- posito, (juam ad tentandos senatus animos, an et hue adduci possit ; et, si succenseret, hunc armorum pra^tex- tum habituri. Sed elusum satis commodo astu periculum est, contradicente nemiiic, sed pro magno aliorum numero eadtim postulantibus plerist|ue. IJude eJfeclum est, ut citra invidiam, propter multitudinem liominum, quibus in causa dispari paria concedi rectum non esset, tota res omitteretiir.

59. Inter has altercationcs, cum ferociter locuti milites, Appian. atque ab senatoribus nonnuiUs increpiti essent, acrius ad consulatum Cajsari conficiundum exarserunt, et quia in- Dio. tromissi in senatum arma deposuerant, caput legationis Cornelius centurio, curia egressus, resumsit gladium, sa- Sueton guloque rejecto capulum ostendens, * 8i vos non dederi- :|^1'S' ''^*^' tis,' iiu|uit, ' hie dabit.' Quo tempore Ciceronem re- spondisse ferunt, * Si hoc modo petieritisCa'sari consula-

5440 T. LI VII

turn, auferetis.' Eaque vox exitium ei accelerasse credi- Plut, An- tur. Namque Cajsar libertatis studiosissimum esse cer- ncns, viliorera habere coeperat,

Appian. ^^* Hajc cuin in castris aiidirentur, exasperati sunt

milites, confestimque ad Urbem duci voluerunt. Nee Caesar leuivit : quin verbis adaugens iras, barbara suorum

Dio. dicta factaque non reprehendit ; senatum increpavit,

* quod milites intrare curiam inermes jusserat, quodque

interrogati a senatore quodam fuerant, ab exercitu, an

\ero a Caesare mitterentur ?' Igitur propere legatis qui-

~^' P''* busdam ad Lepidum et Antouium (nam et cum Antonio Uros. VI. _ _ ' ^

18. gratiara, Lepido satagente, reconciliarat) cum octo legio-

ppi^. ^ nibus et magno equitatu atque auxiliis, coactus scilicet a

pian. militibus, Rubiconem transiit, unde et proximi belli civi-

lis initiiim fuerat. Inde bifariara exercitu diviso, cum

potior! parte contendit Romam, ceteris ex coraraodo

sequi jussis. Dio. 61. In itinere, ut fit ubi milites imperatorem ducunt,

minime a maleficiis temperatum. Homines qui forte per

viam occurrerant, et in his eques Romanus, pro specula- Appian. toribus occisi : direptaj adversariorum villa;. Legati qui

cum pecunia veniebant, Caisaris artibus terrore injecto

refugerunt.

G2. Hae res tanta consternatioue replerunt Urbem, ut

.Tul.Obseq. ,jihii a^j extremum terrorem suneresset. Anxii patres, et Appian. 1- 1- •

alius ahum vane accusantes, ' quod exercitus ademtus

Caesari, quod triumphus denegatus, quod pra^mia militum

maligne repraisentata essent,' repente in contraria omnia

transierunt: nusquani jam apparcnte Cicerone, qui mul-

tus antea ubique fuerat. Augctur donativi modus, neque

duabus jam, sed octo legionibus decernitur. Decemviri

Dio. Ap- ccssare, Caesar dividere pra;mia jiibetur: ipse absens

P***"* consul designatur. Ad ha?c omnia signiticanda legati

festinanter emittuntur. Sed neque milites flexit profectum

Dio. ab invitis beneficium : et sonatus, Wnda inconstantia, vix-

Appian. diim egressis porta logatis, consilium mutavit: excipiento

mctum pudore, quod, indigna viris trepidatione subacti,

prono collo excipcront jugunj, nihil pro libertate uusi.

' <iuod igitur postea vacaturuin pcriculo et ignominia

MHRI CXIX. SUPPLEMENTUM. 5441

tenipus, si haec consuetuclo invalescat, ut ambitione cujus- libet honores arniis obtineantur? Quin hue enitcrentur, ut niilitcm, si lenibus consultis nequin^t, constantia et severitate in oiBcio contineant. Arinis opus adversum arniatos esse. Si primuni iinpctum fregerint, subiturum aiiimos pudoreni, subituram reverentiam patriae, et metum ex legibus. Quod si jjra^ter spem arma pro ropublica accepta contra earn miles verterit, L. Plancum, D, Bru- tum affuturos auxilio. Denique si neque pudore militis prohiberi fatum reipublicvv, necpie armis defendentiura, posset; at illi oceunibereut pro libertate potius, quain male et infeliciter expertam dominationem reciperent.' Et majorum exempla memorabantur, quibus prai amore libertatis nihil fuerit in vita carum atque pretiosuni.

63. llijjusniodi inter se dictis animati, mox in maxi- mam hdueiam venerunt, postquam eadem die appulsis ex Dio. Africa legionibus duabus, equitibus uiille, Diis ipsis curae ^PP^^"* esse custodian! civitatis interpretati sunt. Igitur, ad- juncta legione, quam nuper Pansa praisidio Urbi relique-

rat, Janiculum, ubi pecuniee erant repositas, pontenique fluminis occuparunt prajsidiis : per Urbem disposuerunt stationes: in portu quoque parandas naves curaverunt, ut victi cum pecuniis fugerent. Caesarera intra centesimum j)^^. ab Urbe lapideni ' cum exercitu consistere vetuerunt. Ha?c satis confidenter acta.

64. Sed ubi signa legionis a Pansa relictaj araneis, j„i Obseq. velut ex longo situ, oppleta venire visa prodigii speciem metumque fecere ; quaisitccque Cajsaris mater ct soror Anpiau, non comparuerunt, amicis, apud quos celabantur, gratiam minasque adversariorum pariter spernentibus ; itcrum re-

diit tinior, tanta opportuuitate amissa, quod his obsidibus quidlibct inipctraturi facilius a Ca^sare fuerant.

65. Atque ille suis timens, cum prioribus patrum le- gatis, dura raandata exponunt, mutatx sentential nuntium supervenisset, cum irritatis supra modum militibus, Ro- mam properat ; pnemissis (jui bono animo esse populum Komanum, et quiescere juberent, nihil hostile passurum.

' Intra centesimum ab Urbe lapidem^ Lcucas noslrates plus 33. Crev.

5442 T. LI VII

Ita pacato agmine accessit, omnibusque citra controver- siam in potestatem acceptis, sub Quiriaali colle constitit. Eo statim mira mutatione aftectuuni venerunt quidam ex Dio. senatoribus, mox etiani promiscua multitudo salutandi

Ppi^- ipsum militesque gratia. At ille, castris in loco positis, postridie Urbem, septus idonea inanu, intrat : quacumque incedit, occurrunt salutantium gratulantiumque agiuina : nihil in speciem officiosee humanitatis pra^termittitur. Sic ad aidem Vestae pergit, ubi niatrem sororemque esse au- diverat. Dio. 66. Interim et illae tres legiones, missis legatis, fece-

Appian. j-unj deditionem. Ex przetoribus qui prjefuerant, Cornu- tus sibi manus intulit ; reliqui in fidem recepti sunt. Ci- cero, per amices irapetrato Ca^saris colloquio, magnis eum laudibus extulit, se quoque senatui deferendi consulatus auctorem fuisse dictitans. Respondit Cresar, nee sine morsu, ' Ciceronem sibi novissiraum amicorum occur- rere.'

67. Secuta deinde nocte vanus rumor commovit civita- tem, Martiam et quartam legiones ad se transire,'' indig- natas quod decepta; a Caesare adversus patriam contra animi sui sententiam ductae essent. Huic rumori secure omnino crediderunt principes, quamvis in propinquo esset exercitus, et harum longe fortissimarum legionum viribus sustinere se posse reliquas Ca^saris copias rati sunt, donee aliunde pararentur auxilia. Igitur eadem nocte senatu

'' Vanus rumor commorit civita- i\x Urbis causa adesse, quivis

tcm, Martiam et (juarlam legiones facile inielli{;it. rratidein fVcit

ad NC Irumirc] I'niiisheiniiis tie- Freiiislieniio Apiiiani iiitcipies,

<leiat : Vanus ruvwr terruit civi- lapsus ipse prior, et iiiinis seciiie

talem, JMarliain et iiuurlain legi- ab eo ('xsciiplus. Kn Gi*ea

ones tttlesse, diriiiietnlw patria; verba : S<5|r)j Yej/o^eVrjs, liriSuo t«-

causa. Turn iteruin velut furore Av Kaiaapos, t6 re "Apfinv Koi rh

lacli principes, et secure credi- rfTapror, nfTaeo'iro (s ri/v ttSKiv,

iterunl dictis, el suis se virihus ws 5i' iffSpas tVl t7> irarpiSa ^rrax-

sustinere posse Casarem, qunm- Bivra, ol arpar-nyoX Koi t] fiovXii

vis tantiis kabenlem in proxi- -nifi-nav aTaKatnwpws ^nlarfvaav.

mo copiits, rati sunt. Igitur, Hive verba et ea (|iia' proxiiiie

i(c. Hcic (|nam male inter se srqniiiitur, cpiaiii acciiraiisRlme

f.-oiia-reanl, <niarii a ralionc alie- fieri potiiit, vertiiiiiis, et totiini

niiiii si( eos qui oniniiio scque locum refinxiiuus. I'.teniui Frcin-

«1 leiiipnblieaui flespcravuranf, sliemius in principiis lapsus,

riKMis ail spein eii;ji eo (piod eliani in ceteris, ut tit, baud sa-

audiunt duas legiones diripien- lis recto talo steterat. Crec.

LIBRI CXIX. SUl'l'Li;.MLNTL'M. 5443

habito M. A<{uilium Crassum eniiscriint ad parandas c Piccno copias : i(l(|ue tuiH|uain hvtnm iiiintium discur- reiite per I'rbeiii tribiiiio plcbis A[)iiltio vulgiuuut. Sod ubi I'alsani luisse famani rescituni est, Cicero, qui pro fo- ribus curium senatorcs adveiitantes cum laudibus excepc- rat, in lectica tugit. Ca'sar, irrisa houiiiium vecordia, exercituni in Canipunj adduci jussit. Quo tempore la'tum ei augurium aj)[)aruit, sex vultures. Nee tamen in jui. Obsen. quenquam consuluit durius. Quin etiam Crassum, qui Appian. servili habitu in Picenum penetravorat, diniisit incolu- mem, interim dementia* captans laudem, raox eosdem, quibus turn videbatur ignoscere, proscripturus. Pecuniam autem ex Janiculo, et quicquid ubivis publiciK fuit, corn- portari jussit : ipse excessit L'rbe, libertatem scilicet pnv- biturus comitiis, eo jam adductis rebus, ut eadem omnia absens posset.

GB. Igitur et nova coraitiorum forma fuit, quia more Dio. majorum interrex prodi tam celeriter non poterat, absen- tibus plerisque patriciis magistratibus.' Nam decreto pra'toris urbani (extincto jam Cornuto, Q. Gallium fuisse Appian. constat) duo nominati sunt proconsules, comitiorum haben- ^'°- dorum causa ; his perfectis, nihil ultra potestatis usurpa- turi. Ab his consul creatus Caesar collegae nomine Q. Tab. Coll. Pedium Q. r. administrum accepit. Et exultabat ado- ?''* ^'S'*' lescens honore ante tempus capto, quem prater jumorem Casaub.

Marium nemo praecocius invaserat. Cousulatum enim, si "'' Sut-'oD.

^ ' Aug. 2G.

' Inleirex prodi Utm cderiler ' adco propria sunt aiispicia, ut

non potcrut, nbsaitibiis plerisque ... ipsi sine surt'ragio po[)uli

patriciis tiKifiistratibus] Dio, i{Uvm aus|)icato iutcni-geiu pioila-

liic veitit I'leinshciiiiiis, paiimi niiis.' Alteniiu ex Epist. Cic.

hoc loco attciulit ad ritiini pro- ad Brntiiiii, I. i.ep. 5. * Diiiii tiiitis

dendi interrt'gis. Iiitciiex eiiiiii eiit patriciiis magistratus, aiispi-

iiona patriciis magistratibus, !>ed cia ad patres redire non pos-

a patribiis prodcbaliir, rum jam sunt.' Ex his diiobus locis inter

nnlli in rpi)ubh<a palriiii magis- se collatis paiet, ft prodendi in-

tratiiscsseut. Hoc utrunnpie sex- terregis jus penes patres fuisse,

centis scriptorum locis probari et id fieri nou potuisse i]uanidiu

potest. Sed hie afl'erre sufficiat vel unus trat patricins luagis-

duo testiiiionia : alteruni ex ora- tratus. Srd niirum non est Di-

tione Appii apnd Liviuni, I. vi. onein in his ritibns jamdiu, cum

0.41. ' Noi)is,' in(|uit Appius, scriheret, exoletis, halliuinaium

iioniine patricioruni loijuens, esse. Cnv.

5444 LIBRI CXIX. SUPPLEMENTUM.

Liv. Epit. civiliter computes, annos undeviginti natus iniit ; sive dies

mo Lv"' ineundi xiv. Kalendas Septembres (variant enim scrip-

p. 376. et tores) sive x. Kalendas Octobres fuit : revera vicesinio

^Macrob »tatis anno, quia trimestre circiter correcti ab Julio fasti

Sat. 1, 12. absorbuerant : quod spatium tametsi processerat, tamen

Ve .11.65. ^yigQ jjQ^ computabatur.

SUPPLEMENTUM

LIBRI CXX. HISTORI ARUM

T. LIVII PATAVINI.

I.Inito consulatu C. Caesar, cum, reversus in Urbem, Dio. xlvi. sacriliciis factis, augiirium captaret, duodecim vulturibus ^^^f "j^"* visis, quod augurium llomulo, novam Urbem condituro, jul. Obseq. conspectum diccbatur, in amplissimam spcm similis Ibrtu- Z'"^^'"^' nae erectus est. Militibus deinde pecunias distribuit, suis Uv. u 7. ex facultatibus dare dictitans, cum in manu haberet pub- ^'°- licas. lisdem gratias egit. Egit et senatui ; sed militi- bus ex animo magis. Horum enim ope se sciebat adju- tum ; senatum, quod fecisset, metu fecisse.

2. Par apud patres simulatio, qui et haec ultro tribu- isse Citsari pra;dicabant, et reliciua accuniulaturos. Id- circo quem paulo ante consulatu judicaverant indignum, ei decreverunt, ' ut etiam exacto magistratu, donoc apud exercitum esset, consules honore anteiret : ' judicia paulo ante et poenas comminati ob copias privuto consilio con- tractas, nunc et alias allegcre jusserunt : et, sicuti Bru- te in Cjcsaris ignominiam bellura Antonianum decreve- rant, ita nunc Civsari legioncs etiam Bruti adjccerunt. Postremo et cura Urbis permissa, potcstatem dederunt agendi pro arbitrio, etiam prieter leges, omnia.

3. Ceterum Caesar, post sacra peracta, adoptionrm Appian.

, . I,. T TV Dio.

suam curiata lege contirmavit. Mox ahajrogationc Uo- ^ppian.

5446

T. LIVH

Dio. labellam absolvit, qui judicatus hostis fuerat ; et, prjepa-

ratapriniiim largitionibus populi gratia, solutoqne residue,

Liv. Epit. quod debebatur ex testaraento Ciesaris, legem tulit de

Dio. Ill ' o

Appian. qujestioiie habenda in eos quorum scclere pater occisus

\ell.ii.69. esset : quam de nomine collegae Pediam maluit ap- ^bueton. ,, • *^

Ner. 3. pellari.

Plut. Cffis. 4. Hac postulati sunt non percussores modo, sed et qui

Appian. .. „ . .,. -. *

et Dio. conscu tuisse consiliorum dicerentur ; absentes plerique,

nonnuUi et insontes, qui nee insidiati CiKsari, nee omnino

eo tempore versati Romae fuerant. Hac fraude pra^cipue

Dio. Sex. Pompeius petebatur, hoc crimine liaud dubie in-

noxius ; sed quem quolibet prsetextu tolli Julianarum

Appian. partium interesset. Reis hac lege universis una pra^conis

Plut. Brut, denuntiatione dicta dies est, damnatique, inspectante Appian. CjBsare, ad unum omnes, absentes plerique, nemine ju- dicum absolvente quenquam, uno senatorum excepto, P. Sicilio Coronate, qui M. Brutum absolvit palara : cujus rei dissimulata interim ira mox proscriptione ho- minis patuit. Supra, 5. P. Servilius Casca, qui primum ictum inflixerat

j^i„ ■ ■ CjEsari, tribunatum plebis eo anno gerebat, patiente Oc-

Cic. adAtt. taviano, qui tum adhue odium in percussores tegrebat. Is XVI. 15. et , , ,. ^j ^ r ^. ,

PhiJ. XIII. »eque adolesccnti hdens, et exagitatus a Cicerone, (qui

16. Dio. parricidam appellare sustinuerat, cum eodem tempore pro

Brut! I. 17. ^^^"^^ percussorum, quibus erat amicissimus, Ca^sarem

et 16. per epistolas rogasset,) non expcctato Cajsaris adventu,

j)iQ Roma profugerat. Hunc P. Titius eollega, magistratu

Cic. nd abrogato, reum peregit; et ante annum mortuus lirmavit Fam. X. 12. • • . • ,■

j)Jq opinionem, non posse annum supervivero, qui eollega?

JuI.Obseq. magistratum abstulisset.

Ju^'^Obs-f ^' ^^^ tlissimile Q. Gallii pra^toris fatum fuit, eujus

Appian. opera tum Bruto atque Cassio abrogatnm impcriiini erat.^

^ Q. Gallii prirtoris . . cujus prirturam arl fiiiPni anni siii ges-

opcra tum Ilruto atque Cas.sio iihro- sisse. Scciindo iidrin Brutus et

gatutii iuipcrium eriit] Apiid .lii- Cassiiis siipti iorc anno privtores

Hum Obscquontom lcc;itnr Tiil- fuerant, ncc pioinde collejjam

lius, qnod nomon Frpinslieinius liabuerunt Q. Gallium, qui hoc

niulavit \u (inlliiit. Sed major anno piiutor est, tesJc Appiano.

liof loco vi'isatur error. I^tenim Itaqne vol crravit Jul. Ohse-

priuio constat ex omni liistoria qucns, vel, quod verisimilius

IJriilo et Ca-isio niinquam abro- est, misere liic est depravatus.

gatuni impciium fuisnc, sed illos Crev.

I.IIJRI CXX. SL I'I'LIMKNTUM, 5447

Idcirco proviiiciam AtVicam precmii loco nactus aCvtsarc,

paulo post miserabiliter interiit. Cum ciiiin pugillares Sueton.

dupljces veste tot^eus ad CsKsarem salutandiim introisstt, "^'

suspicionenx movit gladium occuli. Nee ausus statim

inquirere Caesar, ne quid aliud inveniretur, paulo post e

tribunali raptuni, sorvilem in modum torsit, negantemque

jussit occidi, piius oculis sua niaiiu oHossis. Ipse scripsit

in libris de vita sua, * Q. Gallium colloquio petito insi- Sueton.

diatum sibi, coniccturaque a se in custodiam : deinde ^^' ^^''

. . . . '^t ^7.

Urbe intcidicta dimissum, naufragio vel latronum insidiis

periisse.'

7. Crudelitatem Cassaiis, quo plus raetuebatur, studio- sius tegere atque adjuvare nisi sunt omnes. Gallio ma- gistratum abiogarunt collegai : j^opuius diripuit domum : Appian. patres capitis damnaverunt. Namque fortunam adolcs- centis omnia sequebantur : et alii formidine, multi fa- vore, pars magna pra;miis incitabantur. Quippe et accu- Dio. satoribus percussorum pecunia piomissa orat, et magistra- tus quera accusatus gereret, militia;que vacatio ipsis libe- risque et nepotibus. His motus, opinor, Capito, Velleii Veil, ii.co- historici patruus, Agrippic subscripsit in C. Cassium. Pint. Brut. Nam M. Agrippam Cassio Caesar, L. Cornificium Bruto accusatores apposuerat.

o. Nihil erat actum damnatione reorum, nisi et vi ar- niisque possent superari. Namque Brutus atque Cassias Appian. jam habere legiones circiter viginti dicebantur. Idcirco Dio. Cjesar ad hos debellandos amicitiam Anton ii sibi neces- sariam fore videns, a quo, propter affinitatem, dissociari Lepidus nequiret; eo contulit consilia, ut hos interim ha- beret adjutores, postea, sublatis eorum ope percussoribus, ipsos quoque tollendi rapturus aut facturus occasionem. Ne tanien ejus propositi emanaret intempestiva suspicio, neque de rebus iis retulit, et quasi bellum illaturus hos- tibus judicatis, ad Mare Supcrum lentis itineribus pro- Appian. cessit.

9. Interea ex composite Q. Peilius ad senatum de Dio et venia Lepido atque Antonio conccdenda retulit. Alia ^PP"*''' jam plane reruni facies esse coeperat, ut qui mode pro defensoribus libertatis habiti t'uerant, tanquam hosles et

5448 T. Livii

parricidae in execratione essent : contra despecti modo

ettantum nonhostes patriee judicati, non benevoli tantum

fidique reipublicaj, sed etiam civitatis ac senatus patroni

haberentur. Igitur ad Cjesarem senatus misit, tanquara

ignarum eoruna quae agerentur, ut hiijus sententiam ex-

quireret. Atque is, * omnia alia cupienteni, vi militum

adigi ad consentiendum,' rescripsit. Secutumque sena-

tusconsultura, quo prius decretum antiquabatur, cum anii-

cis ad COS Uteris. Eam ob causam senatui gratulatus est

Caesar, Antonioque scripsit, * auxilio se venturum adver-

sus Decimura, si ei videretur.' Ob hajc collaudatus ab

iisdem patribus, quibus paulo ante nihil Decimo carius,

nihil execrabilius Antonio fuerat. Adeo facile convel-

luntur animi externa tantum spectantes, quotiescumque

eorum, a quibus dependent, aliqua intervenit conversio.

Nee enim abripi fluxu mortalium fas est, quisquis con-

stantibus verisque bonis innititur. Sed Autonius re-

spondit ' in Decimo se vindicaturum Caesaris injurias, in

Planco suas : Caesarique se conjuncturum.'

10. Hinc vero D. Bruti res subito miserandum in uio-

Cic. ad dum labare coeperunt. Is tertio post Mutinensem pugnara

Fam.xi.l3. ^jjg insequi Antonium orsus, postquam receptum a Le-

Cic. ad pido audiit, cum L. Planco, qui designatus una consul

Fam. X. senuentem in annum fuerat, consilia viresque sociaverat. pass, et XI. • « ■ • T-» Il-

ls, et XII. Sed ubi se damnatum esse Romw, Asinium Poilionem

?; P^°" ^., semper Juiianis partibus fidum cum suis legionibus ac- Vell. II.C3. » • . 1- • 1^1

Liv. Epit. cessisse Antonio, et insuper solicitare Jf lancum cognovit ;

Appian. tiigfidens rebus suis, adversus Caesarem convertere signa Uio. ...

Veil. 11.63. ccepit. Sed desertus a Planco, mox etiam potitus in-

*l,9^- , sidiis, extremam in desperationem incidit. Nam Plancus

Fam. X. frequcntibus epistoiis nuilta de sc senatui, multa Ciceroni

?".''*• libcraliter et facunde pollicitus, ad potentiores descivcrat,

Dio. • 1 • I

Appian. (juatuor transductis ad Antonium legionil)us.

Cic. ad j^j jjcirco Brutus, numero quam viribus ampliores

lam. X. 24. *

copias agens, quod ex decern legionibus una tantum ve-

teranoruin erat, altera bima, oaM|uo nondum satis ex in-

Cic. a I opia Mutinensi recreatai ; rolicta G vUia, per Bavennatem

l'";"'"'"'*- et Anuileicnsem agrum in Illyricum ducere conatus «st,

UlO Ct ' ° 1 O 1 J

Appi:in. tit in Macodoniam ad M. Brutum evaderct. feed quando

I-IHRI CXX. SUP1'I,I:MI;N TUM. 5U9

islam f]uitlem viam Caesar ct Antoniiis olwcpscrarif, i( in Japyilia coiigressum repulerant : rclictis luacliiiiis, alia Appian, loiigiore aUiue dilliciliore via Ilhenuin petere statuit, at- y^-y-'^*^*- tjuc ibi transjectus per Germaniam proficisci. C'iv. I. m.

12. Sed iibi consilium ejus emanavit in milites, despe- rare on)nes, atque alia circumspiccre pncsidia ca'porunt. Primum ad Caisarcm sex transierunt tironuui legiones

cum auxiliis suis : reliqui mox omnes ad Antonium : solis Liv. Epit. permanentibus Gallis cquitibus, quibiis custodiara corporis V'*'". sui crediderat.

13. Cum his per Salassos, emto transitu, singulisquc in Strabo, v.

capita denariis datis, penetravit in Galliam, diniissisdue P- '^*!^- , . . , ' Appiiiii.

ft donatis qui donium reverti nialuerant, cum e([uitibus

omnino trecentis ad Khenum venit. Ibi vero, dum ad

di^licilera plenumque periculi transitum contatur, paula-

tim desertus decern tantumraodo comites retinuit. Id-

circo, hac ipsa paucitate spem dante fallendi, rursus

Aquileiam petere constituit, Gallico liabitu sumto, nam

ct lingua:: non ignarus erat.

14. Sic oberrans, cum captus a latronibus Sequanis Oros.vi.is. vinctusque esset, cujus esset ea ditio interrogavit. L'bi Appian. responsum est Camilli esse, duci ad eum postulavit; quod ^^l''. "04. sua quaidam beneficia Camillus habebat. Sed ille palani objurgans suos, ' qui per ignorantiam in tantum viruin injuriose peccavissent,' clam nuntios ad Antonium misit.

Ille propere Furium quendam cum equitibus ire jussit, a Val. aiax.

quo trucidatus est Brutus. Caput ad se delatum inspexit 'v- 7- t ^ . ,....' ' Liv. hp'a.

i\ntonius, sepelirupie jussit. Appian.

15. Nee obliteranda duorum amicorum Bruti memoria, quorum alter in gratiam ejus sibi conscivit necem ; alter

cum mori pro eo cuperet, invitus supervixit. Territus Val. Max. equitum adventu Brutus in latebras se abdiderat. lias ubi repererunt Antoniani, Ser. Terentius obtulit se ir- rumpentibus, Brutum simulans, ac obscuritate loci spe- rans t'allcre. Sed agnitus a Furio, servatusque est. Brutum casus suos deplorantem, et inani subterfugio Dio. subtralicntem gladio cervices, Ilelvius Blasio ad feren- dam fortiter mortem, non voce tantihii, sed et exempio suo excitare nisus est; sibique ultro intulit manus. Nee

Dclph.el Var, Clas. Liriits. IC A

5450 T. LI VI I

Val. Max. ultra profectum, quam ut prae raetu mortis vecors homo, Furio admonenti, * constantius praeberet cervicera,' re-

Senec.Ep. sponderet his ipsis verbis, ' Ita vivam, dabo.' Sic alter Appian. hic post C. Trebonium pcenas interfecti Caesaris dedit :

et Oros. et sub idem fere tempus alius ex percussoribus Minucius Basilus, cum per iram quosdam servorum castravisset, a familia interemtus est. Pint. 10. At Antonius, maximi rursus exercitus imperator,

Dio. " adjuncto Lepido, cum decem millibus equitum, et legio-

Plut. nibus septemdecim Alpes iterum transcendit ; sex relictis

Dio. in Gallia, sub compotore suo, L. Vario Cotyla. Necdum

enim satis fidebant Caesari : neque etiam magis illius be- neficio, quam suis viribus restitutos videri decorum reban-

Plut. Cic. (uj.^ Similiter in hos afFectus animo Caesar, Bononiam

Sueton. . ^.11

Auo-. .16. occurnt cum vahda manu. Callidos et tempori servientes

^'°* facile mutuus metus jungit : irje atque odia in occasionem

diflferuntur. Fit pactio, ut inter sese de rebus omnibus

coUoquantur : et, quia par utrobique timor erat, omnia

solicite exa^quantur. Et fortuna providerat.

Silius, 17. Medio inter diversa castra spatio, nomine, non

^pp ^^^\ magnitudine, par Germanico Rhenus parvara insulam

36. eflScit (liodie peninsula esse dicitur) piano solo, et parum

Phit, Cic. insidiis apto. Ad hujus viciniam adduci legiones quinas

Dio. placuerat ; dcinde his a^quali spatio relictis, pergi cum

ppian. trecenis comitibus ad pontes : duo enim erant, hie Caesa-

ClV. IV. I _

ris, ille Antonii castra respiciens. Hoc ubi factum, Le- pidus, cui cum neutro simultas fuerat, praemissus ad spe- culandum, essetne omni ex parte vacua insidiis insula, paludamentum extulit. Eo signo conspecto, utrimque relicto ad pontes comitatu, Cavsar et Antonius in media insula, loco undique conspicuo, ubi sella; erant posita?,

I^io- congressi sunt: sequc niutuo, nc forte sub alis pugiones

habcrent, excusserunt.

Appian. iH. Inde Ca'sar, tanquam consid, in medio; ceteri la-

tiril)us ejus assederunt : sumniissacjuc voce coUocuti sunt, nc quid ab iis, quos ad pontes adduxerant, excipi posset. Plut. Cic. Hoc conlinuo biduo factum, ut ab ort.o die ad occasum usqu(; eontondi iTMt. Tcrlio dcniuni die ccssit C;t\sar, ut jnter alios, qui cxitio communiter dcstinabantur, proscribi

LIBRI CXX. SUPPLEMENTUM. 5151

Ciccroncm patoretur ; sine qua coiulitione negabat Anto- Scncc

nius reconciliationem fieri posse ; atque Antonio Lepiilus 'i,'l'or''Tv g

assentiebatur. Eratque tantus hominum furor, ut vicissiiu Oros.vi.l8.

Antonius avunculi sui L. Caisaris, Lepidus fratris Paulli , „ ' f,

' I ton. c't C^ic.

ueeem gratificarentur : dum inimicos toUercnt, ne quidem Cic. ad necessariis parcentes : et praeterea odio suorum, a quibus J\ip•,!^n * increpiti ' forte fueraiit,'' accensi. et Dio.

19. Ceterorura qua; tunc decreta sunt, haec summafuit. ]\'^,\.}ll'^' * Caesar consulatuni in reliquam anni partem P. Ventidio et Uio. cedat. Tresviri reipublica; constituendae per quinquen- nium sint, euraque niagistratuni Lepidus cum Antonio ac Cajsare consulari potestate gerant : iidemque confestim in

istud quinquennium magistratus urbanos designent : in his neque senatus auctoritate, neque populi jussu sit opus : provincias seorsim Lepidus Ilispaniam omnem cum Nar- bonensi Gallia ; cetera Galliarum citra et ultra Alpes Antonius ; Africam utramque, Sardiniam ac Siciliam Caisar, obtineant.' Transmarinae provincia; silebantur, Dio. sive ut opinionem efficerent tresviri non omnia se sibi Appian. cupere ; sive potius, quia tam illai in potestate percusso- Appian. rum, et bello repetenda; erant. * Id vcro bellum Antonio %. ^°* Caesarique demandari, Lepidum in locum D. Bruti con- sulatuni invadere, Romamque et Italiam custodire ' pla- Appian. cuit, ' Hispanias et Narbonensem per legatos obtinere.' Ad haec tres ei legiones sufficere visa;. Cetera; ita distri- butac, ut viginti Antonius, totidemque Caesar, habereut.

20. Militibus inter alia victoria; pra;mia, colonia; quo- que promissae duaedeviginti urbium Italicarum, quarum in aedificia finesque deducerentur. Neque contemtissima ea

1 Increpati edd. ante Crev.

'■ A quibus increpiti forte fuc' aceniniiispropugiiator, qui, post

rant] L. Capsar pro patribiis fiigatiim a Miitina Aiitonium,

semper contra sororis filinniste- Martiam et quartam legiones a

lerat, et aspcras in senatu ad- Ca;sare abductas D. Biiito tradi

versus earn sentcntias dixerat, decreveiat, teste ipso 1). Hrnto,

ut constat cum ex aliis Philip- in Cic. ad Fam. lib. xi. op. I'J.

picaruni locis, turn priccipiie ex YA Lepidum quoquc liostcm ab

Philip. VIII. 1. Sed ct eum sen- eo judicatum Appianus et Dio

tentia sua iiostcm judicarat, nt aucloies sunt. Vid. iutVa c. 3C.

inemorant Appianus et Dio. Crcv. Paulliis quoque fuerat libcrtatis

5452 T. Ltvii

pars Italiae erat ; sed pulcherrima oppida, leetissimusque ager destinabatur, Capua, Rhegiiim, Venusia, Beneven- tum, Nuceria, Ariruinuiu, Vibona. FJor. IV. 6. 21. In has conditiones junxerimt manus, jurejurando Dio. interposito : et, quia, Diis testibus, non satis obstricta

Appian. ^des videbatur, etiara advocarunt exercitus ; iisque Cae- sar, pro honore magistratus quern gerebat, de scripto recitavit omnia, praeterquam de proscriptione quod con- Flor. venerat. Sic exercitus inter se consalutaverunt, et, quo

Plut. Ant, firmior esset imperatorura concordia, postulatum est, uti A^u"^'g2* ^'^""^ obsidem reconciliatie gratize, privignam Antonii Orus.vi.is. Clodiam, vixdum nubilem, Caesar duceret. Assensit ^ej. II. G3. adolescens, satis gnarus, ad servanda conventa non fortius affinitatis v.inculo, quam ceteris astringi potentes et cupi- dos : et niodo patrem suuni Cajsarera, quominus Pom- peium everteret, ea necessitudine nihil iuipeditum fuisse noverat.

22, Turn etiam ostentum ei factum ferunt, quo ad

, , f^. summa; rei spem acrius excitaretur. In castris ejus luce

Sueton, prima in culmine praitorii super linteum aquila sedens,

Aug. 90. juQs corvos hinc inde infestantes afflixit, et mortuos de-

jecit in terram, notante universo atque exitum pra^sagien-

te exercitu ; ' futurum ut ex tribus hie solus superstes et

victor esset.' Trahebantque eodem, quod paulo ante-

quam in Italiam regrederentur, in castris Lepidi, centu-

rionis gladium circumvolutus anguis vinxerat; et in ta-

bernaculuni Lepidi lupus irruuq)ens, everterat mensani.

Id eversie potentiic fuisse pra^sagium crcdiderunt : Antonio

voluptatuni insaniam, et ex his perniciem ostendi, quod

circa fossam castrorum ejus lac fluxerat, et concentus

quidam fuerat exauditus.

. . 23. jSec urbana mala prodigiis caruerunt. Canum

Appian. . .

ululatus, luporuni per forum discursus, bovis et infantis

recens nati sermo, sinudacrorum sudor sanguine inixtus,

clamores ])ugnantiuui, strepitus arniorum, equorumque

cunentium, appaiente nullo, solis varie mutata species,

lapidum inibres, ivdcs sacne statuanjue de ccclo tacta',

ii'.'.iltiiin fimoris incusserant : sed ille in immcnsum crcvit

ex CO ijuod inttr procuranda hivc prodigia evenit. Quippe

1,1 nui cxx. supfLemrntum. 5453

Tuscus haruspex,' ' actum esse de libeitate, et antirma redire rcgna, seque excepto uiio, cetcios servituros oia- lies,' vaticinatus, coinpressit spirituni, vivendique fiiicm sibi posiiit,

24. At tresviri tollendos ante omnia priecipuos inimico- rum rati, ne consiliis suis impediinento forent, pcrcussori- bus in Urbeni pncmissis, occupari statim duodecini, vel, ut alii tradunt, stptemdecini inqurarunt, et in his M. Ci- ceronem. llorum quatuor statim in publico aut inter convivia rcperti occisique, ceteri per sacra ac profana om- nia tumultuosissinie ((uacsiti, tantum excitarunt pavoris, ut Oros.vi.l8. tota nocte cum ejulatu ac clamore, quemadmodum captis ■* PI"'"'* urbibus solet, discursaretur.

25. Et quia nomina proscriptorum nondum erant pub- lice proposita, se quisque peti ratus, in eam dcsperatio- nem venerant, ut alii suas, alii publicas aides incensuri assent, ne inuiti morerentur ; nisi Q, Pedius consul sum- ma diligentia hac iliac volitans bene sperare jussisset, et expectare diem, vanos aperturam timores. Deinde quam- prinium lux a])paruit, nomina septemdecim illorum edidit, auctores malorum omnium incusans, et securitati ceteris promissai fidem publicam interponens. Necdura enim, quid de proscriptione tresviri constituissent, cognoverat. Sed ille quidem proxima nocte per nimiam contcntionem, ruptis vitalibus, interiit.

26. Tresviri paulo post ingressi sunt triduo, cnm co- liortibus pr'tVtoriis et singulis logionibus. Prima di<' Vx- djo. sar, sequenti Lepidus, tertio Antonius, intrarunt : stalim-

que patuit funus apparari reipublica;. Namque, <lisposi- ^ppjan, lis per I'rbis opportuiia stationibus, concionem i)0|)idi P. Titius tribunus plebis advocavit, legemque simul promul- gavit atque pertulit : ' Reipublica: constituenda; tresviros in quinquennium creari cum potestate consulari : ' hoe verbo utebantur, cum pluscjuam regiani rapuissent. ' Eos esse M. Lepiduui, M. Antonium, C. C.esarem, ex ante -p (^ /^ i diem v. Kalendas Decembres in ante diem pridie Ka- lot. apinl lendas J anuarias sextas.' '^ '■

•■ Tnscus haiuspex] Hoc jam memorvivit Freinsbemius supra ex VIII. 9, Cnv.

5454 T. Livn

Dio. 27. Unum etiam ad sunimam indignitatem deerat, iit,

curatis precibus, exorandi essent suscipere honorem, quern oppressis legibus vi ac fraude iavaserant. Igitur et sa- crificatum est, tanquam ob inagnam et repentinam felici- tatem, et ad consuetum habitum senatus rediit ; quan- quam et ex iis quaj agebantur, et ex prodigiis recentibus imrainentium rerimi gravis ciira occupasset animos. Nam Jul.Obseq. et armorum telorumque species a terra visae cum fragore I>iO' ad coelum ferri : et in fastigio «dis /Esculapii examen

apura, supra templum Genii Publici, itemque Concordia, vultures consederant. Nam et haec praesagire convulsio- nem boni status, fugamque et caedes credebantur, quod post constitutam sedeni opesque industria paratas, fumo et turbulento seris strepitu apes pelluntur ; et vulturibus Plin. X. 0. banc insevisse naturam sagacitatem putabant, ut triduo aut biduo ante circum ea loca oberrent, ubi cadavera fu- tura essent.

28. Neque diu his expectanduni fuit. Statim enim Appian, atque magistratum tresviri acceperunt, super septemdecim Oros.vi.l8. illos, proscr ipse runt alios centum triginta, eorumque no-

Flor. IV. C. . .. ^^ . " *

Appian. mma varus per L rbem locis proponenda curarunt." Neque

multo post alios adjecerunt centum quinquaginta ; deinde

sa?pius et subinde plures, ut aliqui recens damnati erant,

aut etiam inderauati perierant, ne innocentes occisi vide-

j)io gf rentur. Redit Syllanaj crudelitatis exemplum : funeri-

Appian. bus Urbs completur : per domos, vias, fora, theatra, tem- Aug. de 1 • /• 1- • •

Civ. Dei P*''^' sanguis lunditur : capita m rostris proposita, mox

III. 27. ad triuniviros deportantur : corpora abjiciuntur in pro- Appian. fiuontem, aut canibus avibusquo esca relinquuntur. Nee fidnm cuiquam aut tutum quicquam crat : quando et excipientibu.s cadcm pcena crat proposita, et abscondenti- bus, et vetantibus exciiti domos suas, at(|ue aperiri per- spicique conclavia omnia. Neque interfectoribus modo proinissa erant pramiia, sed et indicibus cujuslibet hoc ge- nus facti. Appian. ''^*^- ^^*^ edicti sanguinarii hunc in sensum conccpta

formula fuit : ' Nisi taiita quoriiudam esset tamqiie insa- niil)ilis iinprobitas, ut scrviiri ncscircnt, et scrvaloiibiis ul- tro tiiiMiidi essent, nihil ad suniniani liimiaiiitatcm at<|uc clemcntiam desidcrari hoc tcnqjore [»atcrcniur. Sod oc-

LIBRI CXX. SUPPLEMENTUM. 5455

cisus Cajsar documeiito nobis esse; dthuit, no aut viridic- tam illiiis, aut nostra [M-ricula negli^ortnnis.

30. ' Ne([ue vero consilium hoc nostrum iniquitatis aut siovitiue arjiut't, c|uis(|uis ot ipsi et nobis illatasinjurias expenderit. Ilium (juidcm ot imptratorom, et pontiiicem maximum, excisis aut subactis validissimis nationibus, quaj populo llomano terrori semper tuorant, novas trans oceanum terras aperientem imperio, in media curia, loco sacro, sub oculis Deorum intercnierunt ii, quos aut in summa sua gratia amicitiaque constitutos, aut bcUo victos, dementia servatos, ad summos honores opesque provexe- rat, partim etiam testameuto lueredcs instituerat. Nee occidisse contenti, tribus et viginti vulneribus lacerarunt, ut saivitiaj et perfidiaj ludibriumadjicerent.

31. ' Ceteri vero boni viri, tantum abcst ut animadver- tere in parricidas conati sint, ut etiam magistratus illis, provincias, exercitus darent. Quis illi abusi publieas di- ripuerunt pecunias, atque inde majores adversus nos co- pias corapararunt. Quin et accitis barbarorum auxiliis, atque eorum barbarorum qui semper hostili animo in po- pulum llomanum tuerunt, llomaiii juris civitates, quot- quot imperata facere sceleratorum hominum recusabant, vi metu(jue adegerunt ad partes ; alias etiam diruerunt cremaruntquc. At nos ab aliquibus horum jam sumsi- mus poenas ; id(jue ut videatis etiam in reliquis, Dii da- bunt.

32. ' Quod igitur, constituta donii republica, magnis- que per llispanias, per Gallias gestis rebus, unum etiam- num grave ccrtamen contra parricidas, qui transmarinis provinciis incubant, certaturi sumus ; nee tutum esse, nee aut nobis aut patriic utile arbitramur, dum gerundi belli causa peregre absumus, hostcs a tergo relintjuere, qui temporibus nostris insidientur, et, nobis alibi occupatis, denuo fluctus ali(|uos in IJrbe at([ue Italia txcitent.

33. ' Igitur ne dilatum quidem oportuit,((uin e vestigiode medio tollerentur : (juando ipsi priores denuntiarunt nobis periculum, bcUumque intulorunt, hostes judicando et nos, et qui nobiscum essent exercitus. Nee vero nimium aut iavidiosum rati sunt, tot sin)ul civium millia destinare

545G T. Livii

exitio. Quos imitaturi nou sumus, Neque enini molesti ulli multitudiiii erimus, neque etiam ex divitum aut hono- ratorum iiumero ininiicos omnes conquiremus : sed in pes- simuin tantumraodo et foedissimum quemque advertemus. ' Igitur licet plures esse inimicos credibile fiat tribus quam

uni, pauciores tamen puniemus atque alius ante nos ira- perator in constituenda republica fecit, quem vos ob rem bene gestam felicem cognominastis.

34. * Sane etiam vestra non minus, quam nostra refert, esse aliquem certaminum finem, exscindique velut radices bellorum, quibus jam olim atterimini, paulo post interitu- ri cum republica, nisi causae ducesque factionum tollan- tur. Expedit etiam nonnihil facere in gratiam exerci- tuum, ne injurias suas contemni a nobis putent. Et pote- ramus quidem compreliendere citra negotium quos sup- plicio addiximus. Sed vestrse salutis ergo, ne velut in cajca licentia militum ira latius quam sit imperatum eva- getur, proscribere nominatim, certoque atque definite numero, malumus.

35, ' Quod igitur faustum felixque sit, nobisque et reipublicee salutare, quorum huic edicto subjuncta sunt nomina, eorum neminem recipere, celare, dimittere quis- quam velit : neque pecuniara accipere, quo quicquam eorum faciat : qui secus faxit, inter proscriptos et ipse referatur. Capita occisorum ad nos reportantor : in sin- gula, si liber retulerit, centena sestertia ; sin vcro servus, cum libertate, et civitate quam lierus habuerit, quadra- gena*" dantor : indicibus paria pra-mia sunto. Nomina prscmium accipientium in occulto manento, nee in com-

j)jo, mentarios referuntor.' llac clausula tiniori occurreba-

tur, no quis exemplo M. Catonis quaestoris repetere ali- (jiiando data hoc nomine pricmia posset.

Ap))iiin. 30. Proposita deinde proscriptionis est tabula, et velut

Oros.vi.18.

•' Ccntcna sestcrlia . . , ijundni- scslortiiim niillibn!>, et donis.'

gena] Appianiis Grirra |ie(imia UiiaqnaMjiie t-iiiiii draclima cen-

hario suiiiiiiiiin concrpit; ' <|tiina setur (juatiior sestpitiis. I'ono

ct victiia iiiillia diacliiiiai inn, et cenlcnu scstirtia irqiiiparantur

dciia.' (iuaiii male a'stimavit iiiaicis arpnili nostialibus 390.

• jiis intcipies, (;t tiiiii sccutns iinciis 5. (/H«(/i((^'tJi«, inaicU 15(>.

ru'iiiihciiiiiis, ' quinis ct viccnis uuciis 2. Crcv,

LMJRI CXX. SUPPLI'MENTL'M. 54j7

ordine scrvato proscribentium, quorum primus fuorat Le- pidus, proximus Antonius ; primo loco Lepidi fratcr pro- Liv. Ei>it. scriptus est Paullus; secundo, L. Caesar avunculus Anto- ^l^^^-^^-^T^- ilii; quod liorum quoque scnteiitiis judicati liostes illi Appiaa. fuerant. Proximi, frater L. Planci Plotius, et L. Quin- tius Pollionis Asinii soccr, legebantur ; cum Asinius et Plancus, alia tabclla juxta posita, designati consules iiuntiarentur. Kjusniodi viros in primis tabulis proscribi placuerat, ne quis aliorum sperare veniam auderet. His Sucton. additus C. Toranius, qui tutor Caisaris, idemque patris ^^"^:^^" ejus Octavii collega in lodilitate fuerat.

37. Erant omnino multis de causis graviora ha^c Syl- jjjq, lanis tomporibus mala ; non ob multitudinem occisorum : quin alitjuanto minor numcrus tum interiit," patontibus adhue eflfugiis, et errore sublato, qui in proscriptione Sylla; multos, de quibus non crat cogitatum, sustulerat. Cum enim factum hoc recordarentur tresviri, ne pericu- lum ex similitudine nominum aliis quam qui pcterentur esset, seorsim senatores, in alia tabula ceteros proscripse- runt. De numero tamen auctores dissentiunt. Qui plu- , riraum ponunt, senatores proscriptos circiter trecentos Plut. An- traduat, equitum duo millia : qui minimum, senatores ^""^ ^J^^ centum triginta.

38. Sed priori proscriptione minus et apud interfecto- Dio. res malitiaj, et apud interfectos miscriarum fuit. Jussu enim imperatoris, nee invisos antea, nee infensos, subito percutiebant ; ut tempori magis imputari hajc crudelitas, quam animo, posset : et qui peribant, ante metum mortis occisi, nece tamen simplici defungobantur. Tum vero, nondum exolescente superiorum malorum memoria, quin

et superstite aliquo numero qui pars illorum fuerat, (nee enim amplius septem et triginta anni intererant,) magno pun. vu. autem eorum, qui audiverant, recens nerpetrata; evenie- "*"*.• bat, ut et qui facturi essent cadem, quadam iraprobitate

e Quin aliquaiito minor nnmerus clare indicat, inulto pliires tmu tum inleriit] Locus Dioiiis, ex proscriptos cs.se, cum et phi- quo liac tiesumla sunt, aduio- res essent it qui proscribereut. <hiiu obscurns ct, et fortsissc CrtT, paruiu sanus. .At id tauicn

5458

T. LIVII

superare propositum exemplar studerent ; et qui passuri, omnium cruciatuum, quos cuiquam accidisse memineraut, in semetipsos speciem atque dolorem imagiuando timendo- que exequerentur.

39. Hoc quoque nomine gravior erat triumviralis pro- v^^l2^'^*' '^^^'Pt''<^' ^"O'i Sylla tantum inimicos tollebat, aut ex cete- ris prsdivites. His enim praecipue timenda est omnis rerum conversio, ipsis opibus desideria potentiorum irri-

^^°- tantibus. Nunc autem non inimici modo aut divites, sed

amicissimi quique, praeter et ipsorum et omnium expecta- tionem proscribebantur. Non enim unis tantum de causis stringebantur triumvirorum gladii : sed et privatim invisi peribant ; et multo plures eoruni qui dominatum aftectan- tibus ullo modo obstare videbantur. Idcirco quisquis unum horum pra^cipuis assectatus studiis fuerat, a duo- bus pro hoste notabatur ; et quia duos offendere unus nolebat, etiam ab hoc odium reddebatur pro gratia : ut idem homo et amicissimus cuipiam horura, et inimicus omnium videretur. Et quia invicem se cogitabant pes- sumdare, non minus spoliare sese mutuo amicis, quam tollere hostes studebant.

40. Igitur ut hoc assequerentur, valde illiberali per- mutatione concedebant invicem necessarios suos ad ne- cera, ut vicissim alterius familiares tollerent : et si qui- dem par videretur ratio, singuli pro singulis dabantur ; interdum et pro uuo prvvpotonte tres minore dignitate, aut quatuor. Tria igitur ad summum delicta erant, quie morte vindicanda judicabant qui turn rerum potiebantur. IJnura, si quis inimicus esset : alterum, si amicus uni aut duobus reli(iuis collegis: tertium, si magnas opes posside- ret. Quod enim ad pcriicienda, quai animo destinave- rant, plurinia jjecunia erat opus, quemlibet hostinm habe-

Appian. Unut numero, a quo ilia teneretur. Cassius enim tt Bru- tus ex Asi;e vectigalibus, vicinorumque regum at(|U(> te- trarcharum collationc, magnas atque paratas liubcbant opes. His Europa restabat, vacua, et continuis exhausta ))ellis.

Ijio. H . Igitur inter alia sa?va ot pudenda, pucnini (jiion-

diini viiikiii togam siiinerc coegcrunt, ut tancjuani viniui

LIBRI CXX. SUPPLEMENTUM. 5459

occidercnt. Atiliiis is fiiit, (lui, dcduccntibus eum ex Appiaii. more aniicis, repento inter proscriptos relutus est.^ Atcjuc ita desolatus fuga servorura atque coinitiini, cum ne mater quidem eum pric metu recepisset, in montana contiinit : mox, fame premente, degressus in planitiem, a plagiario quodam interceptus est (nam id quoque genus-per incerta temporum grassari ccEperat) et ergastulo inclusus. At ubi puer dclicatus inopiam, captivitatem, labores ultra perferre non potuit, cum ipsis compedibus, oceasione cap- tata, prorepsit in viam, et cum indicasset se pra;terciinti- bus, occisus est. Alius etiam impubes, dum in luduni commeat, cum paidagogo suo, qui corpus pro puero obje- cerat, interfcctus.

42. Atque ha^c talia moveri a quolibet, sed geri sine consensu trium non poterant : ut minime credara excu- santi Ca'sarem Dioni ; quanquam sane postea, cum reruni

solus potiretur, benignum et placabilem se exhibuit. Jam Tac Ann. enim proscriptionibus aut bello sublatum erat, quiccjuid '• ^• obstare dominationi ej\is potuisset.

43. Ecjuidem bunc adolescentem ipse Dio hactenus pro potentia scelerum non segnem ubique depinxerat : et sunt auctores hand contemnendi, tantoque potioris in hac causa

fidei, quanto enixius extollunt in ceteris Octavianum et \,"*^ or' mirantur, qui scnbunt, ' eum restitisse quidem aliquamdiu coUegis, ne qua fieret proscriptio, sed inceptam exercuisse utroque acerbius.' Id sane concesserim, cum non tarn indigna perpetrasse sicuti rcliquos, sed percussores maxime pior. iv. G. Caesaris fuisse persecutum. Ceterum ea quoque sane niulta caidcs fuisse dicitur : necjue video quomodo eum suspicione appetitarum pecuniarum liberem, et ob eas ali- ^ quando laxati caidibus fra;ni. Sed ne inimicos quidem, Aim. is. prieter paternos, ei defuisse constat ex co quod ad versus '^'^ ''■ ipsum facta sunt scnatusconsulta, legiones excita^, L'rbs firmata pra'sidiis, uti superiort; libro vidimus.

44. Sane Tanusia^ Hdeni adjuvit atque l*hilopoimenis. pj^^ Uxor ilia T. Yinii/ liic libertus fuit : conditumque in

2 Inter conjitratos ascripliis est edd. ante Crev. ' Philopcemenis . . . Vinii] AppLanus libertum Phikmonem, pa-

54G0 T. Livii

Appian. area, quales codicibus aiit servandae pecuniie adhibentur, in a;des liberti Tanusia traiistulit. Hie oceultatus est, donee obivisse Viniuni homines crediderunt. Turn ludo- rum publieorum solennitatem captans Tanusia, quos pro- pinquorum ejus quidam edebat, per Octaviam sororem Csesaris, quee multis eo tempore saluti fuit, obtinuit, ut solus triumvirorum Ca?sar in theatrura veniret; arcamque illatam aperuit, Ciesarique rem indicavit. Ille miratus fidem et ingenium eorum qui commenti rem hane fuerant, silentioque texerant, impunitatem coneessit omnibus : Sueton. Philopoemenem quin etiara postea equestri dignitate de-

^"S-27- coravit.

Veil. II. 67. 45. Servati sunt etiam eodem tempore plures proscrip-

torum ab uxoribus, quarum turn summa comperta fides est,

cum libertorum media, servorum aliqua, filiorum nulla

Val. Max. adverteretur. Certe Thuria Q. Lucretium, qui postea

VI- 7. consul faetus est, inter caraeram et tectum cubiculi, una

J)i0, LIV. • -11 • y-v -1

Appian. conseia ancilla, toto tempore texit. Quanquam et in hoc servorum fuit egregia fides. Quippe vagatus aliquamdiu cum duobus, inopia cogente, succoUantibus iisdeni, in Urbem revertebatur, pro aegroto ratus latituruni. Deinde cum alter bajulorum fracto crure herum destituisset, in- nixus alteri pergebat : donee ex eadem porta, ubi pater ejus, Sylla proscribente, captus occisusque fuerat, arma- tam cohortem procurrere videns, omine siraul loci, simul conspectu militum conterritus, in sepulcrum, quod forte in agro erat, se illatebravit.

46. Ne ibi quidem tutum ei quicquam fuit, furibus eo delatis, qui effoderc sepulcra consuovcrant. Sed dum iis se spoliandum scrvus pra'bet, tfi'ugium ad portam Lucretio fuit : isque expectavit venientem, et, parte data vestium suarum, cum eo pcrrexit domum : receptusque ab uxore et oceultatus, precibusamicorumveniam deindo impetravit.

47. Ligarium autom (jiiendam uxor celavorat. Post al) ancilla, qux sola rem norat, proditum higens, caput aufercntes milites cum clamore sequebatur, se quoque occidi jubens, quae celassct virum : * nam ct ex his caj-

troniim Junium noniiiiat. Set! Suctoniirs cum Dionc conscntit. C'rcv,

LIBRI CXX. SUI'PLEMENTUM. 51(il

dibus esse pra;mio locum.' Cum hi non moverentur, ad tresviros procunit, eadem ingerens. IJbi et hi dissimu- larunt, inedia se confecit domi. Sulpicia vero cum Val. Max. dihgenter a matre Julia esset asservata, ne Lentulum I'P'*"* Cruscellionem in Siciliara sequeretur, ancillari habitu cum duahus ancillis totidem<|ue scrvis, omnia quam virum reliuqucre, et vel vita^ discrimcn adire maluit; re- peritque Messanac hurai stratum, et desiderio uxoris se afflictantem : quanquam dux copiarum a Sex. Pompeio, ad quem profugerat, creatus esset.

48. Acilium uxor redemit a militibus, omni suo mundo dato : servaruiitque illi fidem, atque etiam navem con- duxerunt in Siciliam fugituro. Apuleium coegit sua, ut coraitem fugie ascisceret, indicium minata, si se relicta proficisceretur. Atque comitatus iste profuit, minime proscriptum suspicantibus obviis, qui cum uxore, servis, atque ancillis, publica via tarn secure iter faceret. Antium conjugis industria stragulis involutum per bajulos ad mare transtulit, unde trajecit in Siciliam.

49. At jC. Antistius llheginus non vulgari modo ser- vatus est. Missus in cloacam ab uxore, proximani diem foetore defensus latuit : nocte carbonarii habitu indutum, carbonibus onustum asinum prec se agerejussit, ipsa mi- nime longo iutervallo in lectica antecedebat. Cum ventuui ad portam esset, accurrit miles quidam, et lecticam curiose scrutatur : celeriterque superveniens Rheginus orat mi- litem, ' ne molestus esse mulieribus pergeret.' Ille, dum contemtim tanquam cum carbonario rixatur, agnovit ho- minem, aitquc, ' Perge l<Ktus sospesque, imperator, hoc enim tibi nomen atque hanc fidem etiamnum a me deberi sentio.' Nam sub eo pridem in Syria meruerat.

50. Neque dedignentur optimie matromv pari pietate conjungi sibi Coponii uxorem : quanquam ilia ceteris infelicior, servatam co usque pudicitiam, redimendi viri causa, M. Antonio prostituit. Neque minus JM. Lcpidus Sueton. grative aut precibus exorabilem so pnvbuit. Ho^ <^'"™ Amiian ct connivente centurionum hunmnitas, fratrem imporatoris Dio.

sui reverentium, crt'ugium L. I'aullo in Gr'.Eciam dedit;

5462 T. LI VII

uncle, mortuo^ M. Bruto, Miletum profectus, lianc exilii edem habuit. Alias enim difficulter evadere proscripti Appian. poterant : quia statim tabulis propositis, stationes ad portas aliosque Urbis exitus opposite sunt : portus etiam pari diligentia observati : lacus quin etiam et paludes, et quiequid vel efFugium praestare posse, vel latebras, videbatur.

51. Igitur et intra Urbem et extra, discurrentibus passim centurionibus, multi trucidabantur : virique mode summa in auctoritate constituti, ad eftugiendam necem, habitu aut locis obscoenis oceulebantur. Neque percus- sores tantum timebantur, ut non plus solicitudinis a fami- liaribus esset. Alium infensa uxor, aliura ingrati liberi habebant anxium : plerique libertos servosve sues, aut debitores, aut vieinos metuebant. Omnium odiis, qua- cumque occasione coepissent, tristissima tempora viam ad vindictam patefecerant. Igitur senes summis honoribus usi ad mancipiorum suorum accidebant genua, miseri- cordiam orantes. Neque hoc erat indignissimum, sed quod plerumque nihil tanta humilitas supplicandi pro- ficiebat.

52. Tanto deterior turn erat Romae, quam bello et ab hoste oppressis esse solet conditio. Nam illi, cum ab externis urgeantur, in fide tamen atque caritate do- mesticorum acquiescunt : hie vero non scelus mode atque oft'ensas suorum, sed et cupiditatem, et, ne quid mali deesset, timorem quisque metuebat. Quos enim nulla propria ira stimulabat, ii spe ostentati pub- lice praemii, aut diripieudarum opum herilium, abri- piebantur : optimum quemque atque modestissimum mina? triumvirorum absterrcbant, ne quam suis opem fcrre sus-

Coni.Ne. tinerent.

llT'on)"'*^ 53. Reliqua vero multitudo aut investigabat pro-

Apjnan. scriptos, prodebatque ad necem : aut, occisoriim direptis

bonis, diruebant domos. Pauci, qui relinquobantur, boni

3 Pro morluo in edd. ante Crcv. Icgitiir mox cum. Ex Appian. correxit Crev.

MBRI CXX. SUPPLFMRNTUM. 54G3

prudentesque sunimo cum stupore fatuiu intiicbaiitur Urbis : cum alias civitates dissensionc civiura afiiictas, Concordia rostitutas esse didicissent ; lianc coruiuUiii lio- riiiauni discordia vexatam esse, concordia properaodum everti cernerent. Miserabilis enim erat, supra quam co- gitari possit, facies, et varia mortis imago : cum alii per- cussoribus suis repugnareiit, tanquam latronibus : alii cer- vices pra'berent, gnari ministros hos, nou auctores suae calamitatis esse ; multi ne taracn inimicorum arbitrio niorerentur, fame, lacpieo, pr»cipitio se conficcrent, aut in aquam ignerave jacereut corpora. Multi quoque per Dio. Ap- errorera, aut privata odia, pra^ter mentem triumvirorum P'*"* occisi, quorum cadavera facile dignoscebantur a pro- scriptis, quia proscriptorum capita demebantur depor- tanda ad tresviros.

54. Sed et eorum qui caedem evaserant, mira varietas fortuna^ fuit. Nonnulli priusquam superare maria pos- sent, naufragio hausti : alios eadem IJrbs, quae turn pro- scriptos atque fugientes, mox laitiora ad tempora servatos in magistratibus atque imperiis vidit. Tantum rebus humanis inconstantiai inest : qua non modo parva; ci- vitates jactautur ; sed ilia regina prope rerum Roma, in- victa armis, constituta legibus, exornata ingeniis, nullius eorum quae per homines contentis studiis appetuntur indiga, suis ipsa bonis ad summam suam miseriam abusa est.

55. Eandem tamen paulo post recreavit idem ille Cajsar, a quo tum propemodum extincta est : ne quis aut laetis rebus timere duras, aut tristibus sperare meliora desinat. Quanquam sane minus falluutur, qui deteriora expectant in dies : quando tam facile crescit improbitas, et alioquin haec est vitai conditio, ut nocere cuilibet in promtu sit ; conservatio rerum atque instauratio, bonis artibus, iisque multis indigeat. Unius pueruli incogitantia male custoditus ignis consumere paucis horis oppidum potest, quale multis annis aliquot hominum millia resti- tuere nequeant. Sed ad res Uomanas revortor, pra^ter enarratos antea casus, paucos adhuc relaturus, prie ceteris in utriusque fortunai exemplum, diguitate hominum, aut raro miroque eventu, notabiles.

5464 T. Livii

56. Sergius apud ipsum Antonium delitult, donee ei

consul jam Plancus, Antonio auctore, redituni inipetravit.

Nam inter summam crudelitatem, multas turn ostendit

Cornel. Antonius cleraentize stricturas. Certe Attico apud P.

tic^To' Volumnium latenti sua manu scripsit, * ne timeret, sta- tiraque ad se veniret. Se eum, et Q. Gellium Canum ' (is una latebat, iequalis et familiarissimus Attico) ' de proscriptorum numero exemisse.' Misitque praesidium eis, ne per noetera in periculuni aliquod inciderent.

Appian. 57. At Salvius tribunus plebis, quanquara, ne hostis

judicaretur Antonius, intercesserat, tamen diffidens ob alia, convivium amicis dabat, quasi non diu cum ipsis futurus postea. Et supervenerunt armati, omnibusque prae metu exsilientibus, quiescere ceteros centurio jussit, Salvium cervices prajbere : capillisque prehensum supra mensam traxit, quantum opus erat ut caput prajcideretur. Quo correpto abiens, imperavit ceteris, ' tenerent sese quo essent loco quieti, ne similia paterentur.' Ergo etiam post centurionis discessuni, in multam noctem, cum relic- to tribuni corpore, attonitis et fulminatis similes accubue- runt. Post hunc Minucius preetor, inter habenda comi- tia, in foro occisus est, cum, audito periculo, in tabernam quandam veste mutata confugisset ; indicio lictorum pro- ditus, qui per ineptam pietatem discedere contabantur. Val.Max. ^^- Alterius praetoris, L. Villii Annalis, itemque viri

jx. 11. et pra^torii C. Toranii exitus, ncc sine scelere filiorum, nee Sine scelens vindicta commemorari potest. Annaleni, dum in Campum cum lilio qua'stura? candidato descendit, comites repente deserucrant, proscriptum audientes. Id- circo ad cliontis vile tectum in suburbio coni'ugiens servari potuisset, nisi nefarius juvenis rem suspicatus eo deduxis- set milites. Atque is auctor spectatorque paternie necis, cum triumvirorum impia liberalitate patcrna bona simul- que ivdilitatera obtinuissot, vino obrutus, ab iisdcm mih- tibus, qui patrem occiderant, orto jurgio interfectus est. Val.Max. 50. C. Toranii latobras, a'tatom, notasque corporis,

ct Appian. quibus agnosci posset, detostabilis lilius centurionibus edi- dit. A quibus repertus sencx inducias petiit, * donee filius ab Antonio,' cujus secutus partrs fuorat, ' nlicpiid imj)ctrasset.' C'ui ridentcs illi, ' Jnipctruvit/ inquiunt,

MliRI (J XX.. SLl'I'LKMMN TUM. 5 4()5

' sed mortem tiium.' Hoc uudito, itcrum petiit brcvissi-

mum spatium, filiamque accitam monuit, ' abstineret ha;-

reditate patoriia, nevo causara prajberet IVatri, mortem

etiam illius al) Antonio impetrandi.' Atqut; is pos>t(;a

filius, dilapidato patrimonio, I'urti damiiatus, solum vertit.

Horum mortibus admoiiitus P. Rupilius Ilex, qui turn Hmat Sat.

pra^turam gerebat, matura futja in M. Bruti castra se yJt intern

contulit.

GO. Sed vix altcrius quam Ciceronis fatum annotatu dignius fuit. Proseriptus ille cum filio, fratre, filio fra- Apj.iun. tris, et amicis atque familiaribus omnibus, pro certo ha- beas, id quod erat, non magis Antonio eripi se, quam Liv. apuJ Caesari Cassium et Brutum posse ; prime in Tusculanum ^^"'^ "*" fugit. Inde transversis itincribus in Formianum, ut ab Cajeta navim conscensurus, proliciscitur. Unde aliquo- ties in altuni provectum cum modo venti adversi retulis- sent, modo ipse jactationem navis, caico volvente fluctu, Appian. pati non posset, ta^dium tandem eum et fugai et vitai '"''^• cepit : corvorum etiam prodigio terrente, qui crocitantes, Plut. Cic. et capita tundentesfunium, in utroque antenna; cornu con- sederant. Regressusqu(> ad siqieriorcm villam, qua3 paulo Liv. plus millo passibus a mari abest, ' Moriar,' inquit, ' in patria sa^pe servata.'

61. Interim appropinquantibus percussoribus, in cubi- Plut. culum ejus involantes corvi ruperuut somnum, et in con- Val.Max. spectu ejus ferrum horologii loco motum excusserunt : .{p',.^^ laciniamque togic morsu correptam retinueruat. Inde Plut. excitati servi, quam possent opem Iiero ferre, quem etiam animantibus ratione non pra^ditis cur;v! esse credebant, constituerunt : partimque precibus, partim vi sublatum

denuo imposuerunt in lecticam, nmre petituri. Superve- nientibus deinde Ilerennio centurioni, et tribuno Popillio cum paucis militibus, sive sutor quidam Clodianus cliens, Ajipian. sive Philologus Q. Ciceronis iibertus, et, ne cpiid sceleri deesset, eruditus a Marco, semitam ostendit in densas sylvas pertinentcni.

62. Turn viso Ciceronis comitatu exciamavit Pupillius, Appian. 'Sequimini, qui a tergo estis milites :' non quia plures adessent, verum ut exterreret Ciceronianos. Satisque Liv.

DelpU. el Var, Clas. Livius. 16 B

5406 T. LI VI I

constat, hos fortiter fideliterque paratos fuisse ad dimican-

Aufid. dum ; ipsum deponi lecticam, et quiete pati, quod fors

Sen. Sua- i'ii<l"3' cogeret, jussisse: visisque armatis dixisse, ' Ac-

sor. 6. cede, veterane, et, si hoc saltern potes recte facere, incide

cervicem.' Trementi deinde, dubitantique, ' Quid si ad Liv. me,' inquit, ' primum venissetis ?' Ita prorainenti ex

lectica praebentique inimotam cervicem, caput repetito ter Appian. ictu pra^cisum est. Nee satis stolide« crudelitati militum Liv. fuit : nianus quoque, scripsisse in Antonium aliquid ex-

probrantes, amputarunt. Plut. 63. Ita relatum caput ad Antonium, jussuque ejus in-

Appian. ^gj. (jyg^g manus, tantorum operum ministras, in rostris Corn. Sev. posituni, ubi ille consul, ubi stepe consularis, ubi eo ipso ^R t°l ^■"no adversus Antonium, quanta nulla unquam humana Niger ib. VOX cum admiratione eloquentiae, auditus fuerat. Vix Liv. lb. attollentes pree lacrvmis oculos homines intueri trucidata

Cremut. .

Cord. ib. membra ejus poterant : ceterorunique ceedes privates luc-

Val. Max. ^^g excitaverunt ; haec una communem. Hoc tarn in-

V. 3.

Dio. fame ministerium C. Popillius L^enas sibi pro beneficio

Cassiod. depoposcerat, olim in causa maxima dubia a M. Cicerone

Cliron. ^ '^

Brut. Nig. defensus.

Plut. Ap- g^^ ggjj capite viso Ciceronis exclamasse Antonium pian. . ^ . . , ivT

Cremut. aiunt, ' nunc peractam esse proscriptionem suani. JNam

Cord. continuo post patratam cajdem, velut rem littissimam

Appian. Popillius et per veredarios terra, et raari per dromones

nuntianuum curaverat : deinde ipse adveniens in forum,

caputque tenens manu, sedenti pro tribunali Antonio

Plut. An- monstravit quatiens. At ille exultavit pnc gaudio saepius

A°"*- cachinnos revocans : horainiciue execrando coronam im-

Appian. '

posuit, tancjuam qui maximum omnium et vclut decuma- num hostem suum sustulisset. Tantaque fuit turpissinii Euseb. latronis improbitas, ut imaginem suam coronatam juxta Chron. caput Ciceronis in rostris proponerct : tanta insuper Appian. sumniai improbitatisapud spurcissimuni iniporatorcm gra- tia, ut decuplum e ab Antonio premium reporlarc t. Auct. dc CO. Hunc exitum sortitus est M. Cicero ante diem vii.

Caus. Corr. Eloq. c. 17.

K Dccuplum] DiKcnta neinpo .sislciliiun, id est, niaicas ar-

et <|iiiii(|ua(;iiita drafliinaruni jieiili iiostratcs SUOO. iincias 2.

niillia, Honiana pccunia, decies ('rev.

Llimi CXX. SUPPLEMKNTUM. 5407

Idus Decembres, ut Tiro libertus ejus raemoriae prodidit. Eun-b. Vixit tres et sexagiiita uiiiios, ut, si vis abluisset, ne im- j j^_ '' matura quidein mors vidcri possit. Inj^enium ct operibus Asin.Poll. ot prajmiis operum felix : ipse fortunai diu prosperaj : 5;'^a,or"o' facies ei decora ad senectuteiii, et comnioda permansit valetudo : turn pax diutiiia, cujus instructus erat artibus, contigit. Namque prisca sev( ritate judiciis actis, maxi- morum noxiorum multitude provenit, quos obstrictos pa- trocinio incoluraes plerosque habebat. Jam felicissima consulatus ei sors petendi, et gerendi maxiino consilio industriaque. Utinam moderatius secundas res, et fortius adversas ferre potuisset ! Namque utraique cum vene- rant ei, mutari eas non posse rebatur. Iiide sunt invidiai tempestates coortie graves in eum, certiorque ininiicis aggrediendi fiducia : majore enim siniultates appetebat animo, quam gerebat.

G6. Igitur in longo tonore felicitatis, magnis interim Liv. ictus vulneribus, exilio, ruina partium pro quibus steterat, filiic morto, exitu tam tristi atque acerbo, omnium adver- sorum nihil, ut viro dignum erat, tulit, praeter mortem : qua; verc iestimanti minus indigna videri potuit, quod a victore inimico nil crudclius passus erat, quani quod ejusdem tbrtunaj compos ipse fecisset. Sed quando cjc. ad mortalium nulli virtus perfecta contigit, qua major Brut. Ep. pars vitai atque ingenii stetit, ea judicandum de ho- Xiin. Poll. mine est. Ergo si quis virtutibus vitia pensarit, vir Liv. magnus, acer, memorabilis fuit, et in cujus laudes exe- quendas Cicerone laudatore opus fuerit. Sed ille qui- Vell. u. dem semel proscriptus ab Antonio, vicissim ilium ad '"''•

' . ' . . . Plin. vn.

perpetuam nominum meraoriam victuns monumentorum 3^. Artll. suorum tabulis proscripsit. ^"sc. ap,

(>7. Neque reticenda Fulviai crudelitas est, jam a Clo- i^jo", dianis temporibus inimicissima; Ciceroni. Haic igitur caput ejus impositum genibus, nam et domi sua; superque Appian. mensam spectare hoc Antoniuscupiverat, amarulentissime diq. insultans mortuo, conspuit : deinde linguam, a qua scili- cet maxime la^sam se arbitrabatur, compunxit acubus et calamistro.

08. Nam et ha'c furia partes suas inter illam publicam

5468 T. LI VII

cladem egit egregie ; multique inimicitiarum aut pecuniae

Val. Mas. causa, hujus jussu interemti sunt. Ciesetius Rufus sena-

Appian. ^^^> vicinum Fulvia? habens -tedificium, vendere petenti

noluerat. Turn igitur, licet dono dedisset, proscriptuS

Sen. Ep. est, caputque ejus allatum Antonio, convivium agitanti,

cui turn in morem heec crudelitas venerat, ut capita prin-

cipum civitatis coenanti referrentur. Is igitur, diu ver-

Val. Max. sata considerataque facie, * Hunc,' inquit, ' ego non no-

Appiaa veram :' suspicansque uxoris esse facinus, referri ad illam

caput, ilia proponi non in foro ut cetera, sed in ipso illo

Ecdificio, jussit ; ne quierendum quis haberet, cur hie

esset interfectus.

Lactant. 69. Similiter et C. Verres proscriptus est, ob negata

''„,. Antonio Corinthia : et Nonius senator, Strumee filius,

XXXIV. 2. propter opalum gemmam, quam habebat avellanic mag-

et XXXVII. ijitu(|i,jg_ Parque horum contumacia, Antoniique feritas

i'uit : neque minus mori decreverunt illi pro his nugis,

quam hie occidere. Sapientius illi, quibus vita carior

Dio. divitiis luit. Multos enim exemerunt Antoaius et Fulvia,

plus deferentibus ipsis consecuti, quam sperare ex illorum

raorte potuissent ; et, ne vacaret in tabulis locus, alios

pro his ascripserunt, tanquam vicarios mortis.

Plut. Aa- 70. At L. Czesarem Julia soror servavit. Ad quam

Dio et ills cum profugisset, matrem imperatoris sui reverenti-

Appian. |jus militibus, aliquanidiu tutus fuit, Postea vincentc

pudorcm avaritia, petitus a centurioiiibus in cubiculum so-

roris confugit. Atqui ilia manibus expansis januam de-

i'endens, clamitabat, * Non occidetis L. Caisarem, prius-

quani me percusseritis, quae vostrum imperatorem peperi.'

Sic his tandem abactis, processit in forum Julia : seden-

ti(jue pro tribunal! cum collegis Antonio, * Me ipsam,'

inquit, * indico : qua; L. Ca'sarem habeodomi, et habebo,

donee siinul intcrficiainur : (piandu eadem in reccptatores

constituta pncna est.' At ille, * Sororem,' inquit, * melio-

reni, (juam matrem privstas : ab illo me judicari hostem

])assa, nunc mihi ultum eunti injuriam obstas-' Cessit

tumen ad cxtremun), l*lan(()(|U(' Mcgotium d«dit do salute

1.. C;vs;iris referiMidi.

Appiaii. 71. Sed et ab ipsis militibus noiiniiMi survati sunt.

Llimi CXX. SUI'PLF.MENTUM. 54G9

quorum taniou bencvoloutia Largiis iliu frui non poluit. Cum iiiiui aliuin quaMcutos, hunc r(|Krissciit ; moti lioini- nis iiilt'licitate, qui captus autequaui vostigatus esset, in proxiuiam sylvaui ixnfugere jusseruut. Ille iijitur in alios iucitlens, ad prioros recunit, ' Vos me potius intcrficite,' clamitans, ' quando nihilominus est pereundum. Vos potius capitis mei pricmium acciperc verum est, qui me servare voluistis.'

72. ^l-lquior foituna Virginio fuit, qui suavi eloquio praiditus, primum seivis suis persuasit, ' se prodito modi- cum, immo incertum prajmium habituros, cum perpetua turpitudine ct nutu ; servato, pra'claram conscientiam, et aliquando famam facti, sed et mercedem longe majorem atque certiorem relaturos.' Ita cum his eodem habitu fugientem nacti milites agnoverunt. Noque hie eum facundia sua, aut felicitas deseruit, quominus et hi se- querentur eum ad mare, pecuniam potius ab incolumi voluntate ipsius accepturi, quam propter occisum per scelus. Sed ubi ventum ad littus est, jam abnavigarat uxor, qua; ex composito cum nunimis eo accesserat ; abisse jam rata virum. Servus tamen in littore ob hoc relictus, et navem commonstravit, et omnem exposuit rei ordinem. Igitur orante Yirsfiuio, ' expectarent, dum re- vocaretur uxor, aut in Sicilia acciperent nummos;' in scapham imposuerunt eum, alacrique remigio pervexerunt in insulam ; cunique si])i cum fulo cxsolvi promissa vidis- sent, hujus viri coinifatum sacraniento suo pratulerunt, manseruntque cum eo usque ad pacis tempora.

73. Ipsa quoque triumvirorum discors concordia, dum Dio. alii exosum servare conatur alius, aut contra gratuni alii perdcre, magnam oo tempore varietatem casuum peperit. Tamque fuerunt incerta omnia, ut alias pra^mia proditori- bus suorum, alias supplicia repraisentarentur.

74. Haterii servus hero prodito nactus liberlatem, dum Appian. facultates occisi subhastantur, lilx'ris lluterii bona pater-

na redimere cupientibus impvobus licitator se objeceiat. lUi tompora non ausi arguere cum silentio ct Jacrymis assectabunlur ncbulonem, donee coinniota populi indigna- tio extudit a tribusviris, ut cum rursus proscripti liberis in

5470 T. Livir

servitutem addicerent. Alius conservum siium, pulchro strategemate (quali et Panopioni partam salutem postea memorabimus) vitam heri morte sua redemturum, vetu- erat, demonstrata militibus fallacia. Tgitur necatus est dominus : sed populus non destitit obtundere tresviros, donee index ille patibulo, fidelis autem servus libertati vindicaretur. Val. Max, 75. At Urbinium Panopionem in villae Reatinae spe- yj' ^' T*^ lunca latitantem, cum infesti milites peterent, unus ex Sat. I. 11. servis ejus, veste cum domino permutata, sumtoque annu- el Dio, et Yq^ percussoribus sese objecit, * nihil causari ' dictitans, Sen.de Be- ' quominus imperatum peragerent.' Sic ille pro Panopi- "!^*^* "'j^*'" one interfectus, pietatis hoc postea praemium ab domino et Macrob. retulit, ut amplo monumento, factique pulcherrimi testi- Appian. monium prajferente, conderetur. Menenii servus in lec- et Dio. ticam domini opertam se conjecit, aliis e familia succol- lantibus, atque ita interfectus pro hero, evadendi in Siciliam ei spatium prjebuit.

76. Sed hi quidem beneficiis aiFecti retulerunt meren- Appian. tibus gratiam. Majus miraculum fuit in stigmatia, qui

etDio, et Antium Restionem noctu fugientem, ut poterat in com- Val. Max. , . .* 5 i • i

VI. 8 et pede, assecutus, terruit prmiuni aspectu suo ; deinde

Macrob. confirmavit, bono jubens esse animo : ' sibi niajorem Sat. I. 11. ,. , /• • .....

acceptorum olim benenciorum, quam hujus injunae me-

moriam esse : ' abstrusumque in speluncam quotidianis operis aluit. Postremo cum suspicantes rem milites su- pervenirent, exstruxit rogum, et senem forte oblatum occidit, atque in pyram imposuit. Dominum, data in- terfecti veste, dimisit : ipse induit herilem cum annulo, seque percussoribus obviam tulit. A quibus pro homi- cida retentus, 'Restionem,' inquit, ' occidi, viccmque crudelitati ejus, a (pio sic notatus sum, reddidi.' Quia verisimilia loquebatiir, crediderunt milites, caputque ig- nobile ferentes iVustra contenderuiit in Urbem. Antius a servo subductus in Siciliam cum eo transjecit. Dioet 77. Simili commento C. llosidium Getam'' lilius eri-

Appiaii.

'■ C. Ilosidinvi Getam] Peipc- liiiis, sive Scliottiis ad annum raih hoc nomen erterliir apiul 791. piobat V( rum fiiissc noiiieu Diontni lioc loco 'Oaiaiof. I'ig- llosidium. Crcv.

LIliRl CXX. JSUI'l'LKMKNTU.M. 0471

puit morti, tanquara mortuo paratis exetjuiis, crcinulo(|ue in area clomiis rogo : nam suspendio fij<;isse vitani Hii- xerat. Ilae arte sencx elapsus in pratlio recens omto Apiiian. substitit, ad dissiniuiandum oris liabitum altero oblitjato oculo, quern deinceps, reddita pace, inutilem habuit, per longain videndi desuetudinem facultate amissa.

78. Et quia de filioruni pietate nientio fieri ccepta est, Oppius patrem decrepitum, et jetatis taedio fugere nolen- tem sustulit in humeros; olatumque Urbe, modo nianu sublevans euutem, modo dcficientem imponens cervicibus, ill Siciliam transportavit, sine ulla alia molestia : cum sicut iEneai patrem gestanti viam pietas vel per medics hostes faceret. Arrianus* quoque monumento sue si- milis in filio fidei testimonium inseribendum curavit; ' Hie situm esse cui proscripto filius non proscriptus, re- ceptator primum, deinde auctor comesque fugae, atque sic causa salutis fuisset.'

79. Neque reticeudus est Q. Cicero Q. F. qui magni Cic. a.l et multiplicis ingenii, postremum vitae actum egregio ^'^- ^ '■''^• facinore nobilitavit. Cum enim Q. Pater, dum Astu- piut. Cic. ram comitutur Marcum, de proscriptioiie sua cognosset, *^} . ^'

. . . ? Appiaii.

subitoque recurrisset ad Urbem, exportandi viatici causa, receptus est a filio et celatus, proscripto et ipso. Igitur prodente familia repertus juvenis, tortusque ut patris indicaret latebras, magno animo pertnlit dolorcm ; do- nee pater, re intellecta, miratus simul pietatem filii mi- sertusque, prodiit. Tum quoque filius oravit milites, ut se priorem occiderent. At idem postulante patre, diversi eodem tempore utrumque contrucidarunt,

80. Sed Egnatios patrem filiumque complexu cohieren- Apiuim. tes una plaga coufecit, railitesque, capitibus ablatis, cor- pora se adhuc complectcutia reliquerunt. Balbis duobus tutius visum seorsim fugere utrumque perdidit. Nam pater falso de filii caide nuntio credens, ultro se obtulit persoquentibus; filius interiit naufragio. Idemque tatum Arruntii t'uit, cui pater vix porsuaserat, ut superf sse seni sustineret. Atque ilium comituta ad portam intVlix ma-

4 Anunlius odd. ante Crev.

5472 T. LI VI I

ter, neque felicior matrona, rediit ad componendas viri

reliquias : neque multo post, audito filii casii, inedia sibi

conscivit mortem.

Dio. 81. Inter hos terrores M. Terentius Varro tribunus

plebis, ne sibi eveniret quod Helvio Cinnae nuper, edicto

proposito, se causa et agnomine distingui professus est ab

A. Gell. gjj Varrone, queni sui icvi doctissimum, magnamque mili-

Appian. tilt laudem parendo et iniperando meritum, forte propter

haec ipsa, tanquam iniquum dominationi, tresviri proscrip-

serant. Sed certatim eum recipere cupientibus amicis,

Fufius Calenus vicit, habuitque eum in villa, ubi seepe

ex itinere divertebat Antonius : neque a quoquam ex sua

aut Caleni familia indicatus eftugit periculum, vitamque

A'^al.Max. et studia ad centesimum ferme annum prorogavit. Bi-

^a' Gell bliothecis tamen suis hac proscriptione direptis, partem

III. 10. desideravit librorum, quos ad eam diem magno numero

composuerat.

Dio et 82. Sed in alio sene humana intirmitas atque ignoran-

43 * ' tia rerum magno exemplo patuit. Quomodo enim pro-

scriptus a Sylla M. Fidustius senator timere potuisset, ne

tanto intervallo ab hominibus, qui turn ne nati quidem

omnes erant, proscriberetur ? Sed illi hive ipsa proscrip-

tionis mortisque causa t'liit.

Appian. H3. Contra Valerius Messala proscriptus ab Antonio,

et Dio. postoa consul in locum ejus factus est: interim exemtus Appian. * ... ...... ,

proscnplioni, non misoncorilia Inumvnorum, seu metu.

Cic. ad Quippe Messala cum Bruto erat, juvenis probitate, con- Brut, i. 1.''.. stantia, cura, studio reipublica; incomparabilis : ad liaec cxcellenti cloquentia, cum judicio industriaque pari. E- Appi;in. dixernnt igitur in banc formam : ' Quando M. Messalam ex propinquis ejus cognovinms ne quidem in Urbe turn fuisse, cum interfectus est Ceesar, exemtus e numero pro- Plut. Brill, scriptorum esto.' llle tanien uti hac venia contemsit, ""• Bruti causam amicitiain(|ue pnvterons. ]\'e(jue pigeat

ceteroruiu (puxpie qui traditi sunt notabiles casus perte- xero, (nioruiii, sicut et <!(• (jiiibus antea relatum est, pars ante cousulatuui Lepidi l*lanci(|ue, pars liis consulibus pcrierunt. Cic. pro {*4. Ligariorum fratruni iiota concordia et caritas fuit. Lig. c. II.

I.IBRI CXX, Sl'IMM.K.MKNTl M. .OIT^J

Jli cum ali<|iinnKliu hitiiissrnt sub cainiiio, |)rocliti sunt a Appian. servis, altorque statim occisus. At qui eftugcrat, audito perisse fratroin, do ponte se dcjecit in fluviuni ; diu(jue luctatus cum piscatoribus, qui scrvare tanquam forte pro- lapsum iiitebantur, ' Frustra estis/ inquit : • proscriptus sum, vos({Uc perdfire citius possum, qunm a vobis sorvari.' Cum ne sic quidcm fatigaietur illorum humanitus, militos ad custodian! pontis appositi accuirorunt, necaruntque proscriptum.

tto. Duo quoque alia fratrum paria rcfcruntur ^avi mulctata cxitio. In amnom so quidam priccipitaverat : quem inquisivit servorum ejus unus, repertoque post quin- tum diem, quia iiondum confusa omnia oris lineamenta erant, caput preemii spe amputavit. Ilujus fratrem alius servus in latrina se occultantem indicavit : percussores- que dedignati descendere, hastis confixum extraxerunt, occideruntque, ut erat, sordidum, ne capite quidem abluto. Alius fratrem comprehendi videns, seque pariter proscrip- tum ignorans, ' Me, me,' inquit, ' prius interficite.' Tum centurio, * Rem ivquam postulas. Nam et tu scriptus es prior,' Ambosque interfecit ordine.

BO. ^ idit et scelera conjugum istba^c aetas. Et Septi- mium quidera uxor adultera, per amicum Antonii, quo- cum habebat stupri consuetudinem, referendum curavit in proscriptorum tabulas ; et ad se refugientcm dissimu- lata conscicntia dotinuit, donee percussores supcrvoni- rent : eademque die celebravit cum adultero nuptias. Salassum (quod Curtiorum cognomentum est) jam elap- Cir. nd sum ex L rbe, perploxitas consilii eodem revocavit, spe- ^^'"' ^'" rantem interea potuisse tempestates eas detonare. Sed Ajipian. ubi venit ad aides suas, vcnditas didicit a janitore, qui una fuerat transditus ; et ab eodem in cellani roceptus, uxorem acciri jussit ox iliius adibus. Ilia noctem cau- sata spopondit afl'uturam postridio ; atfuitcpie, sed cum percussoribus. Quod ille prospiciens ex summis axlibus, eo enim tvvdio morvc subiorat, de tocto so pra'cipitom dedit. Fulvius ad miilic ris a-dcs confugions, (piam con- cubinam suam maiuimiserat, nuptumque dotatam dede- rat, oblivionom boneficiorum omnium, solamque memo- riam superinductie uxoris invenit.

5474 T. Livii

87. At niilitarium virorum Statius Samnis, cujus egre- gia opera social! bello effulserat, deincle propter egregiam laudem genusque et opes in senatum Romanum ascriptus, octogesimo jam tetatis anno proscriptuin se discens, diri- piendas opes suas populo familiseque perraisit : multa et ipse suis manibus in publicum jaciens. Exinanitam deinde doraum clausit, incenditque ; rogum sibi efficiens, quo et pars Urbis conflagravit. Capito semiapertis fori- bus singidos intromisit, confoditque aliquot : irrumpenti- bus deinde muliis simul circumventus est.

88. Vetulinus, magna in Rhegiensi agro manu coacta, partim ex proscriptis, partim ex octodecim ^ illis urbibus qua? veteranorum praemiis destinari fremebant, multos in- tercipiebat centuriones, donee adversus se majore exercitu misso, coactus est in Sicilian! se recipere. Nee hie stetit honiinis audacia. Eedintegravit inde bellum : pluribus- que demura pra^liis victus, filium ceterosque proscriptos Messanam pra;misit; ipse in medio freto deprehensus a persequentibus, repugnando in frusta concisus est. Naso a liberto, quern habuerat in deliciis, proditus, militi ex- torsit gladium, unumque inter omnes proditorera petons, priusquam occumberet, interfecit. Alium a militibus oc- cidi videns servus, qui a conducenda navicula redierat, ' Expecta,' inquit, * paulisper, domine,' simul centun- onem ictu lethali occupans. Deinde suo quoque corpori gladium infigens, * Accipe solamen,' inquit, ' quantum dare fides mea potuit, domine.'

89. At Lucius quidam duobus libertis, quos putabat fidissimos, auro tradito, (juod deterrent ad mare ; post- quam se delusum intellexit, ipse quiesivit percussores, jugulumque preebuit. Labienuni, qui in Syllana pro-

Miicn.b. scriptione interfecerat multos, liberti celabant ; tormentis Sat. 1. 11. etiam pro incolumitate patroni generose spretis. Sed ille IT"'"'- videns evadere se non posse, et frustra torqueri suos, pro foribus sua* domus expoctavit percussores, sella posita. Ccstius ruri hUcns, minus ex fide suoruni iinimi, (piau) ex iiiscursation(( ccnturionum timoris concipiens, ut alicjuando se molestia liberaret, bustum paraVi jussit a servis, ut di-

3 Ex duoriccim cdd. ante Crcv.

LllJRI CXX. SUPPLKiMIiNTUM. 5475

cere possent, fuisse Cestium ; atque in acconsum igneni se conjc'cit.

90. Aponium ad eandem desperatioiiuni adcgit victus teiiuioris impatientia, cum tuto lateret. Igitur ultio se obtulit interficiendum. Jamque fastidium erat sponte expetentium mortem : aiuiitc|ue fuisse qui neglectus a percussoribus, cum se satis diu sedens in propatulo frus- tra praebuisset, siispendio expulerit vitam. At socer Asi-

nii per mare fugiens, tempestatum offensus violentia, de- Val.Max. siliit in niedios fluctus. Planci t'ratrem C. Plotium Plan- pj-j^' j^^^ cum unguentorum prodidit fragrantia, ne in Salernitana 3. quidem latebra his deliciis carere sustinentem : adco ra- ^g tioni ferociter amat repugnave prava consuetude. Tamen V^al. Max. adhuc occultabatur : et servi, cum ad indicandum tor- querentur a militibus, summa fide et silentio cruciatum perferebant ; donee ipse Plotius tam bonos fidosquc ser- vos diutius torqueri non ferens, prodiit in medium, et jugulatus est.

91. Sisinius, cum proscriptum se negaret, nomen suum Appian. legere jussus, juxta tabulam est interfectus. ^tlmilius

suaj sortis nescius, cum alium quendam peti cerneret, quisnam iste proscriptus esset, interrogabat. Cui cen- turio, ' Proscriptus est et iste, et tu : ' simulque occu- pavit ambos. Cilo et Decius, cum egressi curia, se quoque in mortifera ilia tabula legi didicissent, ad por- tam fugiebant : sed ipsa trepidatione proditis centuriones manus intulerunt.

Q2. Sicilius, cujus unius calculo absolutus nuper Brutus y„pra c. 4 fuerat, facti ejus, quo alias multum erat gloriatus, imme- A|)pian. mor, sandapilse, qua forte mortuus eft'erebatur, subjecit humeros. Ea res admonuit custodes porta?, cum plures solito vespillones conspicerentur, ut excuterent sandapi- 1am, ne forte pro mortuo vivus eft'erretur. Turn reliqui numerum audientes argui, negarunt hunc esse sui ordinis : itaque agnitus vita et capite caruit. Sed Varus a libcrto proditus, per montana et aspera loca usque in paludes Minturnonsium se subduxerat ; cum ab his, qui latrone^ perquircbant, crutus, et pro latrone damimtus tacuit. Sed ubi ad indicandos socios tormcnta adhiberi vidit, ' De-

5476 T. Livii

nuntio vobis,' inquit, ' Mintiirnenses, ne paiilo ante pro-

consulem popiili Romani, nunc, quod reruni in pra?sentia

potentibus pluris est, proscriptum torqueatis,' Non ha-

bebatur fides. Sed altercantibus supervenit centurio qui-

dani, et capite Vari demto, composuit litem.

Dio et 93. At qui evaders ex Italia potuerunt, ad Brutum

Appian. atque Cassium se conferebant, aut ad Cornificiuni in

Corn. Nep. African!. Etiam Atticus, qui maximas in Epiro possessi-

Aitic.c.ll. Qi^gg habebat, eo appulsos recipi haberique jusserat li-

Appian.et beraliter. Sed plerisque Sex. Pompeius saluti fuit, vi-

'"• cinam Siciliam obtinens.

94. Atque is sane quam bonam operam liis temporibus praestitit Romana; nobilitati. Quippe Italiae assidens, Romae et per ceteras civitates proponenda curabat scripta, ' Pompeium duplum ejus mercedis, qua; in proscriptos esset constituta, daturum servatoribus. Eos porro qui ad se confugissent, auxilio, pecuniaque, et honoribus adjuturum.' Lenibi etiam ejus, ac onerariee naves, item- que triremes oberrabant circum Italia; littora; quaj sig- num darent latentibut;, exciperent defenderentque veni- entes. Ipse transvectos excipiebat obvius, vestem, su- pellectilera, et cetera liberaliter suppoditabat : idoneum quemque pra^ficiebat legionibus, cohortibus, navibus. Sed neque prodidit eos postea, nullo cum tribusviris inito foe- dere, quo proscriptorum sal us non contineretur. Appian. 95. Neque piget insigniora quanlam exempla ponere,

quo inter hivc tam tristia Ivvtorum (juoquc casuum per- mixta coramemoratione lectoris animus redintegretur. Hirtius cum fideli servorum maun circumibat per agros ergastiila solvens, et colligeiis i'ugientes. Cum liis primo villas at(|ue vices cxpugnabat, mox majora oppida. Pos- tremo, Bruttiorum gente rcdacta in potcstalem, belle pe- tendus fuit. Turn demum ad Pompeium transjecit cum Val. Max. suis. At Sontius Saturuiiius Vctulio,' cum virtiite animi VII. 3. et ealliditatc 111 coiiiunxit: ancptisfiue |)ra>toriis iiisignibus, cum servis in lictorum, apparitorum, servorumque publi-

' Sentius Stiturninns VctuUn'] Hie ab Ap|)iaiio Pomponiits voca- tiir. CiTv.

I, HUM CXX. SUIMM.KMENTUM. 0477

coruni liahituni cuiupositis exiit porta ; coiisccnsotjno vc- hiculo publico, priftorcm se I't'rens, et ad I'oiupcium dc pace mitti, deducente Italia, cum Puteolos venisset, quasi publico niuuoio fungeretur, suiiuna securitate, correptis publicis trireuiibus, in Siciliani prol'ectus est. Apuleius Appian. et Arruntius centuriones mentiti, cum scrvis inilitariter adornatis, cursu se extulerunt porta, tan(|uam alios pro- sequorontur. Deinde coactis, sicut de llirtio dixirnus, quos potuerant, armis signisque ad specicm exercitus in- structi, partitis copiis ad fretum contenderunt. Sed ac- cidit forte, ut eodem in colle quondam pernoctantes, dum missos adversus se Koma militts credunt, mutuo cum metu se contuerentur : mox prima luce inlestis armis coii- currerent. Donee agniti, laboresque sues et pervicaciam fortunie miserati, diversis navibus alter ad Porapeiura, alter ad Brutum evaseruiit.

iH'i. Pari vaframento servatus est Ventidius, sed liberti sui ingenio et fide, qui patronum, simul atque proscrip- tum cognovit, continuo vinxerat, quasi tradeudum per- cussoribus : sed noctu persuasis servis, cum armata t'amilia tanquam centurionem miles secutus est.^ Pervenerunt- que feliciter in Sicilian!, cum sicpe in eodem diversorio cum veris centurionibus Ventidium quajrentibus pernoc- tassent.

97. M. Volusius aidilis plebis recepta nuper supersti- ^a'-^ax.

. . VII. 3. et

tione Isidis ad salutem abusus est. Linea eriim stola cum Appiau.

persona caniciniti ab amico Isiaco sumta, per itinera vias- V""-

. -r. -1 1 • Appian.ct

que publicas stipem petens, evasit. Rebilum audacia \ al. Max.

servavit, et Themistoclis imitatio. Nauclerum enim, qui ^''"?.>'^" '•

Appian. pecuniam ab eo petebat, ni prodi mallet, eodem commen-

to terruit, se denuntians indicaturura, quod accepta pecu-

nia proscriptum veheret. Sic a territo porvectus ad Pom-

peium est incoluniis. Appius opes suas taniulis dividens,

cum his in Sicilian! navigabat. Ibi tempestate exorta,

pecuniae inhiantes, jusserunt eum in scapliara tutiorem

desccndcre. Et favit ei tortuna, simulatumque auxilium

veram ei incoluniitatem prvvstitit, in scaplia transportato,

cum interea navem lluctus absorbuissent.

0 Scraitus est cilil. aiilc Crev.

5478 T. LI VI I

98. Et hos quidem servavit fuga. Nonnulli per in- culta camporum, aut etiam in sepulcris, vel ipsa Urbe latitantes, pacatiora expectare tempora potuerunt. Quo- rum Marcus quidam, suis in a^dibus fide servorum occul- tatus, inde, pace restituta, velut ab exilio in publicum prodiit. Sittius etiam municipum suorum benevolentia Cales pro exilio habuit : primus et forte solus ad ea tem- pora hominum relegatus in patriam. Nam ilii praedivi- teni virum et pro copia sua munificum custodiverunt ar- mati, servis minando, prohibendo ingressu oppidi milites, donee, legatis ad tresviros missis, quod diximus, impetra- rent.

99. Alium metus coegit ad felicem audaciam. Quippe a liberto in sepulcrum abstrusus, quia ferre loci speciera nequibat, in conductam quandam sordidam habitationem immigravit. Deinde, quia miles quidam juxta divertebat, periculum tiraens, capite raso, quod libertinis eratsolitum, ludum aperuit publice, nuUique suspectus totum illud minacissimum tempus citra periculum exegit.

Dio et 100. Has inter calamitates nihil eratcalamitosius, quam

PPiii"- quod ne flere quidem occisos erat licitum : quin ultro Ijeti

esse omnes jubebantur edicto, propter consulum designa-

torum triumphos, et imminentes novi anni ferias. Nam

FastiCapit. A. D. IV. Kalendas Januarias L. Plancus triumphavit

script, an. <^^ Gallia, Rha>tis devictis: et niox A. D. pridie Kalen-

P'g''- das ex Hispania M. Lepidus. Plancus a^dem Saturni

Appian. fecit ex manubiis. Et quamvis, imperata la^titia, hos in

Capitolium cives militesque prosequerentur, nee tamen

aut iljorum tacita execratio, aut horum aportissima con-

Vell. 11.07. vicia defuerunt. Certe servatus ad memoriam nostrani

versus est, inter triumphos istos usurpatus : ' de Germa-

nis, non de Gallis duo triumphant consules : ' quod, ut

supra memoravinius, ille Plotium fratrem, hie Paullum,

in proscriptoruni numerum retulissent.

lab. Col- 101. Hoc tempore consulatum P. Ventidius Bassus,

Fiiili. ^'^ pacto triumviroruni, cum C Carrinate per aliquot dies

l^'"- gessit, abdicante Caesare, (!t coUejja ejus mortuo Q. PecHo.

Veil. 11.05. *!, ^ , . .

Val. Max. ^^''i'"" '"'^•'•^'" arterebat, quod turn maxime pra?tor erat

VI. 9. Ventidius. Nihil enim liebant lee:cs, nuarum Genucia

Liv. VII. . ^ . , . ^ '

42. cantum erat, nc (juis duos magistratus uno anno gereret.

LIBRI CXX. SUPPLF.MF.NTUM. 5479

102. Vcjjtidio ctiani majorem invidiam excitabat for- A. Gtll.

tuna; prioris huniilitas: aiuntque per Urbis vias vulgo '''^* '*'

proscriptos luisse versiculos, quibus onines augures ha-

ruspicesque excirentur ad recens portentum, quod is qui

mules fricare solebat, consul factus esset. Quippe Ven- Supra,

tidium bello sociali ductum in triumplio Cn. Pompeii 'v'.V* ^'

menioravimus. Inde, juventa inope in calip,a militari 43.

tolerata, mulos atque vehicula pra.'btnda euutibus in pro- A. Cell.

vincias magistratibus conduxit ; indeque convicio inimi- J^'^- ''*'^

corum appellatus est mulio. Sed quia Cvesari turn in illo a. Gcll.

ministerio, turn subinde majoribus admotus, satisfecerat,

receptus in araicitiam, senatorque, et mox tribunus plebis

creatus, ac deinde pra?tor designatus est. Eodem anno, njo xlhi,

quia tVequentibus legatis exhauriebantur hajreditates, C. ^^• ., , . ., 11-1 1- 1- • • ^- CjcII.

fealonius tribunus plebis legem tulisse dicitur, ' ne cui Marianus

plus d od ran te'' legare testamento liceret ; quadrante utique Scot.

hctredibus servato.'

10:3. Sed major cura omnium de lionoribus fuit, quibus tresviri placarentur. His igitur et alia decreta, quae olim Dio.xLvii. ob servatas civitales dabantur ; et coronae civicae, post- Piin. xvi. quam atrocitate tcmporum videri meritum coepit, non oc- ^* ^^ ^''"* cidere. Neque vero culpandi videbantur sibi tresviri, ^[^y quod multos tollerent, sed pro magno habendum, quod nonnullos relinquerent : et publice solebant profiteri, ' se neque Syllaj aut Marii secuturos asperitatem, ne odium sibi pararent ; neque Caesaris clementiam, ne contemtui, et ex coutemtu insidiis obnoxii fierent.'

104, Tales igitur in sanguine civium cum fuissent, non

'' C. Saloniu.i . . . kgem tulisse affinitateiii literarnm lapsii, liic

dicitur, ne cui plus itodrunfe] Pri- a INI^riano teinerc posituin esse

mo dediimis dodrmite pro besse, pro Fdkidii nomine, oujiis extal

tlafjithiite evideiiti ratione. Si lex nolissiiua ac celeberrinia,

eiiiiii (|narta pars lurrcdibus re- iileni prorsiis scisccns ac jiibtns,

linqiiiinr, profocto :ion bessem quod hicc Saionia. Siispicio-

tantnni, id est duos trientes, sed iiem ejus firniat et auget i|)sa

dodtuintcm, id est, ties quadran- lemponmi vioinitas. P, enirn

tes, in legata impendere licet. Falcidius lepeni de le;a;atis tn-

Secuiido de liac lege, quas solo lisse nicnioraliir intVa cxxvii.

Mariani Scoti testinionio nititnr, 28. cpiarto abiiinc anno. Nee

dubitationein nobis niovit vir in probabile est diias lc<;es pror-

jnre Romano vcrsalissimns: nee sus similes tain brevi temporuni

ille nobis sine causa snspicari intervallo latas esse. C'rev. visits est nonien Salonii, facili ob

5480 T. Lwu

erat magna postulanda in patrimoniis abstinentia, Certe

Plut. Ant. dotem iiiterfectorum uxoribus, decimam bonoruiu liberis, si mares esseiit, si foemiiiEe, vicesiraam erant polliciti. Sed preestabantur baec oppido paucis : plerisque concessa per legem extorquebantur calumnia. Neque vero bona reli-

Corn. Nep. quorum tuta dominis ulla ex parte erant. Civium probo-

' "■ rum quietorumque, quorundam etiam qui studiorum causa

aberant, bona vendebantur, nihil suspicantibus dominis,

Dio. Romaj et per universam Italiam mercedem habitationuni

annuam exegerunt : qui proprias ledes incolerent, ab his semissis ejus quanti locari possent postulabatur. Sic et praidiorum dividebantur reditus. Pra^terea constitueban-

Plut. ^yj. cuj usque modi generis vectigalia : depositaeque pecu-

niae, etiam apud Vestales, auferebantur.

j)i(,^ 105. Tota; quinetiam urbes atlligebantur militum liy-

bernis, et prwstandis sine pretio cibariis : sed multo magis eripiendis7 earum agris, qui videlicet publicati erant; hostibusque judicatis, qui pra^stitutum ante diem iis non excessissent. Jam enim in antccessum, quo promtiores ad reliqua bellorum exercitus forent, reprtesentare pra^mia incipiebant, polliciti per se deducturos quas decressent Front.de colonias. In his, pritter eas quai supra recensita; sunt.

Colon. Aquinum, AUifiv, Arretium, Interamna, Ligures Biebia-

ni et Corneliani, les-e triumvirali deducta; coloniit repe- Strv. in '^ . ■ 1 /-I

Viig. Eel. riuntur : quibus accessisse postea videntur Cremona et

'■«"''• Mantua.

Dio. 10(5. Ita conciliatis manipularibus, duces ac tribunes

possession ibus proscriptorum alliciebant, gratis aut vili pretio addicentcs; aut honorcs interfectorum atcpie sacer- dotia transterentes in ipsos. Atcjue hoc ipsis assequi erat perfacile. Ne enim a quibus noUent subhastata enierentur, vetuerunt ad liastam accedere nihil comparaturos, mortem interminati. N'enerunt igitur tanto pauciores : et post- quam hi pessime accepti sunt, et immenso coacti quivdam emere, nemo deinceps, prictcr triumviroruni satellites, . (• .,1 (juic(piam licitatus est. At Ventidius ante consulatum

XV. 4. J)io. »,lium pontiiex creatusest; et in ejus locum prietnni cui-

7 Diiipumlu CIcr. diiiincudia rcliiiii.u t (Id. anlc Crev.

LIBRI CXX. SUPPLEMENTURI. 5481

dam aulilium concessa. Ceteris etiam praetoribus, quin- tuni ante diem quam abitiiri magistratu crant, dati succes- sores sunt, illis in provincias dimissis.

107. Ita cum appareret nihil non ex lubidine triumvi- rorum agi, quanquam invidiosis damnatisque ' regum ' atquo 'dictatorum' nominibus aI)stinoront ; tanta conso- cuta est animorum commutatio, ut qui nuper intolerabilis visus fuerat plancque ferreus superioris Ca^saris domina- tus, nunc, instituta cum praesentibus comparationc, inerum aurum videretur. Sed reiigiosissimi principes, cum Ur- bem vacuarent hominibus indidem natis, locupletare pere- gre accitis Diis vohierunt: templumque Serapidi ac Isidi, j)Jq ^^ post sa^pius repudiata eorum sacra, decretum est. Haec p-Ol- et eo anno dorai, et in Italia gesta. ^2S ^

108. Nee pauciora interim Brutus in Gra;cia, Cassius Appian. in Syria, Cornificius in Africa, et in Sicilia Pompeius gesserunt : quanquam ilia sane concisius apud auctores referuntur. Brutus, accepto senatusconsulto, quosibide- Dio, xlvh. cretum imperium erat, pacataque Grjecia; et Illyrici

parte, Ca^sarem (a quo tum adliuc oppugnari Antonium putabat) per epistolas monuit, ' perseveraret in incepto, et, quoniam communem hostem haberent, secum rediret in gratiam.' Interea, quod desiderari se sciebat in scnatu, ad transjiciendum se comparabat. Sed ubi mutatum Caisarem, omniaque ad bellum spectare cognovit ; hoc agere contento studio coepit, ut vi repellcre vim facturos posset.

109. Igitur Macedoniee rebus optime constitutis, recur- piut. rit ad componendam seditionera, quam interim in exercitu ^!""*' '''• C. Antonius commoverat, clam appellando duces mil ites-

que et ad defectionem solicitando. Sed mature cohibitus est a Brute, ademtisque insignibus praetoris, in libera cus- todia habitus Apollonia;. Sed ille, non repressa per hoc, verum aucta audacia, magis etiam ad se perlrahere exer- citum annisus est : tantumque profecit, ut in legione quar- q-^ j,j ta seditio nasceretur, resque veniret ad nianus, et nonnulli B"ii- 1. 2. ad libcrandum custodia Antonium pergcrent. Id consi- pj^ Hum Bruto litera* quicdam interceptic prodiderunt, cor- reptusquc Antonius, ct pro '*groto in currum opertiim

Delplt. €l Vnr. Clas. Livixis. IG C

5482 LIBRI CXX. SUPPLEMHNTUM.

conjectus est, ut exportaretur oppido, atque in imvi asser- varetur. Igitur railites, Antonio non reperto, Brutum timentes in colle quodam baud procul Apollonia consede- runt, missis qui Brutum ad se venire juberent. At ills milites ad imperatorem accedere verius esse respondit:

Dio. ignovitque deprecantibus, paucis interfectis aut ab exerci-

tu remotis seditionis auctoribus. Statimque ita sunt con- versse militum mentes, ut interficerent relegates,' his cul- pam omnem imputantes ; quzestoreraque atque legatos Antonii ad necem deposcerent. Certum erat Bruto, nihil Cic. ad stetuere in quemvis civem durius quam necessura esset.

3. et"4. ' Igitur hos quidem in naves impositos tanquani submersu-

I^io- rus, in tutiora loca traustulit.

Plut. 110. Interim, audita morte Ciceronis et ceterorum,

' dolere se quidem morte amicissimi viri ' dicebat, * sed

Cic. ad magis causa mortis erubescere.' Semper enim eum, ne

Brut. I. 4. quid Caesari crederet, diligentissime monuerat. Accusa-

Pliit. ' "^^t et superstites, qui pati et videre sustinerent, quee vel auditu intoleranda forent libertatis et patriae amantibus.

Dio, Ipse autem, ne his rumoribus iterum ad defectionem mili-

tes solicitarentur, Apolloniae atque Antonii custodia C. Clodio rclicta ; in superiorem Macedonian! transduxit exercitum, inde in Asiam transmissurus : ubi longius ab- ducti ab Italia, neque transfugiendi occasionem, neque etiara eorum quaj domi fierent notitiam, adipiscerentur.

' Relegatos] Sic vertit Dionis niodo remoti ab exercitu fiie- interpies Grapciini verbiun rovs rant. Crec. aTroTrtfj.<pdii/ras. Intellige eos qui

SUPPLEMENTUM

LIBRI CXXI.

HISTOIirARUM

T. LI VI I PATAVIM.

1. Inter hit'c Syriam Q. Ciccilius Bassus, privatns ille Ck. Phil, quiden), sed animi consiliiciue non egens, Sex. Ca!sari j^j^ ^lvh. cum vita et duabus legionibus ereptam obtinebat. Nee Appian. prohibere dictator Caesar potuerat, Africano tmn bello, ^tratj^vi. deinde aliis iiiteivenientibus. Et duces contra se missos p. 752. facile Bassus repellebat, Apaniea constituta arce belli : y\ppi;jn, circa (juam opiruus agcr alendo cxcrcitui suflliciebat oni- Sirabo. Ilia, et vicini reguli multi, levitate insita, et odio Ca-saris, in commilitiuni pertrahebantur. Inter quos et Janiblichus fuit, Emcssenic geiitis regidus, Lysiadis(|ue et Clialcidis .{„(*;„ xlv. tyranni. His opibus, aliquot Bomanoruni ducum, legio- 17. it de nibus et equitatu magno instructorum, vim sustinuit. 8 "

2. C. primum Antistiusobsederat eum Apamea^ : deinde Dio. cum a;(pio Marte aliipianidiu certatuni I'uisset, velut taci- tis induciis diremti, utrimque ad comparanda auxilia, bel- lo interim omisso, sc contulcrunt. Antistio et Hnitimi, quotquot Ciesari studebant, niittebant auxilia, et ex .lu- deea procurator gentis Antipater, cujus lilium llerodeni, Josepli. e judicio capitali ad se confugientem in honore habuerat Sextus, Samarixque et Cavai Syria; prict'ecerat. His deinde ab Roma missa; copia; accesserunt. Sed Alchau- P"'- donius Arabs Rhauibicorum rex, inlidi semper animi, '^

5484 T. Livii

cum ab utrisque vocatus esset, medio inter Apameam et

Antistii castra loco consedit, et mercede se militaturum

professus, plura danti Basso accessit : bonamque ei ope-

ram, quod areu perite utebantur Arabes, prsestitit.

Cic. ad 3. Nee ideo minus ad Apameae obsidionem Antistius

* ' redierat, magna cum spe boni eventus : donee arcessiti a

Basso Parthi, maximis copiis duce Pacoro afFuerunt. Hi

Antistium repulisse contenti, multis ejus occisis militibus,

I^io- propter hyemem (nam in exitu December erat) nulla alia

re gesta, domum redierunt.

4. Ab hoc tempore res Czecilii Bassi satis firmze fuere,

Cic. Phil, robustusque exercitus, et ex victoria plenus animi : ut

adTam. etiam patribus, Italicarum rerum perturbatione anxiis,

XI. 1. solatio esset. Ceterum quia Caesaris confirmata acta

cxvi. 84. fuerant, quanquam eo jam peremto, L. Statins Murcus ^

Joseph. ex praetura Syriam provinciam habiturus, cum tribus le-

Dio. An.* gionibus bellum intulit Basso, supervenitque Q. Marcius

pian. Crispus pi'aetorius et ipse cum legionibus totidem ex Bi-

thynia. Ita duobus magnis Romanis exercitibus et equi-

tatu fivmo circumsessa Apamea, defendebatur tamen in-

Cic. ad trepide, donee in Syriam C. Cassius venit, Trebonianis

Fam. XII. militibus instructus, quos a Dolabella P. Lentulus trans- 14. et 15.

duxerat, et pecunia ab eodem Lentulo : nam is Trebonii

quaestor fuerat.

Joseph. 5. Ad hunc omnia propere concesserunt, sive propter

l/v E it senatusconsultum, quo parere ei omncs eac provincial ex-

Appian. ercitusque jubebantur ; sive propter ipsius virtutem, fa-

'°* mamrjue, et amicitias. Quippo commemorarc advcrsus

singulos multa sua merita atque officia poterat : et, ubi

haec deerant, reipublica; salus erat obtentui.

G. ' Scire ipsos, quam ex pra;clara ct potenti subito in miserrimam conditionem res Romana incidisset, am- bitionc paucorum, qui sublata libertate, communibus com-

» L. SUitius lUhrcHs] Mnrciis obtinnit anno sequent'-. Cetc

a Cirsare ipso adhiic vivento nini scribiniiis L. Stnlius, cuiu

missus fiieral, ut colligitur ex Cireionc, I'liil. xi. 12. Cassaie,

Apj)iai)o, successor Sex. Julio iii. de B(!ll. t"iv. Dionc, xi.vii.

(ii sari, teste Josepho. Piiptoi- non L. Slaius, <)iioiiu>do liie pri-

iiirniniin ftiit eo anno (|iii pia- )is ex (|iiiliii.sdain V'clleii cditio-

cesxit inorten> C'vcsaiis ; SYiiarii iiibiis IcKcbatiir. ('rce.

LIBRI CXXI. SUHHLIiMKNTUM. 5485

niodis debitas curas, suam ad dominationem universal transtulissent. Esse vero taiitam in hominum animis rcg- naiuli diilcedinem, ut rie Cicsaris quidcin exitu perterriti, paria conciipiscant. Sic Antonium, degustato sub Caisare imperio, sic Octavianuin, liicreditate avunculi et ipso no- mine incitatiim, patriam, aniicos, fannini, saluteni denique ipsam cupiditatibus siiis postluibore. Nam Dolabellam Cic. Phil, quidem iuiraani audacia atque crudelitate latronem, factis "'• '^* ipsis omnia ab senatu populoque Romano recens con- cordiae causa constituta violasse : C. Trebonium As'ix proconsulem occidisse : nihil ad se pertinentem occupasse provinciam : nunc etiam in procinctu esse, ut decretam C. Cassio Syrian! eripiat.

7. ' Se vero non ita cognitum aut domi populo Romano, aut foris sociorum cuiquam esse, ut conjunctam cum pub- lico periculo injuriam ferat. Sibi certe, ipso illo Dola- bella consentiente, ipso iilo Antonio, decretam Syriam esse. Ilanc se provinciam et debere obtinere, et posse. Neque banc modo concessam sibi, sed in vicinas omnes datum ab senatu imperium esse. Neque tam adhuc evi- luisse sanctissimum hoc nomen, ut non ubique venerationi sit gentibus. Igitur et has copias, quibus utatur, parare isto senatusconsulto instructum celeriter potuisse : et ha- bere certum, multos circum sponte vocantium populos regesque sibi futuros auxilio. Sed malle se Romani im- perii salutem Romanis maxime copiis ducibusque defen- dere : atque adeo abominari ilhim tortunam, ut extornis potissimum prtesidiis inuiti necessum sit publicic libertatis assertores.

8. * Igitur se a Murco Crispoque imperatoribus, item- q^^ ^^j que a Cajcilio Basso petere, ut, positis inimicitiis, ad Fam. xu. concordiara redeant, et ad communem omnium salutem

sccum administrare rempublicam occipiant. Frustra inter se pugnare, quibus esse nulla salus, privtercpiam in pub- lica, possit. Jam et Octavianum sentire cum senatu, neque lenius hujus, quamconsulum armis Antonium premi. Ne sibi jam aut pro Cvesare bellandum, aut contra ipsum pu- tent, quando partes eas suo ad rempublicam reditu ftlius ipse Capsaris sustulerit.'

5486 T. LI VI I

Vell.Dio. 9. His atque sirailibus causis inducti Murcus atque

Appian. Marcius Cassio tradiderunt copias ; et Bassum miseie

Fam. xii. cupientem retinere suos milites, reliquerunt ipsi, seque

^'^' ad C. Cassium transtulerunt. Ille omnes eadem in castia

Dio. . ,

contraxit. Quo tempore magnus repeiite imber extitisse

traditur, et irrumpentes in castra portis omnibus apri '

confudisse ac conturbasse pleraque : neque defuisse, qui

celerem Cassio et potentiam et interitum preedici opi-

narentur.

Joseph. 10. At Cassius, his copiis auctus, omnia circum ter-

-'^"'''l-^^^' rebat iraperiis; gravesque exigendo pecuniarum summas,

B. Jud, I. civitatibus terribilis imminebat. Turn et quatuor oppida

^- .Tudieaj, propter non soluta stipendia, venierunt: Goplnia,

et Lj^lda, et cum Emmaunthe Tamna. Sed et Malichum

ex Judteorum principibus interfecturus erat Cassius, nisi

pro eo regulus gentis Hyrcanus centum talenta** misisset.

Dio. Ap- Profectus enira erat in Paleestinam Cassius, uti venientem

^^l^^' Ti, 1 ex iEoypto legatum Dolabellae A. Allienum occuparet.

Cic. Plul. rtJl O 1 1 1-

XI. 12. ct Is Alexandria legionum quatuor instar reducebat, reli-

l^.* 4 quias Pompeianae Crassianaeque cladis ; aut ex iis co-

pian. hortibus, quasapudCIeopatramreliqueratCecsar. Neque

ausus adversus octo legiones contendere, cum exercitu in

Cic. ad Cassii partes transiit. Heec ante Nonas Martias acta

n™ "I'i perscripsit in Urbem Cassius ex castris, quaj in oppido

Galila^je Tarichiea posucrat.

11. Post mensem deinde, Dolabellam in Ciliciam ve-

Dio. nire audiens, dimissis sine injuria Basso Crispoque, ct si

qui prvcttrea manerc gravabantur, classisque praifectura

Appian. Murco tradita, eod(M» instituit duccre, auctus etiam

equitum sagittariorum aliquo numero, qui ex Parthis,

quam apud gentcm fama erat clarissimus, ad eum ve-

Cic. ad nerant. I'um cognito classem Dolabella" esse in Cilicia,

l'i'"c*t 13. ipsui" isst; Laodiceam, eodcm cum omnibus copiis est

profectus. Appian. !-• <iiiipiH' Dolabi 11a post intcrfectum Trcbonium, tri-

1 A/iros cdd. ante Crev. ^ Cenlum l<iliiila\ Marcas argciiti iiostraJcs 1)37',. I rev.

LIBRI CXXI. SUPPLEMENTUM. 5487

hiitis Asia' civitatuni, classcm a l^ljodiis Lyciisque, atquc e Pamphylia ct Cilicibus, opera L. Lucilii rifruli,*^ nicr- cede conduxerat : Syriamque Figulus navibus, Dolabella pedestri itinero cum lei;ionibus duabus petebant. Aninios Dio. Cic. Tarsus ot Laodicea dabant, hicc inter iusignes Syria? civi- tates, ilia Ciliciae caput. Sed classis ad Corycura* clauso portu se tenuit, cum eam Q. Cassius'' seeutus esset; dcindo hoc ad castra Ciussii profecto, Turulius quwstor cum na- vibus, quas anno superiore TuUius Cimber in Bithynia compararat, cursum praecluderet.

13. At Dolabella Tarsensium, deinde Laodicenorum juventute centuriata, exercitus instar fecit: dejectaque parte niuri, castra oppido conjunxit; postquam pra^sidio I^io. Cassii apud iEgeas, Ciliciic civitatom, dejecto, ab Antio- , ^c. Ann. chia; oppugnatione cum detrimento rejectus aliquoties, Uio. deinde desertus in itinere a plerisque militibus Asiaticis J^^'^'

1 J ram. xir.

fuerat. Laodicea, in peninsula sita, pra^claras a terra 14. et 15.

munitiones, a mari portum optimum habebat. Et cum ^W»a"'

ager fruguni vinique feracissimus esset, commodam sane wi. p.

stationem atque securam Dolabellae praestare videbatur. Y^^'-

. . Appian.

Sed Cassius cum decem legionibus, et cohortibus auxilia- Cic. ad

ribus viginti, et quatuor millium equitatu suggressus, os j^™' ^"'

Laodiceni portus obstruere * satagebat, non sacris, non Appian.

religiosis parcens, quominus ex suburbanis sedificiis saxa

niateriamque comportaret.

2 In c(M. ante Ciev. lc{:jitnr ad Corcyram, quod mutavit Crev. ex Cassii £p. ad C!ic. xii. ad F'ain. 13.

<= L. Lucilii Figuli] Himc Ap- expontint Cussius quastor ; alte-

pianus vocat siinpUciter L. Fi- rius nempe Cassii pioconsnlis.

guluvi. In rpistola Casisii Q. ad Itaqiie dnhiuni est iitnnii Qtiinii

Ciceionem dicitnr Ludlius pia-- pr<enomcn gesserit. luclinat

fiiisse classi Dolahelliv. Hinc taniin animus, nt cnm Fiein-

Freinslieniiiis tffecit L. /^»t77i«m sliemio sentianms ; cum non in-

Figulitm, Quod ne i)io ccrto nsilatiini apnd Ronianos fuerit

aniplectannir, id mora? est, quod pra-nomen uoniini postponere.

Figulus, notante Maniitio, non Crcv.

Luciiiorum cognouien est, sed '^ Os Laodiceni poi'tus obstruere^

Marciorum et NiKidioruni. ('rev. Non lia'c mens est Appian! ; sed

'' Q. Cussius'] Epistola inijus isihmum (|ui Laodiceam conti- Cassii ad Ciccrononi insciil)itur nenti littori jungchatduo stadia Cassius Q. quod INIanutius, ct iatns, exstiucto aggere, inter- post eum pleri(|ue interpretcs, septum esse a Cassio. Crev.

54S8 T. LIVl!

Cic. i4. Per ha?c res angustae Hebant Dolabellae, jamque

triticiira penes euni ternis tetradraehmis ' erat. Sed erant tamen adluic solatio Laodicena^ naves, quas Cassiana

Dio. moles ^ non satis exitu prohibebat. Mox et classis Dola-

beliae supervenit. Qua confisus transmittit Araduni, pe- cunias et naves inde quoque coacturus. Sed deprehensus cum paucis, periciilum aigre vitavit i'uga. Igitur Cassius,

Appian. missis in Phoeniciam Lyciamque et Rhodios, qui classem

Appian. adducerent, nee adjutus, preeterquam a Sidoniis, commisit tamen prajlium, quo plures utrimque demersa; naves sunt, quinque una cum remigibus et classiariis Dolabella cap- tas abduxit.

15. Ergo Cassius tum ad eosdem iterum, a quibus erat contemtus, tum ad reginam Cleopatram misit. Et Tyrii quidem Aradiique cum eo numero navium, quem conticere potuerant, aft'uerunt : parque studium Serapionis fuit, qui Cleopatra; prastor in Cypro, regina inconsulta, Cassium juvit. Nam ilia propter familiaritatem Ca^saris dictatoris Dolabellze favebat ; etliujus in gratiam passa erat abduci legiones ab Aliieno : classemque paratam habebat, quam ei sunimitteret, sed ea ventis retinebatur. Pecuniam ta-

pjj, men grandem subministraverat. Cassio autem ne auxi-

Appian, lium mitteret, famem pestilentiamque excusabat, quo simul utroque malo iEgyptus premeretur.

IG. lihodiorum Lyciorumque perplexius responsum fuit: * Semper Romanara magnitudinem colere solitis nihil accidere tristius potuisse, quam quod Romana* civi- tatis principcs inter se collidi mutuis discordiis sentiant; nee sciri possit, utra partium justius senatus populique Roniani auctoritatem praeferat. lisdem enim vocabulis utrosque niti, nee alia nunc afVerri a Cassio, quam quae Cic. ad Dolabella prius asseverasset. Scire se nuper admodum,

tarn. xn. jyj^ Marcello, Ser. Sulpicio consulibus, renovatum esse

15.

foedus, quo eosdem cum senatu populoque Romano hostes sibi t'uturos jurasst'ut. Sed ejusdem niniirum popiili jussu Dolabella- Syriam datarn cognosse, cujus sciuitus oandem

' Ternis letruilrachmis] ScsjCiin- 5 Cassiaiui moUs] Vid. nol, m\

»ia argent! iiostiiMc. (Jrev. r. proxiinc piirccilciiii. ('rev.

LllJRl CXXI. SUPPLEMENTUM. .')48i)

Syrian! Cassio dederit. Sane Dolahcllaia hosteni ab se- uatu Judicatuni dici : sed ab eodem isonatu, prioribus de- cretis abolitis, Cassium et qui cum co scntiant hostium numcro esse.

17. * Non debere Horaanos irasci externis civitatibus, si non satis dijudicent utroruni sit causa justior : cum inter ipsos ea de re constet nibil, arniisque decidi necessum sit omnia. Nihil se potuisse aut rebus ipsis itquius, aut in nomen Iloraanum reverentius statuere, quam ut neutris partibus auxilium pra;stent ad civilia bella, seque ita ge- rant, ut nemo habeat adversum ipsos odii causanj. Idquc sibi necessarium esse propter agros, quos in continenti ha- beant llhodii ; qui facilius a quolibet hostc vastari queant, quam defendi vel a pottntissiuiis sociis.

18. ' Audire se hoc ipsum consilium ipsis probari, qui semper existimati sint multum valere prudentia. Sane Cic. Phil. Dejotarum regem, cum semper fuerit Pompeianis partibus ^^* ^'^* addictissimus, et ab adversis gravia damna acceperit, auxilium Cassio non mittere. Idemque ab aliis regibus Dio. Ap. atque civitatibus fieri, quos nulla alia causa attineri ar- P'^°' bitrentur, quam quia, (juid sibi faciendum sit inter hicc incerta rei llomanaj fata, nesciant.

19. ' Neque verorecte sibiobjici, quod naves Dolabella;

dedissent. Simili enim conditione et Cassio fuisse datu-

ros, et cuilibet, dum ne hostium in numero esset. Non

enim ad bellum ei concessas, sed deducendi tantum gratia :

neque se scire, si his ad bellum abutatur ; neque si sciant,

esse probaturos. Legationes ad Dolabcllam missas cri- cic. ad

mini sibi dari mirum esse,^ nisi forte ad proconsulem po- '■^"'* ^"•

puli liomani, denique raodo consulem, legatos mitti fuerit

nefas. Neque arbitrii sui, neque modestiai esse, quos a

populo Koniano mitti oporteat in provincias, an(|uirere.

Sibi putare colendos, quicumque mittantur. Aut igitur

operam det Cassius, ut, quidnam voluntatis in re qualibet

senatus po})uhis(|ue Homanus iuibeat, intelligi possit, aut

rem tatitam dijudicare nescientibiis ne irascatiir.' llit'c Cic. uJ

ideo minus habebant ponderis, tiuod ab iuimico animo ^'''"' ""•

14. et 15.

3 ATssf )«/n;/»r cilil. ante Citv.

5490

T. LIVII

Cic. ad Fam. XII. 13.

Appian. Dio,

Appian.

Cic. ad Fam. XII. 14. et 15.

Dio.

Frontin. Strat. IV. 7, 14.

Appian, Dio.

Appian.

Dio.

Appian.

Appiau. V. p. G73.

Appian. iv

Veil. II. 09,

Ap])ian.

Dio.

Senec. Suasor, 1.

profecta putabantiir, quia tunc raaximos magistratus iidem gerebant Rhodi, qui ante aliquot annos Ponipeium cete- rosque fugientes oppido et portu non receperant.

20. Sed Cassius jam classem luculentam, pracfecto Sex- tilio Rufo, habebat : et a tribus aliis, quas Q. Cassius, Turulius, Patiscus, ducebant, adjuvabatur. Ergo uoii dubitavit denuo cum Dolabella confligere, quanquam huic iEgyptia? naves accesserant. Sed turn quidem dubio Marte pugnatum. Paulo post a Cassianis hac arte parata est victoria.

21. In Lycia Sex. Marius et C. Titius legati Dolabel- lee classem habuerant rostratarum, cum onerariis magnis navibus centum : hoc, DolabelliC consilio, ut pulsus Sy- ria, copiis in naves impositis, Italian! peteret. Sed a Lentulo qujestore Asize disjecta classis, onerariaeque ad unam omnes captge sunt. Cum igitur hoc genere navium abundare Cassius coepisset, Static Murco quasdam earum, baud magni ad alia usus, attribuit ; quas incensas oppor- tune vento in classem hostium mitteret. Ille feliciter executus consilium, et in prailio victor fuit, et in portum invectus navibus, exitum Dolabella? penitus interclusit.

22. Jam et a terra perfectis operibus aries admoveba- tur : et, nequicquam eruptione tentata, repulsus intra moeiiia hostis erat. Sed resistebatur adhuc, et, ne corrumpi nocturnjc excubiiv possent, M. Octavius Marsus pervigili cura impediebat. Igitur qui interdiu in stationibus erant, quieti se tradente Marso,* fecerunt proditionem, Quinto cjuodam auctore, et per divcrsa parva ostia, qxix in maris ad subitas eruptiones veterum industria reliquerat, intro- niissus hostis est. IT^rbe capta, cum Dolabella suum ex- emplum metueret, no, quod in Trebonio tVcerat, ipse pa- teretur, servo suo praibuit cervicem, caput afl'errejubens Cassio, suai salutis pra:mium. Ille superesse tarn bono hero gravatus, cum ilium jugulasset, se quoque eodem ferro intoremit. Sed et M. Octavius sua mami invcnit nocem. Corpora sepclirijussit Cassius, quanquam Trc- bonium inhumatum abjecerant. Q. Dellium, qui pactus

4 Ita ex App. cnieiul. Crcv. pro Murco \u cdd. priorr.

r.IBKI CXXI. SUPPLEMENTUM. 5491

erat salutcm, si occidisset Dolabellaiu, tanfjuam iinplcta coiulitionc, inter suos habuit.

23. At Laodiceiios, publica sacraque pccunia ablata, Appian.

gravibusque iinpositis tributis, ad extremani iiiiscriam re- *'^^"^';'''' I • 111 ■''^■'- I'-T^'^'

degit : cum et belUnn multas ejus oppidi partes afflixisset,

et iiobilissiinuni queuiquc supj)licio percniisset victoria.

Ceteris tanien abstinuit iiijuriam, miiitesque Dolabell'a>, i)io.

quanquam erant ab senatu hostes judicati, in sacrameii-

tuiu accepit, poena remissa : neque postea etiam, cum niul-

torum insidiis peteretur, quenquam eo nomine interfici pas-

sus est.

24. Sed inter cetera Dolabellee spolia nobilem equum A. Cell, fuisse ferunt, singularis cujusdam et pulchritudinis et fati. '"" ^" Ilunc se vidisse C. Bassus tradidit, Argis, ubi natus

erat, ex genere illo decantato, uti constanter est creditum, Diomedis equorum, quos, occiso domino, Herculem de- duxisse Argos lama ferebat ; baud credibili pulcbritu- dine, et vigore, omnibusque ^ aliis equorum laudibu.s longe praistantem, Hunc Dolabella nuper, cum faraa ejus adduetus Argos venisset, grandi summa cmerat. Sed observatum est, omnes illius equi dominos cum familia fortunisque omnibus misere disperisse. Nam primus om- nium Cn. Sejus, unde et ' Sejanus equus' appellatus est, a M. Antonio capitali supplicio aftectus fuerat. Et mode P. Dolabella gravi exitio erat consumtus. Sed postea quoque et Cassias interiit, et ipse M. Antonius, inter Cassianam cladem hoc equo potitus. Sed ad institutum reverter.

25. Occiso Dolabella, multi reguli tyrannique Laodi- Josepli. ceam cum muneribus et corouis ad Cassium accurrerunt. J' '^^ "^ * Quos inter ab llierosolymis llyreanus venerat, Ilerodem Antiq. xiv. adducens et Malichum, qui patrem Uerodis intercepisse veneno putabatur. Idcirco cum vonia Cassii H erodes

eum in conspectu regis sui per aliquot centuriones lloma- nos contrucidandum curavit. At Cassius, constitutis Sy- Appian. riae rebus, prict"ecto(pie cum una legione fratris Hlio, quos sibi" fidos putabat homines civitatibus tyrannos impo-

5 t6 qi/eadd. Crev. ex Gcllio.

5492 T. Livii

Josepfi. neiis, quo in numero Marion Tyrius fiiit, in Ciliciani

XIV. 21. prolicisci statuit, inde Cleopatram, ob missa Dolabellse Dio et auxilia, petiturus : postquara obiter Tarsenses propter fa- ^ ' vorem adversarum partium raulctasset.

26. Nam illi divisi in factiones, et unaquaque nomen civitatis obtendente suis consultis ausisque, primo Cas- sium, mox Dolabellam coronaverant : deinde Cimbrum Tullium, ad opem Cassio ferendam properantem, arcere transitu Tauri statuerant : mox pacti cum eo, simul pau- ciores habere opinione copias viderunt, excluserant oppi- do, neque commeatu juverant. Ille praevertendum ad raajora ratus, omissa oppugnatione Tarsi, contendit in Syriam. Interea Tarsenses, occupato quod Cimber op- posuerat castello, vicinos, eoque semper invisos infestos- que, Adanenses bello petierunt, Cassianos esse imprope- rantes. Ergo, vivente adhuc Dolabella, L. Sextilium Rufum Cassius misit, a quo victi venerunt in deditionem. Cassius raille quingenta talenta '' victis imperavit. Ea pecunia cum acerbe exigeretur, Tarsenses, venditis omni- bus publicis templorumque ornamentis, mox etiam inge- nua corpora coacti sunt addicere : multique horimi servi- tutis taidio sibi consciverunt mortem. Huic fortunaj Cas- sius superveniens, misertus est hominum, et reliqua civitati condonavit.

I^io* 27. tlxc ubi Korase sunt audita, tresviri, ne suarum

partium homines concidere animis paterentur, Tarsensibus publice collaudatis, operam daturos osteiiderunt, uti cla- dum eorum sua liberalltate ocyssime sublevarent. lidem et Cleopatram laudaverunt ob summissa Dolabellae auxi- Sucion. liii^ pcrinisoruntciue uti filio PtoK^ma^o, quem tauquam ex

Cas. 52. ^, ■ / ■^ n 11.

Uio. C;i:sare susccptum, uc ipso quidem t ivsare prohibente,

Capsarionem vocare solebat, regis iEgypti appellationem

tribueret. A|)jiian. 28. Sub cadom tcmpora Cassium quoque irrumpcre

parantcin in /Kgyptum, M. Bruti litcniv; revocarunt, tri-

(iinvirorum apparatum contra se et consiiia nuntiantes. Plut. ]'>rut. ' jNfcque vcro se parandac seorsim potentize causa, sed ut

'• Millc 'luiiifioUa tithiUa] Maicas ait,'(ini I'ari.siciises 1'10G25. (iff.

LlBRl CXXI. SUPl'MiMFNTlJM. 54^3

contra tyrannos cxercitura contrahtrtnt, Italia n-Iiola longiuquas regioncs petivisse. Meniores igitur propo.siti, non (leberc longius evagari ab Italia, sed eo convertere cogitationcs, qucmadmoclum patrive civibusquo suis pos- siiit esse prajsidio.' Igitur ct Parthos equites, quorum Appian. opera erat usus, cum legatis et muneribus remisit ad re- gem, majora simul auxilia petoiis, qua;, perditis denium Tcbus, atVueruut. Interim equites a Cassio pra;missi in Cappadociam, Ariobarzanem, tanquam insidiatorem im- Dio et peratoris sui, occiderunt, magnaque cum pecunia et cetero ■^PP'^'*- regis instrumento ad Cassium reversi sunt. Dum ea ge- runtur, M. Brutus mortibus tot clarissimorum virorum, piut. sed pra^cipue D. Bruti et M. Ciceronis, irritatus, ad vin- dicandam turn propinqui sui, turn amicissinii viri necem, scripsit Q. Hortensio, ut C Antonium, quern hactenus summa cura defcnderat, interficeret. Sunt qui nccatum pj^ a C. Clodio Antonium tradant, timente ne per summissos a Marco fratre custodia eriperetur, Sed jussum Bruti Liv. Epit. fuisse satis constat, itemque ministerium Hortensii : quan- piut. An- do et hoc mortuo jam Bruto M. Antonius exprobravit, et !?"* ^*^ Hortensium velut inferias fratri dedit.

SUPPLEMENTU

LIBRI CXXII.

HISTORIARUM

T. LIVII PATAVINI.

1. CiviLES discordias bellis externis eo quoque nomine pestileutiores esse deprehenduntur, quod hie hostes ct ali- enigenas tinieas, tuorum fide ac benevolentia te cousoleris ; ibi nihil ne quidem ab intimis, nedum quibuslibet amicis,

Liv. Epit. tutum est. L. Gelliiis Poplicola L. F. M. Messalai fra-

Uio,xLvu. ^pj.^ qui antiqua familiaritate Bruto erat conjunctissimus, et codem apud Cassiura loco IVatrem esse sciebat, M. Bruto insidiatus, et, pro cetera viri dementia, ob eadem ilia (jua; exasperare poenani debucrant, diniissus est. Ea quoque lenitas profuisse viro creditur, ut plurcs ad ejus amicitiam se applicarent.

Plut. Brut. 2. Tdcirco et classem baud poinitendam colligere in Bitiiynia et apud Cyzicum potuit ; et, pcdestri itinere provincias obiens, constituit res civitatum, litibusque re- gulorum opeiaui dedit, ea turn moderatione ac mansuetu- dinc, tuni etiain itquitate, ut et inter se onines, et sibi

Dio. amicos fidosque efliceret. Tum ct Dcjotarus accessit

partibus, licet longa senectute morosior, qui nuper etiam

Cassium auxilia petcnteni sprcverat. Atque erat in hoc

hand(puiquam leve prvesidiuni, opiljus et auctoritate prav

(:\c. ri.il. valido. Nam et ademta nuper a C. Ca^sare, canle rjus

"••'^- cognita, suo Martc recuporaverat : et Dolabellam, lines

1,1 HRI (JXXll. SLir'I'M.M KNTUM. 54i)5

Kuos iiigieili voltntcin, jimctis cum Tnllio Cinibro copiis Cic. :id profligiirat: et filiuin liul)ebat, ipsiiiii (iuo(jue regeiu ap- /.'•'■ p|'. pellatuiu ab seiuitu, egregitu spei atque indolis adoles- xi. 13. centeni.

3. Euimvero Brutuni, rebus in Asia ex voto succeden- l)io« tibus, M. Antonii conatus in Europam revocarunt. Cujus licet spes in cxercitu scditionem serendi, interemto fratre Caio, in irritum reciderant ; tanien verendum Bruto erat,

ne qui per absentiam suam similes alii motus orirentur. Igitur in reditu per Thraciam, regionem quam sine liberis decedens Sadales populo lloniaiio reliqucrat, recepit. Inde in Bessos fecit expeditionem, ut simul malelicia horum ulcisceretur, et sibi nomen imperatoris pararet, ornamento atque utilitati futurum ad beilum, quod sibi adversus Czesarem et Antonium post gerendum esse vi- Liv. Hint. debat. Et initia quidem belli adversus ieram et pug- Dio. nacem gentem paulo duriora fuerunt : sed egregia Rhas- cupolidis opera victorem Brutum, votique compotem fecit.

4. Atque is, ut causam suam latius commendaret, pe- Appian. cuniam signari hinc imagine sua jusserat, inde pileo, li- I^i"- bertatis indice, et duobus pugionibus, quibus se atque Cassium in libertatem ' asseruisse llomanum populum, sublato domino, significaret, tempore quoque rei gestas pigi,. ad sic ascripto, eid. mart. Ann. 711. •■ 5. Omncs jam trans mare provincias in potestate Bru- Liv. Epit. tus atque Cassius liabebant : nequc tantummodo suppete-

bat otium comniunicandis consiliis, sed etiam necessita- Dio. tern imponebat paratus prope, et mox in Graiciam trans- missurus hostis, Igitur Cassius e Cilicia, Brutus e Ma- Liv. Epit. cedonia, profecti, Smyrna; ad ordinanda futuri belli con- Appian" silia coierunt, iis pedestribus navalibusque copiis, et ap- Civ. I. iv. paratu pecuniiv, ut miiiime impares ad decerncndum de Romano imperio viderentur. Pari honore et erat, et haberi volebat Cassius ; sed detulit ei Brutus, ut crebrius ad eum ventitaret, tanquam ictate majorem, et corpore baud ax[ue validum.

6. Neque discessum a prioribus animis erat, quin et Dio.

1 Careiit e<Ul. ante Crev. veihis in libertutem.

5496 T. LI VI I

tueri causam suani conarentur, et non nisi concordibus tantam subeundam molem scirent : apparebatque nihil esse melius, quam ut in Macedonian! cum omnibus copiis proficiscerentur, propulsaturi hostem, aut cessantem in Italia quiesituri ; penes quera jam esse legiones circiter Appian. quadraginta cognoverant. Sed Cassio placebat ' Rho- et Dio. jJQg prius Lyciosque in ordinem cogi, validos classibus, adversos animis, et, si contra Czesarem et Antonium res parum procederet, terga invasuros. At nunc, priusquam majoribus rebus distineantur, facile hos auctoritate aut vi cogi in ordinem posse.' At Brutus opus sibi pecunia esse Plut. dictitabat : * nam ad parandam classem insumtum quod

habuisset.' Nee deerant inter amicos Cassii qui dandam negarent, cum aliena invidia paratis ambitiose abusuro. Sed vicit sequior sententia, ac, jubente Cassio, ex onini praesente copia trientem Brutus accepit. Liv. Epit, 7. Turn et M. Messala^ egregio juveni Poplicolam ^^°' fratrem communi consilio condonarunt ; qui venia nihilo

factus melior, insidias Cassio paraverat. Sed indicium ejus rei Polla detulit, Poplicolaj mater, utrique consulere cupiens, et Cassio salutem paratura, filio veniam. Sic ille iterum absolutus, ne turn quidem retulit benefactori- bus gratiam, quin ab his ad Caesarem et Antonium per- fugeret. Dio. 8. His ita ordinatis, partiti sunt inter sese, ut Brutus

nian Lycios, Cassius Rhodum oppugnaret. Igitur gnarus cum

populo rei nauticae peritissimo rem fore, Myndum deducit classem ornatam instructamque, ac ibi remiges exercuit. Eo venerunt ab Rhodiis legati, ' neque contemni civita- tem ' petentes, * quae semper ulta sit injurias suas : neque fieri aliquid contra foedera, quibus diserte cautum sit, ne alteruter populus ab altero bello et armis petatur. Quod si forte ob auxilia non missa succenseat, ituros Romam oratores senatus consulondi gratia : illo auctore giiaviter et bcnigne missuros.' Rcsponsum est, ' vcrborum pra;- terisse tcmpora : nunc finiendas armis controversias esse. F-'oedus, quod allegont Rhodii, prius violatum ab ipsis esse, Dolabclla' partes sccutis. Sed et eodem foxlere de raittcndis auxiliis pcrscriptuni esse. Ipsos a Cassio ro-

LIBRI CXXII. SUPPLEMENTUM. 5497

gatos illudere senatus obtontu, ((uem sciant oppressum per tyrannos patriiK, ilissipatum atquc dispersum per pro- vincias. SeJ brevi pcenas daturos et illos, et illoruni socios Rhodios, ni cont'estim iraperata faciant.'

9. Ila^c relata diversimode afteceruiit civitatem inter se contrariis studiis opinionibusque divisam. Prudentio- res, et quibus res erat, bellum liomanuni baud secus at- que certiim exitium expavescere : vulgus per se stolidura, et pcriculorum ante experientiara appetens, Alexaiidri Mnaseivque coucionibus intlari, veteres civitatis laudes resonantium, ' et quanto majori numero navium petita a Mithridate, a Demetrio, regibus, invicta stetisset.' Ad haec conspectu suae classis erigebantur. Nam ex orani copia navium ires et triginta delectas deduxerant. Igitur cum forte creandis magistratibus comitia haberentur, Alexander factus Prytanis, qua: pnecipua turn erat dig- nitas, Mnaseas classi praifectus est.

10. Iterum tamen ad Cassium mitti Archelauui pla- cuit, quo magistro Cassius olim Graecis literis operam Rhodi dederat. Atque is, pro veteri familiaritate appre- lieusa Cassii dextra, ' Dii vero,' inquit, ' raeliorein tibi mentem, C. Cassi, quara ut Graecam urbem exscindas, Graecae nationis amator ; aut liberam, assertor libertatis.

Sed neque Dorici nominis dignitatem contemseris, oblitus Strabo, pulcherrimarum artium,quas partim Rhodi, partim etiam ^'v.p.653. Roma; didicisti : Rhodi quidem, contra reges pro legibus, quarum quoque te vindicera praifers, egregia gesta ; Ro- raae, magna erga Roman um nomen civitatis nostra.' meri- ta, eximiamque fidem, quam et Antiochi bello vobis, ot multis aliis locis temporibusque Rhodii praestitimus. Et haec quidem summatim, ut in rebus notis, et adversus hominem eruditum, de dignitate generis, et originis nos- trae, de intemerata hunc usque in diem libertate, de me- ritis, atque pcrpetuo erga populum Romanum studio ac prolixissima voluntate, dicta sunto.

11. * Privatim vero tecum plura esse debuerunt aniici- tiae benevolentiaequc vincula, C. Cassi : qua' no(|uaquam Dio. sine probro abruperis. Rhodi educatus es, Rhodi institu- ^PP"*"- tus: in ilia urbc aigrotus reraedia valetudini, peregrinus

Delph, et Var. Clas. Livius. 10 D

5498 T. Livii

hospitiura, rudis magistros et scholam meam reperisti. Non potes harum reiura omnium, quee mentio totam in vitam solet esse jueundissima bonis, iilla ex parte recor- dari, quin Rhodi memoria subeat, atque tantorum com- modorum banc tibi largitricem fuisse recogites. Atqui nostram quidem amicitiam nunc quoque tanti esse puto, ut spem mihi magnam piaebeat, mea quoque causa benig- niorem te Rhodiis fore ; neque commissurum ut hac setate duarum rerum tristissimarura expectatione conficiar, ne forte aut llhodii omnes deleamur, aut vincatur Cassius meus. Illud vero omen Dii Deieque omnes prohibessint !

12. ' Et quando me Deoruni admonuit haec mentio, precibus meis me consilium etiam addere, non eegre feres. Deorum maxinie gratiam parandam esse magna et prne- clara molientibus semper admonui. Nunc vero etiara singulariter, pro libertate llomani nominis tanta cceptan- tem hortor atque oro, ut ante omnia summam tibi horum habendara esse rationem putes. His auctoribus, niliil non prospere cedet : his adversantibus, parum erit in quantis- libet praisidiis spei. Ceterum ante paucos hos annos, cum ex auctoritate Ceesaris foedus nobiscum renovatum est, jurati dextras accepistis dedistisquc. Ea fides, ea foede- rum religio summa; hominibus curie esse debet, et qui apud immortales Deos adipisci gratiam postulant, et qui retinere bonam inter homines famam : ut de utilitate jam taceam, quiv servantes pactorum atque fcedorum ultro se- quitur. Nam et cum his cupidissime jungunt amicitiam prudeiites ; et banc deserere, quantumlibet necessitate pressi, vcrecundantur. At quorum suspccta aut credita levitas est, cos et ab aliis falli noc admiratur quisquam, nee irascitur. Ila'c autem cum etiam inter infensissimos hostes obtinere debeant, quanto magis pra^standa sunt amicis, hospitibus, alumnis ? Non possum plura prae la- cryniis Io(|ui. Scd neque verborum magis hoc quani |)ietatis opus est : et si lr*c contemncre potcris, supervacua omnis est oratio : neque enim raoveare, tametsi plurima et gra\ issinia profcrantur.'

13. Ila-c largo cum fletu prolocutus senior, adco coni- inovit Cassium, ui priu verecundia colorem mutarot.

LIBRI CXXn. SUPPLEMBNTUM. 5499

Educta tamoii ox Arcliolai rnanibus dextra : ' Si persua- dere llhodiis noluisli ut abstiiierent injuriam a nobis, mihi suadere non debes ut acceptam ulcisci superscdeam. Sin vtTO htec agentem audire neglexerunt, pctnas ab his expetani, a quibus contemtus es. Ubi vero erant illi Rhodii, gens studiosa libertatis, amicitiae tenax, hospites, magistri et educatores raei, cum nuper auxilia petentem rejeceiuut ? At Dolabellic miscnint naves, qui ncccduca- tus ab his, nee eruditus est, et libertateni conabatur op- priraere, quam ego et Brutus cum aliis principibus de- fendimus.

14. * Neque vero prodcst Rliodiis hie color, quasi niis- ceri nolint civilibus Romanorum arrais. Essent civilia, si nos quoque faceremus partes, et nostram ad potentiam res trahere conaremur. Nunc ubi aperto bello hinc rem- publican! stare, inde tyrannos intelligitis ; frustra poscitis a nobis oratisque libertateni, proqua nobiscum propugnare contamini. Adeone vos tot clari viri, amici pltrique hos- pitesque, a quibus defensi semper, a quibus ornati estis, nihil commovent, indicta causa condeninati, proscripti, exuti bonis, cjecti patria, vita ac luce depulsi, ut suc- currere nolitis populo Romano, cujus societatem atque amicitiam jactare non desinitis ?

1-3. ' Sed enim senatus prius vobis exploranda voluntas est. Scilicet ejus, quern praaclare scitis vi obsessum op- pressumque sententiam suam non audere protiteri. Quod si vero discere vobis cur<e sit, quid lilxr ('t suie potestatis senatus censeat, senatusconsultum introspicite, quo mihi Brutoque opem ferre socii amicique omnes jubentur. Tu vero, si quid unquam a Rhodiis profectura est in Ronia- nos officii, diligenter nu-niinisti : prannia, qu<c vobis abun- dantissime sunt roddita, pra^teris. Quid autem vobis prodesse possunt benefacta majorum, si dissimiles his esse pergitis? Juvorunt illi rem Romanam. At vos deseritis, cum maxirae opus bonis tidelibustjue sociis habeat respub- lica. An non, siquidem Dorienses censeri magnum est, subvenire pidcherrimo imperio, nunc sub iniquorum ci- vium nialcliciis laboranti, vos oportuit; et vel hiuc prdiri amicitiam, etiamsi nulla vobis nntiquitus cum nnniiMe

6500 T. Livii

Strabo, Romaiio fuisset? Vos autem ita vos geritis, tanquam ad-

xiv.p.653. jjyg ^ Telchinibus incoleretur insula ; ne forte oblitura Appian.

Rhodiie historiae putes. Sed ista quidem mitto.

16. * At quia provocatis ad foedus quod auctore Caesare, qui et dominationis fuit auctor, factum est ; an non eo ipso continetur, Romanum Rhodiuraque populos, uti cuivis opus esset, invicem auxiliari debere ? Quin igitur adestis hoc tempore summo in periculo constitutis? En adsum C. Cassius, Romanus certe, nee civis modo, sed, si qua se- natusconsultis fides est, imperator ; et ex lege foederis auxilia postulo. Easdem vobis foederis leges M. Brutus, easdem Sex. Pompeius ingerunt, prajfectus a senatu mari- timte rei. Accedunt senatorum preces, qui ad me, et Brutum, et, hunc quem dixi, Pompeium ex Urbe confu- gerunt. Tot et talibus viris suppetias ire negabitis, qui ex formula foederis ad auxilium vel uni cuivis Romano ferendum tenemini ? Sin vero hos tantummodo qui nunc Roraam urbera obtinent, Romanorum loco ; nos pro exu- libus et peregrinis habetis: at vos Romana fcedera obji- cere nobis desinite. Serventur ea inter quos scilicet con- venerunt. Interim, Rhodii, nisi sponte imperata facietis, ab his exulibus atque peregrinis justo pioque bello pete- mini.'

17. His ab Archelao Rliodi expositis, Alexander et Mnaseas, cum ilia, quam priEdiximus, classe, Myndum adnavigarunt, tanquam hac audaciaj ostentatione Roma-

Dio. nos territuri : compedesque magno numero monstrarunt

eminus, tanquam captivos plurimos in potestate mox ha-

Aj)pian. bituri : hinc, quia portu se Romana tenebat classis, Gni- dum petierunt.

18. Postridie, cum pari contemtu Rhodii adessent, L. Statins Murcus contra eduxit naves ; certatumque est acritcr, patrias utrisque artes gnaviter adhibentibus. <^uippe Rliodios -nemo tum a^quabat nauticie rei peri- tia : Roniani contra lacertis et robore nitebantur. Hos Humerus et magnitude navium adjuvabat, quae neque rostroriim ictibus cedobant temerc, et fcrreis iujcctis ma- iiibus, cito redogcrant hostes a discursando ad statariam pugnam. Igitur, duabus Rhodioruni navibus depressis,

LIBRI CXXIl. SUPPLEMENTUM. 5501

tribus cum ipso rcmigio captis, cotorse male raulotatae Rhodum refiigerunt. llanc pugiiam ex promontorio spectavit Cassius, neque moratus diutius, quam ad re- ficiendas naves opus erat, Loryma petiit, Tlhodioruni castellum oppositum insula;. Inde pedestres copias onerariis navibus transjecit, ducibus Fannio et Lentulo. Ipse Cassius in naves se contulit, ut terra marique Oros. vi, Rhodus oppugnaretur. ^^•

19. Neque defuit his audacia iterum tentanda; pugnan, Appian. quanquam semel jam superati, cum raulto paucioribus navigiis adversus octoginta rostratas dimicarent. Sed Dio. Ap- tum quoque victi sunt, duabusquc navibus amissis ad ^"^* urbeni compulsi, cnjus moenia mox armatis compleve-

runt, undique propugnantes. Nam et a mari turres pli- catiles navibus advectae erigebantur. Hoc terrore, quod in civitate sanum erat, coUoquia cum Fannio Lentuloque de pace habebant ; cum subito conspectus est in oppido Cassius, neque scalis superato rauro, neque ulla externa vi adhibita. Reclusas ab amicis ejus et educatoribus portulas, quae multai in moeiiibus erant, creditur, timen- tibus, ne vi capta Rhodus omnino dirucretur.

20. Sed ipse tanquam sine exceptione victor, licet piut. Brut. * regem et dominum' appellantibus, 'neque regem se

neque dominum esse, sed intert'ectorem regis atque do- Appian.

mini,' respondisset, hasta sub tribunali proposita con-

sedit : interdicto severe militibus, * ne quis corporibus

aut rebus Rhodiorum injicerct manum.' At ipse quin-

quaginta nominatim citatos, ex auctoribus belli Rhodiis,

duci ad supplicium jussit : quinque et viginti, quos nega-

bant comparere, damnavit exilio : pecuniam publicam

omnem ad se coinportari prircepit, ne sacra quidem,

et donariis Deum abstinens : orantibuscjue Rhodiis, ne x)io.

cunctis numinum simulacris spoliarentur, * Solem a se Kustb.

,. . , 1- • • •• 1 Cliron.

reunqui respondit : intactum enim nniil prater currum Val.Max.

ejus Dei siverat. Sed ea vox ominosa paulo i)ost est [i^'

habita, tanquam celenter luce canturum privsagientis. vai. Mai.

21. Sed et edictum proposuit, * uti quod quisquc pri- piut. Ap- vatim auri argentivc possideret, intra dictaiu diem pro- P'^"- ferret,' morte celantibus denuntiata, indicibus promisso

6502 T. LI VII

praemio : servis libertatem, liberis decimas constituerat. Multi taraen occultandis rebus suis perstiterunt, plura niinaii Cassium, quam facturus esset, existimantes. Ce- terum ubi ex edicto poenas mercedemque decern! vide- runt, prorogari diem postulantes, ex puteis et foveis, ubi rerum pretiosissima condiderant, tantam opum vim attu-

piut. lerunt, ut octo millia talentorum * inde coiifecta referan-

tur. Neque his coiitentus, quingenta insuper talenta im-

Appian. peravit civitati, przesidioque imposito, L. Varum ibi re- liquit.

Veil. 11.69. 22. His rebus alacer Cassius, ausura enim immanis

Appian. operis celerrime confecerat, Asiae quoque tributum in- gens imperavit, decuplura ejus, quod pendere quotannis consuevisset : idque statim exegit. Dum in his occu- patus est, valida classis ab ^Egypto navigare ad hostes nuntiatur, mittente Cleopatra ; quam et amicitia illarum partium, et recens a Cassio metus, ut potius ei negotium alibi facesseret, acribus stimulis irapulerat. Itaque Mur- cura cum sexaginta navibus, et fortissima legione, atque aliquo numero sagittariorum, occurrere ad Tsenarium Pe- loponnesi promontorium jussit, ut illius maris transitum opportuna statione custodiret : ei quoque peninsulas non satis aequus, quam incursionibus, et abducta, quanta pot- erat, praeda vexaverat.

Plut 23. Multo ubique lenior Brutus, sub eadem tempora

Lycios conferre pecuniam et dare milites jusserat. Sed illi, Naucrate quodara impellente populum, objecerunt arma, tumulosque nonnullos arcendi transitus causa inse- derunt. In hos dum cibum capiunt impetu facto, Brutus per equites suos interfecit ad scxcentos; simulque cum

Dio. Plut. fugientibus irrupit castra. Turn ad castella et oppida circumlato bello, plerisque deditione potitus, praesidiarios sine pretio dimisit incolumes.

24. At illi non tam deliniti bcneficio, quam infcnsi ob

Strabo XIV. illata damna, Xanthum se contulerunt hostilibus animis,

p. bar,. quod oppidum tota Lycia maximum, sunima ope ad re-

» Oclo millia talentorum'] Mar- Quingenta talenta, Marcas 40875. cae argeiiii iiostrates 7r)0000. Crcc.

LIBRI CXXII. SUIM'LEMENTUM. 5503

sisteiuluiu se parabat. iSuburbiis enim dirutis, ne recep- taculuin hosti, neve materiem ad opera piitberet, fossam circuin urbcm duxerant pedum in altitudineni quinqua- ginta, et pro portione latani ; cnjus e margine in adven- tantes jaeula et sagittas torquebant, tanquam profundo fluniine et vadari nescio direniti. At Brutus, quamvis e longinquo pcteuda erat materia, tam fuit in oppugnatione diligens, ut, qui multorum mensiuni futurus credebatur labor, paucis diebus conficerctur. Partitus enim copias in diurnam nocturnamque operam, ut parte dimidia pug- nante, reUqui interquiescerent, penetravit ad mania por- tasque : et, quia recentes subinde fessis succedebant, op- pidanos, quibus baudquaquam eadem erat copia, ad ex- tremum discrimen adduxit.

25. Repugnabant iili tamon, donee pinnic turresque steterunt : sed ubi sunt ab his destituti, una reli(jua spes atque contentio fuit, si quam fugiendi reperire viam pos- sent. Amnis pra;terfluebat urbem, eodem atque ilia no- Strabo. mine : sub hoc quidam urinando couabantur evadere. piut. Sed except! sunt retibus, sub aqua in transversum tensis, quibus appensa in summo tintinnabula, ut quis inciderat, capturam significabant.

20. Postremo omnium eruptio placuit. Quod ubi Bruto Annian. nuntiis, aut rebus ipsis proditum est, reduxit a portis milites, ut spatium concederet. Id Xanthii negligentiam piut. Dio. interprctati, noctu eruperunt cum ignibus, quos injicerent machinis. V^eheraens inde ccrtamen ortum. Sed Bruti milites, facto per incendium impetu, nudum Xanthiorum agmen, neque enim pra^ter faces et tela quicquam extu- Jerant, disjecere, multis interemtis, quia metu ne simul Appian. irrumperct hostis, clausum oppidum fuerat.

27. Et hos quidem hunc ad modum occlusa porta, re- liquos apcrta prodidit. Namquc sub meridiem eruperunt iterum, incensisquo machinis, oppidum repeticrunt, libero relicto, propter priorem casum, aditu. Jgitur, confertim irrumpcntibus Komanis, oppidum capiebatur, nisi re- pente funibus ruptis cataracta dt^cidisset. Duo millia ferme intraverant. li cum prenierentur a Xantiiiis, neque subduccre sine funibus gravem portun), neque con^

5504 T. Livii

cidere tectam ferro possent,'' multis aniissis, in aedem Sarpedonis penetrarunt, ejusque munimento se tue- bantur.

28. Sed anxius de his Brutus omnia tentando diversis aditibus invenit viani. Alii, scalis incendio amissis, subito Lips. Po- fabricabant novas : alii antennas' admoventes moenibus, n"^*! 9 * P^^ ^^^ surrepebant : nonnulli uncos restibus ejaculantes Appian. in murum, ubi forte quis adheeserat, attoUebantur. Qino- andenses, vicini Xantliiis, et plerumque discordes, notitia locorum, per abruptas rupes enitebantur, Romanis etiam quibusdam sequentibus. Sed laboriosus ascensus fuit, multique, fallente vestigio, in praeceps lapsi perierunt. Eodem tempore quidara eorum qui muros transcenderant, portulam quandam aperuerunt, ante quam vallum erat exstructum praeacutis sudibus. Super eas audacissimus quisque transcendentium, sublevatus a commilitoiiibus, evadebat; donee nuniero jam multi portani, quae intus ferro non erat munita, diftVingere cceperunt. Accende- bantur enim periculo suorum, invadi hos a Lyciis arguente clamore. Igitur cum intus forisque idem plurimi summo conatu agerent, eftracta porta dissiluit : ad quod specta- culum ingens sublatus clamor gestae rei pugnantibus in- dicium fecit, diremitque certamen. Plut. 29. Interim ignis a machinis ad propinqua mcEnia de-

volutus, pinnas et, his conjuncta, aedificia comprehendit. Idcirco Brutus perniciem oppidi timens, extingui a mili- tibus flammam jussit. Sed ha;c ab oppidan is ultro auge- batur, picem, sarmenta, quicquid alendo igni ropericbatur, cupide injicientibus. Bruti potius banc patriam esse pu- tares, cum deleretur a suis, ab hoc dcfenderetur. llle et

'' Neque conciderc tectam ferro trinsecus ferro iniuiita arcebat.

possent] Al(|ui ilia |)orta iiitiis Crev.

t'eno tecta non eiat, iit oi)ser- "^ Antennas] Qnas neiiipe e

vatur c. seq. Sed ncc Appianiis, navibiis siistiiipiaiit, lit, lis ad

queni hie aiictorein scqnitiir iiiiiriiin adnioti.s, lanqiiani aiiini-

Frdnslieinliis, poitaiii concidi iiiciilis qiiibiisdaiii in altnni ciii-

poliiisse iipfjat ab iis Romanis terentnr. Sic exponit Lipsius

qui in nibcin pcnelraverant, sod Gripcnni vociibulnin Kepaias,

ab ii.s rpii cnin toils csspiiI, siii.s quod intcr])i'es AppianI vertit

iirbc inclusis anxiliiini ferrc sa- cervns, non satis ad lem pij'ijcn-

tagebant. Hos ergo porta ex- tcm accoiiimodatc. ('rev.

LIBRI CXXII. SUPPLEMENTUM. 550.J

ill urbc, et, quia propter tuimiltiim iiicendiuinfiuf; nihil prolici poterat, egrossiis porta, nuirosipie circumvclions, tendebat ad Xanthios nianus, * sibi parceront, scque et oppidum servarent.'

30. At illi I'atali rabie tela incendium extin^uentibus ingerebant. Postrcmo, clausis domil>us, se parentesque Dio.

et liberos occiderunt. Alii, nee firniior tantum zetas, sed ^PI"^"- parvi pueri atque puellze, insiiiebant in ignem, aut in prajceps demittcbant corpora : pars jugulum pra.'bentes paternis ensibus, in libertatem asseri postulabant. Ke- latum etiam ad Brutum est, mulierem conspici pendentem ex laqueo, qua; parviihim infantem e collo suo suspen- disset, altera manu adhuc teneret faeeni ardentein iuHam- mandarum a;dium gratia raptani. Id videre non sustinuit Brutus; sed illacrymans, prainiium pronuntiari jussit in milites, si quis Xanthium conservasset. Sed illi, jugu- latis suis omnibus, et in rogos coujectis, super incensam lignorum struem se transfodere malebant. Igitur sumnia Appian. Bruti cura vix ad templa qujedam servanda profuit. Ho- Plut. et mines quidem ingenui centum quinquaginta superfuisse ^I'P'""- traduntur, moUiores ceteris, et amantiores vitae.

31. Sic Xanthii perierunt pro libertate, majores aerau- lati, quorum par pervicacia antea quoque patriam civium mauibus perdiderat. Ab llarpago certe oppugnati, regis Herodot. i. Cyri prajfecto, ne Persicam servitutem paterentur, in-

cendio et minis oppidi se tumularunt. Idemque iterum accidisse Appianus tradit, Alexandri bello Persico. Sed Arrian.de Arrianus et Diodorus, quibus credere nialis, ille Xanthios "J'' ^'^' venissc deditione in fidem scribit ; Diodorus, Lyciis qui- Diod.xvn. dem, sed Marmarensibus nescio quibus, eandem ferociam exitumque fuisse.

3'2. Xantho capta, Brutus ad Patara descendit, quod dj,, ji^^, oppidum videri navale Xanthiorum poterat. Sed vim pi='"- adraovere contabatur, eandem in his vecordiam metuens, quam expertus in Xantliiis esset. Idcirco prius captivos q;^ ^^ in conspectum eorum adduxit, hortaturos, ut sua clade Appian. admoniti saniora consilia capcsserent. Quin et non- nullos necessariis suis dono dedit. Cum niliil responde- retur, concessa ad deliberandum reliqua parte diei, ali- duxit copias.

5506 T. Ltvii

Dio. 33. Postridie rursus affuit, et quam proxime muros

constituta catasta, captivos in conspectu oppidanorum ccepit vendere : et ne sic quidem motis Patarensibus, ce-

Plut. teros omnes sine pretio dimisit. Erant in eo nuraero foeminae

qiijedam Patarensium : quae ubi viris atqiie propinquis suis lenitatem atque moderationem Bruti diligenter expo- suerunt, eo res adducta est, ut qui modo extrema raalu- erant, aperirent portas, seque et sua omnia in fidem po- testatemque Bruti eontraderent.

Appian. 34. Atque ille neniiais aut supplicium aut fugam jussit:

sed, recepta quae in publico erat pecunia, edictum simile Cassiano proposuit, de conferendo a privatis auro argen- toque. Forte quidam a servo proditus aurum abdidisse, ad Brutum ducebatur. Eum ut eriperet mater, cum cla- more sequebatur, ' innocenti negotiura exhiberi, se crimi- nis ejus ream esse.' Turn conversus ad earn servus, quanquam interrogatus non esset, coarguere mendacium coepit, et aurum a domino celatum asseverare. Hiec ubi renuntiata Bruto sunt, juvenis patientia, matronze pietate collaudata, abire cum auro suo incolumes, servum irapro- bum in crucem tolli jussit.

35. Inter haec, missus cum parte classis Lentulus, An- driaca, quod navale Myrensium est, rupta, qua? portum claudebat, catena, cepit, JMyrensiuni prajtore simul de-

Dio. prehenso. Et hunc dimitti Brutus jussit: eoque pacto

Appian, Myra quoque recepit in deditionem : ubi, similiter exacta

Plut. pecunia, Lentulus ad imperatorem rediit. At illc, recep-

ta omni Lycia, communique Lyciorum non aniplius cen- tum quinquaginta talentis'' iniperatis, classem eorum

Appian. Abydi pritstolari jussit, quo et ipse pedestres copias erat

adducturus, ut iiulo Sestum transmitteret. Prius tamen

deflectit in Ionium, instituti sui tonax, et ubique justitiie

Plut. atque moderationis edens pra^clara specimina. Sed nihil

Pomp, et fuit lioniinibus supplicio Theodoti gratius, quern, propter l*ompoium Magnum hoc auctore interfectum, conimuniter omnos erant perosi, Ilunc igitur, duni cotcri puniuntur a Caisare, luga ereplum ex iEgypto, et per Asiam vaga- bundum, corripi Brutus, cxcruciatumque nccari jussit.

*• Centum iiuin'imtf^intn tiilentis] Marcis argenli nostratilius 14002. unciis 4. (rev.

LIBRI CXXII. SUPFI.EMKNTLM. 5507

3G. Inter haec, et Cassiiis Jifiodo subacta in contincn- Dio. tern redierat. Ilunc arcessivit Bnitiis Sardes, venitnti- riut.Brut. que cum amicis occurrit. Magna ejus diei species fuit, cum tauti exercitus starent in arniis, et propter res bene gcstas, utrumque paritor impcratorem concordibiis voci- bus sahitarent. Sed ipsi statim a via, collofpieiidi causa, Dio. Plut. diverterunt in conclave quoddam, seraotis arbitris. Nam, ut inter vires tanta potentia subnixos, multisque ducibus et amicis stipatos, suspiciones ortve trant.

37. His ultro citroque proloreiidis, in contestationes et objurgationes ibatur, fletumque audire erat, et vehemen- tiores interim voces : ut niagno in metu pro foribus amici utriusque essent, quibus, no injussu ingrederentur, acri- ter interdictum erat. Sed ad extremum M. Favonius, M. Catonis ineptus imitator, quanquam prohibentibus ministris irrumpens, recitatis Homeri versibus," quibus Nestor ' parcre sibi natu niinorcs' jubet, Cassio risum, Bruto iram movit ; isque exesse jussit inscitum canem, et adulterinum canera, Grajcis verbis hunc in sensum con- viciatus.

38. Tanien ille finis altercationis imperatoribus fuit : et ad coenam Cassii Brutus amicique ejus comparue- runt. Tum et Favonius affuit, et cum suprenuim in lectum rejiceretur a Bruto, noutiquam invitatum testan- te, magna contentione corporis contra repellentes usus, in medio se reposuit.

39. Postridie viriim prjetorium L. Pellam, postulanti- bus repetundarum Sardianis, daninavit Brutus pubiice : momorditque ea res Cassium, quia non ita pridem ipse duos ex amicorum cohorte paris criminis compertos, pri- vatim admonuisse contentus, palam absolverat. Objecit igitur hoc Bruto, atque amicis utondum nionuit indulgen- tius, ni deseri velint. Contra Brutus Idus Martias testa- batur : ' neque ideo intercmtum Cicsarem, quod ipse per se laederet singulos, sed quia lioc agentium robur pra'sidi- umque esset. Quod si ita sit agentUim, tulorari Ca-sarem preestitisse. Tunc enim,' incpiit, ' una nobis Ir.irore pot-

' Homeri rersibus'] Iinmo, Ho- Tridttrff' &fi(pu St yturtpu iirrhv merico versu, Iliad. 1. J. 'AAAa ifitlo. Crec.

5508 T. Livii

erat ignavije nota : nunc si eadem committamus, cum tot laboribus ac periculis injustitia; crimen sustinebi- mus.' Hinc apparet animus Bruti, et quid in nece Cae- saris spectaverit. Alia Cassio mens erat, qui acer et belli peritus, sed asper ira, potentiam magis et metum, quam aequam omnibus libertatem quaerebat. Idem inter familiares solutus erat risu et dicax.

40. Contra Brutum vulgo carum, amicis dilectum, optimo cuique admirationi, ne hostibus quidem invisum fuisse tradunt : quia mire lenis, magnanimus, irae, volup- tati, avaritiae inexpugnabilis, verum atque honestum inde- clinabili constantia sectabatur. Igitur etiam ex Antonio multos audivisse ferunt, eum dicere consuevisse, * solum Brutum virtutis et honesti specie motum ad inferendam Caesari necem ; ceteris omnibus alia proposita fuisse.' Sed neque vulgo dubitabatur, unum hunc bono animo

Tac. Hist, descendisse ad civilia arma. ' Nam neque Pompeio 11.38. victori^ mansuram fuisse modestiam, quin ille consulis,

Plut. ....

aut dictatoris, aut cujus alius magistratus nomme, perpe- tuam dominationem retineret : et hunc ipsum Cassium, nihilo Carbonibus et Mariis et Cinnis meliorem/ seepe ab honesto ad utilitatem flecti, neque communem salutem magis, quam privatie potentiae rationes respicere.'

41. At Brutum animo quam opibus nisum fuisse, vel ipsius epistolae doceant, vicino jam discrimine compositae. Nam ad Atticum scribit, * nunc equidem esse res suas in pulcherrimo statu. Nam aut victoria libertatem populo Romano comparaturum, aut raorte sua confirmaturum sibi. Et cetera quidem in incerto; unum baud dubiai veritatis esse, aut victurum se liberum, aut moriturura. M. Antonium autem meritas vecordiaR poenas pendere, qui cum censeri cum Catonibus Brutisque et Cassiis po- tuisset, Octaviani vilis accessio esse maluisset, quern et

2 Victore edd. ante Crev.

f Cdssiitm, nihilo Carbonibus et rem aglt, in cailcni Rrnti vita,

HI arils et Cinnis meliorem'] Ha>c eonim opinioiioni lefeilit qui

nun ex sna nientc (iispuliit Pin- Ca.ssiuni non lyrannidis, sed C-<e-

tarrliiifi. Ipse enin), eo loco nbi saris odio niotnni t'nisse nicmu-

do initiis conjniutionis in Cx'sn- raverant. Crer.

LIBRI CXXIl. SUPPf.EMENTUM. 5509

ab se praesens maneret pcriculum, et, si hoc vitassot, aliud expectaret ab ipso Octaviano gravius." Et in his quidbni Brutus atque Cassius erant.

42. llomaniff miserandum in modum vexare non de-

sistebant tresviri. Novus etenim annus,'' quo M. iEmi- Dio.

lius Lepidus iterum, ex foedere triuniviraU, L. Munatius Supra,

Plancus, pridom a Cajsare desisnatus, consulatum i^esse- ^^,^'

. . Supra,

runt, novani proscriptionem attulit, non quidem in capita, cxvi. 83. sed in fortunas civium : * eanique ut mitiorem perse, ita ^^' latius putcntem, cum ab hac injuria ne infirniior quidem sexus immunis fuerit. Tributa jam partira ex longa ve- tustatis desuetudine relata fuerant, partim nova constituta. Edictum fuerat, quantum quisque pecuniie ex agrorum modo, ex servorum nuraero, conferret. Sed et haic, et proscriptorum bona, quoniara qua violentia rapiebantur, eadem profundebantur libidine, aut licentia militari diri- picbantur, tantum aberant ab eo ut tresviros explerent, ut illi in concione ad populum testati sint, sibi ad belli sum- Appian, tus octies millies ■ etiamnum opus esse. Itaque, cum in om- nes partes versarent animum, pecuuiasque sibi undeunde extricandas statuereut, tandem ad inauditum antea consi- lium decurrerunt, ut tabula proposita mille et quadrin- Dio. Ap- gentarura mulierum, qua; ditissima; haberentur, nomina P'^"* proscriberent, juberentque eas profiteri bona, et inde in sumtus belli conferre quantum ipsi edixissent : gravi im- posita poena, si qute quid celaret aut mala fide a^stima- ret ; et pra;miis in indices, sive liberos, sive servos, pro- nuntiatis.

43. Illai autem, nova re atque atroci percitai, non ta- men sibi defuerunt. Sed, in malis licet, decoris matro-

e Roinani] Hie quzedani omi- '' Novus . . . annusi Forsiian

serat Fieinsheinins memoratn alitiua p;»rs reruru jjcstatuin Cas-

digna, (|iKu suppleiida iiotiis es>e sii i-t liiuli, qii;r hoc et siipt'ri-

dtixiiiius, et suo loro iiiseienda. ore libro inemoranliir, in liuiic

Hoc igilnr caput et octo sequpii- annum excessit,(]uo I\I. Lepidus

tia a n()l)is adjecta sunt. Oniissa iteriiui cum Planco consul fuit.

aiitein li.tc CNse a Frein.-.lieniio Sed nulla salis certa nota earuni

per incogitantiani, non constiito teinpora apud veleres scriptores

iieglecta,patct ex eo quod men- distincta repci imus. Crci\ tioneni liarunice rerum tacit in * A.U.C'.ilO. AC 12.

oratione Casbii ad indites, I. st(j. ^ Octits millies] Maicas ar-

c. 20. Crev. genti nostraies 3125000. Crev.

5510 T. Livn

nalis raemores, primo adeundas sibi existiraaverunt pro- Dio. pinquas triumvirorum mulieres. Ac sororem quidem Cae-

VP^^^' saris Octaviam, (nam mater Attia paulo ante obierat,) et matrem Antonii Juliam, propitias faventesque nactae sunt. Sed ab impotent! muliere Fulvia, xVntonii conjuge, repulsa?, non tulerunt ignominiam : ac statim in forum ad ipsos tresviros progressee, discedente, prae verecundia ma- jestatis earum, populo, atque etiam satellitibus, illatas sibi injurias in hunc modura, Hortensia verba faciente, conquestie sunt :

44. ' Quod foeminas decebat vobiscum expostulaturas, primo ad propinquas vestras confugimus. Quod vero non decebat, a Fulvia passae, et rejectee ab ea, in forum ad vos accedere invitoe cogimur. Quid tandem fiet ? Ademis- tis nobis parentes, et filios, et maritos, et fratres, quod eos vobis iniquos fuisse arguebatis. Si igitur bona quoque nobis eripueritis, ad indecoram nos et generi nostro, et moribus, et ipsi etiam sexui vivendi conditionem adigitis. Si nobis, itidem ut viris, hostilis in vos animi crimen im- pingitis, nostra quoque capita proscribite. Sin neminem ex vobis hostem foeminas judicavimus, neque asdes vestras evertimus, neque aut exercitus abduximus a vobis, aut in vos immisimus, nee denique vobis impedimcnto fuimus, quominus concupitos honores et imperia teneretis, quo tandem jure in pcenarum partem expertes culpai vocamur ? <3ur tributis gravaraur, quibus vobiscum de honoribus, aut imperiis, magistratibusve, aut de republicadcniquo, quara invadere per tot mala, tot ca;des, ardetis, nullum est nee potest esse certamen ?

4.3. ' Instant nimirum bella ! Quando autem bclla defuorunt ? In quae tamen nunquam mulieres conferre coactaj sunt, ab omnibus gentibus cam quam ipsis natura tribuit immunitatem adepta*. Matres olim nostras, cum, Pffiuis premoiitibus, non de impcrio magis quam de salute communis patria ccrtarct, sujira conditionem sexus rem- publicam opibus suis juverunt ; at volentes, nee ullis co- actct' imperiis ; at non ex ruslicis urbanisve privdiis, non ex dotalibus pecuiiiis, sine quibus non est ingenuani vitani degere, sed ex solo mulicbri mundo : at non acstimatis

LlBRl CXXII. SUPPLIi.MF.N TUM, 5511

bonis, non sub indicum delatoruinvr cnlumiiiis, nulla de- nicjue aut vi aut necessitate, sed per voluntariam plane liberanique collationeni. Vos quid imperio, quid patriae tinietis ? Si, quod Dii omen avertant ! aut I*artlii, aut Galli huic LTrbi infesti minarentur, non nobis maternoruin exemplorura indoles deesset. Ad civilia bella absit ut opes conferanuis, aut ad niutuas vobis cecdesauxiliosimus. Nee bello Ponipeiano ullas exactiones tulimus : non Marius nobis, non Cinna hoc oneris injunxerunt ; non de- nique Sylla, oppressor reipublicaj, quam vos scilicet con- stituitis.'

4(>. littc dicente Hortensia, indignabantur tresviri, si, cum viri tacerent, foemina; eo proveherentur audacia^, ut palam in foro concionarentur, et rationem a se reposce- rcnt, et viris opeiam sibi in bello navantibus, ips£e ne pecunias quidem contribueient. Itaque summoveri eas per lictorcs jusserunt. Verum exortus clamor circum- stantis multitudinis et cohibuit lictores, et tresviros ipsos cot'git molliore responso populi indignationem deprecari, totanique rem in posterum diem rejicero.

47. Nee tamen incepto abstiterunt, omni jampridcm pudore per scelerum assuetudinem exuto : numerum tan- turn imminuerunt, et pro miile et quadringentis, quadrin- gentas solas proscripserunt : simulque edictura est de viris, ut quicumque supra quadringenta millia '' possideret, ci- vis, peregrinus, libertus, sacerdos, cujuscunque gentis, nemine excepto, bona profiteretur, iisdem poeuis, si quis contra faceret, pra;miisque in indices pronuntiatis; atque ex facultatibus suis quinquagesimam tribusviris partem foenori commodaret, ac pra^terea unius anni reditus ' ad Dio. belhim conferret. Dio deciinas ab omnibus locupletibus, et quidem, proscriptis eorum in tabula nominibus, exactas esse scribit, atque ita ut decimae imperarentur verbo, re autem ipsa vix decimic possessoribus relinquerentur. Cum enim ipsi icstiniare bona sua juberentur, variis postea ca- lumniis, quasi non bona fide professi, eo usque vexabantur

^ Quadringenta millia] Sester- ' Reditus] Vox Giaeca <p6pov tinm. Marcas argenti nostra- potest qiiomie expuni tributuin, tcs 1562. uncias 4. Crev. Crev.

5512 T. Livii

donee omnia amitterent. Postremo servos ad remum vel dare de suis, vel, si non idoneos haberent, emere coaeti sunt. Senatoribus quoque curatio viarum ea lege iraposita, ut hoc etiam onus suis sumtibus sustinerent: adeo ut urbani omnes exuti faeultatibus, soli militares viri immensum in modum opibus aucti fuerint.

48. Neque enim illis aut stipendia, aut imperatorum praemia sufficiebant, aut pro ca'dibus proscriptorum nu- merata^ pecuniae, aut denique occisorum bona ipsis vilis-

Appian. simo pretio ad triumviralem hastam addicta. Cum enim intelligerent sibi obnoxios esse duces suos, qui raptam ar- mis dominationem nullo modo poterant, nisi armoruni ope, retinere, nullum aut insolentiee, aut aviditati ponebant modum, indignioraque ultro, quam quae jubebantur, in miseros cives exempla edebant. Interficiebant enim non proscriptos, et diripiebant eorum ledes quibus nihil mo- Dio et lestiee exhiberi voluerant tresviri. Ab ipsis quoque pro-

Appiaii. scriptorum petebant domos, aut agros, aut villas, aut cen- sum universum ; aut adoptari volebant a senibus orbis,

Dio. quibus amplae possessiones essent. Postremo eo protervia

et impudentia militaris processit, ut repertus fuerit qui auderet ab ipso Caesare, Attiae matris, quje turn mortua et publico funere elata fuerat, bona poscere.

Appian. 49. Quae licentia cum jam iis quoque gravis esset, qui

eam excitaverant et aluerant, negotium dederuut tresviri uni e consulibus, ut in eos animadverteret qui caedes et ♦ rapinas, ultra quam ipsis imperatuux fuerat, exercuissent. At ille non ausus milites attingere, servos quosdam, qui militibus immixti pari cum iis cultu multa peccaverant, comprehensos suspendi jussit. In ilia coUuvic rerum,

Dio, virgo Vestalis qusedam sub noctem a ccena redicns do-

mum, cum, quae esset ignoraretur, vim passa fuerat. Ex hac unius Vestalis injuriaquaisitusestsacerdotio ipsi honos ac pra-sidium, datumquc Vestalibus ut singulis lictoribus uterentur.

50. Inter tot atrocia, cum tot clarissimorum civium san- guine Casaris manibus tresviri litarent, divinos quoque in eum honores omnes variis decretis congcsserunt : quae, fcxtorta per vim, et impij^tlulntiniia jjnipuilitfii ne fasti-

AA 000 404 853

L"007 625 845 8 lALIF.

l^^'

m\

hHJ^

\

ifl*^

K'^*:*!iraiK;V.

- u » . "^ ■ * .

-:^ ^ '^ ,

J^A,

; A A c : A

A A A

yn

ir

r^

'^vS!

» I

\lh

* f

' ■■ ^fcli- 1

mm%^m

m

lIJiMt^^Wiia^fei^P***'. ,,_,,, -7:,.T;i
M i i i

■■	■1
-	-
"^
i
^wnflPk^^^^^^^^^^^^^^^^^H

n m^ '» Sr B te «v ^v, j.

;k .« •>! )r»s

■nuuMM '^.

i

■ .-1

I

% ^ K:i

	1	1	^m
K§j	ra	«l	Hull
jtf^^MI.	S^	^ip	V^^Wv
	1^	Wf	oinS^

.; j4 t^ *• iKj

^VH W li A^ M

«

irf

^ li

1 il

I

'r

I

%

J.iP«Jl,

llr ^^

M)ik;).i

M
■■■i ■ ■■■ ^H 1.^ ■■ ■■	5^'
	■■■■	m
■■ ■	ft

i'l

■*^V i^

' I

.Mr

f^f

^f ^ h

If ^""mI:

V^BlMlSltMiil

^Mlif;