Tacitus, Cornelius

De vita et raoribus lulii Agricolae liber

6T06

WISSENSCHAFTLICHE BEILAGE ZUM JAHRESBERICHT DES KONIGLICHEN GYMNASIUMS ZU FREIENWALDE A. 0. • OSTERN 1909

CORNELII TACITI

DE VITA ET MORIBVS IVLII AGRICOLAE

LIBER

AD FIDEM CODICVM EDlDIT

EDMVNDVS HEDICKE

LIPSIAE IMPRESSIT B.G.TEVBNER MCMIX

1909. Progr. Nr. 84.

94 X-

Taciti operibns nobiliasimis tristi sorte obtigit, ut et magna pars media quae vocatur aetate omnino interiret et ipsarum reliquiaruni singuli libri manu scripti renascentibus litteris superessent. Quae calamitas etiam aucta eet, quod unus ille liber manu scriptus, qno scripta minora, dialogus, Agricola, Germania, con- tiuebantur, cum medio fere saeculo xv aegre ex tenebris bibliotbecae (iermauicae protractus esset, paulo post denuo sublatus est, ut in his scriptis ars critica paucis libris eisque recentibus niteretur. Atque Agricolae quidem diu duo dum tasat libri saeculi xv noti fuerunt Romae iu bibliotheca Vaticana servati, quorum alter a Pomponio Laeto scriptus numero 3420, alter numero 4498 insiguitus est. Quare percommode accidit, quod Bicardus Wuenschius anno 1896 Toleti in bibliotheca archiepiscopali tertium codicem invenit. Sed hunc librum conferre cum ei ab episcopo Toletano non pennitteretur, factum est, ut demum anno 1000 0. Leuze eum inspi- ceret eiusque lectiones paulo post quam diligentissime publici iuris faceret (Philol. Suppl. vin p. 513). Is igitur codex iu catalogo numero 49, 2 notatus saeculo xv Fulginii scriptus est a Michaele Angelo Crullo vel Grillo: nam Michaelem Angelum Grillum tunc Fulginii munere scribae publici functum esse multis testimoniis comprobatur. Qui quo anno librum descripserit, pro certo adfirmari non potest, cum Agricolae vita sub- scriptione careat: sed libello de Germania, qui praecedit, subscriptum est: Tfiwi;. Fxdghui scriptum gerente mc magistratum jm. scribae Cal. lun. 1474 (vel 1471, ut Wuenschius enotavit), et Antonii Campani oratoris attjue poetae celeberrimi oratio de laudibus scientiae, quae sequitur, hanc subscriptionem habet: scripta per me. M. Avgehnn Crullum Tudertinum Fulginii pu. scribam non. Decembr. 1471, ut intra illa tempora codicem de- scriptum esse adpareat. Hic liber quamquam item admodum recens est, tamen haud paucis locis a duobus Vaticanis recedit ac saepius meliorem lectionem servat. Quod nunc etiam certius profiteri possumus, quod bono casu paulo post Caesar Annibaldi Aesi, in ofipido Umbriae prope fines Piceni sito, in bibliotheca comitis Balleani quartum Agricolae codicem invenit eumque anno 1907 accuratissime descripsit. Is enim codex inter libros manu scriptos latinos illius bibliothecae nnmero 8 recensitus ex duobus codicibus constat, quorum prior saeculo xi scriptus Diciyis ephemendem belli Troiani continet, posterior Taciti Aijricolam et Germaniam. Hic autem poaterior codex ex numero eorum est, in quibus reUquiis vetusti cuiusdam codicis ea, quae deerant, ex alio codice integro descripta postea addita snnt, quod saeculo xv saepius accidit, ut octo folia binis columnis exarata, quae Agricolae verba (13) mimia impigrc obeunt usque ad (40) libertum ex secretioribus ministeriis mis- sum continent, saeculo x, reliqua saeculo xv scripta sint. Quodsi satis constat saeculo xv unum codicem vetustum superfuisse, qui Taciti scripta minora contineret, eumque ab Henocho Asculano in quodam Germa- niae monasterio, quod Hersfeldense fuisse veri simillimum est, repertum esse, dubitari iam non potest, quin et Henochus Asculanus non apographum eius codicis, quod quidam voluerunt, sed ipsum codicem anno 1455 vere ex Germania Romam abstulerit et his octo foliis codicis Aesinatis quaternio codicis Henochiani vel Hers- feldensis servatus sit. Hunc autem quaternionem tertium codicis Henochiani fuisse iam docere possumus. Nam percommode factum est, quod Ricardus Sabbadini Mediolani in bibliotheca Ambrosiana codicem (R. 88 sup.) inveuit, in quo Petrus Candidus Decembrius, quem ab anno 1450 usciue ad annum 1456 Romae et Nicolao V et Calixto III ab epistulis fuisse accepimus, se anno 1455 Romae codicem binis columnis scriptum vidisse tradit, qui Comelii Taciti Germaniam, Agricolam, Dialogum et Suetonii Tranquilli de grammaticis et rhetoribus librum contineret, atque addit Germamam duodecim folia illius codicis comprehendisse, Agricolam quattuordecim, Dialogum quattuordecim atque duo cum dimidio, Suetonianmn denique libellum septem. Quae si nobiscum considerabimus, non dubitabimus, quin in Henochiano illo libro Germaniae folia duodecim complexa sint primum quaternionem et alterius quatemionis quattuor folia priora, Agricolae folia quattuordecim secundi quaternionis quattuor folia posteriora, tertium quaternionem qnai-tique duo folia priora, Dialogi quattuordecim folia atque duo cum dimidio quarti quatemionis sex folia posteriora et quintum atque sextum qaatemiones et septimi folium primum, sed ita ut et sexti quatemionis sex folia priora (id quod in compluribus Dialogi codi- cibus atque in fine Perizoniani Germaniae codice adnotatum est) sive vetustate sive c^su deessent, qua iactura nunc oratio Taciti sub finem capitis 36 hiat, et septimi quaternionis folii primi diiiiidia para Taciti verba con- tineret, Suetoniani libelli septem folia septimi quaternionis reliqua folia aeptem, ut enm, qui in codice Aeainati sex folia Agricolae suppleret, et ipso codicis Henochiano usum esse et speciem eius exprimere diligenter studuisse adpareat. Neque numerus versuum singiilorum libellorum notatis Decembrii adyeraatur, si yersus jn-

scriptionum et subacriptionum addere non obliviscimur. Quod quam recte disputata sint, quo facilius perspici possit, quaecumque Decembrius ile codioe Henochiauo rettulit, omnia ex comnieutatione Sabbadiniana (Rivist. di filolog. 29 p. 262) huc trauscribam: Cornelii Taciti liber reperitur Romae visus 145.5 de origine et situ Ger- maniae. Incipit: Germania omnis a Gallis Betiisque et Pnnoniis Rheno et Danubio fluminibus, a Sarmatis Ba- cisque mutuo inetu aiit moniibus separatur: cetera Oeeeanus ambit. Opus est foliorum xii in columnellis. Finit: cetera iam fabulosa: Helusios ct Oxionas ora hominum rultmque, corpora atque arlus ferarum gerere. quod cgn ut incompertum in medium relinquam. Utitur autem Cornelius hoc vocabulo inscientia, non inscitia. [cap. 16].

Est alius liber eiusdem de vita lulii Agricolae, soceri sui, in quo continetur descriptio Britaniae insulae nec non populorum mores et ritus. lucipit: clarorum rirorum facta moresque posfcris tradere antiquHus usita- tum ne nostris quidem temporibus quamquam incuriosa suorttm actas ommisit. Opus foliorum decem et quattuor in columnellis. Finit: nam multos vehiti inglorios et ignobiles oblivio obruet. Agricola posteritnti narratus et tradiius superstes erit.

Comelii Taciti dialogus de oratoribus. Incipit: saepe cx mc requiris, luste Fabi, cur, cum priora secula lot eminentitim oratorum ingeniis gloriaque floruerint, nostra potissimum aetas deserta et laude eloquentiae orbatn vix nomen ipsnm nratoris retineat. Opus foliorum xiiii in columnellis. Post haec deficiunt sex folla, nam finit: quam ingentibus verbis prosequuntur. Cum ad veros iudices ventum. Deinde soquitur: rem cogitare nihil nbiectum, nihil humilc. Post haec secuntur folia duo cum dimidio et finit: c>im adrisissent, discessimus.

Suetonii Tranquilli de grammaticis et rhetoribus liber. Incipit: grammaiiea Bomae nec in usu quidem olim, nedum in honore ulla crat rudis sciliccl ne bellicosa etiam tum cieitate necdum magnopere liberalihus disci- plinis vacant£. Opus foliorum septem in columnellis. Finit perprius : et rursus in cognitione caedis Mediolani apud Lucium Pisonem proconsulem defendens reum, cum cohibercnt licfores nimias laudantium voces, ita excan- duisset, ut deplorato Italiae statu, quasi iterum in formam provinciae redigeretur, 31. insuper Brutum, cuius statua in conspeetu erat, invocaret regum ac libertatis auctorem ac vindicem. Ultimo imperfecto columnello finit: diu ae more concionnntis redditis abstinuit cibo. Videtur in illo opere Suetonius innuere omnes fere rhetores et grammaticae professores desperatis fortuuis finirisse vitam.

Hoc Decembrii testimonio confisns scribendum esse censeo Germ. 16 inscientia aedificandi, 44 Helusios, Agric. 46 multos reluti inglorios et ignobiles oblivio ohruet. Dial. 36 nihil abiectum, nihil humile, Sueton. de gramm. et rhet. 30 p. 127, 4 Reiffers. auctorem ac vindicem.

Sed tandem redeamus ad codicem Aesinatem: is cum aliis in bibliothecam Balleanianam pervenit ex Guarneriana, quam saeculo xv Stephanus et Franciscus Guarnerii instituerunt multisque libris a se descriptie auxerunt. Quo ex numero nescio an etiam hic Agricolae codex sit: nam illi fratres tunc saepius Romae ver- sabantur plurimisque honoribus a summia pontificibus omabantur, ut eis occasionem fuisse pateat et codicis de.=cribendi et qnaternionis nanciscendi. Quo codice invento in minoribus Taciti scriptis omnibus artem criti- cam plane commutari nemo non videt: nam cum omnes homm sciptorum codices sive ex codice Henochiano ipso sive ex apographo eius proficiscantur, iam his octo foliis vetustis reliquos codices certa ratione examinare pos.^umus, utmm in eis Taciti verba accurate descripta sint an libidinose immutata. Quare hac scribendi facultate oblata Taciti Agricolam ad fidem codicum edere constitui, ne diutius scripturae varietatem ex tribus libris petere coacti simus, sed uno ocnloram obtutu conspicere possimus: in quo A significat codicem Vatica- num 3429, B codicem Vaticanum 4498, G codicis Aesinatis partem recentiorem a Guaruerio descriptam, H codicis Aesinatis partem vetustiorem, T codicem Toletanum 49, 2. In ea autem parte Agricolae, quae vetusto codice Henochiano servata est, pro ABT scripsi abt, ut statim adpareat in ea artem criticam ex uno codice Heno- chiano pendere, varias autem lectiones codicum a b t sive errores sive coniecturas esse deseribentium. Unum dolendum est, quod codex Henochianus, quamvis nitide scriptus sit, saepius erroribus et correcturis depravatus est (in quibus repetendis Caesar Annibaldi, quamquam eius opera maxima laude digna est, non distinxit, ntrum is, qui Taciti verba correxit, linpis an punctis usus sit. ut opinor, propter difficultatem typographicam), ut ei, qui codicem describebant, facile in errorem inducerentur. Sed nescio an sperare possumus fore, ut uno quater- nione codicis Henochiani inveuto etiam reliqui reperiantur, ut tandem aliquando amissus ille codex plemis atque integer in lucein redeat, quod Mauricius Hauptius semper confisus est, unde Freytagii elegantissimum de codioe amisso librum originem cepisse quis nostmm est, qui nesciat?

Quae inclinatis litteris expressa sunt, contra codicum auctoritatem adieci, quae uncinis inclusa sunt, ea delenda censui, asterisco littera erasa indicatur.

CORNELIl TACITI

DE VITA ET MOEIBUS

lULII AGRICOLAE

LIBEE

1 Clarorum virorum facta moresque posteris tradere, antiquitus usitatum, ne nostris quidem temporibus quamquam incuriosa suorum aetas omisit, quotiens magna aliqua ac nobilis virtus vicit ac supergressa est vitium parvis magnisque civitatibus commune, ignorantiam recti et in- vidiam. Sed apud priores ut agere digna raenioratu pronum magisque in aperto erat, ita celeber- rimus quisque ingenio ad prodendam virtutis memoriam sine gratia aut ambitione bonae tantum 5 conscientiae pretio ducebatur. Ac plerique suam ipsi vitam narrare fiduciam potius morum quam arrogantiam arbitrati sunt, nec in Rutilio et Scauro citra fidem aut obtrectatioui fuit. Adeo virtutes isdem temporibus optime aestimantur, quibus faeiUime gignuntur. At nunc narra- turo mihi vitam defuncti bominis venia opus fuit, quam non petissem incusaturus: tam saeva

2 et iufesta virtutibus tempora. Legimus, cum Aruleno Rustico Paetus Thrasea, Herennio Senecioni 10 Priscus Helvidius laudati essent, capitale fuisse neque in ipsos raodo auctores, sed in libros quoque eorum saevitum delegato triumviris ministerio, ut monumenta clarissimorum ingeniorum in comitio ac foro urerentur. Scilicet illo igne vocem populi Romani et libertatem senatus et conscientiam generis humani aboleri arbitrabantur expulsis insuper sapientiae professoribus atque omni bona arte in exilium acta, ne quid usquam bonestum occurreret. Dedimus profecto grande u patientiae documentum et, sicut vetus aetas vidit, quid ultimum in libertate esset, ita nos, quid in servitute, adempto per inquisitiones etiam loquendi audieudique commercio. Memoriam quoque

3 ipsam cum voce perdidissemus, si tam in nostra potestate esset oblivisci quam tacere. Nunc demum redit animus: at quamquam primo statim beatissimi .saeculi ortu Nerva Caesar res olim dissociabiles miscuerit, priucipatum ac libertatem, augeatque quotidie felicitatem temporum 90 Nerva Traianus, nec spem modo ac votum securitas publica, sed ipsius voti tiduciam ac robur adsumpserit, natura tamen infirmitatis humanae tardiora sunt remedia quam mala, et ut corpora nostra lente augescunt, cito extinguntur, sic ingenia studiaque oppresseris facilius quam revo- caveris. Subit quippe etiam ipsius inertiae dulcedo, et invisa primo desidia postremo amatur. Quid ? si per quindecim annos, grande mortalis aevi spatimn, multi fortuitis casibus, promptis- 2'; simus quisque saevitia principis interciderunt, pauci, ut ita dixerim, non modo aliorum sed etiam nostri superstites sumus exeraptis e media vita tot annis, quibus iuvenes ad senectutem, senes prope ad ipsos exactae aetatis terminos per silentium venimus. Non tamen pigebit vel incondita ac rudi voce memoriam prioris servitutis ac testimonium praesentium bonorum com-

CoRNELii Taciti de vita et moribvs Avlii Agricolae A, Cai Corneli Taeiti de Vita et moribus lulii Agri- colg jihemiu B, ConNELii Taciti de vita Ivlii Agkicolak liber incipit G, Comelii Taciti de vita et moribus L. Agricolae liber T 2 omisit] ommisit H teste Decenibrio magna] mala T 7 pretio] praetio BG

8 isdem] iisdem ABGT aestimantur] extimantur T 9 petissem] petiissem B saeva et infesta] seuia et

infelicia B 10 Thrasea] trasea A Herennio] herhennio B Senecioni Rhenanus: senetioni ABGT

11 essent] ab initin omissum supra versum add. G auctores] autores A 12 monumenta] monimenta B 13 foro] forum B Scilicet] scil& G vocem] om. B 15 occurreret] occurre B grande] om. B

16 libertate] libertade T 17 commercio] comertio A, comertio G, adepto & comertio B 19 at scripsi: &

ABGT 20 olim] olym A dissociabiles] dissotiabiles AGT, dissolubiles B quotidie] quottidie GT felici-

tatem] foelicitatem GT 21 publica] pp^a B 22 adeumpserit] assnmpserit AGT infirmitatis] infirmitas, ti add. rubricator T 25 spatium] spaoium A multi Lipsius: multis ABGT promptiesimus] promptie simul Q 26 ut ita Ehenaiius: et uti ABGT 28 exactae] exaptae T 29 servitutis] senectutis AB

ABGT CORNELn TACITI AGRICOLAE 3—6 5

posuisse. Hic interim liber honori Agricolae soceri mei destiuatus professione pietatis aut laudatus erit aut excusatus.

Gnaeus lulius Agricola, vetere et illustri Foroiuliensium colonia ortus, utrumque avum 4 procuratorem Caesarum habuit, quae equestris nobilitas est. Pater illi lulius Grraeciuus senatorii

5 ordinis. studio eloquentiae sapientiaeque notus iisque ipsis virtutibus iram Gai Caesaris meritus: namque M. Silanum accusare iussus et, quia abnuerat, interfectus est. Mater lulia Procilla fuit rarae castitatis. In huius sinu indulgentiaque educatus per omnem honestarum artium cultum pueritiam adulescentiamque transegit. Arcebat eum ab illecebris peccantium praeter ipsius bonam integramque naturam, quod statim parvulus sedem ac magistram studiorum Massiliam habuit,

10 locum Graeca comitate et provinciali parsimonia mixtum ac bene compositum. Memoria teneo solitum ipsum narrare se prima in iuventa studium philosophiae acrius, ultra quam concessum Romano ac senatori, hausisse, ni prudentia matris inceusum ac flagrantem animum coercuisset. Scilicet sublime et erectum ingenium pulchritudinem ac speciem magnae excelsaeque gloria vehe- mentius quam caute appetebat. Mox mitigavit ratio et aetas, retinuitque, quod est difficiUimum,

15 ex sapientia modum.

Prima castrorum rudimenta in Brittania Suetonio Pauliuo, diligenti ac moderato duci, appro- 5 bavit, electus, quem contubemio aestimaret. Nec Agricola licenter niore iuvenum, qui militiam in lasciviam vertunt, neque segniter ad voluptates et commeatus titulum tribunatus et inseitiam rettulit, sed noscere provinciam, nosci exercitui, discere a peritis, sequi optimos, nihil appetere

20 in iactationem, nihil ob formidinem recusare simulque et anxius et intentus agere. Non sane alias exercitatior magisque in ambiguo Brittania fuit: trucidati veterani, incensae coloniae, intercepti exercitus. Tum de salute, mox de victoria certavere. Quae cuncta etsi consiliis ductuque alterius agebantur, ae summa rerum et reeuperatae provinciae gloria in ducem cessit, artem et usum et stimulos addidere iuveni, intravitque animum militaris gloriae cupido, ingrata temporibus, quibus

25 sinistra erga eminentes interpretatio nec minus periculum ex magna fama quam ex mala.

Hinc ad capessendos magistratus in urbeni degressus Domitiam Decidianam, splendidis 0 natalibus ortam, sibi iunxit. Idque matinmonium ad maiora nitenti decus ac robur fuit. Yixe- nmtque mira concordia per mutuam caritatem et in vicem se anteponendo, nisi quod in bona uxore tanto maior laus, quanto in mala plus culpae est. Sors quaesturae provinciam Asiam,

30 proconsulem Salvium Titianum dedit, quorum neutro corruptus est, quamquam et provincia dives ac parata peccantibus, et proconsul in omnem aviditatem pronus quantalibet facilitate redem- pturus esset mutuam dissimulationem mali. Auctus est ibi filia in subsidium simul ac solacium: nam filium ante sublatum brevi amisit. Mox inter quaesturam ac tribunatum plebis atque ipsum etiam tribunatus annum quiete et otio transiit, gnarus sub Xerone temporum, quibus inertia pro

35 sapientia fuit. Idem praeturae tenor et silentium. Nec enira iurisdictio obvenerat: ludos et inania honoris medio rationis atque abundantiae dusit, uti longe a luxuria, ita famae propior. Tum electus a Galba ad dona templorum recognoscenda diligentissima conquisitione e/'fecit, ne cuius alterius sacrilegium res publica quam Neronis sensisset.

1 professionej profexione T S GnaeusJ cn B, cNeus G, Cneus T, Gneus A luliusj Tulius GT Foroiulien- siumj foriuliensium B 4 CaesarumJ Cesaris B equestrisj * equestris G, a traa. illi Wolfflin: luli BGT, lulii A GraecinusJ Grecinus AG 5 eloquentiaej eloq-tiae G GaiJ Cai A, C BT 6 M.J Marcum AG

SilanumJ Sillanum AG, Syllanum T, Sullanum B 7 honestai-um| honestatis B cultumj culctum B

8 pueritiamj puericiam A adulescentiamque] adolescentiamque ABGT eum) tamen B 11 in| om. B philosophiaej phylosophye G, phylosophye T 12 coercuissetj cohercuisset B 13 pulchritudinemj puleri-

tudinem T, pulchritudine B speciem| spetiem GT 14 retinuitquej retinuit B 16 BrittaniaJ Brittania » G, m eras., Brittaiiia B, Britannia AT ? 17 electusj elecf G, qj eras. aestimaretj extimaret T 18 nequej nec B commeatusj comeatus T inscitiamj iustitiam B 19 rettulitj retulit ABGT provinciamj prouin- tiam A 21 exercitatiorj exercitatior x G BrittaniaJ Brittariia B, Britannia AT ? intercepti Puteolaniis: intersepti ABGT iS provinciaej prouintifi A 26 degressus] digressus A corr. B 28 anteponendoj appetendo B 30 proconsulemj Procunsulem A, procos B provinciaj prouintia A :-il acj et B proconsulj procos B quantaUbet facilitatej quantilibet fglicitate B 32 Auctus est ibi filiaj Nactus est ibi filiam GT, sed i>i G add. corr. iti margine Auct' e ibi filia acj et AB solaciumj solatium ABG 33 quaesturamj pretura questura A acj et B 34 quietej quietis B otioj ocio ABG transiitj transit AGT temporumj ipm B

35 praeturaej praetur§ G tenor Rhenanus: certior ABGT obveneratj et obuenerat B 36 rationisj luxuri^ B propiorj proprior B 37 e/Tecit Heinsitis: fecit ABGT 38 cuiusj cuiuis B

2'

6 COKNELn TACITI AGRICOLAE 7—9 ABGT

Sequens annus gravi vulnere animum domumque eius afflixit. Nam classis Othoniana licenter vaga dum Intimilium (Liguriae pars est) hostiliter populatur, matrem Agrieolae iu prae- diis suis interfecit praediaque ipsa et magnam patrimonii partem diripuit, quae causa caedis fuerat. Igitur ad sollemnia pietatis profectus Agricola nuntio affectati a Vespasiano imperii deprehensus ac statim in partes transgressus est. luitia principatus ac statum urbis Mucianus 5 recrebat iuvene admoduni Domitiano et ex paterna fortuna tantum licentiam usurpante: is missum ad dilectus agendos Agricolam integreque ac strenue versatum vicesimae legioni tarde ad saci-a- mentum transgressae praeposuit, ubi decessor seditiose agere narrabatur. Quippe legatis quoque consularibus nimia ac formidolosa erat nec legatus praetorius ad cohibendum potens, incertum suo an militum ingenio. Ita successor simul et ultor electus rarissima moderatione maluit videri 10 invenisse bonos quam fecisse.

Praeerat tunc Brittaniae Vettius Bolanus placidius, quam feroci provincia dignum est: temperavit Agricola vim suam ardoremque compescuit, ne incresceret, peritus obsequi eruditusque utilia honestis miscere. Brevi deinde Brittania consularem Petilium C'erialem accepit. Habuerunt virtutes spatium exemplorura. Sed primo Oerialis labores modo et discrimina, mox et gloriam 16 communicabat: saepe parti exercitus in esperimeutum, aliquando maioribus copiis ex eventu praefecit. Nec Agricola umquam in suam famam gestis exultavit: ad auctorem ac ducem ut minister fortunam referebat. Ita virtute in obsequendo, verecundia in praedicando extra invidiam nec extra gloriam erat.

Revertentem ab legatione legionis Divus Vespasianus inter patricios adscivit ac deinde 80 provinciae Aquitauiae praeposuit, splendidae inprimis diguitatis administratione ac spe consulatus, cui destinarat. Credunt plerique militaribus ingeniis subtilitatem deesse, quia castrensis iuris- dictio secura et obtusior ac plura manu agens calliditatem fori non exerceat. Agricola naturali prudentia quamvis inter togatos facile iusteque agebat. lam vero tempora curarum remissio- numque divisa: ubi couventus ac iudicia poscerent, gravis, intentus, severus et saepius misericors; 86 ubi officio satis factum, nulla ultra potestatis persona, tristitiam et arrogantiam et avaritiam exuerat. Nec illi, quod est rarissimum, aut facilitas auctoritatem aut severitas amorem demi- nuit. Integritatem atque abstinentiam in tanto viro referre iniuria virtutum fuerit. Ne famam quidem, cui saepe etiam boni iudulgent, ostentanda virtute aut per artem quaesivit: procul ab aemulatione adversus collega.s, procul a contentione adversus procuratores et vincere inglorium so et atteri sordidum arbitrabatur. Minus triennium in ea legatione detentus ac statim ad spem consulatus revocatus est comitante opinioue, Brittaniam ei provinciam dari, nuUis in hoc ipsius sermonibus, sed quia par videbatur. Haud seraper errat fama, aliquando et eligit. Consul egregiae tum spei filiam iuveni mihi despondit ac post consulatum coUocavit, et statim Brittaniae praepositus est adiecto pontificatus sacerdotio. ss

1 anmis] annu B afflixit] adflixit B classis] claxis T m. pr. 2 Intimilium Mommsen: in templo

AB6T matremj nam matrem GT, sed nam in G minc eras. 3 causa] casua T m. pr. i sollemnia] so-

lemnia ABGT affectati] afl^ecti G m. pr. 5 deprehensus] dephensus G, deprehensus est B partesj partia B estj om. B Mucianus] Mutianus ABG 7 dilectusj delectus ABGT versatum] uersante A m. pr. vicesimae] uigesimg B 8 ubij ubi ciim G, expunx. m. pr. 9 potens] in G add. in margine m. pr. potest,

sed nukc eras. 10 ultor] ulctor AB6T, sed c in A e.vpunct. 11 bonos] donos B 12 Brittaniae] Brittaniae 6,

britanniae ABT ? Vettius] vetius A Bolanus] Volanus AGT provincia] prouintia A 13 obsequi] in G add. in margine m. pr. consequi, sed nunc eras. 13 Brittania] britannia ABT? Petilium] in 6 add. in

margine petillu Cerialem] caerialem A6T Habuerunt] in 6 add. in margine habuit 15 virtutes] uirtutes 6 spatium] spacium A exemplorum] in G add. in margine exeplar Cerialis] Caerialis AG 20 patricios] patritios BGT adscivit] ascivit 6 m. pr. 21 provinciae] prouintif A Aquitaniae] aequitanie B

praeposuit] proposuit B 22 deesse] adesse B 23 obtusior] optusior 6 m. pr. fori non] foren B

24 tempora] temporia et B 25 iudicia] iuditia A 26 nulla . . persona Bhenanus: nullam . . personam AB6 m. pr., nuUam . . persona G corr. T avaritiam] auariciara A 27 faoilitas] faeultas B deminuitj dimiuuit AB 28 fuerit] fieret fuerit 6. expunx. m. pr. 29 saepe etiam] etiam eaepe B ostentaiida Bhenantis:

ostentandam AB6T virtute] uite A m. pr., uirtute* G, m eras. quaesivit] quaesiit GT 31 atteri] acteri

B 32 Brittaniam] Brittanniam GT, Britanniam AB provinciam] prouintiam A ipsius] suia AB

33 Haud] aut B eirat] erat B eUgitJ elegit AB 34 egregiae Puteolanus: *graeciae G, graeciae AT,

grate A in margine, grate B ac postj k post B Brittaniae] Brittanniae GT, britanni^ AB

AB&T CORNELn TACITI AGRICOLAE 10— 12 7

Brittaniae situm populosque multis scriptoribus memoratos iiou in comparationem curae 10 ingeniive referam, sed quia tuni primum perdomita est: ita, quae priores nondum eomperta eloquentia percoluere, rei-um fide tradentur. Brittania, insularum, quas Romana notitia com- plectitur, maxima, spatio ac caelo iu orientem Germaniae, in occidentem Hispaniae obtenditur, s (Tallis in meridiem etiam inspicitur, septentrionalia eius nullis contra terris vasto atque aperto mari pulsautur. Formam totius Brittaniae Livius veterum, Fabius Rusticus recentium eloquen- tissimi'auctores oblongae scutulae vel bipenni adsimulavere — et est ea facies citra Calidoniam, unde et in universum fauia est — , transgressis et inmensum et enorme spatium procurrentium extremo iam litore terrarum velut in cuneum tenuatur. Hanc oram novissimi maris tunc primum

10 Romana" dassis circumvecta insulam esse Brittaniam adfirmavit. Ac simul incognitas ad id tempus insulas, quas Orcadas vocant, invenit domuitque. Dispecta est et Thule, quia hacteuus iussum et hiems appetebat. Sed mare piginim et grave remigantibus perhibent ne ventis quidem perinde attolli: credo, quod rariores terrae montesque, causa ac materia tempestatum, et profunda moles continui maris tardius impellitur. Naturam Oceani atque aestus neque quaerere huius

15 operis est, ac multi rettulere: uuum addiderim, nusquam latius dominari mare, multum flumiuum huc atque illuc ferre, nec litore tenus adcrescere aut resorberi, sed influere penitus atque ambire et iugis etiam ac montibus inseri velut in suo.

Ceterum Brittaniam qui mortales initio cohieriut, indigenae an advecti, ut inter barbaros 11 parum compertum. Habitus corporum varii, atque ex eo argumeuta. Namque rutilae Calido-

30 niam habitantium comae, magni artus Germauicam originem asseverant; Silurum colorati vultus, torti plerumque crines et posita contra Hispania Hiberos veteres traiecisse easque sedes occu- passe fidem faciunt; proximi Gallis et similes sunt, seu durante originis vi, sen procurrentibus in diversa terris positio caeli corporibus habitum dedit. In universum tamen aestimanti Gallos vicinam insulara occupasse credibile est. Eorum sacra deprehendas superstitionum^i^f persuasionem,

25 sermo haud multum diversus, in deposcendis peiiculis eadem iiudacia et, ubi adveuere, iu de- trectandis eadem formido. Plus tamen ferociae Brittauni praeferunt, ut quos nondum longa pax emollierit. Nam Gallos quoque bellis floruisse accepimus, mox segnitia cum otio intravit amissa virtute pariter ac libertate. Quod Brittannorum olim victis evenit: ceteri manent, quales Galli fuerunt.

30 In pedite robur: quaedam uationes et curru proeliantur. Honestior auriga, clientes propugnant. 12

Olim regibus parebant, nunc per principes factionibus et studiis (i/strahuntur. Nec aliud ad- versus validissimas gentes pro nobis utilius, quam quod in commune non consuhmt. Rarus duabus tribusve civitatibus ad propulsandum commune periculum conventus: ita singuJi pugnant, universi vincuntur.

qae 1 Brittaniae] Brittanniae GT, Britanniae AB 2 ingeniive] ingemine B ita, quaej itaque GT, itaq;

A y fidej fide A, in GT add. in maryint' fides Brittania] Brittannia GT, Britannia AB notitia] noticia A 4 in orientem] morientem G 5 etiam] i: AB 6 Brittaniae] Brittanniae T '?, britanniae AB 7 scu- tulae] scupulae B adsimulavere Puteolaniis : adsimilauere B, assimilauere AGT Calidoniam] Caledoniam AB, calydoniam G 8 in universum] in om. A transgresBis et scripsi: transgressis : sed AB, in A add. in

margiiie Ai uri & uninsis fama, transgressis : et uniuersis fama sed T, transgressis : unde k uniuersie fama sed G, sed verba unde & uniuersis fama sed iinea indttsa sunt et ai suprasar. enorme] inorme BG, inorme A spatinm] spacium A 9 liture] littore AGT 10 Brittaniam] Brittanniam T?, britanniam AB adfirmavit] affirmauit AGT 11 Orcadas] orchadas GT Dispecta] despecta B Tliule Ernesti: thyle AG, Thile T,

Tyle B 12 iussum] iussum B hiems] hyemps T appetebarj add. & hieius G 13 perinde Grotius: proinde ABGT attolli] actolli B 14 Oceani] occeani G neque] nec B 1.5 rettulere] retulere ABG dominari] danari AB, sed in A m margine dnari (. e. dominari 16 litorej littore ABGT adcrescere| accrescere ABT 18 Brit-

taniamj Brittanniam T V, britanuiam AB coluerintj coluerunt G 19 Calidoniam scripsi: calydoniam A, calydo- niam GT, Caledoma B '20 artus] arctus T, arcus B Germanicam] germanam B 21 Hispania Muretus:

hispaniam ABG {in G add. in margine hiberia), hyspaniam T Hiberos] Hyberos T, hiberos A, Iberas B veteres] ueteres ueteres A, sed alterum ueteres linea ddet. occupassej hitasse A, sed in mnrgine add. occupasse 22 vi Bhenanus: usu ABGT 23 aestimanti] estimati A 24 vicinam] in G add. in margine uacuam superstitionum- que persuasionem scripsi: superstitionum persuasione ABGT 25 detrectandis eadem] detractandis ea B

26 BrittaimiJ britanni AB 27 belUs] in beUis AB otio] ocio BG 28 Brittannorum] britannorum AB

30 In] Im A m. pr. BG quaedam nationes] nationes quaedam T proeUantur] prgliantur BG, preliantur A

31 dtstrahuntnr] Heinsius: trahuntui ABGT 32 gentes] gentis B consulunt] consultant T m. pr. 33 tribuBve] tribusque AGT

8 CORNELn TACITI AGRICOLAE 12—15 ABGT |1 Habt

Caelum crebris imbribus ac nebulis foedum, asperitas frigorum abest. Dierum spatia ultra iiostri orbis mensuram, nox clara et extrema Brittaniae parte brevis, ut finem atque initium lucis exigao discrimine internoseas. Quod si nubes nou officiant, aspici per noctem solis ful- gorem, nec occidere et exurgere, sed transire affirmant. Scilicet extrema et plaua terrarum humili umbra non erigunt tenebras, infraque caelum et sidera nox cadit. Solum praeter oleum 5 vitemque et cetera calidioribus terris oriri sueta patiens frugum fecundumque. Tarde miteseuut cito proveniunt, eademque utriusque rei causa, multus umor terrarum caelique. Fert Brittania aurum et argentuni et alia metalla, pretium victoriae. Gignit et Oceanus margarita, sed sub- fusca ac liventia. Quidam artem abesse legeutibus arbitrantur: nam in rubro mari viva ac spirantia saxis avelli, in Brittania, prout expulsa sint, colligi. Ego facilius crediderim naturam 10 margaritis deesse quam nobis avaritiam.

13 Ipsi Brittanni dilectum ac tributa et iniuncta imperii munia impigre obeunt, si iniuriae || absint: has aegre tolerant, iam domiti, ut pareant, noudum, ut serviant.

Igitur primus omnium Romauorum Divus lulius cum exercitu Brittaniam ingressus, quam- quam prospera pugna terruerit incolas ac litore potitus sit, potest videri ostendisse posteris, non 15 tradidisse. Mox bella civilia et iu rem publicam versa principum arma, ac longa oblivio Brit- taniae etiam iu pace: consiliiun id Divus A«gustus vocabat, Tibeiius praeceptum. Agitasse Gaium Caesarem de intranda Brittania satis constat, ni velox ingenio mobili paeuitentiae et ingentes adversus Germaniani conatus frustra fuissent. Divus Claudius auctor itwati operis transvectis legionibus auxiliisque et adsumpto in partem rerum Vespasiano, quod initium ventu- so rae mox fortunae fuit: domitae gentes, capti reges et monstratus fatis Vespasianus.

14 Consularium primus Auhis Plautius praepositus ac subinde Ostorius Scapula, uterque bello egregius, redactaque paulatim in formam provinciae proxima pars Brittaniae addita insuper vpteranorum colonia. Quaedam civitates Cogidumno regi donatae (is ad nostram usque memo riain fidissimus mansit), ut vetere ac iam pridem recepta populi Romani consuetudine haberet 25 instrumenta servitutis et reges. Mox Didius Gallus parta a prioribus continnit paucis admodum castelhs in ulteriora promotis, per quae fama aucti officii quaereretur. Didium Veranius ex cepit, isque intra annum extinctus est. Suetonius hinc Paulinus biemiio prorperas res habuit subactis nationibus firmatisque prae.sidiis. Quorum fiducia Monam insulam ut vires rebellibus ministrantem adgressus terga occasioni patefecit. 30

lo Namque absentia legati remoto metu Brittanni agitare inter se mala servitutis, conferre

iniurias et interpretando accendere: nihil profici patientia, nisi ut graviora tamquam ex facili tolerantibus imperentur. Singulos sibi olim reges fuisse, nunc binos inponi, ex quibus

1 Caelum] Coelum A imbribusj hymbribus A abest] est B -2 Brittaniae] brittanniae GT, britanuiae AB, in B Britanniae coUocata est post rnsequentem vocem parte initium] inicium A 4 et exnrgere] nec exurgere

B affirmant I adfirmant B 5 humilij iiou humili G caelum] coelum A etj ac A sideraj sydera

AB 6 fecuiulumque scripsi: pecudumque, se<l in margine add. fecudu GT, foecundum A, feoundum B 7 umorj humor ABGT terrarumj terranimque B caeliquej coelique A BrittaniaJ britannia ABGT? >s pretiumj precium A, pretium B victoriae] uictoria B OceanusJ occeanus G .subfuscaj sntfusa B, in GT add. in

margine subfuaa 9 liventiaj liuenta B <,JuidamJ cuidam G m. prini. artem abessej abesse artem T 10 Brittania| brittannia GT?, britanniii AB 12 BrittanniJ britanni AB dilectum G m. sec: delectum ABG m. pr. T imperiij imperii munia G, qui hic desinit munia Ht: munera ab 13 tolerantj tollerant at 14 primusj primum H m. pr. BrittaniamJ britanuiam Habt 1.0 terrueritj terruerint t litore] littore

at 16 BrittaniaeJ britanniae Habt 17 etiamj iam b AHgustus] agustus H TiberiusJ Tyberius t praeceptum H m. sec. in margine, a //( margine: praecipue H, precipne a, praecipu t?, preceptu .i. b 18 GaiumJ C t, Cainm ab BrittaniaJ brittannia H m. sec. t?, Hritannia ab ingenioj ingenii b mobilij mouili H

m. pr., mobilis b 19 auctor iterati Wexius: auctoritate Hb, auctor t, autoritate a 20 initium] inicium

H m. pr. 21 domitae Puteolamis: domitiae Hab, domitje t gentesj gentis H m. pr. a b 22 PlautiusJ

Plantius ab, Plancius a in margine uterquej litterae te in H in ras. 23 egregiusj aegregius H pro-

vinciaej prouinti^ a Brittaniae] brittauiae t?, britanniae ab 24 civitatesj ciuitati.s H m pr. CogidumnoJ Togidumno H m. sec. add. in margine, cogidunno b 25 mansiti, ut vetere] litterae sit ut ue in H in ras.

26 etj om. b reges Bhenanus: regis Habt parta a prioribus] parta priore H m. sec. add. in margine

27 quaej que H VI. ] r. officiij offici H m. sec. 28 extinetusj extintus H 29 MonamJ Noma b

N

30 occasionij occansioni H 31 NamqueJ Nanque b BrittanniJ brittania H m. pr.. brittania H m. sec, Bri- tanni abt conferrej comferre Ht 32 interpretandoj inter prae tando Ht, interpretando b patientiaj

pacientia a, sapientia b 38 tolerantibusj tollerantibus at imperentur] imperatur b ex quibus scripd:

Habt CORNELn TACITI AGRICOLAE 15—17 9

in sanguiuem, procurator in bona saeviret. Aeque discordiam praepositonim, aeque concordiam subiectis exitiosam. Alterius mauus centuriones, alterius servos vim et contumelias miscere. Nihil iam cupiditati nihil libidini exceptum. In proelio fortiorem esse, qui spoliet: nunc ab ignavis plerumque et inbellibus eripi domos, abstrahi liberos, iniuugi dilectus, tamquam mori

B tantum pro patria nescientibus. Quantulum enim trausisse militum, si sese Brittanni numerent? Sic Germanias excussisse iugum: et flumine, non Oceano defendi. Sibi patriam, coniuges, paren- tes, illis avaritiam et luxuriam causas belli esse. Recessuros, ut Divus lulius recessisset, modo virtutem maiorum suorum aemulareutur neve proelii unius aut alterius eventu pavescerent: plus impetus felicibus, maiorem coustantiam peues miseros esse. lam Brittanuorum etiam deos mise-

10 reri, qui Romanum ducem absentem, qui relegatum in alia insula exercitum detiuerent. lam ipsos quod difficillimum fuerit, deliberare: porro in eius modi consiliis periculosius esse depre- heudi quam audere.

His atque talibus invicem instiucti Boudicca, generis regii femina, duce (neque enim sexum 16 in imperiis discernunt) sumpsere uuiversi bellum. Ac sparsos per castella milites consectati

15 expugnatis praesidiis ipsam coloniam iuvasere ut sedem servitutis: nec ullum in barbaris ingeniis saevitiae geuus omisit ira et victoria. Quod nisi Paulinus cognito provinciae niotu propere subvenisset, amissa Brittauia foret. Quam unius proelii fortuna veteri patientiae restituit teneu- tibus ai-ma plerisque, quos conscientia defectionis et proprius ex legato timor agitabat, ne quam- qnam egregius cetera adroganter in deditos et ut suae cuiusque iniuriae ultor durius consuleret.

20 Missus igitur Petronius Turpilianus tamquam exorabilior et delictis hostium novus eoque paeni- tentiae mitior, compositis prioribus nihil ultra ausus Trebellio Maximo provinciam tradidit. Trebellius segnior et nuUis castroi-um experimentis comitate quadam curandi provinciam tenuit. Didicere iam barbari quoque ignoscere vitiis blandientibus, et interventus civilium armorum praebuit iustam seguitiae excusationem. Sed discordia laboratum, cum adsuetus expeditionibus

36 miles otio laseiviret: sed Trebellius fuga ac latebris vitata exercitus ira indecorus atque hu- milis precario mox praefuit, ac velut pacta exercitus licentia, ducis salute ea seditio sine sanguine stetit. Nec Vettius Bolanus mauentibus adhuc civilibus bellis agitavit Brittaniam disciplina: eadem inertia erga hostes, similis petulantia castrorum, nisi quod innocens Bolanus et nuUis delictis invisus caritatem paraverat loco auctoritatis.

30 Sed ubi cum cetero orbe Vespasianus et Brittaniam recuperavit, magni duces, egregii 17

exercitus, minutae hostium spes. Et terrorem statim intulit Petilius Cerialis Brigantuin civitatem,

iV quibus H m.pr. A: quibns H m. Sfc, e quibus abt 1 procurator] procuratur H m.pr. 2 exitiosamj exiciosain H m. pr. manusi manum abt, qiti scripturam codicis H man' falso interpretati sunt centnriones Hhenamts: centurionis Habt contumelias] cotumelias H miscere] H m sec. add. iu margine ciere 3 proelio] praelio Hb, prelio a fortiorem] forciorem H m. pr. i inbeliibus] irabellibus t, imbecillibus a, imbellius b di- lectus] delectus H m. sec. abt 5 si] si A: H m.pr. Brittannij britanni Habt 6 escussisse] H in ras. flumine] litterae mine iii H in ras. coniuges] coniugis H m. pr. 7 avaritiam] auariciam a 9 felicibus] om. ab

penes] paenes Ht Brittannorum] britannorum Habt 11 quod] quos a 13 Boudicca Haasius: no adicca Ht, ()! quibus in marfiine add. bouid icta, Voadicca a, Voaduca b femina] foemina a neque] nec b 14 imperiis] inperiis H 15 ingeniis] om. ab 16 et ^actoria] in H litterae & ui i)i ras. provinciac] prn- uintiae a 17 Brittania] brittannia t?, Britannia ab proelii] praelii ab patientiae] pacientiae H m. pr. 18 plerisque] plerique b proprius] propius abt ne quamquam Walchiiis: neqnaqnam Habt, in Ha add.

m. sec. in margine nequa 19 egregius] aegregius H cetera] coetera a, cetera b adroganter] anoganter ab cuiusque Wexius: eiusque Habt durius] in H add. m. sec. in margine dubins 20 novus] nouis b eoque] q. H, m. sec. supra ti.«m. add. eo paenitentiae] poenitentiae a 21 ausus] ausis b provinciam]

prouintiam Ha 22 curandi] litterac cu in H in ras. provinciam] prouintiam Ha 24 segnitiae escusa-

tionem] seuitie accusationem b 25 otio] ocio b lasciviret] lascineret a sed] om. ab, in H del. w. scc. Trebellins] tnbellius H m pr. inJecoms] indecoris abt: nam in H ut sacjjius scriptum est indecorn

26 precario] praecario Hb praefuit] praebuit H m. pr., fuit b ac velut pacta exercitus licentia, ducis salutc scripsi: ac uelut facta exercitus licentia ducis salute H, sed m. sec. del. facta exercitus licentia ducis salute et in margine inferiore add. paeti esercitus licentia dux salutem; t om. verba post praefuit et in marginc ac uelut pacti exercitus licentiam dux salutem add., ac uelut pacti exercitus licentia dux salnte b, ac uelut pacti exer- citus licentia dux salute a, scd iii margine add. At facta exercitus licetia ducis salute ea Doederlinus: &

Habt 27 Vettius] uectius abt Bolanus] uolanus Hat Brittaniam] brittanniam t?, Britarmiam ab 28 eadem] et eadem b inertia] in liertia t hostes] hostis b Bolanus] uolanus Hat 30 cetero] coetero a, cftero b Brittaniam] brittanniam H m. sec. t?. Britanniam ab 31 minntae] minuta H m. sce. abt. PetiUus] Petillius t Cerialis] oaerealis Hat, cerealis b Brigantnm] bregantum Ha ex corr. bt, Bregantium a m. pr.

10 COENELU TACITI AGRICOLAE 17—19 Habt

quae uiimerosissima provinciae totius perhibetur, adgressus. Muita proelia, et aliquando non inci'uenta: magnamque Brigautum partem aut victoria amplexus est aut bello. Et Cerialis quidem alterius successoris curam famamque obruisset: subiit sustinuitque molem lulius Frou- tiuus, vir magnus, quautum licebat, validamque et pugnacem Silurum gentem armis subegit, super virtutem hostium locorum quoque difficultates eluctatus. 5

18 Hunc Brittaniae statum, has bellorum vices media iam aestato trausgressus Agricola iuvenit.

Cum et milites velut omissa expeditione ad securitatem et hostes ad occasionem verterentur, Ordovicum civitas haud multo ante adventum eius alam iu finibus suis agentem prope univer- sam obtriverat, eoque initio erecta provincia. Et, quibus bollum voleutibus erat, probare exem- plum ac receutis legati animum opperiri, cum Agricola, quamquam transvecta aestas, sparsi per lo proviuciam numeri, praesumpta apud militem illius anui quies, tarda et contraria bellum incoha- turo, et plerisc£ue custodiri suspecta potius videbatur, ire obviani discrimiui statuit. Contractis- que legionum vexillis et modica auxiliorum manu, quia in aequum degredi Ordovices non aude bant, ipse ante agmen, quo ceteris par animus simili periculo esset, erexit aciem. Caesaque prope universa gente non ignarus, instandum famae ac, prout prima cessissent, terrorem ceteris 15 fore, Mouam insulam, cnius possessioue revocatum Paulinum rebellione totius Brittauiae supra uiemoravi, redigere iu potestatem animo intendit. Sed ut iu subitis consiliis uaves deerant: ratio et coustantia ducis transvexit. Depositis omnibus sarcinis lectissimos auxiliarium, quibus nota vada et patrius nandi usus, quo simul seque et arma et equos regunt, ita repente inmisit, ut ob- stupefacti hostes, qui classem, qui navis qui mare expectabaut, nihil arduum aut invictum crediderint 20 sic ad bellum veuientibus. Ita petita pace ac dedita insula clarus ac magnus haberi Agricola, quippe cui ingredienti provinciam, quod tempus alii per ostentationem et officiorum ambitum transiguut, labor et pericuhim placuisset. Nec Agricola prosperitate rerum in vauitatem usus expeditionem aut victoriam vocabat victos continuisse: ne laureatis quidem gesta prosecutus est. Sed ipsa dissimulatioue famac famam auxit aestimantibus, quanta futuri spe tam magna tacuisset. 25

lit Ceterum animorum provinciae prudens simulque doctus per aliena experimenta parum

protici ariuis, si iniuriae sequerentur, causas bellorum statuit excidere. A se suisque orsus priraum domum suam coercuit, quod plerisque haud minus arduum est quam provinciam regere. Nihil per libertos servosque publicae rei, non studiis privatis nec ex commendatione aut precibus centurionem militesve ascire, sed optimum quemque fidissimum putare; omnia scire, non omnia 30 exequi; parvis peccatis veniam, maguis severitatem commodare; nec poena semper, sed saepius paenitentia contentus esse; ofticiis et administrationibus potius non peccaturos praeponere, quam damnare, cum pecassent. Frumenti et tributorum exactionem aequalitate munerum moUire cir- cumcisis, quae in quaestum reperta ipso tributo gravius tolerabantur. Namque per ludibrium

1 provmciae] prouiutiae Ha adgressus) aggressus a, agiessus b proehaj prelia a, prelia b 2 Brigantum| bregantnm Ha m. sec. t, Bregantium a m. pr. b Cerialis] cereaUs Hbt, caerealis a 3 subiitj om. H m. pr. ab Bustinuitque] ^^ubstinuitque b 4 gentem armis| armis gentem H, .sed postea corr. geutem armis gentrm 5 locorum quoque] Ioco2J.q; b (5 Brittaniae] britaniae H m. sec, brittanniae t ? , Britanniae a, Britannia b

aestate] atate H, corr. m. sec? 7 oocasionem] occansionem Ht verterentur] uterentur Hat 8 haud]

haut H, sed neacio aii h ante versum add. m. sec. sit. 9 provincia] prouintia Ha 11 provinciam] prouintiam H apufl] aput H m. pr. incohaturo] incoaturo H ;». pr. a m. pr., inchoaturo t ? 13 in aequum] inaecum Ht degredi) digredi ab Ordovices) ordouicis H m. pr. 14 ceteris] coeteris a, ceteris b animus] animo H m. pr. erexit) in ras. H 16 Monam] Nomam b cuius] cumius H m. pr. ' Brittaniae] brittauniae

Ht?, britanniae ab 17 subitisj subbiti.s t, dubiis ab 18 transvexit] transuex H, »1. scv. s del, trauuex a, tranare extra b 19 patrius] prius b 21 petita] potita b 22 provinciam] prouiutiam H 23 prosperi- tate] speritate H »(. pr. 24 continuisse] continuit si H tn. pr. ue] nec b 25 aestimantibusj aextimanti- bus t 26 CeterumJ Coeterum a provinciaej prouintiae H alienaj aliena exenipla a 27 iniuriaej in- curig b primum b: primam Hat 28 coercuitj cohercuit Habt haudj haut H provinciamj prouin-

tiam Ha 2'J libertos] liberos a privatisj priuatius b, priuatvs a »;. Kec, in margine add. Ht priuatus

comniendatiouej comendatione t precibns] praecibus Hb 30 militesve ascire Wexius: milites ^scire H, Ne add. m. aHf/y., milites nescire abt 31 commodarej comodare t 32 paenitentia) poenitentia ab 33 exactioneni aeqnalitate Puteolanus: auctionemae quaUtate H m. pr., auctione aequalitate H »1. fec, auctionem equalitate t, auctione inaequalitate a, praefcrea in Hat add. in margine exactionem, exactionem inequalitate b, qui in inargine habet auctionem 34 (luaestumj questum Hab tolerabanturj tollerabantur t

Habt CORNELII TACITT AGRICOI.AE 19-23 11

iidsidere clausis horreis et emere ultro frumenta ac liiere pretio cogebantur, devortia itinerum et longiriquitas regionum indicebatur, ut civitates pro proximis hibernis in remota et avia deferrent, donec, quod omuibus iu promptu erat, paueis lucrosum fieret.

Haec primo statim antio comprimendo egregiam famam paci circumdedit, quae vel incuria 20

5 vel intolerantia priorum haud minus quam bellum timebatur. Sed ubi aestas advenit, contracto exercitu multus in agtnine laudare modestiam, disiectos coercere, lcca castris ipse capere, aestu- aria ac siivas ipse praeteraptare, et nihii interim apud hostes quietutn pati, quo minus subitis excursibu.s popularetur, atque, ubi satis terruerat, parcendo rursus inritamenta pacis ostentare. Quibus rebus multae civitates, quae in iiium diem ex aequo egerant, datis obsidibus irani po-

10 suere, et praesidiis castellisque circumdatae tanta ratione curaque, ut uulla ante Brittaniae nova pars pariter inlacessita transierit.

Sequens hiems saluberrimis consiliis absumpta. Namque, ut homines dispersi ac rudes eoque 21 in bella faciles quieti et otio per voluptates adsuescerent, hortari privatini, adiuvare publice, ut templa, fora, domos extruerent, laudando promptos, castigando segnes: ita houoris aemulatio pro

15 necessitate erat. lam vero principum fllios liberalibus artibus erudire et ingenia Brittannorum studiis Gallorum anteferre, ut, c^ui modo linguam Romaiiam abnuebant, eloquentiam concupi- scerent. Inde etiam habitus nostri honor et frequeus toga. Paulatimque descensum ad deleni- menta vitiorum, jjorticus et balinea et convivioruni elegantiam. Idque apud imperitos humanitas vocabatur, cum pars servitutis esset.

20 Tertius expeditionum annus novas gentes aperuit vastatis usque ad Tanaum (aestuario 22

nomen est) nationibus. Qua formidine territi hostes quamquam conflictatum saevis tempesta- tibus exercitum lacessere non ausi, pouendisqui^ insuper castellis spatium fuit. Adnotabant periti non alium ducem opportunitates locorum sapientius legisse: nuUum ah Agi-icola positum castel- lum aut vi hostium expugnatum aut pactione ac fuga desertum [craebrae eruptionis]. Nam

>6 adversus moras obsidionis annuis copiis firmabantur. Ita intrepida ibi hiems, et sibi quisque prae- sidio inritis hostibus eoijue desperantibus, quia soliti plerumque damna aestatis hibernis eveutibus pensare tum aestate atque hieme iuxta pellebantur. Nec Agricola umquam per alios gesta avidus intercepit: seu centurio seu praefectus incorruptum faeti testem habebat. Apud quosdam acerbior iu conviciis uarrabatur: ut erat comis bouis, ita adversus malos iniucuudus. Ceterum ex iracundia

30 nihil erat secretum, ut silentiuui eius non timeres: honestius putabat ottendere quam odisse.

Quarta aestas obtinendis, quae [iLTCUcurrerat, insumpta; ac si virtus exercitus et Romani 23 uominis gloria pateretur, inventus in ipsa Brittania terminus. Namque (Jloda et Bodotria diversi

1 adsidereladsulere H, corr. m.pr. horreisj orreis H, corr. m.pr., hordeis a m.pr. luere] ludere ab pretioj praecio H devortia Lipsius: diuortia Habt 2 longinquitaaj loginquitas H civitates] ciuitatis

H m. pr. pro add. Bezzenberyer hibernis| hybernis a 3 in promptuj impromptu t 4 incuria| sine curia H m. pr., i]i^ incuria H corr. m. uiitiq. 5 intolerantiaj intoUerautia at haudj haut H m. pr. con-

tracto| cuntractu H m. pr. 6 multusj inultum a ex corr. b coercerej cohercere Habt aestuariaj aesturia H, corr. )n. pr. 7 praetemptarej prgtentare b apud) aput H m. pr. hostesl hostis b 8 iuritamental

irritamenta H m. sec. a m. pr. bt, iucitamenta a ex corr. 10 tantaj et tanta abt, in H m. antiq. add. k Brit-

taniae| brijitania H ex corr. m. antiq., Britanriiae ab, brittanniae t? 11 pariter add. Weisscnhornius

inlacessita.j illacessita ab 12 hiems| hiemps H, hyemps t, hyems ab saluberriiuisj saluberrimus b

absumpta Wienanns: adsumpta Habt 13 in bella Bosius: in bello Habt quieti et otioj qui&i in otio H, sed in margine add. m. sec. et otio, qui & in otio t, quieti et ocio b adsuescerent] assuesceient b adiuvare] adiuuari H m.pr. 11 ca.stigandol et castigando ab honoris aemulatio] honor et aemulatio H m.pr. 15 BrittannorumJ brittanorum H m. pr., britannoriun H i». sec. abt ? 17 descensum Pichena: discessum Habt delenimentaj

delinimenta a, deliniameuta b 18 baliueaj balnea a, balneas b, in H add. in margine balnea apud] aput H m. pr. 20 gentes] gentis b ad TanauraJ in H ct t add. in margine ad taum, in a Taus siuc Tanaus 22 ausi| au^i H in. pr. castellis] in K et a. add. in margine telis 23 opportunitates] oportunitates b

ab Agricola ab: agricola Ht, in H add. m. sec. in murgine ab 24 ac| aut b, in H add. in margine aut

[ci-aebrae eruptionis] delcvi: in H m. sec. craebrae eruptiones corr., crebrae eruptiones abt 25 obsidionis|

eruptionis obsidioni.i a annuisj adnuis H, corr. m. rec. hiemsj hiemps H, iemps t, hyems a praesidio|

pressidio a 27 hiemej hveme ab iuxtaj iusta t avidus] auiilius b 28 ApudJ aput H m. pr. 29 conviciis H m. sec. a m. sec. : conuitiis H m. pr. t, conuiuiis a m. pr. b iniucundusj iniocnndus a CetemmJ Coeterum a, c^terum b 30 erat H m. pr.: snpererat H m. sec. abt 31 percucurreiatj perourrerat b exercitue H

m. pr.: exereituum H m. sec. abt 32 gloriaj om. b Brittania H m. pr.: britannia H m. sec. abt?

12 COENBLII TACITI AGRICOLAE 23-^26 Habt

maris aestibus per immeusum revectae angusto terrarum spatio dirimuntur. Quod tum praesidiis firmabatur atque omnis propior sinus tenebatur summotis velut in aliam insulam hostibus.

24 Quinto expeditionum anno in oram prosimam transgressus iguotas ad id tempus gentes

erebris simul ac prosperis proeliis domuit eamque partem Brittaniae, quae Hiberniam aspicit, copiis instruxit, in spem magis quam ob formidiuem, si quidem Hibemia medio inter Brittauiam 6 atque Hispaniam sita et Gallico quoque mari opportuna valentissimam imperii partem magnis in vicem usibus miscuerit. Spatium eiu.s, si Brittaniae comparetur, angustius nostri maris insulas superat, solum caelumque et ingenia cultusque hominum haud multum a Brittania differMwt iu melius, aditus portusque per commercia et uegotiatores cogniti. Agricola expulsum seditione domestica unum ex regulis gentis exceperat ac specie amicitiae iu occasionem retinebat: saepe lo ex eo audivit legioue una et modicis auxiliis debellari obtiuerique Hiberniam posse, idque etiam adversus Brittaniam profuturum, si Romana ubique arma et velut et couspectu libertas tolleretur.

26 Ceterum aestate, qua sextum officii annuni iucohabat, aniplexus civitates trans Bodotriam

sitas, quia motus universarum ultra gentium et infesta hostibus exercitus itinera timebantur, portus classe exploravit. Quae ab Agi'icola primuui adsumpta in partem virium sequebatur egregia is specie, cum simul terra, simul mari bellum impelle;'etur ac saepe isdem castris pedes equesque et nauticus miles mixti copiis et laetitia sua quisque facta, suos casus attollerent ac modo sil- varum ac montium profunda, raodo tempestatum ac tiuctuum adversa, hiuc terra et hostis, hinc victus Oceanus militari iactantia compararentur. Brittannos quoque, ut ex captivis audiebatur, visa classis obstupefaciebat, tamquam aperto maris sui secreto ultimum victis jJerfugium claude- so retur. Ad manus et arma conversi Calidoniam iucolentes populi magno paratu, niaiore fama, uti mos est de ignotis. Oppugnare ultro castellum adorti metum ut provocantes addiderant, regrediendumque citra Bodotriam et cedendum potius, quam pellerentur, ignavi specie pruden- tium admonebaut, cum iuterim cognoscit hostis pluribus agminibus ini-upturos. Ac ne superante numero et peritia locorum circumiretur, diviso et ipse iu ti-es partes exercitu incessit. ss

'2«> Quod ubi cognitum hosti, mutato repente consilio imiversi nonam legionem ut maxime

invalidam nocte adgressi iuter somnum ac trepidationem caesis vigilibus im'upere. lamque in ipsis castris puguabatui-, cum Agricola iter hostium ab exploratoribus edoctus et vestigiis in- secutus velocissimos equitum peditumque adsultare tergis pugnantium iubet, mox ab universis adici clamorem. Et propinqua luce fulsere signa. Ita ancipiti malo territi Brittanui, et nonanis so redit auimus. Ac securi pro salute de gloria certabaut, ultro quin etiam erupere, et fuit atrox in ipsis portarum angustiis proelium, donec pulsi hostes, utroque exercitu certante, his, ut tulisse opem, iUis, ne eguisse auxilio viderentur. Quod nisi paludes et silvae fugientes texissent, debel- latum iUa victoria foret.

2 atquej adque H m. pr. propior| proprior Hbt 3 in oram proximam scripsi: naue prima Habt transgressuB] trangressus Ht geutes] geutis b 4 Brittaniae] britauuiae H j«. spc. abt? 5 iustruxit] instruc- xit H m. pr., intruxit a ob] in b BrittaniamJ britanniam H m. sec. abtV 6 Hispauiam] hyspaniam t opportunaj oportuna bt valeutissimam] uolentissimam H iii. sec. 7 BrittaniaeJ britauniae H /r. sec. abt? 8 hand] haut H, sed h uiite versum m. pr.'! Brittania] britannia H m. sec. abty diifer/(»(t lihenanus: differt^ Habt? 9 portusque pei] portusque & b commercia| commertia Hab uegotiatoresj uegociatores H »(.

pr. ab 10 gentie] in H add. m. sec. in margine gente speciej spetiac H amicitiae] amiciciae ab

occasionemj occansionem Ht 11 audivit Heiih nheim: audiui Habt 12 BrittaniamJ britanniam H m. sec.

abt? 13 CeterumJ Caeterum ab incohabatj inchoahat t, cohabat b BodotriamJ uo dotriam H, sed m.

rcc. add. in marijine bodoTSam, uodotriam et in margine bodotham t 14 hostibus Becker: hostilis Habt, in H add. m. sec. in niargine hostiU exercitu timebanturj timebant ab lo exphiravitj explorabit H m. pr.

virium] in H add. m. sec. in margine uiuum 16 impelleretur Ithcnanus: impellitur Habt 17 mixtij misti b, in H add. in margine -mixio laetitia] laeticia H »». pr. a attollerent] adtollerant H m />r., adtollerent a 18 ac mon- tium] ac om. H m. pr. fluctumuj fluctum H m. pr. 19 compararenturj comperarentur H in. pr. BrittannosJ britannos H m. sec. abtv 21 CalidoniamJ calydouiam H incolentesj incolentis H m. pr. ab magno paratu]

paratu magno ab 22 OppugnareJ oppugnase H m. pr., oppugnasse abt castellnm] castella a, castella b, in Ht add. iii margine castella 23 et cedendumj excedendum H, in murgine pro ex ascr. dt, et excedendum

ab 24 agminibus] acminibus H m. pr. iurapturosj irrupturos abt 25 tres] tris b 26 cognitumj in-

cognitum H, sed. m. sec. del. in. 27 nocte adgressij nocte agressi b iuruperej irrupere b, Irumjie a 29 pedi- tumquej que om. H m. pr., add. in. rec. 30 BrittanniJ Britanni H m. sec. at?, Britanuii b nonanis] Romanis H ex corr. m. rec. ab H2 portarum] partarum H m. pr. angustiis] angustis H iii. pr. proelium] prglium ab hostes] hostis H, sed in margine add. hostes ut tulisse] intulisse H m. rec. abt 3.S texissentj rexissent b

Habt CORNBLn TACITI AGRICOLAE 27—30 13

Cuius conscientia ac fama ferox exercitus nihil virtuti snae invium et penetraudam Cali- 27 doniam inveniendumque tandem Brittaniae tenninum continuo proeliorum cursu fremebant. Atque illi modo cauti ac sapientes prompti post eventum ac maguiloqui erant. Tniquissima baec bel- lorum condicio est: prospera omnes sibi vindicant, adversa uni inputantur. At Brittauni non 5 virtute se victos, sed occasione et arte ducis rati, nihil ex adrogantia remittere, quo minus iuven- tutem armarent, coniuges ac liberos in loca tuta transfeiTent, coetibus et sacrificiis conspirationem civitatum sancirent. Atque ita inritatis utrimque animis discessum.

Eadem aestate cohors Usiporum per Grermanias conscripta et in Brittaniam transmissa 28 magnuni ac memorabile facinus ausa est. Occiso centurione ac militibus, qui ad tradendam

10 disciplinani inmixti manipulis exemplum et rectores habebantur, tres Libumicas adactis per vim gubernatoribus ascendere. Et uno remigante suspectis duobus eoque interfectis nondum vulgato rumore ut miraculum praevehebantur. Mox aquam atque utilia raptitw cgressi cum plerisque Brittarmorum sua defensantium proelio congressi ac saepe victores, aliquando pulsi eo ad ex- tremum inopiae venere, ut infirmissimos .suorum, mox sorte ductos vescerentur. Atque ita cir-

15 cumvecti Brittaniam amissis per inscitiam regendi navibus pro praedonibus habiti primum a Suebis, mox a Frisiis intercepti sunt. Ac fuere, quos per commercia venumdatos et in nostram usque ripam mutatione emeutium adductos indicium tanti casus inlustravit.

Initio aestatis Agricola domestico vulnere ictus anno ante natum filium amisit. Quem 2i» casum neque ut plerique fortium virorum ambitiose neque per lamenta rursus ac maerorem

30 muliebriter tulit. Et in hictu bellum inter remedia erat. Igitur praemissa classe, quae phiribus locis praedata magnum et incertum terrorem faceret, expedito exercitu, cui ex Brittannis fortis- simos et longa pace exploratos addiderat, ad montem Graupium pervenit, quem iam hostis in- sederat. Nam Brittanwi nihil fi'acti pugnae prioris eventu et ultionem aut semtium expectantes tandemque docti commune periculum concordia propulsandum, logationibus et foederibus omnium

S5 civitatium vLres exciverant. lamque super ti-iginta milia armatorum aspiciebantur, et adhuc ad- fluebat omnis iuventus et, quibus cruda ac viridis senectus, clari bello et sua quisque decora gestantes, cuni inter plures duces virtute et genere praestans nomine Calgacus apud contractam jnultitudinem proelium poscentem in hunc modum locutus fertur:

'Quotiens causas beUi et necessitatem nostram intueor, magnus mihi animus est hodiernum 30

M diem consensumque vestrum initium libertatis toti Brittaniae fore: nam et universi coaluistis servitutis expertes et nullae ultra terrae ac ne mare quidem secuiTim inmiuente nobis classe Romana. Ita proelium atque arma, quae fortibus honesta, eadem etiam ignavis tutissima sunt.

1 conscientia] conscientiae H m. pr. virtuti] uirtutis H »i. pr. penetrandam] penetrandum b

Calidoniam] calydoniam H, caledoniam t.^ i Brittaniae] britanniae H m. sec. abt? proeliorum Bhenanus: proelium Ht, praelium ab 4 condicio est] conditione H m. pr., condicione H m. rec, couditio est ab

omneB] omnis H m. pr. inputantur] imputantur abt Brittanni] britanni H w. sec. abt? 5 se Tictos|

iim. ab occasione] oecansione H adrogantia] arro|Tantia ab 6 tuta] tura H m. pr. coetibus] cetibus b et| ac abt 7 civitatum] ciuitatium b Atque] adque H m. pr. inritatis-] initatis ab 8 Britta-

niam] brittanias H m. pr., britanniam abt? 10 irunixti] inmixtis H m. sec. at, inmistis b tresj Tris b

Liburnicas] lyhurnicas t 11 gubematoribus| ubematoribus H m. pr. 12 praevehebantur] prebebantur t, sed in margine preuehe, in H add. In margine pbebantur, in a prebe At aquam atque utilia raptwTn f^ressi cum scripsi: adquam adque ut illa raptis secum H m. pr., ad aquam adque (atque abt) ut illa raptis secum H m. sec. abt 13 Brittannorum] britannorum H m. sec. abt 14 mox] morum b aorte] forte H Atque] ad- que H m. pr. 1") Brittauiam| Britanuiam abtV inscitiam] acitiam H m. pr. primum] primo dum b 16 SuebisJ sueuis b FrisiisJ Phrisiis b. Iii H add. m. rec. in margine frisii commercia] commertia H m. pr. ab venumdatos] uenundatos ab 17 indiciumj inditium H, iudicium b inlustravit] illustrauit abt 1'.! neque| nfc b neque] nec b maeroremj moerorem a, merorem b 20 in iuctn] in H add. m. sec. in viargine in-

lustrans 21 praedataj praedatum H m. pr. BrittannisJ britannis H m. sec. abt 22 GranpiumJ Graupiam a 23 Brittanni] brittani H, Britanni ab, Britanniarn t 24 foederibusj federibus a 25 civitatium] ciui- tatnm at? adfluebat] adfluebant H m. pjr. 26 viridis H m. ree. abt: utris H m. pr., in margiiu add. m. sec uirens ut in at 27 praestans] prestans H CalgacusJ galgacus in calgacus corr. a apudj aput H m. pr. 29 QuotieusJ in H m. rec. add. in margine oi^ calgaci intueor] intnero b hodiernum diem consensumquc

vestrumj consensuq. urm hodiemum diem H /». pr., sed m. sec. corr. hodicrnum diem delcns et ante consensum- qne intra versiis addcns 30 consensumquel consensusque b Brittaniae] brittanniae H m. pr., britanniae H w. sec. abt ? coaluistis scripsi: colitis et Ht, om. ab 32 atque] adque H m. pr.

3*

14 CORNELII TACITI AGRICOLAE 30—32 Habt

Priore8 puguae, quibus adversus Romanos varia fortuua certatum est, spem ac subsidium iu nostris manibus habebaut, quia uobilissimi totius Brittauiae eoque iii ipsis penetralibus siti nec ulla servientium litora aspicientes oculos quoque a contactu domiuationis inviolatos habebamus. Nos terrarum ac libertatis extremos recessus ipse ac sinus fama in hunc diem defendit: iam terminus Brittaniae patet. Atqui omne ignotum pro maguifico est. Sed nuUa iam ultra gens, h nihil nisi fluctus ac sasa et infestiores Romani, quorum superbiam frustra per obsequium ac modestiam effugias. Raptores orbis, postquam cuncta vastimtibus defuere terrae, mare scrntau- tur. Si locuples hostis est, avari, si pauper, ambitiosi, quos uou Oriens, non Occidens satiave- rit: soli omnium opes atque inopiam pari adfectu concupiscunt. Auferre, trucidare, rapere falsis

31 nominibus imperium atque, ubi solitudinem faciuut, pacem appellant. Liberos cuique ac pro- lo pinquos suos uatura earissimos esse voluit: hi per dilectus alibi servituri auferuutur. coniuges sororesque, etiam si hostilem libidinem etfugerunt, nomiue amicorum atque hospitura jiolluuntur. Bona fortimaeque in tributum, ager atque aimus iu frumentum, corpora ipsa ac manus silvis ac pahidibus emuniendis inter verbera et contumelias conteruntjo*. Nata servituti mancipia semel veneimt atque ultro a dominis aluntur: Brittania servitutem suam cotidie emit, cotidie pascit. Ac i5 sicut iu familia recentissimus quisque servorum etiam couservis ludibrio est, sic in hoc orbis terra- rum vetere famulatu novi nos et viles in excidium petimur. Neque enim arva nobis aut metalla aut portus suut, quibus exercendis reservemur. Virtus porro ac ferocia subiectorum ingrata imperantibus, et longinquitas ac secretum ipsum quo tutius, eo suspectius. Ita subbita spe veuiae taudem sumite animuni, tam quibus sahis quam quibus gloria carissima est. Brigautes so femiua duce exurere coloniam, expugnare castra ac, nisi felicitas in socordiam vertisset, exuere iugum potuere: nos iutegri et indomiti et in libertatem, non in patientiam bellaturi primo statim

32 congressu osteudamus, (juos sibi Calidonia viros seposuerit. An eandem Romanis in bello vir- tutem quam iu pace lasciviani adesse creditis? Nostris illi dissensionibus ac discordiis clari vitia hostium in gloriam exercitus sui vertunt. Quem contraetum ex diversissimis gentibus ut ss secundae res tenent, ita adversae dissolvent, nisi si Gallos et Germanos et ipudet dictu) Brittau- uorum plerosque, licet domiuationi alieuiie sanguinem commodent, diutius taraen hostes quam servos fide et adfectu teneri putatis. Metus ac terror sunt infirma vincla caritatis: quae ubi, removeris, qui timere desieriut, odisse incipient. Omnia victoriae incitamenta pro nobis sunt: nuUae Komauos coniuges aecendunt, uulli parentes fugam exprobraturi suut, aut nulla plerisque ao patria aut alia est. Paucos numero iam, trepidos ignorantia, caelum ipsum ac mare et silvas, ignota orauia, circumspectantes clausos quodam modo ac vinctos dii vobis tradiderunt. Ne terreat vanus aspectus et auri fulgor atque argenti, quod neque tegit neque vuluerat. In ipsa

1 ac| iM H III. sec. add. in marnitw ad 2 manibusj iiauibus b Brittaniae] brittanniae H, britanniae

abt? 3 ulla] oin. ab litora] littora a contactu] in H aild m. sec. conpactu 4 fama B'ixhornius:

famae Habt defendit] defendi t iam scripai: tum H m. pr., nuuc H m. sec. abt .'j Brittaniae] brittan- niae H m. sec, britanniae abt? patet| jiarA: H m. pr. Atqui scripsi: adque H m. pr., atque H m. sec. abt omne] oiii. t ti ac| et ab 7 effugias] fuijeris a, .■ied corr. Iii etfugeris, exfugeris b defuere] defuerae H m.pr. terrae] terram et H m. sec. abt scrutantur| sc utrantur H m. pr. 8 ambitiosi] amnitiosi H m. pr.

satiaverit] saciauerit H m. pr., m. rec. add. in margine auaritia romanorum 9 atque] adquo H m. pr. t

adfectu] aifectn a 10 atque] adque H 11 carissimos] carissimos a voluit| nolunt t m. pr. dilectus]

delectus H m. rec. abt 12 efFugerunt] etfugiant ab atque] adque H m pr. 13 fortnnaeque] iii H add. m. rec. in margme que; fortuna eque t, fortune, que b, fotunae Quae a, in (lun in niargine ascr. q; ager atque

lacohm: ageratque Ht, aggerat ab aiiuusji» H add. m. rec. in margine quot anis 14 et| ac abt con- teruntw)- lacobus: conterunt Habt 15 atquej adque H m. jir. BrittaniaJ Britannia abt? cotidiej qnot- tidie ab cotuliej quottidie ab 1« etiamj om. b 17 NequeJ nec b 19 imperantibus] inperantibus H 20 sumitej sumite a carissimaj charissima a, clarissima b BrigantesJ brigantes H, sed m. rcc. b del ct

ante rersum ascr. B 21 feminaj foemiua a expugnarej & expugnare b felicitas] foelicitas a, fglicitas b exuerej exurere t 22 in patientiam fceflaturi Woelfflinus: in pgnitentia laturi H. in penitentiam laturi bt,

in poenitentiam laturi a 23 ostendamusj hostendamus a CalidoniaJ calydonia Ht, Caledonia b 24 dis- sensionibusj dissentionibus b 25 gloriamj gioriam H contractum] contactum b 26 dictu] dicto H m.

pr. BrittaunorumJ Britannomm abt? 27 commodent Puteolanxis: commendent Habt hostesj seruos

hostes a 28 adfectuj aftectu H m. pr. at Metus ac terrorj terror ac metus t sunt Beroaldus: est H

abt 30 exprobraturi a m. sec. t?: exprobaturi Ha m. pr. b 31 iam scripsi: cix H, sed. m. sec. ante versum add. cir, cireum abt caelumj coelum a silvas] siluis b 32 vobis] nobis abt? 33 neque] nec b neque] nec b

Habt CORNELH TACITI AGRICOLAE 32-35 15

hostium acie inveniemus nortras manus: adgnosuent Brittanni suam causam, recordabuntur Galli priorem libertatem, tam deserent illos ceteri Germani, quam nuper Usipi reliquerunt. Nec quic- quam ultra formidinis: vacua castella, senum coloniae, inter male parentes et iniuste imperantes aegra muuicipia et discordantia. Hic dus, bic exercitus, ibi tributa et metalla et ceterae ser- 5 vientium poenae: quas in aeternum perferre aut statim ulcisci in hoc campo est. Proinde ituri in aciem et maiores vestros et posteros cogitate."

Excepere orationem alacres, ut barbaris moris, fremitu cantuque et clamoribus dissonis. tVi lamque agmina et armorum fulgores, audentissimi cuiusque procursus, siraul instruebatur aeies, cum Agricola quamquam laetum et vi.K munimeutis coercitum militem accendendum adhuc ratus

10 ita disseruit: 'Septimus annus est, eommilitones, ex quo virtute et auspiciis imperii Romani, fide atque opera nostra Brittaniam vicistis. Tot expeditionibus, tot proeliis, seu fortitudine adversus hostes seu patientia ac labore paene adversus ipsam rerum naturam opus fuit: neque me militum neque vos ducis paenituit. Ergo egressi, ego veterum legatorum, vos priorum exercituum terminos finem Brittaniae non fama nec rumore, sed castris et armis tenemus: inventa Brittania et sub-

15 acta. Equidem saepe in agmine, cum vos paludes montes^ue et flumina fatigarent, fortissimi cuiusque voces audiebam: 'quando dabitur bostis? quando aciesV' Veniuut e latebris suis extrusi, et vota virtusque in aperto. Omniaque prona victoribus atque eadem victis adversa. Nam ut superasse tantum itineris, evasisse silvas, trausisse aestuaria pulchrum ac decorum in frontem, ita fugieutibus periculosissima, quae hodie prosperrima sunt. Neque enim nobis aut loconim

20 eadem notitia aut commeatuum eadem abundantia, sed manus et arma et in his omnia. Quod ad me attinet, iam pridem mihi decretum est neque exercitus neque ducis terga tuta esse. Proinde et houesta mors turpi vita potior, et incolumitas ac decus eodem loco sita sunt. Nec inglorium fuerit in ipso terrarum ac naturae fine cecidisse. Si novae gentes atque ignota acies constitisset, 34 aliorum exercituum exemplis vos hortarer: nuuc vestra decora recensete, vestros oculos inter-

26 rogate. Hi sunt, quos proximo anno unam legionem furto noctis adgi-essos clamore debellastis, hi ceteroruni Brittannorum fugacissimi ideoque tam diu superstites. Quo modo silvas saltusque jjenetrantibus fortissimum quodque animal contra ruere, pavida et inertia ipso agminis sono pelli /eruntur, sic acerrimi Brittaiinorum iam pridem ceciderunt, reliquus est numerus ignavorum et metuentiura. Quos quod tandem invenistis, non restiterunt, sed deprensi suut: novissimae res

30 et extremo metu toi-por defixere aciem iu his vestigiis, in quibus pulchram et spectabilem vic- toriam ederetis. Transigite cum expeditionibus, inponite quinquaginta annis magnum diem, ad- probate rei publicae numquam exercitui inputari potuisse aut moras belli aut causas rebellandi.'

Et adloquente adhuc Agricola militum ardor eminebat, et finem orationis ingens alacritas 35

1 Brittanni] britanni abt? 2 tam] itam H m. pr., in quo m. sec. in margine add. deserent illos ceteri germani tamqua, om. ab ceteri] coeteri a, cgteri b quam] tamqua a, tanq b Usipi] vsipij b Nec

quicquam H m. sec. t?: nequicquam Ha, nequaquam b 'A senum] senium b 4 aegra municipia] in margine iti H man. sec. add. taetra mancipia, item in at ceterae] coetere a, cetere b 5 poenae] pgn§ b 7 fremita cantuque] cantu fremituque ab 8 procuisus] procursu H m. sec. abt instruebaturj in H m. sec. add. in

margine instituebatur, item in a 9 munimentia] monitis Hat, sed in H m. sec. add. in margine munimentis,

item. in a coercitum] cohercitum Hab militem] militum a 10 Septimus Acidalitis: Octauus Habt corr., Optauus t m. pr. atque] adque H ?«. jjr. 11 Biittaniam] brittanniam H m. pr., Britanniam H m. sec. abt? proeliisj pr§liis b hostes] hostis b 12 neque vosj nee uos b 13 ego] ergo b exercituumj exercitum H m. pr. 11 BrittauiaeJ brittanniae H, britanniae abt.»' Brittania] brittannia H m. sec, Britannia abt? 15 cum] quom a montesfjrue TJrlichsius: montesue Habt 16 vocesj uocem t acies Hhenanus: animus

Habt 17 OmniaqueJ omnia quae Ht 18 evasisse silvas] siluas euasisse b, syluas euasisse a transisse] transiisse b 19 ita Rhenanus: item Habt periculosissima] riculosissima H m. pr. locorumj locorum ex decorum corr. a 20 abundantiaj abund atia H 21 neque exercitusj nec exercitus b 23 atquej adqne

H m. px. 24 exercituumj exercitum H m. pr. 25 adgressosj aggressos a, agressos b 26 hij hii Ht

ceteroruraj coeterorum a, cgterorum b Brittannorum] britannorum H m. sec. abt? silvas] syluas a

27 quodquej quoque Habt, .'ied in a in margine add. qdq> pnto. merej in H m. sec. in margine add. ruebant pelli /eruutur scripsi: pellebantur Habt 28 Brittannorum] britannorum abt reliquus] reliquis H m. pr. et metuentium] dementium H, sed m. see. add. in margine et metuentium, dementium et metuentium t 29 restiteruntj restituerunt b, in a add. in margine: quod tamdiu non inuenistis, restiterunt. Sic legendum puto deprensi] deprehensi a, deprghensi b, deprehensis t 30 torpor Bitter: corpora Habt 31 inponite] im- ponite abt adprobate[ adprobatae H, approbate 32 inputari] imputare ab 33 adloquentej aUoquente abt

16 CORNELH TACITI AGRICOLAE 35—37 Habt

cousecuta est, statimqiie ad arma diseursum. Instinctos ruentesque ita disposuit, ut peditum auxilia, quae octo milium erant, mediam aciem firmarent, equitum tria milia cornibus adfunde- rentur: legiones pro Tallo stetere, ingens victoriae decus citra Romanum sanguinem bellanti et auxilium, si pellerentur. Brittannorum acies in speciem simul ac ten-orem editioribus locis con- stiterat ita, ut primum agma; in aequo, ceteri per adclive iugum conexi velut insurgerent, media r. campi covinnarius eques strepitu ac discursu conplebat. Tum Agricola superante hostiura multi- tudine veritus, ne [simnl] in frontem simul et latera suorum pugnaretur, diductis ordinibus, quamquam porrectior acies fntura erat et arcessendas plerique legiones admonebant, promptior

36 in spem et firmus adversis dimisso equo pedes ante vexiila constitit. Ac primo eongressu eminus certabatur: simulque constantia, simul arte Brittanni ingentibus gladiis et brevibus caetris lo missilia nostrorum vitare vel excutere atque ipsi magnam vim telorum superfundere, donec Agricola quattuor Batavorum cohortes ac Tungrorum duas cohortatus est, ut rem ad mucrones ac manus adducerent. Quod et ipsis vetustate mili<(ae exercitatum et hostibus inhabile parva scuta et enormes gladios gerentibus: nam Brittannorum gladii sine muci'one complexum armorum et in arto pugnam non tolerabant. Igitur ut Batavi miscere ictus, ferire umbonibus, ora fodere 15 et stratis, qui in aequo adstiterant, erigere in colles aciem coepere, ceterae cohortes aemuhitione et impetu conisae proximos quosque caedere. Ac plerique seniineces aut integri festinatione victoriae relinquebantur. Interim equitum turmae, ((/ fugere oovinnarii, peditum se proelio mi- scuere. Et quamquam recentem teiTorem intulerant, densis tamen hostium agminibus et in- aequalibus locis haerebant, minimeque aequa nostris iam pugnae facies erat, cum aegre clivo so instautes simul equorum corporibus impeUerentur. Ac saepe vagi eurrus, exterriti sine rectoribus

37 equi, ut quemque formido tulerat, transversos aut obvios incursabant. Et Brittanni, qui adhuc pugnae expertes summa coUiuni insederant et paucitatem nostrorum vacui spernebant, degredi paulatim et circumire terga vincentium coeperant, ni id ipsum veritus Agricola quattuor equitum alas ad subita belli retentas venientibus opposuisset, quantoque ferocius accucurrerant, tanto s.i acrius pulsos in fugam disiecisset. Ita consilium Brittannorum in ipsos versum , transvectaeque praecepto ducis a fronte pugnantium alae aversam hostium aciem invasere. Tum vero pateutibus locis grande et atrox spectacuhim: sequi, vulnerare, capere at(jue eosdem oblatis aliis trucidare. lam hostium, prout cuique ingenium erat, catervae armatorum paucioribus terga praestare, qui- dam inermes ultro ruere ac se morti offerre: passim arma et corpora et laceri artus et cruenta 30 humus. Et aliquando etiam victis ira virtusque. Postquam silvis adpropinquaverunt, iam primos

1 consecuta] consequuta a. consequta b 2 adfunderentur) aflunderentur abt li bellauti Bhenanus:

bellandi Habt 4 BrittanuoruniJ Britannorum abt? editioribus] edicioribus H 111. pr., gditioribus a

") agmeH in aequo, ceteri Bfkl.erus : agminae quo ceteri H, in ^/110 in mnrgine m. scc. tidd. qno steter, agmine quo ceteri t, acpnine quo coeteri a, agmine quo ceteri b conexi Habnixs: conuexi Habt 6 covinnarius]

conuinnarius Hat, couinarius b eques 8trepitu| cquestrepitu H m. pr. conplebat] complebat abt?

7 [simul] del. Froelichius lateraj altera b 8 arcessendasj in H euld. in margine m. se.c. accer.sendas

legiones] legionis H m. pr., corr. m. sec. 10 Brittanni] Britanni abt? caetrisj coetris a, cetris b 11 ex- cutere] excuterere t 12 quattuor] quatuor t, om. ab Batavorum] uataeuorvun H, sed m. sec. e del. et in

B

margine add. batauoru, Vatauornm a 13 vetustate miliiiae] uetustatenniliae H inhabile] inabitabile H

»1.^., corr. m. sec. 14 Brittannorum | Britannorum abt? armonimj armarum a 15 arto Medicis: aperto Habt Batavi] uatabi Ht, uataui a umbonibusj ictus umbonibus a fodere et stratis Ernesiius: foedare et tratis Hab, foedare et tractis t, in Ha add. in margine foede recti trates uel traces 16 aequo] equo bt coepere] capere b ceterae] eoeteiae ab aemulationej emulatione b 17 conisae] connisae ab IS equi- tum] aequitum H ut add. Doederlitius covinnarii] conuinnarii ab proelio] prglio b 19 quamquam

recentem] quaq recentes b 20 aequa nostris iam Anquetilius: equestres ea enim Hb, sed in H corr. m. sec.

equestris ei enim, equestres ea n- t, equestres: ea enim a aegre clivo instantes Schoemannus: aegra diu aut stante H, egra diu aut stante abt 21 equorum] aequorum H m. pr., corr. m. .sec. exterriti] exterritis H

m. pr., corr. m. sec. 22 Brittanni] britanni abt? 23 exportes] expertis Hat summa] sumani a pau-

citatem] paucitate H m. pr., corr. m. sec. spernebantj spemabant H m. pr., corr. m. sec. degredi] digredi b

24 et] ac b circumire] circuire b coeperantj ceperant b ni] in b quattuorj quatuor abt

25 subita] snbbita t accucurrerant] occurrerant b 26 pulsosj pulso H m.pr., corr.m.sec. Brittannorum] bri- tannorum abt versum] uersus t 28 atque] adque H m. pr., corr. m. sec. oblatis] ablatis abt? 29 prae- stare] in H »1. sec. add. in margine pbere 31 humusj lumus H m. pr., corr. m. sec. adpropinquavemnt]

appropinquauerunt ab, apropinquauerunt t iam scrip.11: nam Ht, ntem a, item b

Habt CORNELn TACITI AGRICOLAE 37—40 17

sequentium incautos collecti et locorum guari circumveniebant. Quod ni frequens ubique Agri- cola validas et espeditas cohortes indaginis raodo et, sicubi artiora erant, partem equitum di- missis equis, simul rariores silvas equitem persultare iussisset, acceptum aliquod vubius per nimiam fiduciam foret. Ceterum ubi compositos firmis ordinibus sequi rarsus videre, in fugam 6 versi non agminibus, ut prius, nec alius alium respectantes, rari et vitabundi in vicem longinqua atque avia petiere. Finis sequendi nox et satietas fuit. Caesa hostium ad decem milia, nostrorum trecenti sexaginta cecidere, in quis Aulus Atticus praefectus cohortis, iuvenili ardore et ferocia equi hostibus inlatus.

Et nox quidem gaudio praedaque laeta victoribus: Brittanni palantes mixto virorum muli- 38

10 erumque ploi-atu trahere vulneratos, vocare integros, deserere domos ac per iram ultro incendere, eligere latebras et statim reliuquere, miscere in vicem consilia factaque, dein separare, aliquando frangi aspectu pignorum suorum, saepius concitari. Satisque constabat saevisse quosdam in coniuges ac liberos, tamquam miserereutur. Proximus dies faciem victoriae latius aperuit: vastum ubique silentium, deserti colles, fumantia procul tecta, nemo exploratoribus obvius. Quibus iu

15 omuem partera dimissis, ubi incerta fugae vestigia neque usquam conglobari hostes compertum (et exacta iam aestate spargi bellum nequibatj, in finis Borestorum esercitum deducit. Ibi acceptis obsidibus praefecto classis circumvehi Brittaniam praecipit: datae ad id vires, et prae- cesserat terror. Ipse peditem atque equites lento itinere, quo novarum gentium animi ipsa transitus mora terrerentui", in hibernis locavit. Et simul classis secunda tempestate ac fama

20 Tracculensem portum tenuit, unde proximo anno Brittaniae litore praelecto omni rediret.

Hunc rerum cursum, quamquam nulla verborum iactantia epistulis Agricolae awctum, ut 8» erat Domitianus, fronte laetus, pectore anxius excipit. Inerat conscientia derisui fuisse nuper falsum e Germania triumphum emptis per comraercia, quoruni habitus et crinis in captivorum speciem formarentur: at nunc veram magnamque victoriam tot milibus hostium caesis ingenti

26 fama celebrari. Id sibi maxime formidolosum, privati hominis nomen supra principem attoUi. Fnistra studia fori et civilium artiura decus in silentium acta, si railitarem gloriam alius occuparet: cetera utcumque facilius dissimulari, ducis boni imperatoriam virtutem esse. Talibus curis exer- citus, quodque saevae cogitationis indiciuni erat, secreto suo satiatus optimuni in praesentia statuit reponere odium, donec impetus famae et favor exercitus languesceret: nam etiam tum

30 Agricola Brittaniam obtinebat. Igitur triumjjhalia ornamenta et inlustris statuae honorem et, 40 quidquid pro triumpho datur, multo verborura honore cumulata decerni in senatu iubet addique

1 gnari Dronkius: ignari Habt ni frequens] infrequens b 2 indaginisj indagines H m. pr., corr. m. sec. artiora] arctiora a dimissis equis, .simulj in H add. j». nec. in margine: dimissis qui simulati 3 silvas] syluas a equitem persultare Wienanus: equite peraultari Hat, equites perlustrari b iussisset] iusisset H

4 Ceterum] Coeterum a sequi] seque H m. pr., corr. w. .sec. 5 versij uersis abt? 6 satietasj sacietas a, sauetas b decemj dece H; -X- b 7 trecenti sexaginta] treeenti ls a, ccclx- b quis Aulus] qui saulus

H, quis A. b, tied corr. ex quus praefectus] praes b iuvenili] iuuenali H m. pr., corr. m. rec. ferocia] ferotia

H m. pr., corr. m. rec. 9 Brittannij britanni t? Britannique ab palantesj palantas a mixtoj mixtoque ab 10 ploratuj plorato H, proratu b vocarej notare t 11 faotaque scripsi: aliqua Habt deinj dein (/. e. deinde) b separarej separe ab l;^ misererenturj misereret b 14 ubiquej ibique H m. pr., corr. m. sec. deserti Hrnestiiis: secreti Habt 15 dimissisj demissis H m. pr., corr. m. sec. vestigiaj ugstigia b comperturaj conpertum a 16 etj om. H m. pr., add. m. sec. aestatej extate t deducitj in H add. m.sec. in margine reducit 17 praefecto] profecto b Brittaniam] brittanniam H, britanniam abt 19 terrerenturj terrentur b hibernisj hybernis

ab 20 Trucculensem] trutulens est b, in H add. m. sec. in margine trutulense, in a Ai Trutu anno add. Madvigitis Brittaniae] brittanniae H m. pr., britanniae H m. sec. abt litore Pichena: latere Habt

praelecto] prelecta H, lecto ab, in a add in margine Ai Praelecto, in H m. sec. latere lecto omnij omnis H m. pr., corr m. .S€C. rediret Madvigius: redierat Habt 21 nullaj ulla H m. pr., n sujyrascr. m. sec, uUa t, in illa b epistulisj epistolis at aMctum Lipsius: actum Habt 22 erat DomitianusJ Domitianus erat b,

domitiano moris erat a, sed in margine add. ki Vteat Domitian', in H t add. m. .lec. in margine domitiano moris excipitj cepit b 23 triumphum] tiiumfum H commerciaj commertia Hab qnorumj quarum H m.

pr., corr. m. sec. 24 formarentur] formarent b 25 formidolosum] formidulosura Ht priiioipem] priucipis ab attollij adtolli Ht 27 ceteraj et coeteni a, et cgtera b uteumque] autcumque H m. pr., corr. m.

sec. 28 quodquej quoque H, m. sec. suprascr. d, quoue b saeuae| saeuire H m. pr., m. sec. uire del ct uae ascr. iudiciumj inditium H m. pr., corr. m. sec. praesentiaj in H add. m. sec. in margine pseus 29 favor] u in H m. rec. in ras. exercitusj excitus b 30 Brittaniam] brittanuiam H m. pr.. britanniam H vi. .lec. abt? triumphaliaj triumfalia H inlustrisj illustris ab 31 qnidquidj quicquid ab

18 COBNELTI TACITI AGRICOLAE 40-42 Habt || ABGT

insiiper opiuionem, Syriam provinciam Agricolae destiuari vacnam tum niorte Atilii Rufi cou- sularis et maioribus reservatani. Credidere plerique libertum ex secretioribus ministeriis missum |j ad Agi-icolam codicillos, quibus ei Syria dabatur, tulisse cum eo praecepto, ut, si in Brittania ctiam foret, tradereutur, eumque libertum in ipso freto Oceani obvium Agricolae ne appellato quidem eo ad Domitianum remeasse, sive verum istud sive es ingenio principis fictum ac com- & positum est.

Tradiderat interim Agricola successori suo provinciam quietam tutamque ac, ne notabilis celebritate et frequentia oceurrentium introitus esset, vitato amicorum officio noctu in urbem, noctu in Palatium, ita ut praeceptum erat, venit exceptusque brevi osculo et nullo sermone turbae servientium immixtus est. Ceterum uti miiitare nonien, grave inter otiosos, aliis virtuti- m bus temperaret, tranquillitatem atque otium penitus hausit, cultu modicus, sermone facilis, uno aut altero amicorum comitatus, adeo ut plerique, quibus magTios viros per ambitionem aestimare mos est, viso aspectoque Agi"icola quaererent famam, pauci interpretarentur.

41 Crebro per eos dies apud Domitianum absens accusatus, absens absolutus est. Causa peri- culi non crimen uUum aut querela laesi cuiusquam, sed infensus virtutibus princeps et gloiia is viri ac, pessimum inimicorum genus, laudantes. Et ea insecuta sunt rei publicae tempora, quae sileri Agricolam non sinerent: tot exercitus in Moesia Daciaque et Germania et Pannonia temeritate aut per ignaviam ducum amissi, tot militares viri cum totis cohortibus expugnati et capti, nec iani de limite imperii et ripa, sed de hibernis legionum et possessione dubitiitum. Ita cum damna damnis continuarentur atque omnis annus funeribus et cladibus insigniretur, 30 poscebatur ore vulgi dux Agricola comparantibus cunctis vigorem et constantiam et expertum bellis animum cum inertia et formidine e^ torpore caesorum. Quibus sermonibus satis constat Domitiani quoque aures verberatas, dum optimus quisque libertorum amore et fide, pes- simi malignitate et livore pronum deterioribus principem extimulabant. Sic Agricola simul suis virtutibus, simul vitiis alioram in ipsam ghiriam praeceps agebatur. 85

42 Aderat iam annus, quo procousulatum Africae et Asiae sortiretur, et occiso Civica nuper nec Agricolae consilium deer.it nec Domitiano exemplum: accessere quidam cogitationum prin- cipis periti, qui, iturusne esset in provinciam, ultro Agricolam iuterrogarent. Ac primo occultius quietem et otium laudare, mox operam suam in approbanda excusatione oiferre, postremo non iam obscuri suadentes simul terrentesque pertraxere ad Domitianum. Qui, f)aratus simulatione, .so in arrogantiam compositus et audivit preces excusantis et, cum annuisset, agi sibi gratias passus est nec erubuit beneficii invidia. Salarium tamen proconsulare solitum offerri et quibusdam a se ipso concessum Agricolae non dedit sive offensus non petitum sive ex conscieniia, ne, quod vetuerat, videretur emisse. Proprium humani ingenii est odisse, quem laeseris: Domitiani vero natura praeceps in iram et, quo obscurior, eo inrevocabilior moderatione tamen prudentiaque ss Agricolae leniebatur, quia non contumacia neque inani iactatione libertatis famam fatumque pro- vocabat. Sciant, quibus illicita mirari moris est, posse etiam sub malis principibus magnos viros

1 provinciani] prouintiam H Atilii] atilli] Ht, spd in H prius 1 del., Atili a, Actilij b 2 missuml

}ioc verbo desinit H 3 ei] eis B eo] om. AB in Britannia etiam Hahnius: in Britanniam ABGT |j

4 Oceani] occeani G 9 praeceptum] prgtemptum B, in A add. in margine Vt nuc Princeps quo vir

10 turbaej om. B otiosos] ociosos 6 11 otiumj ocium G hausit Wexitis: auxit ABGT 13 quaererent] quererent AB famamj faman G interpretarentur] interpraetarentur BG 17 Moesia] Mesia T, Misia AB Pannonia| panuonia A 1» totis] tot AB, in G add. in niargine tot 10 lubemi,sj hybernis A posses-

sione] possessionum B 20 danmisj dannis B 'Jl et constantiamj om. et AGT 22 inertiaj inercia A, in

margine add. Ai ineci^ k formidini, iteni G in margine lertie A; formidini ef torpore cae^orum scripsi: eorum ABGT 23 Domitiani] Domitianuni B 24 deterioribus principemj om. T extimulabantj in G add. iti

vmrgine existimulabilt 26 Africae et AsiaeJ aphricae et asiae A, Asig k Aphricg B 27 deeratj aderat B

28 provinciamj prouintiam A interrogarentj iuterrogaret G, interogarent AB occultiusj occultus G

29 otiumj ocium ABG 30 iam Rhenamis: tam ABGT simulationej simulatione T, in A in margine ascr.

Ai nis, in G simulationis 31 audivit T, audiit ABG 32 proconsularej proconsulare G, proconsulari AB,

T utrum e an i habeat, pro certo adfirmari non potest 34 laeserisj laeserit G 36 inrevoeabilior] irreuoca- bilior T moderationej moderacione A 36 nequej nec B 37 illicita mirari moris est T: moris est iUi-

cita mirari AB6 principibusj princibus G

ABGT CORNELII TACITI A6RIC0LAE 42-45 19

esse obsequiumque ac modestiam, si industria ac vigor adsint, eo laudis escendere, quo plerique per abnipta nisi in nullum rei publicae usuin ambitiosa morte inclaruerunt.

Finis vitae eius uobis luctuosus, amicis tristis, estraneis etiam ignotisque non sine cura 43 fuit. Vulgus quoque et hic aliud agens populus et ventitavere ad domum et per fora et circulos 5 locuti sunt. Nec quisquam audita moi-te Agricolae aut laetatus est aut statim oblitus. Et augebat miserationem constans rumor veneno interceptum: nobis nihil comperti, ut affirmare ausim. Ceterum per omnem valitudinem eins crebrius quam ex more principatus per nuntios visentis et libertorum primi et medicorum intimi venere, sive cura illud sive inquisitio erat. Supremo quidem die momenta ipsa deficientis per dispositos cursores nuntiata constabat nullo

10 credente sic accelerari, quae tristis audiret. Speciem tanien doloris habitu vultuque prae se tulit, securus iam odii et, qui facilius dissimularet gaudium quam metum. Satis constabat lecto testa- mento Agricolae, quo coheredem optimae uxori et piissimae filiae Domitianum scripisit, laetatum eum velut honore iudicioque. Tam caeca et coiTupta mens assiduis adulationibus erat, ut nescii-et a bono patre non scribi heredem nisi malum principem.

15 Natus erat Agricola Gaio Caesare terf/iim consule idibus luniis: excessit sexto et quinqua- 44

gesimo anno decimo Kal. Septembres Collega Priscoque consulibus. Quod si habitum quoque eius posteri noscere velint, decentior quam sublimior fuit: nihil metus in vultu, gratia oris su- pererat. Bonum virum facile crederes, magnum libenter. Et ipse quidem, quamquam medio in spatio integrae aetatis ereptus, quantum ad gloriam, longissimum aevum peregit Quippe et vera

8Q bona, quae in virtutibus sita sunt, impleverat, et consuhiri ac triumphalibus ornamentis praedito quid aliud adstruere fortuna poterat? Opibus nimiis non gaudebat: speciosae s«ne contigerant. Fiiia atque uxore superstitibus potest videri etiam beatus incolumi dignitate, tlorente fama, salvis adfinitatibus et amicitiis futura effugisse. Nani sicuti non licuit ci durare in hanc bcatissimi saeculi lucem ac princijjem Traianum videre, quod augurio votisque apud nostras aures omina-

25 batur, ita festinatae mortis grande solacium tulit evasisse postremum illud tempus, quo Do- mitianus non iam per intervalla ac spiramenta temporum, sed continuo et velut uno ictu rem publicam exhausit. Non vidit Agricola obsessam curiam et clausum armis senatum et eadem 45 strage tot consularium caedes, tot nobilissimarum feminarum exilia et fugas. Una adhuc victoria Carus Mettius censebatur, et intra Albanam ai'cem sententia Messalini strepebat, et Massa Baebius

:io etiam tum reus erat Mox nostrae duxere Helvidium in carcerem manus nos Maurici Rusticique 'widiciiim exerctiimvis, nos innocenti sanguine Senecio perfudit. Nero tamen subtraxit oculos suos

1 escendere Lipsius: excedeie ABGT 2 nisi scripsi: sed ABGT iii uullum rei publicae usum JIu-

retus: in uUum rei publicae usum T, in ullum lei post usum ABG; in A add. in margine At in nullum rep usum, in G sed I ullu re p usum, in T iu nullum rei publicae usum 4 circulos] per circulos B 5 Et

scripsi: est ABGT 6 interceptum] intercepti T ex corr. nobis] nobis A. H in margine S. 1. (;. e. sic lego) nobis uihil comperti] om. T ut add. We.rius 7 Ceteri.m] Coetei-um A, c§terum B valitudinem] uale-

tudinem G iii. pr. nuntios] nuucios A 8 visentis] uiseritis B, uisentes G 9 diapositos] om. T

nuntiata] nunciata A constabat] constabant AB 10 Speciem] spetiem G habitu Ernestius: animo ABGT 11 constabat] in G add. iii margine costat 13 caeca] coeca A, sed o expunct., ceca BG. In A add. i»

margine s assiduis] adaiduis B 15 Gaio] Caio A ievtium Ursimis: ter AB6T 16 decimo] decimU G, de- cumum T Kal.] kin A, ktas G, kalendas T? Septembres] Septebr B, septemla- G, septembris AT? Priscoque] Piscoque B 17 metus] mgtus et impetus B. impetus AGT, si:d in his codicibus add. in margine

metus 19 spatio] spacio A vera] uerba T 20 sunt] oik. B 21 speciosae sane contigerant. Filia

atque uxore scripsi: speciosae uon contigerant hlia atque uxore AT, spetiose non contigerant filia atque uxore G, spetiose non contingerant filia atque vixore B, in AGT add. in margine speciosae [spetiose G] conti- gerant filia atque uxoris [uxo A] 22 beatus] beatis G 23 adfinitatibus] affinitatibus AGT amicitiis]

amiciis A sicuti non Ucuit ei durare scripsi: sicuti durare ABGT hanc beatissimi saeculi lucem Acidalius:

hac beatissimi seculi hice AB6T 24 Traiauum] Traianim B, trayanum T aures] auris B 25 grande] in AG add. in margine Ai graue solacium T?: .solatium ABG 26 velut] in G add. in margine uel 27 ex- hausit] ?')! G add. in marqine hausit clausum] clusum AGT 28 feminarum] foemiuarum A 29 Carus]

charus A, clarus B Mettius A suprascr. 6 mg. T mg. : mitius ABGT arcem] in AGT add. in margine uillam Baebius] bebius AG, boebius B 30 etiam] iam A, om. B nos Maurici Rusticique iadieium exercuimna

seripsi: noa Maurici Rusticique uisus ABGT. in AGT add. ii> margine nos mauricum [mauriciu A] rusticumque diuisimuB 31 Senecio T?; senetio ABG

20 CORNELIT TACITl AGRTCOLAK 15-46 ABGT

iussitque scelera, non spectarit: praecipua sub Doraitiano miseriarum pars erat ridere et aspici, cum suspiria nostra subscribereutur, cum denotandis tot hominum palloribus sufficeret saevus ille vultus et rabor, [a] quo se contra pudorem muniebat.

Tu vero felix, Agricola, non vitae tantum claritate, sed etiam opportunitate mortis. Ut perbibent, qui interfuere novissimis semionibus tuis, constans et libens fatum excepisti, tamquam b pro virili portione innocentiam principi donares. Sed mihi filiaeque eius praeter acerbitatem parentis erepti auget maestitiara, quod adsidere valitudini, fovere deficientem, satiari vultu com- plexuque nou contigit. Excepisseraus certe mandata vocesque, quas penitus animo figeremus. Noster hic dolor, nostrum vulnus, nobis tam longae absentiae condicione ante quadriennium amissus est. Omuia sine dubio, optime parentum, adsidente amantissima uxore superfuere lo honori tuo, paucioribus tamen lacrimis comploratus es, et novissima in luce desideravere ali- quid oculi tui. 46 Si quis piorum manibus locus, si, ut sapientibus placet, non cum corpore extinguntur

magnae animae, placide quiescas nosque, domum tuam, ab infirmo desiderio et muliebribus la- mentis ad conteniplationem virtutum tuarum voces, quas neque higeri neque plangi fas est. i5 Admiratione te potius et iniuioitalibus laudibus et, si natura suppeditet, .s^/militudine colamus: is verus honos. ea coniunctissimi cuiusque pietas. Id filiae quoque uxorique praeceperim, sic patris, sic mariti memoriam venerari, ut oninia facta dictaque eius secum revolvant formamque ac figuram animi magis quam corporis complectantur, non quia intercedendum putem imaginibus, quae marmore aut aere finguutur, sed ut vultus hominum, ita simulacra vultus imbecilla £ic »o mortaha sunt, forma mentis aeterna, quam tenere et exprimere non per alienam materiam et artem, sed tuis ipse moribus possis. Quidquid ex Agricola amavimus, quidquid mirati sunius, mauet mansurumque est in animis hominum, in aeternitate temporum, in fama rerum. Nam multos veluti inglorios et ignobiles oblivio obruet, Agricola posteritati narratus et traditus superstes erit. »6

3 [a] deK Lipsius 4 felix] foelix A, fglix B Agricola] iti A suprcu:cr. o vitae] uitatf G opportunitatel oportunitate BGT 6 perhibent Puteolanus: perhibercnt ABGT interfuere] interfuerunt AB 6 portionej

portione B 7 maestitiam] moestitiae AG adsidere T?: assidere ABG valitudini] ualetudini G 8 contigit] contingit T Excepissemu« Pichena: ExcepiBsem AB6T figeremus] in A intra verstis, in GT in margine ascr.

pingeremus 9 nobis] om. AB, serl im A i)itra versus add. tam] tiim G, in A tam, sed in margine ascr. At

tum longae] longe G, longa A, nre B condicione TV: conditione AB6 10 adsidente T?: assidente ABG 11 tamen] tu G lacrimis] lachrymis B comploratus] im A6 add. in mnrginc compositus desideravere]

desyderauere A l.S piorum] priorum T, sed i a ruhricntore del. 14 domum] domun 6 desiderio] desy- derio A mnliebribus] mulieribus B 15 contemplationem] contemplicionem A, conteplationem G neque] uec B neque] nec B IH te] ah in. om. intra versus add. 6 et immortalibus AcidaJitis: temporalibus AB, tem- poralibus et GT, in G add. in margine temporibus simiHtudine Grotius: militum AGT, multum B colamus Muretus: decoramus ABGT 17 honos ABT: honor G 18 formamque] famamque ABG 20 simulacra]

simulachra B imbecilla] imbecillia B 22 tuis] iit tuis G Quidquid] Quicquid ABG quidquid] quic-

quid AB6 23 in add. Halmiiis 24 multos H teste Decembrio: multos ueterum AB6T veluti H teste

Becemhrio: uelut ABGT ignobiles H teste Decembrio B? ignobilis A, iguobilis GT ? CORNELII TACITI

DE VITA ET MORIBVS IVLU AGRICOLAE LIBER EXPLICIT G, FiniB T, TiXoe B, inscriptione caret A

PA Tacitus, Gornelius

6706 De vita et moribus lulii

A3 Agricolae liber

1909

PLEASE DO NOT REMOVE CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY