ἐν

| "1 "s P E ^ | e uds us. * | | : » ᾿ : | ! ^ 3 : ! * , 2 ξ M 2 Y ar: ἃ J ! : | | - I" ... x * P D y É | | | E y | M , , | | E | * | | | | | » x , Á * | , 4 * | : ^ | * E 1 | ? | | | U 4 s LÍ : i | | : , x $ ᾿ A Ῥ | | : 3 M E * e τ 154 D us : | | den - 3 . ν᾽ Ὗ Ἷ " Y A. fa ES ᾿ τ 3 * ( | | ἢ 5 P- LZ T Φ SAX : δ : ͵

EVRIPIDES RESTITVTVS

SIVE

SCRIPTORVM EVRIPIDIS INGENIIQVE

CENS YEA,

QVAM FACIENS

FABVLAS QVAE EXSTANT EXPLANAVIT EXAMINAVITQVE, EARVM QVAE INTERIERVNT RELIQVIAS COMPOSVIT ATQVE INTERPRETATVS EST, OMNES QYO QVAEQVE N PN Mifit an VIDENTYR DISPOSVIT

ET VITÀ ᾿ς ὅτ NARRAVIT E!

ἐν | Ὁ L A. HART V N'G V S. P Ι | avv, tl ΤΟΙ &nn UC Qi e r Ll LLL P

VOLVMEN PRIVS.

eTERYTUDNTTEIL COE SCR uS

HAMBYRGI, SVMPTIBVS FRIDERICI PERTHE S. MDCCCXLIII.

FRIDERICO-ALEXANDRINAE

LITERARVM VNIVERSITATI

QVAE FLORET

E HR L A N 6G A E

NATALI CENTIESIMO SOLEMNIA SAECVLARIA FAVSTIS OMINIBVS CELEBRANTI HOC EGO MVNYSCVLVM

MEMOR FRVCTYS, QVEM PARTIM EX SCHOLIS PARTIM EX CONSVETVDINE VIRORVM ERVDITIONE HVMANITATEQVE

PRAESTANTISSIMORVM PERCIPIEBAM,

PIA CVM GRATVLATIONE

OBFERO.

Qa quondam dixi, velle me Euripidem ab in- juris vindicare et, quantum in me esset, curare, ut in pristinam dignitatem restitueretur, id nunc septem interpositis annis plenius, quam initio constitueram, facere mihi licuit. Defensionem igitur Euripidis sus- cepi contra eos, qui non posse Aeschylum vel So- phoclem "satis; pro meritis extolli, nisi Euripides quavis ratione deprimeretur, putaverunt. Quorum iniquitas quo magis appareret, gladio ab iis tra- dito ipse interdum usus, Aeschylum gravius vitu- peravi: ceterum id non ira, sed consilio factum esse planum fore spero. Neque enim me quidem fugit Goethium se cum Schillero comparari noluisse et reprehendisse, si qui, uter praestantior esset, quaererent. An ego, si quem videbo domi foris- que officiis suis recte fungi, ut melius posse despe- rem, mon contentus hac re ad vicinum me confe- ram, ut, sicubi huius mores discrepare cognoverim, reversus illum alterum caviller? Sed propria homi-

nis, cuius gpera censere atque aestimare voles, dili-

5

",,-ἃ ὦ

VI

genter examinanda erunt, ratio habenda locorum íemporumque, quibus illa accommodanda fuerint, hominum, quibuscum vixerit communitate iurum, mo- rum institutorumque coniunctus, saeculi denique, cuius vim naturamque ad conformandam illius men- tem plurimum valuisse necesse sit. Ad res vero, quae viventibus poetis florentibusque gestae sint, ad viros, per quos vel artes ac disciplinae illustratae sint vel respublica administrata, ad omnes rerum caussas eventusque fanto enixius animus adverten- dus est, quanto frequentius talium rerum tragicos constat in componendis rebus imitandisque moribus rationem habuisse. Hoc quanti sit in aestimandis Euripidis operibus momenti, facile intelligent, qui,

quamnam hic in scribendis fabulis viam rationemque

tenuerit, reputabunt. Publicam enim materiam pri-

vati iuris facere sic solebat et communia propriis sic temperare, ut ef res populorum ipsius memoria ge- stas et casus virorum, qui civitatibus praeerant, et mores sententiasque hominum, qui tum erant, imi- faretur δὲ, quum priscorum virorum feminarumque uteretur nominibus, rebus personisque in similitudi- nem recentium conformatis, sui saeculi imaginem exprimeret verissimam.

His, quamnam mihi viam ingrediendam esse putaverim, ostenditur. Summam autem operis in fabularum iudicavi enarratione ponendam esse, quo-

niam quemadmodum eorum, qui rebus gerendis bene

VII

meruerunt, factis, ifa eorum, qui scribendo gloriam adepti sunt, operibus ingenia mentesque manifestan- tur Quo proposito cum temporum, quibus natae viderentur fabulae, ordinem mihi sequendum esse existimarem, non potui non multa coniectando quae- rere. Ceterum demtis iis, quae sunt in suspicioni- bus posita, satis multa, quae pro exploratis habeas, relinqui videbis. De vita scriptoris, de saeculi inge- nio, de reipublicae caussis deque communibus et publicis rebus omnibus, quantum necesse videretur, inter ipsam fabularum explicationem, ubi daretur occasio, exponere constitueram: postmodum vitan- dorum digressuum caussa longiores eius generis dis- sertationes singulis didascaliis praemittere satius esse censui. Hoc monitos volo eos, qui de hac operis parte iudicare volent, et praeterea me non hoc egisse, ut iterando quae de iisdem rebus essent ab aliis disputata ignorationi lectorum occurrerem, sed ut explendo quae omissa et melius docendo quae perperam credi putarem, opiniones falso conceptas et iudicia iniquiora corrigerem.

Earum, quae temporum iniuria interierunt, fa- bularum non satis habui fragmenta colligere, col- lecta emendare et ut quaeque sententiarum vicini- tate alia ad alia pertinere viderentur disponere, ne- que argumenta indagare, interpretari reliquias et quae esset harum cum illis conspiratio exquirere,

quarum partium in altera Matthiaei diligentia et sub-

VIII

filitas iudicii, in altera JFelckeri eruditio et multi- plex rerum cognitio utilissime versatae sunt: verum consummari utramque rem tum demum posse iudi- cavi, $i simul rerum compositio et partium descri- ptio et universa dramatum conformatio qualis fuisset demonstraretur. Quam rem si ii, qui minus erunt experti, ex fingendo et comminiscendo putabunt to- tam pendere et libidinis magis quam sollertiae esse, non mirabor. Verumíamen si reputabunt, quanta sit graecae tragoediae simplicitas, quam certae com- positionis leges, quam rafa partium temperatio, tum Euripidis quam constans atque perpetua ratio con- formandorum prologorum, canticorum, contentio- num, altercationum, epilogorum. et similium, posse in hoc scriptore prospero cuin successu suscipi rem, quam in aliis tentare temerarium esset, intelligent. Accedit, quod argumenta partis dramatum longe maximae passim apud veteres scriptores inveniuntur vestigia auctoris sic fere sequentes, uf non caussas tantum eventusque rerum retuleriní, sed implica- tionis quoque et compositionis indicia suppeditent satis luculenta, quodque doctissimarum fabularum cognitio. adeo ad cunctos mortales, quidquid fuif graeci romanique nominis, permanaverat, ut pas- sim imitando, laudando, alludendo, respiciendo, exempla promendo, sententias decerpendo tanquam imaginem quandam scriptores referant vocis Euripi-

deae. Sic sua virtute poeta praestantissimus, quem,

IX

excepto Homero, nemo gratia et auctoritate aequa- vit, etiam invito fato, interitum effugit. ^ Propter ea autem, quae ad sarcienda detrimenta molitus sum, ne quis me confidentiae crimine premiat iniquius, teneto me non quid pro comperto exploratoque ha- buerim, sed quid opinatus sim, etiam ubi verba eius- modi, qualia sunt puto et opinor, non adiecerim, posuisse.

Latino usus sum sermone hoc consilio, ut ve- terum potius quam recentium aestimatorum mihi iu- dicia sequenda et sensa eorundem, a quibus nomina cogitatorum peterem, adsciscenda essent: cuius qui- dem instituti minime me poenitet. Atque utinam lis, qui in illustrando scenico poeseos genere hodie elaborant, placeat, ut ad veterum poetarum imita- tionem enixius, quam antea, se applicent. "Tenue enim quoddam scribendi genus inter historiam et poesin medium, spretum ab antiquis, sic hodie re- gnat, ut etiam tragoediarum, quae suní a nostrati- bus scriptae, pars longe maxima Romanensibus fa- bulis, quam veris tragoediis, similior sit. Itaque ad sentiendi subtilitatem magis quam ad fortiter fa- ciendum fortiterque patiendum homines imitationi- bus illis morum sententiarumque enucleatis, quas dramata appellamus, instituuntur.

Doctoribus adolescentium hunc librum dedi- cavi et poetarum iis, qui exemplaria graeca etiam-

nunc manibus suis versanda esse existimabunt, et | **

X

cuiuscunque generis hominibus eruditis: quorum ne cui molestus essem, a textu emendando et factitanda critica, quantum fieri potuit, abstinui.

Benevoli lectores si haec, quae iis obtuli, a mendis librariorum satis pura esse iudicabunt, de- beri hoc sciant diligentiae “περ. Straubelii Gothani, viri supra modum vulgarem docti, cuius opera egre- gie adiutus sum. — Quod si erunt quae velim mu-

tari, in alterius voluminis calce monebo.

Scripsi Schleusingae mense Augusto anni MDCCCXLIII.

INDEX TITVLORVM.

De dramatum Euripidis nominibus et numero .

I. De primis Euripidis fabulis

A. Rhesus sive Nyctegresia . aene. Ὁ B. Hippolytus qui velatur Il. De prima Euripidis didascalia . A. Peliades

B. Phoenix " C. Stheneboea . . . . D. Danae .

Ill. De philosophia Euripidis iiri

ΘΙ. 81, 1.

A. Cretenses . Ol. 88, 1. «B. Menalippa ἐδημδνίω C. Cadmus 4 IV. De philosophia Euripidis τοὶ : A. Chrysippus OL. 84, 3. B. Meleager .

C. Oeneus . D. Syleus . .

V. Continuatur de philosophia morali ac de vita Eu-

ripidis domestica

A. Cressae ὃ

B. Alcmaeon in Psophide DoEebw . . JA 2:3 D. Alcestis . . . e VI. De philosophia "ipi ratiiliali A. Oedipus 4 B. Aeolus . :

C. Protesilaus . . . .

D. Scyriae .... . .

OL. 85, 2.

Ol. 86, 1.

XII

P. VII. De vita Euripidis civili . . . . . . 282 A. Peleus . 290 B. Aegeus 297 9 τυ C. Ddteoiiiis 904 D. Eurystheus « $- 913 VIII. Duce Aristophane Euripides cum Aeschylo com- paratuP ᾿ . 9 6 s ons 916 A MENoR . |. rua rc o: TERR 922 B. Philectetgs οι o... 948 n.r DOM C REMEDIES EET IT 369 D. Miessored'. .- 5. s ids vo NOITS IX. Duce Aristotele atque Dionysio Euripides cum So- phocle comparatur . . . . ... .. . 83$ A. Bellerophontes . . . WE B. Hippolytus airs as ER 401 No» DL. Anüseone Ὅν. τους 421 D. Cyclops 490 X. De canticis Euripidis 439 A. Ino . 458 B. Ereditheus |... oe iis 465 Joe ÜUrIon:|..... eddie "ier EAR 411 B Scron . «4M s 498 XI. De Euripide maxime poetarum tragico . . . 495 A HeseEbas . Qe cuia 9507 OL 88. 4. B. Alcmena sive Licymnius . . . . 9948 ' . JC. Plisthenes sive Pelopidae . . . . . 942 D. Théseus . ... .. νας , 941

De dramatum Euripidis nominibus et numero.

L monumento Albano duplici serie, quarum utriusque pars posterior abscissa est, ordine alphabetico haec exhiben- tur dramatum nomina:

“Ἄλκηστις. Κρῆτες. “ἄρχέλαος. Κρῆσσαι. “Αἰγεύς. Κρεσφόντης. “ἴολος. Κύκλωψ. "Ala. Δικύμνιος. ᾿Δντιγόνη. Μελάνιππος. ᾿Δλχμαίων. Μήδεια. "Avógou£Oa. Μελέαγρος. ᾿Δλέξανδρος. Οἰνεύς. Aly. Οἰδίπους. ᾿Δνδρομάχη. ᾿Ορέστης. (ἀντιγόνη) ᾿Δντιόπη.

«Αὐτόλυκος.

Βάκχαι.

Βελλεροφόντης.

Βούόσειρις.

Ζίκτυς.

Ζανάη.

Εἰφιγένεια.

“Ἑλένη.

Εἰνώ.

Ἑκάβη.

"Eosy9 ss.

Εὐρυσϑεύς.

Ἔπηος 3

2

Optimae fidei hoc esse testimonium — Welckerus in libro, quem de tragoediis Graecis composuit, p. 446 seqq. ostendit, Correctis igitur erroribus lapicidae, quem in exarandis litteris saepius lapsum esse ille vir doctus osten- dit, duplicatisque nominibus iis, quae binis fabulis commu- nia fuisse constat, ex mente eius, qui illa nomina opera- rio imitanda proposuerat, haec dramata in priore serie nominari intelligitur:

1. Αἰγεύς. 12. "Aoy£Acoc.

2. “4ἴολος. 13. “ὔγη.

3. ᾿4λέξανδρος. 14. Αὐτόλυκος.

4. AAxoris. 15. Βάκχαι.

“δ, "AAxuatov ὃ διὰ Ψωφῖ- 16. Βελλεροφόντης. δος. 1:1, Βούσιρις.

6. ᾿ἀλχμαίων ὃ διὰ Κορίν- 18. zavd. Sov. 19. Ζίκτυς.

7. ᾿Δλόπη. 20. 'Exd p.

8. ᾿νδρομάχη. 21. ᾿Ελένη.

9, ᾿νδρομέδα. 22. (Ἔπηος) Ἐπωπεύς.

10, ᾿Ζντιγόνη. 23. Ἐξρεχϑεύς.

11. ᾿Αντιόπη. 24, Εὐρυσϑεύς.

Rectissime omissa est fabula ᾿“λχμήνη, quam eandem atque Licymnium fuisse alio loco demonstraturus sum. Iphigeniae et Inonis nomina perperam Eigwyévsux atque Eivo scripta atque iis, quorum prima littera E est, inter- mixta sunt. Quod ultimo loco scriptum est nomen, alii EIIEOZX, Welckerus EIIHOZ | esse testantur. Aut hos, aut operarium errasse et Epopei nomen in locum Epei restituendum esse, eo loco, quo de hac fabula explicaturus sum, demonstrabo. Reliqua eius seriei pars, quae conti- nebat fere ea nomina, quorum primae litterae H, € et 1 sunt, abscissa est, Haec lacuna, additis iis nominibus, quae litterae E perperam immixta sunt, hisce fabularum nominibus explenda esse videtur:

25. Ἠλέκτρα. 30. ἹἹκέτιδες.

26. Ἡραχλῆς μαινόμενος. 381. Ἰνώ.

21. Ηρακλεῖδαι. 32. Ἰξίων. 2S;

28. Θερισταί. 33. Ἱππόλυτος ὃ καλυπτό-

29, Θησεύς. : μενος.

3

34. ἹΙππόλυτος στεφανηφό- 81. Ἴων.

Qog. . 88, Καδμος. 35. Ἰφιγένεια ἣ ἐν Ταύροις. 39. Κερκύων, 36. Ἰφιγένεια ἣ ἐν Αὐλίδι.

Deinceps rursus monumenti auctoritatem sequimur, no- mina ponentes haecce: 40. Κρεσφόντης.

41, Κρῆσσαι. 42. Κρῆτες. 49, Οἰδίπους.

43, Κύκλωψ. 50. Οἰνεύς.

44, Μικύμνιος. 51. Οἰνόμαος.

45. Μελανίππη δεσμῶτιρ. 32. ᾿Ορέόστης.

46. ΜΜελανίππη ἡ δοφή.

Oenomai nomen eo statim loco, quo iussit ordo litte- rarum, inserui: in monumento enim hoc nomen cum reli- quis iuum: est. Reliqua lacuna sic explenda esse

41. Μελέαγρος. 48. Μήδεια.

videtur :

93. Παλαμήδης. 64. Σ κύριαι. 94. Πελιάδες. 65. Συλεύς. 59. Πηλεύς. | 66. Τήλεφος.

56. Πλεισϑένης. 51. Πολύϊδος. 88. Πρωτεσίλαος. 59. 'Ρῇσος.

60. Zi9evéBotc.

61, Σίσυφος (sive “ὐτόλυκος

63. Τημενίδαι. 68. Τρῳάδες. 69. “γψιπύλη. 70. Φαέϑων. 11. Φιλοχτήτης. 132. Φοῖνιξ.

δεύτερος). 13. Φοίνισσαι. 62. Σχίρων. 14. Φρίξος. 63. Σκύλλα. ἴῦ. Χρύσιππος.

Hunc fabularum numerum fuisse Varro apud Gellium XVII, 4. testatur his verbis: ,,Euripidem quoque M. Varro ait, quum quinque et septuaginta tragoedias (fa- bulas?) scripserit, in quinque solis vicisse, quum eum saepe vincerent aliqui poetae ignavissimi," Cum quo con- sentit Moschopulus in vita Euripidis: Ζράματα δὲ αὐτοῦ κατὰ μέν τινας ἑβδομήκοντα πέντε, κατὰ δὲ ἄλλους ἐνενήκοντα δύο. νίκας δὲ εἵλετο πέντε, τὰς μὲν τέσσα- ρας περιών, τὴν δὲ μίαν μετὰ τὴν τελευτήν. Eadem verba in Suidae lexico habentur et praeter ea haec quoque:

ΤᾺ

1

σώζονται δὲ of. Rectius in vita, quae est in cod. Me- diol, scriptum est sic: τὰ πάντα δ᾽ ἦν αὐτοῦ δράματα ςβ΄, σώξεται δὲ ox, τούτων δὲ νοϑεύεται τρία. Τίννης, “Ῥαδάμανϑυς. Πειρίϑους. Detractis igitur his tribus spu- riis relinquuntur LXXV, quem numerum consentienti scri- ptorum testimonio confirmari videmus. Horum dramatum non ainplius octo satyrica fuerunt, teste 'Thoma Magistro: ἔγραψε uiv οὖν δράματα δύο καὶ ἐνενήκοντα τὰ πάντα, ἐν οἷς ἦν ὀκτὼ μόνα Σατυρικα" νενίκηκε δὲ ἐν πᾶσι τούτοις δράμασι νίκας πέντεϊκαίδεκα]. Hic satyri- corum numerus cum indice, quem supra posuimus, con- venit, Fuerunt autem satyrica haecce:

1. Αὐτόλυκος. δ. Κύκλωψ. 2. Βούσιρις. 6. Σίσυφος. 3. Εὐρυσϑεύς. 7. Σκίρων. 4. Θερισταί. 8. Σιυλεύς.

Autolycum enim alterum eandem fabulam atque Sy- leum fuisse statuimus.

Qui duo et nonaginta dramata ab Euripide. composita esse tradiderunt, aut adiectis spuriis quibusdam fabulis ex nominum computatione aut ex sola coniectura eum nume- rum efficere potuerunt, Nam quum per quadraginta sex annos fabulas ab Euripide doctas esse constaret *), et al- ternis fere annis singulae tetralogiae in certamen a poetis deferri solitae essent, illum effectum fuisse fabularum Eu- ripidis numerum coniici poterat, Verum modestius initio Euripidem progressum esse et longioribus intervallis fa- bulas docuisse ex fragmento didascaliarum, quod G. Din- dorfius cum vulgo communicavit, cognoscitur. In eo enim de Alcestide scripta sunt haec: τὸ δὲ δρᾶμα ἐποιήθη (E " ἐδιδάχϑη imi Γλαυκίνου ἄρχοντος τὸ A (ὀλ. πε΄. Dind.). Pro 5 reponendum esse signum Z coniicio **),. Septendecim igitur fabulas usque ad Ol. 85, 2., quo acía est Alcestis, in scenam ab Euripide delatas esse docemur, quod factum esse arbitror sic, ut bis singulis fabulis, semel trilogia ac ter tetralogiis ab eo certaretur.

*) Suidas: ἐπεδείξατο δὲ ὅλους ἐνιαυτοὺς ws (scribe us). **) Levissima haec mntatio est omnium, de quibus cogitari pot- est. Alii vel F vel E (potius €) maluerunt; cf. Welck. p. 450.

1. De primis Euripidis fabulis.

Sextum et vicesimum annum agentem fabulas docere coepisse Euripidem scriptum est in vitis codicum Ambros. Paris. Vindob. Havn. his verbis: ἄρξασϑαι δὲ ἀγωνίξεσϑαι ysvóusvov εἴκοσι καὶ ἐξ ἐτῶν. Cum quibus fere con- sentit Thomas Magister: ἤρξατο δὲ τοῦ περὶ ταῦτα ἀγῶνος ἐτῶν πέντε καὶ εἴκοσι γεγονώς. Natus autem Eari- pides esse traditur eodem die, quo ad Salaminem pugna- tum est, qui dies erat εὐἰκὰς Βοηδρομιῶνος sive vicesimus tertius mensis Septembris anni 480*i, Quae temporis in- dicatio si vera esset, efficeretur, ut Sosistrato archonte, initio anni 454" , plures menses super annum vicesimum quintum natus, primam fabulam Euripides docuisset. At uno anno prius hoc factum esse testimonio vitae, quod est in codice Mediol., docemur his verbis: ἤρξατο δὲ διδάσκειν ἐπὶ Καλλίου ἄρχοντος κατ᾽ ᾿ολυμπιάδα ὀγδοηκοστὴν πρώ- τὴν ἔτει πρώτῳ" πρῶτον δὲ ἐδίδαξε τὰς Πελιάδας, ὅτε καὶ τρίτος ἐγένετο. Contra rectissime calculos omnes constare videbimus, si marmoris Parii auctoritatem seque- mur. Huius enim testimonio non anno 480m siye Ol, 75, 1., sed Ol. 73$ sive anno 485" praetore Philocrate natus fuit Euripides. Eiusdem monumenti indicio primam victoriam reportavit Diphilo praetore, natus annos quadraginta tres, i. e. anno 441» sive Ol. 84, 3. Accuratius dicendum erit illum. quadragesimum tertium annum additis paucis men- sibus aut dimidio anni egisse, si ineunte anno Aítico sive aestate natum fuisse statuamus, id quod postulare videtur marmoris indicium. Haec si vera est computatio, sequitur, ut neque 25/u2 neque 262v», sed 30mu» agens annum Eu- ripides Peliades in scenam deferendo primum certaverit: qui fuit legitimus annus, ante quem scenicis poetis certare non licebat. Potest autem etiam reliquorum testium con-

6

sentlentium stare fides, 8i exemplo Aristophanis Euripidem, antequam ipsi chorum impetrare per aetatem liceret, celato nomine per alios choragos fabulas in scenam detulisse statuamus: de qua poetarum scenicorum consuetudine testi- monium exstat scholiastae Aristophanis ad Avium v. $30, scriptum hisce verbis: οὐ γὰρ πρῶτον δι’ ἑαυτοῦ καϑίει τὰ δράματα ὃ ποιητὴς εὐλαβούμενος, ἀπὸ δὲ τῶν ἹἹππέων ἤρξατο εἰςριέναι. Νόμος δὲ ἦν μὴ εἰςελϑεῖν τινα εἰπεῖν, μήπω τεσσαράκοντα ἔτη γεγονότα, ὡς δέ τινες, τριάκοντα. Idem ad v. 502: νόμος ἦν ᾿4ϑηναίοις μήπω τινὰ ἐτῶν X γεγονότα μήτε δρᾶμα ἀναγινώσκειν ἐν ϑεάτρῳ μήτε 05- μηγορεῖν. — Ἐπιβὰς δὲ ἤδη τοῦ λ΄ ἔτους καὶ τοῦτο δὴ τὸ τῶν Νεφελῶν ποιήσας, δι’ ἑαυτοῦ διδάσκει. Huius testimonii fides *) stare tum poterit, si per alios, qui nomina sua profiterentur, dramata demitti potuisse sta- tuamus. Scribere tragoedias Euripides iam duodevice- simo aetatis anno coepit, teste Gellio XV, 20., qui id ex Theopompo hausisse videtur. Hoc quomodo sciri potuit, nisi statim in scenam dramata deferebantur? Quum minor viginti annos natus Aristophanes Babylonios docendos cu- raveri, quidni eadem aetate idem Euripidem ausum esse putemus? Neque sola coniectura hoc factum esse statuo, sed nitor fide testis locupletissimi, Cratetis, cuius indicium exstat apud schol. Eurip. Rhes. v. 575: Κράτης ἀγνοεῖν φησι τὸν Εὐριπίδην τὴν περὶ τὰ μετέωρα ϑεωρίαν διὰ τὸ νέον ἔτι εἶναι, ὅτε τὸν Ῥῆσον ἐδίδασκε. Hoc testimonium hominis, qui didascaliarum auctoritatem sequi potuit, quemque ad deserendam illarum fidem neque necessitas cogebat neque caussa ulla gravior movebat, ele- vare studuit Xitents in vindiciis illius tragoediae p. CLX., et quidem argumentis usus iis, quibus, si diligentius exa- minasset, non refutari illud, sed confirmari intellexisset. Olympiadis LXXXV. anno quarto, quum Amphipolin in Thracia Athenienses conderent, ossa Rhesi oraculi iussu ex agro 'lroiano in Thraciam translata atque eo loco, quo urbs condenda. erat, defossa esse refert Polyaenus stra-

*) Cf. Meineke fragm. comm. 1. p. 104. Bergk. fragm. Aristoph. p. 18.

— Mr.

3

teg. Vl, 53. Contra in dramate Euripidis (v. 935.) statim post mortem in Thracia, non in agro Troiano, Rhesi cor- pus compositum esse, ipse autem genii naturam induisse narratur : |

κρυπτὸς δ᾽ ἐν ἄντροις τῆς ὑπαργύρου χϑονὸς

ἀνϑρωποδαίμων κείσεται. βλέπων φάος. Unquam in agro 'Troiano corpus Rhesi humatum iri *) neutiquam tam diserte negasset Euripides, si illo ipso tem- pore, quo Rhesum scriberet, ossa illius ex agro "Troiano eruta et in Thraciam translata essent **); sed necesse est ante hoc tempus atque adeo ante oraculum illud, quo ossa Rhesi in Troia iacere cognitum est, drama Euripidis in vulgus editum fuisse. Antiquiorem hic secutus est fa- mam, quam memoriae prodidit Philostratus Heroic. p. 680. (62.) ***), ab indigenis ipsis petitam, qui nunquam Rhesum humatum esse et genii praesentis vi numineque pollentem credebant equorum armorumque curae et venationi prae- esse, ac divinis honoribus colebant. lam si quaeras, quae- nam Euripidi vel Atheniensibus ante conditam urbem Am-

*) V. 947. οὐκ εἶσι γαίας ἐς μελάγχιμον πέδον.

**) Polyaenusl. l.: ταῦτα τοῦ ϑεοῦ χρήσαντος, ὃ στρατηγὸς Ayvov. εἰς Τροίαν ἔπεμψεν ἄνδρας, o? τὸ Ῥήσου σῶμα νύκτωρ ἄνο- ρύξαντες ἀνείλοντο τὰ ὀστᾶ, καὶ καταθέντες τὰ ὀστᾶ ἐς χλαμύδα ποοφυρᾶν κομίξουσιν ἐπὶ τὸν Στρυμόνα κτλ.

*")'Ppeov γάρ, ὃν ἐν Τροίᾳ ΖΔιομήδης ἀπέκτεινεν, οἰκεῖν τὴν Ῥοδόπην καὶ πολλὰ αὐτοῦ ϑαυμαστὰ ἄδουσιν. Ἱπποτροφεῖν τε γάρ φασιν αὐτὸν καὶ ὁπλιτεύειν καὶ ϑήρας ἅπτεσθαι. Σημεῖον δὲ. εἶναι τοῦ ϑηρᾶν τὸν ἥρω τὸ τοὺς σῦς ἀγρίους καὶ τὰς δορκάδας καὶ ὁπόσα ἐν τῷ ὄρει ϑηρία φοιτᾶν πρὸς τὸν βωμὸν τοῦ Ῥήσου κατὰ δύο ἢ τρία, ϑύε- σϑαί τε οὐδενὶ δεσμῷ ξυνεχόμενα καὶ παρέχειν τῇ μαχαίρᾳ ξαυτά. Λέγεται δὲ ó ἥρως οὗτος καὶ λοιμοῦ ἐρύκειν τοὺς ὅρους. Πολυανϑρωποτάτη δὲ ἡ Ῥοδόπη καὶ πολλαὶ περὶ τὸ ἱερὸν αἱ κῶμαι. "O9sv μοι δοκεῖ καὶ βοήσεσϑαι ὑπὲρ τῶν ξαυτοῦ συστρατιωτῶν ὃ 4ιομήδης, εἰ τὸν μὲν Θρᾷκα τοῦτον, ὃν αὐτὸς ἀπέκτεινε, μηδὲν εὐδόκιμον ἐν Τροίᾳ ἐργασάμενον, μηδὲ δείξαντά τι ἐκεῖ λόγου ἄξιον πλὴν ἵππων λευκῶν, εἶναί τι ἡγοίμεϑα καὶ ϑύοιμεν αὐτῷ, διὰ Ῥοδόπης τὲ καὶ Θράκης πορευόμενοι, τοὺς δὲ ϑεῖα καὶ λαμπρὰ εἰργασμένους ἔογα ἀτιμάξοιμεν, μυϑώδη τὴν περὶ αὐτοὺς δό- ξαν ἡγούμενοι καὶ κεκομπασμένην. Οἵ. Vater. p. CLXI.

8

phipolin ad ilum cultum animos attendendi caussa fuerit, adeundus est lumen rei allaturus Thucydides 1, 108., qui haec tradidit memoriae: ,Paullo post accidit, ut 'Thasii ab Atheniensibus deficerent. Caussa autem defectionis empo- ria erant in adversa Thracia sita et metalla, quibus illi utebantur. Et profecti navibus Thasum Athe- nienses pugna navali vicerunt atque in terram descende- runt. Missis quoque sub idem tempus ad Strymona decem millibus colonorum, tum suorum tum socialium, oppidum Edonorum, quod tum Novem viae, nune Amphipo- lis appellatur, habitare volebant. Et illo quidem potiti . sunt; progressi autem in mediterranea Thraciae, ab uni- versis Thracibus, qui ilud oppidum Novem vias incoli tenerique ab Atheniensibus aegre ferebant, in Drabesco Edonica deleti sunt? *), ^ Finge eo tempore scriptum doctumque Rhesum esse, quo loca illa metallis emporiisque divitia Athenienses colonis occupare conabantur, et habebis caussam laudandae τῆς ὑπαργύρου y9ovóg, videbis totius tragoediae scribendae docendaeque opportunitatem. lila autem colonia deducta esse videtur Ol. 48, 3. sive anno 466mo **) Quodsi anno 484"» Euripidem natum esse recte in marmore Pario scriptum est, fuit illo tempore duo- deviginti annos natus, quod idem tempus Gellius significare videtur, eo aetatis anno primam fabulam ab Euripide scri- ptam esse tradens, neque Crates, quum propter immatu- ram aetatem philosophiae Euripidem expertem fuisse pu- taverit, aliam quam ineuntem adolescentiam dicere potuit. .. fÜfres colonias Athenienses in regionem illam "Thraciae, quae Novem viae.appellabatur, miserunt, quarum duae priores ab incolis deletae sunt, tertia demum tenere ter- ram et condere Amphipolin potuit. lam enim Phaedone archonte Ol. 76, 1., capta per Cimonem Eione, primos illuc colonos miserunt, qui caesi sunt a "Thracibus ***),

*) Adde Thuc. IV, 102. et Diod. XI, 70.

**) 'Thuc. IV, 102: xol αὖϑις ἑνὸς δέοντι τριακοστῷ ἔτει ἐλθόντες οἱ "Aüqvoior κτλ. Undetriginta annis ante conditam Amphipolin illum priorem conatum factum esse dicit, i. e. anno 466.

***) Aeschin. fals. leg. p. 499. Vater, Vindic. Rhes. p. CXXXHI.

9

Unde aestimari potest, quantum Atheniensium, ut loca illa cum metallis tenerent, interfuerit, quantoque studio, quanta cupiditate, quaecunque ad illam Thraciae regionem pertinebant, exquisiverint. Inde multiplex in Rheso fabula commemoratio est locorum Sítrymoni et Pangaeo monti ad- iacentium: nam et natus esse Rhesus fingitur ex Strymone flumine, cum Homerus eum Eionei filium fuisse dixisset, et nutritus esse a nymphis Pangaeis et regnum tenere Paeonum prope eundem montem habitantium. Quid, quod etiam commercium quoddam Atheniensium cum Thracibus et communio sacrorum utriusque gentis antiquissimis tem- poribus fuisse ostenditur: Musaeus enim Atheniensis insti- tutus esse fingitur ab Orpheo, Rhesi fratre, et ornatus auctusque sapientia a Musis, quarum una Rhesi mater erat, nec non etiam mysteria Atheniensium, ab Orpheo ad Mu- saeum tradita, cum Thracum mysteriis cohaerere putaban- tur, ut Rhesus quoque, qui una cum Lycurgo a mystis colebatur (v. 957 seq.), ad Atticorum cultum quodammodo pertinere videretur; cf. v. 926 seqq.: χαίτοι πόλιν σὴν σύγ- yovou πρεσβεύομεν Mo)bGou μάλιστα κἀπιχρώμεϑα χϑονί, μυστηρίων τε τῶν ἀποῤῥήτων φανὰς ἔδειξεν ᾿Ορφεύς, αὐτανέψιος νεκροῦ τοῦδ᾽, ὃν κατακχτείνεις σύ" Movooióv τε, σὸν σεμνὸν πολίτην κἀπὶ πλεῖστον ἄνδρ᾽ ἕνα ἐλϑόντα, Φοῖβος σύγγονοί τ᾽ ἠσχήσαμεν. Haec quid sibi volebant, aut cuiusnam rei caussa commemorabantur, nisi ad ea, quae cummaxime Athenienses agebant, respiciebant? Ante infelicem autem expeditionis exitum et antequam deletam esse alteram illam coloniam nuntiaretur, Rhesum fabulam : aetam necesse est propterea, quod post acceptam cladem non solum inutilis, sed etiam odiosa fuisset locorum illorum et sacrorum commemoratio. Quare quum eodem tempore, quo conscribebantur coloni, hanc fabulam in theatro spectatam esse verisimile sit, et duodeviginti annos natum ad tra- goedias scribendas Euripidem se contulisse Gellii sive 'Theo- ^ pompi testimonio constet, Ol. 78, 3. sive hieme anni 463. Lysania archonte Rhesum actum esse coniicio. Alterum drama aetatis anno vicesimo quinto vel sexto * doctum ab Euripide esse credendum est propter testi- monia, quae commemoravimus supra. [s fuerit annus

10

a, Ch. n. 459 sive 0]. 80,1. Dramatum, quae primis tempo- ribus docta esse constat, Hippolytum priorem huic tem- pori assignaverim duabus de caussis. Primum enim non videtur Euripides idem argumentum, quamvis immutatum, postea iterum ornaturus et in certamen commissurus fuisse, nisi in priore certamine suppositi alicuius poetae nomine usus, celato suo, fuisset. Deinde quum res illius dramatis agi fingerentur Corinthi, opportunitas dabatur ad Corin- &hiorum, quae tum erat, voluntatem infestumque Athe- niensibus animum alludendi: qua de re conferendus 'Thu- cydides 1, 103. et 105. Neque enim ipsa carminum prae- stantia favorem vulgi sibi conciliare vel victoriam adipisci poterant poetae, nisi sic argumenta temperarent, ut ad praesentem reipublicae conditionem aliquo modo fabulae pertinere viderentur, et studiose Euripidem a primis sta- tim temporibus hoc secutum esse, ut, quae antiquitus tradita dramatibus exornaret, ad praesentes usus accommo- daret, quin etiam ea semper de industria argumenta tra- ctanda sumsisse, quibus maxima esset cum rebus, quae cummaxime populo curae erant, similitudo, non Rhesi tantum , sed Peliadum quoque exemplo docemur.

Eodem anno, quo primam victoriam Aeschylus repor- tavit, natus est Euripides. Insignem Graeciae felicitatem, qua duo tragicae poeseos principes, Sophocles atque Eu- ripides, uni Aeschylo successerunt, Graeci ipsi praedica- runt, a pugna Salaminia omnem civitatis florem ortum esse significantes. Aiunt enim eodem die, quo praeclarissima victoria Themistoclis, summi ducis, consilio et virtute de barbaris reportata sit, summum poetam Euripidem in Sa- lamine insula in lucem editum esse et ab eo proelio, quod erat paullo ante ad Euboeam haud longe ab Euripi freto commissum, nomen accepisse; addunt Aeschylum Sala- minio proelio pugnantem interfuisse, Sophoclem, ut for- mosum adolescentem, in choro saltasse, quum propter eam victoriam festum celebraretur. Huius generis plurima a Graecis belle lepideque excogitata esse et pro veris vendita, . quis est qui ignoret? Quamobrem me neque multitudo testium neque confidentia movet, ut huic commento plus ἡ quam marmoris calculis certissimis tribuam, praesertim

1

quum codicum testimonia inter 8e ipsa non congruant. Et manifesto ficta sunt quae de origine nominis traduntur, quippe quum multo ante pugnam apud Euripum commissam quidam Atheniensium non ignobiles Euripidis nomen gesse- rint et unus, qui erat Aeschylo non multo iunior, etiam inter tragicos poetas floruerit; cf. Suidam s. v. Eurip. et Bodeum hist. poes. dram. I. p. 449. n. 5. -

Quod autem singulis tragoediis Euripidem initio cer- tasse statuo, pro testimonio utor Suidae verbis de So- phocle scriptis: ἦρξε τοῦ δρᾶμα πρὸς δρᾶμα ἀγωνίξεσϑαι, ἀλλὰ μὴ τετραλογίαν, quibus simpliciter dici arbitror il- lum aut initio aut primum singulis tragoediis certasse. Non enim morem teitralogiis certandi, quod plerique sta- tuunt, immutatum esse, omnia clamant, neque ad rationem societatemque dramatum Suidae verba pertinere posse, facile est intellectu *). "

A. Rhesus sive Nyctegresia.

Quum prologus in codicibus, quos hodie habemus, nullus exstaret, duos autem prologos scriptor veteris ar- gumenti in libris suis invenisset, quorum alterum aptum dramati et genuinum esse dixit (δικαίαν ἐκτυϑεὶς τὴν ὑπό- ϑεσιν Ῥήσου), alterum plane pedestrem neque dignum Eu- ripide et a scenicis manifesto compositum {πεζὸς πάνυ καὶ οὐ πρέπων Εὐριπίδῃ" καὶ τάχα ἄν τινες τῶν ὑποκριτῶν διεσχευακότες εἶεν αὐτόν). recentiorum criticorum alii ve- rum esse censuerunt initium prologi, quem genuinum fuisse grammaticus affirmat, alii spurium utrumque fuisse, neque ullo huic fabulae prologo opus fuisse ostendere studue- runt. Horum in numero est Vaterus, qui, quum leves inanesque esse caussas, quibus moti priores critici genuini

*) Idem nuper Feldmannus in programmate quodam, quod mihi ipsum videre non licuit, hisce verbis docuit: ,,Non illud profecto inde consequitur, veteres ante Sophoclem tragicos trilogiis semper argumenti affinitate coniunctis cer- tasse, sed, quod luce clarius, fetralogias plerumque minime

— huic legi obnoxias docuisse, Sophoclem vero primum sin- gulas in certamen vocasse tragoedias."

12

prologi fragmentum damnassent, recte docuisset, levissimis ipse argumentis usus idem efficere conatus est. Duo," inquit, ,,videntur me movere, alterum, quod grammatici ve- teres ita statuerunt, siquidem legitur in argumento priore lin. 11 seq.: ὁ χορὸς συνέστηκεν ἐκ qvAdxov, ot καὶ προ- λογίξουσιυ; magis vero, quod duo prologi ferebantur, ut Matthiae verbis utar, quod ipsum documento esse pot- est neutrum ab ipso poeta profectum esse," Horum argu- mentorum posterius, id quod quilibet videt, nullum est; nec minus inane est, quod addit: ,,nam si antiquitus prior exstitisset prologus Euripideo more conscriptus, nulla caussa erat alterum scribi, qui iis Euripidis exordiis, quae supersunt, prorsus contrarius est." Quasi non quotidie fieri videamus, ut, qui fabulas in theatris agendas susci- piunt, temere, si quae partes dramaíum sine theatri of- fensione abesse posse ipsis videantur, abscindant et quas ipsi efficiunt lacunas suis interpolamentis expleant, amplio- ribus breviora, impeditioribus faciliora substituentes. Fa- cilime autem prologus talis, qualem huic dramati fuisse ostensuri sumus, abiici potuit ideo, quod in Graecorum castris agebantur res, quae illo continebantur, neque ar- citissime videbantur cum iis, quae in Troianorum castris aguntur, cohaerere. Accedebat, quod, recisa illa dramatis parte, simplici apparatu scenico res agi poterant, quum servata eadem opus fuisset duplici. Alterum argumentum testimonio nititur hominis neque cauti diligentisque neque acuti, sed levis et oculorum sensu magis quam ratione iudicantis. Nam quod a suis libris prologum abesse vi- debat et tamen prologos praemitti fabulis solere sciebat, chori parodum pro prologo esse haud cunctanter effatus estí, quem errorem mox accuratius refutaturus sum. Nul- lum Euripidis drama prooemio caruisse Vaterus Aristo- phani in Ranis (v. 945 seqq.) dicenti non credidit. , Neque enim," inquit, ,,quisquam diserte tradidit nullam Euripidis tragoediarum prologo iusto caruisse, neque credibile est poetam statim ab initio hoc usum esse invento, auf nun- quam postea a more recepto recessisse." Fugit eum sci- licet testimonium scholiastae ad Hecubae initium scriptum his verbis: ὃ xal ἐν ἀρχῇ πάντων τῶν αὐτοῦ

13

δραμάτων ποιεῖν εἴωϑεν. Hic quidem certe aperte nullam Euripidis tragoediarum iusto prooe- mio caruisse affirmat. Caussam huius moris proponit scholiasta ad initium Troadum: ὅλος ἐπὶ τοῦ ϑεάτρου ὃ Εὐριπίδης" πρὸς ὃ ἀφορῶν vovg λόγους ó Ποσειδῶν ποιεῖ παρὼν ἐν τῇ ὑποϑέσει. | Non legen- tibus, sed spectantibus scripsisse ait Euripidem: itaque semel et perspicue et plene, non obiter et obscure et aliud agendo de rerum nexu docere voluisse. Quam caus- sam quum in omnibus fabulis componendis eandem fuisse appareat, prooemia necesse est omnibus praemissg fuisse. Neque ex quinque et septuaginta fabulis, quarum pars servata est, ceterae, quali structura fuerint, partim ex narrationibus mythographorum, partim ex fragmentis cogno- sci possit, ullam inveni, quam prooemio caruisse certis ex indiciis demonstrari possit. Aut igitur Euripidem Rhesi auctorem esse negandum, aut prooemio hanc fabulam in- structam fuisse concedendum erit,

Sed ponamus eam sine prooemio sive ab Euripide sive ab alio poeta scriptam esse: potestne etiam sine pro- logo? Stupidius enim nihil dici potest, quam quod, a choro prologum agi, scriptor quidam argumenti affirmavit. Con- fer initium Persarum Aeschyli et Supplicum, et videbis, quid intersit, utrum solam parodum chorus, an idem pro- logum agat. Quod autem Aeschylus fecit, idem, mutatis iam imminutisque chori partibus, a quoquam, qui posterior esset non solum Aeschylo, sed etiam Sophocle atque Eu- ripide, factum esse num credibile est? An glandibus ho- mines vesci maluisse, inventis frumentis, putamus? Euri- pidem vero, qui totus erat in theatro (ὅλος ἐπὶ τοῦ ϑεά- TQOov), qui perspicuitati rerum plus etiam quam concinni- tati tribuebat, qui non minore diligentia quae extra scenam agi fingebat, quam quae spectanda exhibebat, persequeba- tur, qui doceri theatrum et de prioribus et de posterioribus rebus tanti faciebat, ut, ubicunque non posset per homines fieri, deos in scenam advocaret, qui huic ipsi fabulae huius rei caussa Musae personam adhibuit, qui nullam unquam personam in $cenam produxit, quin de nomine deque caussa adventus spectatores antea accurate doceret, ab hoc igitur

14

putamus Graecos duces in Troianorum media castra noctu repente inductos esse, non monito theatro, quidnam agentes venissent, quanam arte eo penetrassent, quonam vel privato vel publico consilio laborem .periculosum suscepissent ? Praecipitatum esse duorum virorum virtute Hectoris, quem tremebant omnes, fastum et magniloquentiam, sublatam esse Rhesi, quem teste Minerva ne Achilles quidem neque Aiax, quominus castra navalia everteret, prohibituri erant, operam et momentum, ad irritum cecidisse Dolonis auda- cem perinde atque dolosum conatum, fractam esse totius exercitu victoris alacritatem atque fiduciam, tantam rerum commutationem . factam cum ostendere poeta vellet, tam defunctorie, tam obiter, tam obscure, tam abrupit viro- rum, quorum opera et consilio illa effecta sunt, mentem voluntatemque theatro exhibitam esse quis credat? Omissa esse omnia, in quibus summum rerum positum erat mo- mentum, universum plane prologum abiectum esse, carere drama una ex partibus iis, quibus quasi membris nullum, quin pro debili mancoque habezetur, carere poterat, neque quidquam inesse, quod in locum partis, quae desideratur, substitutum esse dicere possis, hoccine eiusmodi est, quod secure negligatur?

Accedit ad argumenti scriptorem alter testis non mi- nus gravis, vel etiam locupletior, Attius, cuius Nyctegre- siam de Euripidis Rheso expressam fuisse ostendit Va- terus, idem erravit, partem dramatis proprio quasi Marte ab Attio inventam atque exemplari, quod imitaretur, ad- iecíam esse arbitrans. Non haec fuit illorum poetarum ratio imitandi, ut immmutarent ea, quae non aut institu- torum. morumque diversitate aut linguae matura mutare iubebantur, neque Attius, cum duodeviginti Euripidis dra- mata, quantum equidem cognoscere possum, latina reddi- disset, horum ullum sic immutavit, ut vel demeret partes integras vel adiiceret novas, sed summa ubique imitatoris cum auctore conspiratio deprehenditur. Huius igitur fa- bulam uno actu ditiorem, quam Graecum exemplar, quale nunc habetur, fuisse intellexit Vaterus: continebat enim primum prooemium Agamemnonis, quo caussam convocan- dorum ducum nocte intempesta exponebat, deinde ducum

P 25:488 zb ^] Ἔν. nme,

Yi der RNGRNET sni uy

15

ipsorum consilium. ΕἾ huius quidem actus plurima ser- vantur fragmenta fabulae Attianae, et praeter illa haec, ex quibus eandem fabulam Aítii atque Euripidis Nyctegresiam fuisse intelligatur *):

1) ,Cuncta evpedibo: id modo iusiurandum date". Dolonis verba sunt, equos Achillis sibi mercedem suscepti periculi dari et iureiurando promissum firmari iubentis ; cf. v. 161: οὐχοῦν πονεῖν uiv χρή, πονοῦντα δ᾽ ἄξιον μισϑὸν φέρεσϑαι κτλ. Cf. etiam v. 191.

2) ,,Id quod facis gratum et grave est".

His verbis Hector Dolonem strenue operam offerentem col- laudat; cf. v. 158: ἐπώνυμος μὲν κάρτα καὶ φιλόπτολις Δόλων κτλ.

3) Jamque auroram rutilare procul".

Haec egregie conspirant cum Euripideis (v. 521.): dg δὴ πέλας. dig γίγνεται κτλ. Reliqua fragmenta omnia ex prologo depromta esse video, quae sic dispono. Prodit ex praetorio Agamemnon media nocte, quae his verbis significatur:

— vov εὐσέληνον φέγγος 1j διφρήλατος, exponensque illa de Graeci exercitus discrimine deque sua desperatione, quae eadem ostendit Homerus 1]. x, 1—20., praeconem a se missum esse docet, qui in consilium duces acciret. Ne ignis (,,aura Volcani vorax") navium trabibus admoveatur, si proxima luce Hector ferox et victoria elatus proelia redintegrarit, veretur:

»Scandit aura laterum terzta Volcani voraz" **). lam enim ante ipsa castra navalia exercitus hostium con- sedit, id quod ostenditur Euripidis verbis v. 20:

— οὐκ οἶσϑα δορὸς πέλας ᾿4ργείου νυχίαν ἡμᾶς κοίταν πανόπλους κατέχοντας:

*) Non premam silentio, quamvis minime sit probabile, quod Schoell (de fetralogiis trag. Att. p. 455.) suspicatus est, partem Anfenoridarum Sophoclis ab Attio redditam fuisse.

**) Recte Bothius: ,caussa," inquit, ,,nocturnae consultationis incendium classis," Non nunc iam incensam esse, sed parum abesse, quin incendafur, dicit Agamemnon.

16

Itaque Agamemnoni, quanta est consternatione animi, iam ex parte castrorum Graeci expelli adituque navium inter- cludi videntur: (.— — Classis aditus clauditur, fervit". Haec videns reputansque somnum capere nequivit prae vehementia doloris,

wSceindens dolore identidem intonsam comam" *). Congregatis deinde ducibus caussam nocturnae consulíatio- nis ostendit:

» Cuius vos tumulti caussa accierim et quid parem,

advortite." Poenitet eum, quod non pridem opportuno tempore bel- lum aequis conditionibu$ composuerint, quod si fecissent, exercitus

— Rite ad patriam sospes pervenisset" lam, priusquam plane salus reditusque intercludatur, fu- giendum esse censet ac, donec tenebrae fraudem adiuvent, ex barbarorum terra abeundum. His auditis Menelaus fratrem obiurgat, dolens nimirum, quod infecta re relicta- que apud "Troianos uxore redire cogatur. Et hunc quidem, ut cupidini obnoxium et sui commodi nimis studiosum, refutat Agamemnon, negans propter unam mulierem vita sociorum amplius periclitandum esse:

»Tunm quod superest socium ittis leto, an lucti

poenitet 2?

Surgit autem Diomedes et vituperata regis timiditate se in hostium castra speculandi caussa continuo iturum pro- fitetur :

»Iubet nunc attentare, iubet nunc animus ruspari

Phrygas" **).. Socium ab Agamemnone iussus eligere, Ulyssem omnibus praeponit : »4n ego Ulyxem obliviscar unquam, aut quemquam praeponi velim?? ***)

*) Cic. Tusc. HIE, 26, 62, Cf. Il. κα, 14. **) Cf.Il. x, 220: Νέστορ, ἔμ᾽ ὀτρύνει πραδίη καὶ ϑυμὸς ἀϑήνωρ ἀνδρῶν δυςμενέων δῦναι στρατὸν ἐγγὺς ἐόντων. ***) Il. x, 243: πῶς ἂν ἔπειτ᾽ ᾿Οδυσῆος ἐγὼ ϑείοιο λαϑοίμην;

11

Pudori sibi ducit Menelaus non suscipere societatem pe- riculi neque pro Ulysse se Diomedi adiungere comitem, qui aut morte illum eripiat, aut una occumbens. poenam iniuriae, quod bellum omnibus et periculum Diomedi con- flarit, patiatur iustissimam:

»4ut ego illum eripiam, aut illi poenas sufferam" . Sed a fratre contumeliose repudiatur, non pie retrahitur: illum enim Diomedi vel Ulyssi parem aequalemque esse negat:

» Illos suapte indurit virtus, tu laudem illorum le-

vas" *). Ulyssem, quamvis maximi momenti essent paries, quas Diomede deferente suscipiebat, tamen, quoniam non plus tribus actoribus uti licebat, tacitum huic colloquio inter- fuisse necesse est: quod non mirabuntur, qui Pyladis quale in pluribus tragoediis munus sit comparabunt.

In hac Attianae fabulae parte quis non Euripidis imi- tationem. deprehendit? Nonne enim Atridarum contentio ea- dem huic actui, quae Iphigeniae Aulidensi atque Telepho eiusdem poetae inest? Negavit Vaterus illa de Euripideis expressa esse, argumento quidem utens eo, quod nullum est. Quanquam", inquit, ,,loci mutatio iu Graecis tragoediis non semel reperitur, in hac tamen tragoedia omnino ne- quibat adhiberi. Nempe si indolem Graecarum tragoedia- rum perspiciam, ibi tantum loci mutati potestas fuerit, ubi idem manet chorus, sicut in Aiace Sophoclea et in Aeschyli Eumenidibus. Quod non cadit in Rhesum, in qua illic milites Graeci, hic Troiani chorum efficerent." At a pro- logis choros abesse, nemo est qui ignoret. Addit igitur: Unica restabat via, si ante chori adventum locus mutabatur. Quod quantis difficultatibus prematur, vix est opus moneri. Quomodo enim concilium Graecorum ducum potuisset exhiberi, nisi chorus eos egisset! Equidem quomodo hoc dubitare potuerit vir. doctissimus, vehementer miror. Quasi non saepe universi populi con- ciones, quae non agant personam chori, convocentur, et quasi unquam chori personam agere possit grex hominum, cuius duo pro se quisque verba faciunt, reliqui silent.

*) €f. Il. η, 109 — 119.

18

*

Tertius testis concilii ad praetorium Agamemnonis convocati Euripides ipse prodit, ad priorem dramatis par- tem, quae periit, respiciens, dum chorum facit haec Hectori nuntiantem:

πᾶς δ᾽ ᾿Ζγαμεμνονίαν προςέβα στρατὸς ἐννύχιος ϑορύβῳ δκηνάν, νέαν τιν’ ἐφιέμενοι βάξιν.

Gravissimi vero momenti argumentum ex ipsa dramatis natura gignitur: quippe cum, quibuscunque hoc carmen vitiis laborare putatur, quaecunque crimina merito illata sunt, dissolvi possint, si prologum eius generis, cuius dixi, praemissum fuisse statuamus. Haec lustratis omnibus dra- matis partibus facilius intellisentur: sed hoc statim loco apparet non duabus ex actionibus fabulam male coagmen- tatam esse. Neque enim aut in Dolonis speculatione aut in Rhesi caede summum momentum ponitur, sed in Graeci exercitus fortuna duorum virorum virtute ac prudentia subito mutata. Stuporem hoc dicto iniici scio iis, qui ad singulos homines, quam appellant personam primariam, omnes omnium dramatum partes revocari debere arbitran- tur. Quorum errorem alio loco arguere constitui: interim eos reputare iubeo, quibusnam veterum vel praeceptis vel exemplis docti istam opinionem conceperint. Afflictae Grae- corum res et discrimen exercitus oratione imperatoris sic declaratae erant, ut magna sollicitudine, magna miseri- cordia animi afficerentur et prospere cedere duumvirum conatum vehementer cuperent. Non caruit igitur haec fa- bala iis virtutibus, quibus eam carere non debere recte dixit Beckius, hisce utens verbis: ,,Modo argumentum fa- bulae eiusmodi sit, ut capiat, detineat, delectet specta- torum mentes, et ut vim habeat in eorum animos hos- que cum ad misericordiam tum ad virtutis amorem, vi- tiorum odium adducat. Isitur initio excitanda est in iis cupiditas et quasi ardor totius rei cognoscendae, qui sensim debet, procedente fabula, aliquantum restingui, sed satiari, ubi fabula finitur." Neque migravit has leges Euripides, sed servavit optime. An magni exercitus, magni imperatoris, magnorum ducum extremum discrimen minus quam singulorum hominum mala atque pericula ad moven-

19

dos animos, Graecorum praesertim hominum, aptum fuisse putamus? Quis praeterea ignorat summa cum voluptate a Graecis spectatos esse homines calliditate perinde atque fortitudine excellentes atque ex desperatis rebus per sum- mas difficultates consilio et virtute eluctantes? Quomodo vero capiendi, tenendi, commovendi, delectandi, docendi vi carere potest drama, quod íam gravem rerum commaü- tationem repraesentat, qua contunditur insolentia eorum, qui tanquam iam certa explorataque victoria triumphabant, confirmautur animi eorum et ad sperandam maiorem victo- riam eriguntur, quibus extrema quaeque verenda fuerant? Ego, quotiescunque Homerum legi noctis illius decretoriae casus exponentem, admiratus sum sapientiam poetae et visus est mihi, de Graecis Troianisque narrans, Romano- rum ad Cannas victorum invictum animum et. Poenorum, plagam mortiferam prostratis infligere dedignantium, er- rorem exprimere, ac totius belli eventum in depingenda illa nocte ostendere. Neque aliud quidquam, quam Ho- merum, Euripidem spectasse secutumque esse puto, ut rectius. Nyetegresia, quam Rhesus, hoc drama inscribi potuerit: non enim ab ipsis scriptoribus nomina fabulis imposita. esse manifestum est, Quamobrem, si recte et vere de natura humani animi expressa sunt illa Homeri, et similitudine rerum a populis quibuscunque gestarum confirmantur, non minus recta et vera et personae Hectoris convenientia sunt ea, quibus Euripides, Homerum secutus, ducis "Troiani insolentiam adumbravit; cf. Il. 9, 497 — 541. cum nostrae fabulae v. 52 — 75. Quae insolentia quo ma- gis esset conspicua, necesse fuit antea et desperationem Agamemnonis et reliquorum ducum constantiam intrepidum- que animum ostendi. Quum autem concilium ducum Eu- ripides repraesentans lliadis lib. IX. v, 1 — 79. et 697 — 713. imitaretur, uni Diomedi tribuit partes, quas apud Home- rum idem cum Nestore suscepit, ut castigato Agamemnone, qui fugam suadebat, ultro se ad exploranda hostium con- silia damnumque iis inferendum in "Troianorum castra itu- rum esse profiteretur. ^ Colloquii huius versus quosdam apud auctorem Christi patientis deprehendisse mihi videor. Is enim, quum ex reliqua Rhesi parte plurimos versus in 9 *

20

usus suos converterit, potuit etiam prologi nonnullos trans- . scribere. Et videntur ad deperditum Rhesi prologum liaec frustula posse revocari:

1) ὁμῶς δὲ πάντα τλησικαρδίως φέρειν

τὰ νῦν προςήκει κάρτα τ᾽ αὖ πεποιϑέναι (v. 1066. 1067).

Diomedis personae haec conveniunt. Agamemnoni autem tribuo v. 722:

2) ἄλογος. ὕπερϑεν τῶν ἐμῶν ἐλπισμάτων. Ex Diomedis rursus verbis depromtum esse suspicor versum, quem corruptum falsarius vv. 2003. 2122 et 2407. iteravit:

3) ἀλλ᾽ siclousv ἡσύχῳ ποδὸς βάσει.

lam ad ea, quae servata sunt, transeo. [neipiunt a parodo chorumque efficiunt milites, qui vigilias agunt, quos quidem non esse gregarios inde intelligitur, quod eorum in numero Dolon est, nobilibus maioribus ortus, quodque in consilium adhibentur ab Hectore, neque sen- tentia eorum megligitur. Gregarios igitur milites in sta- tionibus relictos esse puto, et solos duces ad Hectorem se contulisse, id quod ipsi, se ὑπασπιστὰς ducis esse di- centes, declarant. Et quidem ex quinque noctis vigiliis quartam sibi obtigisse ostendunt, de tempore, quo haec agi fingantur, docentes planissime. Commodissime factum est, quod vigilibus munus chori Euripides delegavit, quibus stato tempore decedentibus et temporis decursus signifi- caretur et scena opportune vacuaretur. Caussa autem ad- eundi Hectoris multitudo est ignium, quos in hostium castris flagrare animadverterunt, quibusque territi, noctur- num dolum vel impetum Graecos moliri suspicantur, "Trans- tulit igitur ad Graecos Euripides quod de "Troianis finxit Homerus, ut ignibus quam plurimis accensis alacritatem bellique gerendi cupiditatem significarent eaque re terro- rem iniicerent hostibus. Qui ignes quod quarta demum vigilia animos vigilum "Troianorum adverterunt, posses coniicere eos illo demum tempore ex ducum, qui apud imperatorem congregati fuerunt, consilio incensos esse, nisi "Troiani eos per totam iam noctem arsisse testarentur (v. 42. et v. 95.). Inde eos, qui priores vigilias egerunt, minus vehementer hoc viso motos esse statuendum est.

21

Apud Troianos igitur reliqua pars dramatis agitur, neque alia ratione gravius magnitudo victoriae ob oculos poni potuit, quam hostium fortitudinem et confidentiam in turpem stragem deductam repraesentando. Longe autem diversa sunt quae apud Troianos agi videmus ab iis, quae a Graecis acta esse ex prologi quibusdam vestigiis suspi- cati sumus, Et primum insolentia Hectoris conspicua red- ditur, quae quo magis elucescat, militum sollicitudo ei opponitur. Summa enim cum trepidatione et insigni cum tumultu vigiles Hectorem humi cubantem adeunt *), eoque ex sommo excitato nil non rerum ad proelia committenda necessariarum, quasi jam hostibus castra invadentibus, ex- . templo parari atque expediri iubent. Neque solus Hector, sed reliquorum quoque ducum militumque bona pars ho- rum strepitu e somno excitatur (cf. v. 19. 89. et 139.), atque unus ducum statim. ad sítrepitum accurrit. Hoc eo con- silio finxit Euripides, ut de Diomedis Ulyssisque salute vehementius timeremus, Apud Graecos pavebat imperator, tranquilli constantesque erant reliqui duces, unde fiebat, . ut ex illius pavore omnium nasceretur fiducia atque ala- critas. Apud "Troienos superbit imperator, solliciti. sunt milites, neque horum sollicitudine illius superbia sanatur. Audito iritur nuntio Hector, fuga Achivos se subducere conari pro certo atque explorato habens, dolet, quod, quominus per noctem proelium continuaret et rebus ute- retur secundis, vatum consiliis prohibitus sit, Iam funditus delendi exercitus Graeci opportunitatem non omissurus, totum statim exercitum e somno excitari vocarique ad arma iubet, Graecos, dum naves conscendant, partim interficere partim capere volens. A quo temerario conatu quum ho- minem, decertandi fortitudine omnia transigi posse putantem (ἁπλοῦς im" ἐχϑροῖς μῦϑος ὁπλίξειν χέρα). chori aucto- ritas nequeat deducere, tempestive intervenit, strepitu vi- gilum exeitatus, Aeneas, qui et prudentissima et luculen- tissima et gravissima oratione temerarium cohibeat et misso speculatore consilia hostium, antequam moveatur exercitus, exploranda esse doceat.

*) Orchestram pulpito non multo inferiorem fuisse necesse esf. Idem in Troadibus inque Iphigenia Aulidensi intelligitur.

22

Haec verissime Euripidea esse, Eteoclis et Creontis, quod est in Phoenissis, colloquium cum iis conferens cognosces. Eadem ex animi humani natura petita et ad exemplum veritatis expressa esse intelliges reputans illud, quod verissime dixit Aeneas, non omnia omnes posse, sed alium aliis virtutibus pollere, et fere, qui fortes es- sent manibus, minus tribuere consilio. Hoc enim cri- mine et Achilles et Aiax et Hector et fere quicunque robustis sunt viribus tenentur, et necessario quidem, quo- niam quibus quisque bonis plurimum pollet, his maxime, neglectis spretisque reliquis, confidit. Ne tamen plane stemerarium et magniloquum 'lhrasonem" Hectorem ab Euripide factum esse arguere possis, prospectum est ob- . sequio, quo prudentiora consilia admittit et salubria sua- denti amico cedit, unde illum magis cupiditate animi et repentino tumore, quam tarditate ingenii errasse apparet. Neque vituperare Euripidem poteris, quin eiusdem culpae Homerum accuses, cuius ille paene singula verba imitatus est; cf. Il. 9, 497—541; u, 230—250. Eadem imitatio colloquio inest, quo Dolon se speculatorem offert et prae- mium suscepti periculi postulat tale, quali insolentia 'Tro- ianorum manifestissime declàáretur; cf. ll. z, 303 — 332. et 390—405. Non auxit vanitatem Dolonis Euripides, sed magis conspicuam reddidit comparando hoc praemium cum amplitudine eorum praemiorum, quae illi postposuit. Ne- que enim honorem, neque divitias, quae res summa cu- piditate a plerisque affectantur, ac ne summos quidem Graecorum duces in servitutem accipere tanti facit, quanti equos Achillis immortales atque ex immortalibus natos, quos Neptunus quondam Peleo donavit, in domum suam deducere. Haec ut ambitiose postulantur, ita confidenter, quasi jam capta, promittuntur; neque minus asseveranter etiam felicem speculationis eventum sibi ipse Dolon prae- dicit, Leniter tecteque consilium hominis improbat chorus: satis amplum praemium affinitatem regum futuram fuisse censet, neque rata fore promissa, nisi Iovis Iustitia suffra- getur. Operae pretium est cognoscere inventum novum atque inauditum , quo fretus Dolon se non solum ipsum salvum rediturum esse, sed etiam Ulyssis aut Diomedis

23

caput reportaturum esse pollicetur. Pelle enim lupina in- dutus caputque capiti, pedes manusque pedibus aptans, quadrupedem, ubi ad fossam navesque pervenerit, imi- taturus est, in solitariis autem locis, ne moretur iter, bipes ingressurus, Humilitatem hominis arguit, quod ad tale dissimulationis genus descendere sustinet, sed non stupiditatem neque ineptiam. Fertur autem inter nostros quoque fabula oppidum quoddam bene munitum, quum iam in eo esset, ut hostibus traderetur, ignobilis cuiusdam hominis simili astutia, quod capri pellem formamque in- duisset, servatum esse. Eundem dolum feliciter cessisse Iudaeis cum Vespasiano bellum gerentibus memoriae tra- didit losephus ΠῚ, 13. Cf. Vater. p. 120. Musgrav. ad v. 208. Et Dolon ipse non eo loco, quo usurus erat hoc artificio, sed antequam uteretur, captus est. Facile ingenium Eu- ripidis, quo in fraudibus excogitandis nemo sollertior fuit, etiam ex huius doli novitate cognoscitur. Profecto Dolone, chorus, ut decet, faustis precationibus laudibusque viri, qui solus pro patria in tempore necessario laborem peri- culumque susceperit, strenuitatem prosequitur, Apollinem, qui 'Troiam munivit, precans, ut comes et socius esse Doloni velit neve praemio, quod expetit, eum. destituat. Denique laetatur, quod inter Phryges inventus sit, qui ignaviae opprobrium, quo Phrygum Mysorumque gens pre- matur, re et factis propulset. '"lenuit autem Euripides per omnem aetatem consuetudinem , non homines tantum, sed populos quoque tales, quales ipsius temporibus erant, repraesentandi et barbarorum Asianorum mores Troianis tribuendi. Ceterum quaecunque insunt huic actui, quo Dolonis conatus exponitur, omnia ad priorem actionem, quae scenicorum iniuria recisa est, respicere videntur. Dolosi enim eiusdemque timidi hominis, humilis eiusdém- que insolentis imagini, quo magis elucesceret, oppositae fuerunt personae Diomedis Ulyssisque, animosorum perinde atque cautorum callidorumque, virtute et mutuo auxilio et praesenti animo rectius, quam invento sordido, fidentium, Tum praemii pactio insolentissima componenda fuit cum abstinentia hominum solo patriae amore et generosi animi impetu, ut solent personae Euripideae, ad suscipiendum

24

laborem perículumque adductorum ; denique Phrygum in- genia Graecorum moribus ex adverso positis arguenda fuerunt. Singula verba, singulae sententiae, actionis totius ratio vehe- mentius movebat, magis delectabat, rectius docebat specta- tores, praemissis iis, quibuscum composita magis redderentur conspicua. Accedit, quod, quum nulla fieret facultas caedem Dolonis, et quaecunque extra scenam in spatio utrisque castris interiecto aguntur, narrandi, curandum fuit, ut ex ipsis statim colloquiis eventum possemus suspicari. Eo per- tinet illud, quod Dolon se aut Ulyssis aut Diomedis caput abscissum secum reportaturum esse pollicetur: quae per se quidem spectata ridicula est promissio, sin illos ipsos, quibus mortem homo vanus minatur, cummaxime ad hunc eundem intercipiendum paratos esse scimus, si diserte duumviri praedixerunt se in itinere, ne quis forte ex Troia- nis speculator in Graecorum castra se conferret, exploratu- ros et ad quemvis ambulantium strepitum animos auresque attenturos esse, si certae Dolonem perniciei obviam ire nobis persuasum est, tum illa non iam ridicula, sed tragica est vox,

His peractis, maioris victoriae reportandae maiorisque praedae adipiscendae materia Diomedi Ulyssique paratur. Cuius victoriae magnitudo ut, postquam parta esset, recte posset aestimari, necesse fuit antea de viribus, fortitudine, divitiis et spiritu viri, qui de medio tollendus est, quam plenissime exponi. Quod quo posset commodius aptiusque coram theatro fieri, fingendum fuit Rhesum cummaxime cum exercitu in castra pervenire, quum noctu quam in- terdiu per terram ab hostibus occupatam proficisci tutius esse duceret. lam vero si ante Dolonis discessum pastor, qui Rhesi adventum nuntiat, in castra pervenisset et au- diente Dolone Hectorem de Rheso copiisque eius certiorem fecisset, assecutus esset hoc poeta, ut speculatores, de eadem re statim a Dolone edocti, sicut fit apud Homerum, recta ad eum locum, in quo quiesceret Rhesus, tendere ac sine deae auxilio victoriam amplissimam reportare pos- sent. At hoc ipsum cavendum fuit scenico poetae, qui vellet in ipso opere in conspectum producere victores et quam fieri posset maxime rem ob oculos ponere, quod

29

fieri vix poterat, nisi Hectoris interfieiendi caussa illos ad cubile huius pervenire fingeret. Praeterea decet magnum aliquod discrimen vel gravem molestiam vel insigne malum vehementemque dolorem statim in principiis tragoediarum repraesentari, quibus studium, metus, miseratio, sollicitudo spectatorum excitetur: quorum nihil inest in Rhesi ad- ventu. à

Non ipse igitur statim Rhesus in scenam prodit, sed praecedit nuntius, qui de ducis habitu atque fortitudine, de copiarum omnis generis multitudine, de equorum praestantia, de armorum splendore, quum minus commode possit ab ipso Rheso fieri, exponat. Non gaudet Hector hoc nuntio, et parum abest, quin Rhesi auxilium repudiet, idque duabus de caussis, quarum alteram ipse declarat, alteram suspi- camur. lam se vicisse opinatur neque iam opus esse sociis iis, qui, quo tempore "Troiani hostibus inferiores fuerint, succurrere laborantibus noluerint, iam, secundis eorum rebus ducti, magis ad praedae quam ad laborum societa- tem venire videantur. Haec igitur caussa in superbia et nimia fiducia hominis rebus secundis elati est posita, pro- pter quam ferociam vix operae pretium esse duxerat audire quae pastor afferret. Altera caussa, quam celat, aemulatio est: veretur enim, ne Rhesi virtute sua gloria obseuretur neve eo recepto, hoc praecipue tempore, quo iam quasi in manu victoriam sibi tenere videtur, plus aequa parte laudis huic cedendum sit. Longe enim Hectore Rhe- sus viribus corporis et virtute praestantior esse fingitur, et solus is, qui Achillis impetum non sustinere tantum, sed etiam frangere possit, quippe divinis parentibus progna- tus et a divinis virginibus nutritus. Neque tiro aut ipse aut exercitus eius, et numero et robore insignis, proelia commissurus est, sed magnis rebus gestis victisque fero- cissimis gentibus, quae ad pontum Euxinum habitant, con- firmatus. Merito igitur chorus, postquam caute modesteque iutercedendo, ne hospes ab Hectore repudiaretur, impetra- vit, omnibus iam periculis omnibusque laboribus patriam huius socii adventu liberatam esse putat, egregio carmine viri laudes praedicans. Singulae huius actus partes aptae, concinnae et rebus et verbis praestantes sunt, nec nisi

26

perperam quaedam intelligendo factum est, ut reprehen- dendi materiam sibi quidam invenisse viderentur. Summam autem recte damnasset Beckius, si verum esset illud, quod in Rhesi persona summum rerum momentum poni statuit : ad quod statuendum non videtur tragoediae ipsius structura, sed solo titulo operis spurio motus esse, At non posse Rhe- sum primariae, quam dicunt, personae locum obtinere ex his ipsis, quae rectissime ille animadvertit, intelligitur. »Nam Graeci," inquit, ii, qui bellum gesserant cum 'Troia- nis, putabantur horum maiores esse, quibus fabula exhi- bebatur. Itaque hi quoque, posteri illorum, 'Troianos ha- bebant pro hostibus. Hostem autem, etiam qui censetur tantum hostis esse, interfici ab hoste non magnopere commovebit homines rudes, qui hominem a milite, huma- nitatem a proelio distinguere satis non valent. Accedit odium et contemtus, quo Graeci Asiaticos homines pro- sequebantur, quos barbaros vocabant, tum et hoc, quod nisi.occiso Rheso salvi esse Graeci non potuerant. Non igitur apta Rhesi caedes tragoediae: neque enim. misera- bilis videri Graecis poterat, sed iucunda." Haec bene Euripidem intellexisse eundemque, ut eo, quo ille dixit, modo animi spectatorum afficerentur, summo studio ela- borasse neminem fugere potest, qui ad opus ipsum magis quam ad titulum animum advertere volet. Quid enim? nonne summam barbarorum contemtionem cupidius paene, quam decet personam poetae, declaravit? nonne superbum, ferocem insolentemque Rhesum non minus quam Hectorem effinxit? an praeter virium magnitudinem, generis nobili- tatem, armorum splendorem equorumque praestantiam quidquam, quo vel gratia, vel studium, vel amor conci- lietur, moribus personaeque hominis barbari inest? Nisi forte Musae lamentis vehementiorem, quam Atossae, mi- serationem motam esse putamus, effectumque, ut Graecos victoriae suae poeniteret. Quid multa? victoriam de bar- baris reportatam Euripidis Rheso perinde atque Aeschyli Persis celebratam esse perspicuum est. Cuius laetitiae caussa tanto gravior erat, quanto terribilior hostium vis quantoque maior fiducia. Nihil autem curo errorem vulgi, tristitia rerum tragoedias metientis et, quanto quaeque

21

fabula vehementius miserationem moveat, tanto cuimula- tius eam tragoediae legibus respondere opinantis. Ceterum tristitiam argumentorum si respicias, duo dramatum genera distinguere poteris, quorum alterum a tristissima rerum conditione ad laetiorem procedit, quum ex gravi aliquo discrimine homines per mala, per difficultates atque pericula seu virtute seu prudentia seu utraque eluctentur, alterum a minoribus malis ad maiora ascendit, quum impatientes molestiae alicuius homines, dum se liberare student, sive irae sive libidini parentes, in perniciem se aliosque prae- cipitent, aut quum malorum ex pristinis vitiis natorum pridemque praeparatorum vis repente prorumpens trahens- que vel domus familiaeque vel regni populique ruinam sontes perinde atque insontes opprimat, Prioris generis est Rhesus fabula, cui prologum eius generis, cuius dixi, praemissum fuisse, nisi ex aliis indiciis certissimis intelli- geretur, vel ex hac communi tragoediarum Euripidis na- tura coniici posset. Ergo quasi quaedam victima Rhesus in castra 'Troianorum adducitur, immolandus a Graecis, cuius quanto cumulatius gloria fortitudinis, nobilitatis, opum, rerum denique gestarum augetur, tanto maiorem Graeci, eo sublato, ex rebus desperatis felicitatem adepturi sunt.

Prodit iam in scenam Rhesus, aureis armis radiante corpore, strepitu tintinnabulorum de clypeo suspensorum stuporem iniiciens, Marti ipsi iudicio chori comparandus. Cui Hector non solum ingenue, sed etiam aspere atque im- portune exprobrat, quod, quamvis multis sit legationibus donisque arcessitus, neque gratiam beneficii, quod ab ipso adiutus regnum "Thracum obtinuerit, referre, neque propin- quitatis officiis satisfacere curaverit, sed neglecto Troianorum periculo potationibus interim (more 'Thracum) se delectarit, Troianis aestum frigusque patientibus ac morti se offeren- tibus, nec prius, quam bello iam paene finito, auxilio ve- niat. Cum Hectoris importunitate Rhesi ferocia atque fiducia certat. Qui postquam tarditatem suam excusans crimina diluit, bello a Scythis illato se retentum esse osten- dendo, uno die bellum, quod decem annis ille finire non potuerit, se propulsaturum esse asseverat, et dirutis tur- ribus, incensis navibus, deletis hostibus, altero die domum

28

reversurum esse: et quidem solus haec omnia perficere vult, quiescentibus "Troianis. Gaudente his magnifice pro- missis choro, neque Achillem neque Aiacem illius fortitu- dini parem esse dicente, non consistit in hoc magniloquen- tiae gradu, sed liberata terra 'lTroianorum se, assumto Hectore, universam Graeciam domiturum esse pollicetur : superatis enim occisisque optimis quibusque, qui in Troia congregati sint, facilem fore victoriam arbitratur. Quae- rente deinde Hectore, in quanam exercitus parte, in medio an in cornibus se collocari velit, solum se et cubare et cum hostibus congredi velle ostendit: sin Hector, quod ab incendendis navibus excludatur, aegre ferat, se contra Achillem aciem constituturum esse. Tum de reliquis viris primariis quaerens, secundum Achillem fortissimos esse Aiacem ac Diomedem docetur, maxime vero omnium Ulys- sis astutiam timendam esse, ut qui in urbem clam noctu ingressus Palladium ex templo Minervae abstulerit, iterum- que mendici habitum gerens speculator in urbem mediam- que Troianorum concionem venerit, occisisque portarum custodibus, magna caede effecta, salvus redierit, denique semper prope urbem ad aram Thymbraeam insidians con- silia Troianorum exploret. . His auditis Rhesus furem atque latronem vivum a se captum, adactoque per medium cor- pus stipite, qui per os emergat, escam volucribus pro- positum iri praedicit. "Tum Hector locum, in quo separati a reliquis cubent, sociis assignat simulque tesseram cum iis communicat, chorum autem vigilias agere et Dolonem revertentem opperiri iubet. His transactis Rhesus et Hector abeunt, quos sequitur etiam chorus, excitaturus e somno, qui succedant, eos milites, quibus quarta vigilia agenda sit.

Egregie hoc actu Hector gloriosus et magniloquus a Rheso gloriosiore et magniloquentiore superatur, quo fit, ut ille, obstupefactus vastitate rei, cedat provincia, in qua primam personam agere nequeat, et, ad sobrietatem re- versus, illum quoque a partibus, quas victus deseruit, de- trahere conetur. Haec. penitus ex animi humani natura hausta esse si quis ignorat, potest occasione datà expe- rimento doceri Neque dubito, quin Euripides ipse in his ducum exprimendis moribus certos Atheniensium praetores,

29

qui illis temporibus cladem civitati sua temeritate atque aemulatione peperissent, imitatus sit, Ad sui enim seculi mores personas antiquorum heroum iam in hac fabula com- ponenda detorsit, velut et vinolentiam "Thracum et suppli- ciorum crudelitatem ad. Rhesum retulit, ostentationem, splendorem cultusque iactationem barbaris omnibus af- finxit et affinitatem regum pro praemio officii voluit proponi Doloni , quasi principi Persarum. Praeterea in- signis poetae ars in eo conspicitur, quod effecit, ut ex his, quae Hector Rhesusque colloquuntur, statim ea, quae paullo. post consequuntur, divinari et paene non minus, quam si iam facta essent, pro certis atque exploratis ha- beri possint. Qui quo facilius praevideretur eventus, Ulyssis prudentiam illorum caecae ac temerariae confidentiae op- posuit: cuius res antea per astutiam feliciter gestas dum cognoscimus, quum praesertim eundem rursus isti ferociae insidiari sciamus, et a Troianis ipsis obviam missum esse hominem ignavum stolidumque, cuius indicio doctus ille facilius eo, quo tendebat, perveniret, haec igitur reputan- tes vix possumus dubitare, quin brevi homines insolentes et corporis robore nimium fretos praecipitatos conspecturi simus. Accedit, quod suam uterque gloriam ab altero obsceurari nolens et solus omnem rerum feliciter. geren- darum laudem occupare cupiens, nil rerum communiter agere constituunt, sed in cubiculis non. minus quam in acie copias atque consilia separare, quae ratio perniciem cer- fissime solet adducere. Non minus, quam colloquium, etiam carmen, in quo canendo vices stationum permutantur, aptum et vere poeticum est. Alternis autem strophis fit significatio temporis vel appropinquantis lucis venustis- sima, similis ei, quae habetur in Phaethonte, alternis vigiliarum vices exponuntur, tum Dolonem, qui pridem debuerit, nondum redisse mirantur milites, postremo caus- sam abeundi de scena ostendunt: ad Lycios enim, quibus quarta vigilia obtigerit, excitandos se abire declarant. Sequitur pars dramatis actuosissima, qua ad exitum perducuntur quae in prioribus praeparata sunt, sic, ut ex- spectatione, metu, sollicitudine spectatores suspensi tene- antur, Prodeunt in scenam, i, e. ad Hectoris cubile, loco

30

forte vacuefacto, Ulysses atque Diomedes, strictis gladiis ad ilum trucidandum parati, caute progredientes. et ad quemvis strepitum attenti, Ex quorum sermonibus cogno- scitur Dolonem, forte obviam factum, ab iis interfectum esse: id quod etiam ex spoliis, quae gestant, intelligitur, simulque eiusdem hominis pravitate et tesseram "Troiano- rum illis proditam et locum, in quo Hector cubaret, in- dicatum esse. Ubi vacuum cubile inveniunt, quod Hector, ne quieti se rursus daret, Rhesi adventu prohibitus erat, spe frustrati, quonam se conferant, deliberant: et suadente prudentissime "Ulysse, ut redeant neve contra fortunam nitantur (timendum enim esse, ne nimia sectantes salute priventur), Diomedes quoque, quamvis ad abutendum suc- cessu pronior, id optimum factu esse intelligit, Quibus redire volentibus Minerva intervenit, utque pro Hectore Rhesum de medio tollant simulque equos eius, albo colore splendentes, abducant, hortatur, docens et illum fortissi- mum esse, uf vix Achilles aut Aiax, quominus navalia expugnet, prohibere possit, et hos longe equorum omniun, qui ubique terrarum alantur, pulcherrimos. Negavit Hora- tius deum recte rebus interesse, nisi dignus vindice nodus incidisset. Non expediendis rebus, quas poeta impedivit, non solvendo ei nodo, quem nos dicere solemus, deum adhibendum esse docet Horatius; potius ex ipsa fabula et impeditionem et solutionem nasci oportere consentiens cum Aristotele censet: sed ubi inciderit aliqua difficultas eiusmodi, quae non possit ullius hominis opera removeri, digna dei auxilio, ibi hunc recte arcessiri arbitratur. Huius generis nodus aut nusquam auf in hoc dramatis loco con- spicitur, ubi aut redeundum fuit speculatoribus Graecis, aut casu aliquo atque fortuna efficiendum, ut nova damni 'inferendi materia iis offerretur. Quum autem casum fortui- tum tragoedia excludat, quum, quaecunque mortalibus sine ipsorum opera et consilio ultro eveniunt, praesentium nu- minum vi effici putentur, recte et necessario Euripides, Homeri auctoritatem secutus, Minervam in scenam pro- duxit, quod faciens hoc simul assecutus est, ut, quae uno tempore in diversis castrorum locis aguntur, deae opera,

l

31

remota videntis et in remota loca vocem mittentis, quasi uno loco et in conspectu agi videantur. Ceterum cubilia Rhesi iungi Hectoris cubilibus potuisse inde intelligitur, quod extremo castrorum loco hic quoque collocatus fuerat. His igitur cubilibus a dea monstratis, continuo duumviri ad 'Thraces se conferunt, partitis negotiis, ut Rhesum cum militibus quam plurimis Diomedes interficeret, equos autem abduceret Ulysses. Abeuntibus paene in manus in- currit Paris, ad Hectoris cubile tendens, Cuius adhibendi caussae Euripidi plures fuerunt. Primum enim principes hostium. omnes in periculum incurrere capitis voluit, quo- niam Dolon et ipse optimos quosque fuit Graecorum oc- cisurus, Deinde periculum, in quo Ulysses Diomedesque versabantur, ostendendum fuit sic, ut quam maxima solli- citudine spectatores afficerentur: venit enim Paris propter rumorem sparsum speculatorum in castra ingressorum , et conspectos illos esse dicit a quibusdam vigilum, sed, prius- quam «capi possent, turbae immixtos e conspectu abisse, Denique ideo producendus fuit belli auctor, ut intelligere- tur, quanto "Troianorum quam Graecorum caussa peior es- set quantoque minus digna victoria: id quod declaratur Paridis verbis, quibus sibi gratulatur, quod Venerem Mi- nervae, id est voluptatem virtuti, praeposuerit. Hunc igi- tur fallacibus ambiguisque verbis Minerva, Venerem se esse simulans, decipit et a vestigiis speculatorum deducit: ne- que hoe solum periculo duumviros liberat, sed etiam, vi- giles, re animadversa, contra illos tendere videns, monet, ut, finem facientes caedibus, occiso iam Rheso captisque equis, celeriter effugiant, Neque tamen omne periculum ipsa propulsat, sed, quoniam fortes tantum a fortuna sive a diis adiuvari proverbio dicuntur, locum relinquit etiam virtuti et consilio. Appropinquantibus igitur, sicut monuit dea, vigilibus, quum timendum sit, ne, equis exuviisque impediti, ambo in hostium potestatem perveniant, Ulysses, spoliis omnibus Diomedi concessis, ut ab huius specie ani- mos hostium avertat, ultro se vigilibus offert, et quidem Rhesi se militem esse simulat, in cuius cubilibus depre- hensus est. Captus igitur magno cum tumultu et clamore

32

in scenam adducitur, ferocitate se et contumacia tutans *). Et primum quidem signum dicere iussus, quasi suum sit, interrogare non interrogari, indignari se simulat et mor- tem minatur urgentibus, "Tum acrius instantibus etiam Rhesi caedem, tauquam proditoribus, exprobrat seque illam ulturum esse minatur **). Hac confidentia obstupe- factis hostibus, tum demum tesseram denuo. urgentibus indicat statimque edita ea dimittitur. Interim Diomedes cum spoliis e manibus effugit, cuius vestigiis amissis vigiles, simul exercitum tumultu nocturno perturbare nolentes, ab investigando latrone desistunt, Relinquitur igitur, ut, cuius- nam hominis audacia tantum facinus patrari potuerit, con- iectura divinent: et recte in neminem, nisi Ulyssem, illud convenire intelligunt, memoriam repetentes fraudis prio- ris, quum squalore deformatus, pannis laceris obsitus oc- cultumque gerens gladium, stipem flagitans, maledicens Atridis, per Troianorum civitatem ambularet. Admirationi adiungitur dolor metusque, ne sua culpa atque socordia factum esse, ut latrones in castra penetrarint, Hector cri- minaturus sit. Hoc carmine cantato, auriga Rhesi saucius flebilibus cum lamentis in scenam prodit, Hectorem quae- rens, cui tristem turpemque Rhesi et commilitonum inter- itum nuntiaturus est. AD

*) lidem milites, qui antea chori munere functi sunt, in sce- nam redeunt: nam Lycios ad vices vigiliarum .servandas excitare volentes, latronibus, qui in castra penetrabant, procul conspectis, prohibiti sunt.

ved Scribendum est levissima mutatione :

ἢ σὺ δὴ Ῥῆσον κατέκτας; ἀλλὰ τὸν χκτενοῦντά σ᾽ οὔ! ceríe tu quidem iam Rhesum interfecisti? at non interficies eum, qui fe interfecturus est, i. e. at me interficere non poteris, citius enim ipse a me interfectus eris, Deinde pars altera chori iam quiescit (ἴσχε πᾶς τις), sed altera usque instat (ov uiv ovv). Miram rem Vaterus praeeunte Musgravio excogitavit, Ulyssem se Rhe- sum esse simulantem dixisse: cave Rhesum interfe- ceris (xor£xzag!), et respondisse Troianos: interfectu- rus quidem te sum, sed occisurum, quod quale sit, me non assequi fateor. Non potuit se Ulysses Rhesum esse fingere, quin statim fraudis convinceretur ab iis, qui paullo ante Rhesum ipsum praesentem oculis suis intuiti erant.

33

Multa inepte a viris doctis, quum parum mentem aucto- ris assecuti essent, quippe ad iudicandum quam ad discen- dum promtiores, reprehensa sunt, vix digna, quae iteren- tur. Ut tamen, qualia sint, intelligatur, unam alteramque criminationem afferam. Reprehendit Morstadtius, quod tam cito "Thraces somno capiantur, oblitus illos itinere fatigatos esse et interponi spatium temporis incertum, quod inter chori carmen praetereat. Idem miratur, quod Hector, e Rhesi cubilibus rediens, non occurrat Ulyssi ac Diomedi, eodem se conferentibus. Quasi illum aut per- petuo ibi manere, aut recta via ad cubile suum redire necesse fuerit, quorum neutrum factum esse manifestum est. Potuit enim, ut erat acer et vigil, alias post alias exercitus partes obire. Denique nimis angusto spatio 'Thra- ces ab Hectoris cubili seiunctos esse arbitratur. At unde tandem istam angustiam cognovit? aut quisnam modum finemque descripsit vocis numinum, quae, prout his colli- buit, aut in remotissimis aut in proximis locis percipi et fugere eos, qui coram adstant, audiri ab iis, qui absunt, potest? Valekenarius vero, impudentiae Minervam accu- sans et turpiter mendacem appellans, nescire se simulat, quod scire eum necesse est, mortales a daemonibus sae- pissime decipi, nec ad christianae doctrinae praecepta Grae- corum deos institutos fuisse, ut etiam hostes mendaciis fallere nefas esse ducerent.

Actum plenum turbarum et sollicitudinis sequitur al- ter plenus dolorum, querelarum et mutuae accusationis, quum effectus eorum, quae patrata sunt a. speculatoribus, ob oculos ponatur. Haec igitur ultima dramatis pars par- tim ostendendis interpretandisque iis, quae modo obscure turbideque acta sunt, partim celebrandae Graecorum victo- riae, partim etiam significandis iis, quae subsecutura sunt, inservit. Et primum quidem satelles Rhesi, mortifero vul- nere ipse affectus, mortem regis et commilitonum expo- nit miserabiliter et turpiter ac sine ullo decore trucidato- rum. Assignato ad quiescendum loco editoque signo, sta- tim milites Rhesi, fessos ex itinere, somno se dedisse nar- rat, neque arma neque equos in procinctu habentes, ne- que ullis custoditos excubiis, sed secure et negligenter,

9

34

tanquam reportata iam victoria deletisque hostibus. Se autem, quum iusto tempore equis, ut cibo bene pasti re- creatique in proelium descenderent, pabulum proponeret, conspexisse procul per tenebras duos viros exercitum ob- ambulantes, qui statim, ubi se commoverit, retro cesse- rint, et minatum esse voce, ne accederent propius; deinde, ubi abisse latrones, quos putarit, ex silentio coniecerit, somno se rursus dedisse, et visum sibi esse in somnis videre lupos terga equorum prementes, iram spirantium iubasque erigentium , quum per vim abigerentur, Quibus somniorum visis se excitatum, gemitum audisse morientium et respersum esse calido domini propter se cubantis san- guine, sed priusquam hasta manum armaret, latere gravi plaga a robusta manu percusso, corruisse, statimque hostes cum equis aufugisse. Hanc narrationem sequitur accu- satio "Troianorum, quorum perfidia illud scelus patratum esse satelles sibi persuasit, Redit Hector plenus irae et gravia vigilibus supplicia minatur, socordiae accusans, quod neque intrantes hostes repulsi ab iis neque abeuntes comprehensi sint. Contra chorus, quidquid sui officii fuerit, diligenter et strenue a se effectum esse ostendit: nam et principio de nocturnis hostium ignibus nuntiasse, et totam noctem in statione insomnem egisse. Ceterum se non de- precaturum esse poenam, si quid a se culpae commissum esse cognitum fuerit. His auditis satelles Rhesi, sui deci- piendi caussa hanc contentionem institui putans, aperte Hectorem caedis per aemulationem avaritiamque factae ac- cusat, his ductus argumentis, quod, quum ante Rhesi exer- citum, adversi hostibus, Hectoris milites collocati sint, et ne adventus quidem Rhesi Graecis cognitus fuerit, Troia- nos prius quam "Thraces ἃ Graecorum speculatoribus, si qui per vigilias intrare potuissent, trucidandos fuisse ne- cesse sit. Non persuadet ei Hector tum ad innocentiam . probitatemque suam provocans, tum ab Ulysse et Rhesum interfici et Dolonem intercipi potuisse affirmans; tamen non solum patienter fert criminationes hominis animi cor- porisque doloribus exacerbati, sed etiam humaniter mise- ratur οὐ domum suam moribundum abducit *), simul in-

*) Valckenarius, quum vitia quam plurima quaereret in car- mine, quod spurium esse sibi persuaserat, nulla non contu-

39

terfectorum sepulturam civibus, qui sunt in urbe, mánda- turus. — Alteras igitur turbas ex prioribus natas videmus; non caret difficultatibus solutio impedimentorum, neque minuitur spectatorum exspectatio: supplicium enim immi- net innocentibus et suspicione perfidiae socii ab Hectore et Troianis abalienati sunt, Hos scrupulos cum mortalium nemo solvere neque dilutis criminibus veritatem aperire possit, recte et necessario deus arcessitur (cf. Arist. poet. c. 19. S. 7. Vater. Vindic. p. XLIIL). —Conspicitur igitur Musa sublimis in aere, filii defuncti corpus manibus te- nens. Cuius persona quum nequaquam ea caussa adhi- beatur, ut luctu eius et lamentis misericordia afficiamur aut occisi Rhesi nos poeniteat, minimam orationis partem lamentis tribuit, sed longe maximam vitae et natalibus filii exponendis, ut divinis parentibus natum, divinis nutricibus educatum , in deorum numero reponendum, opera duum- virum Graecorum et Minervae numine de medio sublatum esse cognoscamus. Praedicandae igitur Graecorum victo- riae haec quoque tribuuntur *); verumtamen, quae est rerum humanarum vitiosa conditio, ut nulla laetitia dolore vacare et summam quamque felicitatem calamitas celerrime exci- pere soleat, Graecos quoque viro, quem habent, fortissimo brevissimo tempore privatum iri docemur, Pari enim su- perbia Achilles atque Rhesus elatus suam caussam suas- que vires a communi re Graecorum separat, et simili ra- tione, non in acie pugnans , sed insidiis circumventus, di- rigente telum deo, qui Troianis favet, occubiturus est, Neque fracti dolore Troiani, sed ad ulciscendam calami- tatem nocturnis insidiis illatam paratissimi, summa cum alacritate continuo in certamina descensuri sunt. Vere

melia dignum esse pufavit ducem 'Troianorum, qui, au- diens criminationes, non graviter exardesceret et vehementi impetu moribundum prosterneref, quasi, qui non sit sub- misso animo, eundem humanitate destitutum esse necesse sit, *) Non posse Rhesum pro persona principe haberi, si quis non ex prioribus dramatis partibus intellexit, certe ex fine dili- genter examinato perspicere poterit; et iniectus est scrupulus etiam Vatero (Vindic. p. XLIV.), quamvis tenaciter vua

errorem anplexo. 3*

36

Euripideus hic dramatis exitus est, vere Euripidea subti- litas, qua et de natalibus Rhesi et de religionibus. sacris- que docemur, totumque omnino opus fam certa tamque manifesta prae se fert Euripidei ingenii indicia, ut neque antiquorum criticorum quemquam de auctore unquam du- bitaturum fuisse putem, nisi per suppositicium poetam do- ctum fuisset, neque recentiorum quemquam. inventurum fuisse quae vel deteriora argueret vel meliora esse, quam quae in Euripidis artem caderent, nisi praeissent illi anti- quiores. Et recentiorum quidem nugas, nuper diligentis- sima subtilissimaque Vateri disputatione profligatas, a me omitti posse gaudeo.

Ad antiquos criticos redeo, qui quod Sophocleum cha- racterem huic dramati inesse dixerunt, non miror, si qui- dem ineunte adolescentia ilud ab Euripide compositum esse Cratetis testimonio docemur. Nam quis non magnae carminum parti, quae Goethius Schillerusque adolescentes scripserunt, Klopstockianum characterem inesse intelligit? Ceterum tanta varietas est ingenii Euripidei, ut, quum ex- primendis animorum perturbationibus summo studio inser- vierit, tamen etiam reliquarum rerum, quae ad vitam vel privatam vel publicam , ad rerum cognitionem, ad artium studium pertinent, nullam omiserit. Neque enim earum, quae exstant, tragoediarum una eademque ratio est, et earum, quae amissae sunt, sed quales fuerint ex fragmen- torum satis larga copia iudicari potest, quaedam ab iis, quae vulgo notae sunt, diversissimae fuerunt. n pleris- que .,actoris partes chorus officiumque virile defendit," in quibusdam intercinit ea, quae proposito minus condu- cant. Densae sunt sententiis eae fabulae, in quibus indu- cuntur homines gravibus calamitatibus oppressi et reme- dium aegritudinis ex philosophia petentes; contra aliae factis, quam disputationibus, et rerum turbis, quam sen- tentiis, locupletiores. Aliae in singulorum hominum discri- minibus, in muliercularum , adolescentium , senum calami- tatibus exponendis occupatae sunt, aliae vel nobilium fami- liarum vel magnarum civitatium interitum repraesentant; aliae amoris vel irae vel libidinis vim effectumque expri- munt, aliae armorum strepitum, regum potentium. vitia

294

virtutesque, exercituum clades, urbium vel defensiones vel eversiones ostendunt; aliae miseriis aliis super alias in- gestis deprimunt animos spectatorum, aliae hilaritate rerum paene risum excitant. Sed unus character in tanta varie- tate constans servatur, quod sui saeculi mores institutaque Euripides ad pristinos homines gentesque transtulit, et qualia ipse videbat hominum ingenia, non qualia antea fuisse tradebantur, expressit: isque character huic tragoe- diae infixus est manifestissimus. Quomodo igitur Sopho- cli tribui potest, qui hae ipsa ratione Euripidis opera a suis dixit differre? Alterum discrimen est, quod, quum in simplicibus fabularum argumentis Sophocles aequieve- rit, Euripides plures actiones miscendo et pluribus homi- num consiliis rem intricando fabulas amplificavit, primusque omnium angustos prioris tragoediae fines migravit. Huius quoque moris exemplum minime obscurum huic dramati inesse video. Potuit enim Dolonis conatus, si non plane omitti, certe ante actionum initium poni atque obiter nar- rari, nisi augere atque variare fabulae argumentum, spreta simplicitate vitatoque assiduitatis taedio, studuisset Euripi- des. Haec et alia, quae in promtu sunt, si reputassent illi antiqui critici, de Sophocleo charactere nunquam cogi- tassent. Ceterum neque multos neque eos iudicio acutos aut doctrina satis eruditos fuisse, qui Euripidi hoc drama adimerent, ex plurimis gravissimorum testium indiciis appa- ret, quae vide apud Vaterum p. 17 seqq. Qui vero. depri- meret operis honorem et deterius illud esse duceret, quam quod ab Euripide vel ullo bono poeta scribi potuerit, an- tiquorum criticorum nemo invenitur. In partes Euripidis nolo Aristophanem poetam pro teste citare, quamquam, quae est eius abutendi versibus tragicorum ratio, Achar- nensium vv. 281. 282: βάλλε, βάλλε, βάλλε, βάλλε, παῖε πᾶς τὸν μιαρόν

ex Rheso (v. 660 seqq.) depromti esse possunt. Cri- tici Alexandrini quanti hoc drama fecerint, inde potest aestimari, quod et Aristarchus et Parmeniscus, illius disci- pulus, commentariis explicaverunt (cf. schol. ad v. 510. 915. 526.) et Dionysodorus in libro, quem de erroribus

88

tragicorum scripsit, illius habuit rationem (schol. ad v. 495.). Neque minori apud Pergameos grammaticos hanc fabulam honore fuisse Cratetis et Menecratis commentarii, ad il- lam scripti, demonstrant (cf. schol. ad v. 4. et 515.). In- ter Romanos, qui eruditionis laude floruerunt, gravissimum de illo iudicium fecit Accius Latine vertendo et in Roma- norum theatra transferendo, id quod profecto fieri ne- quisset, si ad movendos docendosque homines minus aptum fuisset. Aut huius aut ipsius Euripidis opus respexisse videntur Virgilius Aen. XII, 348. Ovid. Ib. 628. "Trist. ΠῚ, 4, 27. Plaut. Poen. IV. extr. Graecorum scriptorum, qui postea scripserunt, ad Euripidem respexerunt Apollo- dorus, Longus (v. 209.), Parthenius (v. 422.), Dio Chry- sostomus (v. 841.), "Tzetzes, Eustathius, Stobaeus, Mar. Victorinus, Suidas etc. €f. Vater. p. VII — ΧΗ], Reliquum est, ut, qualis Euripidis ars in dramate, quod primum ab eo scriptum doctumque esse statuimus, appa- reat, explicemus. Homeri imitatio similis atque in Cyclope conspicitur: in utroque enim dramate non modo res, quan- tum dramaticae poeseos ratio permittit, sed sententias quoque plurimas et verba Homeri reddita esse videmus. Nihilominus, cum tanto studio vestigia legeret Homeri Eu- ripides, longe recessit a servi pecoris putida morositate atque inertia, sed, quum retineret quae mutare nefas esse ducebat, propria addidit ea, quibus ornaretur argumentum, et summa prudentia sic fabulam temperavit, ut movendo, delectando docendoque theatro aptissima existeret, —Sci- endum est autem, isti propriae inventionis laudi, quam studiose cupideque nostri sequuntur quaque carere opera sua vitio sibi ipsi vertunt, nunquam a Graecorum. vel poetis vel artificibus inservitum esse, ac ne potuisse qui- dem inserviri, Vix enim in fabulis inveniri poterant ar- gumenta, quae non essent iam a prioribus poetis tractata, exornata et ad docendos movendosque animos conformata. Quorum inventa abiicere, respuere bona a maioribus parta, deserere et negligere opera multorum studio ingeniisque perfecta, quibus omnes delectabantur, in quibus vitae quasi tabernacula collocarant, paene non minus temerarium esse, quam novis rebus in republica administranda studere, pu-

39

tabatur: et merito quidem, An potesi quisquam spe- rare fore, ut quae ipse ex materia rudi conformet, ve- nustate et magnificentia antecellant iis, quae communi vi- rorum artis peritorum opera exculta et quasi hereditate accepta sui ingenii viribus augeat cumuletque? nisi forte splendidioris ingenii esse putamus proponere manca atque inchoata, quam consummare et venustiora reddere quae prae- stantia tradita sint a prioribus? Nolo tamen haec sie in- telligi;, quasi propria invenire, acquirere nova et augere divitias communes non laudi ductum esse arbitrer; sed non quantum in quoque opere novi, sed quantum egregii, puleri rectique esset, spectatum esse contendo. — Satis autem multum proprii proposuisse videbatur, si quis vel epici carminis partem in drama sic muíasset, ut gignere- tur opus theatris aptum, docendae movendaeque multitudini idoneum, quo res quam fieri posset maxime praesentes exhiberentur, partibus inter se consentientibus et ad unum quoddam €onsilium conspirantibus, aut si quis dramata priorum scriptorum immutasset sic, ut, in aliis locis per- sonisque, atque illi! momenta rerum ponens, suae men- tis voluntatem significasset propriique ingenii signa argu- mentis impressisset. Sumsit Euripides materiam paene omnium, quae inveniri poterant, tractatu difficillimam et a Graeci theatri legibus institutisque maxime abhorrentem, quippe quae neque in unius exercitus castris, neque in uno eorundem castrorum loco, sed simul in duobus castris eorumque intervallis et in omnibus eorundem castrorum locis ageretur. "Tam dissipatas res ad loci temporisque simplicitatem actorumque paucitatem sic revocavit, ut, quum nihil a priorum poetarum more et consuetudine re- cederet, tamen gravissimas quasque res coram agi faceret, οὐ quae minus poterant oculis spectatorum repraesentari, perinde, ac si praesentes spectarentur, ad sensus spectato- rum penetrare, Nam quis non in ea dramatis parte, qua universus Troianorum exercitus rumore de speculatoribus Graecorum divulgato perturbatur, omnes castrorum partes oculis lustrare, ef omnibus strepitum audire, omnium mi- litum trepidationem conspicere sibi videtur, cum tamen exiguam castrorum partem ob oculos positam conspiciat

10

et binas vel ternas personas in scena agentes videat? 'T'res enim personas huic quoque dramatis parti agendae suffe- cisse intelliges, si Minervae personam non conspectam, sed tantum loquentem auditam esse reputabis *). Euri- pides, quum in explicandis iis, quae extra scenam agun- tur, omnium poetarum diligentissimus esset, tamen idem scite prudenterque, si qua manifestissime expressa an- gustos loci temporisque, quibus res includebantur ,. fines migratura erant, obscuravit celavitque: velut in Hecuba de reditu in agrum "Troianum, in quo Polyxena immolanda fuit, ne verbum quidem dixit: intra unius enim carminis, quod a choro cantatur, spatium tantam rem perfici po- tuisse nemo non miraretur, si mentio fieret itineris. Eadem ratione in hac fabula cubilium loca accuratissime descri- bere omisit, neque urgenda sunt quae de industria cela- vit. Extremus locus assignatur "Thracibus, et nihilominus a Graecorum castris remoti fuisse dicuntur sic, ut, nisi Troianorum cubilibus traiectis, ad illos penetrare specula- tores potuisse negentur. Statuendum igitur est 'lhraces post Troianos collocatos fuisse sic, ut, quum partem Grae- cis adversam hi, illi aversam et ad urbem vergentem te- nerent, extremi utrique collocati fuisse recte dicerentur. Sed huic rationi obstare videtur, quod Minerva Thracum cubilia digito ostendens proxima illa esse Hectoris cubili significat. Potest tamen haec quoque difficultas tolli, si Hectoris cubile in extremis Troianorum cubilibus ea parte, qua haec Thracum cubilibus iungebantur, collocatum fuisse statuamus.

Admirabilem esse dramatis structuram et ad mo- vendos spectatores aptissimam satis in lustrando 60 ostendisse mihi videor. Huius autem rei efficiendae caussa plura Euripides novavit et a vestigiis Homeri saepius re- cessit: neque enim eadem omnia apta sunt spissis theatris sive magnae frequentisque civitatis populo, atque regum convivis rhapsodum audientibus; sed quaedam, quo fiant ma- nifestiora, augenda, extollenda et aM NN rebus contrariis

*) Cf. Vater. Vindic. p. LV., qui quidem duobus actoribus hanc - fabulam actam esse sine idonea caussa suspicatus es.

41

illustranda sunt; neque eundem rerum ordinem servare licet ei, qui rem aliquam praesentem agi fingens non pot- est nisi partem eius spectandam exhibere, atque is, qui gestam narrando omnia loca omniaque tempora mente lu- strare potest. Necesse est enim illam partem, quae re- praesentatur, ita adornari, amplificari atque consummari, ut compensare possit etiam ea, quae desunt. Velut Pal- ladium prius ab Ulysse raptum esse, quam Rhesus inter- ficeretur, finxit Euripides ideo, ut cognito insigni callidi- tatis exemplo de eventu audaciae bene speraremus. Tum quod singulae rerum mnutationes, ex continua serie de- lectae separataeque in tragoediis spectandae exhibentur, ut et unde nascantur et quae inde eventura sint intelliga- tur, cum praesertim poetis ipsis partes interpretum agere non liceat, deorum plerumque personis ad consummandas fabulas opus est: quo consilio Musam adhibitam esse ap- paret.

B. Hippolytus prior.

Easdem fabulas saepe aliter ab aliis poetis conforma- tas esse satis constat, sed eandem materiam ab eodem poeta bis diversa ratione conformatam esse plane singu- lare est et insigne copiae ubertatisque Euripidis documen- tum. Non enim, quasi prioris Hippolyti eum poeniteret, postmodum alterum correctiorem emendatioremque edidit, sed novam composuit tragoediam, quae cum priore praeter nomina et quaedam facta nihil haberet commune: id quod intelligitur non minus ex scriptorum quorundam testimo- niis, quam ex fragmentis prioris Hippolyti, qui καλυπτόμε- vog cognominabatur. Nam cum in coronato Hippolyto Phaedra honestissimo iudicio moriendum prius quam pu- dorem officiumque violandum esse statuat, in velato eadem, praeceps ad libidinem, proflizato pudore, laesis di- vinis humanisque iuribus, ad explendam cupidinem nil non moliebatur: id quod testatur scriptor Fita. quae est in cod. Vindob. et Havn.: γράψαι τὸ δρᾶμα τὸν ᾿Ἱππόλυτον, ἐν ᾧ ϑριαμβεύει τὴν ἀναισχυντίαν τῶν γυ-

42

v«vx Ov, itemque Aristophanes Ran. 1043: οὐ Φαίδρας ἐποίουν πόρνας οὐδὲ Σϑενεβοίας. Statim in prologo acta esse illa coniicio, quae scho- liastes Theocriti (II, 10.), Phaedram cum pharmaceutria huius poetae comparans, refert: ταῖς ἔρωτι κατεχομέναις τὴν σελήνην μεταχαλεῖσϑαι σύνηϑες, ὡς καὶ Εὐριπίδης ποιεῖ Φαίδραν πράττουσαν ἐν τῷ κατακαλυπτομένῳ "Ir- πολύτῳ *) Ante lucem igitur mulierem amoris cruciati- bus misere vexatam prodisse necesse est et effecisse illa quae in posteriore Hippolyto nutrix suadet v. 478: εἰσὶν δ᾽ ἐπῳδαὶ καὶ λόγοι ϑελκχτήριοι, φανήσεταί τι τῆςδε φάρμακον νόσου. iterumque v. 513: δεῖ δ᾽ ἐξ ἐκείνου δή τι τοῦ ποθουμένου σημεῖον ἢ πλόκον vw ἢ πέπλων ἄπο λαβεῖν, ξυνάψαι Y ἐκ δυοῖν μίαν χάριν. Testatur hoc etiam Propertius II, 1, 53:

»Seu mihi sint tangenda novercae pocula Phaedrae,

Pocula privigno non nocitura suo."

Prologo asserendum est etiam illud, quod Plutarchus de aud. poet. p. 28. A. commemorat, Phaedram excusationem libidini suae ex Thesei licentia vagisque peregrinationibus petisse: xal ó σύσχηνος αὐτοῦ (Σοφοκλέους) πάλιν δρᾷς ὅτι τήν ys Φαίδραν καὶ προςεγκαλοῦδσαν τῷ Θησεῖ πε- ποίηκεν, ὡς διὰ τὰς ἐκείνου παρανομίας ἐρασϑεῖσαν τοῦ ἱππολύτου. lmitatus haec est Seneca v. 91:

— — ,Profugus, en, coniux abest,

"Praestatque nuptae, quam solet, Theseus

fidem.

Fortis per altas invii retro lacus

Vadit tenebras, miles audacis proci ;

Solio ut revulsam regis inferni abstrahat,

*) Cf. Welcker. p. 297. Respexit huc etiam schol. Hippol. II. v. 514: ἀρίστη δὲ ἐνταῦϑα ἡ διοίκησις" τὴν μὲν ὅλην φάρ- μαξιν οὐκ ἐπὶ σκηνῆς, ἀλλ᾽ ἔνδον ποιῆσαι μέλλουσα, πιϑανῶς ἤδη τὸ κεφάλαιον ὑπέϑετο τῆς φαρμάξεως. ΓἜδοξε γὰρ ἂν ἐνοχλεῖν διηγουμένη φανερῶς. Nimirum emendasse Euripidem quae minus probarentur opinatur.

43

Pergit furoris socius. Haud. illum timor

Pudorque tenuit: stupra et illicitos toros

Acheronte in imo quaerit Hippolyti pa-

ter." Ad inferos enim 'Theseum cum Pirithoo profectum fuisse ex fragm. VIII. intelligitur. Reliquam quoque Senecae orationem ex Euripideo prooemio expressam esse verisi- mile est. Venerem autem ibi Phaedra accusat, quod, odio ducta filiarum Solis, nefariis amoribus omnem prolem vexarit :

»Stirpem perosa Solis invisi Venus

Per nos catenas vindicat Martis sui

Suasque; probris omne Phoebeum genus

Onerat nefandis. Nulla Minois levi

Defuncta amore est: iungitur semper nefas." Potuit Phaedrae magica sacra facienti famula sive Θέστυ- Aug praesto esse, cum qua colloqueretur, id quod Welcke- rus coniecit; potuit etiam statim post prooemium, nullo interposito sermone, chorus famularum prodire, quanam cura auf quo morbo domina cruciaretur, sciscitantium. Parodi esse partem suspicor fragm. inc. 198., quo mire- tur chorus, quod somno carens ante lucem regina surrexerit :

ἑῷος ἡνίχ ἱππότας ἐξέλαμψεν ἀστήρ.

Alterius actus naturam atque argumentum ex eodem Seneca cognoscere licet. Contraria enim ratione, atque in altero Hippolyto fit, praeceps ferebatur regina, nullis ve- recundiae pudorisque frenis retenta; coercebat autem casti- gabatque furentem nutrix. —Congruunt autem fragmenta Euripidis cum Senecae carmine, Hortatur apud Senecam nutrix, ut obstet principiis, ne sero paretur medicina:

» Quisquis in primo obstitit

Pepulitque amorem, tutus ac victor fuit ;

Qui blandiendo dulce nutrivit malum,

Sero recusat ferre, quod subiit, iugum etc.

Honesta primum est velle, nec labi via ;

Pudor est secundus, nosse peccandi modum.

Quo, misera, pergis? quid domum infa-

mem adgravas

Superasque matrem?"

1:

Cum quibus consentiunt versus, qui in incertis fragmentis n. 6. ponuntur:

τὸ μὴ εἰδέναι 6s μηδὲν ὧν ἁμαρτάνεις

ἔχκαυμα τόλμης ἵχανόν ἐστι καὶ ϑράδους. Respondet Phaedra:

» Quae memoras, scio

Vera esse, nutrix, sed furor cogit sequi

Peiora." Inferiorem igitur se fatetur esse cupidine, quum altera Phaedra (v. 380 seqq.) se, quae vera esse cognoverit, etiam sequi posse ostendat. Deinde sui purgandi caussa multa est in praedicanda amoris potentia v. 180 — 195., quod eadem ratione apud Euripidem factum fuisse haecce docent:

Ἔρως γὰρ ἄνδρας οὐ μόνους ἐπέρχεται

οὐδ’ αὖ γυναῖκας, ἀλλὰ καὶ ϑεῶν ἄνω

ψυχὰς ταράσσει κἀπὶ πόντον ἔρχεται"

καὶ τόνδ᾽ ἀπείργειν οὐδ᾽ Ó παγχρατὴς σϑένει

Ζεύς, ἀλλ᾽ ὑπείχει καὶ ϑέλων ἐγκλίνεται *). Plane Euripidea sunt, quae apud Senecam nutrix re- spondet :

»Deum esse amorem turpis et vitio favens

Finxit libido; quoque liberior foret,

Titulum furori numinis falsi addidit ete.

Quisquis secundis rebus exultat nimis

Fluitque luxu, semper insolita adpetit.

Tunc illa magnae dira fortunae comes

Subit libido: non placent suetae dapes

Nec tecta sani moris aut vilis cibus.

Cur in penates rarius tenues subit

Haec delicatas eligens pestis domos?" Quae mire congruunt cum incerto fragm. 164:

2 Hoc fragmentum Musgr. Welckerusque, editiones Gesneri et Grot. secuti, spretaque cod. Vossiani et Clementis Alex. au- ctoritate, Sophocli tribuerunt. ldem dixit P , sed aliis usus est verbis:

εἴ μοι ϑέμις (ϑέμις δὲ τἀληϑῆ λέγειν), Διὸς τυραννεῖ πνευμόνων κτλ.

15

ἐν πλησμονῇ τοι Κύπρις, ἐν πεινῶντι δ᾽ οὔ, cui praemissa fuisse videntur haec: ὁρῶ δὲ roig πολλοῖσιν ἀνθρώπων ἐγὼ τίχτουσαν ὕβριν τὴν πάρουϑ᾽ εὐπραξίαν ὕβριν vs τίκτει πλοῦτος ἢ φειδὼ βίου. His non victa Phaedra se sumto vestitu virili Hippolytum in silvas secuturam esse profitetur: ,»Hunc in nivosi collis haerentem $ugis Et aspera agili sara calcantem pede Sequi per alta nemora, per montes, placet." A quo conatu monitis precibusque nutricis depulsa, rur- sus mortem. sibi consciscere constituit. 'lum vero anus, ut vitam tolerare velit, suppliciter precata, se operam da- turam esse, ut aut precibus aut aliqua arte durum viri animum flectat, pollicetur: »Tentemus animum íristem et intractabilem: Meus iste labor est, adgredi iuvenem ferum Mentemque saevam flectere immitis viri." Conspirat Pseudoplutarchus .in parallel. c. 34: ἐπέγημε μητρυιὰν Φαίδραν τὴν Míveog, ἥτις, τοῦ προγόνου εἰς ἐπιϑυμίαν ἐμπεσοῦσα, τὴν τροφὸν ἔπεμψε. ᾿ Inseritur a Seneca carmen eiusmodi, quo Amoris vis de- scribatur, Aliter ab Euripide factum esse haec ostendunt: ἀντὶ yàg πυρὸς ἄλλο πῦρ μεῖζον ἐβλαστοῦμεν γυναῖ- «tg πολὺ δυςμαχώτερον. Initium huius carminis fuisse possunt versus, quos Ari- stophanem (Equit. 1290.) ex Hippolyto petisse schol. mo- net Ven. *): ἦ πολλάκις ἐννυχίαιδι φροντίσι Gvyysyévquat, - καὶ διεξζήτηχ. ὁπόϑεν ποτὲ κτλ. Posthac absurda mixtione actum secundum alterius Hip- polyti tragicus Romanus imitatus est. Apud Euripidem continuo Hippolytum in scenam prodisse suspicor. Durum, agrestem et laboriosum hunc fuisse, quod genus hominum a mollitie atque libidine alieuissimum est, et Ovidius

*) Cf. Welck. p. 1599.

46

(Heroid. IV, 73 seqq.) et Seneca testantur, quorum con- sensum ex Euripidis imitatione natum esse coniicio. Ama- bat enim hic tales Catones effingere, et huie tragoediae persona, quae Phaedrae moribus plane contraria esset, optime conveniebat. Ovidii verba haec sunt: »Quemque vocant aliae vultum rigidumque trucemque, Pro rigido, Phaedra iudice, fortis erat. Sint procul a nobis iuvenes, ut femina, comti: Fine coli modico forma virilis amat. Te tuus iste rigor positique sine arte capilli Et levis egregio pulvis in ore decet etc. Tu modo duritiem silvis depone iugosis : Non sum materia digna perire tua. Quid iuvat incinctae studia exercere Dianae, Et Veneri numeros eripuisse suos? Quod caret alterna requie, durabile non est: Haec reparat vires fessaque membra novat.? Fere iisdem monitis apud Senecam nutrix Pijpese ani- mum flectere studet: — — Potius annorum memor Mentem velaxa: noctibus festis facem "ttolle;s curas Bacchus exoneret graves etc. — — (Cur toro viduo iaces? Tristem iuventam solve, nunc lusus rape etc. Laetitia iuvenem, frons decet tristis senem ete. Truculentus et silvester et vitae inscius Tristem iuventam, Venere deserta, co- lis etc. Proinde vitae sequere naturam ducem: Urbem frequenta, civium coetus cole." Euripide utrumque auctore usum esse ex hoc fragmento apparet: oí γὰρ Κύπριν φεύγοντες ἀνθρώπων ἄγαν ψοσοῦσ᾽ ὁμοίως τοῖς ἄγαν ϑηρωμένοις. Spretis nutricis monitis abit intro adolescens; illa autem, postquam hoc colloquio nihil profecit, de dominae salute desperans, huie concedendum esse, ut consilia sua exse- quatur, intelligit.

41

Statim deinde Phaedra apud Senecam prodit, Eandem rerum seriem Euripideae fabulae fuisse quin statuamus, nil impedit. Rursus enim verba utriusque poetae congruunt. Apud illum enim Phaedrae prodeuntis haec sunt verba:

Aude, anime! tenta! perage mandatum tuum!

Intrepida constent verba: qui timide rogat,

Docet negare. Magna pars sceleris mei

Olim peracta est: serus est nobis pudor.

Amavimus nefanda: si coepía exsequor,

. Forsan iugali crimen abscondam face.

Honesta quaedam scelera successus facit."

Apud Euripidem multo etiam audacior est simulque philo- sophicis argumentis crimen defendit, haecce dicens: ἔγωγέ φημι καὶ νόμον ys μὴ σέβειν

ἐν τοῖσι δεινοῖς τῶν ἀναγκαίων πλέον.

En documentum temeritatis hominum, ad spernenda insti- tuta maiorum ac polluenda iura divina humanaque abuten- tium philosophia! Magis perniciosa sunt quae addit:

οὐ γὰρ xav εὐσέβειαν αἱ ϑνητῶν τύχαι,

τολμήμασιν δὲ καὶ χερῶν ὑπερβολαῖς

ἁλίσκεταί τε πάντα καὶ ϑηρεύεται.

ἔχω δὲ τόλμης καὶ ϑράσους διδάσκαλον

ἐν τοῖς ἀμηχάνοισιν εὐπορώτατον

Ἔρωτα, πάντων δυςμαχώτατον ϑεόν ἢ). '

Vestitu Amazonarum indutam prodisse ex eodem Seneca (v. 391 seqq.) colligo :

»Talis severi mater Hippolyti fuit :

— talis in silvas ferar !^ cum quo conspirat Ovidius v. 103:

»Ipsa comes veniam, nec me salebrosa movebunt

Sara, nec obliquo dente timendus aper." Quem deinde sermonem apud Senecam Phaedra cum Hip- polyto conserit, multo venustior est, quam quem iste in- venire potuerit. Primum esse dicit quae secreto cum adolescente colloquatur. Respondet hic:

,,Commnitte curas auribus, snater, aneis."

Tum illa: Matris superbum est; nomen et nimium potens: Me vel sororem, Hippolyte, vel famulam voca etc.

*) Tria fragmenta (I, II et IIT) continuavi.

18

Deinde, Thesei absentia commemorata , occasionem arripit amoris sui ardorem describendi, quod posset sic intelligi, quasi mariti nimis diu absentis desiderio flagraret, "Tum rursus : »Thesei vultus amo

Illos priores, quos tulit quondam puer etc.

δὲ genitor in te totus, et torvae tamen

Pars aliqua matris miscet ex aequo decus." Postremo aperte:

»Te vel per ignes, per mare immensum sequar

Rupesque et amnes, unda quos torrens rapit :

Quacunque gressus tuleris, hac amens agar! His auditis visoque mulieris furore Hippolytum pudore suffusum os pallio texisse recte ex cognomine χαλυπτόμε- vog coniecisse Toupius videtur, quem secutus est Welcke- rus, Confirmatur haec suspicio his Hippolyti verbis:

ὦ πότνι᾽ ido, εἴϑε τοῖς πᾶσιν βροτοῖς

ξυνοῦσα τἀναίσχυντον ἐξήρου φρενῶν. Ruente deinde in amplexus Phaedra, ensem stringit ado- lescens, sed statim horrens scelus, abiecto ferro, aufugit. Tum familiam clamoribus concitat Phaedra, ostendensque criminis signum, vim sibi ab Hippolyto inlatam esse' que- ritur. Hoc ex Sophocle haustum esse colligo ex argu- mentis, quae infra commemoraturus sum. Euripidis vesti- gia in iis, quae Pseudoplutarchus 1. 1, refert, agnosco: ó δέ, καταλείψας ϑήνας καὶ sig Τροιζῆνα παρα- γενόμενος; πυνηγεσίαις προφςανέκειτο. Τῆς δὲ προ- αιρέδεως ἡ ἀσελγὴς ἀποτυχοῦσα ψευδεῖς κατὰ τοῦ σώφρονος ἐπιστολὰς ἐχάραξε καὶ βρόχῳ τὸ ζῆν ἀνήρτησε. Exsecuta igitur est Phaedra quod pridem constituit, moriendum esse, nisi optatis potiretur. Prae- ter dolorem autem etiam necessitate ad mortem sibi infe- rendam cogebatur: neque enim de reditu mariti, ut So- phoclis Phaedra, desperabat, neque palam diluendi erimi- nis concitandaeque in testimonium familiae facultas erat ei, quae palam .sumto vestitu virili venatoribus se osten- disset. Quamobrem reliqua, quae ad ultionem pertinerent, cum sola nutrice acía esse opinor, tradita epistola, qua vim sibi inlatam esse Phaedra criminaretur.

"νων. sete

49

Carminis, quod huic actui annectebatur , partem mihi deprehendisse videor in fragm. inc. n. 165:

παίδευμα δ᾽ Ἔρως σοφίας, ἀρετῆς

πλεῖστον ὑπάρχει, καὶ προςομιλεῖν

οὗτος ó δαίμων

πάντων ἥδιστος ἔφυ ϑνητοῖς.

καὶ γὰρ ἄλυπον τέρψιν τιν᾽ ἔχων

εἰς ἐλπίδ᾽ ἄγει.

τοῖς δ᾽ ἀτελέστοις τῶν τοῦδε πόνων

μήτε συνείην χωρίς v' ἀγρίων

veto τρόπων.

τὸ δ᾽ ἐρᾶν προλέγω τοῖσι νέοισιν

μή ποτὲ φεύγειν,

χρῆσϑαι δ᾽ ὀρϑῶς. ὅταν ἔλϑῃ. Redit deinde Theseus ex inferis:

ὦ λαμπρὸς «i930 ἡμέρας 9" ἁγνὸν φάος,

ὡς ἡδὺ λεύσσειν τοῖς τε πράσσουσιν καλῶς

καὶ τοῖσι δυςτυχοῦσιν, ὧν πέφυκ᾽ ἐγώ. Miserum se esse etiam apud Senecam ostendit :

Pars una vitae mansit extincto mihi

Sensus —

Sed fessa virtus robore antiquo caret,

Trepidantque gressus." Statim deinde luctum et lamenta ex aedibus audit:

»Quis fremitus aures flebilis pepulit meas?

Jxpromat aliquis! Luctus et lacrimae et dolor,

In limine ipso maesta lamentatio." Huc traho fragm. inc. 195:

τί χρέος ἔβα δῶμα; Inde Seneca, Sophoclem sequens, Phaedram finxit vivam a Theseo conventam esse, simulantem se mori constituisse et post multas ambages stuprum per vim sibi ab Hippo- lyto inlatum esse criminantem, prolatoque huius gladio criminationem probantem. Alio ducunt Euripidis vestigia et Pseudoplutarchus cum Hygino, qui manifesto Euripidem secutus est (fab. 47.): ,, Quem cum non potuisset ad suam perducere voluntatem, tabellas scriptas ad suum virum misit, se ab Hippolyto compressam esse, seque ipsa suspendio necavit." Πεύχην nutrix sive tabellam, E

50

quam in mortuae manu , cum componeret corpus, a se in- ventam esse diceret, Theseo attulit *). Non venit Hippo- lytus ipse in conspectum patris, sed pro eo satelles sive amicus caussam dixit:

Θησεῦ, παραινῶ σοι τὸ λῷστον" εἶ φρονεῖς,

γυναικὶ πείϑου μηδὲ τἀληϑῆ κλύων.

χρόνος διέρπων πάντ᾽ ἀληϑεύειν φιλεῖ, Huius oratione scrupulum "Theseo iniectum esse haec te- stantur:

φεῦ, φεῦ" τὸ μὴ τὰ πράγματ᾽ ἀνθρώποις ἔχειν

φωνήν, tv ἦσαν μηδὲν οἵ δεινοὶ λέγειν.

νῦν δ᾽ εὐρόοισι στόμασι τἀληϑέστατα

κλέπτουσιν, ὥςτε μὴ δοκεῖν ἃ χρὴ δοκεῖν. Sustulit autem dubitationem anus iurando et ad quidvis patiendum se, si fallat, paratam esse dicendo, ad quod profitendum a "Theseo ipso provocatur his verbis:

τί δ᾽, ἣν ψύδει μὲ διαβάλῃς. παϑεῖν δε δεῖ; **) Quae sequebantur, eadem ratione, atque apud Senecam, acta esse coniicio: exsecrationem patris finem fuisse huius epitaseos ; interposito deinde chori carmine statim nuntium Troezene venientem de interitu Hippolyti exposuisse. Hanc narrationem ab ea, quae posteriori Hippolyto inest, discre- passe ex fragmento umo intelligi potest:

— πρὸς ἵππων εὐϑὺς δρμήσας στάσιν. Non solum ad littus maris se contulisse, sed navem quoque conscendisse Hippolytum ex Erotiani lemmate coniicere licet: Ζιόπῳ τῷ τῆς νηὸς ἐπιμελητῇ; παρὰ τὸ διοπτεύ-

*) Philemonis lex. v. βίβλος: Οἱἑ δὲ παλαιοὶ καὶ ἐν τῇ κατ᾽ Εὐριπίδην Φαίδρᾳ, ἔνϑα μνήμη πεύκης κεῖται, φασὶ πεύκην δηϑῆναι τὴν ἐν τῇ χειρὶ τῆς Φαίδοας δέλτον, τὴν κατὰ τοῦ Ἱππολύτου, ὡς ξυλίνην οὖσαν καὶ ἴσως ἐκ πεύκης. Adde Eustath. ad Il. ξ. p. 633.

Non posse haec de posteriori Hippolyto dicta esse, ubi non πεύκη, sed δέλτος ἐκ χερὸς ἠρτημένη commemoretur, intellexit Welckerus; quod autem idem ἃ Phaedra viva epistolam "Theseo porrectam esse suspicatur, ineptum est.

") Vulgo λυϑῆς us διαβαλεῖς, sed Heath. citat ψευδῆ us δια-- ' Beàsis. Servatur hoc fragm. apud Erotiaaum cum hoc lemmate: διεβλήϑησαν, παρελογίσϑησαν, ὡς καὶ Εὐριπίδης ἐν Ἱππολύτῳ φησίν.

51

&v' wx δὲ ἡ λέξις, κειμένη παρ᾽ --- Εὐριπίδῃ ἐν ἹἹππολύτῳ. Deinde aut Dianam aut Minervam prodisse, quae veritatem aperiret et divinos Hippolyti honores con- stitueret, necesse est. Nec plane Theseo satisfactum esse deae oratione ex hoc fragmento apparet:

ἀλλ᾽ οὐ γὰρ ὀρϑῶς ταῦτα κραίνουσιν ϑεοί. Verumtamen a choro felix Hippolytus, quasi damno largi- ter compensato, praedicatur:

ὦ μάκαρ. οἵας ἔλαχες τιμάς,

"ImzóAv9 ἥρως, διὰ σωφροσύνην'

οὔποτε ϑνητοῖς ἀρετῆς ἄλλη

δύναμις μείζων" ἦλθε γὰρ ἢ πρόσϑ᾽

ἢ μετόπισϑεν

τῆς εὐσεβίας χάρις ἐσϑλή.

Hac reliquiarum interpretatione ac dispositione satis refutatam esse arbitror sententiam Bentleii, quam reliqui fere omnes secuti sunt. Non enim correctum dumtaxat atque interpolatum , non διεσχευασμένον. non retractatum atque expolitum drama est Hippolytus coronatus, sed omni- bus partibus atque universa oeconomia diversum atque contrarium ita, ut singuli utriusque dramatis actus, inter se oppositi, ipsa discrepantia conspicui essent. Sed de hoc poetae consilio alio loco plenius exposituri sumus, Phaedrae Sophoclis, quam alteri Euripidis Hippolyto , si- miliorem fuisse Hippolytum priorem, ex Asclepiadis narra- tione, quae in schol. Odyss. XI, 321. servatur, quamque ex Sophocle haustam esse Welckerus vidit, intelligitur. Apud Sophoclem Hippolytum ex Troezene per nuntium et litteras accitum esse et regnum ei cum matrimonio, quasi Theseo iam defuncto, oblatum colligo ex verbis, quae nuntius reversus dicere potuit, canis mentionem faciens domino assidentis:

ἔσαιν ἐπ’ οὐρὰν ὦτα κυλλαίνων κάτω.

Aberat enim adolescens Troezene, regnum Aethrae, quod pater ei commiserat, administrans; cf. Asclepiadem atque Ovidium Her. IV, 107. "Theseus vero apud inferos mo- rabatur sic, ut de reditu eius plane desperaretur. Intelli- gitur hoc ex verbis Phaedrae, reditum insperatum mirantis : ἔξης ἄρ᾽, οὐδὲ γῆς ἔνερϑ᾽ Qyov ϑανών ; quae Welckerus minus recte interpretatus est. Vidua igi- 4 *

52

tur esse Phaedra putabatur, neque erat, quod repudiata mortem sibi conscisceret. Hippolytus autem non agrestis, austerus truculentusque, sed κωτίλος ἀνήρ. yóvevOoog καὶ λέγειν ἠδσκηκώς appellatur. ldem non solus curru vehens, sed in curruum certamine peribat. Apud Euripi- dem Phaedra se statim, postquam ab Hippolyto repudiata est, impatiens doloris, interfecit; apud Sophoclem in fine demum dramatis, cognito Hippolyti interitu fraudeque de- iecta, vitam laqueo abrupit.

'Tantum abfuit, ut prior Hippolytus posteriore tollere- tur, ut ne obscuraretur quidem magnopere. "Testimonio sunt Senecae Ovidiique imitationes et scriptorum frequen- tissimae commemorationes, velut Propertii l. 1, M. Anto- nini X, 21., Plutarchi locis pluribus, Athenaei VI, p. 270, C. XIII. p. 561, A., Clementis Alex. (fragm. 7. 12. et 18.), Libanii, Themistii (cf. Matth. p. 407.), Iustini Mart. (fragm. 14.) cum grammaticis, scholiastis et lexicographis. Re- spexerunt ad idem drama saepius comici, velut Aristopha- nes Ran. 1043. 1052 seqq. Thesm. 547. Eq. 1290., Anti- phanes ap. Athen. I. p. 28. F.:

iv πλησμονῇ γὰρ Κύπρις. iv δὲ τοῖς κακῶς

πράσσουσιν οὐκ ἔνεστιν ᾿ἀφροδίτῃη βροτοῖς.

I. .De prima Euripidis didascalia.

Olympiadis primae et octogesimae anno primo (a. Chr. n. 455.) , Callia praetore, primam didascaliam ab Eu- ripide in scenam delatam esse scriptum est in vita, quae inest codici Mediolanensi collegii Ambrosiani, hisce verbis: ἤρξατο δὲ διδάσκειν ἐπὶ Καλλίου ἄρχοντος κατὰ "OÀvu- πιάδα ὀγδοηκοστὴν πρώτην ἔτει πρώτῳ: ΔΛάαϊίιπι est Euripidem eo certamine tertium iudicatum esse, quum doceret Peliadas: πρῶτον δὲ ἐδίδαξε τὰς Πελιάδας, ὅτε καὶ τρίτος ἐγένετο. Plena tetralogia aut trilogia poetas,

53

ubi semel choros impetrassent, non singulis fabulis, cer- tare solitos esse et res docet et testimonia grammatico- rum *). Unde Peliadas κατ’ ἐξοχήν. loco totius didasca- liae, positas esse apparet. Qualis autem dramatum,. quae una ederentur, ratio fuerit et rerum respectus, neque a veteribus traditum est et nobis difficile intellectu, Neque enim idem omnes poetae institutum servasse videntur, ne- que certam iidem in singulis componendis didascaliis ra- tionem secuti esse, Et Euripidis quidem quae traduntur fuisse tetralogiae trilogiaeque, harum aut nullum aut laxis- simum fuisse vinculum, nomina ipsa dramatum ostendunt. Consociata enim inter se fuerunt haecce:

1) Cressae, Alcmaeon in Psophide, Telephus, Alcestis.

2) Medea, Philoctetes, Dictys, Messores.

3) Alexander, Palamedes, Troades, Sisyphus.

4) Hypsipyle, Phoenissae, Antiopa.

9) Iphigenia in Aulide, Alcmaeon in Corintho, Bacchae.

Quarum didascaliarum tertia quidem et quarta constat ex iis fabulis, quae rerum quadam communitate inter se cohaerere potuerint (ad bellum enim '"Froianum alterae, alterae ad res Thebanorum pertinent), reliquarum dramata nullo inter se continentur vinculo eo, quod argumentis ipsis inesse videatur. Verum interno quodam sententiarum vinculo easdem colligatas fuisse, quod in consilio scripto- ris deprehenderetur et in rerum publicarum temporumque respectu, quin etiam in ipsis actionibus rerumque caussis similitudinem quandam fuisse, qua alia ad alias respicerent, ostendere studuit Schoell in iis, quae de Atticorum tragi- corum tetralogiis nuper disseruit. Quod quamvis minime fictum vanumque esse, sed luculentioribus etiam documen- tis confirmari posse intelliram, tamen aliud esse video quaerere, quid de industria scriptor secutus sit, et quid sponte et necessario natum sit, poeta vel minus studente vel etiam ignaro. Ante omnia enim, quid aríis ratio ius- serit, quaerendum est. Primum autem poetae est perso- nam agere poetae, non philosophi , nec politici, nec histo- rici. Utilitatem sequimur in parandis instituendisque iis,

“Ὁ Vide quae Schoell de tetralogiis tragicorum Afticorum et Droysen de Phrynicho, Aeschylo ac trilogia disseruerunt.

92

quae ad vitam victumque necessaria sunt, probitatem ho- nestatemque in agendo, veritatem in cognoscendo, pulcri- tudinem vel venustatem in fingendo. Quarum virtutum quamquam nulla, deficientibus reliquis, perfecta esse pot- est, tamen nunquam possunt ita coniunctae esse, ut non alia quasi domina regnet, reliquae quasi comites sociaeque pareant. Aliud agimus, quum operam damus philosophis, aliud, quum oratoribus, aliud, quum poetis. Eruditionem enim vel cognitionem veri in philosophis quaerimus, aucto- ritatem et consilium in oratoribus, delectationem in poetis. Itaque docere eruditorum est, persuadere oratorum, de- lectare et movere poetarum: nam commotio ipsa animo- rum, quae careat perturbatione, delectatio est. Quemad- modum autem docere efficaciter nemo potest, nisi qui idem persuadeat, neque persuadere, nisi qui moveat et delecta- tione aliqua alliciat: ita nec delectare aut movere potest, nisi qui et ad veritatem naturae res personasque expri- mendo doceat, et honesta atque utilia amplectendo ado- ptandoque favorem sibi et gratiam conciliet. Repudiant enim quidquid est honestorum hominum, si quos poetas vel sordidis vel perniciosis rebus studere intelligunt. Qui autem a veritate recedunt poetae maximis vitiis laborare et vix poetarum nomine digni esse videntur. Argumentis igitur et praeceptis docere philosophi est; exempla et vir- tutum et vitiorum contemplanda proponere poetae: disse- rendo ille, quid rectum, utile honestumque esse statuat, ostendit, hic vel metum miserationemque vel risum mo- vendo, Mollire enim duritiem animorum volunt poemata, solvere callum torporemque, quo obduci mentes utilitatis nimium studiosae solent, neque efficere, ut iudicum quo- rundam severitate vel praeceptorum tristium morositate vitiis irascamur, sed ut more deorum vel sapientium, qui ni- hil a se humani alienum esse putent, sine ira studioque turpia pravaque rideamus, magna rectaque suspiciamus, vitiis alienis perinde ac nostris ignoscamus, malis omnibus, tanquam propriis, moveamur.

Haec ideo latius disputavi, quod philosophorum et poeta- rum rationem a multis videram parum discerni. Quidam enim nostra aetate, quum dramata vellent scribere, dialo-

55

gos philosophicos inscii confecerunt, et plerique, quum de veterum tragicorum fabulis disserunt, hoc egisse poetas af- firmant, ut vel sententias quasdam communes vel praecepta philosophorum argumentis fabularum, tanquam exemplis, il- lustrarent: quae sententiae quanto sint graviores honestio- resque et quanto declaratae evidentius, tanto opera poeta- rum praestantiora esse censent. Non nego talia ex fabulis tragicorum percipi posse, sicut nec ad docendum eas aptas esse infitior; sed talia a poetis quaesita esse nego. Sed ad propositum redeo. In tetralogiis quoque componendis delectationis rationem primam fuisse Horatius testatur, caussas proferens manifestissimas : 960 quod Illecebris erat et grata novitate morandus Spectator functusque sacris et potus et. exlex."

Unde quemquam tragicum poetam studiose operam dedisse, ut continua rerum serie iuncta dramata in certamen de- mitteret, nego; et si vel maxime Aeschylus hoc secutus sit, certe reliquos inde a Sophocle ab illius instituto dis- cessisse intelligo. Multo autem minus, quam actionum perpetuitate, quam percipiunt etiam .ineruditi, continuari fabulas nexu cogitatorum potuisse, quae rebus, quasi exem- plis, declararentur, planum est, Quid enim sperarent poe- : tae plana fore multitudini ea, quae etiam eruditorum saepe acumen fugerent? aut quid elaborarent in iis, quae vel maxime effecta nemo intellecturus esset?*) Omnes qui ubique temporum fuerunt et locorum poetae, nec minus

*) Digna sunt, quae advertantur, Goethii verba, quo auctore sine dubio nemo est in hoc quidem genere locupletior: Sollte sodann der Dichter nicht bald gewahr werden, dafs dem Volke an der Folge gar nichts gelegen ist? Sollte er nicht klug zu seinem Vortheil gebrauchen, dafs er es mit ei- ner leichtsinnigen Gesellschaft zu thun hat? Er gibt lieber sein Innerstes auf, als es sich ganz allein und umsonst sauer werden zu lassen!" Neque plane ille neglexit, quae fecit ipse in Faustio poetam a scenicorum praefecto moneri:

,Gebt ihr ein Stück, so gebt es gleich in. Stücken. — Was hifts, wenn ihr ein Ganzes dargebracht ? Das Publicum wird es euch doch zerpflücken."

96

etiam qui tabulas pinxerunt vel signa fabricati sunt, si qui- dem vellent opera sua populis commendari (debent autem omnes velle), accommodarunt ea et hominum voluntatibus studiisque et festorum ludorumque naturae, et temporum opportunitatibus, et locorum vel aedificiorum, quae ornare iubebantur, spatiis: nec profecto, quum his rerum angustiis hominumque studiis parerent, detrimentum fecerunt venusta- tis. Nubes enim et inania captare solent, qui talia negli- gunt. Scenicos vero poetas si respiciemus, a nemine un- quam, qui vel minus nosset theatrorum naturam vel co- gnitam negligeret, bonas et praestantes omni numero fabulas compositas esse inveniemus, Quamobrem veram esse puto eam tetralogiarum rationem, quam proposuit G. Herman- nus et comprobavit Goethius. Confirmatur enim tum fabu- larum ipsarum natura, quarum singulas consummatas esse intelligimus atque, ut Stoicorum virtutem, sese contentas omniaque sua complexas, neque extrinsecus religatas pen- dere neque quaerere quidquam aliunde, tum vero etiam te- stimoniis veterum scriptorum, quorum nemo unquam ullam dixit fabulam, separatam a reliquis, quibuscum una in cer- tamen demissa esset, minus, qualis esset vel quo pertine- ret, intellizi posse... Verumtamen certam legem certumque ordinem in conficiendis tetralogiis propositüm fuisse poetis, ut aliam ad mentis, aliam ad aurium, aliam ad oculorum delectationem potissimum fabulam componerent et, quasi separatis hominum sensibus, alii post alium satisfacerent, neque consentaneum est neque convenit in didascalias, de quibus proditum est memoriae, Potius in structura fabu- larum varietas quaerenda fuit. Monuit autem Aristoteles (poet. c. 10.) alias. simplici esse argumento fabulas, alias implicato vel, quod alii vocarent, duplici (c. 13, 4. et 7.). Simplicem dicit actionem, cuius sine inopinato casu vel aguitione fiat mutatio, implicatam, quae vel agni- tionem vel casum inopinatum vel utrumque habeat. Sim- plicem eandem aequalem et continuam dicit, quod quo res ab initio tendere coeperint, eodem continuo pro- cedant, neque ulla subita atque inopinata conversione (qua- lem gignit errorum priorum cognitio) in contrarium con- vertantur. Simplicis igitur argumenti exemplum sunt Pro-

97

metheus Aeschyli et Medea Euripidis, implicati autem Ion eiusdem. ldem Aristoteles praeter peripetiam atque agni-. tionem tertium genus actionum ponit perpessionem sive πάϑημα, quam dicit esse actionem exitiabilem aut misera- bilem, velut caedem in conspectu et cruciatum et vulnera- tionem (c. 11. S. 6.). Inde alias tragoedias docet pathe- ticas, alias morales esse (c. 24. S. 1.). Pathetici ge- neris exempla ponit Aiantes et Ixiones, moralis Peleum (Euripidis) et Phthiotides (Sophoclis) (c. 18, 2.). Patheticae igitur erunt fabulae, quae atrocia mala, aut ipsorum, qui patiuntur, culpa, aut maiorum vitiis contracta, miserumque interitum ostendunt; morales contra eae, in quibus probi- tate, fide, fortitudine ac prudentia bonis felicitas restituitur, poena afficiuntur improbi. MMoralem eandemque implica- tam esse Aristoteles dicit Odysseam, patheticam simplicem- que lliadem. Elaborandum autem ait poetis esse, ut in his generibus omnibus excellant, sin minus, ut in gravissi- mis et plurimis; neque probandam esse sententiam eorum, qui in uno genere, tanquam suo, unumquemque poetam excellere velint. Et Euripidem quidem pariter in omnibus generibus elaborasse videmus: velut simplicis sine dubio geueris fuerunt Cressae et Medea, implicati Alexander at- que Antiopa, pathetici Troades et Phoenissae, moralis Pe- leus et Dictys; in plerisque autem fabulis bina genera so- ciata esse apparet. Largam igitur variandi grataque inu- cuuditate theatrum retinendi materiam poetis, qui in omni- bus vel plurimis actionum generibus elaborarent, fuisse in- tellisis. Accedit, quod commutatio rerum vel conversio, quam χαταστροφὴν Graeci appellant, paene non minus saepe infelicium in felices quam felicium in infelices fie- bat (Aristot. poet. c. 7. S. 7.). Errant enim vehementer, qui felicem rerum exitum tragoedia indignum esse et ab Aristotele damnari putant. Non magis ille felicem exitum, quam implicatam sive duplicem actionem, damnavit, quam- . quam praestare dixit infelicem exitum et simplicem acti-

onem (c. 13. S. 4.): quod quidem dicens, quid aliud, quam tragoediam, quam nos appellare solemus, dramate (Schau- spiel) graviorem ac praestantiorem esse censuit? Et maiorem Graecis numerum fuisse tragoediarum, quae felicem habe-

98

rent exitum, quam contrariarum, Aristoteles ipse testatur (c. 13. S. 7. 8), idemque dicit vitio datum esse a qui- busdam criticis Euripidi, quod in res adversas miserasque multae eius tragoediarum desinerent (c. 13. S. 6.). Qua in re mirum est contrarii vitii eundem a quibusdam re- centiorum, hominum socordium nec nisi proxima quaeque respicientium , accusatum esse, et parum abfuisse, quin corrupisse et pessumdedisse ista, quam fingebant, nova- tione tragoediam argueretur. Omnino autem vix dici pot- esí, quantam errorum multitudinem traxerit unus error, quo in res miseras utique deveniendum personis tragicis esse recentiores vulgo sibi persuaserunt. Latius patuisse tragoediae nomen manifestum est, ut ne hilaritas qui- dem, qua saepe in vita res quamvis severas interpellari vi- demus, ab illius natura aliena esse crederetur. Quasdam enim tragoedias in locum satyricorum dramatum substitu- tas esse, quae admixtis lepidis rebus tristia ac severa ha- berent temperata, satis iam certis documentis probari potest.

Neque igitur rerum neque sententiarum vel serie vel mutuo respectu dramata singularum didascaliarum iungi inter se solitas esse, ex his, quae modo disputavi, puto intelligi. Neque tamen quod necessario et vulgo factum esse nego, idem unquam factum esse vel fieri potuisse in- fitior. Nam si delectationis rationem poetas imprimis se- cutos esse dico, non utilitatis rationem neglectam vel con- sulto spretam esse contendo. Quare ubi obferretur illis materia eiusmodi, quae utramque laudem coniungi patere- tur, ut consociandis fabulis et iucunda varietas et rerum quaedam continuatio vel sententiarum utilium. declaratio efficeretur, quemnam poetam fuisse tam stolidum putamus, ut opportunitatem feliciter oblatam omitteret neque etiam paullulum delectationis rationi utilitatis condonaret? — Aut quotiescunque esset facultas componendi dramata ea, qui- bus finitima vitiorum virtutumque exempla illustrarentur, ipsaque similium dissimiliumque coniunctione utilissime do- cendi, quemnam poetarum non fecisse putamus id, quod vel maxime est poetae, ut ex adverso positis rebus finiti- mis naturam earum magis redderet conspicuam? Atque eiusmodi facultatem saepissime factam esse arbitror, Nam

59

quum dramata non continuo scripta in vulgus edere lice- ret, sed exspectandum esset poetis, donec impetrassent chorum, fieri potuit, ut maiorem semper numerum in promtu haberent, ex quo facta delectione consociarent ea, quae essent ad ineundam societatem aptissima. Et quum ad rerum publicarum conditionem omnibus fere fabulis re- spectum esse videamus, quidni etiam ad unam certamque sententiam communem declarandam, quam inculcari homi- nibus cummaxime utile esse videretur, partes quasdam earundem accommodari sine detrimento venustatis potuisse statuamus ?

His igitur de caussis quaerere, quid singularum dida- scaliarum fabulae commune habuerint, vel quonam societa- tis vinculo inter se colligzatae fuerint, non alienum mihi esse videtur, Quod autem ad tetralogiarum vel trilogiarum quandam societatem dramata Euripidis dissipata omnia re- vocare conor atque ordine eo, quo nata esse suspicor, dis- pono, non approbationem, sed veniam peto. Liceat mihi in hoc quidem genere ficta veris miscere vel lacunas di- dascaliarum, quas indaganda veritate tolli posse desperem, explere interpolando. Fictum enim ordinem, quam nullum, sequi praestare arbitror, neque alia ratione melius vitae narrationem cum operum censura coniungi posse video.

His in universum disputatis, ad Peliadarum fabulam me converto, ostensurus, quomodo illius argumento et ad publicas Atheniensium res et ad privatam poetae condi- tionem respectum fuisse suspicer. Olympiade 803 Athe- niensium iuventute partim in Aegyptum profecta partim in oppugnanda Aegina occupata, sperabant Corinthii, se inva- sione subito in Megaram facta aut Aeginetas obsidione li- beraturos aut Athenienses oppressuros esse. Quae res ut aliter, atque illi speraverant, caderet, senum Atheniensium virtute factum est, qui adsumtis adolescentium iis, qui ar- mis ferendis idonei erant, duce Myronide, obviam profecti hostibus pugnaque superiores facti, pulsis Corinthiis tro- paeum constituerunt (Thucyd. 1, 105. 106.). Iuvenes igi- tur quodammodo ex senibus facti erant iuvenile facinus edendo Atheniensium ii, qui absente iuventute hostium impetum propulerant. Paullo post, Olympiade 81, sive

60

anno 435, Peliadas, suum iam nomen profitens, impetrato choro, docuit Euripides, quae fabula in conatu restituen- dae seni iuventutis fere tota versabatur, De mente enim poetae non dubitabis, si Το] αἱ, qui est in Heraclidis, exem- plum atque similitudinem rationis respicies.

Eodem anno, quo primum in certamen Euripides non celato nomine descendit, Aeschylum e vita decessisse pro- ditum est memoriae. Quamobrem haereditas quasi 99ó- vov τραγῳδικοῦ deorum ipsorum voluntate a sene ad iu- venem transferri videbatur, neque dubito, quin suam quo- que caussam Euripides respexerit senis decrepiti in iuve- nem mutandi conatum repraesentando. | Licebat enim ei significare, se ad successionem illius regni destinatum esse sibi videri; neque illum ab eiusmodi ingenuitate alienum fuisse Plutarchus ostendit, quo loco de parabasi, quae Danaes fabulae inserta fuit, exponit. Hanc autem ipsam fabulam atque parabasin primae didascaliae attribuendam esse censeo. Primum enim certamen ineuntes parabasi poetas uti solitos esse, ut se Musamque suam populo com- mendarent, et per se consentaneum est, et Aristophanis exemplo docetur, e£ communi poetarum more confirmatur. Ac fuerunt, qui ad cavillationes poetarum comicorum di- luendas illa parabasi usum esse Euripidem, florente Ari- stophane, putarent. Cui sententiae ne subscribam, Plu- tarchi monet testimonium, qui videtur non tam acerbe Euripidis ingenuitatem reprehensurus fuisse, si contume- lis eum lacessitum ad defendendos hostes arma cepisse intelligeret. Ceterum non potuisse parabasin alii dramati inseri, nisi ei, quod postremum esset didascaliae, sponte intelligitur. Unde satyrici dramatis locum huie fabulae, sicut Alcestidis, assignatum fuisse apparet; neque naturam eius ab ea conditione abhorruisse patebit cognoscentibus argumentum, quod ex reliquiarum indiciis restituere conati sumus.

Praeter has, quas dixi, fabulas primae didascaliae as- signare lubet Stheneboeam, quam et priorem Bellerophonte et antiquissimarum fabularum numero fuisse coniicio. Tum quod Corinthii regis inconstantia atque perfidia arguere- tur, illis reipublicae temporibus accommodata fuisse vide-

61

tur. Stheneboeae autem Phoenicem praemitto ideo, quod argumento est eo, quod, cum illius argumento compositum, et ipsum illustraretur et commendaret argumentum Sthe- neboeae.

A. Peliades.

Maius in Chron. Euseb. (scriptt, vett. nova coll. T. VII.) p. 43. scripsit haecce: ,Locus hic percommodam nobis ansam praebet edendi cuiusdam summarii Euripideae tragoediae Peliades, quod Armenii incolume servarunt. Mosis Chorenensis decem libri progymnasmatum exstant. Iamvero tertio eius rhetoricae libro, qui est de confuta- tione, praedictam Euripidis fabulam Moses ad exemplum sibi proponit oratoriae confutationis. En autem eius verba." Vide Welckerum p. 625., qui Mosis verba, monstrata a G. Dindorfio, transscripsit. Sed manca sunt quae Maius cum lectoribus communicavit, nec dramatis structuram sa- tis ostendunt. Gravius est, quod Diodori narrationem (IV, 50 — 53.) copiosissimam ex Euripide haustam esse, com- parando eam cum Mosis relatione, intelligi potest *). Et in illa quidem ad unum tempus locumque sic omnia refe- runtur et quasi actibus distincta sic procedunt, ut originem eius eam, quam dixi, fuisse etiam sine cuiusquam testi- monio cognosci potuerit.

Initium prologi, quem egit Medea, servatum est in scholiis ad Med. v. 688, scriptis:

"Μήδεια πρὸς uiv δώμασιν τυραννικοῖς.

Medeam solam, corporis forma simul: cum veste mutata, ad aedes regias se contulisse, quum interim Argonautae in portu quodam terrae Thessaliae navem occultam tenerent atque eventum machinationum Medeae exspectarent, col- ligi potest ex Mosis ipsius verbis hisce: ,,Ait enim ipsam, societate cum lasone quodam inita, e Scythia in Thes- saliam navigasse atque artes magicas hic pro- fessam regem, qui terrae imperabat, dolosis consiliis

*) Cum Diodoro Hyginus c. 24. plurimam partem consentit.

62

perdere decrevisse." ^ Accuratius autem atque copiosius, quomodo ea gesta sint, Diodorus refert, cuius narrationem iam totam cum lectoribus communicabo: ,QQuum ducum reversio etiamtum per Thessaliam ignoraretur, fama omnes, qui erant cum lasone profecti, in Ponti regionibus interisse nuntiante, Pelias, opportunitatem omittere nolens, omnes regni successores sustulisse dicitur. Patrem enim lasonis coegisse ad tauri sanguinem hauriendum, fratrem Proma- chum, etiamtum puerum, occidisse, ^ Amphinomen autem matrem ferunt, cum ad mortem adigeretur, virile et me- moratu dignum facinus perpetrasse: nam quum confugis- set ad focum domus regiae et precata esset, ut dignam ille impietatis mercedem acciperet, pectore gladio percusso mortem sibi fortissime conscisse, Peliam autem, hac ra- tione omnibus lasonis cognatis sublatis, statim meri- tam nefariorum facinorum poenam dedisse. —Tasonem enim noctu in 'Thessaliae quendam portum Iolco propin- quum, ex urbe non conspicuum, nave appulsa, ex populari quodam miseram suorum sortem cognovisse. Cunctis au- tem ducibus ad ulciscendum neque quidquam periculi de- trectandum paratis, de ratione aggrediendi dubitationem in- cidisse: alios enim suasisse, ut, impetu statim in urbem facto, regem inopinatum opprimerent; quibusdam placuisse, ut, militibus ex sua quisque patria arcessitis, bellum com- mune susciperent; neque enim a quinquaginta tribus viris vinci posse regem potentissimum civitatamque amplissima- rum possessione munitum, ἴῃ hac difficultate haerentibus Medeam pollicitam esse se solam Peliam dolo interfectu- ram regnumque dignissimis tradituram esse sine ullo peri- culo. Quam orationem quum omnes admirarentur, illam ostendisse, teneri a se multa nova medicamenta, a matre Hecate et sorore Circe inventa, quibus antea quidem nun- quam ad hominum perniciem usa, nunc autem meritos fa- cile esset ultura. Et quum duces de consilio suo accura- tius docuisset, praedixisse, se signum, quod de specula prospiceretur, interdiu fumo, noctu igne, e regia daturam. Deinde eam, quum in Dianae cavo simulacro, ad hunc usum parato, varia medicamenta condidisset, comas remediis qui- busdam in canas mutasse, os autem totumque corpus ru-

653

gosum reddidisse, ut senis prae se formam speciemque ferret; postremo sumía deae imagine, mirum in modum ad obstupefaciendum vnlgus instructa, in urbem ingressam esse cum prima luce."

Habes verum prooemii argumentum ; cognoseis diei tem- pus ad illa in publico exponenda instituendaque aptissimum; vides Medeae formam vestitumque permutatum cum Dia- nae simulacro, manibus eius imposito; intelligis omnia ad rem perficiendam parata esse. Sola de suo adiecisse Dio- dorum suspicor ea, quae de crudelitate Peliae deque caede cognatorum retulit. Satis magna lasoni caussa erat ulci- scendi, quod a patria ablegatus et in pericula ea coniectus erat, in quibus sine Medeae auxilio pereundum fuit; neque Peliae. miserrimus interitus misericordiam movere potuisset, si tam nefariis fuisset sceleribus pollutus. Ser- yantur autem prooemii quaedam fragmenta; et primum qui- dem, quae huc pertinere Welckerus vidit, stirps lasonis declaratur hisce verbis (dub. fragm. n. 43.):

“4ἴσωνος υἱὸς Κρηϑέως ἀφ᾽ αἵματος,

Iniuriam, qua lason affectus erat, quum in Colchidem ab- legaretur, haec spectasse videntur:

πὸ δ᾽ ἔσχατον δὴ τοῦτο ϑαυμαστὸν βροτοῖς,

τυραννίς" οὐχ εὕροις ἂν ἀϑλιώτερον"

φίλους τε πορϑεῖν καὶ καταχτανεῖν χρεών"

πλεῖστος φόβος πρόςεστι, μὴ δρασωσί τι.

Pergit deinde Diodorus ad parodi argumentum enar- randum sic:

ἐνθουσιαζούσης δ᾽ αὐτῆς καὶ τοῦ πλήϑους κατὰ τὰς ὁδοὺς συντρέχοντος, παραγγέλλειν πᾶσι δέ- χεσϑαι τὴν ϑεὸν εὐσεβῶς " παρεῖναι γὰρ αὐτὴν ἐξ Ὕπερ- βορέων ix! ἀγαϑῷ δαίμονι τῇ τε πόλει πάσῃ καὶ τῷ βα- σιλεῖ. Πάντων δὲ προςχυνούντων καὶ τιμώντων τὴν ϑεὸν ϑυσίαις, καὶ τὸ σύνολον τῆς πόλεως ἁπάσης συν- ϑεαζούσης, εἰςβαλεῖν Μήδειαν εἰς τὰ βασίλεια.

Alternis strophis haec a Medea et choro, ad primos illius ululatus concurrente, cantata esse putandum est. Ra- tio carminis similis esse potuit cantui ei, quo Bacchae Euripidis ante Penthei aedes utuntur. Quod deinde in ae- des Medeam intrasse tradit Diodorus, id sic corrigendum

61

est, ut potius regem ipsum, carminum strepitu excitatum, in publicum cum filiabus prodisse statuas. Huius animo religionem ineussam esse dicit Diodorus, nec minus filias miraculis obstupefactas, ut deam crederent ipsam venisse ad Peliae domum beatam reddendam. Docuisse enim Me- deam, Dianam, draconum curru per aerem vectam, per- agrasse magnam orbis partem; ab eadem Peliam, ut ma- xime regum omnium pietate insignem, electum esse, qui sacra ei perpetua cultumque institueret ; denique sibi man- datum esse, ut regi, a senectute remediis quibusdam libe- rato, vigorem restitueret iuvenilem, multaque alia ad bea- tam sanctamque vitam pertinentia donaret. Admirante au- tem Pelia novitatem promissorum, Medeam professam esse, se extemplo suum corpus mutando dictorum fidem firma- turam: iussisse igitur ab una filiarum puram aquam af- ferri: quo facto, conclavi aliquo inclusam, corpus lavisse, ablutaque medicamentorum vi atque effectu, proprium ha- bitum recuperasse. |

Medea in conclave intrante finiebatur actus secundus ; spatium temporis usque ad reditum eius chori carmine consumebatur. Colloquii, quod praecesserat, fragmentum exstat unum, quo se incredulum esse rex declarat: δ

φϑείρου" τὸ yàg δρῶν οὐκ ἔχων, λόγους λέγεις *). Medea ex conclavi rediens, cum videretur numinis alicuius beneficio iuventutem et insignem corporis pulcritudinem recuperasse, magna admiratione regem, ut par erat, im- plevit. Fecit deinde medicamentorum vi simulacra draco- num apparere, quibus per aerem ex Hyperboreis advecta dea ad Peliam deverti videretur. Quibus ostentis, natu- ram humanam superantibus, motus rex, magno honore di- gnam esse Medeam credere omninoque verbis fidem habere. Tum illa regem ablegatis filiabus solum nacta, persuasit ei, ut filias iuberet sociata. opera, quidquid ipsa iussisset, ef- ficere: debere enim regis corpus non servorum manibus, sed liberorum curatione divini beneficii particeps fieri,

His compositis rex intro abiit, potuitque tertium chori carmen interponi, eoque finito filiae, patris iussu, qui in-

*) Vulgo λόγους ἔχεις.

65

terim corpus senile quieti dederat, ad exsequenda Medeae mandata in scenam redire. Eorum, quae cum his Medea collocuta est, partem priorem ex Mose cognoscimus, haec referente: ,Idcirco apud eiusdem filias, commemoratis diu patris devexa senectute masculaeque prolis defectu, quae in paternum regnum succederet, ultro opem suam obtu- lisse, qua illum, siquidem ipsae vellent, in iuvenilem ae- tatem denuo restitueret." Regnum opulentiamque plurimi facienda esse ostendit hicce versus:

ὁρῶσι δ᾽ oi διδόντες εἰς τὰ χρήματα. Quaerente deinde Alcestide, quae, cum esset maxima natu, vice reliquarum verba faciebat *), quid fieri Medea ad ef- fieienda ea, quae polliceretur, iuberet —

τί χρῆμα δρώσας; φράζε μοι σαφέστερον **) — et Medea aperte ostendente dissecandum laniandumque patris corpus esse (ἀρταμεῖν fragm. XIL) et in lebete co- quendum, virgines diritatem facinoris horrebant atque ab- ominabantur ***). Quas primo obiurgatione ad voluntatem suam traducere studuit:

αἰνῶ" διδάξαι δ’. ὦ víxvov, σὲ βούλομαι,

ὅταν μὲν ἧς παῖς, μὴ πλέον παιδὸς φρονεῖν,

ἐν παρϑένοις δὲ παρϑένου τρόπους ἔχειν,

ὅταν δ᾽ om ἀνδρὸς χλαῖναν εὐγενοῦς πέσῃς,

τὰ δ᾽ ἄλλ᾽ ἀφεῖναι μηχανήματ᾽ ἀνδράσιν.

πρὸς κέντρα μὴ λάκτιζε τοῖς κρατοῦσί Gov. Confirmatur his verbis quod tradit Diodorus, senis specie sumta Medeam Peliae ac Peliadibus se obtulisse. —Obsti- nate autem recusantibus virginibus, maiore miraculo edito scrupulum eximit pertinaciamque expugnat. Dicit enim

*) Hyginus 1. 1. ** Vulgo δράσας, errore ex Medeae fabula, in qua eadem le- guntur (v. 688.), nato.

***) Apud Diodorum ἀπηνῶς pro προφηνῶς reponendum esse res ipsa doce: ἀπηνῶς δὲ τῶν παρϑένων δεξαμένων τὸν λόγον, ἑτέραν αὐτὴν ἐπινοῆσαι πίστιν τῶν ὑπ᾽ αὐτῆς λεγομένων. Cf, Hyginum 1. lI.

9

66

se arietem, quem pretiosum domi alant, laniando coquen- doque in agnum esse mutaturam, Ad quae perficienda statim cum Peliae filiabus in domum se confert.

Secutum est quartum chori carmen *), quo finito prod- iit nuntius, qui de re gesta exponeret. Hanc narrationem Moses respicit hisce verbis: ,,His dictis pergit porro singil- latim narrare, qua ratione res patrata fuerit: nempe ut Medea laniatum arietem in lebetem coniecerit ignemque subdiderit, utque, fervente cum motibus lebete, viventis arietis speciem ostenderit, eoque modo illusis filiabus Pe- liam laniandum curaverit **). Eratque, inquit, in lebete: et praeterea nihil addit," Prodierat igitur nuntius, simul- atque membra senis in lebetem coniecta conspexerat. Eo- dem temporis momento etiam filias Peliae a lebete avoca- tas et in superiores aedium partes cum facibus ardentibus escendere a Medea iussas esse, Lunam rite in auxilium vocandam esse simulante, tradit Diodorus. Has igitur sub ipsum finem narrationis nuntii puto in tectis aedium cum facibus apparuisse, duce Medea, quae, obscuris quibusdam utens atque ambiguis precationibus, victoriam amicis opta- ret perniciemque hostibus. Quod Colchico sermone eas preces factas esse monet Diodorus, sic intelligendum est, eam illo quidem sermone se uti dixisse, sed graece locu- tam esse ***). Ceterum eas precationes satis longas fuisse ait Diodorus: moram enim Medeam intulisse, donec Argo- nautas venientes prospiceret. Horum adventum primo a Medea, priusquam de tecto descenderet, obscure significa- tum, deinde etiam a choro descriptum esse arbitror. Stri- clis enim. gladiis in regiam irruerunt obviosque interfece- runt. Quinto igitur carmine pavorem trepidationemque cho- rus significavit. Prodiit deinde Alcestis, horrore perculsa,

*) Ex hoc carmine depromtum esse potest vocabulum ὄβρέα, quo quorundam animalium proles significabatur (fragm. VIII).

**) Alcestidem solam non sustinuisse.patri manum afferre, af- firmat Diodorus, contrarium fradente Hygino. Hoc illum de suo addidisse suspicor.

***) Cf. Iphig. Taur. 180.

67

de iis, quae praesens vidit, expositura: qua de re haec sunt verba Diodori: τὰς δὲ τοῦ Πελίου ϑυγατέρας, ἄρτι καταβεβηκυίας ἀπὸ τοῦ στέγους πρὸς τὴν καϑέψη- σιν καὶ παραδόξως ἐν τοῖς βασιλείοις ἰδούδας τόν τε ᾿Ιάσονα καὶ τοὺς ἀριστεῖς, περιαλγεῖς ἐπὶ τῇ συμφορᾷ γε- νέσϑαι" οὔτε γὰρ ἀμύνασϑαι τὴν [Μήδειαν ἔχειν ἐξουσίαν οὔτε τὸ πραχϑὲν αὐταῖς μύσος δι’ ἀπάτην διορϑώσασϑαι. “ιόπερ ταύτας μὲν ὁρμῆσαι λέγεται στερίόκειν αὑτὰς τοῦ ξῆν" τὸν δὲ Ἰάσονα, κατελεήσαντα τὰ πάϑη; παρακα- τασχεῖν αὐτὰς καὶ, θαῤῥεῖν παρακαλέσαντα, δεικνύειν, ὡς ἐκ κακίας μὲν οὐδὲν ἥμαρτον, ἀκουσίως δὲ δι’ ἀπάτην ἠτύχησαν *). Occupata igitur regia interfectisque. satelli- tibus, ad Alcestidem prodiit Iason , simul Medeam et reli- quas Peliae filias educens suorumque caterva stipatus. Is cum virgines consolatus esset et quae ipse cum Medea fecerat palam. purgasset, Acasto quidem, Peliae filio, qui erat in numero Argonautarum, regnum paternum restituit, sororibus autem eius se ipsum prospecturum esse pollici- tus est (matrimonia significans, in quae singulas principi- bus Argonautarum collocaturus erat), denique dixit se cum Argonautis in Isthmum Corinthium profecturum esse et perfectis Neptuno sacris quibusdam navem Argo eidem consecraturum. Quibus dictis concionem dimisit, omnes- que discesserunt.

Ex hac lasonis oratione quaedam fragmenta depromta sunt: et primum quidem ad purgationem facti atque accu- sationem Peliae pertinere videntur haecce:

οὐχ ἔστι τὰ ϑεῶν dw, ἐν ἀνθρώποισι δὲ

κακοῖς νοσοῦντα σύγχυσιν πολλὴν ἔχει.

Reliquis fragmentis gratum animum in Medeam sociosque declarat, neque se, ex periculis servatum rebusque secun- dis utentem, beneficiorum memoriam depositurum esse dicit:

ἐν τοῖσι uiv δεινοῖσιν ὡς φίλοι φίλων !

ὅταν δὲ πράξωσ᾽ εὖ, διωϑοῦνται χάριν,

αὐτοὶ δι’ αὑτοὺς εὐτυχεῖν ἡγούμενοι"

— 0 ὀ - ς-ν-»ὃοΦ».-- - -- —— τσ πο ——

*) Conatum pro facto ponens Hygiuns Peliadas a patria pro-

fugisse refert. 5*

.ς

68

ἀλλ᾽ ἦδε μ᾽ ἐξέσωσεν, ἥδε μοι τροφός,

μήτηρ. ἀδελφή, δμωΐς, ἄγκυρα, στέγη *). . Simul se felicem praedicat tali virorum principum. con- sortio:

ó γὰρ ξυνὼν xaxóg uiv ἣν τύχῃ γεγώς,

τοιούςδε τοὺς ξυνόντας ἐχπαιδεύεται,

χρηστοὺς δ᾽ ó χρηστός" ἀλλὰ τὰς ὁμιλίας

ἐσϑλὰς διώκειν. ὦ νέοι, σπουδάζξετε.

Ideni argumentum etiam Sophocles tractaverat, exstant. que narrationum varietates, quae huius dramate niti vi- deantur, velut Apollodori atque '"Tzetzis ad Lycophr. 115. His enim testibus non recta ex Colchide redux ad Peliam uleiscendum se lason accinxit, sed. placide regem. adiit, iraditoque vellere aureo, Corinthum se contulit: inde, di- missis Argonautis initisque cum Medea ultionis consiliis, quum in "Thessaliam reversus esset, tum demum Peliam a liberis interficiendum curavit: denique perpetrato . faci- nore lason cum Medea ab Acasto eiectus, Pelias autem se- pultus est. Mutatis vestibus habituque sacerdotis etiam apud Sophoclem Medeam in scenam prodiisse, lasone pro- cul. eventum exspectante, verisimile est. Eo enim chorus διξζοτόμων ducit, quem circum se congregaverat, et a quo nomen fabulae factum erat; cf. Welck. T. 1, p. 340 seqq. et fragm. apud G. Dindorf. p. 53.

Tertia narratio apud Pausaniam VIII, 11. hs 620. et 621. reperitur. Ibi Medea se simultatem cum Tasone exer- cere simulat, revera cum eo. in perniciem Peliae libero- rumque eius coniurata: quem dum ex sene iuvenem se facturam esse pollicetur, hoc agere videtur, ut lason regni successione excludatur. Simul suis manibus opus perficit, ipsa Peliam occidens et in aenum coniiciens. Miserrime interfectus, etiam sepultura destituitur; filiae autem in Ar- cadiam confugiunt. Dignum est memoratu, quéd de nomi- nibus filiarum Pausanias adiicit: ὀνόματα δὲ αὐτῶν ποιη- τὴς uiv ἔθετο οὐδείς, οἷά y ἐπελεξάμεϑα ἡμεῖς, Μίκων δὲ ó ξωγράφος ᾿“στερόπειάν τε εἶναι καὶ ᾿δντινόην ἐπὶ ταῖς εἰκόσιν αὐτῶν ἐπέγραψε. Hyginus unde nomina

*) Fragm. inc, CLXXXY.

69

Medusae. Isodoces, Hippothoes hau- serit, incertum est. "Tragoediae enim institutum mutas per- sonas. produci postu Ad Pausaniae narrationem pro- xime accedunt | quae Ovidius Met. VII, 297 seqq. exposuit, qui tamen quaedam. etiam ab Edipide potest Sophocleque sumsisse.

Euripidis pus : "quanía inventionis praestantia, quanta oculorum delectatione animorumque commotione retinere potuerit spectatores, facile etiam ex his indiciis, quae ex- stant, intelligitur.

Auctori Christi patientis cognitam fuisse hanc fabu- lam ex his eius versibus colligo (933 — 938.) :-

λέβητι χρυσέῳ δὲ πέπτων μοι δέμας,

δοφῇ προμηϑείᾳ us ξενίσῃ Evo:

λυγρὸν γὰρ ἀπὸ γῆρας εὐφυῶς ξέσας

ἀνϑιρωπολοιγοῦ παμπαλαιᾶς μοι λύπης,

κοῦρον φίλον ϑήσειεν ἡβόωντά us:

ὡς νῦν κάκιστον γῆρας ἅπαντας τρύχει.

Unde plura poetae disiecta membra in illo centone latere verisimile est.

Alcestidis, Pelopiae,

B. Phoenix

Argumentum exstat apud Apollodoruni ΠῚ, 13, 8: Φοῖ- νιξ ὃ ᾿Δμύντορος ὑπὸ τοῦ πατρὸς ἐτυφλώϑη, καταψευσα- μένης φϑορὰν Φϑίας τῆς τοῦ πατρὸς παλλακίδος. Πη- λεὺς δὲ αὐτὸν πρὸς Χείρωνα κομίσας, ὑπ᾽ ἐκείνου ϑερα- πευϑέντα τὰς ὄψεις, βασιλέα. κατέστησε Ζολόπων. Paullo accuratius de eadem re docemur epigrammate Cyziceno tertio (cf. lacobs. Anthol. T. III. part. HI. p. 620 seqq.): ὃ τρίτος ἔχει τυφλούμενον Φοίνικα ὑπὸ πατρὸς ᾿Δμύντο- ρος καὶ κωλύουσαν ᾿Δλκιμέδην τὸν οἰκεῖον ἄνδρα"

᾿Δλκιμέδη ξύνευνον ᾿Δμύντορα παιδὸς ἐρύκει

Φοίνικος ἠδ᾽ ἐθέλει παῦσαι. χόλον γενέτου"

ὅττι περ “ἤχϑετο πατρὶ σαόφρονος εἵνεκα ματρός,

παλλακίδος δούλης. λέκτρα προςιεμένῳ"

χεῖνος δ᾽ αὖ δολίοις ψυϑυρίσμασιν ἤχϑετο κούρῳ,

ἦγε δ᾽ ἐς ὀφθαλμοὺς λαμπάδα παιδολέτιν.

10

Etiam scholiasta Lycophronis ad v. 421., cuius verba cum Apollodori verbis fere congruant, quaedam accuratius indicat : φυγὼν δὲ ὁ Φοῖνιξ ἦλϑε πρὸς Πηλέα. καὶ ὃς ἀπαγα- γὼν αὐτὸν πρὸς τὸν Χείρωνα ἔπεισεν ὑγιῆ γενέσϑαι ὑπ’ αὐτοῦ : itemque γνοὺς αὐτὸν ὃ πατὴρ---κατηράδατο μὴ τεκεῖν παῖδα ς. Patet ex his non a Peleo ipso abductum esse Phoenicem, id quod coniecit Welckerus, sed solum cum paedagogo e patria abisse. Extrema autem "Tzetzis verba cum Ennii fragm., quod est apud Cic. Orat. c. 46, conspirant.

Fragmenta exstant paucissima, quorum iamen nume- rus augetur reliquiis fabulae Ennianae, de Euripidis exem- plari expressae.

Prooemio docendum fuit illud:

ὅττι περ ἤχϑετο πατρὶ σαόφρονος εἵνεκα ματρός,

παλλακίδος δούλης λέκτρα προρςιεμένῳ. Primam igitur matrem Phoenicis Alcimeden prodisse puto, ac de turpi senis libidine conquestam esse:

»Stultu est, qui cupida cupiens cupien-

ter cupit." Cum senex virgini acerbus sit, tum non minus virginem seni molestam esse dicit, quod ei soleat imperare: μοχϑηρόν ἐστιν ἀνδρὶ πρεσβύτῃ νέα,

ἡβῶσαν ὅςτις οὐχέϑ᾽ ὡραῖος γαμεῖ *)*

δέσποινα γὰρ γέροντι νυμφίῳ γυνή.

πικρὸν νέᾳ γυναικὶ πρεσβύτης ἀνήρ.

Ex quibus coniicias fere eadem, quae agantur apud Homerum (Il. IX, 448 — 495.), acta esse etiam apud Euri- pidem ab hac femina:

— ἡ δ᾽ αἰὲν ἐμὲ λισσέδκετο γούνων

παλλακίδι προμιγῆναι, ἵν᾽ ἐχϑήρειε γέροντα.

Neque tamen Phoenix τῇ πίϑετο καὶ ἔρεξεν : testantur enim et schol. et Eustath. ad Il. IX, 447. Culpa vacasse Phoenicem Euripidis: x«i Εὐριπίδης δὲ ἀναμάρτητον

n. Vulgo uoy9noóv ἐστιν ἀνδρὶ πρεσβύτῃ τέκνα δίδωσιν, ὅςτις xTÀ., quod absurdum est. Aliorum coniecturas vide ap. Matth. p. 289 seq. Cf. etiam Valck. diatr. p. 2193.

71

(ἄπταιστον) εἰφάγει τὸν ἥρωα ἐν τῷ Φοίνικι. Nihilo- minus pater, hoc coniectans (ὀϊσϑείς) ex eo, quod. minus se iucundum pellici esse sentiebat (nam πικρὸν. νέᾳ γυ- ναικὶ πρεσβύτης ἀνήρ). continuo pro exploratis habere coepit quae inquirenti pellex indicavit. Sed haec postmo- dum evenerunt. Nullum equidem matris filiique de re tam lubrica colloquium a poeta exhibitum fuisse statuo; potius pellicem ipsam prodisse puto, atque altercatione reginae ex- acerbatam esse, ut Phoenicem, quod et cum matre conspirare et solus impotentis mulieris ambitioni obstare videbatur, per- dere constitueret. Utramque enim feminam in scenam pro- ductam esse inde patet, quod nomina utriusque comme- morantur, neque reliquis actionibus earum adhibendarum ullam opportunitatem fuisse video. Tum Alcimedae non leviores, quam Phthiae, in conflandis malis partes fuisse, ex indicio pictoris coniicio Cyziceni, qui repraesentans ea, quae intus sunt acta, profecto non videtur Alcimedae per- sonam adhibiturus fuisse, nisi eadem antea in scena ver- sata rem ipsa intricasset. l]ram Phthiae altercando exci- tatam haec declarant:

».Quam mi ex ore orationem duriter dictis

dedit!"*)

Iam ante feminarum altercationem prodeundum fuit choro, quem compositum fuisse ex iis, quos ἔτας καὶ ἀνεψιοὺς adolescentis nominavit Homerus, inde apparet, quod amici ab Phoenice ipso appellantur. Horum in consortio ho- nestissimis studiis ilum operam dedisse, et ex iis, quae in defensione adolescentis commemorantur, et ex his chori verbis infelligitur :

g9óvov οὐ σέβω, φϑονεῖ-

σϑαι δ᾽ ἐϑέλοιμ᾽ Qv im ἐσϑλοῖς. Interim, dum talia a choro canuntur, intus a pellice seni insusurrantur illa δόλια ψιϑυρίσματα, quibus hic vehemen- tissime exacerbatus statim ad sumendum atrocissimum sup- plicium animum applicat. Prodit in scenam senex recenti. dolore furens iamque supplicium a se paratum esse dicens:

*) Vulgo laesis numeris: Quam iibi ex ore etc. -

12

δμωσὶν δ᾽ ἐμοῖσιν εἶπον, ὡς καυτήρια εἷς πῦρ τιϑῶσι καὶ διηπέτη, ϑενεῖν *). Venientem deinde cum paedagogo Phoenicem, ut sodalium ludis se adiungat, patris accusatio excipit, cui haec sub- iungitur exsecratio : »Neque tu unquam in gremium ertollas liberum ex te genus **)." Phoenix contra : | »Saeviter suspicionem ferre falsam futi- lum est." "m -— Shi we | EU » Tum Tu isti credere, atque ererce linguam, ut argutarier Possis"? |— — -— — — - Cum his conspirant graeca: vdgovij τεκμηρίοισιν εἰκότως ἁλίσκεται ΩΝ Ex altercatione ad orationum contentionem transitur, Di- sería filii defensione non minuitur, sed confirmatur, patris suspicio : | Ocrug λέγειν μὲν εὐπρεπῶς ἐπίσταται, τὰ δ᾽ ἔργα χείρω τῶν λόγων παρέσχετο ****), — — οἵ πεῖραν οὐ δεδωκότες, μᾶλλον δοκοῦντες, ἢ πεφυκότες, σοφοί. Interponit deinde se paedagogus: ὦ δέσποτ᾽, civóg ἔστι τοῖς σοφοῖς βροτῶν 1), χρόνῳ σχοπεῖσϑαι τῆς ἀληϑείας πέρι

*) Erotianus p. 182: Ζιηπέτης ἀντὶ τοῦ διαυγὴς καὶ καϑαρός, εἷς καὶ Εὐριπίδης ἐν Φοίνικι λέγων" δμωσὶ δ᾽ ἐμοῖσιν εἶπον, ὡς ταυτηρίαις πυρίδες ((TATTHPIAIZIITPIAEZ)) καὶ διη- στέτη Ἀτεῖναι.

**) Cic. Orat. c. 46. S. 105. Cf. Il. IX, 455. et Tzetzis 1. supra laudatum. ;

***) Interpretationem apposuit Clem. Alex. (fragm. V.): ἃ δ᾽ ἐστὶν ἀφανῆ: ἀνάγκη vovg διδάσκοντας τεκμηρίοις καὶ τοῖς εἰκόσι ξητεῖν.

*"^*) Paedagogi orationi, quae sequitur, annexa haec Lula ap. Stobaeum : vide Matth. p. 291. 1) Vulgo ὦ δέσποτ᾽ ἄναξ, ἔστι κτλ.

13

τὸ δ᾽ ὠχὺ τοῦτο καὶ τὸ λαιψηρὸν φρενῶν εἰς συμφορὰν ἔστησε πολλὰ δὴ βροτούς *). ἤδη δὲ πολλῶν ᾿ρέϑην λόγων κριτὴς καὶ πόλλ᾽ ἁμιλληϑέντα μαρτύρων ὕπο τἀναντί᾽ ἔγνων συμφορᾶς μιᾶς πάρα. κἀγὼ μὲν οὕτω, χὥςτις ἔστ᾽ ἀνὴρ σοφός, λογίξομαν τἀληϑές, εἰς ἀνδρὸς φύσιν σκοπῶν. δίαιταν ἥνπερ ἐμπορεύεται" ὅςτις δ᾽ ὁμιλῶν ἥδεται κακοῖς ἀνήρ, οὐπώποτ᾽ ἠρώτησα, γιγνώσκων, ὅτι τοιοῦτός ἐστιν. οἷςπερ ἥδεται ξυνών. καὶ τῷδε δηλώσαιμ' ἄν, εἰ βούλοιο σύ, τἀληϑές, ὡς ἔγωγε καὐτὸς ἄχϑομαι **), τὸν σὸν δὲ παῖδα δωφρονοῦντ᾽ ἐπίσταμαι χρηστοῖς 9" ὁμιλοῦντ᾽ εὐσεβεῖν τ’ ἠσκηκότα, πῶς οὖν ἂν ἐκ τοιοῦδε σχήματος κακὸς γένοιτ᾽ ἄν; οὐδεὶς τοῦτό μ᾽ ἂν πίϑοι ποτέ ***). His sic actis, Phoenix ad supplicium rapitur, choro adolescentis calamitatem deplorante, pellicis malitiam de- testante : — ἀμνήστευτος γυνή.

*) Fragm. dub. 20. p. 442, Matth. et fragm. inc. 8. p. 800, ibid.

**) Servavit haec Euripidis, quem οὐδενὸς ἧττον σοφὸν appel- lat, Aeschin. c. Timarch, p. 21, 32. (152.), idemque interpre- tatus est: ἤδη πολλῶν πραγμάτων φησὶ γεγενῆσϑαι κριτής, καὶ τὰς κρίσεις οὐκ ἐκ τῶν μαρτύρων, ἀλλ᾽ ἐκ τῶν ἐπιτηδευ-- μάτων καὶ τῶν ὁμιλιῶν φησι ποιεῖσϑαι, ἐκεῖσε ἀποβλέπων, πῶς τὸν x«9' ἡμέραν βίον ζῇ ὃ κρινόμενος καὶ ὅντινα τρό-- πον διοικεῖ τὴν ἑαυτοῦ οἰκίαν, ὡς παραπλησίως αὐτὸν καὶ τὰ τῆς πόλεως διοικήσοντα, καὶ τίσει χαίρεε πλησιάξων " καὶ τελευτῶν οὐκ ὥκχνησεν ἀποφήνασθαι τοιοῦτον αὐτὸν εἶναι, οἷςπερ ἥδεται ξυνών. Postremos duos versus ex Stobaeo re- cepimus, qui eadem verba íransscripsit. Praeterea hic lo- cus rhetoribus omnibus familiarissimus fuit, quorum testimo- nia collegerunt Welck. p. 805. not. 5. et Matth. p. 291.

***) Matth. fragm. Hipp. 1. p. 190. Cf. Bergk. ap. Welck. p. 1598., cuius recepi emendationem σχήματος, quum vulgo scriberetur σώματος.

14

Deinde miseria (τὰ τρύχη) repraesentabatur Phoenicis, effossis luminibus errantis (roO τυφλοῦ Φοίνικος Aristoph. Acharn. 421.) ἢ, "Tribuendum ei esse censeo fragm. inc. 53. p. 375. Matth.:

δεινὴ μὲν ὀργὴ κυμάτων ϑαλασσίων,

δειναὶ δὲ ποταμοῦ xol πυρὸς ϑερμοῦ πνοαί, ' δεινὸν δὲ πενία, δεινὰ δ᾽ ἄλλα μυρία"

ἀλλ᾽ οὐδὲν οὕτω δεινόν, ὡς γυνή, κακόν,

οὐδ᾽ ἂν γένοιτο γράμμα τοιοῦτ᾽ ἐν γραφῇ;

οὐδ᾽ ἂν λόγος δείξειεν" εἰ δέ του ϑεῶν

τόδ᾽ ἐστὶ πλάσμα, δημιουργὸς ὧν κακῶν

μέγιστος ἴστω καὶ βροτοῖσι δυςμενής.

Ab ultionis cogitatione vel violanda pietate longissime

abest:

»Plus miser sim, si scelestum faxim quod dicam for e."

οὔ quod factum est. futile, amici, vos feratis fortiter."

Summum enim bonum virtutem esse docet, neque praeter peccata quidquam in malis ponendum:

»Sed virum virtute vera vivere animatum addecet,

Fortiterque innorium vacare ad adver-, sarios:

Ea libertas est, qui pectus purum et fir- mum gestitat **):.

Aliae res obnoziosae nocte in obscura latent."

Itaque ne suae quidem vitae vim afferre constituit :

καίτοι ποτ᾽ εἴ τιν᾽ εἰοίδοιμ᾽ ἀνὰ πτόλιν

τυφλὸν προηγητῆρος ἐξηρτημένον,

ἀδημονοῦντα συμφοραῖς, ἐλοιδόρουν,

ὡς δειλὸς εἴη ϑάνατον ἐκποδὼν ἔχων.

*) Ovid. A. A. I, 327: ,,Flevit Amyntorides per inania lumina Phoenix." ld. ibid. 261: .1ὰ quod Amyntorides videas." **) Cf. Horat. Ep. I, 1, 60: ,,Hic murus aeneus esto, Nil conscire sibi, nulla pallescere culpa."

τὸ

καὶ νῦν λόγοισι τοῖς ἐμοῖς ἐναντίως ᾿ πέπτωχ᾽ ὃ τλήμων. ὦ φιλόξωοι βροτοί, οὗ τὴν ἐπιστείχουσαν ἡμέραν ἰδεῖν ποϑεῖτ᾽, ἔχοντες μυρίων ἄχϑος καχῶν. οὕτως ἔρως βροτοῖσιν ἔγκειται βίου. τὸ ξῆν γὰρ ἴσμεν, τοῦ ϑανεῖν δ᾽ ἀπειρίᾳ πᾶς τις φοβεῖται φῶς λιπεῖν τόδ᾽ ἡλίου *). ' Convenit in tam generosum iuvenem etiam patria aequo animo carere: quare ei fragm. 38. p. 370. Matth. tribuere non dubito **): ἅπας μὲν ἀὴρ ἀετῷ περάσιμος, ἅπασα δὲ χϑὼν ἀνδρὶ γενναίῳ πατρίς. Quae sic reddidit Ovidius Fast. I, 439: »0mne solum forti patria est, ut piscibus aequor, Ut volucri vacuo quidquid in orbe patet." Suavissimam. tamen patriam terram esse fatetur: σὺ à, ὦ πατρῴα χϑὼν ἐμῶν γεννητόρων, χαῖρ᾽ " ἀνδοὶ γάρ τοι, κἂν ὑπερβάλλῃ κακοῖς, οὐκ ἔστι τοῦ ϑρέψαντος ἥδιον πέδον. Ducente paedagogo, prosequentibus eum cum bonis votis et precationibus amicis, Phthiam ad Peleum amicum pro- ficiscitur. Interiiciebatur deinde satis longum temporis spa- tium, donec paedagogus e Phthia reversus doceret, quo- modo Phoenix a Peleo receptus, ad Chironem ductus et restituto lumine oculorum ***) rex Dolopum factus, simul- que ei ad levandum orbitatis dolorem Achilles curandus educandusque commissus sit. In his quam accuratissime Homeri vestigiis Euripidem institisse suspicor; cf. Il. IX, 419— 495. "Testimonium huius narrationis exstat fragm.

*) Cf. Hipp. 198:

δυςέρωτες δὴ qouvóusO" ὄντες τοῦδ᾽, ὅτι τοῦτο στίλβει, κατὰ γᾶν, δι’ ἀπειροσύναν ἄλλου βιότου xovx ἀπόδειξιν τῶν ὑπὸ γαίας, - μύϑοις δ᾽ ἄλλως φερόμεσϑα..

**) Cf. Valck. diatr. p. 2170.

*'^) Propert. II, 1, 60: » Tarda Philoctetae sanavit erura Machaon,

Phoenicis Chiron lumina Phillyrides".

16

*

Ennii, quo in summo Pelio constitutus Phoenix recepto sensu oculorum repente in loca circumiacentia pr 3 exisse commemoratur: | 2

»Ibi tum derepente ex alto in altum de-

spexit mare" Simul Chironis divinatione Phoenicis virtutem a crimine liberatam esse consentaneum est. Clausula autem huius narrationis haec fuisse videtur:

μέγιστον Gg ἦν ἡ φύσις" τὸ γὰρ κακὸν

οὐδεὶς τρέφων εὖ χρηστὸν ἂν ϑείη ποτέ. Relinquebatur Amyntori orbitas atque poenitentia:

ὦ γῆρας, οἷον τοῖς ἔχουσιν εἶ κακόν.

γυνή τὲ πάντων ἀγριώτατον κακόν.

Sumtum a pellice supplicium esse plane mihi neces- sarium esse videtur. Neque, quin Amyntor mortem sibi consciverit, dubito, nisi forte dei alicuius interventu serva- tus est, qui quidem etiam de Alcimedae vita potuit decer- nere. Sed de hoc postremo dramatis actu nihil proditum est memoriae. : |

Maximi momenti est ad perspiciendas fabularum Eu- ripidis caussas narratio, quae de daemone Anagyrasio apud Suidam et in cod. Coislin. ap. Gaisf. Prov. p. 123. inveni- tur. Anagyrus pagus erat tribus Erechtheae, in quo erat lucus araque daemoni Anagyrasio sacer. Hoc fanum quum senex quidam violasset, heros sive daemon effecit, ut pel- lex senis filium eiusdem impotenti amore deperiret. Quae quum adolescentem ad. voluntatem suam non potuisset per- ducere, stupri intentati eum criminata est apud patrem. Is eum privavit oculis caecatumque in insula exposuit parva sterilique. Deinde indignatione popularium ignominiaque coactus senex, domo incensa, cum omnibus bonis se com- bussit, pellex in puteum se praecipitavit. Addit Suidas: ἱστορεῖ δὲ Iegóvvuog ἐν τῷ περὶ τραγῳδοποιῶν, ἀπει- κάξων τούτοις τὸν Εὐριπίδου Φοίνικα. Verba Hieronymi haec fuerunt (vide eundem s. v. ἐναύειψ) : ἐν- τεῦϑεν Εὐριπίδης ivavodusvog τὸν λόγον ἅπαντα εἶτα (μέντοι) τῷ Φοίνικι περιτίϑησι. Recte quin Hieronymus iudicaverit, non est dubitandum. Intelligitur autem ex hoc

τ

exemplo, qua ratione noster fabularum materiam ex prae- senti hominum vita decerpere et recentibus factis antiquas fabulas. accommodare sit solitus. De caecitate enim Phoe- nieis ante Euripidem nemo cogitasse videtur, neque facile huius mutationis caussa inveniretur, nisi eam aliunde inla- fam esse ab Hieronymo doceremur. Ceterum hoc demum temperamento invento fabulam, quam refert Homerus, tra- goediae aptam fuisse manifestum est. Egregie hoc quo- que novavit, quod insontem effinxit adolescentem, id quod duabus de caussis ab eo factum esse videtur, quarum est altera, quod studium amoremque spectatorum huius per- sonae summum: conciliari volebat, altera, quod virtutis ho- nestatisque exemplar proponendo virtutem sese esse con- tentam, quemadmodum ad bene, sic etiam ad beate viven- dum, ostendere studebat, cuius generis homines mendi- cos mutilosque appellare collibuit Aristophani. Prae- terea dignus fuit Achillis, summi viri, educator, qui tur- pitudine vacaret: neque enim Euripidis aetate homines talia, qualia matre suadente Phoenix commisisse dicitur, tam be- nigne, quam qui Homerum audiverunt, excusaturi fuisse videntur.

Fere praestantissimae Euripidis fabulae sunt eae, in quibus inveniendis neminem habuit, quem imitaretur, et in- tactas a reliquis materias ingenii sollertia primus tragoe- diae accommodavit. Et magnam fuisse Phoenicis laudem testis est Ennius, qui latine reddidit, testis Ovidius, pluri- bus locis ad illum respiciens, itemque Propertius , Cicero, Aeschines, Demosthenes, Plinius (epist. IV, 26.), Arrianus (diss, Epict. I. c. 28. p. 149.), Diodorus Sic. (XII, 14.), Clemens. Alex. aliique multi. "Testis denique est etiam Aristophanes, qui quidem in comoedia, quam inscripsit "Avdyvoog, non solum Hippolytum, sed etiam Phoenicem in risum detorsisse videtur; cf. Bergk. fragm. Aristoph. p. 71 seqq. In theatris quanta Bus hoc drama floruerit, ex Demosthenis oratione de falsa leg. p. 418. intelligere licet, quo loco, quum versus illos celeberrimos de moribus ex consortio hominum aestimandis dictos in Aeschinem retorqueret, commemoravit Phoenieis personam a Molone aliisque artificibus scenicis, qui primas partes sustinerent,

18

agi solitam, non a Theodoro unquam aut Aristodemo , re- ges tyrannosque tertio loco agentibus, repraesentatam esse. Miratur Valckenarius, quod, cum toties pudicus laudetur Hippolytus, tam rara Euripidei facta Phoenicis mentio sit, atque eius rei caussam in Homero quaerit, cuius auctori- tatem videt omnibus debuisse aliorum narrationibus prae- valere.

Scripserunt et Sophocles et Ion Phoenices, sed neu- ter idem atque Euripides argumentum tractasse videtur; cf. Welck. p. 140. et 955. |

C Stheneboe ἃ.

Argumentum huius fabulae nuper a Walzio inventum est, margini adscriptum cod, Medicei, qui Gregorii Corin- thii scholia ad Hermogenem περὶ μεϑόδου δεινότητος con- tinet (XXX, 13.), initiumque eius cum vulgo communica- tum in Rhet. Graec. T. VII. p. 1321. Plurimum autem ad cognoscendam dramatis structuram contulit Welckerus : nam quum folii ruptura lacunosi litteras omnes diligentius imi- tandas reddendasque curasset, coniecturis lacunas explendo locum totum expedivit. De quibus tamen supplementis non ubique mihi cum viro praestantissimo convenit, quam discrepantiam in notis indicabo, Verba igitur Gregorii haec sunt: Ταῦτα λέγει Εὐριπίδης ἐν Σϑενεβοίᾳ τῷ δράματι, εἰσάγων τὸν Βελλεροφόντην γνωμολογοῦντα. Ἔστι δὲ ἡ ὑπόϑεσις αὕτη. Προῖτος ἦν ᾿Ζχάμαντος υἱός, ᾿“κρισίου δὲ [ἀδελφός], βασιλεὺς δὲ Tígvv9og: γήμας δὲ Σϑενέ- βοιαν, ἐξ αὐτῆς ἐγέννησε παῖδας. Βελλεροφόντου δὲ φεύγοντος ἐκ Κορίνϑου διὰ φόνον, αὐτὸν μὲν ἥγνισε,. τοῦ μύσους, 15 γυνὴ δὲ αὐτοῦ τὸν ξένον μὲν] ἠγάπησε, τυχεῖν δὲ οὐ δυναμένη τοῦ ἐπιϑυμηϑέντος. διέβαλλεν, ὡς ἐπιτεϑέντα αὐτῇ, τὸν Κορίνϑιον. Πεισϑεὶς δὲ ὃ Ilgoirog, ἐξέπεμψεν αὐτὸν εἰς Καρίαν. ἵνα ἀπόληται διὰ τὰ γράμματα, ὃ] ἐκέλευσε πρὸς ᾿Ιοβάτην διακομίζειν. ὃ δὲ τοῖς γράμμασι ἀκούσας πράττει (scribe ὑπακούσας πράττει τάδε)" προςέταξεν αὐτῷ διακινδυνεῦσαι πρὸς τὴν

19

Χίμαιραν. Ὃ δὲ ἀγωνισάμενος τὸ ϑηρίον dvsi[As,- καὶ αὐτίκα] ὃ) ἐπιστρατεύσας εἰς τὴν Ti[gvv9ov, κατεὶ **) μέμψατο τὸν [Προῖτον᾽ ἠξίωσε! δὲ καὶ τὴν Σ:ϑενέβοϊιαν εἰς τιμωρίαν] ἀπάξειν ***). ᾿Μαϑὼν δὲ τὸν Προῖτον πρὸ Ti[gvv9og sive Τιρύνϑου] ****) ἐπὶ β[οηϑείᾳ] ἀναχωρῆ- σαι, ἀνα[βιβάσας ἐπὶ τὸν] πήγασον τὴν Σϑενέβο[ιαν, ὡς ἕξων γυναῖκα] T), ἐπὶ τὴν ϑάλασσαν ἤρ[ϑη εἰς ὕψος. Τὴν] δὲ κατὰ [Μῆλον τὴν νῆσον [εἰς ϑάλασσαν ξῤ]ῥιψεν αὐτὴν (scribe ἔῤῥιψε, καὶ αὐτὴν) μὲν ἀποϑιανοῦσαν ἐκεῖ] ἁλιεῖς ἀναλαβόντες [ἔφερον] εἰς Tíovv9ov, πάλιν δὲ ἐπι- στίρεψάμενος ὁ] Βελλεροφόντης πρὸς τὸν Προῖτον αὐτὸς ὡμολόγησε πεπραχέναι ταῦτα" δὶς γὰρ ἐπιβουλευ- ϑέντα ὑπ᾽ ἀμφοτέρων, δίκην εἰληφέναι τὴν πρέπουσαν, τῆς μὲν εἰς τὸ ζῆν, τοῦ δὲ εἰς τὸ λυπεῖσθαι. Cum exer- citu igitur Tirynthum reversus est (ἐπιστρατεύσας) Belle- rophon: quare non est dubitandum, quin chori munus vel omnibus militibus vel parti eorum delegatum fuerit. Evo- cato ex aedibus Proeto, Bellerophontes primum accusando videtur arguendoque efficere studuisse, ut Proetus uxorem, quae non minus marito quam hospiti se iniquam praesti- tisset, ad supplicium sumendum sibi traderet. Sed quum Proetus, promissis concessisque in speciem iis, quae ho- spes postulabat, dolum pararet, vixque dimissus ex Belle-

*) Welck. xoi πάλιν.

"Ὁ W. εἰς τὴν τιμωρίαν.

***) W. κατεμέμψατο τὸν Προῖτον αὐτὸν δὲ καὶ τὴν Z9. ἀπει- λήσας ἀπάξειν.

**** Lacunam reliquit W. Idem mox ἐπὶ βωμὸν Ζιός pro ἐπὶ. βοηϑείᾳ.

T W. Σϑενέβοιαν, σὺν αὐτῇ ἐπὶ τὴν ϑάλασσαν κτλ. Schol. ad Arist. Pac. v. 140. et Suidam secutus sum, quorum hic 8. Y. τραγικώτερος haec cum illius verbis congruentia re- fert: ᾿'δριστοφάνης" ,,οοὐκοῦν ἔχρησε πηγάσου ξεῦξαι πτερόν, ὅπως ἐφαίνου τοῖς ϑεοῖς τραγικώτερος: Αἰνίττεται δὲ τὰ περὶ Ἰκάρου λεγόμενα, ἢ ἐπεὶ δοκεῖ ὁ Βελλεροφόντης τὴν τοῦ llooírov γυναῖκα μετὰ τὴν τῆς Χιμαΐρας ἀναίρεσιν, ἐπανελϑὼν εἰς Κόρινθον (scribe Tíovs9ov), ἐξαπατῆσαι, καὶ ὡς γυναῖκα (schol . καὶ ξἕξον) ἐπιβιβάδας τοῦ (ἴπ- που) πηγάσου εἰς μέσην ῥῖψαι τὴν ϑάλασσαν.

80

rophontis manibus hoc agere diceretur, ut arcessitis auxi- lis vim sive palam armis collatis sive ex insidiis propulsa- ret, iam Bellerophontes operam dare, ut Stheneboeam ipsam fraude deceptam in potestatem suam. redigeret, consti- tuit, Hoc est illud, quod bis sibi insidias structas esse (δὶς yàg ἐπιβουλευϑέντα) Bellerophon queritur.

His praemissis, actionum continuationem qualem fuisse putem, ostendam, Prooemio series rerum Bellerophonti usque ad reditum eius exponenda fuit. 'Tum cum nutrice Stheneboeae facto colloquio simulandum, venisse se, ut, decepto marito atque a domo ablegato, illam in Lyciam secum abduceret, habiturus ibi pro uxore. Qua fraude quum Stheneboeam per nutricem decepisseí, tum demum Proetus in colloquium evocandus fuit. Et prooemii quidem frustula haec servantur:

Ovx ἔστιν ὅςτις πάντ᾽ ἀνὴρ εὐδαιμονεῖ"

ἣ γὰρ πεφυκὼς ἐσϑλὸς ovx ἔχει βίον,

ἢ δυςγενὴς ὧν πλουσίαν ἀροῖ πλάκα.

De sua conditione haec Bellerophontem dicere facile est intellectu; deinde ad Proetum respicit, haec subiiciens: πολλοὺς δὲ πλούτῳ καὶ γένει γαυρουμένους

γυνὴ κατήσχυν᾽ ἐν δόμοισι νηπία.

Denique ad labores suos pugnamque cum. Chimaera felici- ter pugnatam haec pertinere videntur: ἄνευ τύχης γάρ, ὥςπερ ἡ παροιμία,

πόνος μονωθεὶς οὐκέτ᾽ ἀλδαίνει.- βροτούς.

A nutrice vehementiam amoris, quo Stheneboea Bellero- phontem .deperiret, multis verbis descriptam esse haec sunt testimonia:

— πὸ - ποιητὴν ἄρα

Ἔρως διδάσκει, κἂν ἄμουσος ἦ τὸ πρίν *).

πεσὸν δέ vuv λέληϑεν οὐδὲν £x χερός,

*) Interprefatur Plutarchus Symp: p. 296. E. (T. II, 405. F.): "ἐνόησεν, ὅτι ποιητικὴν καὶ μουσικὴν ἔρως δύναμιν οὐκ ἐν- τίϑησιν, ἐνυπάρχουσαν. δὲ κινεῖ καὶ ὠναϑερμαίψει λανθάνου- σὰν καὶ ἀργοῦσαν.

ἢ 81

ἀλλ᾽ εὐθὺς αὐδᾷ" «τῷ Κορινϑίῳ ξένῳ" *)

(n6, λάταγας «τῷ Κορινθίῳ ξένῳ" **).

τοιαῦτ᾽ ἀλύει" νουϑετούμενος δ᾽ ἔρως

μᾶλλον πιέξει. Nutrice in domum regressa milites: prodeunt, qui praesi- diis dispositis se ad reliqua exsequenda praesto esse osten- dunt,

Sequitur Proeti accusatio atque confutatio:

τέχτων γὰρ οὖν ἔπρασδες οὐ ξυλουργικαά ***). — ^Simulat hic poenitentiam , simulat indignationem: tum Bellerophontem, ut, in priorem hospitii amicitiaeque locum restitutus, rursus communibus penatibus secum uti velit, benigne invitat. His actis extra portas proficiscitur, si- mulans quidem se Stheneboeam Bellerophonti abducendam committere, revera autem militum manum congregaturus, quorum opera illum cum Stheneboea redeuntem invadat praedamque hosti rursus eripiat. Deceptus enim uxoris blandimentis, ut solent infidelissimae quaeque mulieres studiosissime maritos obsequio et simulatione amoris ad arcendam omnem suspicionem devincire, plus illius quam hospitis tribuit dictis.

Interpositum est alterum chori carmen:

τίς ἄνδρα τιμᾷ ξειναπάταν ; Quo cantato iteratae proditionis nuntius Bellerophonti al- latus est. Quamobrem eluso Proeto Stheneboeam in Pe- gasum tollere sublimemque abducere constituit. . Itaque mulieri, quum ad colloquium prodisset, maris monstra tam immania itinerisque pericula tam atrocia repraesentavit, ut ad Pegasi auxilium ultro confugeret: ;

*) Athen. X. p. 427. E: τοῖς τετελευτηχόσι τῶν φίλων ἀπέ- vsuov τὰ πίπτοντα τῆς τροφῆς ἀπὸ τῶν τραπεζῶν" διὸ καὶ Εὐριπίδης περὶ τῆς Σϑενεβοίας φησίν, ἐπειδὴ νομίξεε τὸν Βελλεροφόντην τεϑνάναι.

**) Hesych. Κορίνϑιος ξένος, ἐπὶ τῶν τὰς λάταγας διπτούντων, ἀπὸ τῆς παρ᾽ Εὐριπίδῃ ΣΞϑενεβοίας, τῷ Βελλεροφόντῃ ἔπι- χεούσης. Cf. Welck. p. 780.

***) Fragm. inc. 141. p. 3895. Matth.

82 —

πέλας δὲ ταύτης δεινὸς ἵδρυται κρότος,

ἔνϑηρος ἧ λῃσταῖσι. φρουρεῖται πόρος,

κλύδωνι δεινῷ καὶ βροτοστόνῳ βρέμων᾽

πτηνὸς πορεύσει πῶλος *) — — — quae respexit Aristoph. Pac. 126., ubi haec ἐῶ μὰ verba ex Euripideis depravata esse videntur:

τί δ᾽, ἣν ἐς ὑγρὸν πόντιον πέσῃ βάϑος;

πῶς ἐξολισϑεῖν, πτηνὸς ὦν, δυνήσεται:

His compositis ambo intro abeunt, ad profectionem se paraturi, locusque fit tertio chori carmini, cui σύστημα ἐπιφϑεγματικὸν subiunctum esse potuit, quo Bellerophon cum Stheneboea in aerem cummaxime evolans | salutaretur,

Proximum actum primum sollicitudine trepidationeque nutricis, desiderantis dominam, tum Proeti reversi, qui Bellerophontem cum uxore Pegaso insidentem volantemque per aerem ipse conspexisset, iracundia, denique famuli alicuius, qui testis fuisset conscensionis in Pegasum collo- quiique inter hanc rem facti, relatione confectum fuisse suspicor. Post quartum deinde chori carmen corpus Sthe- neboeae a piscatoribus exceptum regi moerenti reportatum est. Narrationis horum pars servata haec est:

— — βίος δὲ πορφυροῦς ϑαλάσσιος,

οὐκ εὐτράπεζος. ἀλλ᾽ ἐπάχτιοι φάτναι,

ὑγρὰ δὲ μήτηρ, οὐ πεδοστιβὴς τροφός,

ϑαάλασσα. τήνδ᾽ ἀροῦμεν, ἐκ ταύτης βίος

βρόχοισι καὶ πέδαισιν οἴκαδ᾽ ἔρχεται. Proeti verba haec fuerunt:

κομίξετ' εἴσω τήνδε" πιστεύειν δὲ χρὴ B. E

γυναικὶ μηδέν, ὅςτις εὖ φρονεῖ βροτῶν.

Reliqua huius actus pars in mariti lamentis versata esse videtur, quibus quidem finem imposuit Bellerophon red- iens, quem noli credere in terram descendisse, sed dei instar, per machinam demissi, in tecto aedium constitisse,

*) Schol. Venet. ad Arist. Pac. 123: ὃ “λόγος ix Σϑενεβοίας Εὐριπίδου κτλ. Ἔστι δὲ ἐν τῇ Σϑενεβοίᾳ παρὰ τραγικῷ οὕτως" πέλας δὲ ταύτης δεινὸς ἵδρυται κράτ ἔν- ϑηρος ἢ λῃστὴς φρουρεῖται κλύδωνι δεινῷ βρο- τοστόνῳ βρέμει πτηνὸς πορεύγει.- |

83

Proeto perfidiam exprobrantem suaque facta ipsum purgan- tem. Cuius orationi haec infuisse

ὃ δ᾽ εἰς τὸ σῶφρον ix ἀρετήν τ᾽ ἄγων ἔρως

ξηλωτὸς ἀνθρώποισιν, ὧν εἴην ἐγώ — testis est Gregorius 1. 1.

Stheneboea etsi amoris furore excusatur, tamen et ne- fanda fraus, quam machinata est Bellerophonti, et de- mentia, qua neque mariti neque liberorum ratione habita abiectoque pudore, insidens equo alato atque amplexa ama- sium, a domo penatibusque profugit, tantam animis hone- stis indignationem movet, ut verum esse credendum sit quod Aristophanes (Ran. 1050.) affirmat, honestas matro- nas mortem sibi conscivisse, loco Stheneboeae fractas pu- dore,

ὅτι γενναίας καὶ γενναίων ἀνδρῶν ἀλόχους ἀνέπεισας

χώνεια πιεῖν, αἰσχυνϑείσας διὰ τοὺς σοὺς Βελλερο-

φόντας *). Neque probandus est Proetus uxori obnoxius et retinendae feminae infidae caussa quidvis patiens agensque. Eius- modi igitur hominum dolor non vehementissime spectato- res movere potuit, praesertim quum viderent a iuvene et honestissimo et generosissimo et nefandis iniuriis laeso poenam sumi eam, quam adulteras pati decebat. Potuit autem nihilominus his rebus metus atque misericordia mo- veri, si vis amoris tanta veritate fuit ad vivum expressa, ut dementis instar mulier abripi videretur ad committenda ea, quae ipsa, si sana fuisset, vehementissime horruisset. Miseret nos Medeae liberos trucidantis: quidni etiam Sthe- neboeae sortem, repraesentante Euripide, quo neminem in exprimendis animi perturbationibus constat acriorem fuisse, miserabilem hominibus visam esse putemus? .Eamque rem sic se habuisse multa sunt documenta. Quanto enim stu- dio hoc drama spectatum a Graecis lectitatumque sit, inde

*) Duorum dramatum argumenía permutans schol. ad hunc locum notavit: πολλαὶ γὰρ τὴν Σϑενέβοιαν μιμησάμεναι πιοῦσαι κώνειον ἐτελεύτησαν. In Bellerophonte, non in Sthe- neboea, hoc mortis genere mulier perierat. Sed videtur Aristophanes ipse consulto utramque rem miscuisse.

6*

84

aestimare licet, quod plura dicta eius in proverbia abierunt, velut illud τῷ Κορινθίῳ ξένῳ. testante Hesychio, Cratino ap. Athen. ΧΙ. p. 782. atque Aristophane "Plhesm. 403: ἀνὴρ ἐρωτᾷ" τῷ κατέαγεν ἣ χύτρα; οὐκ ἔσθ᾽ ὅπως οὐ τῷ Κορινϑίῳ ξένω. Non minori celebritate utebatur: ver- sus dramatis primus: οὐκ ἔστιν ὅςτις πάντ᾽ ἀνὴρ εὐδαιμο- vii, quum paucissimis verbis totius vitae rationem osten- dere videretur; vide eum laudantes Nicostratum Comicum in Stob. Serm. 103., Diphilum ibid. p. 106., Chrysippum περὶ ἀποφατ. p. 7. Bergk., Plutarchum Consol. p. 103. B. Tum eorum, quae de amoris natura dicta sunt, veritas omnium tulerat consensum , ut Platonis in Symp. 196. E, Plutarchi Amat, p. 762. B, de Pyth. orac. p. 405. F, Symp. p. 622. C, Aristidis T. I. p. 30. (55.) et 198, (345.), Ga- leni de dogm. Hippocr. Respexerunt ad eadem comi- corum Ménsnder, Evripidis admirator, in Poenulo: χρεία διδάσκει, κἂν ἄμουσος T, mr Καρχηδόνιον.

(cf. Meinek. p. 93.) atque Aristophanes, obtrectator eius- dem, in Vesp. 1074 :

- ῥᾳδίως ἐγὼ διδάξω, κἂν ἄμουσος ἦ τὸ πρίν. itemque v. 111., ubi amoris furorem in iudiciorum furorem permutavit:

τοιαῦτ᾽ ἀλύει, νουϑετούμενος δ’ ἀεὶ

μᾶλλον δικάζει. Unde honorem operis, non contemtum, alludendi caussam fuisse intelligere etiam obstinatissimis licet. Fere enim, quo maiori gloria fabulae Euripidis florebant, hoc frequen- tius Aristophanes respexit, velut huius praeter locos, quos diximus, etiam in Pac. v. 126. et in Ran. v. 1050. et 1217. memor fuit. Artificibus quoque Euripidis opus materiam imitandi suppeditasse cognosces ex amphorae pictura, quam commemoravit Welck. p. 782. not. 3. Ostenditur enim Bellerophon in mare praecipitans Stheneboeam. Ipse rubris vestibus indutus rubroque pileo, pallio ventis agi- tato, opposita fronti manu prospectat mulierem de equo praecipitatam. Pegasus albo colore variisque pennis di- stinctus est. Mare significatur persona Sirenis, quae vultu*

85

mammisque humanis brachiisque polypodis insignis est. Supra ἀντ columba volitans amoris vim significare videtur.

Stliencbdte Bellerophontisque fabularum eandem ra- tionem, quam Hippolyti prioris alteriusque, fuisse video. [u illa enim non minus, quam in priori Hippolyto, reprae- sentantur feminae amoris furore tam vehementi abreptae; ut ne pudoris quidem ullum respectum habeant, sed altera in equum sublata, altera vestibus virilibus sumtis quidvis audeant, dummodo quod cupiunt consequantur. Contra alterius Hippolyti Phaedra tanta est verecundia, ut ne nu- irici quidem, nisi invita, amorem fateatur et perire prius, quam cupidini indulgere constituerit. Et Stheneboea Belle- rophontis nonnisi semel pudoris honestatisque oblita est, quo tempore adolescenti amorem significavit, postmodo honestissimo exemplo ingenuis Atheniensium matronis au- trix est cicutam potius bibendi, quam ut tantae turpitudi- nis convictae velint maritorum, quorum fidem fefellerint, vultus exprobrationesque ferre. Ulciscendi studium utrique par est, et quidem ex falsa suspicione utrique ductum, quum rem ab adolescentibus, nulla necessitate coactis, ad maritos suos delatam esse opinentur. Unde palinodiam priorum dramatum non minus Bellerophontem quam alte- rum Hippolytum fuisse coniicio, idque etiam nominis com- munitate indicatum fuisse ex Aristophane cognosco, qui manifesto Bellerophontis nomen ei fabulae tribuit, quam posteriores Stheneboeam eppellare solebant:

— αἰσχυνϑείσας διὰ τοὺς σοὺς BsAAsgogóvcas. Has autem palinodias ante Ol. 83,3, quo anno Aristopha- nis Acharnenses acti sunt, in scenam delatas fuisse con- stat: nam de Bellerophonte quaedam in Acharnensibus commemorantur, Hippolytum autem Ol. 87, 4. actum esse in argumento eius tragoediae traditum est. Sequitur, ut Stheneboea et Hippolytus, qui cognominatur velatus, fabulae aliquanto prius cum vulgo communicatae sint, et quidem longius spatium inter mutatam eiusdem materiae tracta- tionem intercessisse, et priorum memoriam iam quodammodo obscuratam fuisse, quum variatae exhiberentur, necesse est.

86

Quod ita esse apparet etiam ex Aristophane, qui quo tem- pore comoedias docere coepit, dicteria illa de Stheneboea iam in ore erant omni populo.

*

D. Danae.

Spurium esse prologum, quem ex bibl. Paris, membra- nis Commelinus edidit, lacobsius criticis omnibus merito persuasit ἢ, Veri. autem | prooemii initium illud fuisse suspicor, quod. in Hanis v..1231. Aristophanes posuit:

ἴγυπτος, ὡς ὁ πλεῖστος ἔόσπαρται λόγος.

σὺν παισὶ πεντήκοντα ναυτίλῳ πλάτῃ

"Aoyog κατασχών --- —.— —.—

Ad quae verba haec notavit scholiasta: 74oysAdov αὕτη ἡ ἀρχή, ὥς τινες ψευδῶς" οὐ γὰρ φέρεται νῦν Εὐρυ- πίδου λόγος οὐδεὶς τοιοῦτος. Οὐ γὰρ ἔστι, φησὶν. ᾽.4ρί- ὅταρχος, ᾿Αρχελάου, εἰ μὴ αὐτὸς μετέϑηκεν ὕστερον. ὃ δὲ ᾿Δριστοφάνης τὸ ἐξ ἀρχῆς κείμενον εἶπε. At neque Aristophanes Archelai prologo abuti potuit, dramatis in Macedonia ante ipsum obitum Euripidis compositi, neque huic immutandi eiusdem potestas fuit. Relinquitur igitur, ut initium illud prologi, quo abusus est Aristophanes, ad Danaen referamus, eiusque fabulae prooemium vel totum vel ex parte iam Aristarchi temporibus desideratum esse statuamus, quae potest etiam caussa fuisse supponendi spu- rii De materia prooemii Apollodorus nos et Horatius docent , quorum ille haec memoriae prodidit: καὶ γίνεται ᾿ἀχρισίῳ uiv ἐξ Εὐρυδίκης τῆς “ακεδαίμονος Ζανάη —— ᾿Αἀχρισίῳ δὲ περὶ παίδων γενέσεως ἀῤῥένων χρη-᾿ στηριαξομένῳ (ὃ ϑεὸς) ἔφη γενέσϑαι παῖδα ἐκ τῆς ϑυγατρός. ὃς αὐτὸν ἀποκτενεῖ **) 4Δ)είσας οὖν "4xgíciog τοῦτο, ὑπὸ γῆν ϑάλαμον καταόδκευ- σας χάλκεον, τὴν Δανάην ἐφρούρει ***). Ταύ- τὴν μέν. ὡς ἔνιοι λέγουσιν. ἔφϑειρε Προῖτος, ὅϑεν αὖ- “τοῖς καὶ ἡ στάσις ἐκινήϑη. ὡς δὲ ἔνιοί φασι. Ζεύς. με- *) Cf. Matth. p. 198. Welck. p. 636 seqq.

**) Cf. Hygin. c. 63. ***) Cf. Nicephorum in Walzii Rhet, gr. T. I. p. 497 seq.

8T

ταμορφωϑεὶς sig χρυσὸν καὶ διὰ τῆς ὀροφῆς sig τοὺς Ζανάης εἰςρυεὶς κόλπους, συνῆλθεν. Horatius autem Od. ΠῚ. 16,1 seqq.: |

Inclusam Danaen turris ahenea

BHRobustaeque fores et vigilum canum

Tristes excubiae munierant satis

JNVocturnis ab adulteris,

Si non Acrisium, virginis abditae

Custodem pavidum, Iupiter et Venus

Risissent: fore enim tutum iter et patens

Converso in pretium Deo.

Haec enim de Euripide petita esse ex Aristophanis Thesm. v. 414, cognosci potest:

εἶτα διὰ τοῦτον ταῖς γυναικωνίτισιν

σφραγῖδας ἐμβάλλουσιν ἤδη καὶ μοχλοὺς

τηροῦντες ἡμᾶς, καὶ προςέτι Μολοττικοὺς

τρέφουσιμορμολυκεῖϊα τοῖς μοιχοῖς κύνας. Recte etiam interpolator :

ἐν παρϑενῶσι δ᾽ εὐϑύς. οἷς ἐδείματο,

δίδωσιν ᾿Δργείαισιν εὔφρουρον κόραις,

εἰς ἀνδρὸς ὄψιν εὐλαβούμενος μολεῖν. Gynaeceum aeneum aedificaverat et custodes praeter ca- nes etiam virgines imposuerat, quas quidem chori munere in hac fabula functas esse consentaneum est. Ad haec theatro exponenda neque Mercurio neque (quod quis ex Horatio colligat) Venere neque ullo omnino deo opus fuit: commodissime enim omnia a nutrice et sciri et demon- strari potuerunt. ^ Formositatem virginis laudans nutrix, tantam ei inesse ait venustatem, ut ipsa contemplando vix possit satiari :

Contemplo placide formam et faciem virginis

Duellae. Naevii hoc est fragmentum, cuius fabulam, de Euripidis dramate manifesto expressam, non debuit Welckerus neg- ligere. Praeterea partem prooemii hanc fuisse arbitror:

οὐκ ἔστιν οὔτε τεῖχος οὔτε χρήματα

οὔτ᾽ ἄλλο δυςφύλακτον οὐδὲν ὡς γυνή.

Prologo acto, prodierunt famulae custodesque virginis, quibus chori partes delatae erant, quae de tristi officio

88

suo, de Danaes misera sorte, de regis suspiciosi iniquitate queri potuerunt, aut etiam de stupro dominae inter se sci- scitari. -

Auro universam iam familiam, neque minus etiam ma- trem virginis, corruptam fuisse statuendum est. Cognito igitur. filiae dedecore mater praeter pietatem etiam lucri studio ad tegendum stuprum decipiendumque regem im- pellebatur. Statim igitur post parodum reginam a nutrice 'de gravitate sive etiam de partu filiae edoctam simulque ei persuasum esse puto, ut vellet infantem a se ipsa partu editum esse fingere regisque ante pedes pro filio tollendum ponere:

ȃEam nunc esseinventam probricompotem

Scis?"

His rebus cognitis, regina de inopia atque imbecilli- tate generis mulierum conqueritur; nutrix vires et, po- tentiam virorum dolo eludendas esse ostendit:

συμμαρτυρῶ Gov πανταχοῦ λελείμμεϑα

πᾶσαι γυναῖκες ἀρσένων dti δίχα

ἦν γάρ τις αἶνος, ὡς γυναιξὶ μὲν τέχναι

μέλουσι, λόγχῃ δ᾽ ἄνδρες εὐστοχώτεροι"

εἰ γὰρ δόλοισιν ἦν τὸ νικητήριον,

ἡμεῖς Qv ἀνδρῶν εἴχομεν τυραννίδα.

Fraude composita, intro abit regina sive ad praeparanda quae necessaria esse videntur, sive ad praestandam puerpe- rae operam, Prodit rex, conspectaque nutrice, monet et δὴ et reliquas famulas, ut quam diligentissima cura et mores et famam virginis custodire tuerique velint. Ναβοὶ enim infamiam virgiuibus, simulatque aliqua sola in publico versans conspiciatur :

»Desubito famam tollunt, si quem solam

videre in via". Hoc finito colloquio interponi illa παράβασις potuit, cuius et Pollux et Plutarchus mentionem fecerunt. Illius verba haec sunt: τῶν δὲ χορικῶν ἀσμάτων τῶν κωμικῶν ἕν τι καὶ καὶ παράβασις, ὅταν ὃ ποιητὴς πρὸς τὸ ϑέατρον βού- ληται λέγειν, ὃ [δὲ] χορὸς παρελϑὼν λέγῃ ταῦτα. Ἔπι- εκῶς δὲ αὐτὸ ποιοῦσιν οἵ κωμῳδοποιηταί, Τραγικὸν δὲ

89

οὐκ ἔστιν, ἀλλ Εὐριπίδης αὐτὸ πεποίηκεν ἐν πολλοῖς δράμασιν. Ἔν μέν ye “Ζ΄ανάῃ (codd. “]αναΐδι) τὸν χορόν, τὰς γυναῖκας, ὑπὲρ αὑτοῦ τι ποιήσας παρειπεῖν. ἐκλαϑόμενος, Og ἄνδρας λέγειν ἐποί- ηδε τῷ σχήματι τῆς λέξεως τὰς γυναῖκας. Duas res multum inter se diversas miscuisse videtur gram- maticus. Quod enim in multis tragoediis factum esse ab Euripide ait, et ne Sophoclem quidem eiusmodi parabasi- bus abstinuisse testatur, intelligendum est carminum ge- nus illud dici, quo feminae tanquam viri de rebus diffici- lioribus sublimioribusque, quarum scientia atque indagatio captum feminarum superare videatur, inducantur disseren- tes et masculino plerumque genere verborum, quae ad ipsas referantur, utentes: qualia carmina et in Medea Eu- ripidis et in reliquarum fabularum, quae exstant, plerisque inesse videmus. Sed ultra hunc modum vulgarem in hac tragoedia processerat Euripides, quum non solum suam personam in chorum transtulisset et suo loco altiora quae- dam cogitata explicanda feminis tribuisset, sed etiam de se ipso, de studio suo et facultate, de operibus ad docen- dum delectandumque theatrum aptis, de suscepto drama- tici poetae munere verba fecisset, chori persona abutens. Neque id carmine, sed iusta oratione, factum esse Plutar- chus (fragm. inc. 152.) docet, simul exordium illius in medium proferens: ὁ γοῦν Εὐριπίδης εἰπών"

»δἱ δ᾽ ἦσαν ἀνθρώποισιν ὠνητοὶ λόγοι,

οὐδεὶς ἂν αὑτὸν εὖ λέγειν ἐβούλετο.

νῦν δ᾽ --- ἐκ βαϑείας γὰρ πάρεστιν αἰϑέρος

λαβεῖν ἀμισϑί — πᾶς τις ἥδεται λέγων

τά τ’ ὄντα καὶ μή ζημίαν γὰρ οὐκ ἔχει," φορτικωτάτῃ κέχρηται μεγαλαυχίᾳ, συγκαταπλέκων τοῖς τραγῳδουμένοις πάϑεσι καὶ πράγμασι μηδὲν προφήκοντα τὸν περὶ αὑτοῦ λόγον. Sed cantum. quoque huic orationi subiunctum fuisse ve- risimile est, Interim infantem a filia in gynaeceo partu editum esse putandum est. Reverso igitur in scenam regi mox infans affertur et ante pedes tollendus deponitur, praesente regina et a se editum esse simulante. Summa laetitia Ácrisius effertur tam inopinatam felicitatem ea de-

90

mum aetate, qua sperari minime poterat, adeptus et in limine vitae tandem nactus bonum id, cuius deiüetio per totum matrimonii toitippir flagraverat :

γύναι, φίλον uiv φέγγος ἡλίου τόδε,

καλὸν δὲ πόντου χεῦμ᾽ ἰδεῖν εὐήνεμον,

γῇ v ἠρινὸν ϑάλλουσα πλούσιόν 9" ὕδωρ,

πολλῶν τ᾽ ἔπαινον ἔστι μοι λέξαι καλῶν"

ἀλλ᾽ οὐδὲν οὕτω λαμπρὸν οὐδ᾽ ἰδεῖν καλόν,

ὡς τοῖς ἄπαισι καὶ πόϑῳ δεδηγμένοις

παίδων νεογνῶν ἐν δόμοις ἰδεῖν φάος. Iuventutem sibi restitui optat, quo et commodius educare puerum et certius adultum videre queat:

καὶ νῦν παραινῷ πᾶσι τοῖς νεωτέροις,

μὴ πρὸς τὸ γῆρας τοὺς γάμους ποιουμένους

σχολῇ τεκνοῦσϑαι παῖδας (οὐ γὰρ ἡδονή,

γυναικί τ᾽ ἐχϑρὸν χρῆμα πρεσβύτης ἀνήρ),

ἀλλ᾽ ὡς τάχιστα " καὶ γὰρ ἐκτροφαὶ καλαὶ

καὶ Gvvvsdtov ἡδὺ παῖς νέῳ πατρί. Masculam autem prolem solam dicit et propagandae stirpi aptam et quasi domus columen esse, filias non esse pa- rentum proprias, sed alienis emancipari :

γυνὴ yàg ἐξελθοῦσα πατρῴων δόμων

οὐ τῶν τεχόντων ἐστίν, ἀλλὰ τοῦ λέχους᾽

τὸ δ᾽ ἄρσεν. fov" ἐν δόμοις ἀξὶ γένος;

ϑεῶν πατρῴων καὶ τάφων τιμάορον. Nunc demum se metu eorum, quae praedixit oraculum, liberatum esse arbitratur, quamobrem etiam filiam evocari iubet, quae communi gaudio fruatur fovens fraterculum. Qua opportunitate oblata Danae rogat, ut parvuli curatio sibi plane permittatur: |

τάχ᾽ ἂν πρὸς ἀγκάλαισι καὶ στέρνοις ἐμοῖς

πηδῶν ἀϑύροι καὶ φιλημάτων ὄχλῳ

ψυχὴν ἐμὴν κτήσαιτο" ταῦτα γὰρ βροτοῖς

φίλτρον μέγιστον, αἷ ξυνουσίαι., πάτερ. His aliisque dictis, intro ferentes infantem abeunt, Locus fit tertio chori carmini.

Subito rex omnem familiam auri copia abundantém videt. Rem novam admiratus ex uxore quaerit, quae non infitiatur illud per impluvium delapsum et quasi imbrem

91

sparsum effusumque esse, Rex etsi nihil doli mali suspi- catur, tamen timet periculum et e manibus famulorum irritamenta malorum removenda esse censet: — ,auri iubeo fonte lavere minimi Manum *)." Patrocinium pecuniae suscipit regina: | χρυσοῦ σὲ πλήϑει, τούςδε δ᾽ οὐ, χαίρειν χρεών; Ad haec rex: σχαιὸν τὸ πλουτεῖν, κἄλλο μηδὲν εἰδέναι **). Mox continua oratione, quam perniciosae. sint divitiae, de- monstrat: | κρείσσων γὰρ οὔτις χρημάτων πέφυκ᾽ ἀνήρ, πλὴν εἴ τις᾽ ὅςτις δ᾽ οὗτός ἐστιν, οὐχ δρῶ. τ φιλοῦσι γάρ τοι τῶν μὲν ὀλβίων βροτοὶ σοφοὺς τίϑεσθαι τοὺς λόγους, ὅταν δέ τις λεπτῶν ἀπ᾽ οἴκων εὖ λέγῃ πένης ἀνήρ, γελᾶν" ἐγὼ δὲ πολλάκις σοφωτέρους πένητας ἄνδρας εἰςορῶ τῶν πλουσίων καὶ ϑεοῖσι μικρὰ χειρὶ ϑύοντας τέλη “τῶν βουϑυτούντων ὄντας εὐσεβεστέρους. ὅςτις δόμους μὲν ἥδεται πληρουμένους, γαστρὸς δ᾽ ἀφαιρῶν σῶμα δύστηνος κακοῖ, τοῦτον νομίζω καὶ ϑεῶν συλᾶν βρέτη "TOig φιλτάτοις τε πολέμιον πεφυκέναι. Contra patrocinium pecuniae regina suscipit, studiose hoc agens, ne deliciis suis vel ipsa vel famulae priventur: &g' oi69^, 09" οὔνεχ᾽ οἵ uiv εὐγενεῖς βροτῶν, πένητες ὄντες, οὐδὲν ἐμφαίνουσ᾽ ἔτι, οἱ δ᾽ οὐδὲν ἦσαν πρόσϑεν, ὄλβιοι δὲ νῦν, δόξαν φέρονται τοῦ vouíGuorog χάριν καὶ συμπλέκοντες σπέρμα καὶ γάμους βροτῶν; δοῦναι δὲ μᾶλλον πλουσίῳ πᾶς τις κακῷ πρόϑυμός ἐστιν, ἢ πένητι κἀγαϑῷ, καχὸς δ᾽ ὁ μὴ "yov, οἵ δ᾽ ἔχοντες ὄλβιοι.

*) Vulgo: animi — lavere nemini. **) Fragm. inc. 64.

92

Vincit regina securumque reddit maritum. Itaque, libera- tus scrupulo, ad visendum infantem dulcissimum se in gy- naeceum confert, Chorus laudes auri divitiarumque canit illo carmine, cuius pars in Diodori excerptis Vaticanis p. 135. (Matth. p. 447.) servatur:

ὦ χρυσέ, βλάστημα χϑονός.

οἷον ἔρωτα βροτοῖσι φλέγεις,

πάντων κράτιστε, πάντων τύραννε"

πολεμεῖς δ᾽, ρεος

κρείσσον᾽ ἔχων δύναμιν, τᾷ πάντα ϑέλγεις.

ἐπὶ γὰρ ᾿Ορφέως μελῳδοῖς ἀοιδαῖς

εἵπετο δένδρεα καὶ ϑηρῶν ἀνόητα γένη,

coi δὲ καὶ χϑὼν πᾶσα καὶ πόντος

καὶ ὁ παμμήστωρ Ἄρης.

Feliciter omnia cessisse videbantur, suspicione libera- ius erat rex, secura reddita virgo, compositae erant res et quasi in portum deducta navis, quum subito ex ipsa se- curitate et socordia incendium exitiale exortum est. Rex enim, quum videns parvulum nunquam. satiari posset et saepe aut per fissuram forium, qua-clavis immittebatur, aut per impluvium, quo aurum delapsum erat, in gynae- ceum introspiceret, forte animadvertit filiam parvulo mam- mam praebentem et maternum amorem non solum osculis blanditiisque, sed verbis quoque, nullam. dubitationem re- linquentibus, significantem, ut plenissime de universa caussa edoceretur. ltaque fraude cognita, vehementer animo com- motus, primum in uxorem severissime inquirit et convictae sceleris supplicium constituit :

μοχϑοῦμεν ἄλλως ϑῆλυ φρουροῦντες γένος "

ἥτις γὰρ αὐτὴ μὴ πέφυκεν ἔνδικος,

τί δεῖ φυλάσσειν κἀξαμαρτάνειν πλέον ; ἢ

σὺ δ᾽ εἰ κατ᾽ οἴκους εὐνοοῦσ᾽ ἐτύγχανες,

οὐκ ἄν ποτ᾽ ἦλϑες εἰς τόδε ϑράσους.

Deinde filiam in iudicium vocat: excusationem. amoris re- spuit :

*) Fragm. inc. 95. Cf. Welck. p. 1592.

.93

ἔρως γὰρ ἀργὸν κἀπὶ τοῖς ἀργοῖς ἔφυ"

φιλεῖ κάτοπτρα καὶ κόμης ξανϑίσματα *),

φεύγει δὲ uóy9ovg* ἕν δέ μοι τεχμήριον"

οὐδεὶς προςαιτῶν βίοτον ἠράσϑη βροτῶν,

ἐν τοῖς δ᾽ ἔχουσιν ἐμπέφυχ᾽ ἡβῶν ἀεί **).

Ceterum magno. et fidenti animo caussam dicit Danae, freta nimirum eius, qui stupravit, potentia —

Manubias suppetat pro me"

,O0mmnes formidant homines eius valen-

ἐς tiam" -- neque se, imbellem virginem, summi Iovis voluntati adver- sari potuisse Semelae exemplo confirmat —

— quam quondam fulmine icit Iupiter"— denique etiam minis patrem terrere conatur, adeo ut au- daciam mulieris chorus admiretur:

φεῦ, τοῖσι γενναίοισιν ὡς ἁπανταχοῦ

πρέπει χαραχτὴρ χρηστὸς εἰς εὐψυχίαν. Sed pater nihil curans minas --- »Etiam minitas? mitte ea, quae mea sunt mage,quamítua — et magis etiam contumacia illius exacerbatus, poenam sce- leris continuo constituit : »Quin, ut quisque est meritus, pps pretium pro factis ferat." De hac dramatis parte hoc docet Apollodorus: αἰσϑόμε- vog δὲ "Axgíciog ὕστερον ἐξ αὐτῆς γεγεννημένον Περσέα, μὴ πιστεύσας ὑπὸ Ζιὸς ἐφϑάρϑαι τὴν 9vya- τέρα, μετὰ τοῦ παιδὸς εἰς λάρνακα βαλὼν ἔῤῥιψεν εἰς ϑαάλασσαν. Haec enim, sicut priora, ex Euripide petita esse Malalas p. 34. ed. Nieb. ostendit: περὶ ἧς ἐμυϑολό- γήσεν Εὐριπίδης ὃ ὁ σοφώτατος ἐν τῇ συντάξει τοῦ αὐτοῦ δράματος ἐν κιβωτίῳ τινὶ βληϑεῖδαν καὶ ῥιφεῖσαν τὴν

ΖΙανάην, ὡς φϑαρεῖσαν ὑπὸ Ζιὸς μεταβληϑέντος εἰς χρυσόν.

*) Suspicabar scribendum esse ξενίσματα, sed vide Meinek. ad fragm. Menandri p. 235. **) Codd. ἡβητὴς zípvy ὅδε. Coniecturas variorum collegit Matthiaeus.

94

Tum vero, destitutam se auxilio esse videns, virgo frangitur animo et ad preces convertitur: |

Ercidit orationis omnis confidentia"

»Indigne exigor patria innocens? - Abducta virgine et in mare cum filiolo abiecta, sumtoque etiam de reliquis, qui sceleris socii atque participes fuerunt, - supplicio, dolori indulget Acrisius, deque mutabilitate re- rum humanarum, a laetitia in aegritudinem subito praeci- pitatus, conqueritur:

εἰς ταὐτὸν ἥκειν φημὶ ταῖς βροτῶν τύχαις

τόνδ᾽, ὃν καλοῦσιν αἰϑέρ᾽, ᾧ τάδ᾽ ἔστι δή.

οὗτος ϑέρους τε λαμπρὸν ἐκλάμπει σέλας

χειμῶνά τ᾽ αὔξει. συντιϑεὶς πυκνὸν νέφος,

θάλλειν vt καὶ μή, ζῆν τε καὶ φϑίνευν ποιεῖ,

οὕτω δὲ ϑνητῶν σπέρμα᾽ τῶν μὲν εὐτυχεῖ,

λαμπρὰ γαλήνη, τῶν δὲ συννεφεῖ, πάλιν,

ξῶσίν τε σὺν κακοῖσιν, οἱ δ᾽ ὄλβου μέτα

φϑίνουσ᾽, ἐτείοις προςφερεῖς μεταλλαγαῖς. ^ Ad hunc deinde consolandum praedicendamque filiae et nepotis salutem et futuram Persei gloriam Minerva de- scendit. "lranquillitatem maris a Neptuno effectam. esse, ut tuto cista, regente cursum love, in Seriphum insulam deferri possit, ostendit:

ἀχύματος δὲ πορϑμὸς ἐν φρίκῃ γελᾷ *). De venustate huius fabulae quidquam monere superfluum esse puto. Celebritatis eiusdem testimonia exstant Aristo- phanis, Naevii, Horatii, Plutarchi aliorumque , quos supra nominavimus.

*) Fragm. inc. n. 208.

-

III. De philosophia Euripidis naturali.

De vitis tragicorum poetarum fere quaecunque ab an- tiquis grammaticis tradantur, ea partim ex illorum ipsorum operibus coniiciendo collecta, partim ex comicorum crimi- nationibus hausta esse video. Quamobrem ad intelligenda quidem veterum iudicia cernendasque hominum opiniones summi mihi momenti esse, ad vitas ipsas cognoscendas exigui videntur. Constitui igitur fontes potius ipsos, quam rivulorum inde deductorum limum adire, neque quidquam ex his haurire, nisi purum sincerumque esse, collatum cum ilis, inveniatur, Velut Anaxagorae audiendo Euripidem operam dedisse amplexumque esse quae in rerum natu- ram inquirendo vir summus de deorum natura, de homi- num superstitionibus deque ostentorum vanitate docuisset, ex carminum Euripidis natura, etiamsi scriptorum nemo notasset, perspicere liceret, Neque minori ille ardore etiam ad reliquas philosophiae partes, moralem dico et ra- tionalem, quae dialecticen et rhetoricen comprehendit, incubuit, Quamobrem, principes cuiusque auctoresque po- nentes, hanc a Protagora, illam a Prodico et Socrate (quo- rum tamen hic quindecim fere aunis, quam Euripides, mi- nor fuit natu) traditam ei esse grammatici affirmant: ἀναγνοὺς δὲ ἐπὶ τραγῳδίαν ἐτράπη καὶ πολλοὺς προς- εξεῦρε λόγους, φυσιολογίας, ῥητορείας. ἀναγνω- ριόσμούς, ὡς δὴ ἀκουστὴς γενόμενος ᾿Αναξαγόρου καὶ Προδίκου καὶ Πρωταγόρου, καὶ κράτους . ἑταῖρος (cod. Mediol. coll, Ambros. itemque cod. Havn.). — Ἔπειτα sig λόγους ὡρμηκὼς ἐφοίτησε παρὰ ᾽άν αἕξα- γόρᾳ καὶ Προδίκῳ καί τισιν ἄλλοις (Thom. Mag.) *. De quibus studiorum generibus singulis deinceps

*) Bis testibus adde quos Valcken. diatr. p. 25 seqq. collegit, Gell. XV, 20., Cic. Tusc. HII, 14., Diodor. Sic. I. p. 46.,

96

disputaturi sumus: hoc quidem loco naturali philosophiae quantum Euripides tribuerit explicare constituimus. Disse- ruit autem pridem de hac τὸ doctissime Valckenarius in diatriba p. 34 seqq. *) idemque versus Euripidis, quibus sententia eius declarari videretur, et scriptorum testimonia collegit. Quamobrem nos, ne acía agere videamur, tantum de rebus divinis quid Euripides statuerit, exquisituri su- mus, Et Valckenarius quidem, quid effiei testimoniis pu- taret, his verbis enuntiavit: ,JDeorum, quales a Graecis vulgo. colerentur, contemtor Euripides unicum agnovisse deum videtur crogvij. mentem puram, aeternam atque ádeo infinitam, nulliusque rei indigam: non ille, quae alio- rum fuit opinio, deum mentem esse censuit, quae, materiae velut infusa ac cum illa arcte coniuncta, hanc molem in- star spiritus agitaret, sed. puram et a materia longe semo- tam: cui materiae, natura sua quiescenti et confusae, mens ista divina motum indiderit atque ornatum, creatrix coeli et terrae. Coelüm autem, sive Aethera, et Terram velut duo elementa consideravit, ex quibus omnia in hoc uni- verso nascerentur, et in quae omnia, cum viderentur mori, in suum quodque, revolverentur. Equidem haec testimo- niis inesse nego. Unum tantum pro certo habuit Euripi- des, non temere ac fortuito res aut principio natas esse aut perpetuo gigni, neque sine summi alicuius numinis pro- curatione res humanas administrari, Ceterum illud numen vel illa vis qualis esset vel quonam nomine appellanda, du- bitabat. €f. Troad. 877:

ὦ γῆς ὄχημα κἀπὶ γῆς ἔχων ἕδραν,

'ὅοτις ποτ᾽ εἶ σύ, δυςτόπαστος εἰδέναι,

Ζεύς, εἴτ᾽ ἀνάγκη φύσεος, εἴτε νοῦς βρο-

τῶν,

προςευξάμην δε" πάντα γάρ, δι’ ἀψόφου

βαίνων κελεύϑου, κατὰ δίκην τὰ ϑνήτ᾽ ἄγεις.

schol Apoll. Rhod. IV, 269., schol. Pind. ΟἹ. I, 97., Diog.

Laert. 11, 10. 45., Vitruv. RASA lib. VIII., Dionys. Hai.

Rhet, p. 85, 21., Strab. XIV. p. 444.

*) Adde, si lubet, Wideburgi scriptionem de phil. Euripidis

morali, Helmst. 1805. Archives litteraires, Parisiis 1805.

N. XV. p. 417 seqq. Zimmermann, de theol. Eur. in

Mus. Helvet. anni 1790, p. 17. Muller. Euripides deorum

popularium contemítor, Bresl. 1826.

97

Non dedecet poetam inconstantia, qua ne summi quidem philosophi vacasse videntur, quum iidem modo menti di- vinum tribuerent principatum modo coelo vel aetheri vel coeli cuidam ardori, modo fatali rerum necessitati sive sempiternae rerum futurarum veritati, modo legi perpetuae atque aeternae, quae quasi dux vitae et magistra officiorum esset, quumque, lovem sive aethera deum esse dicentes, eundem et Neptunum, et Vestam sive terram , et Orcum, et fatalem necessitatem, et mentis infinitae vim rationem- que appellarent *. ^ Sed ego istam inconstantiam minus ex ipsorum, quos arguimus, dubitationibus, quam ex eorum, qui minus sensum verborum perciperent, erroribus natam esse arbitror. Videntur enim omnes illi philosophi vim quandam, qua omnia regerentur, non separatam a rebus corporibusque, sed in natura ipsa sitam et per omnia ma- nantem, variis nominibus significasse. Quorum in numero Euripidem propter eandem inconstantiae suspicionem pono. Nam saepissime quidem aethera, undique circumfusum omniaque cingentem atque circumplexum, lovem esse dixit :

ὁρᾷς τὸν ὑψοῦ τόνδ᾽ ἄπειρον αἰϑέρα,

καὶ γῆν πέριξ ἔχοντ᾽ ὑγραῖς ἐν ἀγκάλαις;

τοῦτον νόμιξε Ζῆνα, τόνδ᾽ ἡγοῦ ϑεόν."

κορυφὴ δὲ ϑεῶν ὁ περὶ χϑόν᾽ ἔχων

φαεννὸς αἰϑήρ. Sed alio loco non aetherem ipsum Iovem, sed habitationem Iovis esse declaravit:

ὄμνυμι δ᾽ ἱερὸν αἰϑέρ᾽, οἴκησιν zióg, unde mentem totius naturae atque animum aetheris nomine appellatum esse apparet. Eundem Haden sive Orcum ap- pellari posse in Cretensibus ostendit:

Gol τῷ πάντων μεδέοντι χλόην

πέλανόν τε φέρω, Ζεὺς εἴτ᾽ ᾿Δἴΐδης

ὀνομαζόμενος στέργεις —

σὺ γὰρ ἔν τε ϑεοῖς τοῖς οὐρανίδαις

σκῆπτρον τὸ zZhig μεταχειρίξων

χϑονίων 9" “Δ4ιδῃ μετέχεις ἀρχῆς.

*) Cf. Cic. N. D. T, 19, 15.

98

In Menalippa denique, gui sit Iuppiter, ignorari fatetur: Ζεύς, ὅςτις ὁ Ζεύς, οὐ γὰρ Qe, πλὴν λόγῳ κλύων,

addit ibidem deum neque ullo corpore neque certo loco

includi, sed ubique praesentem esse et videre omnia, quum

ipse a nemine conspiciatur. Denique animum deum esse dixit teste Cicerone Tusc. I, 26, 64: ,Ergo animus, ut ego dico, divinus, ut Euripides dicere audet, deus est."

Quibus addas schol. Pind. Nem. VI, 7: $E γάρ τις

ἐν ἡμῖν χατὰ τὸν Εὐριπίδην.

Unum deum naturalem esse quum sibi persuasisset Euripides, nihil obstabat, quominus multos daemonas vel deos-populares esse crederet, quos, maiorum institutis acceptos, pie colendos esse statueret: cuius generis inter "Thraces fuit Rhesus, qui moriens neque exstinctus est neque ad inferos descendit (οὐκ εἶσι γαίας ἐς μελάγχιμον πέδον), neque in lumine versari desiit (ἀνϑρωποδαίμων κείσεται βλέπων φάος); itemque Bacchus et Apollo, qui statim, cum mati essent, se divina stirpe ortos esse factis probarunt magnaque utilitate ad vitae cultum: inventa ho- nores divinos adepti sunt. Verumtamen. diversa vocabuli vi his atque summo numini divinitatem tribui, his verbis significavit :

ἀλλά Gov λέξαι ϑέλω"

εἰ ϑεοί τι δρῶσι φαῦλον, οὐκ εἰσὶν ὃ' οί, itemque

ἐγὼ δὲ τοὺς ϑεοὺς οὔτε λέχτρ᾽, D μὴ ϑέμις,

στέργειν νομίξω, δεσμά τ᾽ ἐξάπτειν χεροῖν

οὔτ᾽ ἠξίωσα πώποτ᾽ οὔτε πείσομαι,

οὐδ᾽ ἄλλον ἄλλου δεσπότην πεφυκέναι.

δεῖται γὰρ ὁ ϑεός, εἴπερ ἔστ᾽ ὄντως 9 £óg,

οὐδενός" ἀοιδῶν οἵδε δύστηνον λόγοι.

Has absurdas poetarum fabulas quum, quantum in ipso

fuit, augere atque ,,odia, dissidia, discordias, querelas,

adulteria, vincula, cum humano genere concubitus morta- lesque ex immortalibus procreatos" aliaque eius generis plurima effingere non dubitaverit, intelligitur, eum non nullos esse istos deos, sed non vere deos esse statuisse. Notionem enim deorum, qui similes essent hominibus, ani-

99

mis hominum informatam esse videbat, et cum probitatis, sanctitatis iustitiaeque studio, cum legum institutorumque reverentia arctissime coniunctam ; cf. Hecub. 782:

ἀλλ οἱ ϑεοὶ σϑένουσι χὠ κείνων κρατῶν

ψόμος᾽ νόμῳ γὰρ τοὺς ϑεοὺς ἡγούμεϑ'α,

καὶ ξῶμεν ἄδικα καὶ δίκα ὡρισμένοι. Hi igitur dii, quamvis ab erroribus vitiisque non plane va- carent, tamen summi numinis ministri et iurium legumque tutores esse credebantur, ut qui illos rebus humanis pro- spicere negaret, non unius civitatis mores institutaque ever- tere, sed plane omnem iustitiam , pietatem, sanctitatem e vita hominum tollere videretur. Aperte Euripides deos contemnere et iura divina humanaque spernere idem esse docuit quum in Bacchis tum in reliquis tragoediis, et fa- stus, stultitiae vanitatisque arguit quicunque, quae populo- rum iudiciis natura ipsa duce instituta essent, disserendi subtilitate pervellere conarentur: οὐ γὰρ κρεῖσσόν ποτε τῶν νόμων γιψνώσκχειν χρὴ καὶ μελετᾶν" κούφα γὰρ δαπάνα ψομίξειν ἰσχὺν τόδ᾽ ἔχειν, ὅ τι ποτ᾽ ἄρα τὸ δαιμόνιον, τό τ᾽ ἐν χρόνῳ μακρῷ νόμιμον ἀεὶ φύσει τε πεφυκός. itemque

πατρίους παραδοχὰς ἅς 9' ὁμήλικας χρόνῳ

κεχτήμεϑ᾽., οὐδεὶς αὐτὰ καταβαλεῖ, λόγος;

οὐδ᾽ ἣν δι’ ἄκρων τὸ σοφὸν εὕρηται φρενῶν. Horum deorum vi effici putabantur quaecunque fortuita, inopinata, mira acciderent, quorumque caussa non appare- ret, tum quae hominum animis invitis insciisque obreperent, velut amoris ardor, laetitiae exsultatio, inflammatio illa animi, qua affecti carmina funderent poetae, furor sive insania, denique vehementiores animorum perturbationes. -Eamque personam agere deos videmus, ubicunque ab Euripide actioni- bus adhibentur, qui, etiamsi ex ipsis hominum vitiis huius- modi affectus nasci passim significavit, velut 'P'road. v. 980:

ἦν οὑμὸς υἱὸς κάλλος ἐκπρεπέστατος,

0 σὸς δ᾽ ἰδών νιν νοῦς ἐποιήϑη Κύπριρ'

: q*

100

và μῶρα γὰρ πάντ᾽ ἐστὶν ᾿ἀφροδίτη βροτοῖς,

καὶ τοὔνομ᾽ ὀρθῶς ἀφροσύνης ἄρχει ϑεᾷ --- — tamen nunquam deorum ullam in occoecandis animis par- tem esse negavit. Ancipiti enim caussa falia nasci par- timque hominum ingeniis partim vi deorum effici, fere con- sentiens populorum opinio est. Eadem ambiguitate Euri- pides in fabulis antiquitus traditis conformandis corrigen- disque passim utitur: id quod notavit schol. Orest. v. 970. p. 449. Matth.: γιγνωσκέτωσαν, ὅτι τὰ φυσικὰ τοῖς μιυϑικοῖς καταμίγνυσιν ó Εὐριπίδης ἢ). Quae per- mixtio eiusmodi est, ut memoriam antiquitatis partim tolli philosophorum placitis partim confirmari, et fabulas cum naturali philosophia consulto confundi appareat.

Multis autem modis personae Euripideae cogitatis in- ventisque philosophorum utuntur. Sunt enim qui deos ullam rerum humanarum procurationem habere negent, velut Bellerophontes; sunt qui popularium deorum praesenti auxilio privati, cum sint patria pulsi, praesidio destituti omnibusque hostium iniuriis expositi, in summi numinis, cuius nutu ac voluntate omnia administrentur, iustitia ac- quiescant, velut Hecuba. Quidam, velut Ixion, religione omni cum deorum reverentia liberati, nefaria scelera se- curi moliuntur; alii tegendorum commissorum caussa, vel- ut Macareus, miscere fas nefasque conantur. Bacchum atque Venerem, libidinum patronos, spernunt et e coetu re- liquorum deorum exturbari volunt Pentheus atque Hippo- lytus; ex deorum erroribus libidinibusque, quae poetarum fabulis celebratae sunt, Phaedra suis vitiis patrocinium quaerit, ut abiecta verecundia pietateque lubidini temere indulgeat. Omnem religionem, quod a superstitione ne- queat discerni, cum diis popularibus tollit Menalippa. De- nique non desunt sapientes, velut Palamedes, qui, quod super vulgus prudentia rerumque cognitione eminent, in- vidia et calumnia oppressi intereant. Sie poeta doctissi- mus exemplis demonstrando quidquid rerum inquisitione vel boni vel mali partum erat et quaecunque saeculum fe- rebat dictorum factorumque monstra in medium profe-

*) Adde schol. Phoen. 175. et quae ad eundem locum Apitzius monuit.

101

rendo ad tollendos errores, quibus vita hominum con- fundebatur, omnium utilissimus fuit, neque in otiosis co- gitationibus defixus salutem communem negligebat, neque omittendis celandisque malis, quibus vita et domestica et publica laborabat, sanari vitia posse, sed ostendendis et ex ipso morbo medicinam petendo saluti prospiciendum esse censebat. Et quemadmodum Pericles, eiusdem Anaxagorae auditor, non spoliavit deorum templa neque signa evertit, sed splendidiora, magnificentiora dignioraque exstruxit: ita Euripides non in contemtum adduxit deorum a maiori- bus traditorum cultum, sed confirmavit, restituit, denuo animis hominum inculcavit.

Ad Menalippam philosopham me converto, quae, con- ira superstitionem disputans et portendi quicquam ostentis vel prodigiis negans, ex Anaxagorae philosophia argumenta omnia depromit. Et simillima ratio :€st eorum, quae in illa fabula acta sunt, atque eorum, quae in domo Periclis ab Anaxagora philosopho et Lampone vate quondam dispu- tata esse tradit Plutarchus in vit. Pericl. c. 6. Nam quum Periclem, rerum coelestium scientia imbutum, excelso ani- mo fuisse et sublimi usum esse dicendi genere dixisset, subiunxit haecce: ,,Neque hunc solum fructum Pericli at- tulit Anaxagorae consuetudo, verum etiam omni eum libe- ravit superstitione, quae hominum caussas ignorantium ani- mis ex eorum, quae in aere fiunt, admiratione ac stupore innascitur, ut, sinistris de deorum natura implicati opinioni- bus, metu paveant perturbenturque, rerum naturae impe- riti: quem errorem eximendo naturalis philosophia pro ti- mida anxiaque superstitione securam inserit cum bona spe- pietatem. Ferunt aliquando arietis caput cum unico cornu nati ad Periclem fuisse ex agro delatum, ac Lamponem vatem, ut conspexerit cornu validum et firmum de media enatum fronte, dixisse, fore ut potentia duorum, qui eo tempore principatum in civitate obtinerent, Periclis nimi- rum ac Thucydidis, ad unum rediret eum, apud quem illud prodigium evenisset. "Tum vero Anaxagoram, dissecta calvaria, monstrasse non totam eam cerebro repletam esse, sed cerebrum, quum esset more ovi acutum, ex tota sede devolutum esse in eum locum, ex quo radices cornu du-

102

xissent initium. Ac tum quidem Anaxagoram admirati sunt qui aderant, sed paullo post Lamponem, quum, fractis Thucydidis opibus, ad unius Periclis potentiam universa respublica redisset. Poterat vero recte uterque coniecisse, tam philosophus quam vates, alter caussam, alter finem assecutus. lllius enim erat, qua de caussa et qua ratione illud natum esset, exquirere; huius, ad quidnam genitum esset et quid portenderet, praedicere." Producitur ab Euri- pide virgo praeceptis matris philosophae imbuta, quae caussas rerum demonstrando prodigia nülla esse doceat; produci- tur senex religiosus, in observandis auspiciis ominibusque curiosissimus; adest denique paterfamilias, satis quidem a superstitione et religioso stupore alienus, sed qui timeat, ne sublata ominum vi, quibus voluntatem suam dii signifi- cent, simul pietas sanctitasque tollatur neque omnino dii rebus humanis prospicere videantur. Hoc drama numero eorum, quae primis statim temporibus noster docuerit, fuisse inde coniicio, quod parum cautus versum in prin- cipio posuit eum, in quo theatri offensionem minus vitaret, Videtur igitur antea hoc drama scripsisse, quam Socratis utens consuetudine, ut ait Dionysius, ad probabilitatem ra- tionem philosophandi traduceret: μετὰ ταῦτα ὡμίλησε καὶ Σωκράτει, καὶ ἐπὶ τὸ εὐπορώτερον ἤγαγε τὸν λόγον (Rhet. VIII, 11.). Eamque rem sic se habuisse intelligi- tur inde, quod istum versum Euripides ipse postea immu- tavit.

Eiusdem generis atque Menalippa Cretenses fuisse et Cadmus fabulae videntur. In illa enim Daedalus induce- batur, non solum naturae rerum explorator peritissimus, sed etiam machinarum fabricator ingeniosissimus, cuius sol-

lertia et natura superaretur et tyranni potentia eludere- — tur; idemque tanta erat audacia, ut feminam tauro sub- mittendo monstrum tauriforme procreari faceret filiumque suum pennis instructum in alitem ex homine mutaret "hs quae machinationes non erant alienae ei doctrinae, qua communis omnium rerum origo fuisse statueretur, quum

*) Cf. Nicephorum in progymn. (Rhet. gr. ed. Walz. 1. p. 436.).

105

minutae materiae particulae, inter se similes (ὁμοιομερεῖς), primum inter se confusae, postea accedente mente divina in ordinem adductae esse dicerentur. Quamobrem quum omnia ex omnibus principio nata esse crederentur, quid mirum, si Daedali audacia ad effectum adducere conata est id, quod fieri posse Menalippa rerum investigatione cogno- vit, et migrando tollendoque leges naturae boves homini- bus miscere, alitum terrestriumque naturam sociare ausus est? "Vides, quam arcte dramatum argumenta inter se co- haereant atque alterum altero compleatur. Praeterea in eodem dramate Euripides totum vatum vel potius sapien- tium chorum induxit, quos non minus studiose, quam sum- mos philosephos, in rerum naturam inquirere videmus, quum, summo numini indagando colendoque operam dantes, nulla rerum procuratione distrahantur. His duabus fabulis tertiam addo Cadmum, cuius primaria persona Agave erat, Baccho inspirante

utiliumque sagar rerum et divina futuri," quae quidem philosophorum placita rudibus barbaris tradi- disse videtur.

Natura horum dramatum talis erat, ut, inter se iuncta, non carerent iucunda varietate. His igitur alterius didascaliae locum assignare lubet, quam actam esse 'statuo Ol. 83, 1. anno 447. praetore Philisco. . Quae copiectura indicio nititur Suidae, qui s. v. 74yo:óg haec tradidit memo- riae: ἦν δὲ νεώτερος Σοφοκλέους ὀλίγῳ τινί " ἐπεδείκνυτο δὲ κοινῇ σὺν τῷ Εὐριπίδῃ ἀπὸ τῆς zy ὀλυμπι- δος. Non semper tetralogiis, sed interdum etiam trilo- giis certatum esse arbitror: neque enim numerum thyme- licorum artificum, qui a chorago dabantur, semper quattuor fabulis agendis suffecisse consentaneum est.

A. Cretenses.

Argumentum huius tragoediae Malalas in Chronogr. IV. p. 105. retulit, quem miror non solum a Matthiaeo, sed etiam a Welckero neglectum esse. Eius verba haec sunt: ἐν οἷς χρόνοις ἦσαν ὃ 4.αίἰδαλος καὶ ὃ Ἴκαρος

104

ϑρουλλούμενον ἕνεκα τῆς Ἠασιφάης, γυναικὸς τοῦ JMi- νῶος βασιλέως. καὶ τοῦ Ταύρου τοῦ νοταρίου (notarii) ᾿ αὐτῆς" ἐξ οὗ ἔτεκε μοιχευϑεῖσα υἱὸν τὸν κληϑέντα Μι- νώταυρον, μεσιτεύσαντος τῇ μοιχείᾳ τῆς πορνείας τοῦ Δαιδάλου καὶ τοῦ Ἰκάρου. Ὃ δὲ “Μίνως βασιλεὺς τὴν Πασιφάην ἀποκλείσας ἐν τῷ κουβουκλείῳ (cubiculo) μετὰ δύο δουλίδων παρεῖχεν αὐτῇ τροφήν, καὶ εἴασεν αὐτὴν ἐχεῖ, μηκέτι ἑωρακὼς αὐτήν" καὶ ἐκείνη ϑλιβομένη. ὡς λυϑεῖσα τῆς βασιλικῆς ἀξίας, νόσῳ βληϑεῖσα ἐτελεύτα " ὃ δὲ Δαίδαλος καὶ ὁ "Ixagoc ἐφονεύϑησαν, ὃ μὲν Ἴκαρος φεύγων τῆς φρουρᾶς, ὡς πλέει, ἐποντίσϑη. ὁ δὲ Ζαἰίδα- Aog ἐσφάγη. Περὶ δὲ τῆς Πασιφάης ἐξέϑετο δρίάμα ὁ Εὐριπίδης ὃ ποιητής ἢ. Idem Il. p. 31. Nieb.: ἐξ ἧς ἔσχεν υἱὸν τὸν Μίνω, καϑὼς καὶ Εὐριπίδης ὃ σοφώτατος συνεγράψατο, ὅς φησι" ..Ζεὺς μεταβληϑεὶς εἰς Ταῦρον τὴν Εὐρώπην ἥρπασεν **). Congruunt haec non solum cum Aristophanis et antiquorum eius interpre- tum aliorumque quorundam scriptorum indiciis, sed etiam cum fragmentis apud Porphyrium, Clementem Alex. et Aristoph. Ran. 1398. servatis, excepto, quod Malalas, quo res operis sui rationi accommodaret, taurum, cum quo Pasi- phae concubuerat, in scribam reginae, labyrinthum, in quo eadem viva inclusa est, in cubiculum, et alas Daedalia pa- tre fabricatas in navigium mutavit, Incestum vel potius monstrosum Pasiphaes concubitum Aristophanes notat his versibus (Ran. 873.): ὦ Κρητικὰς uiv συλλέγων μονῳδίας, γάμους δ᾽ ἀνοσίους εἰςφέρων εἰς τὴν τέχνην,

quae ad Pasiphaen pertinere dixit "Timachidas, Euripidis Aristophanisque interpres, teste schol.: ,, Τιμαχίδας δὲ διὰ τὴν iv τοῖς Κρησὶ μίξιν Πασιφάης πρὸς τὸν ταῦρον." Eodem loco de [cari persona his schol, verbis docemur:

*) Antiochenus p. 106: zsoi δὲ τῆς Πασιφάης ἐξέϑετο δρᾶμα Εὐριπίδης ὃ ποιητής. Cf. Welck. p. 808.

**) Schol. Rhes. 29: διττὰς δὲ Εὐρώπας ἀναγράφουσιν ἔνιοι, μίαν μὲν ᾿ῷκεανίδα κτλ., ἑτέραν δὲ Φοίνικος ἔνιοι καὶ ᾿4γή- vogog, ὡς καὶ Εὐριπίδης καὶ ἄλλοι ἱστοροῦσιν" ἧς τοὺς περὶ τὸν Μίνω γενέσϑαι φασίν. |

105

ἐν γὰρ τοῖς Κρησὶν Ἴκαρον μονῳδοῦντα ἐποίησε. — Καὶ oL μὲν εἰς τὴν Ἰκάρου μονῳδίαν ἐν τοῖς Κρησί" ($oa- σύτερον γὰρ δοκεῖ εἶναι τὸ πρόφωπον. Quo- modo tandem audacius, nisi ille, ut Ovidii verbis utar, zmagnis excidit ausis? De Pasiphaes autem prodi- giosa cupidine apertius docet Libanius ὑπὲρ ὀρχηστῶν T. III. p. 315: λέγω δεῖν καὶ — κεκλεῖσϑαι τοῖς ὑποκρι- ταῖς τὸ θέατρον. ἵνα μὴ τραγῳδὸς εἰςελϑὼν Πασιφάην μιμήσεται τὴν ἐξοκείλασαν εἰς ἀλλόκοτον ἔρω- τα ἢ). ltem in apol. Socrat. p. 686, (T. ΠΠ. p. 64.): οὐχ ὁρᾶτε τὸν Míivo δεινὰ πάσχοντα ἐπὶ τῆς σκηνῆς καὶ τὴν οἰκίαν αὐτοῦ διὰ τοῦ τῆς Πασιφάης ἔρωτος ἐν αἰσχύνῃ γεγενημένην; ταῦτα μέντοι πολλοὺς ἂν ἀνϑρώπους ἔλα- Qv, εἰ μὴ πανταχοῦ τὸν λόγον αἵ τραγῳδίαι διέσπειραν **). Sie caussam quidem plures scriptores commemorant, eventum autem casusque personarum praeter Malalam nemo ostendit. Omnes enim, aliorum poetarum auctoritatem se- quentes, Daedalum in vincula coniectum esse, deinde Pasi- phaes opera liberatum pennas et sibi et filio accommo- dasse, ipsumque salutem adeptum esse, [carum autem in mare delapsum interisse referunt. Pasiphaes stuprum multi auctores non commemorant tantum, sed etiam explanant; sed nemo, quod sciam, mentionem facit supplicii, Structuram tragoediae in tanta et narrationis, quam supra posuimus, brevitate et fragmentorum paucitate vix suspicari, nedum explorare licet. De partibus eius quid coniectando interpretandoque assequi possimus, experiamur. Non potuit Euripides tam foedo facinore pollutam fe- minam in scenam producere, quin excusationem ei pararet eam, qua uti solent omnes, qui animi perturbationibus, ra- tioni non obnoxiis, impulsi committunt ea, quae sana mente redeunte ipsi vehementissime aversantur, deorum fraude se deceptos esse dicentes. Quaniobrem Venerem in scenam productam esse ad prooemium dicendum plane mihi qui- dem necesse esse videtur, eiusque prooemii materiam in his Hygini verbis (fab. 40.) inesse puto: ,,Pasiphae, Solis

*) Protulit hunc locum Welck. p. 1602. **) Welck. p. 803.

106 filia, uxor Minois, sacra deae Veneris per aliquot annos non fecerat. Ob id Venus amorem infandum illi obiecit, ut taurum, quem ipsa amabat, alia (scribe illa) amaret *), In hoc Daedalus exsul quum venisset, petiit ab eo auxilium. Is ei vaccam ligneam fecit et verae vaccae corium induxit, in qua illa cum tauro concubuit, Ex quo compressu Mi- notaurum peperit, capite bubulo, parte inferiore humana". Hac Veneris explicatione, quum praesertim ab eadem tri- stis reginae interitus praediceretur, fiebat, ut miseria huius turpitudinem superare videretur. Partum autem Minotauri initium fuisse actionum «consentaneum est. Propter pro- digium enim vates consulere regi necesse fuit **): vides caussam arcessendi mystas illos sive lovis Zagreique sa- cerdotes, qui quidem in scenam prodeuntes de vitae suae genere satis accurate ipsi exponunt, Qui quoniam venien- tes regem ut praesentem alloquuntur, necesse est eum post Veneris discessum prodisse. Potuit deinde Minos cum Daedalo «colloquium conserere eiusque colloquii eventus caussa esse rebellionis, quam ἃ Daedalo incitatam esse apparet ex Aristoph. Ran. 1356. Tyrannicum ingenium mo- resque superbos Minoi a tragicis tributos esse et Plutar- chus in vita "Thesei c. 16. et Libanius apol. Socrat. p. 686. ostendunt, quorum illius verba haec sunt: ἐπικρατή- ὅαντες οἱ τραγικοὶ πολλὴν ἀπὸ τοῦ λογείου καὶ τῆς σκη- νῆς ἀδοξίαν αὐτοῦ κατεαχέδασαν, ὡς χαλεποῦ καὶ βιαίου γενομένου. hic νῦν δέ, inquit, ἀνθ’ ὧν τῇ πόλει χαλε- πῶς προςφενήνεκτο, δύναμιν ἔχων ἐν τῇ θαλάττῃ, διὰ τῶν σοιητῶν καὶ τελευτήσας κολάζεται. Daedalus autem, cae- dis caussa e patria profugus, dudum, ut ait Ovidius (Met. VIII, 183.) — 4Creten longumque perosus Jixsilium, tactusque soli natalis amore, Clausus erat. pelago."

*) Adde Fulgent. myth. II. p. 866. ed. Basil.: ,,Illa enim dolens quinque filias Solis amore succendit, id est enim Pasiphaen, Medeam, Phaedram, Circen, Dircen."

**) Apollod. III, 1, 3: Μίνως δὲ ἐν τῷ λαβυρίνϑῳ κατά τινας χρησμοὺς κατακλείσας. Potuit propter nefas etiam pestilentia incidisse, eaque íamr arcessendorum sacerdotum quam mofus populi caussa esse.

107

Qui quum, tyranno omnia maria omnesque terras tenente *), neque effugiendi ullam facultatem haberet, et a Minoe ad immensas aedificiorum moles exstruendas cogeretur, hanc ipsam ob caussam cum regina conspirasse videtur, sperans se huius opera auxilioque liberatum iri. Ea spes quum simul cum felicitate reginae interisset, fieri potuit, ut ex- trema conari et populum, Minois imperium perosum, ad usurpandam libertatem vocare constitueret. Magnam enim fuisse ingenii eius admirationem magnamque. apud vulgus gratiam auctoritatemque consentaneum est. Praetextum autem atque opportunitatem magnae hominum multitudinis congregandae opera ipsa, quae exstrui rex iusserat, suppedi- tabant, ut hic in insidiis sibi struendis Daedalum ipse adiu- varet, Ceterum ex Daedali Minoisque colloquio deprom- tum esse arbitror versum, quem . Sophocli Euripidique communem fuisse quidam censuerunt, sed locupletiores te- stes Antisthenes (ap. schol. Aristoph. Thesm. v. 21.) et Plato (Theag. p. 125. D., Rep. VIII. p. 568. A.) huic soli asserunt:

Gogol τύραννον τῶν σοφῶν ξυνουσίᾳ. Potuit in Sophoclis Aiantem Locrum sive ab ipso sive ab interpolatore transferri, neque Euripidis caussa elevatur in- dicio scholiastae cuiusdam ad Aristoph. Thesm. 21: τὸ μέντοι δρᾶμα, ἔν à Εὐριπίδης ταῦτα εἶπεν. οὐ σώξεται. Rarissima enim fuisse huius tragoediae exemplaria inde apparet, quod Stobaeo nulla ea utendi copia fuit. Plus, quam interpretis, Euripidis ipsius valet auctoritas, qui Mnesilocho illam sententiam respiciente —

οἷόν τί που ᾽στὶν αἱ δοφαὶ ξυνουσίαι; --- πολλά, inquit, ἂν μάϑοις τοιαῦτα παρ᾽ ἐμοῦ. Ceterum cf. Matth. fragm, inc. p. 433 seq., Boeckh. trag. gr. princ. 241. Praeterea altercationis, quam in Daedalum fecerit Minos, pars mihi esse videtur fragm. 216. Matth.:

— — ἢ φρονεῖν ἐλάσσονα

j| δύνασϑαι δεῖ 6s μείζον᾽ --- —. Parodi autem fragmentum, quod supra Monnceiqa nimus, hoc est:

,

*) "Thucyd. 1, 5. Ovidius 1. 1. v. 185.

108

α΄. Φοινικογενοῦς παῖ τῆς Τυρίας, τέχνον Εὐρώπας καὶ τοῦ μεγάλου Ζανός. ἀνάσσων

Κρήτης ἑκατομπτολιέϑρου,

ἥκω ξαϑέους ναοὺς προλιπών,

οἷς αὐϑιγενὴς τμηϑεῖσα δοκοὺς στεγανοὺς παρέχει Χαλύβῳ πελέκει καὶ τορνοδέτους *)

ἀτρεκεῖς ἁρμοὺς κυπάρισσος.

γ΄. ἁγνὸν δὲ βίον τείνομεν, ἐξ οὗ Διὸς Ἰδαίου μύστης γενόμην

καὶ νυκτιπόλου Ζαγρέως, Burg **) τάς τ᾽ ὠμοφάγους δαῖτας τελέδας μητρί τ᾽ ὀρείᾳ δᾷδας ἀνασχών,

καὶ Κουρήτων

βάκχος ἐκλήϑην ὁσιωῦ εἰς. πάλλευκα δ᾽ ἔχων εἵματα, φεύγω γένεσίν τε βροτῶν, καὶ νεχροϑήκης οὐ χριμπτόμενος, τήν τ᾽ ἐμψύχων βρῶσιν ἐδεστῶν πεφύλαγμαι.

Non potuit Pasiphaes stuprum, hominum nemine prae- ter Daedalum lcarumque conscio, facile sine deorum ora- culis coargui. Atqui Iovem de monstroso partu ab his my- stis, iubente sine dubio Minoe, consultum esse haud ob- scure significat alterum chori fragmentum, quod, ex incer- tis revocatum, huic tragoediae asserendum esse vidit Wel- ckerus p. 802. Cf. Matth. n. 155. P. 402.

α΄. σοὶ τῷ πάντων μεδέοντι χοὴν ***)

πέλανόν τε φέρω, Ζεὺς εἴτ᾽ ᾿άΔΐδης ὀνομαζόμενος στέργεις" σὺ δέ μοι ϑυσίαν ἄπυρον παγκαρπείας

δέξαι πλήρη προχυϑεῖσαν.

ὋΣ

ὃς

*) Codd. ταυροδέτῳ κρηϑεῖσ᾽ et τορολέτῳ κολληϑείς. Partici- pium κρηϑεῖσ᾽ sive κολληϑείς plerique criticorum abiicien- dum esse censuerunt; reliquas eorum coniecturas refert Matth. p. 136. Suidas: zóovog ξύλον στρογγύλον, ἢ τὸ τρῆμα καὶ τὸ Évifusvov sig αὐτό. i

**) Codd. βιοτάς et βροντάς.

**") Bergk. coni. χλόην, quod significet eandem rem, quam ^ idm παγπαρπίας.

109

β΄. σὺ γὰρ £v vs ϑεοῖς τοῖς οὐρανίδαις δκχῆπτρον τὸ Ζιὸς μεταχειρίζων χϑονίων 9? “4ιδῃ μετέχεις ἀρχῆς y. πέμψον μὲν φῶς ψυχαῖς ἀνέρων *) τοῖς βουλομένοις ἄϑλους προμαϑεῖν, πόϑεν ἔβλαστον, τίς ῥίξα κακῶν, τίνα δεῖ μακάρων ἐκϑυσαμένους εὑρεῖν μόχϑων ἀνάπαυλαν; Postremis versibus et quae caussa sit prodigii et quomodo averruncari possit, aperte quaeritur. Et caussa quidem ex signis divinitus missis sive ominibus divinari potuit; ex- piatio sceleris eadem ratione reperiebatur. Responsum vatum quale fuerit, coniectura suspicari licet. .Et puerpera enim et partus eius conferendi fuerunt eum in locum , ubi neque coelum neque terrae superficiem, quae est sedes deorum, neque fontium liquores, neque maris undas pol- luerent. ltaque labyrintho inclusi ad inferos detrudeban- tur. Pasiphae quin caussam coram spectatoribus dixerit, vix dubito; lamentis eandem, cum ad supplicium ducere- tur, poenitentiam pudoremque significasse, nec non etiam deorum fraudem accusasse, plane mihi necesse esse vide- tur. Haec fuit illa cretica monodia, quam notavit Aristo- phanes. | His peractis a choro cantata esse suspicor physica illa ex Anaxagorae doctrina delibata, quorum reliquias habe- mus in fragm. 174. 171. et 209. Matth. (n. 120. p. 126. Dindorf.): Aloége καὶ Γαῖαν πάντων γενέτειραν ἀείδω πυριγενὴς δὲ δράκων ὁδὸν ἡγεῖται τετραμόρφοις ὥραις, ξευγνὺς ἁρμονίᾳ πολύκαρπον ὄχημα γλαυχῶπις στρέφεται μήνη — — De Pasiphaes morte, quam labyrinthum intrans sibi eonscivisse videtur, fusius exponi non utique necesse fuit. Sequebatur deinde ea pars dramatis, qua Daedali Icarique

*) Vulgo ψυχᾶς, codd. ψυχάς.

110

res agebatur. Atque ille quidem Cretensibus ad arma vo- catis, impetuque in regiam facto, tyrannum, opibus militi- busque munitissimum, de potentiae fastigio praecipitare conabatur. Aut enim integra aut levissime mutata *) red- didit Aristophanes illa in Ranis v. 1356 seqq.:

Sed qua est.

ἀλλ᾽ ὦ Κρῆτες, Ἴδας τέκνα,

τὰ τόξα λαβόντες ἐπαμύνατε.

τὰ κῶλά v ἀμπάλλετε,

κυκλούμενοι τὴν οἰκίαν"

ἅμα δὲ Ζίχτυννα παῖς

“Ἄρτεμις καλὰ

τὰς κυνίσκας ἔχουσ᾽ ἐλθέτω

διὰ δόμων πανταχῇ"

σὺ δ᾽, ὦ Διός, διαπύρους ἀνέχουσα

λαμπάδας ὀξυτάταιν χει-

ροῖν, "Exdro, παράφηνον. *

multo ante, quam Daedalus hanc pugnam iniret, in

occisus est, Icarum volando salutem petisse necesse Cf. Ovid. Met. VIII, 185:

— — Terras licet, inquit, et undas

Obstruat, at coelum certe patet: ibimus illac. Omnia possideat, non possidet aera Minos".

Videtur Ovidius etiam admonitionem patris imitatus esse in hisce:

Instruit et natum: Medioque ut limite curras, Icare, ait, moneo, ne, si demissior ibis,

Unda gravet pennas, si celsior, ignis adurat. — — Pariter praecepta volandi

Tradit et ignotas humeris accommodat alas. Inter opus monitusque genae maduere seniles Et patriae tremuere manus. | Dedit oscula nato Non iterum repetenda suo" etc.

Icarum in mare decidisse constans est scriptorum te-

stimonium. Non potest igitur monodia illa, quam comme-

*)

Scholiastae nota: ταῦτα δὲ παρὰ τὰ ἐκ Κρητῶν Εὐριπίδου; depravata esse genuina Euripidis verba declarat. Eius ta- men lepra vittionie vestigia , praeter ridiculam appendicem: ἐς D'ivxge. ὅπως ἂν εἰρελθοῦσα φωράσω, deprendi nulla mihi posse videntur.

dli C—c— "cT

111

moravit schol. Aristophanis, post ruinam, fracto collisoque corpore, ab eo cantata esse, et verba ipsa (ϑρασύτερον γὰρ τὸ zoógcozov) contrarium significant. Partem eius carminis exstare puto fragm. 154, Matth.:

χρύσεαι δή μοι πτέρυγες περὶ νώτῳ

καὶ τὰ Σειρήνων ἐρόεντα πέδιλα

ἁρμόξεται.

βάσομαί τ᾽ ἐς αἰϑέρα πολὺν ἀερϑείς,

Ζηνὶ προςμίξων.

Deorum ira lcarum praecipitatum esse schol. Hec. v. 821. ostendit: φασὶ γὰρ ἀμυνόμενον τὸν Ἥλιον Δαίδαλον, ὡς πεποιηκότα τὴν ϑυγατέρα αὖὐ- τοῦ Πασιφάην, ἐρασϑεῖσαν ταύρου, μιγῆναι αὐτῷ, ἐπεὶ τότε πετόμενον εἶδε τὸν αὐτοῦ υἱὸν Ἴκαρον ἐκ κηροῦ πτεροῖς χρώμενον, σφοδρῶς ἐμπεσεῖν τοῖς πτε- ροῖς καὶ διαλυϑῆναν ταῦτα παρασκευάσαι. Adde Nice- phorum in progymn. (Rhet. gr. I. p. 435.).

Corpus defuncti per nautam aliquem sive piscatorem, qui et volantem et decidentem spectasset, in scenam re- portari potuit:

Hos aliquis, tremula dum captat arundine pisces,

Aut. pastor baculo stivave innixus arator

Vidit et obstupuit, quique aethera carpere possent,

Credidit esse deos".

Eiusdem fuit, quomodo res gesta esset, Daedalo enar- rare:

»Quum puer audaci coepit gaudere volatu,

— --- coelique cupidine tactus

Altius egit iter. ARapidi vicinia Solis

Mollit odoratas, pennarum vincula, ceras.

Tabuerant cerae: nudos quatit ille lacertos,

Remigioque carens non ullas percipit auras.

Oraque caerulea, patrium clamantia nomen,

KExcipiuntur aqua, quae nomen traxit ab illo". Hanc narrationem excipiebant patris lamenta :

Devovitque suas artes corpusque sepulero

Condidit ; et tellus ab nomine dicta sepulti". Fragmentum narrationis deprendisse mihi videor in iis,

112

quae Plutarchus £go. p. 730. B. et garrul. p. 907. ser- vavit :

— λαιψηρὰ κυκλώδας πτερά.

In fine dramatis Solem prodisse, qui οὐ de caussis factorum doceret, et honores quosdam defunctorum insti- tui iuberet, et de Minotauro alendo nota illa praeciperet, ex scholio ad Hecubam scripto, quod supra posui, con- licio.

Non inelegantem hanc Euripidis tragoediam fuisse vel inde existimare licet, quod Aristophanes eam non tan- tum respexit frequentius, sed etiam imitatus est. Neque enim dubitandum est, quin in Daedalo, quum monstrosos Iovis cum Leda concubitus, illius artificis auxilio effectos, Ledamque ova pro infantibus parientem exhiberet, hanc tragoediam in risum detorserit. €f. Bergk. fragm. Arist. p. 127 seqq. Rarius codices descriptos esse propter fa- stidium hominum, turpitudine facti Pasiphaes offensorum, consentaneum esí: ita fiebat, ut mature multis in obli- vionem abiret, Eruditorum favorem ei conciliare potuit Anaxagorae doctrina, in qua multum fuisse explananda cho- rum mystarum optimo iure suspicatus est Matthiaeus. Multa enim inerant, quae ad reconditiora cogitata cum vulgo communicanda invitarent:' cuius generis erant Dae- dali ars naturam superans, lcari audacia, Pasiphaes con- cubitus partusque monstrosus, Minois ingenium insolens, denique mystarum ipsorum studium in numinis divini men- tem animumque intrare cupientium. Haec autem ratio, etiamsi non iam in Pace Aristophanis ad hoc drama re- spici viderem, sola mihi sufficeret, ut illud primis statim temporibus, postquam fabulas docere coeperit Euripides, in scenam delatum esse statuerem, | Nam prioribus tempo- ribus magis eas rationes, quae ad: rerum naturam cogno- scendam pertinerent, secutum esse Euripidem , posteriori- bus, flagrante bello Peloponnesiaco hominumque studia tra- hente, magis rerum publicarum administrationem respexisse mihi persuadeo.

Sunt autem , ex quibus ii, qui speciem dumtaxat re- rum, quae aguntur, intuentur simulque Euripidem, aetate provectiorem, deficientibus viribus, dedidicisse quae antea

ill

118

rectius perspecta habuerit, opinantur, extremis temporibus hane fabulam assignandam esse concludere possint. Duas enim continet actiones, quas ideirco conglutinari, ut iustam longitudinem accipiat tragoedia , affirmare isti quidem non erubescunt, Qui miror quod istam duarum vel plurium actionum copulationem non in plerisque eiusdem poetae operibus detexerunt: quod quo minus fieret, certe non fabularum natura, sed ipsorum ingenia hebetiora impedi- verunt, Scilicet unius praecipue personae salutem versari in discrimine debere sibi persuaserunt, eaque ubi in fine dramatis decernatur, recte se rem habere putant, neque iis, quae insunt reliqua, quamvis sint saepissime non mi- noris momenti, offenduutur. Contra ubi alia decernuntur aliis pendentibus, damnant et legem illam

denique sit quidvis simplex dumtaxat et unum" laesam esse queruntur.. In aliis rebus. praeter facta per- sonasque simplicitatem operis. quaerendam esse negant propterea, quod, qua sunt obtusa mentis acie, talia videre ipsi nequeunt.

Non minori audacia, quam Daedalus Icarusque, Euri- pides ipse usus est, tales res theatro spectandas exhibens, quo in conatu eum non turpiter lapsum esse pro certo affirmare licet: neque enim vel Aristophanes vel reliqui scriptores de tanta ruina, si facta esset, tacerent.

B. Menalippa philosopha.

Argumentum dramatis retulerunt Dionysius Hal. Rhet. VIII, 10. et IX, 11., cuius verba transscripsit Welckerus p. 840 seq., et Gregorius Corinthius, a quo in Rhet. gr. T. VII. p. 1313. scripta inveniuntur haecce: ᾧ δὲ τῆς Go- φῆς Μελανίππης αὕτη ἱστορία᾽' Ἕλληνος τοῦ Zhóg 4ἴο- λος τεχνωϑεὶς ἐκ μὲν τῆς Εὐρυδίκης ἐγέννησε Κρήτην (scribe Κρηϑέα) καὶ Σαλμωνέα καὶ Σίσυφον. ἐκ δὲ τῆς Χείρωνος ϑυγατρὸς Ἵππης κάλλει διαφέρουσαν ελα- νίππην. «Αὐτὸς μὲν οὖν, φόνον ποιήσας, im ἐνιαυτὸν ἀπῆλϑε φυγάς, τὴν δὲ Μελανίππην Ποσειδῶν διδύμων

8

114

παίδων ἔγκυον ἐποίησεν. Ἢ δὲ διὰ τὴν τοῦ πατρὸς προςδοχίαν τοὺς γεννηθέντας εἰς βούστασιν ἔδωκχε τῇ τροφῷ ϑεῖναν κατὰ τὴν ἐντολὴν τοῦ κατασπείραντος. Ὑπὸ δὲ τὴν κάϑοδον τοῦ δυνάστου τὰ βρέφη τινὲς τῶν βουκόλων, φυλαττόμενα μὲν ὑπὸ τοῦ ταύρου ϑηλαζό- μενα δὲ ὑπὸ μιᾶς τῶν βοῶν ἰδόντες, ὡς Bovysviy τέρατα τῷ βασιλεῖ προφήνεγκον. Ὃ δέ, τῇ τοῦ πατρὸς Ἕλλη- vog γνώμῃ πεισϑείς, ὁλοκαυτοῦν τὰ βρέφη κρίνας. Με- λανίππῃ τῇ ϑυγατρὶ προςέταξεν ἐνταφίοις αὐτὰ κοσμῆ- σαι. 'H δὲ καὶ τὸν χόσμον αὐτοῖς ἐπέϑηκε καὶ τὸν λό- yov sig παραίτησιν ἐξέϑηκε φιλότιμον. Latinum fecerat idem drama Ennius, liberioris, puto, philosophiae praeceptis, quibus erat insigne, invitatus.

Prooemium a Menalippa ipsa dictum esse Gregorius testatur, idemque initium transscripsit: àv δὲ τῇ MtzAa- νίππῃ παρειςάγει ταύτην προοιμιαξζομένην"

Ζεύς, ὡς λέλεκται τῆς ἀληϑείας ὕπο,

“Ἕλλην ἔτικτε.

Secus scriptum fuisse, cum fabula primum doceretur, fiu: cianus in love trag. c. 41., Plutarchus T. NH. p. 756. B. C., Athenag. p. 23., festhü: M. p. 41. E. testantur. Sic enim se verba primitus habuisse:

Ζεύς, ὅςτις ὃ Ζεύς" οὐ γὰρ οἶδα, πλὴν λόγῳ

κλύων --- sed, reclamante theatro, postmodum ab auctore dilata esse (ὡς ἐϑορυβήϑη. ἤλλαξε τὸν στίχον, ὡς νῦν γέγρα- πται). Opinionibus fabulisque niti quaecunque de deorum natura tradantur, non solum hoc prooemii initio Euripides Significat, sed etiam gravissimis argumentis et subtilissima disputatione Menalippae confirmari voluit, Idem quasi secure referendo lovis nepotem esse Aeolum, a quo com- pressam "Thetin sive Hipponem esse et partu edidisse Me- nalippam, hanc denique a Neptuno stupratam de gemino- rum liberorum partu iam sollicitam esse, haec atque alia, quibus deorum corpora certaeque formae esse ponuntur, sim- pliciter docendo non secum ipse pugnare, sed dedita opera philosophorum sententias vulgique opiniones, inter se con- trarias, consociare videtur. "Talia enim prooemio exposita fuisse et fragmenta et Hygini narratio ostendit, quae haec

115

est (Astron. II, 18.): ,Euripides autem in Menalippa ipsam Hippen *), Chironis Centauri filiam, 'Thetin antea appellatam, dicit: quae cum aleretur in monte Pelio et stu- dium in venando maximum haberet, quodam tempore ab Aeolo, Hellenis filio, Iovis nepote, persuasam concepisse, cumque iam partus appropinquaret, profugisse in silvam, ne patri, cum virginem speraret, nepotem procreasse vi- deretur. ltaque cum parens eam persequeretur, dicitur petisse a deorum potestate, ne pariens a patre conspice- retur. Qua deorum voluntate, postquam peperit, in equam conversa inter astra est constituta. Nonnulli eam vatem dixerunt esse." Eadem habentur in Eratosthenis cataste- rismi c, 18., cuius verba Matthiaeus posuit p. 214. fragm. IV. Et in prooemio quidem simpliciter Menalippa se ex Centauri filia natam, esse commemoravit; reliqua, quae Hygini Eratosthenisque narrationi insunt, in epilogo ab Hippa ipsa, quum servandorum nepotum caussa se inter- poneret, exposita esse planum est. Quod autem Hippen pro vate a nonnullis habitam esse dicit Hyginus, ex Euri- pide ipso petitum est, teste Clemente Alex. Strom. I. p. 306. Β: Ἱππὼ δέ, X ϑυγάτηρ τοῦ Κενταύρου, Gvvouxj- σασὰα Αἰόλῳ ἐδιδάξατο αὐτὸν τὴν φυσικὴν ϑεωρίαν, τὴν πάτριον ἐπιστήμην μαρτυρεῖ δὲ Εὐριπίδης περὶ τῆς ᾿ἽἹπποῦς ὧδέ πως" ἣ πρῶτα μὲν τὰ ϑεῖα προὐμαντεύσατο χρησμοῖσι σαφέσιν ἀστέρων ἐπ’ ἀντολαΐῖς.

In rerum igitur naturalium coelestiumque cognitione nite- batur Hipponis divinatio, multum illa quidem diversa ab augurum, haruspicum aliorumque eius generis interpretum arte, et Thaletis Anaxagoraeque eruditioni similior. Ex-

*) Vulgo Menalippen, idemque vitium inest schol. Germa- nici v. 206: ,.Euripides dicit Menalippen Chironis filiam esse, quae, compressa, gravida profugit in Pelion montem, et, dum a patre comprehendi timeret, deorum misericordia conversa in equam, ad astra conscendit," et Eudociae ver- bis p. 338. idem narrantis. Cf. Welck. p. 849. Contra apud Pollucem IV, 19, 207. 27. recte scriptum est in codd.: Ἵππη

"*" Χείρωνος ὑπαλλαττομένη εἰς ἵππον moo Evourióg. Vide

Seberi notam p. 63. 8*

116

plieatis natalibus, ad ostendendum infortunium suum per- gendum fuit Menalippae, quo loco quum vim sibi a Ne- ptuno factam esse quereretur, pulcritudinis formae eam poe- nituit : "M — -— οὐ ydg ἐότιν ἀσφαλὲς | περαιτέρω τὸ χάλλος ἢ μέσως λαβεῖν, fragm. inc. 168., quod hue pertinere ex Ennii imitatione intelligitur, de qua haec refert Gellius V, 11. 12: ..,,Qua- lis forma a Q. Ennio in Menalippa perquam eleganti vo- eabulo stata dicitur, quae neque xojvij futura sit neque ποινή, quam formam modicam et modestam PFavori- nus non mehercule inscite appellat uxoriam. Ennius au- tem in ista, quam dixi, tragoedia eas fere feminas ait incolumi pudicitia esse, quae stata forma forent." Reliqua pars prologi colloquio conficiebatur Menalippae atque nutricis, id quod ostenditur Gregorii verbis: ἡ δὲ διὰ τὴν τοῦ πατρὸς προςδοχίαν vovg γεννηθέντας εἰς βούστασιν ἔδωχε τῇ τροφῷ ϑεῖναι κατὰ τὴν ἐντολὴν τοῦ κατασπείραντος. Et in patris quidem Aeoli bovili exposi- tos esse infantes docet Dionysius IX, 11: ἐξέθηκε δ᾽ αὐτὰ εἰς và τοῦ πατρὸς βουφόρβια. Mandatum Neptuni eo statim tempore, quo cum virgine concubuit, editum esse putandum est. Dies autem, quo redire Aeolo licebat, de- finitus erat idem, quo priori anno ex patria abierat: erat igitur is ipse dies, quo haec agebantur. Hunc diem fe- stum fuisse universae civitati arbitror, et coisse ad eum celebrandum atque ipsum regem laetis ominibus faustisque precationibus excipiendum partem civium, qui chori mu- nere fungerentur: qui quum obviam Aeolo processuri ad regiam convenirent, parodi eantandae dabatur opportunitas. Statim deinde Aeolus cum comitibus in scenam prod- iit, gratulante choro, et quum laetus domum deosque pa- trios receptos adspexisset, a filia quoque, quamvis anxia, salutatus est. Interim famuli regis, quum equos in sta- bula reducerent, vaccam conspexerunt infantibus ubera praebentem et taurum eosdem custodientem servantemque, ne grex boum obtereret *), unde illos ex his animalibus

*) Varro R. R. II, 5. 5: Novi, inquit ille, maiestatem boum — praeterea scio hunc esse, in quem potissimum luppiter se

117

natos esse rati attonitique miraculo ad regem redeunt, monstra, quae putant (τέρατα fovysvi), secum afferentes, simulque unus ex iis quae viderunt exponit. Quo por- tento in ipso reditu introituque sibi oblato rex vehemen- tissime commotus, lellenem, patrem suum grandaevum, arcessiri iubet, de re mira consulturus. Dum arcessitur senex, Aeolo ad penates salutandos in domum ingresso, chorus alter interponi potuit,

Prodit Hellen, senex decrepitus, de senectutis imbe- cillitate et molestia lamentars :

τί δ᾽ ἄλλο; φωνὴ xoi σκιὰ γέρων ἀνήρ.

Re, qualis accidisset, ex filii narratione cognita, statim pro- digium esse et expiari debere certus est:

»Certo hic est dubium nullum, quin mon-

strum siet:

Hoc ego tibi dico et coniectura auguro." Aeolo tamen, formam parvulorum et vigorem et robur con- sideranti, non statim persuadetur illos pro monstris ne- candos esse, potius beneficio propitiorum deorum editos esse, qui adulti rerum gestarum splendore regnum auge- ant, opinatur: e

»Regnumque nosírum sospitent supersti-

tentque." Haec dicta stultitiae arguit Hellen:

παπαί" νέος καὶ σκαιὸς οἷός ἐστ᾽. ἀνήρ. multaque proferendo, quibus prodigiorum fides confirma- retur — quorum in numero Ennius etiam Navii auguris factum posuit saxum novacula scindentis:

"Cum sarum scisciderit," — tandem Aeolo, quamvis meliora docto, persuadet, igni aver- tendorum malorum caussa parvulos cremandos esse censens *) :

converterit — hunc esse, qui filios Neptuni e Mena- lippa servarit, ne in stabulo infantes grex boum obtereret. Gregorius ll: φυλαττόμενα μὲν ὑπὸ τοῦ ταύρου, ϑηλαξόμενα δὲ ὑπὸ μιᾶς τῶν βοῶν.

*) Cf. Gregorii verba, quae supra posuimus, Minus accurafe Dionysius VIII, 10: ὁ δὲ πατὴρ οἰόμενος εἶναι τοῦτο τέρας γνώμην ποιεῖται κατακαῦσαι τὰ παιδία. ldem IX, 10: ὁ δὲ πατὴρ ἡγεῖται ἐκ βοὸς εἶναι καὶ ὃς τέρας βούλεται κατακαῦσαι.

118

Mi ausculta, nate, pueroscremari iube" Inde Menalippa arcessitur, quae vestibus funereis ornatos parvulos ad rogum paret componatque. [Ibi illa ad refu- tandam patris sententiam orationem illam habuit celeberri- mam *), cuius initium quidem, paullo secus dictum, reddi- dit Aristophanes Lysistr. 1124:

ἐγὼ γυνὴ μέν εἶμι, νοῦς δ᾽ ἔνεστί μοι,

αὐτὴ δ᾽ ἐμαυτῆς οὐ κακῶς γν ύμης ἔχω ἢ),

τοὺς δ᾽ ἐκ πατρός τε καὶ γεραιτέρων λόγους

πολλοὺς ἀκούσασ᾽ οὐ μεμούσωμαι κακῶς. Matris (non patris) institutione se eruditam esse dixerat Menalippa ***), unde litteris mandatam fuisse illius philo- Kphisur epparów Insecuta enim sunt haecce:

κοὐκ ἐμὸς ὁ μῦϑος, ἀλλ᾽ ἐμῆς μητρὸς πάρα,

ὡς οὐρανός τε γαῖά τ᾽ ἦν μορφὴ μία,

ἐπεὶ δ᾽ ἐχωρίσθησαν ἀλλήλων δίχα,

τίχτουσι πάντα κἀνέδωκαν εἰς φάος,

δένδρη, πετεινά, ϑῆρας, οὕς 9" ἅλμη τρέφει, ᾿

γένος τε ϑνητῶν.

En meram Anaxagorae sapientiam ****). Cum his Ennii fragmenta conspirare videntur, quae ap. Varron. L. L. VII, 47. (p. 74.) et V, 19. (p. 9.) inveniuntur):

»Quaeque caeruleofretoorta nare coepta"

»Coeli ingentes fornices."

An huc referendi sint versus, quos Cic. Tusc. I, 28, 69. servavit, dubito:

*) Dionysius l. 1: βοηϑοῦσα αὐτὴ ἡ ελανίππη ἀποφαίνεσθαι πειρᾶται, ὅτι τέρας οὐδέν ἐστιν. Adde Gregorii verba, quae supra posuimus.

**) Schol. ed. Oxon.: à στίχος ἐκ σοφῆς ΜΙελανίππης Εὐριπίδου. Cf. Welck. p. 1603.

**) Dionysius IX, 11: yj Μελανίππη Zogrj, τὸ δοᾶμα Εὐριπίδου, ἐπιγέγραπται μὲν σοφή, ὅτι φιλοσοφεῖ, καὶ δεὰ τοῦτο τοι- αὕτης μητούς ἐστιν, ἵνα μὴ ἀπίϑανος 5 ἡ φιλοσοφία.

****) Dionysius 1. 1. : ᾿ναξαγόρᾳ προςεφοίτησεν Εὐριπίδης" | Ava- ξαγόρου δὲ λόγος ἐστὶν, ὅτι πάντα ἐν πᾶσιν ἦν, εἶτα ὕστε-- ρον διεκρίϑη. --- Ὁμολογεῖ οὖν τὴν διδασκαλίαν τὴν ἀρχαίαν διὰ τῆς Μελανίππης. Cf. Valck. diatr. p. 49.

1) Fragm. inc. 61. et 68.

119

Coelum nitescere, arbores frondescere,

Vites laetifíicae pampinis pubescere,

Ramibacarum ubertate incurvescere,

Segetes largiri fruges, florere omnia,

Fontesscatere,herbis prataconvestirier." Manifesto autem huius disputationis sunt quae Porphyrius de abstin. HII, 25. p. 135. (fragm. inc. 183.) servavit: συγγενὲς ἡμῖν τὸ τῶν λοιπῶν ζώων γένος" καὶ γὰρ τρο- φαὶ πᾶσαι αἵ αὐταὶ πᾶσιν ἀὐτοῖς καὶ πνεύματα, ὡς Εὐ- ρισπίδης, καὶ

-- . ᾿φοινίους ἔχεν ῥοὰς

τὰ ζῶα πάντα i καὶ κοινοὺς ἁπάντων δείκνυσι γονεῖς. Οὐρα- νὸν καὶ Γῆν. Facile intellectu est, quo haec oratio pertinuerit. Negavit enim Menalippa prodigium esse, si quid miri natum esset, quod a vulgari usu et consuetu- dine abhorreret ^). 'lum, ulterius progressa, docuit deum corpore humano praeditum certoque loco degentem nul- lum esse:

ποῖος δ᾽ ἂν οἶκος, τεκτόνων πλασϑεὶς ὕπο,

δέμας τὸ ϑεῖον περιβάλοι τοίχων πτυχαῖς; **) Falli igitur qui, deos hominum similes esse fingentes, sin- gula ab iis hominum peccata notari et ostentis, quae ve- lint, portendi opinarentur :

δοκεῖτε πηδᾶν τἀδικήματ᾽ sig ϑεοὺς

πτεροῖσι, κἄπειτ᾽ ἐν Ζιὸς δέλτου πτυχαῖς

γράφειν τιν’ αὐτά, Ζῆνα δ᾽ εἰςρορῶντά νιν

νητοῖς δικάζειν ; οὐδ᾽ ὁ πᾶς ἂν οὐρανός,

ΖΙιὸς γράφοντος τὰς βροτῶν ἁμαρτίας,

ἐξαρκέσειεν, οὐδ᾽ ἐκεῖνος ἂν σκοπῶν

πέμπειν ἑκάστῳ ξημίαν" ἀλλ᾽ ἡ Δίκη

ἐνταῦϑαά πού, ᾽στιν ἐγγύς, εἰ βούλεσθ᾽ δρᾶν: Quaerenti deinde. Aeolo:

ϑεὸν δὲ ποῖον, εἰπέ μοι, νοητέον; haec respondit:

*) Dionys. IX, 11: ἀποφαίνεσθαι πειρᾶται, Ori τέρας οὐδέν ἐστιν. “5 Fragm. inc. 156.

120

τὸν πάνϑ᾽ δρῶντα χκαὐτὸν οὐχ ὁρώμενον *). Neque tamen illi persuadetur, quippe impatienti disciplinae eius, qua deorum cultum et religionem et sanctitatem omnem e vita hominum tolli necesse sit. bita ee enim ex virgine hoc:

»Incuriosa ita es, Menalippa? reiicis |

Abs te religionem, scrupeam ponis?" **) 'Tum vero Menalippa infantes ex bove natos esse negat: facilius enim fieri posse, ut locusta elephantem, quam ut vacca homines pariat: |

"CR ar T 173 »4 t

prius pariet locusta Lucam bovem), Denique apertius:

— . — εἰ δὲ παρϑένος φϑαρεῖσά τις

τὰ παιδί᾽ ἐξέϑηκεν εἰς βουφόρβια,

φοβουμένη τὸν πατέρα, σύ γε δράσεις qóvov;****) Eventus huius disputationis qualis fuerit, non plane liquet. Perseverasse Aeolum in sententia sua inde colligo, quod nihilominus infantes feralibus vestibus a Menalippa orna- ios esse refert Gregorius. Ad quas vestes parandas illam cum patre iam in domum redisse coniicio, locumque factum esse carmini, in quo canendo chorus immorari potuit in- ventis philosophorum, quae Menalippa exposuit. Quam- obrem huc referre lubet fragm. ine, 153:

Ὄλβιος, ὅςτις τῆς ἱστορίας

ἔσχε μάϑησιν, μήτε πολιτῶν

ἐπὶ πημοσύνῃ μήτ᾽ εἰς ἀδίκους

σράξεις ὁρμῶν,

"*) Fragm. dubia p. 450. Matth. Cf. Welck. p. 847. *') Pro Acci verbis (qui Vinctam quidem, sed non Philosopham, Menalippam imitatus est) baec a Varrone L. L. VIT, 66. p. 76. ponuntur. Erravit aut ipse aut scriba. Ceterum vulgo itaque pro ita et imponas pro ponis scribuntur. ***) Fragm. inc. 1. At scripsi p?o atque. T2) Dionysius IX, 11: περιερχομένη πάσας αἰτίας τοῦ σῶσαι τὰ £o “παιδία, λέγει" εἰ δὲ παρϑένος φϑαρεῖσα ἐξέϑηκε τὰ παιδία καὶ φοβουμένη τὸν πατέρα, σὺ φόνον δράσεις; ὥρτε καὶ τὸ αὑτῆς πρᾶγμα λέγει ἐν σχήματι συμβουλῆς.

121

ἀλλ᾽ ἀϑανάτου καθορῶν φύσεως

κόσμον ἀγήρω, πῇ τε συνέστη

καὶ ὅπη καὶ ὅπως.

τοῖς δὲ τοιούτοις οὐδέποτ᾽ αἰσχρῶν ἔργων μελέτημα προςίξει.

Ex Ennianis autem fragmentis huc traho n, 5:

»Lumihe sic tremulo terra et cava coe-

rula candent."

Rediit deinde Menalippa ex aedibus, suos liberos ad rogum compositura, qua in re multa ab ea dicta factaque esse, quibus misericordia moveretur, planum est, Et com- paravit quidem liberos cum hortis Adonidis (κῆποι ᾿“δώνι- 906), quorum flores nati, necdum adulti, statim intereant *). Ad eiusdem lamenta refero verba: ἀγρίοις κατακαῦσαι ξύ- Ao:g**). Interim Aeolus sive inquirendo sive aliquo casu de filiae stupro cognovit, Nec alienum est a Menalippae ingenio statuere, illam , cum suam salutem vitae liberorum postponeret, vel veniam delicto, quod invita commisisset, a patre impetratum iri speraret, ipsam se infantium ma- trem esse aperuisse. Quam confessionem quum iureiu- rando confirmaret, usa est famosa ilia formula:

ὄμνυμι δ᾽ ἱερὸν αἰϑέρ᾽, οἴκησιν ΖΊιός.

Sed pater, morum sanctitatem tueri primum esse censens, infantes quidem exponere, filiam autem, oculis erutis, vi- vam in murum includere constituit :

τίσασϑε τήνδε" καὶ γὰρ ἐντεῦϑεν νοσεῖ,

τὰ τῶν γυναικῶν" οἵ μὲν ἢ παίδων πέρι

ἢ συγγενείας οὕνεκ᾽ οὐκ ἀπώλεσαν,

κακὴν λαβόντες, εἶτα δ᾽ οὕτω τἄδικον

πολλαῖς ὑπεῤῥύηκε καὶ χωρεῖ πρόσω,

ὥςτ᾽ ἐξίτηλος ἀρετὴ καϑίσταται.

*) Schol. Plat. p. 68. ed. Ruhnk.: ᾿δώνιδος κῆποι ἐπὶ τῶν ἀώρων καὶ ὀλιγοχρονίων καὶ μὴ ἐῤῥιξζωμένων. Ἐμνήσϑη δὲ αὐτῶν καὶ Εὐριπίδης Μελανίππῃ καὶ ἐνταῦϑα Πλάτων.

**) Phrynichus in Bekk. Anecd. gr. p. 10: ἀγρίοις κατακαῦσαι ξύλοις" τὰ τερατώδη τὴν φύσιν ἐπ᾽ ἀγρίοις ἔκαιον ξύλοις. Cf. Welck. p. 813. not. 4.

122

Dum parantur quae iubet rex, quartum carmen a choro

cantatur, cuius pars videtur haec fuisse: δικαιοσύνης τηλαυγὲς χρυσοῦν πρόςωπον *),

Actus postremus conficiebatur partim lamentis virginis, cum ad supplicium duceretur, accinente choro, partim oratione Hipponis, quae, de coelo descendens, infantes quidem deorum providentia servatum iri praedixit, virginem autem statim e vinculis liberasse videtur. Capite equino praedi- tam Hipponem in scenam prodisse Pollux, de personis íragicis disserens, ostendit (IV, 19. p. 207, 27. Seb.). Et primum quidem, quae esset et quomodo mutata forma a terra abisset et in coelum sublata esset, docuisse videtur, tum ea aperuisse, quorum caussa venerat. Boeotum alte- rum ex filiis nominari iussit et Boeotiam ab illo nomen accepturam esse praedixit:

τὸν ἀμφὶ βοῦν ῥιφέντα Βοιωτὸν καλεῖν, quibus adde quae schol, ad Phoen, v. 1134. notavit: vi- vig δέ φασι τὰς ἑβδόμας πύλας Βοιωτίας καλεῖσϑαι ἀπὸ Βοιωτοῦ τοῦ Ποσειδῶνος καὶ τῆς δοφῆς Μεναλίπο- πῆς. ἀφ᾽ οὗ πᾶσα ἡ Βοιωτία ἐκλήϑη.

Virginis deinde delictum excusans, haec de feminarum conditione dicere potuit:

ἄλγιστόν ἐστι ϑῆλυ μισηϑὲν γένος "

αἵ γὰρ σφαλεῖσαι ταῖσιν οὐκ ἐσφαλμέναις

αἶσχος γυναιξί, καὶ κεκοίνωνται ψόγον

ταῖς οὐ κακαῖσιν αἵ κακαί" τὰ δ᾽ εἰς γάμους

οὐδὲν δοκοῦσιν ὑγιὲς ἀνδράσιν φρονεῖν.

τῆς μὲν κακῆς κάκιον οὐδὲν γίγνεται

γυναικός, ἐσϑλῆς δ᾽ οὐδὲν εἰς ὑπερβολὴν

zíqpvx' ἄμεινον" διαφέρουσι δ᾽ αἵ φύσεις Dignum est, quod in medium proferatur, quod de Mena- lippae disputatione iudicium fecit Dionysius, qui quo loco de

vr) D

Ὄ Welck. p. 848.

**) Haec imitatus esse videtur Aristophanes "Thesm. 581: ἀλλ᾽ οὐ γάρ ἐστι τῶν ἀναισχύντων φύσει γυναικῶν οὐδὲν κάκιον εἰς ἅπαντα, πλὴν ἄρ᾽ ἢ γυναῖκες.

123

fizurata oratione exponit: ,,Etiam Euripides," inquit, ,,per totum drama figurata oratione utitur, Menalippam dico sa- pientem, quae hoc cognomine appellatur ideo, quod philo- sophatur, atque etiam matre philosopha nata esse fingitur, quo facilius eruditio eius probetur. Duplex autem figura est, altera ipsius poetae, altera eius, quam inducit, perso- nae. Anaxagorae enim auditor fuit Euripides, cuius placi- tum fuit hoc: promiscuas fuisse res omnes, antequam ac- cedente mente componerentur. Postea Socrate quoque familiariter usus est et ad probabilitatem flexit rationem philosophandi. Sed priorem quoque disciplinam, ut mihi quidem videtur, dignam habuit, quam profteretur celebra- retque in fabulis, itaque placitum Anaxagorae in Menalippa exposuit, cuius orationis principium gratam doctoris me- moriam ostendit, dicente Menalippa:

οὐκ ἐμὸς ὃ μῦϑος, ἀλλ᾽ ἐμῆς μητρὸς πάρα κτλ. Et haec quidem poetae propria est figura, Menalippae au- tem haec est. Patre infantes tanquam portenta interficere volente, illa, servare studens parvulos ex se natos, nullum prodigium esse defendit: itaque figurata utens admonitione suam ipsius caussam agit. Sic universum drama figuratum est, simulque nos docet Euripides debere eum, qui figura utatur, salva figura proxime abesse ab ea solvenda: perse- cuta enim omnes servandi caussas postremo dicit:

εἰ δὲ παρϑένος κτλ.;

ut suam ipsius caussam prodat figurata utens deliberatione."

Verissime Dionysius sub Menalippae persona Euripi- dem, sub Hipponis Anaxagoram latere monuit. Atque il- lius non solum doctrina; sed etiam dicendi facultas plena artificiorum, quamvis a matre divina accepta esse fingatur, tamen parum naturae virginis convenire videtur et vitupe- rata est ab Aristotele poet. c. 15. (τοῦ δὲ ἀπρεποῦς καὶ μὴ ἁρμόττοντος παράδειγμα ἣ τῆς ΜΜελανίππης ῥῆσις). Saepissime noster suam personam cum scenicis personis miscendo has doctiores, virtutis amantiores, perfectio- res, quam par erat vel veritatis ratio pati videbatur, effnxit et in hac sola re poetae officia studio philosophi postposuit, Eo redeunt quaecunque Aristoteles in Euripi- dis scriptis reprehendit.

121 3

Quod necessitate coacta, suamque agens caussam, philosophorum placita Menalippa exponit, quodque, quum doceantur spectatores, simul exspectatione suspenduntur, vere poeticum est. Nec minus reliquae dramatis partes movendis delectandisque hominibus idoneae fuerunt, ut the- atris aeque atque eruditis haec fabula grata esset, id quod . ex Cic. Off. I, 31, 11. intelligitur, quo loco Menalippam dicit ab iis scenieis agi solere, qui gestu potissimum freti sint. Hoc pertinere videtur ad eum actum, quo suos illi liberos ad rogum componenti magis gestibus, quam verbis, dolorem exprimere licuit. A Nerone quoque Menalippam saepius actam esse ostendit Iuven. IIT, 8, 228. Ad dispu- tationes philosophicas respexerunt Plato Symp. p. 177. A, Diod. Sic. T. LI. p. 11. c. 7., Erotianus, Clemens Alex. . alique, quos supra nominavimus, Risit easdem Aristoph. Thesm. 14 seqq. 272., Ran. 100. 1244., Lysistr. 1124 seqq.

C... a.d.m (u.s

Cadmi fata extrema interitumque, quo in anguem mu- tatus est, tragoedia aliqua celebrata fuisse ex Horatii verbis in Art. poet. v. 185. colligi potuit:

Ve pueros coram populo Medea trucidet,

“πὶ humana palam coquat exta nefarius Atreus,

«ut in avem Progne ein adi y μΑγδυλαι, in

anguem." Euripidem eius tragoediae auctorem fuisse ex versibus duobus, quos tanquam ES Hermogenes servavit, appáret ἫΝ "

οἴ μοι" δράκων uov γίγνεται τό γ᾽ ἥμισυ"

τέκνον, περιπλάκηϑι τῷ λοιπῷ πατρί.

Nominatim autem Cadmum Euripidis tragoediam fuisse solus Probus ad Virg. Ecl. VI, 31. testatur. Fabulam Cadmi plures scriptores respexerunt vel commemorarunt **),

*) Rhet. gr. HI. p. 180. Cecropem a scholiasta a δ να confusum esse vidit Walzius. **) Cf, Welck. p. 810.

125

quorum duo, Hyginus atque Apollodorus, quamvis inter se discrepantia referant, tamen unum Euripidem auctorem habuisse videntur. Et Apollodori quidem haec est narra- tio: ,Cadmus eum Harmonia Thebis relictis ad Enche- leenses commigravit *).. Quibus, cum ab Illyriis bello pre- merentur, deus respondit eos superiores fore, si Cadmum Harmoniamque duces haberent. Qui obedientes duces hos adversus lllyrios constituunt vincuntque hostes **). Itaque Cadmus lilyriorum regnum tenuit, et filius ei natus est lilyrius ***). Deinde cum Harmonia in draconem mutatus atque in campum Elysium a love missus est." Hyginus autem c. 184. haec posuit: ,,Pentheus, Echionis et Agaves filius, Liberum negavit deum esse, nec mysteria eius accipere voluit. Ob hoc eum Agave mater cum sororibus Ino et Autonoe per insaniam a Libero obiectam membratim la- niavit. Agave, ut suae mentis compos facta est et vidit se Liberi impulsu tantum scelus admisisse, profugit ab Thebis atque errabunda in lllyriae fines devenit ad Lico- tersen regem, quam Licoterses excepit. Reliqua huius narrationis, quae manifesto ex Euripide depromta est, in- terciderunt, Verumtamen supplementa eorum, quae per- ierunt, inveniuntur in c. 240. et c. 6: ,,Agave Lyco- thersen in lilyria (coniugem suum occidit), ut regnum Cadmo paíri daret." ,,Cadmus, Agenoris et Agrisopes fi- lius, ira Martis, quod draconem, fontis Castalii custodem, occiderat, suorum prole interempta, cum Harmonia, Vene- ris et Martis filia, uxore sua, in lllyriae regionibus in dra- cones sunt conversi." Utriusque scriptoris narrationes

*) Paus. IX, 5, 1. p. 119: Κάδμου δὲ ἐς Ἰλλυριοὺς καὶ IAiv- ριῶν ἐς τοὺς κἀλουμένους Ἔγχελέας 2 dgis: ^ie , Πολύ- δῶρος ὁ Κάδμου. τὴν ἀρχὴν ἔσχε. ἢ

**) Diod. XIX, 53: ὅτε δὴ συνέβη καὶ τοὺς περὶ Κάδμον (i. e. τοὺς Ἐχγχελεῖς) εἰς Ἰλλυριοὺς ἐκπεσεῖν.

du Strabo VII. p. 926. (226.): àv iv τοῖς EygsMoig oi Κάδμου καὶ Ἁρμονίας ἀπόγονοι 010v, καὶ τὰ μυϑευόμενα περὶ αὐτῶν ἐκεὶ δείκνυται. Callimachus apud eundem I. p. 46. (91): oi μὲν ἐπ᾽ ᾿Ιλλυρικοῖο πόρου σχάσαντες ἐρετμὰ λᾶα παρὰ ξανϑῆς Ὡρμονίης ὄφιος κτλ.

126

miscendo argumentum dramatis restitui posse videtur. Post insignem igitur illam calamitatem, qua Cadmi domus 'The- bis eversa est, diversis viis errantes ex Boeotia aufuge- runt et Cadmus cum uxore et Agave: quorum itinera di- rigentibus diis, accidit, ut Agave ad Illyrios, Cadmus at- que Harmonia ad Encheleenses deferrentur. Et Agaven quidem Lycotherses rex sibi matrimonio iunxit, Cadmus autem Encheleensium rex dei iussu creatus est, Cuius sub auspiciis quum Lycotherses ab Enucheleensibus victus es- set, Agave, agnito patre, tyrannum, cuius connubium in- vita toleraverat, occidit, quo facto Cadmus, utriusque po- puli regnum adeptus, felicitate usus est cum suis, donec corpora in draconum formas mutata, animae autemin beato- rum insulam lovis iussu delatae sunt. Videtur deus ali- quis, a summo Iove ad Cadmum atque Harmoniam in cam- pum Elysium perducendos missus, de animarum, quum corporum vinculis liberatae essent, vita docuisse, haec in- ter alia dicens *):

— --- οὐρανός ὃ’ ἡμᾶς ὕπερ

δίναισι φοιτῶν ἐστι δαιμόνων ἕδος"

τὸ δ᾽ ἐν μέσῳ τοῦ τ᾽ οὐρανοῦ τε xol χϑονὸς

oí μὲν Χάος καλοῦσιν — --ὀ — —. Potuit tamen, id quod his verbis melius convenit, etiam Agave, inspirante Baccho, praecepta quaedam barbaris ar- cana tradere. Necesse enim est hanc singulari aliqua vir- tute aut facultate admirationem hominum ferorum movisse, neque potuit femina errabunda ipsa per se ad regii con- nubii honorem eniti. Eidem igitur tribuo fragm. inc. 97:

μή μοι

λεπτῶν ϑίγγανε μύϑων, ψυχή.

τί περισσὰ φρονεῖς. εἰ μὴ μέλλεις

σεμνύνεσϑαι παρ᾽ ὁμοίοις: Inter rudes barbaros locum non esse reconditae sapientiae praeceptis intelligens, se a cogitatorum sublimitate ipsa

*) Cf. Helen. v. 1015: ὁ νοῦς τῶν κατϑανόντων ζῇ μὲν οὔ, γνώμην δ᾽ ἔχει ἀθάνατον, εἰς ὠϑάνατον αἰθέρ᾽ ἐμπεσών.

127

revocat. Cum Lycotherse disputans haec dicere potuit (fragm. dub. 7.):

ἰὼ τυραννί, βαρβάρων ἀνδρῶν φίλη. itemque fragm. inc. 20:

πότερα ϑέλεις σοι μαλϑακὰ ψευδῇ λέγω,

ἢ σχλήρ᾽ ἀληθῆ; φράξε" σὴ γὰρ ἡ κρίσις.

De compositione dramatis coniecturam proponere non audeo. lu lllyriorum terra res omnes commode agi po- tuisse video. Proelio demum facto victoque Lycotherse, Cadmus in scenam prodire potuit et de iis, quae profugus e patria vel egerat vel perpessus erat, exponere. Parentum filiaeque mutua agnitio res plena laetitiae erat, sed malo- rum pristinorum recordatione temperatae. Formae com- mutationem non coram spectatoribus factam, sed per nun- tium expositam esse, Horatius testatur. Lugente deinde Agave parentes, ad consolandam eam deque futuris docen- dam Bacchus descendere potuit.

Etsi Stobaeo nullum huius dramatis exemplar praesto fuisse videtur, tamen illud minime obscurum fuisse ex Horatii, Ovidii aliorumque, quos nominavimus, indiciis ap- paret. Ovidius enim in Metam, IV, 568 seqq. Euripidem imitatus est, id quod ex duobus versibus, qui servantur, cum his Ovidianis conspirantibus, apparet:

»Accede, o coniuz, accede, miserrima, dizit,

Dumque aliquid superest de me, me tange, ma-

| numque

Accipe, dum manus est, dum mon totum occupat

anguis." Quibus adde Lucan. III, 189 :

»Encheliae versi testantes funera. Cadmi."

Ad suum ipse Euripides opus respexit in Bacchis 1331 seqq. : |

»»ἐγώ ὃ’ ὁ τλήμων βαρβάρους ἀφίξομαι

γέρων μέτοικος" ἔτι δέ μοι τὸ ϑέσφατον

ἐς Ἑλλάδ᾽ ἀγαγεῖν μιγάδα βάρβαρον στρατόν,

καὶ τὴν "Agsog παῖδ᾽ JAguoviav, δάμαρτ᾽ ἐμήν,

δράκων, δρακαίνης φύσιν ἔχουσαν ἀγρίαν,

ἄξω ᾽πὶ βωμοὺς καὶ τάφους λληνικούς.

ἡγούμενος λόγχαισιν.᾽

128

IV. o De philosophia Euripidis morali.

Non hoc ago, ut quaecunque praecepta ad mores vi- tamque pertinentia in fabulis Euripidis occurrunt, vel a scriptoribus passim laudantur, in unum congesta recenseam, id quod fecit Wideburg de phil. Eur. morali disserens (Helmstadii 1805), sed ut, quomodo suos ipse mores ad philosophorum praecepta Euripides conformaverit, ostendam.

Anaxagorae igitur disciplinam non minus in temperan- dis moribus vitaque tota constituenda, quam.in cognoscen- dis rerum caussis Euripides secutus est, id quod testatur Cicero Tusc. lll, 14, 29, hisce verbis: ,,Haec igitur prae- meditatio futurorum malorum lenit eorum adventum, quae venientia longe ante videris. ltaque apud Euripidem a Theseo dicta laudantur (licet enim, ut saepe facimus; in latinum illa convertere) :

Nam qui haec audita a docto meminissem

vir o,

Futuras mecum commentabar miserias, |

"ut mortem acerbam , aut. exili moestam fugam,

-Aut semper aliquam molem aneditabar sali,

Ut, si qua invecta diritas casu foret,

Ne me imparatum cura laceraret repens.

Quod autem Theseus a docto se audisse dicit, id de se ipso loquitur Euripides. Fuerat enim auditor Ana- xagorae, quem ferunt, nuntiata morte filii, dixisse: Scie- bam me genuisse mortalem.". Operae pretium est cognoscere, quantum valuisse illius viri auctoritatem disci- plinamque et summarum rerum cognitionem ad imbuendos studio dignitatis honestatisque animos ostendat Plutarchus. De Periclis enim doctoribus exponens: ,,Plurimum autem," inquit, ,usus est Anaxagora Clazomenio, qui maximum ei pondus et spiritus maiores, quam qui popularem oratorem decerent, conciliavit. omninoque ad altiora evexit ingenii eius maiestatem. Hunc igitur virum mirum quantum ad-

129

miratus Pericles, imbutusque ab eo rerum sublimium coelestiumque cognitione, non animo modo excelso fuit sublimique usus est dicendi genere, puro a plebeia cf versuta scurrilitate, verum etiam in vultu gravitas ei aderat ad risum immota, et in incessu lenitas, in ve- stitu. modestia, quae nulla unquam animi commotione in dicendo turbaretur, tum modulatio vocis sedata et reliqua eius generis eiusmodi, ut ingentem omnium admirationem exeitarent." Eadem fere omnia de Euripidis moribus in- genioque traduntur. Severus enim fuisse fertur atque au- sterus ef a risu non minus, quam Anaxagoras ipse, alienus (σχυϑρωπὸς καὶ σύννους καὶ αὐστηρὸς ἐφαίνετο καὶ μι- σογέλως). Itaque Alexander Aetolus -— Gellio XV, 20.) hos de eo versus composuit : ὃ δ᾽ "4va£ayóoov τρόφιμος χαιοῦ στρυφνὸς μὲν ἔμοιγε ji gine καὶ μισογέλως xal τωϑάξζειν οὐδὲ παρ᾽ οἶνον βεμα- ϑηκώς" dar ὅ τι γράψαι, τοῦτ᾽ ἂν μέλιτος καὶ σειρήνων ἔτε- τεύχει. Periclis in eo quoque similis fuit, quod consuetudinem ho- minum et familiaritates vitavit (φεύγων τὰς συνουσίαξ) : quin etiam in speluncam quandam tetram et horridam, in insula Salamine sitam, saepe scribendorum carminum caussa eum recessisse retulit Philochorus apud Gell. 1. 1. et in vita cod. Vindob. 'Non defuerunt homines protervi, qui tantae virorum honestissimorum maiestati insultarent. Nam non solum comoediarum scriptores cavillari Periclem nun- quam destiterunt, sed in foro quoque atque in negotiis pu- blicis administrandis accidit, ut improbi cuiusdam et petu- lantis hominis maledictis et contumeliis ille lacesseretur. Quem quum totum diem patienter tulisset, vesperi domum reversus, insectante illo atque opprobriis impetente, iussit hominem impurum, quum nox facta esset, a servis accenso lumine deduci domum. Eadem Euripides usus constantia contumelias et calumnias Aristophanis per totam aetatem tacite patienterque tulit, ne respiciens quidem ad crimina- tiones nebulonis, Cuius poetae, pleni leporis et facetiarum atque apud Athenienses gratiosissimi, telis acutissimis quum 9

130

ille non modo victus, sed ne tactus quidem sit, neque ul- lum apud suos detrimentum fecerit gloriae, vehementer vero timendum est, ne ranunculorum , qui nostra memo- ria coaxando insiliendoque affligere eum ac deprimere eius pondus studuerunt, clamoribus fama praestantissimi poetae in perpetuum obsceuretur. — Miu Altero doctore usum esse Euripidem Prodicotradunt Ceo, cuius qualis fuerit ratio ac disciplina, aestimari potest ex iis, quae de constituendo genere cursuque vivendi per imaginem. docuit, quum Herculem fingeret pubescentem exisse in solitu- dinem atque, ibi sedentem, diu secum multumque dubitasse, eum duas cerneret vias, unam Voluptatis, alteram Virtutis, utram ingredi melius esset. Huius generis multa scripserat παραινετικά, ad emendandos mores vitamque recte consti- tuendam efficacia. Velut divitias per se neque in bonis neque in malis ponendas «esse, sed, prout utaris, vel bonas vel malas esse, docuerat ἢ. Lem mortem non esse malum neque iis, qui mortui essent, neque .iis, quibus moriendum esset, iisdem fere argumentis, quibus Cic. Tusc. 1, 5 seqq., confirmaverat **). Neque dubitari potest, quin quaecunque ad bene beateque vivendum per- tinere viderentur homo, quo nemo illa aetate sapientior est habitus, disserendo explicaverit, Partim huius partim Ana- xagorae disciplinam secuti Euripides atque Socrates, alter alienis personis imaginem morum vitaeque exprimendo, alter suos ipse mores ad praecepta sapientiae conforman- do, uterque philosophiam ab otiosa dicendi exercitatione ad usum vitae communis transtulit, propter hoc studium 'contumeliose tractati ab Aristophane, sycophantarum omnium improbissimo et vehementer digno, cuius iudicium nostri admirentur. Qui quum gratam vulgo eam calumniam esse intelligeret et. capitis damnatum jam interisse Prodicum Ceum videret, ut in idem: periculum Socratem Euripidem- que adduceret, manibus pedibusque vir fortissimus connisus est. Atque huius, talis hominis, auctoritate freti recen- tiores quidam aestimatores plebe Attica coeciores, ne per- specta quidem Aristophanis sententia, promiscue vitupera-

*) Plat. Eryx. p. 997 seq. Cf. Cic, Tusc. V, 12. **) Plat. Axioch. p. 966 seqq., praecipue 369. B.

131

runt et eriminati sunt ea, quae veterum scriptorum nemo unquam vitio verterat. Ad philosophum enim pertinet quidquid ab illo reprehensum est, nihil quicquam ad poe- tam, nisi forte ubicunque aut illum aut Sophoclem aut Aeschylum comici poetae imitati sunt, in ridiculas res se- veras convertendo, hoc in contumeliam illorum factum esse credendum est. Quasi non haec ipsa imitatio dignitatis venustatisque carminum certissimum documentum sit! Opinantur vulgo disciplina Socratis institutum ad fa- bulas scribendas se Euripidem contulisse, qui error ipsa annorum computatione arguitur ἢ). Sexdecim enim annis maior natu Euripides iam tragoedias componere coepit quo tempore Socrates natus est. Praeterea natura ipsa fere- bat prius fictarum personarum exemplaribus praecepta philosophorum demonstrari, quam in vitam veritatemque conferri, moribus ad illa conformatis. Et discipuli potius, quam doctoris, locum illum apud Euripidem tenuisse ea ipsa ostendunt, quae de mutuo eorum studio narrantur. Tradunt Euripidem quondam Socrati legendum Heracliti opusculum dedisse ac postea rogasse, quale ei videretur: illum respondisse, ea, quae intellexisset, egregia esse, spe- rare se item quae minus intellexisset ἢ). Quum rarissime Socrates in theatrum veniret, tamen nunquam abfuit Euri- pide novis tragoediis certante, quin etiam in Piraeum de- scendebat, quotiescunque huius ibi dramata spectaren- tur ***) Quum Orestem fabulam Euripides doceret, ille primos íres versus revocasse dicitur ****), Euripidis sa-

*) Recte Barnes. in vita Eur. δ. 13: ,, Haud bene," inquit, ,.tem- porum rationes considerant qui Socratem Euripidis in mo- ralibus magistrum affirmant. Videtur potius is ex Euripide multa hausisse, quem ef apud Platonem haud raro laudare deprehenditur."

**) Heracliti libros, in Dianae templo ab ipso absconditos, in- venisse Euripides dicitur et frequenter templum adeundo fere integros repetita lectione memoriae mandasse. Refert 'Tatianus in orat. ad Graec., quem laudavit Wideburg de phil. Eur. mor. p. 6.

***) Diog. Laert. II, 5, 7., Aelian. V. H. II, 13. *'") Cic. Tusc. IV, 29. 9 *

132

pientiam admirari, Euripidis carmina recitare, imprimis a Socrate docetur Phidippides Aristophanis (Nub. 1371. 1377). Quod idem poeta in priori Nubium editione posuerat: E?- ριπίδου δ᾽ ὃ τὰς τραγῳδίας ποιῶν τὰς περιλαλούσας οὗ- τός ἐστι τὰς σοφάς, hoc quid aliud significatur, quam So- craticam philosophiam Euripidis fabulis inesse? Nam 4a- λεῖν isti est philosophari. Idem sensus est ἐμὰ στὰς. Colitis poetae comici: |

ἤδη σὺ σεμνὴ καὶ φρονεῖς οὕτω μέγα.

»»ξἔξεστι γάρ μοι Σωκράτης γὰρ αἴτιος." Idem denique 'Teleclides comicus dixerat:

MvqóíAogóg ἐστ᾽ ἐκεῖνος, ὃς φρύγει τι δρᾶμα καινὸν

Εὐριπίδῃ, καὶ Σωκράτης τὰ φρύγαν᾽ ὑποτίϑησιν. Ceterum Euripides ne Prodicum quidem temere secutus est. Testimonio est Herculis persona, quam in Alcesti- dis fabula plane diversam a Prodiceo Hercule exhibuit.

Iam videamus, qua ratione et in moderandis animi per- turbationibus constantiam et in officiis probitatem servandam esse docuerit Euripides. Quod Aristippus respondisse fer- tur interrogatus, quid sapiens ab insipienti differret: ,,mitte utrumque nudum ad ignotos, et videbis;" quod sponte Anaxagoras fecit, ut, relicta patria ae patrimonio cognatis concesso, nihil proprii retineret praeter sapientiam; quod Bias dixit, se sua omnia secum portare: eandem condi- tionem plerisque Euripidis personis propositam esse vide- mus. Exuti enim regno, pulsi patria, privati opibus, de- stituti a cognatis, humiles, miseri, pannis obsiti, quin etiam debiles, aegroti, corporis animique doloribus cruciati, for- tunae hostiumque ludibrio expositi, non iam reges neque heroes, sed nudi mortales experimentum dare virtutis at- que sapientiae coguntur. Eiusmodi mendicorum gregem satis magnum Aristophanes iam in Acharnensibus coegit, non offensus ille quidem miseria personarum heroicarum (nam Sophoclis quidem Oedipo quis miserior?), sed potius philosophia, cuius gratia in istam humilitatem illas detru- sas esse videret: jd quod ostenditur interrogatione Dicaeo- poleos:

ἀναβάδην ποιεῖς, ἐξὸν καταβάδην; οὐκ ἐτὸς χωλοὺς ποιεῖς.

133

Nam Socrates quoque sublimis ij. e. uéveo Goldiod ; in ma- china pendens ab eodem poeta indibiénr, statimque rusti- eus ille, ubi mendicorum pannis indutus est, argutiis se impletum esse sentit :

εὖ y^, olov ἤδη COMI. ἐμπίμπλαμαι.

Vidimus Phoenicem summa constantia exsilium, privationem oculorum, ignominiam infamiamque ferentem; vidimus eun- dem admirabili moderatione ab ultione patris iniquissimi abstinentem. Neque hic neque reliquorum quisquam ideo, quod impatiens sit doloris atque miseriae, mortem sibi consciscit,

Acerrimum omnium Euripidem esse in exprimendis affectibus, in furore eorum, qui amant, qui irascuntur, qui invident, qui cupiunt, qui timent, qui moerent, qui laetitia efferuntur, vehementius ostendendo, quis ignorat vel quis un- quam infitiatus est? ^ Testis est Medea, ad suos ipsius li- beros trucidandos rivalis maritique odio abrepta, itemque 'Themisto; testis Amyntor filium excoecans, quum falsa suspicione ducatur, testis Stheneboea pegasum cum amasio conscendens, testes Eteocles et Polynices fratres se invi- cem interficientes, denique plenae sunt horum exemplorum fabulae omnes. In Aristophanis reprehensionem haec quo- que incurrerunt, qui facit Aeschylum gloriantem :

ἀλλ᾿ οὐ μὰ 4, οὐ Φαίδρας ἐποίουν πόρνας οὐδὲ

Σϑενεβοίας, οὐδ᾽ δ᾽ οἶδ᾽ οὐδεὶς ἥντιν᾽ ἐρῶσαν πώποτ᾽ ἐποίησα γυ- voie. Cui recte Euripides respondere videtur:

μὰ 41, οὐ γὰρ ἐπὴν τῆς ᾿ἀφροδίτης οὐδέν Gor. Ineptum vero ac perversum est, quod Aristophanes af- firmat:

— — ἀλλ᾽ ἀποκρύπτειν χρὴ τὸ πονηρὸν τόν γε

ποιητήν. neque enim celando vulnera saüantur, neque quisquam poeta bonus omittenda tegendaque esse duxit ea, in qui- bus exprimendis vel maxime vis ingenii virtusque poetae excelleret, neque ille ipse veterator talia celavit. At cela- vit homo malitiosus, ab eodem Euripide et auxilia sedan- darum perturbationum firmissima certissimaque demon-

134

strata et insignia moderationis exempla proposita esse, quibus doceremur mortem turpitudini, si nullo modo cu- pido exstingui posset, praeferendam esse. Uno Phaedrae, quae est in Hippolyto secundo, exemplo defungar, euius oratio continet quaecunque honestatis prot ratio praescribit.

Exemplis vero eorum, qui neque cupiditate victi neque , metu fracti nequc pigritiae ignaviaeque indulgentes sola vera, recta honestaque sequantur, quam copiosae sunt Euripidis fa- bulae! Quid recenseam eos, qui omisso proprio commodo pro amicis, pro cognatis, pro civibus, pro patria labores ae- rumnasque suscipiunt, uxores pro maritis, sorores pro fra- tribus, adolescentes virginesque pro salute communi mor- tem obeuntes, parentes vitam liberorum pro patria pro- fundentes? quid commemorem viros, qui, nihil extimescen- tes neque quidquam, quod homini accidere possit, intole- randum esse pufantes, pericula atque certamina atrocissima ultro subeunt, partim gloriae cupidine ducti partim studio servandorum eorum, quos diligunt? Et quidem haud pauci, generosi animi ardore inflammati, dicunt faciuntque falia, qualia vix in naturam eorum cadere videantur, velut Iphi- genia, ubi in se positam esse exercitus victoriam et sum- morum ducum gloriam intellexit, repente mutata, quanta cum voluptate antea profecta erat ad nuptias, tanta laeti- tia et gratulatione cervicem obfert immolaturis. Quam mentis commutationem nescio an recte vituperaverit Ari- stoteles Poet. 15, 5: ἔστι δὲ παράδειγμα τοῦ ἀνωμάλου ἡ ἐν Αὐλίδι ᾿Ιφιγένεια" οὐδὲν γὰρ ἔοικεν ἣ ἵκετεύουσα τῇ ὑστέρᾳ. Ceterum excedere natura sua quasdam perso- nas, partim quae animosae fortesque partim quae rerum abditarum scientia praeditae esse ultra ingenii sui vires vi- deantur, haud infitior. Contra Aristophanes hanc caussam vituperandi iustissimam omisit: scilicet partim plus laudis quam vitii his inesse, partim refutari iis, quae ipse calu- mniose criminaretur, intelligebat.

Ad eandem didascaliam referendas esse duxi fabulas Meleagrum Oeneumque, quarum argumenta in unius do- mus uniusque hominis casibus celebrandis versantur. Et altera quidem amoris iracundiaeque vis exprimitur, altera

135

generositas miseriis calumniisque invicta ostenditur; illa in- felicem, haec felicem habet exitum. His Syleum sub- iungo, drama satyricum , quo virum fortem et constantem regnare, etiamsi servus sit, lepidissima ratione docetur. Primum autem in didascalia locum Chrysippo fabulae as- signo, qua et ipsa amor atque aemulatio quanta hominibus mala gignant declaratur. Hanc enim fabulam numero an- tiquissimarum fuisse inde colligo, quod mera Anaxagorae placita carmine chori explicata continebat. Fictum autem sine dubio est quod Aelianus V. H. II, 21. ait, in gratiam Agathonis poetae, quem amaret Euripides, fabulam Chry- sippum ab hoc compositam esse.

Olympiadis 84mae anno tertio, Diphilo praetore, primam victoriam reportavit Euripides, annos natus tres et quadra- ginta *).. Quosnam poetas vicerit, non est memoriae pro- ditum, sed Antigonam a Sophocle eodem tempore doctam esse verisimile est (vide Welcek. p. 84. Schoell. de Soph. vita atque operibus p. 131. et 133.). Praelatus igitur est Sophocli, et quidem opus praestantissimum in certamen deferenti. Sic prima Euripidis victoria eadem amplissima fuit. Quod si iis, quas delegi, fabulis ab Euripide certa- tum esse constaret, vix erroris iudices illos Atheniensium accusare liceret.

A. Chrysippus.

Argumentum huius fabulae Pseudoplutarchus in pa- rallelis (c..33. p. 431. Hutt.) refert, qui fagit Welckerum. Eius verba haec sunt: Πέλοψ Ταντάλου καὶ Εὐρυανάσ- δῆς, γήμας “Ἱπποδάμειαν, ἔσχεν ᾿τρέα καὶ Θυέστην, ix δὲ Ζαναΐδος νύμφης **) Χρύσιππον, ὃν πλέον τῶν γνη- σίων ἔστερξε. ΜΛάϊος δὲ ὃ Θηβαῖος ἐπιϑυμήσας ἥρπασεν

*) Marm. Par. ep. ὅ0: ἀφ᾽ οὗ Εὐριπίδης, ἐτῶν ὧν 44.441, τραγῳδίᾳ πρῶτον ἐνίκησεν, ἔτη... ἄρχοντος ᾿ϑήνῃσι 4ι- φίλου.

**) Schol. Orest. v. 9: ἐξ ᾿ἀξιόχης νύμφης νόϑον. Item Schol. Pind. Ol. I, 144.

136

αὐτόν, καὶ συλληφϑεὶς ὑπὸ Θυέστου καὶ L4r9oícg, ἐλέους ἔτυχε παρὰ Πέλοπος διὰ τὸν ἔρωτα. Ἱπποδάμεια δ᾽ ἀνέ- πειϑὲν "vota καὶ Θυέστην ἀναιρεῖν αὐτόν. εἰδυῖα ἔσε- σϑαν ἔφεδρον βασιλείας. Τῶν δὲ ᾿ἀρνησαμένων, αὐτὴ τῷ εὐὔσει τὰς χεῖρας ἔχρισε" νυκτὸς γὰρ βαϑείας, κοιμωμένου “Μαΐου, τὸ ξίφος ἑλκύσασα καὶ τρώδαδσα τὸν Χρύσιππον ἐγκαταπήγνυσι τὸ ξίφος. Ὑπονοηϑεὶς δὲ ó Adiog διὰ τὸ ξίφος, δύεται ὑπὸ ἡμιϑνῆτος τοῦ Χρυσίππου. τὴν ἀλή- ἅειαν ὁμολογήσαντος. Ὃ δὲ ϑάψας τὴν Ἱπποδάμειαν ἐξώρισεν, ὡς Ζοσίϑεος ἐν Πελοπίδαις. Fontem, ut sae- pius, dissimulavit; idem fecit eo loco, quo Aeoli Euripi- dis argumentum exponit, Ceterum supplementa quaedam huius narrationis suppeditantur ab Athenaeo XIII p. 602. F., Pausania VI, 20, 4., Aeliano Hist. anim. VI, 14., Apol- lodoro IIl, 5, 5. Latinum autem reddidit hoc drama At- tius, qui Kuripiiem tragicorum omnium maximi fecisse νὰ detur et frequentissime imitatus est, ass Prologum ab Hippodamia actum esse suspicor. Finge- batur Chrysippus a Laio abreptus Thebas cummaxime au- ferri, fratres autem illius a Pelope ad persequendum rapto- rem recuperandumque fratrem emissi esse. Itaque, dum . reditus filiorum exspectatur, noverca Chrysippi ea, quae sciri necesse erat, de matrimonio suo, de spurii filii natali- bus, de patris in hunc amore, denique de Laii perfidia ex- posuisse videtur. Namque hic, quum hospitio Pelopis per quinque dies uteretur *), amore captus Chrysippi, dixit se velle aurigandi arte hunc instituere eo consilio, ut in cur- rum sublatum 'Thebas abduceret **). Gratulatur sibi no- verca remoto privigno, patris deliciis, qui ne unquam recu- peretur, vehementer cupit. Prodit ad illam Pelops, ple- nus desiderii parumque celans, quantopere spurium filium

*) Plutarch. Amat. p. 290. B: τῷ Λαΐῳ πέντε μόνον ἡμερῶν ἀπέχοντι τῆς πάτρας. ,

**) Apollod. 1. 1. : ἐπιξενοῦται Πέλοπι, καὶ τούτου παῖδα ἄρμα- τοδραμεῖν διδάσκων, ἐρασϑεὶς ἀναρπάξζει. Athenaeus l. 1.: Μάϊον ξενωϑέντα παρὰ Πέλοπι καὶ ἐρασϑέντα τοῦ υἱοῦ αὐ- τοῦ Χρυσίππου, ὃν καὶ ἁρπάσαντα καὶ ἀναϑέμενον εἰς ἅρμα εἰς Θήβας φυγεῖν.

193

genuinis praeponat, quin etiam regni partem maximam se illi traditurum esse, si superstes sit, profitetur: »Quin,si hinc superescit, Spartam atque Amgclas tradebo." Qua re mota noverca Chrysippum de medio tollere con- stituit.

Chorum ex viris eonstitisse suspicor propter sublimiora, quae ex Anaxagorae doctrina delibata protulerunt. Post parodum nuntium prodisse necesse est. Non sine pugna Chrysippus recuperatus erat: comitibus enim et Laius et filii Pelopis stipati erant:

— sneque quisquam a telis vacuus:

Sed uti cuique obviam fuverat, ferrum,

alius sarum, rodum." De graecis fragmentis huc refero septimum: zidfov, εἶα ἐπικελεύων" Εὐριπίδης Xovoizzo. Non potuit Laius puerum amatum a se abstrahi tolerare: itaque redeuntes, cogente cupidinis vi, ultro secutus est, et in potestatem eius, quem iniuria affecerat, se tradidit, suppliciter orans:

μή, πρὸς γενείου, μ᾽ ἐξέλῃς τὰ φίλτατα Ὦ.

Inde sequuta sunt illa, quae Cicero Tusc. IV, 33, 71. signi- ficat: ,, Atque, ut muliebres amores omittam, quibus maiorem licentiam natura concessit, quis aut de Ganymedi raptu dubi- "tat, quid. poetae velint, aut non intelligit, quid apud Euripidem et loquatur et cupiat Laius?" ἢ Huius colloquii fragmenta quaedam satis luculenta servata sunt. Hinc enim depromta esse video illa, quae habet Plutarchus Amat. p. 769. B:

οἰκειότητος, ἐμβλέπων, ὠλίσϑανον

ἀγένειος ἁπαλὸς καὶ νεανίας καλός

ἐμφύντ᾽ ἀποθανεῖν κἀπιγράμματος τυχεῖν.

His auditis pater optat, ut potius turpi filius forma sit, quam propter corporis venustatem animus eius corrumpatur: γνώμῃ σοφός μοι καὶ χέρ᾽ ἀνδρείαν ἔχοι" δύςμορφος sii μᾶλλον, ἢ καλὸς κακός. *) Fragm. ine. 252. **) Cf. Aelian. V. H. XIII, 5. Aelian. Hist. anim. VI, 14,

1388

Laium autem horíatur, ut aegri animi remedium ex ratione petat neve furori amoris temere sese tradat abripiendum :

— ἄλλ᾽ ἐπὶ ἄλλῃ φάρμακον κεῖται νόδῳ᾽᾽ Ὁ ὁ

λυπουμένῳ μὲν μῦϑος εὐμενὴς φίλων,

ἄγαν δὲ μωραίνοντι νουϑετήματα *).

Respondet Laius, non fugere se quae ille moneat, sed af- fectum animi rationi non Mace:

λέληϑεν οὐδὲν τῶνδέ w ὧν σὺ vovüsreig:

γνώμην δ᾽ ἔχοντά w^ ἡ φύσις βιάξεται.

Tum Pelops:

αἱ avi: τόδ᾽ ἤδη ϑεῖον ἀνϑρώποις κακόν,

ὅταν τις εἰδῇ τἀγαϑόν., χρῆται δὲ μή ἢ).

Rogat deinde Laius, ut tempus sibi Pelops concedat ad morbum commode sanandum, ne, subito vigaptct abrupte consuetudine, sibi pereundum sit: |

μέλλων T ἰατρός, vij νόσῳ διδοὺς v

ἰάσατ᾽ ἤδη μᾶλλον ἢ τεμὼν χρόα ***).

Idque Pelopem concedere minime mirandum est: nam qui ipse plus aequo puerum dulcissimum diligit, hune alterius amori ignoscere necesse est. Permittit igitur Laio, ut in domo sua rursus maneat et ARA ut n utatur familiariter.

Huic colloquio subiunctum foit carmen illud, quo cho- rus miratus est, quod Laius amori pueruli omnia postpo- neret, privatus ratione sana, oblitus patriae:

λήϑῃ ὃὲ λόγων, λήϑῃ δὲ πάτρας ****),

De amoris ingenio ibidem dictum fuisse videtur illud, quod

eodem loco Plutarchus laudat (Amat. p. 750. B.): λαιψηρὰ κυκλώσαςξ πτερὰ abies: πέταται.

Prodit deinde Hippodamia cum duobus filiis, Atreo atque

Thyeste. Ostendit, quidnam periculi ex iniquitate patris,

praeposito spurio filio, ipsis immineat; docet, fratrem, ne

regno genuini priventur, de medio tollendum esse. [n-

*) Fragm. inc. 118.

**) Errare videtur Alcinous (Isagoge in Plat. doctr. c. 24.), quem laudat Valck. diatr. p. 22., Laio hoc dictum tribuens, quod Pelopi melius convenit.

***) Fragm. inc. 67.

****) Vulgo λήθῃ μὲν λόγων κτλ.

139

dignum enim neque tolerabile esse unice eurari, oculis cariorem esse et in deliciis haberi puerum imbellem neque ulli rei gravi magnaeque idoneum, genuinorum autem libe- rorum virtutem in nullo vel amoris vel honoris loco poni. Proinde ut aemulum clam interficinnt et in Laium, in eodem conclavi eum illo quiescentem, crimen conferant, hortatur. Horrent scelus filiij et matrem quoque, ne quid nep pere agat, quod postea poeniteat, monent:

Melius pigrasse, quamde gproperasse,

ud est nefas." lstam vero ignaviam illa vituperat: nam si minus timidi filii ad facinus patrandum se strenue accinxissent,

»divitiam partivissent aeternabilem." Iam, illis detrectantibus, ipsa sola rem perficere constituit. Haec inter se collocuti intro abeunt, "Tenebras nox terris inducit, Chorus, quum commissa prodere non liceat, mo- nente tempore, philosophica quaedam de coeli terraeque commercio, unde omnia nascantur, quoque exstincta red- eant , auctus disciplinae convenientia, proponit:

στροφή.

Γαῖα μεγίστη καὶ “ιὸς αἰθήρ, ὃ μὲν ἀνϑρώπων καὶ ϑεῶν γενέτωρ, ἡ 9 ὑγροβόλους σταγόνας νοτίους παραδεξαμένη τίκτει ϑνατούς, τίχτει δὲ βορὰν φῦλά τε ϑηρῶν, ὅϑεν οὐκ ἀδίκως μήτηρ πάντων νενόμισται.

ἀντιστροφή. Χωρεῖ δ’ ὀπίσω τὰ μὲν ἐκ γαίας φύντ᾽ εἰς γαῖαν, τὰ δ᾽ ἀπ᾽ αἰϑερίου βλαστόντα γονῆς εἰς οὐράνιον πόλον ἦλϑε πάλιν" ϑνήσχει δ᾽ οὐδὲν τῶν γιγνομένων, διακρινόμενον δ᾽ ἄλλο πρὸς ἄλλου μορφὴν ἰδίαν ἀπέδειξε.

Interim Hippodamia in cubiculum furtim intravit, sla- dium Laii e vagina eductum, in Chrysippi corpore defixit, sed, errante in tenebris manu, semianimem reliquit in pu- blicum se proripiens, ubi de facinore patrato chorum ipsa

1410

facit certiorem. .Auditur Chrysippi vox clamantis et fami- liam concitantis. 'frepidationem sceleratae mulieris haec declarant verba: | Ὕ

— guid agam? vor illius certe est."

quae confirmat chorus: »ld etenim omnes cernimus."

Aufugit Hippodamia; accurrit, ex somno excitatus, Pelops; in scenam effertur, gladio in pectore fixo, Chrysippus. Sceleris accusatur Laius: videtur enim sub praetextu amo- ris nil, nisi perniciem pueri, sibi propositum habuisse, et indicia omnia in eum conveniunt, quod abripuit puerum, quod in eodem «cubiculo quiescere voluit, quod gladius ipsius corpori infixus est. Laio non habente quo crimina diluat iratumque hospitis animum mitiget, Chrysippus mo- ribundus, caussam pro amico dicens, a noverca se inter- fectum esse ostendit. Hippodamiam famuli, qui ad suppli- cium adducere iubentur, ex civitate aufuügisse nuntiant *); aegritudinem regis chorus consolando mitigare studet:

ὦ δέσποτ᾽, οὐδεὶς οἶδεν, ἄνϑρωπος γεγώς,

οὔτ᾽ εὐτυχοῦς ἀριϑμὸν οὔτε δυςτυχοῦς.

Laium nullam vitae suae vim intulisse testatur Aelianus Hist. anim, VI, 14.

Composuit Strattis comicus poeta fabulam Chrysippi nomine inscriptam, in qua potuit Euripidis drama imitatus esse; cf. Athen. IV. p. 169. A. Ex tragicis posterioribus idem argumentum Diogenes ornavit, de quo videas Welck. p. 1035 seqq. Ad nostrum pluribus locis respexerunt Plu- tarchus, Aelianus, Cicero, Clemens Alex., Sextus Empiri- cus, Philo Iud., Antoninus aliique.

B. Meleager.

Malalas Chron. p. 209. (165.), quamvis Euripidis vesti- giis se institisse dicat, tamen et patrem loco matris nomi- navit, qui torrem combureret, e£, quo Parcarum personam

*) Pausan. VI, 20, 4: τὴν δὲ Ἱπποδάμειάν φασιν ἐς Miüfoav τὴν ἐν τῇ ᾿Δργολίδε ἀποχωρῆσαι, ἅτε τοῦ Πέλοπος ἐπὶ τῷ Χρυσίππου ϑανάτῳ ἐς ἐκείνην ἔχοντος τὴν ὀργήν.

121]

ex historia removeret, stipitem ab Althaea devoratum rur- susque partu editum esse finxit.. Accuratissime Apollodo- rum nostri vestigia legisse haec eius verba ostendunt, cum Euripidis verbis convenientia: τὰς ἀπαρχὰς Οἰνεὺς ϑεοῖς πᾶσι ϑύων. μόνης ᾿Δρτέμιδος ἐξελάϑετο. Euripidis enim verba haec fuerunt (fragm. [].):

ϑύων ἀπαρχὰς οὐκ ἔϑυσεν ᾿Δρτέμιδι

scr. οὐχ ἔϑυσ᾽ ἐμοὶ μόνῃ. Cum Apollodoro autem Hyginus et Diodorus (IV, 34.) con- sentiunt, Attii tragoediam de Euripidea expressam fuisse, quidam versus Euripidis versibus simillimi ostendunt. Ne- que non etiam Ovidii quaedam dicta imitationem Euripidis manifestant. Atque ipsae quoque inter se utriusque poetae imitationes conspirant: conferas haec Attiana:

» Gaudent, currunt, celebrant, herbam con-

ferunt dono, tenent

Pro se quisque, cum corona clarum con-

nectunt caput. —" cum hisce Ovidianis: |

»Gaudia testantur socii clamore secundo,

Victricemque petunt dextrae coniungere

dezíram."

In coneinnandis huius tragoediae reliquiis operam uti- lissimam posuerunt Valckenarius et Welckerus, de stru- ctura vero dramatis reperienda desperarunt, et hic quidem, diffidens ipse coniecturis suis, gratum sibi ait facturum esse, si quis meliora invenisset,

Prooemium his verbis reddit Apollodorus I, 8: ..Δ|- thaea ex Oeneo conceptum Meleagrum peperit, quem Marte satum quidam fuisse tradunt. Ad quem septem dies natum Parcas aiunt venisse ac dixisse, tum Meleagrum exstinctum iri, cum stipes, qui forte in foco arderet, combustus esset. Quod ubi mater audivit, stipi- tem ex igne sublatum in arca recondidit. Meleager autem quum esset natura invulnerabilis ac generosus, hoc modo exstinctus est. Cum annuae ex agro fruges redissent, pri- mitias Oeneus diis omnibus obtulit, solius Dianae oblitus est. Quocirca irata dea aprum immisit et magnitudine et robore insignem, qui et segetes corrumperet et pecora

142

armentaque cum hominibus obviis perderet. In hunc igi- tur aprum viros fortissimos ex cuncta Graecia convocavit et praemium, certaminis ei, qui interfecisset, pellem apri proposuit ete. Qui quum convenissent, Oeneus eos novem dies hospitio excepit , decimo autem etc." Eadem Hjygi- nus refert, sed minus prolixa. E

Haec ab Artemide in scena exposita esse recte. Wel- ckerus statuisse videtur. Fragmenta Euripidis Attiique ex- stant haecce: | .

Καλυδὼν uiv ἥδε γαῖα, Πελοπίας y90vóg

ἐν ἀντιπόρϑμοις πεδί᾽ ἔχουσ᾽ εὐδαίμονα"

Οἰνεὺς δ᾽ ἀνάσσει vijgüs γῆς «ἰτωλίας,.

Πορϑάονος παῖς. 0g mov ᾿4λϑαίαν γαμεῖ,

Δήδας ὅμαιμον, Θεστίου δὲ παρϑένον. His subnectenda sunt quae Pseudoplutarchus in parallelis p. 312. c. 26. commemorat cum Apollodori Hyginique te- stimonio conspirantia: "4oxc ᾿Δλϑαίᾳ συνῆλϑε, καὶ Me- λέαγρον ποιήσας (ἐγέννησε), ὡς Εὐριπίδης ἐν Με- λεάγρῳ ἢ). Septimo die nomen iufanti a patre imponi oportuit. Eo igitur die Parcae sollemnibus intervenientes fata pueri cecinerunt, quarum carminis hae sunt reliquiae:

Miltekq μελέαν ydg ποτ᾽ ἀγρεύεις ἄγφαν.

— - .οτϑρίηα,ς erit Temps quod huicce torri, quem HAN vides."

Cf. Ovid. Metam. VIII. v. 450 seqq.:

»Stipes erat, quem, quum partus enixa iaceret ..

Thestias, in flammam íriplices posuere. Sorores **),

*) Inde Ovid. Metam. VIII. v. 436: ,,Mavortium" appellat Me- — leagrum.

**) Hyginus c. 171: ,,Cum Althaea, 'Thestii filia, una nocte con- cubuerunt Oeneus οὐ Mars: ex quibus cum esset natus Me- leager, subito in regia apparuerunt Parcae Clotho, Lachesis, Atropos. Cui fata ita cecinerunt. QClotho dixit eum gene- rosum futurum, Lachesis fortem, Aítropos titionem arden- tem adspexit in foco et ait: Tamdiu hic vivit, quam- diu hic titio consumítus non fuerit. Hoc Althaea mater cum audisset, exsiluit de lecto atque titionem exstinxit, - et eum in regia media obruit fatalem, ne ab igni absume- — retur."

143

Staminaque impresso fatalia pollice nentes,

Tempor a, dizerunt, eadem lignoquetibique,

O modo nate, damus. | Quo postquam carmine

dicto

Excessere deae, flagrantem mater ab igne

Kripuit torrem sparsitque liquentibus undis.

Ille diu fuerat penetralibus abditus imis,

Servatusque (uos, iuvenis, servaverat annos." Continuabatur Dianae narratio sic:

Oivsóg xov ix γῆς πολύμετρον λαβὼν στάχυν,

ϑύων ἀπαρχὰς, οὐκ ἔϑυσ᾽ ἐμοὶ μόνῃ *).

Cf. Ovidium v. 273 seqq. : ,enea namque ferunt pleni successibus anni

Primitias frugum Cereri, sua vina Lyaeo,

Palladios flavae latices libasse Minervae.

Coeptus ab agricolis Superos pervenit ad. omnes

Ambitiosus honos; solas sine ture relictas

Praeteritaecessasseferunt Letoidos aras.

Tangit et ira deos. At non impune feremus,

- Quaeque inhonoratae, nom et dicemur inultae,

Inquit, οἱ Oeneos ultorem spreta per agros

- Misit aprum" etc.

Is modo crescentes segetes proculcat in

| ^ herba,

Nunc matura metit fleturi vota coloni,

Jt Cererem in spicis intercipit" ec.

Cum his conferas fragm. Attii:.

— fruges prohibet pergroandescere;" Praeter cetera commemorandum deae fuit, adductam a se Atalanten esse, cuius propter amorem Meleager periret. Ac nescio, an etiam Veneris praesentia colloquioque opus fuerit, sine cuius auxilio illud Dianae consilium haud fa- cile perfici potuerit. Odio autem persequebatur Venus Atalantam, quod a coniugio abhorrebat.

Prodiit deinde chorus vel virginum vel feminarum,

*) Vulgo ovx ἔϑυσεν ᾿Δοτέμιδι. Bergk. et Welcker. ov xo9o- cíocé μοι. Debebant certe ov καϑωσίωσ᾽ ἐμοί.

144

quae cupidine ductae videndi viros clarissimos, contra bel- luam cummaxime profecturos, laborem texendi cum studio canendi permutarunt :

κερκίδος ἀοιδοῦ μελέτας.

In parodo igitur laudem virorum, qui in domo regia con- gregati erant, praedicatam esse verisimile est. Nomina eo- rum Apollodorus fere eadem quae Ovidius ponit: JMsz- λέαγρος Οἰνέως, Ζρύας "4gsog: ix Καλυδῶνος οὗ- τοι. Ἴδας καὶ “υγκεὺς ᾿ἀφαρέως ἐκ Μεσσήνης. Κά- στῶρ καὶ Πολυδεύκης zhg καὶ “ήδας ἐκ Δακεδαίμο- vog. Θησεὺς Αἰγέως ἐξ ᾿ἀϑηνῶν. ᾿Ἄδμητος Φέρητος ἐκ Φερῶν. 4yxeiog καὶ Κηφεὺς “υκούργου ἐξ ᾿“ρκαδίας. ᾿Ιάσων Αἴσωνος ἐξ ᾿Ιωλκοῦ, ᾿ἸΙφικλῆς ᾿Δμφιτρύωνος ἐκ Θηβῶν. Πειρίϑοος ᾿Ιξίονος ἐκ “αρίσδης. Πηλεὺς 41- ακοῦ ἐκ Φϑίας. Τελαμὼν Αἰακοῦ ἐκ Σαλαμῖνος. Εὐὖ- ρυτίων "Axvogog ἐκ Φϑίας. ᾿Αταλάντη Σχοινέως ἐξ "Ag- καδίας. ᾿Δμφιάραος ᾿Οὐκλέους ἐξ "4oyovg. (Μετὰ τού- τῶν δὲ οἵ Θεστίου παῖδες.

Statim deinde Meleagrum cum Althaea de virginis amore collocutum esse coniicio. Antea enim, quam fra- trum caedem ulcisceretur, Althaeam semel theatro ostendi plane necesse fuit, neque praeter hoc tempus ullam pro- ducendae eius opportunitatem fuisse video. Caussam mate- riamque eius colloquii ostendit Apollodorus" hisce verbis: ἹΜελέαγρος ἔχων γυναῖκα Κλεοπάτραν, τὴν Ἴδου καὶ Μαρπήσσης ϑυγατέρα. βουλόμενος δὲ καὶ ἐξ ᾿Δταλάντης τεχνοποιήδσασϑαι. Spartanarum virginum mores Euri- pides in Atalantae ingenio effingendo repraesentaverat, nec minus Meleager instituta Spartanorum admirabatur, quum procreandae prolis robustioris caussa cum aliena femina cuperet concumbere. Fragmenta huius colloquii exstant satis luculenta. Ex Meleagri enim oratione de- promta sunt haecce: |

ἡγησάμην οὖν, εἰ παραζεύξειξ τις "

᾿ χρηστῷ πονηρὸν λέχτρον, οὐκ ἂν εὐτεκνεῖν. ic9Aoiv δ᾽ dm ἀμφοῖν ἐσϑλὸν ἂν φῦναι γόνον.

a— 0 ««ὦὸὦοὁἘἜἘὍἘὍὃὅὃ ΝΣ. -͵ὌΠὌΠπ-ι M00 -Ὸ8ὸῸῤῸὰ ----

καὶ κτῆμα δ᾽, ὦ τεκοῦσα, κάλλιστον τόδε, πλούτου δὲ κρεῖσσον" τοῦ μὲν ὠκεῖα πτέρυξ,

» f

145

παῖδες δὲ χρηστοί, κἂν ϑάνωσι, δώμασι

καλὸν τὸ ϑησαύρισμα τοῖς τεκοῦσί τε

ἀνάϑημα βιότου, κοὔποτ᾽ ἐκλείπει δόμους. Contra Althaea, honestatem atque temperantiam, res prae- stantissimas et in quibus solis cernatur virtus, non robu- stis corporibus magis quam infirmioribus minusque validis inesse docet:

μόνον δ᾽ ἂν αὐτὰ χρημάτων οὐκ ἂν λάβοις,

γενναιότητα κἀρετήν" καλὸς δέ τις

κἂν ἐκ πονηρῶν σωμάτων γένοιτο παῖς. Non probavit Meleager matri sententiam suam, quippe quae et Atheniensium mores institutaque coleret et postponi a filio uxorem optimam odiosae viragini aegre ferret: eoque dolore postmodum , quum nova accessisset iniuria, in tan- tam mater iracundiam exarsit, ut filium devovendo inter- ficere non dubitaret *).. Ceterum finita illa contentione, altera cum ducibus, societatem viraginis in venatione recu- santibus, ineunda fuit, cuius vestigium apud eundem Apol- lodorum servatur, quum Mhaecce referat: Κηφέως καὶ "Auvalov (scribe ᾿“γκαίου) καί τινῶν ἄλλων ἀπαξιούντων μετὰ γυναικὸς ἐπὶ τὴν ϑήραν ἐξιέναι, Μελέαγρος ------- συν- ηνάγκασεν αὐτοὺς ἐπὶ τὴν ϑήραν μετὰ ταύτης ἐξιέναι. Lycurgi regis filii erant Cepheus Ancaeusque, Arcadii, qui suae gentis decus defendisse videntur, feminam secum ad certamina profecturam repudiantes. Unum pro utroque verba facere lex tragoediae iubebat, cui haec tribuo:

ἔνδον μένουσαν τὴν γυναῖκ᾽ εἶναι χρεὼν

io Av, ϑύρασι δ᾽ ἀξίαν τοῦ μηδενός. . Caussam Αἰαἰαπίθ ipsa. dicit: et quidem fortitudinem non minus feminis quam viris decori esse ostendit, neque pu- dicitiam , 5]. feminae in publico atque inter. viros versen- tur, violari, siquidem lux honestati, tenebrae autem vitiis maxime faveant:

ἢ γὰρ Κύπρις πέφυκε τῷ 6xóvo φίλη,

τὸ φῶς 0 ἀνάγκην προςτίϑησι σωφρονεῖν.

*) Cf. Welck. p. 258. 10

146

Tum exercitationem corporis non minus feminis quam vi- ris utilem esse docet:

εἰ δ᾽ εἰς γάμους ἔλϑοιμ᾽, ὃ μὴ τύχοι ποτέ,

τῶν ἐν δόμοισιν ἡμερευουσῶν ἀεὶ

βελτίον᾽ ἂν τέκοιμι δώμασιν τέκνα.

ἐκ γὰρ πατρὸς καὶ μητρὸς ὅςτις ἐχπονεῖ,

σκληρὰς διαίτας. οἵ γόνοι βελτίονες. í De Spartanorum institutorum utilitate atque honestate hoc quoque loco disceptatum esse apparet. Aperte vero Ata- lante illorum auctoritate se tutabatur hisce utens Attii verbis:

— — Lacaemae virgines,

Queis magi palaestra, Eurota, sol, pul-

vis, labos, Militia studio est, quam fertilitas bar- | bora! 7.

Eius, inquit, generis femina, quae sola viros parere solaque libertate uti potest, sola digna est, quam viri diligant et vereantur, multoque praestantior, dd

Quam 3noita ancillans, dicto obediens

viri. Contra haec rursus accusator: "Μισῶ γυναῖχας — —, ἐκ πασῶν δὲ σέ,

ἥτις πονηρὰ τἄργ᾽ ἔχουσ᾽ ἔτ᾽ εὖ λέγεις.

πῶς οὖν ἔτ᾽ ἂν γένοιτ᾽ ἂν εὔτακτος πόλις,

εἰ κερχίδων μὲν ἀνδράσιν μέλοι πόνος,

γυναιξὶ δ᾽ ὅπλων ἐμπέσοιεν ἡδοναί;

ἐκ τῆς ἐπιστήμης γὰρ ἐχπεπτωκότες

κεῖνοί τ᾽ ἂν οὐδὲν εἶεν οὔϑ᾽ ὑμεῖς ἔτι **). Haec paene ad verbum reddiderat Attius, id quod ex hoc versu intelligitur:

*) Fragm. inc. trag. n. 24. Ad hanc tragoediam recte retulit Welck. p. 761. "Testatur enim Nicolaus in Rhet. gr. ed. Walz. II, 276: ὁ δ᾽ ov Εὐριπίδης φιλοσοφῶν τὰς Λακεδαι- μονίων κόρας συγγυμνάξεσϑαι τοῖς νέοις φησίν, οὐκ ἀκρασίαν κατηγορῶν, ἀλλὰ τὴν ῥώμην ὃ ἑκατέροις ἐξ ἴσου διδοὺς ἀν- δράσι τε καὶ ἅμα μετ᾽ ἐκείνους ταῖς γυναιξίν.

**) Vulgo οὔϑ᾽ ἡμεῖς ἔτι. Valckenarius maluit «sive.

147

Vagent ruspantes silvas,sectantes feras. Meleagro, litem dirimenti, haec tribuo:

τό τοι κράτιστον, κἂν γυνὴ κράτιστον 4,

τοῦτ᾽ ἐστὶν ἀρετή᾽ τὸ δ᾽ ὄνομ᾽ οὐδὲν διαφέρει ")

δειλοὶ γὰρ ἄνδρες οὐκ ἔχουσιν ἐν μάχῃ

ἀριϑμόν, ἀλλ᾽ ἄπεισι, κἂν παρῶσ᾽, ὁμῶς.

Composita lite, omnes una in venatum proficisceban- tur. Intervallum temporis carminis canendi opportunitatem dabat, quo finito statim nuntius redire remque gestam co- ram Oeneo rege exponere potuit. De qua narratione haec refert Macrobius Sat. V, 18: ,,In Euripidis tragoedia, quae Meleager inscribitur, nuntius inducitur describens, quo quisque habitu fuerit ex ducibus, qui ad aprum capiendum convenerant: in eo hi versus sunt:

Τελαμὼν δὲ χρυσοῦν αἰετὸν πέλτης ἔπι :

πρόβλημα ϑηρός, βότρυσι δ᾽ ἔστεψεν κάρα,

Σαλαμῖνα κοσμῶν πατρίδα τὴν εὐδαίμονα "

Κύπριδος δὲ μίσημ᾽ ᾿δρκὰς ᾿Δταλάντη, κύνας

καὶ τόξ᾽ ἔχουσα **)' πελέκεως δὲ δίστομον

γένυν ἔπαλλ᾽ ***) ᾿“γκαῖος" οἵ δὲ Θεστίου

κόροι τὸ λαιὸν ἴχνος ἀνάρβυλοι ποδός,

τὸν δ᾽ ἐν πεδίλοις, ὡς ἐλαφρίξον γόνυ

ἔχοιεν, ὃς δὴ πᾶσιν 4ἰτωλοῖς νόμος.

Ex certaminis ipsius et victoriae descriptione nonnulla et Attii et Euripidis fragmenta relicta sunt, quibuscum Ovi- dii quidam versus conspirant. De apro dicta sunt haecce:

»Frigit aestus, rubore eroculis fulgens

flamm e o." Cf. Ovid. v. 284 seqq.:

»S anguine et igne micant oculi, riget ar-

dua cervix

Et setae densis similes hastilibus horrent.

*) Orion apud Schneidew. p. 50. et 85. Welck. p. 1599. **) Cf. Ovid. v. 319 seq.: Ex humero pendens resonabat eburnea laevo Telorum custos; arcum quoque laeva tenebat," "*) Vulgo ἀνέπαλλ᾽. correxit G. Dindorf. 10 *

148

Fervida cun. rauco latos stridore per armos Spuma fluit : dentes aequantur. dentibus Indis: Fulmen ab ore venit: frondes afflatibus ar- | dent." Inventus est aper in palude quadam atque inde excitatus: ,Figit fricantem corpus aírum occulte abstrusoin flumine"). Cf.. Ovid. v. 333 seqq.: »Concava vallis erat, quo se demittere rivi Assuerant. pluvialis aquae: teuet ima lacunae Lenta saliz ulvaeque leves iduncique pa- lustres Viminaque et longa parvae sub arundine | canna e. Hinc aper excitus medios aol ἢ in hostes Fertur". etc. Deinde varii ducum impetus telorumque incululio atque eorun dem. voces referebantur, velut. haec: ὦ. Ζεῦ, γένοιτο. καταβαλεῖν τὴν σῦν ἐμέ, Cf. Ovid. v. 349: » Phoebe, ait. 4mpycides, si te coluique coloque, Da mihi quod petitur certo contingere telo." & Ὁ De eventu pugnae haec retulit Apollodorus: περιστάντων δὲ αὐτῶν τὸν κάπρον, TAsvg uiv καὶ ᾿Δγκαῖος ὑπὸ τοῦ ϑηρὸς διεφϑάρησαν. Εὐρυτίωνα δὲ “Πηλεὺς ἄκων κατη- κόντισε. Τὸν δὲ κάπρον πρώτη μὲν ᾿Δταλάντη εἰς τὰ νῶτα ἐτόξευσε, ὃ εύτερος δὲ. "Auguioaog. εἰς τὸν ὀφθαλ- μόν" Μελέαγρος δὲ αὐτὸν εἰς τὸν κενεῶνα πλήξας ἀπέ- κτεῖνε. Huic deinde de victoria duces gratulantur: ' »Gaudent, currunt, celebrant, herbam conferunt donum, (enent: Pro se quisque cum corona clarum con- nectunt caput." quibuseum componas simillima Ovidii v. 419: . .

*) Nonius: Frigit correpta prima syllaba significat erigit. Quod quale sit nescio. Afrum pro acuum suadente Bo- thio scripsi.

149

,,Gaudia testantur socii clamore secundo,

Victricemque petunt. dextrae coniungere dextram." Hac finita narratione tertium chori carmen interponi po- tuit. Aptissimus autem locus paeani erat, quo et patriae terrore liberatae felicitas et victoris laus et regis, qui ta- lem filium procreasset, honor celebraretur. Hanc laetitiam continuo litigatio summaque calamitas insecuta est. Re- versis enim in scenam ducibus et a rege Oeneo honorifice exceptis *), Thestii filii, iidemque reginae fratres, indigne ferentes, quod spolia Atalantae a Meleagro concessa erant, ad hunc accusandüm prodierunt. :Qua de re haec scripsit "Apollodorus: oí δὲ Θεστίου παῖδες. ἀδοξοῦντες. si παρόντων ἀνδρῶν γυνὴ τὰ ἀριστεῖα λήψεται, τὸ δέρας αὐτῇ ἀφείλοντο, κατὰ γένος αὐτοῖς προςφήκειν λέγοντες. εἰ Μελέαγρος λαμβάνειν μὴ προαιροῖτο **), Plexippus verba fecisse videtur, cuius orationis hos fuisse versus arbitror:

οὐκ ἦν ἄρ᾽ οὐδὲν πῆμ᾽ ἐλευϑέραν Odxvov

- ψυχὴν ὁμοίως ἀνδρὸς ὡς ἀτιμία 5).

Respondent enim his Attii versibus:

»Quis erit, qui me non spernens, incilans

probris, Sermone indecorans, turpi fama diffe- ret?"

Rem ipsam, de qua agitur, eiusdem poetae versus hic de- signat :

»Quoius emuvias et coronam huic mune- ravit virgini," Cf. Ovid, v. 427 seqq.: |

᾿ 5) Malalas 1. L: ἀπελθὼν δὲ ὁ Μελέαγρος πρὸς τὸν ξαυ- τοῦ πατέρα.

**) Diodorus IV, 34: ἠγανάκτησαν, ὅτι ξένην γυναῖκα προετίμησεν αὐτῶν, παραπέμψας τὴν οἶκει- ὄτητα. MHyginus: ,Pellemque eius ob virtutem Atalantae virgini donavit, quam Ideus, Plexippus, Lynceus, Althaeae fratres, eripere voluerunt." Althaeae fratres ab aliis Plexip- pus et 'lToxeus, Apharei filii Lynceus Idasque AR μεν

Ay C5 —— comment. de Chrysippi libris περὶ ἀποφατι- κῶν p. 6. et 35. Schneidew. coni. crit. p. 112.

150

Protinus. exuvias, rigidis horrentia setis

Terga, dat. et magnis insignia dentibus ora.

Illi laetitiae est. cum munere muneris auctor :

Invidere alii, totoque erat agmine murmur.

KE quibus, ingenti tendentes brachia voce,

Pone age, nec titulos intercipe, femina, nostros,

Thestiadae clamant" etc. Contra Meleager se iure suo spolia, sibi mancipio data, concessisse virgini contendit, neque id factum aut sibi aut affinibus cognatisque suis dedecori esse:

»Eemanet gloria apud me, exuviasdignavi

Atalantae dare."

Quem eventum haec habuerit litigatio, accuratissime a Diodoro docemur: Ζιόπερ ἀκυροῦντες τοῦ (Μελεάγρου τὴν δωρεὰν ἐνήδρευσαν ᾿ἡταλάντην., καὶ κατὰ τὴν εἰς ᾿ἀρκαδίαν αὐτῆς ἐπάνοδον ἐπιϑέμενοι τὴν δορὰν ἀφεί- λοντο. Μελέαγρος δέ, διά τε τὸν πρὸς ““ταλάντην ἔρωτα καὶ διὰ τὴν ἀτιμίαν παροξυνϑείς, ἐβοήϑησε τῇ ᾿Δἀταλάντῃ. Καὶ τὸ μὲν πρῶτον παρεκάλει τοὺς (aiios ἀποδοῦ- ναι τῇ γυναικὶ τὸ δοϑὲν ἀριστεῖον" ὡς δ᾽ οὐ προρεῖχον, ἀπέκτεινεν αὐτούς, ὄντας τῆς ᾿4λθϑαίας ἀδελφούς. Conspi- rant verba Hygini: ,,llla cum Meleagri fidem implo- rasset, ille intervenit, et amorem cognationi ante- posuit avunculosque suos occidit." Cum mutuis minationi- bus eos, qui litigaverant, e conspectu theatri abisse pu- tandum est, ut eventus facile posset praevideri. Metum igitur eorum, quae futura erant, et anxietatem chorus car- mine, quod quartum cantandum fuit, declaravit. Interim Althaea intus diis gratias agebat donaque obferebat, quod patriam domumque regiam malo liberassent. Statim de- inde corpora interfectorum in scenam reportata sunt: ex- citata est clamore Althaea, resque, quomodo acía esset, nil tale opinanti exposita. Cf. Ovid. v. 444 seqq.:

»Dona deum templis, nato victore, ferebat,

Quum videt exstinctos fratres Althaea referri.

Quae, plangore dato, moestis ululatibus urbem

Implet, et auratas mutavit vestibus atris.

AL simul est auctor secis editus, excidit. omnis

Luctus, et a lacrimis in poenae versus amorem est,"

151

Althaeae verba haec sunt: »Timida eliminor

Clamore, simul vor nota ad aures acci-

dit." Ex narratione autem nuntii unum servatur fragmentum : σιδηροβρυϑές τ᾽ ἔλαβε δεξιᾷ ξύλον. Furorem Althaeae Attii versus describit hic: »Heu, cor ira fervit coecum! amentia ra- pior ferorque." De ratione ultionis deliberans, stipitis recordatur fatalis :

,Eum sibi fati interneCionem fore,

Ubi torris esset interfectus flammeus." Praestantissimus narrationis Ovidianae locus est, quo pie- tas eum iracundia in matris animo pugnans describitur, Hunc imitatione de Euripidis opere expressum esse haec Attii Euripidisque fragmenta testantur:

»Quae vastitudo haec aut unde invasit

mihi?"

—À 00000000 «ἘοὈὌΠὌἘὌὋὌἜἔὌὖν ἅ'Ὺ͵}.σ.ε.-ὌὌῸὃὌΠἔΠἔΨἔἘἔἜἔ;ἝσἜ 00000000 0000 ---

»Nunc sime matrem mansues misericordia Capsit?" — — τερπνὸν τὸ φῶς μέν, τὸ δ᾽ ὑπὸ γῆν ἄδου σκότος οὐδεὶς ἑκὼν Qv εἴλετ᾽ ἄνϑρωπος μολεῖν *). ἐγὼ μὲν οὖν, γεγῶσα τηλικήδ᾽, ὅμως ἀπέπτυσ᾽ αὐτὸ κοὔποτ᾽ εὔχομαι ϑανεῖν. Postquam vicit ira et devotus est filius atque combustus inspectante theatro coram diis publicis (ὠντήλιοι ϑεοί fragm. 22.) fatalis titio, in scenam redit rex, seroque co- gnita duplici calamitate — τὸ μὲν ἐν φῷ, τὸ δὲ κατὰ σχότος κακόν — mittit festinanter famulum, qui de filii vita se certiorem faciat: "Cave lassitudo poplitum cursum levet, Laborem aut minuat itiner ingressum via." ὡς ἡδὺ δούλοις δεσπότας χρηστοὺς λαβεῖν καὶ δεσπόταισι δοῦλον εὐμενῆ δόμοις.

*) Vulgo οὐδ᾽ εἧς ὄνειρον οὐδεὶς ἀνθρώπους μολεῖν. Varias alio- rum coniecturas refert Matthiaeus. In primo versu μέν pro uot reposui.

152

Moribundus in scenam refertur Meleager, sic la- mentans :

δρᾷς σὺ vOv δή μ᾽, ὡς ἐπραάῦνας, τύχη.

Inutilem dicit esse pompam funeris: τοὺς ξῶντας εὖ δρᾶν" κατϑανὼν δὲ πᾶς ἀνὴρ γῇ καὶ σκιά" τὸ μηδὲν εἰς οὐδὲν ῥέπει.

Chori verba haec fuisse suspicor: φεῦ. τὰ τῶν εὐδαιμονούντων ὡς τάχα στρέφειν ϑεός.

Idem Oeneum consolatur :

»Erat virile istuc, adversam ferre fortu-

nam facul."

Huius aegritudinem sic exprimit Ovid. v. 528 seqq.: »Pulvere canitiem genitor vultusque seniles Foedat, humi fusus, spatiosumque increpat aevum. Nam de matre manus diri sibi conscia facti KExregit poenas acto per viscera ferro."

De Althaeae morte. voluntaria Diodorus consentit; €Cleopa-

trae neuter facit mentionem, qua in re Euripidem secuti

esse videntur. Ceterum haec intus agi necesse fuit. Ad

Oeneum autem in scena versantem Diana descendit, cuius

praedictionibus finem actionibus impositum esse ex hoc

fragmento cognoscitur:

εἰς ἀνδροβρῶτας ἡδονὰς ἀφίξεται

κάρηνα Τυδεὺς γένυσι Μελανίππου σπάσας.

Unde etiam filiarum 'T'ydei in aves mutandarum mentionem

factam esse coniicias.

Magnam fuisse huius tragoediae apud veteres laudem lhonoremque ex clarissimorum scriptorum commemorationi- bus apparet. Et Aristophanes quidem illam semel in Avibus (v. 829.), ter in Ranis (v. 864. 1240. 1316.) respexit, Ari- stoteles bis (Rhet. III, 9, 4. et de poet. aud. apud Macrob. V, 18.). His adde Lucianum, Demetrium Phalereum (fragm. 2.), Macrobium (fragm. 3.), Pseudoplutarchum cum Dio- doro, Apollodoro, Hygino, grammaticis et scholiastis. Imi- tati sunt Attius atque Ovidius: nec non etiam Scirae co- mici Meleager (quem commemorat Athenaeus IX. p. 402. B.) in Euripidei operis depravatione versatus esse videtur. Ac- cedunt artificum signa, quorum reliquiae exstant plurimae, sed maxime insignia tria Romae anaglypha (Capitol., Al-

153

ban. et Borghes.), quibus omnibus fere eaedem actiones exhibentur. Primum enim Meleager conspicitur, adstante una Furia, 'ÜThestiadas interficiens, quorum alter iam pro- stratus est, sed nihilominus exuvias retinet, alter cummaxime transfoditur. Deinde Althaea ostenditur, adstante et Furia et Parca una, titionem in accensum arae ignem imponens. Lauro ornata est ara, unde Althaeam paullo ante de victo- ria diis gratulatam esse coniicias. Tertio loco Meleager moribundus, in lecto cubans, conspicitur. Adsunt et pater et coniux et sorores et Atalante, variis modis omnes dolo- rem significantes. Dubitari non potest, quin Aristoteles, Poet. c. 13. praestantissimarum numero tragoediarum Me- leagrum nominans, Euripidis fabulam dixerit, quandoqui- dem Sophoclei operis rarissima est commemoratio, et An- tiphontis, qui ab Ol. 95, 3 florere coepit, Meleagrum solus Aristoteles commemoravit, Utriusque poetae fabulae opere Euripidis adeo obscuratae sunt, ut mythographi omnes in enarranda fabula, ne Homerum quidem potiorem illo te- stem esse ducentes, illius Meleagrum secuti sint. Longis- sime autem inter se discrepant Euripidis et Homeri narra- tiones: quae discrepantia non temere ab Euripide effecta est, Necesse enim fuit pro bello populorum controversiam singulorum fingere, si quis vellet res gestas Meleagri ad simplicitatem temporis revocare: et sic reliquae quoque muíationes ex dramaticae poeseos conditione pendebant.

C Oeneus

Argumentum rectissime. quidem omnium, sed nimis breviter, scholiastes Aristophanis ad Acharn, v. 417. retu- lit. Uberius paullulo Hyginus c. 175. exposuit, qui tamen in eo, quod ex llio, non ex Thebis, reducem fecit Diome- dem, sine dubio erravit.. Ostendunt enim fragmenta ipsa fabulae, verum esse quod scholiastes atque Apollodorus (l, 8, 6.) tradiderunt. Euripidem enim hic quoque secu- tus esse videtur, exceptis iis, quae ex alia narratione re-

. 154

cepit, quae est apud Pausaniam (II, 25, 2.). Attii tragoe- diam, quae Diomedes inscribitur, eandem atque Euripidis Oeneum fuisse vidit Welckerus p. 589. His igitur uten- tes auxiliis, iam ad partes fabulae describendas fragmenta- que interpretanda aggredior.

Prodit Diomedes, mutata veste, a Thebis atque ex Epigonorum bello rediens, et salutata terra patria de patris sui Tydei, unius de septem ducibus, qui Thebas oppugnando occiderint, interitu, de bello, quod patrum ulciscendorum caussa filii eorundem ducum susceperint, tum de belli eventu et reditu suo, de avi sorte, quem interim, dum ipse abest, regno pulsum ab Agrii filiis, miserum egenumque errare audivit *), denique de consilio suo exponit. Explorandi enim caussa, relicto Argis exercitu, se, comitante Sthe- nelo, ignotum omnibus, reversum esse ostendit, ut, invento sene miserrimo , regnum paternum sive armorum vi sive ali- qua arte recuperare conetur.

'"Q γῆς πατρῴας χαῖρε φίλτατον πέδον

Καλυδῶνος, ἔνϑεν αἷμα συγγενὲς φυγὼν

Τυδεύς. τόκος μὲν Οἰνέως, πατὴρ δ᾽ ἐμός,

ᾧκησεν "Agyos, παῖδα δ᾽ ' A0gdovov λαβὼν

συνῆψε γένναν -- - --

»Ogygia moenia" **)

*) Scholiast. Aristoph. 1. 1.: Γέγραπται τῷ Evoumióg δοᾶμα Οἰνεύς. Μετὰ δὲ τὸν ϑάνατον Τυδέως καὶ ἐπιστρά- τευσιν Διομήδους κατὰ Θηβαίων ἀφῃρέϑη τὴν βα-- σιλείαν Οἰνεὺς ὑπὸ τῶν Ayoíov παίδων καὶ περι- dst ταπεινός. Apollod. 1. 1.: οἱ δὲ 4yoíov παῖδες; Θέρσιππος, "Oyznovog, Πρόϑοος, Κελεύτωρ, “Μυκωπεύς, [7ε- λάνιππος, ἀφελύμενοι τὴν Οἰνέως βασιλείαν τῷ πατρὶ ἔδωκαν. Minus accurate ab Agrio ipso Oeneum regno pulsum esse tradit Hyginus hisce verbis: ,,Agrius, Partaeaonis filius, ut vidit Oeneum fratrem orbum liberis fa- ctum, egentem regno expulit atque ipse regnum possedit. Interim Diomedes, 'Tydei filius et Deiphyles, ut audivit avum suum regno pulsum, pervenit in Aetoliam cum Sthenelo, Capanei filio" etc. Cum extremis congruunt Apollodori verba: ὕστερον δὲ Ζιομήδης ἐξ '"4o- γους παραγενόμενος ust ἄλλου κρύφα.

**) Festus p. 118 ed. Müll: ,Ogygia moenia Accius in

155

ἐγὼ δὲ πατρὸς αἷμ᾽ ἐτιμωρησάμην

σὺν τοῖς ἐφηβήσασι τῶν ὀλωλότων.

Redit deinde ad illum Sthenelus, explorandi caussa locis finitimis peragratis, nuntiatque se sermones quosdam agricolarum aucupando Oeneum invenisse. Suspenso gradu se adrepsisse auremque admovisse dicit: ! ἀκρίξων. ἄκροις ποσὶν ἐπιπορευόμενος, Εὐριπίδης Οἰνεῖ: Hesychius.

»Simul aurem attendi, ut quirem ezau-

dire amplius."

Videtur autem Oeneus, impatiens contumeliarum , quibus perpetuo afficiebatur, e carcere effugisse atque, dissimu- lato nomine dignitateque sua, servilia ministeria sub agre- sti aliquo domino subisse. Itaque quum quotidie cum grege famulorum in agros ad opus faciendum mitteretur, fieri potuit, ut, forte inventus, ex certis quibusdam indiciis a Sthenelo agnosceretur. llle statim grex in scenam prodi- turus est chorique functurus munere, id quod praedici a Sthenelo videtur hisce verbis:

»Unde omnia perdisci ac queuntur per-

cipi"*).

Advenientibus operariis, Diomedes Sthenelusque, quo com- modius possint voces sermonesque. rusticorum subauscyl- tari, oculis eorum se subducunt; finito autem cantu, qui pro parodo esset, in conspectum redeunt, sermonem cum - Oeneo conserturi, qui, quamvis otium sibi ad satisfacien- dum peregrinis esse neget, tamen, ductus dulcedine con- querendorum malorum, de iis, quae perpessus est, fusius exponit:

σχολὴ μὲν οὐχί" τῷ δὲ δυςτυχοῦντί πῶς

τερπνὸν τὸ λέξαι κἀποκλαύσασϑαι πάλιν. Contumeliarum Apollodorus exemplum refert hisce verbis: καὶ προςέτι ζῶντα τὸν Οἰνέα καϑείρξαντες ἠκίζοντο. Ex ipsius operis fragmento cognoscitur, propositum in convi-

Diomede appellans significat Thebas, quia eam urbem Ogygus condidisse traditur." *) Fragm. inc. n. 27.

156

viis esse pro scopo senis caput, quod, haustis poculis, vini parte, quae relicta esset, domini ferirent, quod "M peine Graecis usitatum erat: πυκνοῖς δ᾽ ἔβαλλον Βακχίου τοξεύμασιν κάρα γέροντος, τὸν βαλόντα δὲ στέφειν ἐγὼ ᾽τετάγμην, ἀϑλα κότταβον διδούς *). His adde fragm. Attii: -ς — — — — οἷα Fletu et tenebris constipatus anupiem amisi luminis." His expositis excusatione usus est senex ea, quam Apt. phanes in Acharnensibus imitatus est sic: — — ἀλλ᾽ ἄπειμι" καὶ γάρ εἰμ᾽ ἄγαν ὀχληρός, οὐ δοκῶν ys, κοιράνους στυγεῖν. Neque tamen dimittit Diomedes, sed ulterius exquirit: cui miranti eo insolentiae hostes progressos esse Oeneus haec respondet : ὅταν κακοὶ πράξωσιν, ὦ ξένοι, καλῶς, ἄγαν κρατοῦντες κοὐ νομίζοντες δίκην δώσειν, ἔδρασαν πάντ᾽, ἐφέντες ἡδονῇ. Z4IOMHAHZ. σὺ δ᾽ ὧδ᾽ ἔρημος ξυμμάχων ἀπόλλυσαι; ΟΙΝΕΥΣ.. e πολλοὶ παρῆσαν, ἀλλ᾽ ἄπιστοι, Θεσσαλοί **) οἱ μὲν γὰρ οὐκέτ᾽ εἰσίν. οἵ δ᾽ ὄντες κακοί" ὡς οὐδὲν ἀνδρὶ πιστὸν ἄλλο πλὴν τέκνων" κέρδους δ᾽ ἕκατι καὶ τὸ συγγενὲς νοσεῖ, His auditis Diomedes quis sit aperit : »Adsum apud te, genitor."

*) Athenaeus XV. p. 666. C: κότταβος δ᾽ ἐκαλεῖτο τὸ τιϑέμε: vov ἄϑλον vol; νικῶσιν ἐν τῷ πότῳ, ὡς Εὐριπίδης ἐν Oi- νεῖ λέγων οὕτως xrÀ. Cf. Welck. p. 986., qui imitationem contumeliarum, quas Ulysses a sponsis passus esf, his inesse recte animadvertit.

**) Fragm. inc. 194. Cod. Ven. schol. Aristoph. Plut. 921: καὶ Ἑὐριπίδης ἐν voi. Saepissime formae Ἰνοῖ et Οἰνεῖ inter se permuíatae sunt.

157

Oenei laetitiam ridicule imitatus esse Ari videtur in Acharn. vv. 885 seqq. : 1 I ὦ φιλτάτη σὺ καὶ πάλαι ποϑουμένη, | ἦλθες ποϑεινὴ uiv τρυγῳδικοῖς χοροῖβ, T. aid δὲ Mog?óyo — -— MP: n παῖδες, τὴν ἀρίστην Eyysivv, ἥκουσαν ἕκτῳ μόλις ἔτει ποϑουμένην. προςείπατ᾽ αὐτήν. ὦ τέκνα -- — --- Maiori scilicet gaudio perfundebatur senex, quam quod pe- ctore solus contineret, et ad societatem laetitiae chorum invitabat. Deinde multus fuit in laudando adhortandoque aene: 3 ὅςτις δὲ τοὺς τεκόντας iv βίῳ σέβει, ὅδ᾽ ἐστὶ καὶ ζῶν καὶ ϑανὼν ϑεοῖς φίλος ἢ).

— 0 000000000 M00 0 ὦὁἘὌὁοὁ ---ὠὦο-

σὺ τὸν τρέφοντα νῦν τρέφοις -- | —. »Benigne et pro beneficio largi atque ampliter!"

Et Diomedes se haec praestiturum esse pollicetur:

»Et, qualis fuerit, fama clarescat tua." Quamobrem statim se Argos ad arcessendum exercitum belloque hostes vincendos rediturum esse dicit :

»Ergo.med 4rgos referam (nam hic sum

gnobilis),

Ne cui cognoscar noto? | — --Φ

»Multa amittuntur tarditate et socor-

di a."

Magnum temporis spatium, quod, donec invasione fa- cta proelio decertaretur **), necessario intercedebat, uno chori carmine expletum esse quominus statuamus, nil im- pedit, Itaque tota rerum gestarum series statim finito carmine a nuntio potuit explicari: cuius narrationis. fra- gmentum, ex Attii opere depromtum, hoc servatur:

*) Fragm. inc. 241.

^) Hyginus LL: ,,et armis contendit cum Opopa, Agriifilio." Pro Opopa an Lycopeo scripserit Hyginus, quae nominis forma apud Apollodorum invenitur, aliis disquirendum relinquo.

158

»Passimque praeda pecua balabant agris"— unde imparatos inopinatosque hostes oppressos esse ap- paret. Agrii filios eo proelio occidisse plane necesse est: quorum quidem nomina praeter unius, qui summae prae- erat, vix commemorata esse opinor.

Narrationem carmen chori tertium excepit. Deinde Diomedes ex proelio rediit. Qui postquam avo sibique ipsi, quod tyranni saevissimi crudelitate liberati sint, gra- tulatus est —

— -- — »fere erantlavimus

Tyrannisaevum ingenium atque exsecra-

bile? — exponit ea, quae victoriam inseéuta sunt. Populares enim omnes statim ab Agrio desciverunt, ut solent homines re- bus secundis quemadmodum lapis magnes ferro trahi:

— — — τὰς βροτῶν

γνώμας ἐπισπῶν ὥςτε ΜΜαγνῆτις λίϑος, ,

τὴν δόξαν ἕλκει, καὶ μεϑίστησιν πάλυν *). | Simul Sthenelum, ut Agrium caperet atque in supplicium adduceret, recta ad regiam profectum esse ostendit. Cru- delitatem in supplicio sumendo adhibendam esse censet Diomedes, refragante Oeneo, qui profecto non mendicorum numero ab Aristophane poneretur **), nisi sapere in rebus adversis didicisset ac more philosophorum res humanas despiceret. Diomedi haec tribuo:

οὐ δεινὰ πάσχειν δεινὰ vovg εἰργασμένους ***). Magnopere enim hunc contendisse, ut crudelitatem in fra- ire avus exerceri pateretur, haec Oenei verba declarant:

»Si unquam praepediar, gnate, tu ne at-

tenderis

Petere a me, quod nefas sit concedi tibi,"

*) Ingens interpretum trepidatio circa haec verba tolli posse mihi visa est ἐπισπῶν pro σχοπῶν reponendo. Supplen- dum esse videtur vocabulum ὁ πλοῦτος.

**) Acharn. 418:

τὰ ποῖα τρύχη; μῶν ἐν οἷς Οἰνεὺς ὁδὶ ὁ δύςποτμος γεραιὸς ἠγωνίξετο ; ***) Fragm. inc. n. 180. et 181.

159

Victus avi constantia atque sapientia, Diomedes Agrium arcessiturus abit. Interponitur chorus quartus. |n medio constitutus Agrius satis inanibus argumentis caussam de- fendit. Regnum usurpare dicit quibuseunque occupandi retinendique facultas sit. Neque enim omnibus eam esse abstinentiam, ut opes potentiamque despiciant:

ἀλλ᾽ ἄλλος ἄλλοις μᾶλλον ἥδεται τρόποις.

Contra Oeneus non opibus homines neque generis nobili- tate, sed sola virtute nobilitari ostendit:

ἡ φύσις ἑκάστῳ τοῦ γένους ἐστὶν πατρίς *).

»JNVon genw virum ornat; generis vir for-

tis loco" — neque violentia, sed iustitia regnum quaerendum esse:

— -— ἄὄἄρχεσϑαι χρεὼν

κακοὺς ὑπ’ ἐσϑλῶν καὶ κλύειν τῶν κρεισσόνων **). Non interfectum esse Agrium, sed in exsilium missum, ipsumque sibi mortem conscisse, recte tradidisse videtur Hyginus, quum scholiasta Aristophanis illum interfectum esse strictius quam verius scripserit: "4ygiov. μὲν ἀνεῖλε, viv βασιλείαν δὲ Οἰνεῖ παρέδωκε. lius verba haec sunt: ».Agrium egentem eregnuo expulit atque Oeneo avo suo regnum restituit. Postque Agrius, regno expulsus, ipse se interfecit." ^ Conspiciebatur igitur Agrius in eandem miseriam detrusus, in qua antea fuerat Oeneus, fracto animo abiectoque et ad mortem sibi inferendum paratus, admo- nente choro, ut patienter ferret . quae pateretur meritis- sima : |

ἀνέχου πάσχων" δρῶν γὰρ ἔχαιρες ***).

Ante Euripidem eandem materiam exornaverat Phere- cydes Lerius, qui vocabatur γενεαλόγος, id quod refert Schol. Il. £ 120 9*9. "Tragicorum num quisquam praeter Euripidem idem argumentum tractaverit, ignoratur. uius vero opus quanta laude floruerit, non solum ex Aristopha- nis obtrectatione, sed etiam ex summorum auctorum, velut

*) Fragm. inc. n. 13. p. 435. Matth. **) Fragm. inc. 41. **^) Fragm. inc. 102. Vulgo ἀνάσχου. ****) Cf. Welck. p. 588 seq. Matth. p. 298.

160

Aristotelis (Rhet. ΠῚ, 16, 7.), Platonis (Ion. p. 533, D.), et grammaticorum satis frequentibus commemorationibus, ex summi poetae Attii imitatione aliisque testimoniis ae- stimare licet, Respexit ad idem Ovidius Heroid, tug 458:

-- ουϑοϊΐο sedet 4grius alto: | I

Oenea desertum nuda senecta premit," jus Denique Timocles Comicus versibus quibusdam apud Athen, p. 223., quibus utilem esse docet tragoediam ad vitam mo- resque regendos, Oenei exemplum senibus miseris, quo se consolarentur, proposuit:

γέρων τις ἀτυχεῖ; κατέμαϑεν τὸν Οἰνέα.

D. Syleus.

Hercules, gravi morbo de Iphiti nece. correptus, quum Delphos adisset, responsum tulit fore morbi finem, si tri- ennium totum venditus servitutem serviisset atque aestima- tionem corporis sui pro piaculo Iphiti filiis. reddidisset. Quo oraculo edito, Mercurius, rogante Hercule, ipsum pro servo vendidit. Haec retulit Apollodorus II, 6, 3. idemque inter tempus servitutis Syleum in Aulide, qui peregrinos ea iter facientes terram fodere cogeret, ab Hercule, refos- sis ab radice vitibus, interfectum esse una cum. Xenodice filia tradidit memoriae: cum quo conspirat Diodorus IV, 31. In Pelii montis vicinia Syleum habitasse etiam. Pro- clus p. 221, 33. et Photius 156, 17. testantur, unde conie- cturam Matthiaei, ἐν “υδίᾳ pro ἐν “ὐλίδι apud Apollodo- rum.reponere volentis, repudiandam esse intelligitur. .

Philonis Iudaei opera fit, ut structuram dramatis agno- scere atque. demonstrare possimus: . plura enim de illo p. 681 seq. excerpsit. Praeterea narratio argumenti etiam in Crameri Anecd. ll, 7. servatur, additis his verbis: ἔστι δὲ τὸ τοιοῦτον Εὐριπίδου δρᾶμα. Prodit igitur Mercurius Herculem ducens, quem venditurus est, exponitque illa de Iphiti nece, de poena, quam dare Hercules illius liberis constituerit, deque suo officio, quod pro servo amicus sibi vendendus sit, de quibus rebus videas Diodorum atque

161

Apollodorum 1. |. exponentes. Iam, domino Herculem emen-

dum adducturus, monet, ne nimis feroci vultu esse. velit,

sed humili ac verecundo, quo emturi minus deterreantur: οὐδεὶς δ᾽ ἐς οἴκους δεσπότας ἀμείνονας

αὑτοῦ πρίασϑαι βούλεται" σὲ δ᾽ εἰφρορῶν

πᾶς τις δέδοικεν" ὄμμα γὰρ πυρὸς γέμεις.

ταῦρος λέοντος ὃς βλέπων πρὸς ἐμβολήν.

τό T' ἦϑος αὐτὸ τοῦτό Gov κατηγορεῖ

σιγῶντος, ὡς εἴης ἂν οὐχ ὑπήκοος,

τάσσειν δὲ μᾶλλον ἢ ᾿πιτάσσεσϑαι ϑέλων.

Huic colloquio parodos subiungenda fuit. Chorum ex satyris constitisse, quos captos Syleus ad agros suos co- lendos cogeret, consentaneum est. A quibus de Sylei re domestica edoctus Mercurius, huic Herculem tradere con- stituit. Prodit Syleus, et conspecto mancipio examinato- que, ne ignavus parumque operibus faciendis idoneus sit, veretur. Refutat Mercurius:

ἥκιστα φαῦλος, ἀλλὰ πᾶν τοὐναντίον,

πρόσχημα σεμνὸς κοὐ ταπεινός, οὐδ᾽ ἄγαν

εὔογκος, ὡς ἂν δοῦλος, ἀλλὰ καὶ στολὴν

ἰδόντι λαμπρὸς καὶ ξύλῳ δραστήριος,

In eandem sententiam Hercules ipse quaedam disputat: ἐγὼ δ᾽ ἐν αὑτῷ *) καὶ κλύειν ἐπίσταμαι

ἄρχειν 9" ὁμοίως, τἀρετῇ σταϑμώμενος

τὰ πάντα “).

Vendito amico Mercurius abit: Hercules statim cum saty- ris vineam fodere iubetur ***). Syleus in aliam quandam agrorum partem, peregrinos, quos in servitutem redegit, ad opus faciendum compulsurus, abit. Fodit vineam Her- cules sic, ut vites singulas cum radicibus exstirpet: tum

*) Vulgo ἐγὼ δ᾽ ἐμαυτῷ.

**) Philo 1. L: πάλιν τὸν αὐτὸν σπουδαῖον οὐχ ὁρᾷς, ὅτι οὐδὲ πωλούμενος ϑεράπων εἶναι δοκεῖ, καταπλήττων τοὺς ὁρῶντας, e 2 , , N 2? uU , e , od ὡς οὐ μόνον ἐλεύϑερος ὦν, ἀλλὰ καὶ δεσπότης ἑπόμενος vOv

- a ***) Grammaticus in Crameri Anecd. Hf, 7: Ἡρακλῆς πραϑεὶς Συλεῖ, dg γεωργὸς δοῦλος ἔσταλται εἰς τὸν ἀγρὸν τὸν

ἀμπελῶνα ἐργάσασθαι κτλ. 11

162

manipulis vitium factis onus tergo imponit et in villam in- tro aufert*), Interim satyri, saevum tyranni ingenium fe- rosque mores ostendentes, multis cum lacrimis de infortu- nio suo conqueruntur. Quorum narratione audita Hercules miseros consolatus, ipse corpus quieti daturus in villam se confert :

βαυβῶμεν εἰςελϑόντες" ἀπόμορξαι σέϑεν

τὰ δάκρυα.

Sequitur alterum chori carmen, quo spes salutis per Herculem impetrandae a satyris significari potuit. Redit deinde Hercules ex domo, maximos afferens panis orbes, et sine mora taurorum praestantissimum lovi immolat. 'T'um, cella vinaria effracta, ianuam pro mensa apponit, dolio au- iem pulcerrimo aperto convivium et comissationem laetis- simam instituit **), Saltantibus et laetitia gestientibus sa- tyris Syleus intervenit et vehementi ira exardescit, videns iacturam rerum et servi socordiam, dominum contemnentis. At ille, nihil mutato vultu, neque propter ea, quae patra- vit, demissior

κλίϑητι, inquit, καὶ πίνωμεν" ἐν τούτῳ δέ μου

τὴν πεῖραν εὐϑὺ λάμβαν᾽, εἰ κρείττων ἔσῃ ***).

Ad hanc eandem invitationem refero fragm. inc. 135:

τς οἶνος περάσας πνευμόνων διαῤῥοάς.

Supplicia minitante Syleo, Hercules nil se his terroribus moveri ostendit:

*) Apollod. 1. L: σὺν roig δίξαις τὰς ἀμπέλους σκάψας. Cra- meri Anecd, l.l. : ἀνεσπακὼς δὲ δικέλλῃ προῤῥίξους τὰς ἀμπέ- λους, νωτοφορήσας τε αὐτὰς εἷς τὸ οἴκημα γεωργοῦ τοῦ ἀγροῦ κτλ.

**) Grammaticus in Cram. Anecd. 1. l.: ἄρτους τε μεγάλους ἐποί- 16s καὶ τὸν κρείττω τῶν βοῶν ϑύσας καὶ τὸν πιϑεῶνα διαῤδή- ξας καὶ τὸν κάλλιστον πίϑον ἀποπωμάσας τὰς ϑύρας τε ὡς τράπεξαν ϑεὶς ἤσϑιέ τε καὶ ἔπινεν ἄδων κτλ.

***) Philo p. 681: ἐπεὶ ydo, πριαμένου Συλέως, εἰς ἀγρὸν ἜΓΚΟΝ διέδειξεν ἔργοις τὸ τῆς φύσεως ἀδούλωτον. Τὸν μὲν γὰρ ἄρι-- στον τῶν ἐκεῖ ταύρων καταϑύσας Zi πρόφασιν εὐωχεῖτο " πο- λὺν δὲ οἶνον ἐμφορήσας ἄϑρουν, εὖ μάλα κατακλιθεὶς ἤκρα- τίξετο. Συλεὶ δὲ ἀφικομένῳ καὶ δυςανασχετοῦντι ἐπὶ τῇ βλάβῃ καὶ τῇ ϑεράποντος ῥαϑυμίᾳ καὶ ἐπὶ τῇ περιττῇ κατα- φρονήσει εὐτολμότατός φησι" κλίϑητι κτλ.

163

πρὸς ταῦτ᾽ ἴτω μὲν πῦρ, ἴτω δὲ φάσγανα,

πίμπρη, κάταιϑε σάρκας, ἐμπλήσϑητί μου

πίνων κελαινὸν αἷμα" πρόσϑε γὰρ κάτω

γῆς εἶσιν ἄστρα, γῇ δ᾽ ἄνεισ᾽ εἰς αἰϑέρα,

πρὶν ἐξ ἐμοῦ δοι ϑῶπ᾽ ἀπαντῆσαι λόγον.

Frustra igitur saevit ac tumultuatur Syleus, frustra fami- liam concitat, nihil extimescente Hercule: quin etiam ipse servi partes subire iubetur, verbera intentante illo, nisi dictis sit audiens; cf. Phil. p. 681: τοῦτον οὖν πότερον δοῦλον ἢ κύριον τοῦ δεσπότου ἀποφαντέον, μὴ μόνον ἀπελευϑεριάξειν, ἀλλὰ καὶ ἐπιτάγματα ἐπιτάσσειν τῷ κτη- σαμένῳ καί, εἰ ἀφηνιάξοι, τύπτειν καὶ προπηλακίξειν. εἰ δὲ καὶ βοηϑοὺς ἐπάγοιτο, πάντας ἄρδην ἀπολλύναι. Pla- centas enim, et quidquid tempestas tulerit fructuum , af- ferre eum iubet; postremo fluvio ad villam ducto omnia in- undat: Cram. Anecd. 1. 1.: xoi τῷ προεστῶτι δὲ τοῦ ἀγροῦ δοιμὺ ἐνορῶν φέρειν ἐκέλευεν ὡραῖα τε καὶ πλακοῦντας, καὶ τέλος ὅλον ποταμὸν πρὸς τὴν ἔπαυλιν τρέψας τὰ πάντα κατέκλυσεν. Inter haec pavorem clamoribus pro- dere potuerunt satyri, quod esset tertium chori carmen. Perseveranter imperium detrectante Syleo, Hercules arrepto rastro, quo vineam fodere iussus erat (armis enim ut ser-

vus carebat) *), | εἶα δή, inquit, φίλον ξύλον,

ἔγειρέ μοι δεαυτὸ καὶ γίγνου ϑρασύ.

Quibus dictis latronem interficit. Tum de facto sibi ipse gratulatur:

τοῖς uiv δικαίοις ἔνδικος, τοῖς δ᾽ αὖ κακοῖς

πάντων μέγιστος πολέμιος κατὰ χϑόνα.

Messoribus locum nullum in hoc dramate fuisse falli- que Welckerum, qui Syleum ac Messores eandem fabulam fuisse putet, apparet. Praeter Philonem et grammaticum, quem diximus, ad eam respexerunt Eusebius, Artemidorus (fragm. 1.), Eustathius, Stobaeus, Antiquorum vero philo- sophorum maxime admiratus esse videtur Diogenes Sino- peus, adeo ut etiam factis personam Herculis imitari con- stituerit, ]

*) Diodorus: τῷ σκαφείῳ πατάξας ἀπέκτεινεν.

11*

164

V.

Continuatur de philosophia mo- rali ac de vita domestica Euripidis.

Non possumus de vita moribusque Euripidis. disserta- tionem absolvere, quin etiam , quae domestica vita de- que uxoribus eius memoriae sunt prodita, examinemus. Grammatici fere omnes quum tristem severumque Euri- pidem fuisse dicant, tum et congressus hominum vitasse et mulieres odisse affirmant *). Hoc ex specie vultuque viri temere collectum fuisse multa testantur. Primum enim Euripides ipse contrariam sententiam veram rectamque esse docet, commendans comitatem, affabilitatem, quin etiam Venerem cum Gratiis, contra austeritatem et nimium sancti- tatis studium ab insolentia proficisci ostendens in Hippo- lyto **). Idem in Bacchis insipientiam esse docef super-

bum sapientiae studium: | | τὸ σοφὸν οὐ σοφία

τό τε μὴ ϑνητὰ φρονεῖν, fugiendos esse viros nimis severos:

σοφὸν δ᾽ ἀπέχειν πραπίδα φρένα τε

περισσῶν παρὰ φωτῶν, ridendum esse et in tempore insaniendum :

ϑιασεύειν TE χοροῖς

μετά v' ἀὐλοῦ γελάσαι

ἀποπαῦσαί τὲ μερίμνας κτλ. neque enim Bacchum probitati contrarium esse:

οὐ γὰρ ὁ ϑεὸς μὴ σωφρονεῖν ἀναγκάσει,

γυναῖχας ἐς τὴν Κύπριν, ἀλλ᾿ ἐν τῇ φύσει τὸ σωφρονεῖν ἔνεστιν ἐς τὰ πάντ᾽ ἀεί.

*) Suidas: σκυϑρωπὸς δὲ ἦν τὸ ἦϑος καὶ ἀμειδὴς καὶ φεύγων τὰς συνουσίας, ὅϑεν καὶ μισογύνης ἐδοξάσϑη. Adde vi- tías codicum Med., Vind. etc.

**) Cf. v. 92 seqq.

"n

165

τοῦτο σκοπεῖν χρή" καὶ γὰρ ἐν βακχεύμασιν

οὖσ᾽ dj γε σώφρων οὐ διαφϑαρήσεται. Neque haec dicit tantum, sed etiam exemplis confirmat, quandoquidem et Pentheus, Bacchi contemtor, et Hippoly- tus, mulierum Venerisque osor, miserrimo modo intereunt. Unde Euripidem, quamvis plerumque vultu gravi ac severo prodiens conspiceretur, quamvis vitaret hominum congres- sus, quamvis saepe, neglecta re familiari, in insulam Sala- minem atque in antrum, ad mare situm, solitarium sece- deret, tamen neque ab hilaritate neque a voluptate neque a conviviorum licentia abhorruisse apparet, Fuit ille qui- dem sine dubio alienus a levitate Sophoclis, qua offensum esse Periclem, collegam eius in praetura gerenda, memoria est proditum; sed idem multo magis alienus a morositate, a rusticitate ac duritate, ab affectata castitate et sanctitate, Venustati se habitus, quum iuvenis esset, studuisse testa- tur apud Aristophanem "Thesm. v. 1713, Mulierosum eum fuisse scripsit Hieronymus in historicis commentariis apud Athenaeum XIII. p. 557. E. Addit idem Sophoclem, quum quidam ei dixisset Euripidem feminas aversari, respon- disse, in tragoediis quidem aversari, at in cubili esse illa- rum amantissimum. Non persuadetur mihi aut tam per- verse de Euripidis tragoediis iudicasse Sophoclem aut, in Aristophanis verba iurantem, serio repetisse quae de mu- lierum odio comicus iocose criminatus erat. Mulierosita- tis autem Aristophanes quoque Euripidem accusare vide- tur illo Ranarum loco, quo Aeschylum, quum Euripides eum Venere ac venustate caruisse dixisset (οὐ γὰρ ἐπῆν τῆς ᾿ἀφροδίτης οὐδέν σοι), haec facit respondentem :

μηδέ γ᾽ ἐπείη " ἀλλ᾽ ἐπὶ δοί τοι καὶ τοῖς σοῖσιν πολλὴ πολλοῦ ᾿'πικαϑῆτο,

ὥςτε γε καὐτόν δε κατ᾽ οὖν ἔβαλεν. Haec verba immensarum criminationum posterioribus fons fuerunt. Et quidem in uxores Euripidis omnes omnem calumniam conferendam esse duxerunt, quoniam ipsius vi- tae sanctitas ne suspicionem quidem libidinis pati videba- tur. Ortum autem et incrementum criminationum gram-

maticorum notis repraesentatum conspicere licet. Scho-

166

liastes enim Aristophanis in versibus, quos supra posui- mus, nil nisi haec adscripsit: ἵνα διαβάλῃ τὴν γυναῖκα τοῦ Εὐριπίδου. Calumniari Aristophanem vere recte- que monuit. Idem non uxorem tantum, sed amicum quo- que Euripidis, cuius et consilio in componendis et opera in docendis dramatibus uti soleret, calumniis comicorum petitum esse docet ad Ran. v. 944: ὅτι ἐδόχει δοῦλος Qv συμπονεῖν αὐτῷ ὃ Κηφισοφῶν, καὶ μάλιστα τὰ μέλη" ὃν καὶ συνεῖναι τῇ γυναικὶ αὐτοῦ κωμῳ δοῦσιν. Ab hoc ad vitae scriptores si te conferas, omnia iam pro explora- tis certisque tradi videbis; neque hoc solum isti obstinate affirmant, sed etiam effectum esse libidine uxorum, ut et opprobria Euripides in genus universum mulierum perpe- tuo funderet et postremo, impatiens dedecoris et cavilla- tionis comicorum, relicta patria in Macedoniam concede- ret *). Multo etiam magis mirum est quod in cod. Mediol. scriptum est, parum abfuisse, quin instar Orphei manibus mulierum laceraretur: αἵ δὲ γυναῖκες ἐβουλήϑησαν αὐτὸν κτεῖναι, εἰφελϑοῦσαι εἰς τὸ σπήλαιον, ἐν ᾧ γράφων διεέ- τέλει **). Hanc quoque fabulam originem ex Thesmopho- riazusis Aristophanis duxisse apparet ***). Aliam odii mu- lierum, quod putant, caussam, ex ipsius Euripidis drama-

*) Cod. Havn.: ἔσκωπτε δὲ τὰς γυναῖκας διὰ τῶν ποιημάτων δι’ αἰτίαν τοιάνδε" εἶχεν οἰκογενὲς μειράκιον, ὀνόματι Κη- φισοφῶντα' πρὸς τούτῳ ἐφώρα τὴν γυναῖκα ἀτακτοῦσαν. Καὶ τὸ μὲν πρῶτον ἀπέτρεπεν ἁμαρτάνειν" ἐπεὶ δ᾽ οὐκ ,ἔπειϑε, κατέλιπεν αὐτὸς τὴν γυναῖκα, βουλομένου αὐτὴν ἔχειν τοῦ Κηφισοφῶντος... Thomas Mag.: φωράσας δὲ τὸν αὐτοῦ ὑποκριτὴν Κηφισοφώντα ἐπὶ τῇ γυναικί, καὶ τὴν év- τεῦϑεν μὴ φέρων αἰσχύνην, σκωπτόμενος ὑπὸ τῶν κω- μῳδοποιῶν, ἀφεὶς τὴν ᾿ἀϑήνῃσι διατριβήν, sig ακεδο- νίαν ἀπῆρε παρὰ τὸν βασιλέα ᾿ἀρχέλαον. Eadem Suidas et Moschopulus referunt.

**) Revera eum a mulieribus laceratum esse affirmarunít alii, teste Moschopulo: ἕτεροι δὲ ἱστόρησαν ovy ὑπὸ κυνῶν, ἀλλ᾽ ὑπὸ γυναικῶν αὐτὸν διασπασϑῆναι, πορευόμενον ἀωρὶ πρὸς Κράτερον, τὸν ἐρώμενον ᾿ἀρχελάου.

***) V. 459: νῦν ovv ἁπάσαισιν παραινῶ καὶ λέγω τοῦτον κολάσαι τὸν ἄνδρα πολλῶν οὕνεκα κτλ.

167

tibus haustam, Philochorus, ut videtur, finxit apud Gellium XV, 20., cuius verba haec sunt: ,, Mulieres fere omnes in maiorem modum exosus fuisse videtur, sive quod natura abhorruit a mulierum coetu sive quod duas uxores habuerat, cum id decreto ab Atheniensibus facto ius esset, quarum maírimonii eum pertaedebat." Nobilissimas saepe ac potentissimas domus binarum uxorum aemula- tione eversas esse Euripides pluribus fabulis demonstra- vit, quarum antiquissima fuisse Ino videtur: quamobrem illum commisisse quod perniciosum esse pridem ipse do- cuisset, minime verisimile est. Ceterum in Philochori (vel quisquis ille fuit) commento hoc est boni, quod crimine adulterii prior Euripidis uxor vacat: aliorum enim quorun- dam testium indiciis stupri non minus illa quam posterior insimulatur; cf. cod. Mediol.: λέγουσι δὲ αὐτὸν γήμαντα τὴν ΜΜνησιλόχου ϑυγατέρα Χοιρίλλαν. καὶ νοήδαντα τὴν ἀκολασίαν αὐτῆς. γράψαι τὸ δρᾶμα τὸν “Ἱππόλυτον. ἐν ᾧ τὴν ἀναισχυντίαν ϑριαμβεύει τῶν γυναικῶν. ἔπειτα δὲ ἀποπέμπεσϑαι. Ζέγοντος δὲ τοῦ γήμαντος αὐτὴν. ὅτι σωφρονεῖ παρ᾽ ἐμοί, δύστηνος εἶ, ἔφη, εἰ γυναῖκα δοκεῖς παρ᾽ ᾧ μὲν τὴν αὐτὴν σωφρονεῖν, παρ᾽ ᾧ δὲ μή. Ἔπι- γῆμαι δὲ αὐτὸν δευτέραν, ἣν εὑρὼν ἀκολαστοτέραν, προ- χειροτέρως εἰς τὴν κατὰ τῶν γυναικῶν βλασφημίαν ἐϑρα- σύνετο. Suidas et Moschop.: ἀπωσάμενος δὲ ταύτην, ἔσχε καὶ δευτέραν, καὶ ταύτης ὁμοίως ἀκολάστου πειραϑείς, μεταναστὰς ἀπ᾽ ᾿ἀϑηνῶν ἦλθε πρὸς ᾿“ρχέλαον. Alteri uxori nomen JMzAwro fuit: ceterum utrum ante Choeril- lam au post illam an una in matrimonio habita sit, non constat ἢ). Certum autem est id unum, Choerillae matri- monio usum esse eo tempore Euripidem, quo 'Thesmo- phoriazusas docuit Aristophanes, id est Ol. 92,3. anno 414, Unde statim mendacii arguuntur qui illius libidinem caus- sam fuisse Hippolyti fabulae scribendae retulerunt. An credibile est eam, quae iam circa Ol. 87. stupri convicta fuis- set, retentam in matrimonio esse ad Ol. 92,2 An Aristo- phanem in ea comoedia, qua summis calumniis patrem

*) Cf. Gelliun 1. L, Thomam M., Suidam reliquosque vitae scriptores.

108

maritumque eius exagitavit, qua ipsius nomen turpissime depravavit*), flagitium mulieris, si ullum fuisset, omissu- rum fuisse putamus? Scilicet opportunitas stupri comme- Ὁ morandi nulla dabatur eo loco, quo foedissima quaeque mulierum facinora recensentur. Sin fingamus Choerillae nomen cum Melittonis permutatum esse a grammaticis, quorum verba supra posuimus; si sumamus Melittonis im- pudicitiam caussam fuisse Hippolyti fabulae scribendae, et posteriori demum tempore, 'lhesmophoriazusis iam in theatro exhibitis, Choerillam a Cephisophonte stupratam esse, huius autem mulieris libidine faetum esse, ut e pa- tria Euripides decederet: aetatem ipsam mulieris libidini obstitisse videbimus. "Tres enim ex Choerilla filios, patre non indignos, Euripidi sublatos esse consentienti scripto- rum testimonio traditum est *5: quorum minimus natu dramata patris docere coepit Ol. 93,4. anno 404***). Eo igitur tempore illum triginta annorum fuisse necesse est, natumque eundem fuisse anno 434. Unde matrem eius Euripidi nupsisse ante annum 440, vel Ol. 84,4. necesse est. Anno autem 407. vel 408. Euripidem in Macedoniam concessisse constat. Ergo Choerilla, quo tempore stuprum passa esse fingitur, plus quinquaginta annos nata erat et plus triginta annos fidem matrimonii incorruptam servave- rat. Hoccine credibile est? Purgatam igitur crimine Choe- rillam esse intelligis. Relinquitur Melitto crimini obnoxia, Potest enim Choerilla paullo post, quam fabula Aristopha- nis docta erat, e vita discessisse; potest dolor probae mu- lieri, quum et se et patrem et maritum a poeta impudi- cissimo indigne tractatos esse audivisset, mortem praematu- ram attulisse, eaque defuncta Melitto a poeta, grandiori natu, ducta in matrimonium esse. Neque mirer, si minus delectata sit virgo marito et sene et rei familiaris negli-

*) Facit enim Mnesilochum patrem Choerillae precantem sic (v. 289.): καὶ τὴν θυγατέρα Χοῖρον ἀνδρός μοι τυχεῖν πλουτοῦντος, ἄλλως T ἠλιϑίου καβελτέρου. **) Suidae, Moschopuli;"Thomae M., Vitae cod. Havn. et Mediol. ***) Fratris filium fuisse unus tantum scriptorum Suidas refert; cf. Boeckh. de gr. trag. princ. p. 229.

169

gente et severo parumque amabili. Aiunt enim eum bar- bam prolixam aluisse et lentiginosum fuisse *). Et ca- num se barbatumque esse ipse dicit in Thesm. Aristopha- nis (v. 190.):

ἔπειτα πολιός εἶμι καὶ πώγων᾽ ἔχω.

Sane quidem hic viri habitus et haec vitae consuetudo de- liquio mulieris adulterique libidini idonei fuerunt. Sed a crimine Cephisophon Aristophanis ipsius, testimonio libe- ratur. Intelligitur enim ex Ranis huius, integram usque ad mortem poetae atque actoris amicitiam durasse: quod quomodo fieri potuisset, si in stupro deprehensus caussa fuisset alter alteri patria carendi? Sic crimine utramque Euripidis uxorem liberari vides. Felicissimum autem Choe- rillae imprimis matrimonium fuisse vel ex Mnesilochi amore atque admiratione, qua generum in Aristophanis fabula pro- sequitur, suspicari licet,

Haec praemittenda esse duximus contemplandam pro- posituri didascaliam eam, quae in maritorum iuribus uxo- rumque fide seu perfidia celebranda manifesto tota versa- tur. Quippe Ol. 85,2., anno 438., praetore Glaucide Cre s- sas, Alcmaeonem in Psophide, Telephum atque Alcestidem fabulas una in certamen delatas. esse te- stimonio constat eius, qui argumentum illud Alcestidis scripsit, quod nuper iu cod. Vatic. a G. Dindorfio inven- tum divulgatumque est: ἐδιδάχϑη ἐπὶ Γλαυκίδου Goyov- τος ὀλ. πε. Πρῶτος ἦν Σοφοκλῆς. δεύτερος Εὐριπίδης Κρήσσαις, ᾿Δλκμαίωνι τῷ διὰ Ψωφῖδος, Τηλέφῳ. ᾿“4λκή- στιδὲι **). Quarum fabularum - duabus uxores probissimae fidissimaeque, duabus alienatae a viris et cum alienis con- spirantes in scenam inducebantur. &Alcestis enim mortem oppetit pro marito digno, qui colatur cuiusque saluti suam amici ac propinqui postponant: Alphesiboea etiam minus probum coniugem atque eum, a quo ipsa prodita sit, dignum esse statuit, cui, ut ipse salvus felixque esse possit, suum commodum suumque honorem concedat, quemque eundem

*) Cod. Mediol.: ἐλέγετο δὲ καὶ βαϑὺν πώγωνα ϑρέψαι καὶ ἐπὶ τῆς ὄψεως φακοὺς ἐσχηκέναι.

“Ὁ Cf. Glum. de Éur. Alcestide cómment. p. 7. et 14. et Din- dorf. praef.

130

interfectum ad inferos sequatur. Clytaemnestra, gravi in- iuria laesa ab Agamemnone, cum 'Telepho, et peregrino et hoste, consilia coniungit. Aerope, nulla affecta iniuria, sed sola libidine impulsa, nefaria perfidia regnum a marito ad adulterum transfert *).

A. Cressae.

Materiam eandem Sophocles atque Euripides tracta- runt, sed diversa ratione. Docemur autem de argumentis dramatum, quae interierunt, scholiis, quae sunt ad Kuripi- dis Orest. v. 800. et 989. scripta, quibus locis ad utrum- que poetam nominatim provocatur, e£ Euripidem designari vel inde patet, quod philosophi partes (ὡς Qv φιλοσόφου) Atreo tributas fuisse docemur. Verumtamen ad prooe- mium dumtaxat pertinent quae ibi referuntur; reliqua ab Hygino supplentur, qui c. 88. haecce refert: ,,Atreus, Pe- lopis et Hippodamiae filius, cupiens a Thyeste fratre suo iniurias exsequi, in gratiam. cum eo rediit et in regnum suum eum reduxit filiosque eius infantes Tantalum et Pli- sthenem occidit et epulis Thyesti apposuit. Qui cum vesce- retur, Atreus imperavit brachia et ora puerorum. afferri : ob id scelus etiam sol currum avertit. 'Thyestes scelere nefario cognito profugit ad regem 'Thesprotum" etc. Ho- rum pleraque cum fragmentis conspirant; removendae au- tem sunt duae res, Primum enim ex filiis 'Thyestis non- nisi unus puerulus erat, alter adultus cum patre de recu- perando regno sermonem conferebat. Deinde ex Sophocle adiectum est solem currum avertisse: Euripides enim tan- tum abfuit, ut superstitioni suffragaretur **), ut doce- ret id, quod est, contrarium coelo cursum tenere solem, idque ab Atreo primo hominibus patefactum esse ***),. Suidas quoque ad Euripidem respexit referens sola suspi-

*) Cf. Schoell. de tetralogiis tragic. Attic. p. 190 seqq. 5) Electr. 792: λέγεται" τὰν δὲ πίστιν σμικρὰν παρ᾽ ἔμοιγ᾽ ἔχει͵ ***) Schol. ad Orest. 989: πιϑανῶς δὲ 0 Εὐριπίδης τὸν μῦ- Sov παρήρμοσεν᾽" ὃ γὰρ φυσικὸς λόγος τὸν ἥλιον ἀποδεί-- κνυσι τὴν ἐναντίαν πορείαν ἐόντα τῷ οὐρανῷ. ἷ

171

cione et falsis criminationibus ductum Atreum dolo atque saevitia in fratrem grassatum esse "). Recte autem iam Fabricius Senecae tragoediam, quae Thyestes inscribitur, imitatione Cressarum natam esse intellexit, Certe plera- que de Euripide expressit Seneca, sed nonnulla etiam mu- tavit: eiecit enim personam Aeropae et inculcavit quaedam ex Sophocle depromta. Ex antiquioribus Romanorum poetis non Ennius tantum (quod pridem a Valckenario cognitum est) sed Attius quoque Cressas latine reddiderat, id quod cum aliis ex rebus tum inde patet, quod apud eum ite- ratae fraudis Thyesten Atreus accusat:

»lterum "Thyestes. Atreun attrectatum. advenit,

Iterum iam adgreditur me et quietum exsuscitat" — quodque priores fraudes, quibus aureum agnum regina ad- iuvante surripuit, pridem vel quondam factae esse nar- rantur: ' j

»-Agnum inter pecudes aurea clarum coma

Quondam Thyestem clepere ausum esse e regia,

Qua in re adiutricem coniugem cepit sibi." Apud Sophoclem enim ea omnia nuperrime facta erant, neque regnum tenens Atreus revocatum ab exsilio fratrem, sed regno ipse privatus regnantem ulciscebatur, Nomina autem posuerunt fabulis Ennius quidem Thyestis, Attius autem Atrei. Utroque nomine etiam Euripidis tragoedia passim citatur, sed frequentius 'Thyestis **).

His igitur ducibus adiutoribusque utentes, fabulae stru- cturam, qualem fuisse putamus, adumbrare iam conabimur.

Prodit Atreus ac de genere suo, de regno deque fra- tris contentionibus atque insidiis exponit:

»En imperio Argis sceptra mihi liquit

Pelops, Qua ponto ab Helles atque ab Ionio mari Urguetur Isthmus — — — —

— — -— simul et Pisaea praemia

*) S. v. Arof£og ὄμματα" ὃς ὑπονοήσας ἐκ διαβολῆς τὸν ἀδελφὸν Θυέστην μοιχεύειν ᾿Δερόπην κτλ.

**) Cf. Welck. p. 679 seq., qui quidem Aírei nomen tollere stu- dens frustra laborat.

112

Erepta, arrepta a socru possedit suo" *). Fratris iniurias commemorans, non satis illum habuisse di- cit coniugem suam corrupisse, quo contamsnaret stirpem —

»Qui non sat habuit coniugem illeze in

stuprum,

Quod in re summa summum periculum

esse arbitror,

Matres coinquinari regum, regiam

Contaminaristirpem,admisceri genug **)— sed regnum quoque per fraudem, adiuvante adultera, sur- ripuisse: |

»A4ddo huc, quod mihi portento coelestum | pater |

Prodigium misit regni stabilimen mei,

|" Agnum inter pecudes aurea clarum coma,

Quondam, Thyestem clepere esse ausum

eregia,

Qua in re adiutricem coniugem cepit si-

δὲ ***. Hanc rem explanat scholiastes fabulae Orestis, quo loco nostrae tragoediae argumentum exponit: ὁ δὲ ᾿“τρεὺς flov- λόμενος δεῖξαι. ὅτι αὐτοῦ ἐστὶν ἡ βασιλεία. ἔφη δεῖξαι, ὅτι χρυσόμαλλος ἀρνειὸς αὐτῷ ἐτέχϑη. Τούτου δὲ ὕπο- νοϑεύσας τὴν γυναῖκα Θυέστης ἔκλεψε τὸν ἀρνειόν. Μὴ δυνηϑεὶς οὖν κατὰ τὴν ὑπόσχεσιν δεῖξαι ὃ ᾿Δτρεὺς ἔμελ- λὲν ἀφαιρεῖσϑαι τὴν βασιλείαν ἐκείνου τὸ ὑπ᾽ αὐτοῦ ὕπο- δὀχεϑὲν δεικνύντος. εἰ u$, ὡς ἂν φιλόδοφος, ἀπέ- δειξεν αὐτοὺς ἀσεβοῦντας, εἰ Θυέστην βασιλέα ἕλωνται, τεκμήριον δὲ τῆς βασιλείας τὸν ἥλιον καὶ τὰς Τιλειάδας ἐκ δύσεως πορευομένους εὑρίσκοντα. Καὶ οὕτως ἐβασί- λευόε καὶ τὸν ἀδελφὸν σφόδρα ἐτιμωρήσατο. Cum his Euripidis ipsius verba congruunt: δείξας γὰρ ἄστρων τὴν ἐναντίαν ὁδὸν

*) Fragm. inc. apud Both. p. 281. n. 88. et p. 289. n. 62. At- tii fragm. n. 9. Cf. Welck. T. I. p. 909. **) Cf. Senec. II, 239. ***) Cic. Nat. D. III, 27, 68.

113

δήμους τ᾽ ἔσωσα καὶ τύραννος ἱξόμην

πᾶς προςκυνεῖ, στρέφοντα κύκλον ἡλίου *).

Digna est, quam iransscribamus, etiam alterius cuius- dam scholiastae ad eundem versum scripta narratio, qui Euripidis verba accuratissime reddidisse videtur et ad il- lum nominatim provocat: φιλονεικίας οὔσης αὐτοῖς περὶ τῆς βασιλείας. παρελϑὼν ὃ ᾿Δτρεὺς ἐπηγγέλλετο δεῖξαι πρὸς τὸ βεβαιωϑῆναι αὐτοῦ τὴν βασιλείαν (εἴ. regni stabilimen mei") χρυσόμαλλον ἐν τοῖς ᾿ποιμνίοις αὐτοῦ ἄρνα" ἣν ὁ Θυέστης λάϑρα παρὰ τῆς ᾿Δερόπης αἰτήσας ἔλαβεν. “Οϑεν ᾿Ζτρεύς, ὡς ἀπατήσας τοὺς Ἕ λ- Aqvag**), ἐξεβλήϑη τῆς ἀρχῆς, Θυέστης δὲ ἐκράτησεν. "AM ὕστερον πάλιν ὃ ᾿Δτρεὺς φιλονεικίᾳ τῇ πρὸς τοῦ- τον προφρελϑὼν ἐπηγγέλλετο δεῖξαι τὸν ἥλιον ἐκ δυσμῶν εἰς ἀνατολὰς τὴν πορείαν ποιούμενον καὶ τὴν Πλειάδα ὁμοίως εἰς ἀνατολὴν ὁρμῶσαν κτλ.

Ambiguum est, sitne illo demum tempore solis cursus a love de industria conversus, ut hoc prodigio alterum prodigium superaretur, an, servante sole cursum, quem per- petuo tenuerat, detexerit tantum aperueritque Atreus naturae institutum populis antea ignorantibus. Eam ambiguitatem de industria ab Euripide quaesitam. esse consentaneum est; ceterum conferas Orest. v. 992— 997. Electr. v. 725 seqq. et Platon. in Polit. p. 269. A.: τότε δὲ μαρτυ ρή- éug ἄρα ὃ ϑεὸς Avosi μετέβαλεν αὐτὸ ἐπὶ τὸ νῦν

*) Euripidis nomen pro Sophoclis apud Achillem "atium I, 8. S. v. ᾿Δερόπης κλοπή ponendum esse suspicatus est etiam Welckerus T. 1. p. 261. Confirmatur haec emendatio al- tero loco περὶ σφαίρας in Petavii Uranolog. p. 122. 140., quo loco Euripidis nomen recte adscriptum est. Ceterum eandem rem, et quidem cum scholiasta, quem diximus, con- sentiens, refert Strabo I. p. 16, 27. (43. A): καὶ βασιλέα νενομίσϑαι φησί, καϑάπερ Ζαναὸν uiv τὰ ὑδρεῖα τὰ ἐν "Agysu παραδείξαντα, ᾿ἡτρέα δὲ τοῦ ἡλίου τὸν ὑπεναντίον τῷ οὐρανῷ δρόμον.

**) Universae Graeciae regem esse Atreum, eaque imperii ratione uti, qua posímodum Agamemnon usus est bellum "Troianum administrans, Euripides finxerat.

174

σχῆμα. Converso sideris cursu, pereundum fuisset popu- lis, nisi, tempestive moniti, quaecunque institutorum publi- corum privatorumque ex siderum motu pendebant mutato paturae statui accommodassent *). Simul igitur servati sunt beneficio huius inventionis populi, simulque prodigio edocti, vitio atque invitis avibus Thyesti regnum delatum esse, ut qui prius ostentum in suam domum per fraudem trans- tulisset. Cum his faciunt scholiastae verba: ἀπέδειξεν «)- τοὺς ἀσεβοῦντας, εἰ Θυέστην βασιλέα ἕλωνται κτλ. Prius igitur regno Atreus ipse spoliatus fuit, quam recuperato imperio fratrem et regno et patria expelleret. Hoc autem exsule atque egeno, Atreus, ut sunt tyranni ti- midi ac suspiciosi, delatoris cuiuspiam criminationibus au- res praebuit insusurrantis 'Thyesten regno vitaeque ipsius denuo insidiari et clandestina consilia cum regina per in- ternuntios conferre. 'Tum vero vehementer exarsit ira ty- ranni: »Iterum Thyestes 4íreum attrectatum ad- : venit, Iterum iam adgreditur me et quietum ea- suscitat: Maior mihi moles, maius miscendum est malum, Qui illius acerbum cor contundam et com- primam" **), Quasi igitur ignarus esset fraudis, quam frater parare di- cebatur, nuntios ad eum mittere constituit, qui ad reditum in patriam benigne invitarent, Et poenitentiam simulat ini- quitatis, qua fratrem regno patriaque privaverit, et regnum exsuli ultro se restituturum esse pollicetur. Haec fingit eo consilio, ut, ubi in plagas devenerit frater, una cum libe- ris miserrime pessumdet. De his rebus conferendus Se- neca, qui illam Atrei orationem imitatus est: .. segna nunc sperat mea: Hac spe minanti fulmen occurret. Iovi,

*) Conf. Eurip. Electr. 791 — 290.

**) Attii fragm. 19. Cf. Cic. N. D. III, 26: ,Quid ille funestas epulas fratri comparans? nonne versat huc ef illuc cogita- fione rationem ? Maior etc."

115

Hac spe subibit gurgitis tumidi minas,

Dubiumque Libycae Syrtis intrabit fretum,

Hac spe, quod. esse maazimum retur malum,

Fratrem videbit" | -— -ο —

Nuntio usus est eo, cui facillime fides haberetur, eique

mandavit, ut, si forte Thyestes ipse invitationem sperne-

ret, per liberos eius, laborum atque inopiae impatientes

regnique cupidos, impetrare Thyestis reditum studeret : ουδὲ nimis durus preces

Spernet "Thyestes, liberos eius rudes

Malisque fessos gravibus, et faciles capi,

Praecommovebunt. | Hinc vetus regni furor,

liline egestas tristis ac durus labor

Quamvis rigentem tot malis subigent virum," *)

Eum nuntium, quisquis est (nam filiis Atrei negotium ab Euripide iniunctum esse credibile non est), non nunc demum mitti (ut est apud Senecam), sed cummaxime red- ire ac de adventu Thyestis Atreum certiorem facere pu- tandum est. Gratulatur sibi Atreus re ex sententia succe- dente, simulque exquisito ultionis genere se usurum signi- ficat: |

»1Vescio, quid animus maius et solito amplius

Supraque fines moris humani tumet,

Instatque pigris manibus. Haud, quid. sit, scio,

Sed grande quiddam est. Ita sit! Hoc, anime,

occupa !

Dignum est '"Thyeste facinus et dignum treo" **). Quibus auditis nuntius sive satelles asperum Atrei animum mitigare studet et ad leniora consilia revocare. Monet igitur, ne iracundiae temere obtemperet —

γνώμης yàg οὐδὲν ἀρετὴ uovovuévg — neve metum firmius, quam benevolentiam, regni praesi- dium esse putet :

»Quem metuunt oderunt, quem quisque

odit, perisse expetit" 7),

*) Seneca II, 299. **) Senec. v. 267. ***) Ennii fragm. inc. 15.

116

Eidem satelliti haec tribuo, quibus Atreum, ne con- iugis dedecus divulgare velit, moneat:

λύπη μὲν ἄτῃ περιπεσεῖν αἰσχρᾷ τινι"

εἰ δ᾽ οὖν γένοιτο, χρὴ περιστεῖλαι, καλῶς

κρύπτοντα, καὶ μὴ πᾶσι κηρύσσειν τάδε"

γέλως γὰρ ἐχϑροῖς γίγνεται τὰ τοιάδε.

Cui contra Atreus : :

,Oderint, inquit, dum metuant" *). Regibus enim paucos ait fideles esse —

»Multi iniquiatqueinfidelesregno, pauci

sunt boni'"*) — itaque benevolentiae confidere ineptum esse:

»Proin ita parent se in vita, ut vinci ne-

sciant" ***), Potentiae omnes invidere et principatus cupidine fortissi- mos quosque teneri:

2) γὰρ τυραννὶς πάντοϑεν τοξεύεται

δεινοῖς ἔρωσιν. ἧς φυλαχτέον πέρι ****).

His digressis, caterva prodit feminarum QCressarum, Aeropes famularum, quae laetitiam declarare. potuerunt,

/quam ex nuntio de lite regum composita perciperet.

Iam Thyestes ipse cum duobus filiis, Plisthene atque Tantalo, advenit, quorum hic, ut puerulus, muta persona est, ille adultus cum patre sermonem conserit. "Thyestes, quondam genere opibusque florens, |

».Tantalo prognatus, Pelope natus, qui

quondam a socru 0Oenomao rege Hippodamiam raptis nactw est nuptiis" T), nunc humilis, egenus, pannis obsitus conspicitur ]-]). Spem regni pridem abiecit et contemnere coepit tyrannidem,

*) Attii fragm. Atrei n. 9. **) Attii fragm. n. 16. ***) Cic. Tusc. V, 18, 52. ****) Fragm. inc. n. 139. Matth. Electrae nomen per errorem adscriptum est apud Stob. 47. p. 943. i) Attius apud Cic. Tusc. III, 12, 26. TT) Aristoph. Acharn. 433: τῶν Θυεστείων δακῶν.

171

splendidam miseriam *); iam vero, regiae magnificentiam cum sua tenuitate conferentem , etiam pavor et malorum, quae passurus est, praesagium invadit:

»Egone Argivum imperium attingam aut

Pelopis digner domo?

Quoi me ostendam? quod templum adeam?

quem ore funesto adloquar?2"**)

»Quam maximum etsi hic mi hodie conti-

gerit malum,"

»Sed ipse me delectat, ductat Delphi-

gag. 9*8).

Contra adolescens, regni splendore obcaecatus, bene sperare iubet ac diis ducentibus confidere. Carere enim ominibus bonis eum, qui opibus careat:

ἐπίσταμαι δὲ καὶ πεπείραμαι λίαν,

ὡς τῶν ἐχόντων πάντες ἄνϑρωποι φίλοι.

πλούτου δ᾽ ἀποῤῥυέντος ἀσϑενεῖς γάμοι"

τὴν μὲν γὰρ εὐγένειαν αἰνοῦσιν βροτοί,

μᾶλλον δὲ κηδεύουσι τοῖς εὐδαίμοσιν.

Hunc pater docet felicitatem nunquam nasci ab externis bonis, sed in sola virtute positam esse:

οὐκ ἂν δύναιο μὴ καμὼν εὐδαιμονεῖν,

αἰσχρόν τε μοχϑεῖν μὴ ϑέλειν νεανίαν.

o — -— εἰ δ᾽ ἄτερ πόνων

δοκεῖς ἔσεσϑαι, μῶρος εἶ, ϑνητὸς γεγώς.

Deorum ait favorem plus valere quam opum magnitudinem : ϑεοῦ ϑέλοντος κἂν ἐπὶ ῥιπὸς πλέοις. Sperare autem, fore fidam patrui amicitiam, stulti esse: »Nulla sancta societas Nec fides regmi est" ****),

Dum 'Thyestes, filiorum voluntati obsequens, in eo est,

nt in aedes regias intret, senex quidam, a regina missus,

*) Seneca III, 446 — 470. **) Attii fragm. n. 7. **'*) Ennii fragm. n. 8. et 2. ****) Ennii fragm. inc. n. 14.

12

178

ad eum accedit, clam de Atrei insidiis edocturus, Cui ti- mide prodeunti anxieque circumspicienti 'Thyestes:

S,Quemnam te esse dicam, quitarda in

senecta —??*) llle quae comperit quaeque mandata sunt exponit:

pd secum, quid agat, cogitat, paritatb

putat." tum, sonitu aliquo territus, e conspectu se subducit:

»Sed sonitus aures meas pedum pulsu in-

| crepat."

Non minus celeriter, quam senex, Thyestes quoque cum liberis aufugisse putandus est, et in deorum aris sup- plex consedisse. Prodit Atreus, qui, fuga 'Thyestis cognita, se non dubitaturum esse profitetur hominem improbum ab aris ad supplicium rapere :

ἐγὼ γὰρ ὅςτις μὴ δίκαιος ὧν ἀνὴρ

βωμὸν προςίξει, τὸν νόμον χαίρειν ξῶν

πρὸς τὴν δίκην ἄγοιμ᾽ ἄν, οὐ τρέσας ϑεούς "). Ceterum quin ab uxore nuntius Atreo, ut caveret, sub- missus sit, non dubitat. |Quamobrem in hane vehemen- ter invehitur. Quippe non satis habuisse, quod, adulterii et proditionis convicta, veniam impetrarit,

nulier una duum virum"*), sed iam novas insidias, cum 'Fhyeste conspirantem , stru- xisse :

»Ecquis hoc animadvertit?!

vincite!"? 7) E Ex eadem oratione depromtae sunt hae sententiae:

οὐ γάρ zov ἄνδρα τὸν σοφὸν γυναικὶ χρὴ

δοῦναι χαλινοὺς οὐδ᾽ ἀφέντ᾽ ἐᾶν κρατεῖν.

πιστὸν γὰρ οὐδέν ἐστιν" εἰ δέ τις κυρεῖ

γυναικὸς ἐσϑλῆς, εὐτυχεῖ καλὸν λαβών.

— 900—000 «Φὦὦ ὁ 000000 0000000 —

*) Ennii fragm. n. 9. **) Welckerüm sequor, haec in incertis fragmentis n. 42. posita huc trahentem. ***) Atti fragm. incert. n. 20. ****) Attii fragm. n. 12. Hoc dicere videtur: Quis hoc cogitas- set?! Concedo vobis victoriam!

119

γαμεῖτε νῦν, γαμεῖτε, κἄτα ϑνήσκετε ἢ φαρμάκοισιν ἐκ γυναικὸς ἢ δόλοις. Aerope arcessita caussam magno animo et fidenti dicit. Ad paterni regni splendorem provocat, ad divitias et famu- larum multitudinem, quarum pompa deducta sit. Denique negat se recusaturam esse, quin in patriam statim rever- tatur, si coniugii Atreum poeniteat: δὲ flaccebunt conditiones, repudiato et reddito" *). Sed Atreus neque confidentia mulieris neque precibus mo- vetur, atque deprecanti idem quod apud Aristophanem - (Vesp. 763.) Philocleon oranti filio respondet: — — -- τοῦτο δὲ “ἌΔιδης διακρινεῖ πρότερον ἢ ᾽γὼ πείσομαι. Postremo adiurantem, se coniugi studere neque hoc quidem tempore fidem violasse, re, non verbis declarare volunta- tem iubet: οὐπώποτ᾽ ἔργου μᾶλλον εἱλόμην λόγους. Nam si mariti salutem, ut dicat, omnibus rebus anteponat, communiter ulciscendum hostem esse, in plagas iam de- ductum: proinde caedis societatem ne abnuat. Horrente sceleris magnitudinem Aerope deorumque iram verente — ἐγὼ χάριν σὴν παῖδας οὐ καταχτενῶ — Atreus spernere se vulgi opinionem ostendit: ὁρᾷς τὸν ὑψοῦ τόνδ᾽ ἄπειρον αἰϑέρα καὶ γῆν πέριξ ἔχονθ᾽ ὑγραῖς ἐν ἀγκάλαις; τοῦτον νόμιξε Ζῆνα, τόνδ᾽ ἡγοῦ ϑεόν, quae latine vertit Cicero N. D. Il, 25: »Fides sublime fusum, immoderatum ae- ther a, Quiteneroterram circumiectu amplecti- iur? Hunc summum habeto divum, hunc perhi- beto Iovem," et reddiderat etiam Ennius: »Adspice hoc sublime candens, quem vo- cant omnes lovem" 7).

*) Ennii fragm. n. 6. *") Cf. Matth. incert. fragm. n. 1. Welck. p. 682. Celebratis- sima haec apud antiquos fuerunt. 12*

180

Obstinate infitiante Aerope, simulat sibi persuaderi omnique suspicione se liberatum esse, hoc cutie; ut il- lius ad fratrem. capiendum opera utatur:

»Impetrem facile αὖ animo, ut cernaí vi-

talem babulum" *). Itaque tanquam bono animo hunc initio arcessierit et no- vissimo demum tempore delatoris cuiusdam criminationi- bus a recta via abductus fuerit, uxorem rogat, ut blande invitans fratrem in domum deducat. Ad mutatam animi - sententiam manifesto pertinent haecce: . πρὶν éxgAijvai us καὶ μαϑεῖν λόγον **).

Grata Aeropae haec Atrei est voluntas speranti fore, ut decepto penitus marito facultas redeat adulterum ample- ctendi. Aerope cum Atreo ad 'Thyestem invitandum di- gressis, locus fit chori carmini tertio. Redit Atreus ho- spitem, cui scrupulus exemtus est reginae praesentia, cum liberis eius adducens. Quippe Thyestes, cum falsa sint plurima, quae videantur esse vera, posse putat e contra- rio etiam verum esse aliquid, quod fidem superare vi- deatur:

ἀλλ᾽ εἴπερ ἐστὶν ἐν βροτοῖς ψευδηγορεῖν

πιϑανόν, νομίζειν χρή ys καὶ τοὐναντίον

ἄπιστ᾽ ἀληϑῆ πολλὰ συμβαίνειν βροτοῖς.

Reliqua huius colloquii qualia fuerint, cognoscere potes ex Senecae opere (III. v. 512. — 545.), quae eius tragoediae pars quin ex Euripide expressa sit, non dubito. Postquam satis sibi gratulatus est Atreus fratre recepto satisque hunc ficta laetitiae significatione delenivit, uxorem cum hoc in- troire et sine mora convivium parare iubet splendidissimum. Tum vero, captum iam tenens atque constrictum hostem, animi sui sententiam eonsiliumque aperit:

»Ergoincipiam, conata ezxsequar" ***).

*) Ennii fragm. 5. Vulgo vitalem Babium. Deploratum locum esse dicit Bothius, simul commemorans v. l. babu- lum, quod vocabulum legitur apud Apuleium δὲ significare videtur stultum.

**) Vulgo πρὶν d» ἐκφλῆναί με. Eadem ratione Schoell T. I. p. 131. hoc fragmentum interpretatur.

***) Attii fragm. n. 14. Vulgo: Ego incjpio. Ergo scribendum esse vidit Bothius.

181

Hoe deinde conata sua exsequente, iuter ipsam puerorum caedem tonitru sibi audire videtur chorus, horrore atque formidine consternatus:

»Sed quid tonitru turbida torvo

Concussa repente aequora coeli

Sensimw sonere"?*) Intus enim aguntur quaecunque ad nefarias illas epulas pertinent **). Narrationis earum quaedam satis luculenta fragmenta exstant, primum Attii:

»Epularum fictor, scelerum fratris de-

l itor." — -— $.,Cconcoquit partem vapor Flammae, lacertae stridunt verubus in fo co" 5 2. a.

tum Euripidis ipsius :

[at δεύτεραί πὼς φροντίδες σοφώτεραι 7*7).

τί γὰρ ποϑεῖ τράπεζα; τῷ δ᾽ οὐ βρίϑεται;

πλήρης μὲν ὄψων ποντίων, πάρεισι δὲ

μόσχων τερείνῃ σαρκὶ χηνεία τε δαὶς T)

καὶ πεπτὰ καὶ κροτητά, τῆς ξουϑοπτέρου

πελάνῳ μελίσσης ἀφϑόνως δεδευμένα.

τὰ δ᾽ ἄλλα χαῖρε, κύλικος ἑρπούσης κύκλῳ. Atrei haec sunt verba, ad cibos sumendos fratrem invi- tantis, Eidem tribuo haecce:

— νόμος δὲ λείψαν᾽ ἐχβάλλειν κυσίν, quae dicens partem carnis humanae etiam canibus proii- ciebat. Pro clausula nuntius hac sententia usus esse vi- detur:

*) Attii fragm. n. 6. **) Horat. A. P. 185: ,,Ne pueros coram populo Medea trucidet Aut humana palam coquat exta nefarius Atreus."

***) Cf. Senec. IV, 165 seqq. Scelerum fratris delitor est is, qui fratris scelera maioribus sceleribus, quae ipse perpetravit, oblivioni dedit.

****) Hic versus ex Hippolyto (v. 435.) depromíus apud Athen. XIV. p. 610. praemittitur, neque tamen in hac Atrei oratione - ullo modo videtur locum habere potuisse; cf. Welck. p. 684. not.

T) Vulgo cum vitio metri: μόσχων τέρειναι σάρκες χηνεία τὸ δαίς.

182

»Ne cum tyranno quisquam epulandi gue- tia Adcumbat mensam, aut eandem vescatur dapem" *). Iam Thyestem ipsum audimus nefaria, quae passus est, horrentem: - sinunt hospites, ad me adire! illico istim! Ne contagio mea bonis umbrave obsit: Tanta vis sceleris in corpore haeret!" Cui chorus: v»Quidnam est, obsecro, quod te adiri ab- nutas?"*7) Rursus ille: »Impius hortatur me frater, ut meos ma- lis miser lr endianifn natos? **), »Heu mihi, Fortuna, ut omnia in me con- glomeras mala" ****) Prodit ipse Atreus, ut miserrimi omnium mortalium dolore oculos pascat, neque solum non infitiatur scelus: »Nunquam istam imminuam curam infi- tiando tibi" 4), sed etiam laetatur facto: »Natis sepulcrum ipse est parens" 11). Quod peieraverit, nil curat: itaque fratri exprobranti: ^Fregistine fidem?" »Neque dederam (inquit) zeque do infideli cuiquam" ttt) Iterum igitur Thyestes, sed sexcenties, quam fuerat antea,

*) Atti fragm. n. 4. **) Ennii fragm. apud Cic. Tusc. III, 12. de orat. III, 41. ***) Attii fragm. 11. ****) Ennii fragm. 4. 1) Attii fragm. n. 15. TT) Attii fragm. n. 10. TH) Attii fragm. n. 8.

183

miserior, in exsilium proficiscitur, et quidem horrendis ex- secrationibus diras fratri imprecans : »Ipsesummis sazis fivus asperis, evisce- ratus, "outs pendens, sara spargens tabo, sa- nie et sanguine aíro. Neque sepulcrum, quo re&ipiat, habeat, portum corporis, Ubi, remissa humana vita, corpus requi- escat malis"). - . Hoc fabulae argumentum mirum quantum congruit cum iis, quae in Aeschyli Agamemnone v. 1583 — 1602, refe- runtur, sive haec ipsa Euripides respexit sive eundem uter- que auctorem secutus est^"). A quibus multum discrepa- bant quae exhibuerat Sophocles. Statim enim, cum Atreus a minori natu fratre, adiuvante uxore adultera, exutus es- set regno, poenam sumsit crudelissimam, tres Thyestis fi- lios, quibus nomina erant Aglaus, Orchomenus et Calaeus, epulandos fratri apponendo ipsumque insuper interficiendo, uxorem autem in mare praecipitando ***), Neque in re- ceuperando regno a love ipso vel eius ostentis Atreus, sed sola ultionis saevitia adiutus est. Cursum autem sol non jussu lovis avertit, ut esset voluntatis divinae significatio, sed horrore retro cessit, nefariarum epularum adspectum fugiens. Haec ratio plus valere ad hominum animos com- movendos visa est poetis, velut Senecae, Ovidio, Statio, illa eruditis hominibus probata est, ut Platoni, Polybio, Straboni aliisque ****), quod fore Euripides ipse praevide- rat ostenderatque in Electra v. 726 seqq. Ceterum longe Sophoclem Euripide inferiorem fuisse ex ipsa argumenti conformatione existimare licet. Euripidis hoc imprimis lau- dandum est, quod non simplici, sed iterata iniuria tantam iracundiam inflammari tamque immanem ultionis saevitiam

*) Ennii fragm. n. 11. et 12. Cf. Cic. in Pis. c. 19. Horat. Epod. V,86: misit Thyesteas preces. **) Cf. schol. ad Orest. 988. ***) Cf. schol. ad Eurip. Orest. v. 800 et 16. ****) Cf. Welck. T. I. p. 361.

184

excitari fecit, Vehementissime enim ad crudeliter ulciscen- dum homines impelli solent tum, quum clementia usi se contemni atque eludi putant. Prudenter etiam rem sic in- stituit, ut insons Thyestes mulcaretur utque, quum rebus adversis edoctus esset non male vivere qui nascens mo- riensque falleret, liberatus ipse regnandi cupidine, a liberis ad perniciem duceretur: haec enim aptiora sunt ad mise- ricordiam movendat, quam si in ipso scelere deprensus plecteretur. Scitum illud quoque est, quod Aerope eo ipso tempore, quo salutem "Thyestis et liberorum eius impe- trasse sibi visa est, consilium Atrei adiuvat et malitiae opitulatur. Nam Aerope suadente Thyestem ab aris dis- cessisse et in aedes intrasse plane necessarium est, neque colloquio Atrei atque Aeropes quidquam proficeretur, nisi hunc haberet eventum. |n personarum moribus, imprimis Atrei atque Thyestis, exprimendis plane singularis Euripi- dis ars conspicitur. Philosophus uterque est, nactus au- tem est ex philosophia ille divinarum, hic humanarum re- rum despicientiam. ]1lle, ut physicus, qui rerum cognovit caussas et naturae edis effregit claustra,

»Quem neque fama deum nec fulmina, nec mini-

tanti

Murmure compréssit coelum, audentem contra tollere oculos", cum religione simul legum reverentiam omnem exuit. Mirabiliter autem physica et mythica miscebat Euripides, simul philosophi officio et poetae perfungens. NNotarunt hoc veteres interpretes ad eum Ore- stis fabulae locum, quo, Anaxagoram secutus, quum solem massam esse dixisset inter coelum terramque mediam pen- dentem *), cum hoc physicorum invento "Tantali supplicium ita miscuit, ut, utram sententiam probaverit, dignoscere nequeas **) — Simili modo iis, quae de cursu solis in

*) ἸΜόλοιμι τὰν οὐρανοῦ μέσον χϑονὸς τεταμέναν αἰωρήμασι πέτραν, ἀλύσεσι χρυσέαισι φερομέναν δίναι- σι βῶλον ἐξ ᾿Ολύμπου.

**) Cf. supra p. 100.

185

Cressis explicaverat, aeque philosophis atque vulgo satis- fecerat, atque Atreo docti eiusdemque auguris tribuerat munera. Nulla in his cernitur poetae inconstantia. Ambi- guitas enim rebus ipsis et menti humanae inest, neque cuiquam mortalium, multis in hac re elaborantibus , conti- git, ut religionem philosophiamque satis prospero cum eventu conciliaret. Quare Euripides hoc sibi efficiendum esse putavit, ut, suam utraque tenente provinciam, rectam sentiendi agendique viam homines ingrederentur.

Atreus igitur, cum saeva ulciscendi cupido nullo de- orum timore coerceretur, effrenata licentia ultioni indul- sit. Accessit superbia dominatus, et quae animi perturba- tiones cum iniustitia necessario coniunctae sunt, metus at- que suspicio. Etenim, ut ait Cicero, qui se metui volunt, a quibus metuentur, eosdem metuant ipsi necesse est. Su- spicio autem, cum ipsam veri similitudinem, tanquam ad occultandas plagas consulto paretur, timeat, non tollitur ullis veritatis documentis, sed nutritur. Itaque quod Thy- estes invitationi obtemperat, hoc ipso delatoris crimina- tiones confirmat, quodque Aerope supplicium eius depre- catur, hoc ipso conspirationem confiteri videtur. Aerope autem formae venustate Helenam paene aequasse, levitate eliam superasse videtur, quarum illa efficiebatur, ut etiam gravissimis delictis veniam impetraret, hac, ut fides ei de- rogaretur, etiamsi vera dicere videretur. Venustatis do- cumentum est, quod, commisso scelere, non est ab Atreo repudiata. Aeropes ullas fuisse in hac tragoedia partes praeter colloquium, quod exposuimus, non est veri simile, quamquam et epigramma quoddam Anthol. Pal. VI. n. 316. *) et versus Aristophanis Ran, 849,5) huic coniecturae favere videntur. At enim errat scholiastes Aristophanis, ad hanc tragoediam illa referri putans: neque enim γάμοι ἀνόσιοι ulli ei inerant neque Creticis monodiis colligendis. locus erat; epigrammate autem, quod diximus, Euripidem re-

*) ᾿δερόπης δάκρυον διερῆς καὶ λείψανα δείπνων δύφνομα καὶ ποινὴν ἔγραφεν ᾿Φφελίων. **) ἾΩ Κρητικὰς μὲν συλλέγων μονῳδίας, γάμους δ᾽ ἀνοσίους εἰξφέρων εἰς τὴν τέχνην.

186

spici nemo docet, Multo vero minus, quam haec, quae diximus, locum habuerunt ea, quae schol, Soph. Ai. 1269. refert, Aeropen, stuprum a quodam patris satellite passam, Nauplio a patre traditam esse in mari demergendam, ab hoc deinde Plistheni concessam esse, eoque defuncto in coniugium venisse Atrei. lpse enim titulus tragoediae his contradicit, quae ex Plisthene Euripidis petita esse osten- surus sum. Restat, ut veterum de laude huius tragoediae testimo- nia proferamus. Aristophanes, gravissima quaeque in ri- dicula convertere solitus, totam 'Thyestis coenam imitatus erat in Proagone, id quod et ex scholiastae ad Vesparum v. 61. testimonio et ex fragmentis ipsis intelligitur, velut hocce: ἐγευσάμην χορδῆς ὃ δύστηνος τέχνων, cf. Bergk. fragm. Aristoph. p.249 seq. ldem τὰ Θυέστεια ῥάκη irrisit Acharn. v. 433. et uno versu abusus est in Vesp. 759. Aristoteles et versus quosdam ex hac fabula depromtos dissertationibus suis inseruit, et pulcerrimarum numero fabularum posuit TThyestem atque Telephum, hac ipsa nominum consociatione Euripidis potissimum opera a se respici significans. — Omitto Athenaeum, Epictetum, Plutarchum, Lucianum reliquosque, qui ex Cressis versus vel servarunt vel respexerunt. Sententiarum celebratissima fuit ea, qua luppiter idem esse atque coelum docetur *). . Romanis Ennii Attiique imitationes adeo satisfecerunt, ut horum quidem multa, Euripidis nulla ab iis mentio fieret. De Attio digna memoratu Gellius XIII, 2. refert hisce verbis: ,,Cum Pacuvius grandi iam aetate et morbo corporis diutino affectus "larentum ex urbe Roma conces- sisset, Attius, tunc haud parvo iunior, proficiscens in Asiam, cum in oppidum venisset, devertit ad Pacuvium, comiter- que invitatus plusculisque ab eo diebus retentus tragoe- diam suam, cui Atreus nomen est, desideranti legit, 'Tum Pacuvium dixisse aiunt sonora quidem esse quae scripsis- set et grandia, sed videri ea tamen sibi duriora paullum et acerbiora. [18 est, inquit Attius, ut dicis. Neque id sane

*) Vide Matth. fragm. inc. n. 1. Bothe fragm. Thyest. n. 1.

1857

me poenitet: meliora enim fore spero quae deinceps scri- bam. Nam quod in pomis est, itidem, inquit, esse aiunt in ingeniis: quae dura et acerba nascuntur, post fiunt mi- tia et iucunda; sed quae gignuntur statim vieta et mollia atque in principio sunt uvida, non matura fiunt, sed pu- tria." Attiano Atreo saepius tanquam luculentissimo furo- ris dominationisque exemplo utitur Cicero, velut de orat. III, 58., 'Tusc. IV, 36., Off. 1,28., itemque Horatius Od. I, 16, 17. Eiusdem personam Aemilius Scaurus repraeseritave- rat tragoedia quadam, eui nomen inscripserat Atrei: cuius moribus quum "Tiberium notasse videretur, hic dicens, quoniam ipse ab eo Atreus factus esset, se contra illum facturum Aiantem , mortem sibi consciscere iussit *). Vi- detur hie quoque Euripidem imitatus esse, id quod a Seneca factum esse apparet. Ne artifices quidem fabulam Euripi- dis neglexerunt. "Testimonio est amphorae pictura, quam reddidit Millingen tab. 23. **), qua repraesentatur 'Thyestes, canitie barbae insignis, in ara sedens, et Aerope eum Atreo eum benigne invitando deducere in hospitium studentes. Super Atreum Furia, super Thyesten atque Aeropen Ve- nus cum Cupidine positae sunt sublimes. Sic plena est antiquitas testimoniorum praestantiae fabulae Euripideae; de Sophocle autem οὐδεὶς λόγος , neque praeter tres ver- sus quidquam ex eius tragoedia servatum est.

B. Alcmaeon in Psophide.

Argumentum huius fabulae non solum apud Apollodo- rum Ill, 7, 5., sed etiam apud Pausaniam VIII, 24, 4. ex- stat. Fragmentorum numerus exiguus servatur, qui tamen paullo uberior redditur additis fragmentis Aíttii, cuius Al- cmaeonem sive Alphesiboeam (duobus enim nominibus unam fabulam significari pridem vidit Bothe in mus. Rhen. V.

p. 2592.) ex Euripidis fabula expressam fuisse patet ex hoc versu:

*) Dio Cass. LVIII. p. 6834. E. **) Welck. p. 683.

188

οϑὲ (ud veretur te progenitoris, cedo," cum fragmento vicesimo ad verbum conveniente :

εἴπ᾽, εἰ τεκόντος οὐδὲν ἐντρέπει πατρός. Quam contra Welckerus sibi deprendere visus est simili- tudinem versus huiusce:

»posiremoampleza fructum,quem di nme

cape,"

cum Sophoclis incerto fragmento :

ϑεοῦ τὸ δῶρον τοῦτο" χρὴ δ᾽ ὅσ᾽ ἂν ϑεοὶ

διδῶσι φεύγειν μηδέν᾽, ὦ τέκνον, ποτέ, eam, si attenderis, nullam: esse videbis. Sophoclis enim verborum idem est sensus, qui Homerici illius dicti (ll. 7, 65.) :

οὔτοι ἀπόβλητ᾽ ἐστὶ ϑεῶν ἐρικυδέα δῶρα. Apud Attium. autem neque dotes neque dona, sed fru- ctus nominantur, quo vocabulo merces vel proventus significatur. Nimis autem cupide Welckerus ex ista, quam putabat, similitudine coniecit ex Alcmaeonis aliqua Sopho- clis fabula illos versus depromtos esse, eamque latine con- versam esse ab Attio. Atqui de Sophoclis Alemaeone tam pauca tamque incerta sunt testimonia, ut magnopere, ne nunquam fuerit, verear. Facile enim Sophoclis nomen pro Euripidis aut etiam pro Theodecti vel Achaei vel Astyda- mantis vel Chaeremonis, a quibus omnibus scriptae Al- cmaeonis sive A lsbedhopid fabulae fuisse traduntur *), substitui potuit. Certe quem Priscianus, fabulae nomine non addito, tanquam Sophoclis citat versum:

᾿Δλφεσίβοιαν, ἣν ὁ γεννήσας πατήρ, eum prologo Euripideae fabulae vindicandum esse video,

Rerum status eo tempore, quo res agi finguntur, hic est. Alemaeon cum, et patris mandatis et Apollinis oraculo impulsus, matrem interfecisset, furiis agitatus Psophidem, Arcadiae urbem, pervenit ad Phegeum. 4A quo lustratus expiatusque, filiam eiusdem Alphesiboeam uxorem duxit, cui etiam monile ac peplum dono dedit. Postea autem cum nihilominus fame et pestilentia propter eum populus premeretur, consultus Apollo respondit, recessuras ab eo

*) Vide Diog. Laert.11,42. Aristot. Poet. XIV, 6. Athen. XIII. p. 608. (453.)

189

matris furias esse neque amplius persecuturas nactum eam terram, quae novissima nata esset, e mari emergens. Na- ctus igitur Acheloi quandam adluvionem, ibi habitavit du- xitque in matrimonium Acheloi filiam Callirrhoen ἢ). Mox autem Callirrhoe, misera cupidine monilis peplique ha- bendi flagrans, negavit se cum Alcmaeone coituram, nisi Eriphyles mundum , ab Alphesiboea repetitum, sibi attu- lisset. Consentaneum est etiam domo pulsum esse Alcmae- onem ab Acheloo, ita ut durissima necessitate coactus Psophidem ad mundum repetendum rediret **),

Haec prooemio ab Alcmaeone ipso, Psophidem re- verso, theatro exposita esse fragmenta testantur. Matris necem commemorans, patris mandatis minisque facinus ex- cusaí:

μητέρα κατέχταν τὴν ἐμήν, βραχὺς λόγος,

ἑχὼν ἑκοῦσαν ἢ οὐ ϑέλουσαν οὐχ ἑκών.

μάλιστα μέν μ’ ἐπῆρ᾽ ἐπισκήψας πατήρ ***),

09" ἅρματ᾽ εἰφξέβαινεν εἰς Θήβας ἰών

ἀτεχνίαν --- -- γῆς v ἀκαρπίαν c ἀρᾶτο ****),

Ad lustrationem per Phegeum factam referuntur verba haecce:

— -- ὀ Ο αἷμα yàg τὸ μητέρος

ἀπενίψατ᾽ Ὁ) -- -- —

*) Cf. Thucyd. II, 102, Plutarch. Exs. p. 602: ὁ δ᾽ ᾿Δλκμαίων ἱλὺν νεοπαγῆ τοῦ ᾿ἀχελῴου προςχωννύντος ἐνώκησεν, ὑπο- φεύγων τὰς Εὐμενίδας, εἷς οἱ ποιηταὶ λέγουσιν. Ex- piavit Achelous hoc ipso, quod intra aquarum suarum fluctus humumque adluvione natam recepit; cf. Ovid, Met. IX, 413.

**) Pausan. l. l. ἄκοντα.

***) Ad hunc versum respexit Aristoph. Nub. 43. ****) Schol. ad Aristot. Eth. III, 1, 8: καὶ καταρασομένου αὐτοῦ, εἰ μὴ ἀποχτείνῃ, ἀκαρπίαντε γῆς καὶ ἀτεκνίαν.

1) Sic emendanda videntur quae in Bekkeri Anecd. T. III. p. 194. leguntur:

αἷμα γὰρ (φησὶ) σὸν μήτηρ ἀπενίψατο, addita interpre- tatione: τουτέστι καϑάρσει τινὶ τὸν τῆς μητροκτονίας ἀπε- νίψατο μολυσμόν. Cf. Welck. p. 977. et 1590.

190

Matrimonium commemoratur fragmento, quod Sophoclis esse fertur :

᾿Δλφεσσίβοιαν, ἣν ὃ γεννήσας πατήρ.

Potuit deinde Alphesiboea statim ipsa prodire, cuius benignitate Alcmaeon in domum reduceretur patrique com- mendaretur.

Tum choro prodeundum fuit sive catervae virginum popularium, Alphesiboeae aequalium, quae, divulgata fama de Alcmaeonis reditu, eum in domum rursus receptum esse mirarentur. Harum enim carmen et colloquium imi- tatus est Aristophanes in Equit. v. 1300 seqq., virginibus triremes substituendo :

φασὶν ἀλλήλαις ξυνελϑεῖν τὰς τριήρεις εἰς λόγον,

καὶ μίαν λέξαι τιν’ αὐτῶν, ἥτις ἦν γεραιτέρα"

οὐδὲ πυνϑάνεσϑε ταῦτ᾽, ὦ παρϑένοι, τὰν τῇ πόλει;

Extremum quidem versum ex Euripidis fabula decerptum esse testatur scholiasta; sed totam orationem ad similitu- dinem Euripideae compositam esse apparet. Indignatae enim sunt virgines, quod homo nefarius (ἀνὴρ μοχϑηρός), alterius feminae matrimonio iunctus, ad desertam coniu- gem priorem redire ausus esset et veniam delicti se impe- traturum esse speraret :

ταῖς δὲ δόξαι δεινὸν εἶναι τοῦτο κοὐκ dvaGysóv,

καί τιν᾽ εἰπεῖν, ἥτις ἀνδρῶν ἄσσον οὐκ ἐληλύϑει"

ἀποτρόπαι;, οὐ δῆτ᾽ ἐμοῦ y ἄρξει ποτ᾽, ἀλλ᾽, ἐάν μὲ χρῇ:

ὑπὸ τερηδόνων σαπεῖσ᾽. ἐνταῦϑα idee. nd

μαι.

Redit cum Phegeo ex aedibus Alcmaeon. Ostendendo atque ob oculos ponendo malorum suorum multitudinem magnitudinemque misericordiam excitare studet Alemaeon. Nam conscientiae cruciatibus etiamnunc se confici dicit:

»Ita territa membra animo didi 6.

Cunciant subferre laborem."

Rursus domo pulsum propter piaculum, recta huc conten- disse :

ἥκω δ᾽ ἀτενὴς ἀπ᾽ οἴκων.

191

Monente rege, ut rem ordine planius enarret, vix se men- tis ait compotem esse, tantis malis obrutum:

i — — ,In malis

Meus etsi est depositus animus, quae sci-

bo, exinde audies." Tum βοΐ oraculum commemorans, quo mundum Eri- phyles, ab Alphesiboea repetitum, Delphos perferre atque Apollini dedicare iubeatur *), sic praefatur, quasi sit rem ancipitem, difficilem molestamque dicturus. ^ Quod dictum ad obscuritatem oraculi a Phegeo refertur:

^Quid ita? tamne obscure dictum, tamve

inenodabile?"**)

His expositis omnibus precibus a Phegeo petit AI- cmaeon, ut monile cum peplo reddi patiatur. Caussam ma- lorum. omnium dicit Apollinem esse, cuius oraculis Oedi- pus et filii Oedipi non tantum ipsi interierint, sed etiam ad se perniciem transtulerint:

ὃς Οἰδίπουν ἀπώλεσ᾽, Οἰδίπους δ᾽ ἐμὲ

χρυσοῦν ἐνεγκὼν ὅρμον εἰς "Aoyovg πόλιν ***), 'Tum per affinitatem eum perque priora in se collata be- neficia obtestatur:

σὺ δ᾽, ὦ γεραιέ, τήνδε παῖδα δοὺς ἐμοὶ

γαμβρὸς νομίζει καὶ πατὴρ σωτήρ τ᾽ ἐμός ****). Cunctante ac tergiversante Phegeo hocce dicere ille potuit:

»Tantum ut frustrando lactans, vanans

protrahas.? Recusante igitur obstinate Phegeo, generosissimo animo Alphesiboea, pro marito nil non tolerare volens, se mundo sponte cedere ostendit. Etiam invidiam deorum timendam esse putat, si retinere velit quae tanquam sua Delphicus deus sibi vindicet :

*) Servatur apud Athen. VI. p. 232. oraculum, quod insaniae li- berationem Alcmaeoni pollicetur hac conditione, ut mundum Delphos deportet.

**) Cf. Welck. I. p. 282.

»**) Cf. Schneidewinum Coniect. crit. p. 104. . Welck. p. 1590. Oedipus pro filio suo Polynice nominatur.

****) Vulgo: καί σ᾽, ὦ γεραιέ, τήν τε. Porsoni emendationem cum Welckero admisi.

192

βροτοῖς và μείζω τῶν μέσων τίκτει νόσους,

ϑεῶν δὲ ϑνητοὺς κόσμον οὐ πρέπει φέρειν.

Sic igitur cum quae volebat impetrasset Alemaeon, eum mo- nili et peplo abiit,

Interpositus est chorus, cuius hoc exstat fragm.:

yvvoixa καὶ ὠφέλειαν

καὶ νόσον ἀνδρὶ φέρειν μεγίσταν

ἐδίδαξα τὠμῷ λόγῳ.

Tum famulus Alemaeonis, quem prioribus temporibus ἐπ΄ Phegei familia fuisse putandum est, evocato Phegeo, do- lum Alcmaeonis aperit, non Apollini, sed Callirrhoae mun- dum reportari ostendens *). Quo nuntio audito, vehemen- tissima Phegei ira exardescit, qui filios 'Temenum atque Axionem advocat, reque exposita ignaviam eorum increpat, quod non extemplo ad interficiendum perfidum ulciscen- damque patris iniuriam contendant:

»Aique eccos segnis somno et tarditu-

. dine!" Vires sibi optat esse eas, quibus quondam usus sit iu- venis :

— — — ποτ ποτ QQquia

Nec vos nec ille impune inrideret meam

Grandaevitatem."

Tandem illis ad persequendum puniendumque Alcmae- onem se paratos esse ostendentibus, quomodo hostis ex insidiis invadendus sit, praecipit **):

Sed tibi cautim est adeundum ad virum.»

Filiis profectis, locus datur tertio chori carmini. Hoc excipit nuntii narratio, pugnam caedemque exponentis, Qui, quoniam famuli perfidia Alemaeon interierat, hac uti sententia pro clausula narrationis potuit :

ὅςτις δὲ δούλῳ φωτὶ πιστεύει βροτῶν,

πολλὴν παρ᾽ ἡμῖν μωρίαν ὀφλισκχάνει,

Laetitiam et gratulationem Phegei significant haecce:

*) Apoll. 1. 1.: μηνύσαντος δὲ ϑεράποντος. **) Pausan. 1. 1. : δολοφονηϑέντα. Apollod.: ἐνεδρευϑεὶς ἀναι- ρεῖται.

193

,Ut me depositum et moerentem nuntio

repentino alacrem

Reddidisti, ac me excitasti ex luctu in

laetitudinem."

Corpore mortui in scenam reportato, prodit Alphesi- boea, nune demum de iis, quae gesta sunt, certior facta. Quae planctibus et lamentis non solum mariti, sed suam quoque et liberorum suorum sortem deplorat:

»Odiosum hostificumque diem ob vim

turbamque adspectumque horribilem!»

»Cum ipsa simitu miseritudo meorum est

1 illa liberdüm" *), Crudelitatem impietatemque patri exprobrat: »quis ducat esse, te cum socerum vi- derit,

Generis tanta impietate?"

Fratres autem parricidas appellat neque minus improbos, quam fuerit Alemaeon:

».4At vereor, cum fratrem A4lcmaeoni te

esse factis dedicas." Quin etiam mortem se iis illaturam esse minatur per fi- lios Alemaeonis superstites: -»Duos deseruit liberos superstites." Huc respexit Propertius I, 14 (15), 15. hisce versibus:

»Alphesiboea suos ulta est pro coniuge fratres,

Sanguinis/et cari vincula rupit amor," conatum mulieris instar facti dicens.

Pater cum sedare commotum filiae animum frustra studuisset neque efficere potuisset, ut haec fidem iuraque ceiiingialia pietati postponeret —

sim, εἰ τεκόντος οὐδὲν ἐντρέπει πατρός,

58i tui veretur te prognatoris, cedo" **) —

*) Vulgo: cum ipsa sim eta miseritudo eorum ulla est liberum. Ceterum filios Alcmaeoni non tantum de Callirrhoe, sed etiam de Alphesiboea natos fuisse intelligi- tur ex Pausan. VL, 17,4. Neque famen hi paíruos interfe- ceruní, sed communitatem eorum vitantes demigrarunt.

**) Alterum de altero versum expressum esse vidit Bergk.,

13

194 tandem, minis illius territus, ipse filiis auctor fit sororis tollendae. Sarcasmus inest verbis, quibus poenam irrogat :

»,Postremo amplerafructum, quem di dant,

cap e."

Licebat autem patri de filia supplicium sumere, cuius non caussa solum, verum etiam necessitas esset. "Timendum enim erat, ne, aut Alphesiboea coniugem ulciscente, aut fratribus huius ultionem praevertere studentibus, liberi se invicem. interficerent. Genus autem supplicii delegit id, quo uti solebant qui, ne caede manus contaminarent, cru- orem eius, quem interficiebant, haurire nolebant. Vivam igitur muris concludi iussit.

Forti et constanti animo Alphesiboeam ad mortem profectam esse putandum est, commiserante choro. Ex nuntii narratione exstat fragmentum hocce:

— — — — — sede, Angustitate saxi inclusa, squalid a" Postremo deum aliquem intervenisse puto, qui Alphesi- boeam merita laude afficeret, patrem consolaretur, fratres autem, ut piaculo se solverent, monile cum peplo in tem- plum Apollinis Delphos perferre iuberet. Ex huius ora-

tione depromta esse videntur haec: quod ii interdiu inferam *) Penitus inierpressam altis clauserunt specis."

Ceterum abfuisse ab hac tragoedia puto caedis commemo- rationem, qua 'lemenus atque Axion a Callirrhoes liberis (Amphotero atque Acarnane) interfecti esse dicuntur. Ali- ter enim ab aliis traditum fuisse colligitur ex Pausaniae loco, quem supra citavimus.

Longe diversam viam ad huius fabulae reliquias iu- terpretandas disponendasque ingressus est Welckerus, So- phocli tribuens quae manifesto Euripidis sunt, et posse huius tragoediae structuram ex fragmentis coniici despe- rans. Mecum autem consentit Schoell in libro, quem de

quem non refutavit Welckerus p. 582. Ceterum libri ἐπεὶ et ἐπ᾽ ov pro sim εἰ. *) Vulgo: quod dii interdum.

195

tragica Graecorum poesi scripsit, T. I. p. 132 seqq., qui quidem et argumentum fabulae idem fuisse censet et fra- gmenta eadem ratione interpretatur, quae quin vera sit ra- tio, neminem iam fore spero qui dubitet.

De rebus personisque pauca monenda sunt. Exem- plar amoris pietatem vincentis Alphesiboeam proposuit Euripides, cuius amoris hoc magis admirabilis vis est at- que robur, quod aemulam habebat Callirrhoen, forma adeo excellentem, ut lovem ea tactum esse quidam tradiderint, quodque huius ornandae ditandaeque caussa se ipsam a coniuge spoliatam esse videbat. At enim fido et constanti amore se a coniuge dilectam esse meminerat, antequam et populi voluntate et dei iussu e terra pelleretur, et veniam dabat necessitati, qua ille Callirrhoae gratificari cogebatur. Testis est Ovidius Rem. 455:

s dmphilochi fráter ne Phegida semper. amaret,

Callirrhoe fecit parte recepta tori."

Ceterum aemularum tam patientes erant probae mulieres, ut Andromache se non solum amoribus harum suffragatam esse, sed etiam mammam infantibus ex his natis praebuisse glorietur (Androm. 222.). Solebant enim pellicibus uti praestantissimi et clarissimi quique viri, neque nonnulli etiam cum binis uxoribus matrimonia iunxerant. Mariti autem amori quin hoc tribuendum fuerit, ut necem eius ulcisceretur, non est dubitandum, modo ne, cum huic of- ficio satisfaceret, laesisset pietatem. Hae mulieris virtu- tes plane contrariae sunt vitiis, quibus et Eriphyle, mater Alcmaeonis, et Callirrhoe, uxor eiusdem, coniuges suos per- diderunt *).

Alcmaeon, ut excusari, ita non purgari potest, fidissi- mam coniugem decipiens et per fraudem quaerens id, quod impetrare ingenuitate potuisse videtur. Sed consulto Eu- ripides, quo magis splenderet Alphesiboeae virtus, illius de- teriorem effinxisse personam videtur.

Fratres huius quo magis inviti Alemaeonem necave- rant, hoc magis eos exacerbari sororis opprobriis minisque par erat. Ceterum sponte et sine patris auctoritate soro-

*) Cf. Schoell de tetral. trag. Att. p. 184, | 13*

196

rem ab illis sublatam esse non est veri simile. Neque enim poterat sine manifesta tam nefarii sceleris ultione tragoedia concludi, si supplicium exegissent ii, quibus exi- gendi nullum ius neque potestas erat.

Aristophanes ad hanc fabulam respexit bis, Equit. v. 1299. et Nub. v. 43., cavillatus autem eam est nusquam, Aristoteles, quo loco praestantissimarum numero fabularum esse dixit eas, quibus Alcmaeonis mala argumentum es- sent (Poet. c. 13.), non postremo harum loco posuisse vi- detur Euripidis Alcmaeonem. ldem improbans caussas, quibus matricidium Alcmaeon excusat, non Euripidem vi- tuperavit, sed personam *). In honore fuisse apud vulgus hanc tragoediam testatur Attii, in Romanorum eam theatra iransferentis, interpretatio. Respexerunt ad eandem Pro- pertius I, 14 (15), 15. et Ovidius Rem. 455., Fast. lI, 43., Met. IX, 411.

C Telephu s.

In cognoscenda huius tragoediae structura multa nos adiuvant, "lanta enim fuit operis gloria, ut omnibus locis omnibusque temporibus et ab eruditis et a vulgo celebra- retur, tanta praestantia, ut sua virtute oblivionem effuge- rit. Hoc intelligentes tres iam viri eruditissimi ad pur- ganda rudera, conquirenda disponendaque fragmenta, ac damnum per temporum iniuriam scribarumque socordiam inlatum, quantum fieri posset, sanandum operam studium- que contulerunt: quorum primus fuit Geel in annal. In- stituti Belg. 1830., alter Welckerus T. Il. p. 477 seqq., ter- tius Otto Iahn in epistola ad Welckerum germanice scri- pía 1841. His me quartum adiungens in auxilium mecum adduco Attium poetam, ab illis spretum, quem non solum imitatum, sed etiam interpretatum Euripidis fabulam esse hi versus testantur cum graecis ad verbum convenientes:

*) Aristot. Eth. III, 1, 8: καὶ γὰρ τὸν Εὐριπίδου ᾿Δλεμαίωνα γελοῖα φαίνεται τὰ ἀναγκάσαντα μητροκτονῆσαι. Ibid. V,9: λέγων ἀετόπως. Vide Welck. p. 579.

197

B

— nam si a me regnum Fortuna atque opes

KEripere quivit, at virtutem non quiit."

εἰ τοῖς ἐν οἴκῳ χρήμασιν λελείμμεϑα,

ἢ δ᾽ εὐγένεια καὶ τὸ γενναῖον μένει. Reliqua, in quibus ab horum sententiis mihi discedendum esse putavi, rebus ipsis satis excusatum iri spero. Quam- obrem, omissa longiore disputatione, statim ad argumentum fabulae enarrandum fragmentaque aptis locis collocanda accedo.

Argis ante aedes Agamemnonis res aguntur*). Prodit 'Telephus habitu mendici, miser atque claudus **):

Ἶ γαῖα πατρίς, ἣν Πέλοψ δρίξεται.,

χαῖρ᾽, ὅς τε πέτρον ᾿ἀρκάδων OvgysiusQov

Πὰν ἐμβατεύεις. ἔνϑεν εὔχομαι γένος.

“ὔγη γὰρ ᾿Δλέου παῖς ue τῷ Τιρυνϑίῳ

τίκτει λαϑραίως Ηρακλεῖ" ξύνοιδ᾽ ὄρος

Παρϑένιον, ἔνϑα μητέρ᾽ ὠδίνων ἐμὴν

ἔλυσεν Εἰλείϑυια 7) — - —. Quae deinceps sequebantur, teste Strabone, haec fuerunt: Aleus rex, cognito filiae stapro, hanc cum iri.ate cistae impositam in mare abiecit. Minervae autem providentia factum est, ut cista ad ostium Caici in Mysiam deferre- tur, ubi rex Teuthras inventam mulierem cum puerulo sustulit servavitque, illam secum matrimonio iungens, hunc autem pro filio adoptans, eidemque postea regnum moriens tradidit ****), Quo regnante Graeci, ab Aulide profecti, per ignorantiam locorum in Mysiam delati sunt, eamque

*) Cf. Welck. p. 479. "Testes sunt Strabo T. Y. p. 10. (15.) Dictys H, 7. Hygin. c. 101. **) Aristoph. Acharn. 428. χωλός. Nub. 921. πτωχός.

***) Matth. fragm. inc. n. XCVIII. Welck. p. 480. Iahn. p. 20. Cf. Hygin. c. XCIX.

****) Strabo XIII, 1. p. 615. C. (1341): Εὐριπίδης δὲ ὑπ᾽ ᾿ἡλέου φησί, τοῦ τῆς 4ὔγης πατρός, εἰς λάρνακα τὴν Αὔγην κατα- τεϑεῖσαν ἅμα τῷ παιδὶ Τηλέφῳ καταποντωϑῆναι, φωράσαν- τος τὴν ἐξ Ἡρακλέους φϑοράν. 'Aünvüg “δὲ προνοίᾳ τὴν λάρνακα περαιωϑεῖσαν ἐκπεσεῖν εἷς τὸ στόμα τοῦ Καΐκου" τὸν δὲ Τεύϑραντα, ἀναλαβόντα τὰ σώματα, τῇ μὲν ὡς γα- μετῇ χρήσασϑαι; τῷ δὲ ὡς ἑαυτοῦ παιδί. Cf. Hygin. c. XCIX.

᾿ 198 Alexandri terram esse putantes, ditionem Telephi incur- sionibus vastarunt. Qua re cognita Telephus armis sum- iis cum exercitu occurrit, trepidos perturbatosque magna strage edita in naves compulit *), et videtur ad interne- cionem adacturus fuisse, nisi Achilles, re animadversa, succurrisset ac '"Telephum saucium, sinistro femore iaculo iransmisso, repulisset **). Ceterum Graeci tanta clade affecti erant, ut navibus conscensis in Boeotiam redirent atque inde, omissa expeditione, domus suas quisque disce- derent ***), "Telephus autem ex eo tempore insanabilis vulneris doloribus cruciatus miserrimusque fuit ****). Quid enim iuvant opes, quid imperium aegrotum? ]taque, re-

*) Cf. Dictyn II, 1 seqq. haec auctius referentem. Schol. ad Aristoph. Nub. 919: ὁ Τήλεφος βασιλεὺς ἦν Μυσίας, ὃν πλανηϑέντων, ὅτε εἰς Τροίαν ἀπήρχοντο, τῶν Ἑλλήνων καὶ δῃούντων τὴν αὐτοῦ γῆν ἀντὶ τῆς Τροίὰς ᾿“χιλλεὺς ἔτρωσεν. Adde epigr. Anthol. Iacobs, T. II. p. 657. XI, 110:

Οὗτος ὁ Τευϑρανίας πρόμος ἄσχετος, ovrog ὃ τὸ πρὶν Τήλεφος αἵἱμάξας φρικτὸν "Aon “αναῶν,

ἹΜυσὸν ὅτε πλήϑοντα φόνῳ ἐκέρασσε Κάΐκον, Οὗτος ὃ Πηλιακοῦ δούρατος ἀντίπαλος.

**) Dictys 1. L: telum iaculatus femur sinistrum regi trans- figit.

***) Libanius Declam. HL p. 230. D: ὡς γὰρ ἀνήχϑημεν ἀπὸ τῆς Αὐλίδος, ἀγνοίᾳ τῶν τόπων προςπεσόντες τῇ Mucodv, τὴν ἀρχὴν κατεϑέομεν Τηλέφου, τὴν ᾿ἀλεξάνδρου νομίξοντες. Αἰσθόμενος δὲ ὁ Τήλεφος εὐθὺς ἐν ὅπλοις ἦν καὶ μετὰ τῆς δυνάμεως ἀπήντα. άχης δὲ καρτερᾶς γενομένης καὶ τοῦ πράγματος προϊόντος, ὃ τῶν Μυσῶν ἡγούμενος ὑπ᾽ ἐμοῦ τι- τρύσκεται. Καὶ οἱ uiv ᾧχοντο φεύγοντες, ἡμεῖς δὲ γνόντες τὴν πλάνην, ἀποπλεύσαντες αὖϑις ἦμεν ἐν Βοιω- τίᾳ, καὶ τῷ συμβεβηκότι τὸ στράτευμα διελύετο. His adde epigr. Anthol. Iacobs. T. II. p. 697:

οὗ καὶ τειρομένοιο περιπτώσσοντες ᾿ἀχαιοὶ φύρδην Τευϑρανίας νεῦνται ἀπ᾽ ἠϊόνος. Strab. I, 1. p. 10 (15): ὃ μέντοι Ayeu£uvovog στόλος τὴν Μυσίαν, ὡς τὴν Τρῳάδα, πορϑῶν ἐπαλινδοόμησεν ai- σχρῶς. Dict. II, 7: in regna sua hiematum discedunt. ***) Epigr. Anthol. T. IL p. 657: νῦν ὀλοὸν μηρῷ κεύϑων βάρος, οἷα Aumómvovg τήκεται, ἐμψύχῳ σαρπὶ συνελκόμενος.

199

lictis his, salutem quaerere constituit et mutata veste in hostium terram ad Apollinem Delphicum profectus est, de sanando vulnere oraculum consulturus *): Regnum reliqui, septus mendici stola." πτώχ᾽ ἀμφίβλητα σώματος λαβὼν ῥάκη

ἀρχτήρια τύχης — -- --. 4,Caedem caveo vestitu, squalida stola Septus" **)

τί γάρ μὲ πλοῦτος ὠφελεῖ, νοσοῦντά γε;

σμίκρ᾽ ἂν ϑέλοιμι καὶ xo" ἡμέραν ἔχων

ἄλυπον οἰκεῖν βίοτον ἢ πλουτῶν νοσεῖν.

ἐπεὶ τί δεῖ βροτοῖσι πλὴν δυοῖν μόνοιν,

Zhjuqvoog ἀκτῆς πώματός 9" ὑδρηχόου.

ἅπερ πάρεστι καὶ πέφυχ᾽ ἡμᾶς τρέφειν ;

ὧν οὐκ ἀπαρκεῖ πλησμονή " τρυφῇ γέ τοι

ἄλλων ἐδεστῶν μηχανὰς ϑηρεύομεν 7). Conspiciebatur igitur 'Telephus duplici panno et pilo Phry- gico fectus, baculum, peram (σπυρίδα) et testam (ψυ- xvíjgc) ****) portans. De vitae autem instituto deque pa- tientia malorum explicare pergens rationem reddit, cur non mortem tali vitae anteponat:

Ogrig δὲ λύπας φησὶ πημαίνειν βροτούς,

a

*) Hygin. c. 101: Ex quo vulnere cum indies tetro cruciatu angeretur, petit sortem ab Apolline, quod esset remedium. Liban. 1. 1.: κομίζεται Τήλεφος εἰς “ελφοὺς τῷ ϑεῷ χρη- σόμενος ὑπὲρ τοῦ τραύματος. ὡς τῆς τῶν ἰατρῶν τέχνης οὐκ ἀρκούσης τῷ πάϑει.

* **) Ennii fragm. n. 8. et 7. Cf. Horat. A. P. 96: pauper et exsul Schol ad Aristoph. Nub. 919: δυςτυχήσαντα δὲ ὕστερον πεποίηκεν Εὐριπίδης ἐν δοάματι πήραν ἔχοντα καὶ προςαιτοῦντα.

***) Fragm. n. 28. et incert. n. 14. Recte haec Geel prologo asseruit.

*"**) Schol. Plat. p. 50: ψυκτὴρ σκεῦος, ἔνϑα. διανίξουσι τὰ ποτήρια, ἢ ποτηρίου εἶδος, ὡς Εὐριπίδης Τηλέφῳ. Hesych.: σπυρίς" τῶν πυρῶν ἄγγος. Aristoph. Acharn. 493: δός μοι σπυρίδιον κτλ. v. 448: πτωχικοῦ βακτηρίου. v. 489: τὸ πιλίδιον τὸ ῆύσιον. v. 499: κοτυλίσκιον. Diog. Laert.

ΨΙ, 87.

200

δεῖν δ᾽ ἀγχονῶν vs καὶ πετρῶν ῥίπτειν ἄπο,

οὐκ ἐν σοφοῖσιν ἔστιν, εὐχέσϑω δ᾽ ὅμως

ἄπειρος εἶναι τῆς νόσου ταύτης ἀεί *). Ab oraculo quum responsum tulisset sanaturum eum, qui vulnerasset**), Achillem quaerens, tum forte ad Agamemno- nem Argos profectum, eodem se contulit ***), Neque so- lus Achilles, sed Ulysses quoque et Menelaus aliique du- ces de bello redintegrando consilia collaturi illuc conve- nerant****), "Telephus igitur, postquam pervenit quo ten- debat, mendici specie aditum quaerit,

δεῖ γάρ us δόξαι πτωχὸν εἶναι τήμερον,

εἶναι μὲν ὅςπερ εἰμί, φαίνεαϑαι δὲ μή: suppliciter orans {)

--᾿ — Ao παχτὰ δωμάτων, a ianitore prohibetur:

— — ἄπελϑε λαΐνων σταϑμῶν Tl).

*) Fragm, inc. LXV. "Telephi haec esse manifestum est.

**) Liban. ll: 6 δὲ ἀνεῖλε παρὰ τῷ τρώσαντι καὶ τὴν ἔασιν ξητεῖν. Cf. lahn. p. 28. not. 23. Minus obscure Hyginus l. 1.: ,,neminem mederi posse, nisi eandem hastam, qua vulneratus erat."

***) Dictys II, 10: ,,Per idem tempus Telephus dolore vulneris, quod in proelio adversum Graecos acceperat, diu afflictatus, quum nullo remedio mederi posset, ad postremum Apollinis oraculo monitus — propere Argos navigat." Proclus: ἔπειτα Τήλεφον κατὰ μαντείαν παραγενόμενον εἰς Ἄργος ἑᾶται ᾿Δχιλλεὺς ὡς ἡγεμόνα τοῦ ém Ἴλιον πλοῦ. Hygin.: ,Hoc Telephus ubi audivit, ad Agamemnonem venit." Libanius: ταῦτα ἀκούσας εἰς Ἄργος ἔρχεται. Videtur au- tem antea in Thessaliam venisse: nam scholiasta ad Aristoph. Nub. v. 919., qui et ipse Euripidem secutus est, xol πάλιν ἀποροῦντα, inquit, τοῦ ϑεραπεύσαντος, τῆς Πυϑίας ,,0 τρώ- σας ἰάσεται" ἀνελούσης, παραγενόμενον εἰς Θετταλίαν τῷ χρησμῷ πεισϑεὶς θεραπείας ἠξίωσε.

****) Dictys II, 9: ,,Neque multo post re cognita Argos ab omni- bus convenitur." ^ Caussam eius conventus fuisse perhibet, quod barbaros id agere nuntiatum esset, ut Graecos praever- tentes in horum terram bellum transferrent.

T) Aristoph. Acharn. 452: γλίσχρος, προςαιτῶν λιπαρῶν τε. Cf. Schol. ad Nub. 919. supra laudatum.

TI) Fragm. inc, CCVII. Ex Telepho decerptum esse intelligitur ex Aristoph. Acharn, 4319: κλεῖς πηκτὰ δωμάτων. lbidem v.

201

Mendicantem produnt haecce:

νικᾷ δὲ χρεία μ᾽ ἡ κακῶς τ᾽ ὀλουμένη

γαστήρ, dq? ἧς δὴ πάντα γίγνεται κακά *). Perficit tandem, ut regina evocetur. Huic, quod eius ani- mum propter caedem lphigeniae alienatum ab Agamemnone ducibusque Achivis esse consentaneum est, quis sit, ape- rire non dubitat, Quae statim cognito viro, cuius virtutem per omnes terras fama celebraverat, misericordia movetur, eumque servare atque adiuvare pro viribus statuit. "Tele- phi verba sunt haecce:

εἰ τοῖς ἐν οἴκῳ χρήμασιν λελείμμεϑα,

4 δ᾽ εὐγένεια καὶ τὸ γενναῖον μένει **), Quibus addo quae Aristophanes Thesm. (v. 179.) inseruit :

ἐγὼ δὲ (καινῇ) ξυμφορᾷ πεπληγμένος

ἵχέτης ἀφῖγμαι πρὸς σέ"

οτοῦ χρείαν Eyov;"

Clytaemnestrae sunt haecce:

Nam is demum miser est, cuius nobili-

tas miserias

Nobilitat" ***), Telepho recepto atque in aedes ducto, chorum prodire ne- cesse fuit, qui sine dubio constabat ex civibus Argivis et canebat de priori expeditione turpique exercitus reditu, de immolatione lphigeniae, unde et rex in odium venerit uxo- ris et odio habere ipse Menelaum coeperit, de redinte- grandi belli necessitate deque Agamemnonis poenitentia et belli taedio ****), Huc pertinet fragm. Attii n. 1:

449. invenitur ἄπελθε λαΐνων σταϑμῶν, quod fragicum di- ctum ef. quidem Euripidis esse vidit Bothe. . Nescio an etiam versus 456. inde petitus sit: λυπηρὸς ἴσϑ᾽ ὧν κἀποχώρησον δόμων. Cf. fragm. 6. Matth.

*) Fragm. inc. CLIX. Cf. Welck. p. 483.

**) Fragm. inc. LXI. Ex Telepho petitum esse ostendit Aítii, quam supra posuimus, interpretatio.

***) Attii fragm. 12.

****) Si usquam, hoc loco commemorandi erant duces fesseris lu- dentes. Atenim nihil tale infuisse in Telepho scholion illud ipsum (ad Aristoph. Ran. v. 1400.) satis manifesto demon- Strat. Inanis enim est illa de duplici operis recensione fa- bula.

202

»lamiam stupido Thessala somno Pectora languentque seuentque. Deinde sequitur Atridarum ipsorum altercatio, quae qualis fuerit, ex Dictyos verbis II, 7. intelligere licet: ,Interim in eo otio regi Agamemnoni cum Menelao fratre exercere discordias vacuum fuit ob proditam lphigeniam. s nam- que auctor et veluti caussa luctus eius credebatur." Quippe Menelaus, non satis habens fratrem filia privasse, quam Írustra immolatam esse miserrimum erat, iterum de itinere deos consuli, iterum immolandi carissimos liberos pericu- lum adiri iubet. Manente enim itineris ignoratione *), na- vigari non poterat, nisi dux itineris a diis ipsis monstratus oblatusque fuisset. Affirmat Menelaus, negante Agame- mnone, priorem expeditionem diis volentibus atque assen- tientibus susceptam fuisse: »Deumque de consilio hoc itiner credoco- natum mo do." Non hoc solum negat Agamemnon, sed etiam populi stu- dium renovantibus bellum favere: — — verum quorum liberi leto dati Sunt in bello, non lubenter haec enodari audiunt" **). Quo pertinaciter recusante : »studiumque iteris reprime," ***) augetur contentionis vehementia, alternisque versibus, uf ait Cicero, intorquentur inter fratres gravissimae contume- liae, ut facile appareat Atrei filios esse “55 ): AGAMEMNON, »Quis homo te exsuperavit unquam gen- tium impudentia! MENELAUS. Quis autem malitia te?!" Postremo Agamemnon fratrem proturbat:

*) Liban. 1. L: χρόνου δὲ ἐπιγιγνομένου καὶ τῆς ἀγνοίας us- νούσης κτλ. το **) Ennii fragm. n. 8. et 1. ***) Attii fragm. n. 15. Dictys H,9: ,quod propter filiam re- nueret profectionem." — . ***) Cic. Tusc. IV, 96, 77. Mira socordia hoc fragm. Cressis tribuerant critici.

203 ὦ πόλις "άργους, κλύεϑ᾽ οἷα λέγει.

19? ὅποι χρήξεις ᾿ οὐκ ἀπολοῦμαι τῆς σῆς Ἑλένης οὕνεκα --- -- Σπάρτην ἔλαχες" κείνην κόσμει, τὰς δὲ [Μυκήνας ἡμεῖς ἰδίᾳ. Chori verba, quae abeunte Menelao dicit, haecce sunt: χαλεποὶ πόλεμοι γὰρ ἀδελφῶν *). Statim deinde ad Agamemnonem prodit famulus quidam, qui Telephum in aedium sacello sedentem conspexit, de- que ea re dominum certiorem facit: — τος quem ego ubiadspezi virum, Immortalem mi intui viderer, ni vestitus teter, Moestitudo, vastitudo praedicarent esse hemonem^ **), Quem peregrinum quum planum esset non inscia vel ignara regina recipi potuisse, haec statim evocatur. Quae nomen quidem patriamque et genus peregrini se dicit ignorare, sed videri eum nobili loco natum esse: Nam eísi opertus squalitate et luctu | horrificabili, Profecto haud quaquam est ortus medio- cri satu? ***), Commenticiam fabulam, quasi a peregrino sibi narratam, refert, illum, cum Telepho bellum gerentem, quum classem coegisset et proelio navali conflizeret, victum vulneratum- que esse: κώπης ἀνάσσει, κἀποβὰς ἐς Μυσίαν ἐτραυματίσϑη πολεμίῳ βραχίονι. Deletis copiis, regno exutum, mutatis vestibus profugisse: ignotus nautis quum in navem ascendisset, nave vi tempe- statis ad hostium stationem delata, pereundum fuisset, nisi a domino navis, cui necessitate cogente, quis esset, aperuis- set, conservatus esset. Eum enim, misericordia viri captum; navem procul ab hostium classe sub montibus occultasse :

*) Fragm. inc. n. 102. **) Attii fragm. n. 8. Bothii emendationem admisi. **") Attii fragm. n. 10. et 8.

204

HRemisquemniziproperiter naveminfugam Transdunt subter sara ad laevam, qua T7 07n8 mare

Mollibat" *). Insanabili vulnere laborantem Delphos adiisse ac de sana- tione oraculum consuluisse. A deo monitum, ut in Aga- memnonis domo remedium quaereret, Argos venisse ef, quum introitum a ianitore flagitando impetrasset, confestim se in sacrarium coniecisse. His expositis precationem sub- iungit ambiguam :

καλῶς ἔχοιμι, Τηλέφῳ δ᾽ ἁγὼ φρονῶ. Tum vice hospitis, ut ille ab Agamemnone in fidem reci- piatur, rogando perficit.

lam locus datur alteri choro, quo hospitis sortem ci- ves miserati esse videntur:

ἀρκεῖ μετρία βιοτά μοι σώφρονος τραπέζης,

τὸ δ᾽ ἄκαιρον ἅπαν τόδ᾽ ὑπερβάλλον τε μὴ προς-

εἰμαν **),

Dum Telephus, egressus ex aedibus, de successu sibi gra- tulatur, trepida venit regina, ex cuius vultu mali quidpiam imminere facile intelligeret:

ἄνασσα πράγους τοῦδε καὶ βουλεύματος,

τί μοι σκυϑρωπὸς ἐξελήλυϑας δόμων; Cui deinde Clytaemnestra aperit delatum esse ad duces certissimum nuntium de Telephi itinere atque adventu, nec dubium esse, quin Ulysses rem brevi exploratam ha- biturus sit. Quocirca eum monet, ut sibi consulat:

»Nunc tu in re crepera (ua quid consili

capias, vide" ***),

Ibi Telephus reginae persuadet, ut Orestem infantem sibi pro obside tradat, quo se tutetur ****), Clytaemnestrae in

*) Attii fragm. 4. **) Fragm. inc. n. 169. Matth.

***) Atti fragm. n. 9.

****) Hygin. 1. 1.: ,,Monitu Clytaemnestrae Orestem infantem de cunabulis rapuit," Schol. Aristoph. Acharn. 332: τὰ δὲ μεγάλα πάϑη ὑποπαίξει τῆς τραγῳδίας" ἐπεὶ καὶ ὃ Τήλε- φος κατὰ τὸν τραγῳδοποιὸν Αἰσχύλον (scr. Ἐὐριπίδην), ἵνα τύχῃ παρὰ τοῖς Ἕλλησι σωτηρίας, τὸν ᾿Ορέστην εἶχε συλ- λαβών.

205

maritum tantum est odium, ut* neque ipsum neque filium

eius superstitem esse cupiat: ἀπέπτυσ᾽ ἐχϑροῦ φωτὸς ἔχϑιστον τέκος.

Itaque cunabula infantis eum in locum transferenda curat,

ubi Telepho eius potestas sit.

Interponitur chorus tertius, ad Telephi calamitatem at- que discrimen pertinens: τόλμα ἀεί, κἄν τι τρηχὺ νέμωσι ϑεοί.

lam Ulysses Agamemnonem adit, de hospite quaesiturus : καχός τίς ἐστι προξένῳ ὅοι χρώμενος.

Hanc nuntiationem aperte Aristophanes imitatus est in

Thesm. 571: καὶ vOv ἀκούσας πρᾶγμα περὶ ὑμῶν μέγα, ὀλίγῳ τι πρότερον κατ᾽’ ἀγορὰν λαλούμενον, ἥκω φράσων τοῦτ᾽ κτλ.

Rex ignorantiam suam confitetur :

»Qui neque cuiatis esset, unquam po- tuimus, Multa erogitantes, sciscere" ἢ).

Arcessitur igitur 'Telephus ipse et convincitur ab Ulysse: καὶ μήν σ᾽ ἐλέγξαι βούλομαν τεκμηρίῳ **). »Teipsum hoc oportet profiteri et prolo-

qui Advorsum illam mihi" ***),

Telephus primum obfirmato animo obmutescit, id quod te-

statur Amphis ap. Athen. VI. p. 224: οὖς (piscatores) Qv

ἐπερωτήσῃ Tic, ἢ λαβών τι τῶν παρακειμένων ἔκυψεν, ὥςπερ Τήλεφος, πρῶτον σιωπῇ κτλ. Mox in angu- stias compulsus hoc dicit:

ὦ Φοῖβ᾽ AnzoAÀov Μύκιε, τί ποτέ w^ εἰργάδει;

*) Attii fragm. n. 9.

**) Aristoph. Eq. v. 1232, Ridiculam in illis imitationem in- esse manifestum est. Versum 1240. scholiasta ipse notavit ex Telepho decerptum esse. Rursus eandem quaestionem Aristophanes in Thesm. 627. imitatur:

ἄπελϑ᾽, ἐγὼ γὰρ βασανιῶ ταύτην παλῶς κτλ.

*"**) Ennii fragm. n. 5.

206

Ulyssis verba, quae dicens illum quasi iam constrictum te- net, haec sunt:

ὁ δ᾽ εἴτε [Μυσὸς εἴτε κἀλλοϑέν ποϑεν,

οὐκ ἔσϑ᾽ ὅπως οὐ Τήλεφος γνωρίξεται *). Iam vero Ulysse atque Agamemnone mortem intentantibus, unam, eamque infirmam, spem sibi relinqui videns —

λεπτή τις ἐλπίς ἐστ᾽, iq? ἧς ὀχούμεϑα **) — in sacrarium se coniiciens infantem de cunabulis rapit eumque se interfecturum esse minitatur, nisi Agamemnon, quam fidem ignoto pollicitus sit, eandem praestet cognito:

πληγὲν μαχαίρᾳ τῇδε φοινίας φλέβας

καϑαιματώσει βωμόν ***). Hoc tumultu excita accurrit regina seque interponit ****), Indignantem Agamemnonem "Telephi oratio mitigat:

"Aydusuvov, οὐδ᾽ εἰ πέλεκυν ἐν χεροῖν ἔχων

μέλλοι τις εἰς τράχηλον ἐμβαλεῖν ἐμόν,

σιγήσομαι, δίκαιά γ᾽ ἀντειπεῖν ἔχων 1). Tum, fraudem excusans, non speculandi se caussa venisse ostendit, neque ficta esse quae de remedio vulneris de- que Apollinis oraculo Clytaemnestrae retulerit. Neque se hostem Graecis esse, neque, cum sit sanguinis necessitu- dine cum iis coniunctus, dubitaturum fuisse eos, si per legatos se adiissent, hospitio excipere et donare muneri- bus τ). Mitigato iam Agamemnone, repente Achilles ar-

*) Olympiod. ad Plat. Gorg. p. 521. B. Verba corruptissima traduntur: in quibus emendandis secutus sum virum quen- dam doctum in actis litt. Hallensibus anni 1840. N. 8, p. 57 seqq. Cf. lahn. p. 28.

**) Aristoph. Eq. v. 1244.

***) Aristoph. 'Thesm. 693., quo loco haec dramatis pars in ri- diculum convertitur.

****) Hoc factum esse tam ex imitatione Aristophanis (Thesm. 695.) quam ex signis caelatis, quae lahn interpretatus est, intelligitur.

1) Hlmitatus est haec quoque Aristoph. Acharn. 318: ὑπὲρ ἐπι- ξήνου ϑελήσω τὸν Κέφαλον ἔχων λέγειν.

T1) Dictys IL, 5: ,,Tpsorum potius, ait, culpa factum, quod ami- cissimos et iunctos sibi generis affinitate regno suo appul- sos ignoraverit: praemittendos etenim fuisse, per quos, co- gnito eorum adventu, obviam ire gratulatum oportuerit

201

matus intervenit, 'TTelephum, quem in domum regis clam irrepsisse audivit, ut hostem Graeco nomini infestissimum eundemque speculatorem perfidissimum extemplo interfe- cturus*): . |

κακῶς ὄλοιτ᾽ ἄν, ἄξιον γὰρ ᾿Ελλάδι.

»Qui ilium di deaeque magno mactassint

malo" **), Cuius furor cum ab Agamemnone repressus esset — ὥρα δε ϑυμοῦ κρείσσονα γνώμην ἔχειν — Telephus ipse, caussam dicturus, in medium prodiit:

μή μοι φϑονήσητ᾽, ἄνδρες “Ελλήνων ἄκροι,

εἰ πτωχὸς ὧν τέτληκ᾽ ἐν ἐσϑλοῖσιν λέγειν.

»Palam mutire plebeio est piaculum"), Altius repetens primum, caussa belli quam levis fuerit, ostendit —

»Quantam Tyndareo gnata et Menelai

domus

Molem ezrzcitarit. belli pastorque Ili-

us" γρ και ἢ OE tum quantus furor Graecorum:

»Et civitatem video 4rgivam incendier,"

»dere atque ferro fervere, igni, insigni-

bus

Florere" 1).

Qui quum, coeco impetu in suam terram facto, omnia ferro ignique vastarent —

"atque amice hospitio receptos donatosque muneribus, quum commodum ipsis videretur, remittere." *) Achillis personam in Lamachum mutavit Aristophanes, haec in Acharn. v. 570. imitans. **) Ennii fragm. n. 6.

***) Ennii fragm. n. 4.

****) Attii fragm. n. 19. Pro Helena Aristophanes, hanc Tele- phi orationem per singulas partes persequens, Simaetham posuit meretricem, Acharn. v. 524.

1) Ennii fragm. n. 2. Attii fragm. n. 11. Euripidis verba in hisce Aristophanis latere suspicor: καἀντεῦϑεν ἀρχὴ τοῦ πο- λέμου κατεῤῥάγη sive κἀντεῦϑεν ἤδη πάταγος ἦν τῶν ἀσπίδων.

208

»Flucti cruores volverunt mihi? *) — necesse sibi fuisse iniuriam repellere:

ἐρεῖ vig" οὐ χρῆν" ἀλλὰ τί χρῆν; εἴπατε. Absurdum enim esse postulare, ut ipse otiosum se vasta- tionis spectatorem praeberet et pateretur ea, quae neque ipsi neque. reliquorum mortalium quisquam aequo animo passurus fuisset :

φέρ᾽ εἰ - πὸ -- --

καϑῆσϑ᾽ ἂν ἐν δόμοισιν; ἦ πολλοῦ γε δεῖ,

ταῦτ᾽ οἶδ᾽ ὅτι ἂν ἐδρᾶτε" τὸν δὲ Τήλεφον

οὐκ οἰόμεσϑα; νοῦς ἄρ᾽ ὑμῖν οὐκ ἔνι **). His auditis admiratur chorus Telephi eloquentiam:

οὔτἄρ᾽ ᾿Οδυσσεύς ἐστιν αἷμύλος μόνος"

χρεία διδάσκει, κἂν βραδύς τις ἧ, σοφόν. Suffragatur Agamemnon neque rectum esse dicit irasci Telepho, ut quem maiori iniuria affecerint, quam passi es- sent ipsi:

— -— -- εἶτα δὴ ϑυμούμεϑα

παϑόντες οὐδὲν μᾶλλον ἢ δεδρακότες; Id vero indignatus, inconstantiae eum arguit Achilles:

τί δ᾽. ὦ τάλας, σὺ τῷδε πείϑεσϑαι ϑέλεις ; Ex hac oratione depromta quaedam Aristophanes fabulis suis inseruit, et quidem Acharn. 576:

οὗτος ἄνϑρωπος πάλαι

ἅπασαν ἡμῶν τὴν πόλιν κακοῤῥοϑεῖ ** ? atque Thesm, 198:

'τὰς ξυμφορὰς γὰρ οὐχὶ τοῖς ui E

φέρειν δίκαιον, ἀλλὰ τοῖς παϑήμασιν. Ad eandem orationem referendum est fragm. 17:

Ἕλληνες ὄντες βαρβάροις δουλεύσομεν ;

^) Ennii fragm. 14. , **) Male doctus scholiasta ad Aristid. T. II. p. 16: vig τῶν ποιητῶν εἰςάγει τὸν Τήλεφον ἐλέγχοντα τὸν ᾽Οδυσσέα ἐκ τῶν αὐτοῦ λόγων, ovg πρὸς τὸν Τήλεφον εἶπε. Etenim mon Ulyssem, sed Achillem 'Telepho adversari ex reliquis fra- gmentis apparet. Cf. Welck. p. 487 seq. ***) Cf. Welck. p. 1584.

209

Rursus deinde Telephus verba facit et supplicibus preci- bus non tantum ut sibi ignoscat Achilles efflagitat, sed etiam, Delphici dei oraculo prolato, orat, ut vulneri me- deatur *) :

σὺ δ᾽ εἶχ᾽ ἀνάγκῃ καὶ ϑεοῖσι μὴ μάχου"

τόλμα δὲ προςβλέπειν μὲ καὶ φρονήματος

χάλα" τά τοι μέγιστα πολλάκις ϑεὸς

ταπείν᾽ ἔϑηκε καὶ συνέστειλεν πάλιν.

»proinde istaec tua Aufer terricula aique animum iratum comprime." **) ! »Pro certo arbitrabor sortis oracla, adi- ius auguria. ***)

Quum Achilles se operam non dare arti medicae respon- disset, Ulysses, non te, inquit, Apollo, sed auctorem vul- neris hastam nominat ****):

πριστοῖσι λόγχης ϑέλγεταιν ῥινήμασι. Tum demum victus Achilles Telephum ad medicos abdu- cit sanandum 4). Intercinuntur quaedam a choro. [In- terim Agamemnoni in mentem venit oraculi, quo Graeci ducem itineris Telephum quaerere iubebantur neque posse sine huius ductu 'Troiam capi praedictum erat jj). Quare cum Telephus liberatus malo in scenam rediisset, acta sunt ea, quae Hyginus refert his verbis: ,,Quam (hastam) cum

^

Ἢ) Dictys H, 10: ,,Dein cunctis ducibus caussam adventus eius admirantibus, oraculum refert atque ita orat, ne sibi prae- dictum remedium ab amicis negaretur."

**) Attii fragm. n. 6. Conferendus Aristoph. Acharn. 982: ἀλλ᾽ ἀντιβολῶ 6, ἀπένεγκέ μου τὴν μορμόνα. ᾿

5 Attii fragm. 7.

*"**) Hygin. Ll L: ,Achivis autem quod responsum erat sine Telephi ductu 'Troiam capi non posse, facile cum eo. in gratiam redierunt et ab Achille petierunt, ut eum sanaret. Quibus Achilles respondit se artem medicam non posse. 'Tunc Ulysses ait: Non te dicit Apollo, sed auctorem vulne- ris hastam nominat."

1) Cf. Horat. Epod. 17,8. Ovid. Met. XIII, 171. Ibid. 254. Dictys 1. 1. Achilles cum Machaone et Podalirio, adhiben- tes curam vulneri, brevi fidem oraculi firmavere.

11) Cf. Hygin. 1, 1. T 14

210

rasissent, remediatus est. A quo cum peterent, ut secum ad Troiam expugnandam iret, non impetrarunt, quod is Laodicen, Priami filiam, uxorem haberet; sed ob bene- ficium, quod eum sanarunt, eos deduxit; locos autem et itinera. demonstravit; inde in Moesiam est profectus" *). Ex hoc epilogo nihil fragmentorum servatum est, nisi forte hoc inde decerptum est:

μοχϑεῖν ἀνάγκη vovg ϑέλοντας εὐτυχεῖν. Dei interventu, quum eius vice oracula fungerentur, non fuit opus. |

Praeter Euripidem hoc argumentum cum alii complu- res **) tum Aeschylus tractarunt. Cuius ratio atque insti- tutum quale fuerit, quamquam non potest ex ullis vesti- giis coniici, tamen, qua uti solet argumentorum simplici- tate, aut Argos rem translatam ab eo aut Clytaemnestrae personam immixtam fuisse negare non dubito. Neque me movet, quod scholio, quod est ad Aristoph. Acharn. 332. scriptum, Aeschylus rideri ab Aristophane traditur, ut qui Orestem a Telepho rapi pro pignore salutis fecerit. Neque enim unquam Aristophanes Aeschylum risit, neque Euri- pidem illo loco respici quisquam infitiatus est, et Euripi- dem illis ipsis scholiis dici satis demonstratur iis, quae deinceps ex Thesmophoriazusis de Mnesilocho, culeum pro infante mulieris arripiente, addita sunt. ^ Quare Aeschyli nomen a sciolo aliquo inculcatum esse mihi quidem luce clarius esse videtur, et cognoverat hoc iam Vater (de Soph. Alead. p. 19). Multo vero minus credibile est exsulem, egenum, pannis et squalore obsitum Telephum ab Ae- schylo repraesentatum fuisse.

Aristophanes non uno loco, sed pluribus, hane fabu- lam deformavit et in ridiculum convertit. Nam praeter Acharnenses etiam in '"Thesmophoriazusis et in Equitibus

*) Liban. l. l.: καὶ τῶν ἀλγηδόνων παύεται, ταῖς ναυσὶν Ouo- λογήσας ἡγήσεσϑαι, καὶ γίνεται τῆς ἰατρείας μισϑὸς ἡ τῆς ἀγνοίας τῶν τόπων ἀπαλλαγή. Dictys IL, 10: ,dux Tele- phus ob acceptam gratiam factus." 14. Π|, 7: ,,T'elephum adeunt eumque de opportunitate temporis consulunt."

**) Vide Iahnium p. 42. Bothium p. 63. Aristot. Poet. c. 18. δ. 5.

211

inest imitatio eius fabulae partis, qua Telephus, postquam est denudatus convictusque, infantis periculo suum capitis periculum propulsat. Acharnensium vero pars maxima in imitando Telepho versatur, qui repraesentatur primo adi- tum quaerens, tum infanti mortem intentans, deinde caus- sam dicens bellique originem atque iniquitatem ostendens, denique Achillis mitigans ferociam. Quam imitationem non tam ea ratione a comico poeta factam esse, ut laudi eius, quem imitabatur, obtrectaret, quam ut rerum levitas cum gravitate tragoediae comparata risum vehementius move- ret, et veteres interpretes dixerunt^) et recentiorum qui- dam sensisse videntur. Et vellem haec macula a moribus Aristophanis abesset, neve contumelia affecisset eum, cu- ius bonis pascebatur. Verum invidiae malitiaeque indul- gens, atque animo his vitiis obcaecato, cavillatus est ea ipsa, quae maximam admirationem habuerunt non tantum vulgi, sed eruditorum quoque et summorum philosophorum. Nam Aristoteles eo.ipso loco, quo Thyestem Telephum- que laudat, haud obscure ad Aristophanis vituperationem respiciens, iniuriam Euripidi fieri ait ab iis, qui vitio ver- tant, quod tam multa tragoediis eius miseria insit et plu- rimae fabularum in res asperrimas desinant **). Rectum enim hoc esse dicit, et Euripidem maxime tragicum inter poetas. t

Proditum est memoriae Cratetem tam vehementer commotum esse Telephi dignitate atque miseria, ut, hoc dramate spectato, ad cynicam se philosophiam applicave- rit ***. Etiam Aristippo et Diogeni et omnibus eius gene- ris philosophis auctorem atque exemplar Telephum fuisse sine ulla dubitatione affirmo. — Qua in despicientia rerum humanarum tanta inest animi elatio, ut eam Alexander non

*) Schol. ad Acharn. 932: τὰ μεγάλα πάϑη ὑποπαίξει τῆς τραγῳδίας. **) Aristot, Poet. c.13, 6: διὸ καὶ οἱ Εὐριπίδῃ ἐγκαλοῦν- τες τὸ αὐτὸ ἁμαρτάνουσι κτλ. ***) Diogen. Laert. VI, 87: τοῦτόν φησιν ᾿ἀντισϑένης ἐν δια- δοχαῖς ϑεασάμενον ἔν τινε τραγῳδίᾳ Τήλεφον σπυρίδιον ἔχοντα, καὶ τάλλα λυπρὸν, ἀΐξαι ἐπὶ τὴν Κυνικὴν φιλοσοφίαν.

14

212

inferiorem esse iudicaverit sua mortalibus omnibus impe- randi cupiditate. Et sensit idem Euripides, cum Atreum, regem potentissimum dominandique cupidissimum, cum Thyeste, altero 'T'elepho, componeret ita, ut eodem utrum- que studium animi habitu niti ostenderet. Sic Euripides, quod est magnorum ingeniorum, quae postera demum ae- tate vel in eruditione vel in vita eventura erant, mente di- vina anticipavit et quasi dux factus est hominum studiis ad summa enitentibus, similis ipse Telepho, qui ad Troiam expugnandam proficiscentes de locis itineribusque edocuit; O iniquam criminationem eorum, qui summum poetam in- fimae plebi adulando laudem et favorem captasse accusant! llle vero quaecunque maxima ef gravissima in hominum vita, in rebus gestis, in reipublicae administratione, in ar- tium studiis, in philosophia atque eruditione inerant am- plectendo, et verissimo iudicio non minus ea, quae iam nata et consummata erant, quam ea, quae, nondum adulta, quasi germinabant, aestimans, tanta admiratione summos infimosque affecit, tanta delectatione et qui legebant et qui spectabant opera sua tenuit, ut proxime omnium poeta- rum ad Homerum auctoritate et gratia accessisse videatur. Alterum Aristóphanes Telepho crimen intendit, quod sit προςαιτῶν, στωμύλος, δεινὸς λέγειν ἢ. Habemus aucto- rem, a quo instructi hanc quoque iniuriam propulsemus. Nam Horatius, et testis locupletissimus et iudex sinceris- simus, non solum non indigna tragoedia esse iudicat ea, quae a Telepho Euripidis dicantur, sed etiam tanquam exemplari orationis rebus accommodatae hac ipsa Telephi persona utitur:

»Et tragicus plerumque dolet sermone pedestri

Telephus et Peleus, cum pauper et ersul

| uterque

Proiicit ampullas et sesquipedalia verba,

Si curat cor spectantis tetigisse querela.

Non satis est pulcra esse poemata: dulcia sunto,

Et quocunque volent animum auditoris agunto,

*) Adde Nub. 922: ἐκ πηριδίον γνώμας τρώγων Πανδελετείους, cum scholiis eius loci,

213

Ut ridentibus arrident, ita flentibus adsunt

Humani vultus: si vis me flere, dolendum est

Primum ipsi tibi; tunc tua me infortunia laedent,

Telephe vel Peleu: male si mandata loqueris,

dut. dormitabo aut ridebo," Euripidis enim tragoedias ab Horatio respici manifestum est. At vero, inquiunt, non querelas Telephi vituperavit Aristophanes, sed precum humilitatem orationumque con- tentiones. Audio: sed primum his ipsis precibus orationi- busque inerant Telephi querelae, ut recte Horatii iudicium Aristophanis accusationi opposuerim; deinde absurdum esse dico eius offendi orationibus, cui praeter has nil, quo se tutetur, relictum sit. Nihil unquam vile Aristophanis in- vidia mordacissima rosit, ut Welckerus tanto maiorem fuisse huius tragoediae laudem oportere, quanto frequen- tius isti opportunitatem ridendi dederit, rectissime iudica- verit *). ldem de poeta ipso, quem perstringit, statuen- dum est. Certe Telephus Euripidis tanto omnes reliquo- rum poetarum Telephos gloriae splendore superavit, ut, quum illius frequentissima mentio sit, quum multi passim versus citentur, quum a pluribus scriptoribus de argumento doceamur, horum praeter nomina vix quidquam comme- moratum inveniatur. Accedit, quod nobilissimi Romano- rum poetae, Ennius atque Attius, illius opus dignum esse, quod interpretando Romanorum notitiae traderent, cen- suerunt. Quibus rebus factum est, ut singulas dramatis partes, quales fuerint, cognoscere possimus. Quas quidem sic comparatas fuisse intelligimus, ut omnes et rerum gra- vissimarum discriminibus inopinatisque eventibus et consi- liorum magnitudine atque audacia et effectuum vehementia ad metum vel miserationem vel ádmirationem movendam aptissimae essent, His adde personarum dignitatem et dis- putationum contentiones, verborum, ut par est, luminibus sententiarumque acuminibus distinctas, et morum ad phi- losophiae praecepta conformatorum exempla. Quanto au- tem haec erant graviora, severiora, admirabiliora, tanto certius risum movebant a comico ad deformia pravaque

*) Welck. p. 491.

214

translata, ut ipsa praestantia sua Aristophanem allexisse vi- deantur, eandem gratiam, quam gravitate rerum Euripides adeptus erat, contrariis se assecuturum esse sperantem. Non minus, quam partium, totius operis elegans fuit com- positio. Duplex rerum implicatio initio paratur. ΑΒ altera enim parte Telephi conditio et reginae cum eo conspiran- tis consilia, ab altera patriae periculum et ducum cum rege inilitiam detrectante contentiones suspensos habent animos. "Tantae utrimque difficultates sunt, ut nulla ra- tione expediri posse videantur: novae existunt utrisque partibus inter se conflictantibus. 'l'amen in hoc ipso me- dela parata est, et nascitur tranquillitas ex ipsa procella. Conciliantur inimicissima, pacem et concordiam iungunt quae se vehementissime fugiebant, et communi consilio, faustissimis ominibus, sublato errore, remotis difficultati- bus, ad ulciscendos patriae hostes cuncti proficiscuntur. Sic a tristi initio ad laetum exitum res procedunt, ut, si valeret ineptorum hominum auctoritas, hac regula tragoe- dias a comoediis distinguentium , in harum numerum 'Te- lephus referendus esset. Quorum tamen sapientiam qui admirantur, non minus turpiter labuntur, quam qui, prout aut nuptiae virorum feminarumque se amantium concilien- tur aut mors iisdem obtingat, ita aut pro comoediis aut pro tragoediis fabulas habendas esse putant.

A pictoribus quoque et iis, qui signa fabricabantur, Telephus frequenter repraesentatus est *), inter quos erat nobilissimus Parrhasius. Euripidem enim hic secutus esse videtur, id quod colligi inde potest, quod eaedem perso- nae, quibus in huius tragoedia res transiguntur, 'lelephus, Achilles, Agamemnon atque Ulixes, in illius tabula eonso- ciati conspiciebantur **). Accuratissime autem ex Euri- . pide expressum est opus Etruscum, quod lahnius inter-

*) Cf. Epigr. Anthol. Iacobs. T. II. p. 651.

**) Plin. H. N. XXXV, 10 (36), 71: laudantur et Aeneas Ca- storque ac Pollux in eadem tabula, item 'Telephus, Achilles, Agamemnon, Ulixes. Eandem ab hoc tabulam duobus aliis locis dici (XXV, 5 (19), 42. et XXXIV, 15 (45),

- 182.) coniecit Iahnius p. 9.

215 " prefatus est, quo ostenditur "Telephus in ara sacelli sedens, altera manu Orestem parvulum in gremio tenens, altera stricto gladio ictum minitans. lu hunc irruentes Agame- mnon, Ulysses atque Achilles a Clytaemnestra prohibentur. Quorum Achilles Ulyssesque armati sunt strictosque gla- dios manibus tenent, Agamemnon autem, ut qui bellum aversetur, vestitum habet eum, quo uti poterat inter cives degens, et sceptrum pro gladio tenet. "Telephi vultus sci- scitanti similis, reliqui anxietatem produnt, in infantis pe- riculum ora convertentes. Achillis personam addens arti- fex anticipasse quae in dramate paullo serius eveniebant videtur. Eandem rem repraesentatam inveni in amphora quadam Hamiltonii, quam ad Astyanactis mortem perperam Tischbein (T. II. tab. 6.) retulit. Sedet in ara triglyphis, signis duabusque Sphingibus ornata Telephus, dextro pede fasciis obvoluto, ictumque minatur puero Oresti, qui pas- sis manibus auxilium implorat nutricis, a parte sinistra ac- currentis. Ab altera parte Clytaemnestra se obiicit Aga- memnoni eum hasta et gladio in Telephum irruenti. Vul- tus omnium gestusque evidentissimi sunt.

Non possum finem huic dissertationi imponere, quin veritatis exemplar demonstrem, ad cuius similitudinem Te- lephi sors conformata est. 'lhemistoclis enim exsulis et hostium fidei se permittentis casus fere singulos hac fa- bula repraesentari planum est *). Ad Molossorum regem Admetum, sibi infestum, confugit "Themistocles, et sua- dente atque auxilium promittente uxore eius Phthia, par- vulum regis filium arripuit et cum eo se in sacrarium, quod summa colebatur cerimonia, coniecit. Inde non prius egressus est, quam rex eum data dextra in fidem recipe- ret, quam praestitit. Nam quum ab Atheniensibus et La- cedaemoniis exposceretur publice, supplicem non prodi- dit **. Postea idem "Themistocles ad regem Persarum confugit, in cuius domum plurima mala omnium | Graeco- rum contulerat, quum Xerxem bellum universae Europae inferentem cum tantis copiis, quantas nemo antea habuerat,

*) Viderunt hoc Vaterus Vindic. Rhes. p. CLXIV. Geel 1. 1.

et Welckerus p. 481. **) Cornel. 'Themist. c. 8. Thuc. I, 136.

216 A

in sua prudentia atque fortitudine, tanquam in scopulo, il- liso exercitu, infecta re redire coegisset fecissetque, ut Asia Europae sucecumberet. Huius igitur regis nunc sup- plex auxilium ac praesidium petiit, adeptusque pollicitus est se, si ad Graeciam opprimendam cum exercitu redire vellet, consiliis eum adiuturum esse, neque tamen contra patriam arma ferre sustinuit. In Asiam ex Macedonia tra- iicienti, nave vi tempestatis in Naxum delata, ubi tum Athe- niensium erat exercitus, pereundum fuisset, nisi generosi- tate domini navis, quem clarissimi viri miserebat, conser- vatus esset. Hos igitur '"Themistoclis casus Telepho fabula expressos redditosque esse manifestum est, estque hoc alte- rum exemplum, quo doceamur Euripidem ad similitudinem earum rerum, quas geri ipse vidisset, fabulas conformare solitum esse. Quemadmodum autem sua mala Goethius noster suosque ipse dolores imitando vehementissime omnium animos movit, ita Euripides ea, quae et populus et viri in republica principes vel fecerant vel passi erant, quibusque publice privatimque omnes afficiebantur, fictis sub nomini- bus personisque repraesentando magis etiam, quam ille, fabulas graves et verisimiles et affectibus aequalium fami- liares effinxit, et quasi qui cibum praeberet esurientibus desiderio communi omnium satisfecit. Videtur autem 'The- mistocles paullo ante e vita discessisse, quam fabula Eu- ripidis acta. est. Denique iterata Graecorum expeditio ex- peditioni Persarum iteratae, et Telephus dux Hippiae duci simillimus est.

D. Alcestis.

- Wenit dies fatalis, qua moriendum est Alcestidi, pro coniuge vitam deponenti; brevis horae momento mulier quidem probissima exstincta, vir autem optimus, quem sal- vum atque felicem esse summo studio amici cupiunt, fa- ctus erit miserrimus: iam enim illa animam agens in ma- nibus suorum gestatur, vulnus insanabile marito, si eri- piatur, relictura. Haec Apollo docet, moestus ex Admeti

211

domo prodiens, ut in qua ei funesta morari non liceat, et calamitatem regis optimi, amici humanissimi, cuius pie- tate mutua generosorum amicorum beneficia certatim pro- vocantur, non sine dolore ostendens. Tali igitur amico quum privari se Apollo, servitutem apud illum patris iussu serviens,. non sustinuisset, quumque diem ei fatalem appro- pinquare divinandi facultate, qua pollet, praevidisset, dolo Parcas decepit, quas constat neque vi cogi neque precibus molliri posse, impetravitque ab iis invitis, ut Admetus, si quis pro eo alius morti se obtulisset, ipse exsolveretur ac longius vitam ei producere liceret, Decuit autem aut pa- trem aut matrem, quibus et parvum vitae spatium super- esset, neque quidquam praesidii, privatis filio iuvene, re- linqueretur, mortem pro hoc haud cunctanter obire. His vero recusantibus, Admeti uxor, flore iuventutis vigens, sua morte coniugis vitam redimere constituit. Uxoris au- tem mors vicaria quin probanda fuerit ac redemtio luben- tissime accipienda Admeto, οὐ regi et patrifamilias, in cuius unius salute et popularium et liberorum salus nite- retur, nemo dubitare potest, nisi qui officia personarum discernere nequit, Ceterum morte quidem Admetus per coniugem liberatur, sed idem huius obitu dolore afficitur tanto, quanto maiorem vix ex ulla alia re percipere pot- est. taque dimidium tantum salutis accepisse videtur, nisi aut vi aut arte etiam Alcestis morte liberetur. XNe- que difficile esset Apollini telis, quibus semper armatus est, Orcum, cummaxime ad initiandam devovendamque ΑἹ- cestin cum gladio accedentem, repellere: sed eripere diis inferis praedam lege lovis vetatur; quippe quum hanc ipsam ob caussam, quod Aesculapium, vitam mortuis resti- tuentem, adiuvit, exsilio ac servitute mulctetur, Relinqui- tur, ut comitate et speciosis argumentis Orcum ad permu- tandam Alcestin cum grandaevis parentibus adducere co- netur. Postquam ille, ut est durus, ferus truculentusque, nullam voluntatis neque gratiae suae rationem habere vidit, venturum alterum Admeti amicum praedicit, qui a se in- choata perficiat et mulierem per vim Orco eripiat. Haec locuti, quibus totus rerum decursus praedicitur, alter a domo abit, alter ad immolandam Alcestin intro se confert, Absolutum

218

artis opus hunc prologum esse iudicavit Goethius, et me- . rito. Planissime enim docendo simul atque gravissime movendo maximum momentum facit minimo verborum actionumque impendio, lam enim saevum Orcum, gladio armatum, nigris alis praeditum nigrisque vestibus tectum, in domum intrantem conspeximus ad capillos feminae prae- stantissimae libandos, qua cerimonia diis inferis consacre- tur: moribundam, animam agentem, in manibus viri, libe- rorum famulorumque gestari audivimus, extremos illius spiritus anxie observantium. ^Anxii habemur ipsi silentio, quod est circa aedes regias; cupimus aliquem prodire, qui nos certiores faciat, sitne iam pro mortua lugenda, an adhuc lucem videat regina; timemus, ne statim gemitum vel planctum vel ploratum exaudiamus, quo actum esse de illa significetur; neque tamen defunctam esse credimus, quoad nondum crines desectos neque aquam lustralem ante portas in vestibulo positam esse videmus; optamus, ut ali- quid auxilii etiamnunc inveniatur; frustra precationes, fru- stra sacrificia, frustra oraculorum consultationes fuisse do- lemus; operam et officium Aesculapii desideramus, qui solus duram necessitatem vincere potuerit vitamque mor- tuis restituere, antequam lovis fulmine cohiberetur; iam remedium malorum nullum relinqui videntes, animum de- spondemus. Hos animorum affectus caterva civium pro- nuntiat, qui, regis mitissimi benignissimique amore ducti, illius calamitate non levius quam ipse moventur.

Altero actu illa omnia, quae vel suspicati sumus vel exspectavimus, praesentia exhibentur, Et primum quidem famula prodit, quae, postquam Alcestin pronam ad mor- tem esse lacrimans nuntiavit, quanta animi aequitate fato obviam ierit, ostendit. Nam ubi.adesse diem fato desti- natam senserit, fluviali aqua corpus ablutum vestibus re- centibus purisque decenter ornasse; tum stantem ante aram Vestae orasse, ut tutelam liberorum suorum dea sus- cipere vellet, atque alteri probam uxorem iungere , alteri generosum maritum, denique curare, ne, sicut ipsa, imma- tura morte absumerentur, sed beati in patria vitam exple- rent iucundam. ltem deinceps reliquas aras adisse, singu- las ramis myrteis cinxisse, in singulis preces fecisse sine

219

gemitu, sine lacrimis, nil mutato oris colore. Ubi autem intrasset in cubiculum, tum vero lacrimasse, recordatam nuptiarum, quarum caussa iam, novae nuptae locum da- tura, ipsa de vita decederet, et osculatam esse lectum et - multis lacrimis rigasse, et foras egressam saepius rediisse et subinde in torum se reiecisse. Liberos vero haeren- tes in matris vestibus plorasse , amplectente matre at- que osculante, ut moritura. 'Tum famulis omnibus lacri- mantibus, singulis dextram porrexisse, neque quemquam tam abiectum visum esse, quem non alloqueretur et au- diret ultro alloquentem. Miserrimum autem esse Adme- tum, adfectum eo dolore, cuius oblivisci nunquam possit; et plorare, uxorem in manibus tenentem, et ne se deserat obsecrare, cupientem ea, quae fieri nequeaut. lam enim reginam, languido corpore, exiguo spiritu marcescere. His expositis famula iu domum redit, civium studium of- fieiumque dominis nuntiatura; mox regina, quod solis lu- men ultimum videre cupit, foras ab Admeto producitur. Interim chorus miseratione Admetum prosequitur, cuius reliqua vita plena aegritudinis futura sit, simulque Apolli- nem precatur, ut aliquod huius mali remedium commini- scatur.

Produci foras moribundam non optime quidem natu- rae convenit, sed est theatri caussa necessarium. Solem et lucem et terram patriam cum domo paterna ultimum salu- tat Alcestis, dum videre sibi videtur manium portitorem cum navigio ad traiiciendum parato et audire hortantem, ut fe- stinet, simulque sentire Orcum luridum, volucrem, qui se manibus iniectis ad inferos abducat. Viribus deficientibus, caligine oculis offusa, in lectum reclinatur; tum coniugi lamentanti et omni vitae iucunditate cum coniuge se spo- liari sentienti haecce dicit: Ego animam meam salute tua viliorem esse ducens pro te morior, quum liceret Thessa- lorum cuicunque vellem nuptae opibus ac potentia frui. Sed nolui te privata vivere cum liberis orbis, quamvis iu- cunda vigerem iuventa, quum parentes tui grandaevi, qui- bus, te unico filio privatis, neque spes neque praesidium ullum vitae relinquebatur, et me et te et liberos nostros perdere, quam pati id, quod et officium et honestas iu-

220

bebant, maluerint. Pro hoc meo beneficio hanc a te gra- tiam peto neutiquam parem (vita enim nihil donari maius potest), sed aequam iustamque, ne novercam liberis meis in domum ducas, quae, invidia ducta, illos male tractet. Infestae enim solent novercae esse prioris tori liberis ne- que viperis mitiores. Et filii quidem masculi patris pos- sunt in praesidio niti; filiae autem, cum sint iniuriis omni- bus obnoxiae, et laesa fama nuptiarum spe privantur et solatio auxilioque omini destitutae sunt. Acerbum est vel hoc, quod neque in nuptiarum laetitia neque in partus do- loribus, ubi nil matre dulcius est, matris opera et prae- sentia filia confirmabitur. Mihi enim iamiam moriendum est: proinde sitis felices, sitis memores, tu quidem, con- iux, uxoris, vos, liberi, matris optimae. His auditis Ad- metus Alcestin etiam mortuam solam sibi uxorem fore pollicetur, neque ullam dignam esse, quae in eius locum succedat. Neque se, quoad vivat, luctum minuturum esse, sed valere iubere convivia et serta et cantus, omni gau- dio cum uxore e vita sua exemto. Solum aegritudinis le- vamen fore, si imaginem uxoris, sollertis artificis manu effictam, amplectatur, summum gaudium, si eandem in somnis conspiciat, Quodsi Orphei sibi vox cantusque es- set, quo Proserpinam cum Plutone demulceret, ad inferos descensurum esse, nullis terriculis prohibitum, quin in lu- cem illam reduceret. Nunc autem rogare, ut illuc se ven- turum exspectet locumque sibi paratum habeat: in eadem enim arcula cedrina compositum, latere lateri iuncto, cu- raturum esse, ne mortuus separetur ab ea, quam solam habuerit fidelem. Hac accepta fide, liberos Alcestis pa- tri in manus tradit commendatque orbatos, mariti animum, una mori cupientis, confirmat, statimque exstinguitur. lbi Eumelus, exstinctum oculorum vigorem solutasque manus videns, piis querelis matrem defunctam prosequitur, suam et sororis et patris sortem deplorans. Admetus autem, consolante choro, missis querelis, funus et honores de- functae adornat. Chorum naenias cantare iubet, populares omnes tonsis crinibus et pullis vestibus lugere, etiam equo- rum iubas secari, denique tibiarum lyraeque cantu duode- cim menses absüneri. His mandatis editis, intro corpus

221

mortuae componendum aufertur; chorus statim naeniam orditur: o Peliae filia, vale in Orco domum tenebricosam habitans. "Te longe optimam feminam Charon per paludem Acherontiam vexit; tuam laudem carminibus poetae cele- brabunt, quotiescunque verno tempore Carneorum festa redibunt. Utinam possem te ex Orco in lucem reducere! Tu enim sola, o carissima mulier, coniugis vitam mortem obeundo redimere sustinuisti. Sit tibi terra levis! Si novum maírimonium coniux contrahat, vehementer mihi liberisque tuis invisus fuerit. Recusantibus enim parentibus neque servare filium, quem pepererunt, volentibus, quam- vis essent aetate provecti, tu in ipso flore iuventutis vi- tam pro marito profudisti. "Talem mihi uxorem esse opto, quae rara est felicitas, et vacuam dolore mecum aetatem exigere.

Tertio actu Hercules prodit hospitium Admeti quae- rens, cum forte in Thraciam proficiscatur ad equos Diome- dis abducendos. Praestantissimam huius personam effinxit poeta et convenientissimam iis, quae de viri rebus gestis memoriae íradidit antiquitas. Pari enim animi aequitate et laetis rebus, forte oblatis, fruitur et cum adversis, ubicunque accidunt, conflictatur. Neque laborem ullum, quamvis periculosum, detrectat, neque voluptatem, quam- vis blandam, repudiat: superior enim utroque est, neque dolores mortemque timet, neque paret libidini, sed impe- rat. Futura nil curat, neque metu malorum imminentium perturbatur, neque cupidine gestit, neque voluptatum ille- cebris delinitur. ldem neque successibus victoriisque ef- fertur, neque malorum, quae perpessus est, dolore cru- ciatur, "lotus ubique est in rerum praesentium usu, nul- lis distentus curis, nullis alienis cogitationibus distractus. Sic quae quoque tempore agenda sunt rectissime cogno- scit, neque unquam, sicut ii, qui suarum rerum satagunt, aut amicorum officiis aut populorum saluti aut generis hu- mani commodis deest. En verissimum fortitudinis exem- plar, en rectissimam perturbationes animi vincendi rationem. Hie quantum distat a timido illo Prodiceo Hercule, quem victorem fore et terrarum omnium et marium et Orci ter-

222

riculorum quisnam credat, quum Voluptatis, mulierculae, vel speciem horruerit? . An quisquam futurorum nimis pro- vidus cautusque pericula strenue subiit? Quippe non pro- videndo neque vitando mala superantur, sed viribus fir- mandis et sic conformando animi corporisque habitu, ut ad quemvis casum ferendum, quemvis eventum tolerandum apti simus. Noster igitur Hercules tam securus est futu- rorum, ut ad monstra equorum subigenda proficiscatur, nihil antea neque de horum natura neque de domini for- titudine sciscitatus, atque, edoctus forte de adversariorum immanitate, ad epulas et laetitiam convertatur; tam tempe- rans a praesentis voluptatis cupidine, ut a comissatione continuo ad certamen cum Orco ineundum contendat; tam alienus ab admiratione rerum, quae patravit, ut omissa vi- tulatione et neglecta laetissimorum festorum , quae Adme- tus parat, celebratione, finito labore statim ad alterum la- borem ineundum proficiscatur. Haec altera inducitur per- sona, quae pro amico optimo et beniguissimo mortem adire non dubitet. Idem, si propositum fuisset, ut lentam mor- tem citra certamen. periculumque obiret morbo marcescens, quin cognati alicuius vel affinis vel: amici, in cuius vita minus quam in sua momenti esset, morte vicaria se redi- mi passurus fuisset, noli dubitare, Aliud enim est cer- tamen ineuntem, proposito virtutis praemio, mortem non pavere, aliud quietum tabescere atque exstingui, ubi nihil utilitatis ex tali patientia sit. neque in nostros ne- que in alienos redundaturum. lllud est praevalentium viribus hominum et invictam in se virtutem esse in- telligentium; mortem pro aliis subire est minus viribus suis fidentium et plus in morte quam in vita sua amicis praesidii esse videntium. Hac ratione Orestes Pyladesque de morte obeunda inter se contendunt: quorum huic facile persuadetur, ut superstes esse velit, Oreste suam vitam nulli amicis utilitati esse docente. Contra Admeto cum uxore de eadem re contendere turpe fuisset: nam εἷς ἀνὴρ κρείσσων γυναικῶν μυρίων δρᾶν φάος.

Sentiebant hoe Graeci, ut nihil opus habuerit Euripides theatrum de ea re docere, et sentirent nostri quoque, si

228

minus rara essent virorum feminis praestantium exempla- ria *). Sed plerique nihil probare consueverunt, nisi quod effeminatum est, mollitiem animi humanitatem esse ducunt damnantque ingenuitatem vacuam ab affectatione.

Dignum Hercule amicum se praestat Admetus eo, quod, gravissimo luctu affectus, sensu doloris non pertur- batur, neque proprio incommodo sic occupatur, ut officium amicitiae negligat. Qui alieni commodi caussa sic animo imperare, vincere vehementissimum dolorem, luctum acer- bissimum dissimulare potest, adeo ut, recenti perculsus calamitate, ne quid ex dolore suo incommodi in amicum redundet, humanissime caveat, eum duritiae animi accu- sare, eum dicere vel proprii commodi studio vel vitae amore vel metu mortis adductum suam vitam vitae uxo- ris praeposuisse paene nefas estí. Nemo unquam amicus pro amico ullo vel coniux pro coniuge incommoda ac la- bores sponte suscepit nisi eo, quem honestum, liberalem et generosum esse crederet, ut posset, si venisset usus, suum commodum amici commodo postponere; neque Al- cestis pro Admeto mortem obisset, nisi eius animi magni- tudinem ad quidvis pro amicis honeste patiendum facien- dumque paratam esse cognovisset dignamque, pro qua in- vicem quidvis paterentur facerentque amici. Huius magna- nimitatis testimonium ut exstaret, prudenter curavit poeta, quum dissimulato luctu amicum, ambiguitate. dictorum de- ceptum, in hospitium ab Admeto recipi fecerit. Eam li- beralitatem supra vulgarem hominum captum magnanimam (cf, v. 565.) meritis laudibus prosequitur chorus, uberta- tem agrorum et fecunditatem gregum et insignem opulen- tiam inde natam esse ostendens, Motum enim hac libe- ralitate Apollinem Admeti domum habitare dignatum esse, quo greges custodiente inter dulcissima carmina pastoralia auctum esse mirum in modum pecorum iumentorumque numerum, arvorum autem spatia porrecta esse ad Molos-

*) Idem de Valerii M. IV, 6, 1. iudicio dicendum erit. Tib. enim Gracchum, qui coniugem quam se superstitem esse ma- luerit, multo Admetum generositate antecedere putat. Quid autem? Num ille invitam occidere uxorem potuit?

224

sorum fines et ab altera parte ad Aegaeum mare. Eadem liberalitate nunc Herculi domum patuisse, uxoris morte funestam, et repressas esse lacrimas verecundia hospitis. Tantam generositatem non destitutum iri digno praemio, et perfectum iri huius hospitis grato animo opus Apolli- nis benevolentia inchoatum, praesagit animus.

Quartus actus conficitur iis rebus, quae inter funus Alcestidis aguntur, Et primum quidem ultio quaedam ab interfectoribus illius in ipso funere, praesente mortuae cor- pore, exigitur et merita poena afficiuntur ii, quorum igna- via atque nequitia factum est, ut matrisfamilias morte tota domus confunderetur. Etenim conditione proposita, ut pro universae familiae salute morti se offerret is, cuius in vita minimum esset ad felicitatem reliquorum momern- tum, proximi fuerunt huic necessitati subeundae parentes grandaevi, in quorum persona minima pars salutis commu- nis niteretur, administratione et rei familiaris et regni li- beris tradita, tum quibus proprii auxilii praesidiique spes nulla relinqueretur, unico filio iuvene privatis, et qui mi- nimo aetatis fructu fraudarentur, in limine vitae constituti, Quibus officium deserentibus, Alcestis non pro marito, sed pro parentibus mariti nequissimis mortem obisse, vel potius nefario scelere ab his interfecta esse videtur. At- qui pietatem Admeti non minus parentes, quam reliqui eius amici necessariique, experti erant, per longum spa- tium senectutis pie culti, sustentati et ab iniuriis defensi. Quibus beneficiis neglectis, quum filio, cuius tutela securi erant, se privári ipsi voluerint, iure ac possessione sua ultro cesserunt. Neque enim Admetus amplius vivit iis, quorum voluntate mortuus est, neque quidquam officii de- bet iis, qui vivere cum turpitudine atque ignominia, quam filium, domus columnam, servare maluerunt. Haec Adme- 'tus exprobrat patri ad corpus mortuae, dum effertur, in- signi cum impudentia accedenti ac dona ornamentaque cum honestorum verborum pompa afferenti, quibus facti turpi- tudinem purgare conatur. Caussam Pheres defendit duobus argumentis, satis infirmis: nulla lege patres pro filiis mor- tem obire iuberi; reliquis officiis, quae civitatis instituto praescribantur, a se omnibus satisfactum esse, "Tum vitam

225

omnium bonorum suavissimum esse, id quod Admeti ipsius facto, cum uxorem pro se mori passus sit, confirmetur. Quasi honestum sit exspectare, donec ad officium leges cogant, et quasi vita per se, destituta decore atque ho- nore, cuiquam, nisi foedi abiectique animi homini, iucunda sit! Haec atque alia obiiciente Admeto, ad tantam turpi- tudinem delabitur Pheres, ut ignominiam se curare neget, dummodo, quoad fata sinant, vitam producere liceat. .Me- ritis laudibus hanc dramatis partem extulit Wakefieldus : Nihil recondunt, meo saltem iudicio, thesauri veterum ve- nustatum, quod in tenui materia praeponi debeat sermoci- nationi, quae sequitur inter Pheretem et Admetum filium. Simplicitatis paene plus quam Euripideae filo ducitur oratio sententiarum prudentium referta, et mordacissimo- rum salium, sensu tamen praegnans illaborato, in omnibus denique perquam admirabilis, οὐ quo vix perfectius. aliquid ab humani ingenii conatibus sperari queat" *), His sic transactis οὐ Pherete domo .atque officiorum communione pulso, corpus ad rogum effertur, choro ultimum defunctae valedicente atque exsequias funeris prosequente, ut vacua fiat scena.

Interim, dum ploratus et plsusiná et lugubre carmen in scena dte a Hercules intus. citharae sono et lae- tissimis carminibus, vino epulisque recreatus, animum ex- hilarabat. In adversa enim aedium parte hospitalia collo- cata erant, et claudi iusserat Admetus ianuam faucium, quibus aula hospitalis cum aula. familiae et tota illa aedium pars eum reliqua domo coniungebatur; idem famulis, qui- bus curam hospitis mandaverat, praeceperat, ut diligenter caverent, ne flendo lugendoque hilaritatem eius interpella- rent. Accedebat, ut Hercules ipse suo cantu planctibus obstreperet. Hanc viri importunitatem aegre ferens famu- lus quidam, vixque lacrimis temperans in benignissimae dominae funere, prodit, quo liberius dolori, quem celare

*) Vix credas fieri potuisse, ut risum movere voluisse Euripi- dem hanc paíris filiique contentionem super probissimae mulieris funere institutam proponendo quisquam arbitrare- tur; sed cf. Glumii comumení. p. 99 seq.

15

226

iussus est, indulgeat. Εἰ vehementer irascitur hospiti, qui, nulla ealamitatis ratione habita, in domum intraverit funestam, neque modeste acceperit dona oblata, sed insu- per postulaverit quaecunque luberet, tum mero calescens, corona myrtea capiti imposita, absurda ululaverit, domo ploratibus resonante. Hunc furem improbum et latronem appellat, indigne ferens, quod, quominus dominae funeri exsequiisque adesset, per eum sit prohibitus. lam Hercu- les ipse, habitu epulantis, capite sertis redimito, in publi- cum prodit, vidensque famuli frontem tristem atque auste- rum, exhilarare eum studet praeceptis sapientiae iisdem, quibus saepissime Horatius, ad compotationem invitans tri- stes severosque, in carminibus utitur, brevem esse vitam neque cuiquam exploratum esse, an in posteram lucem victurus sit, tum mutabilem esse fortunam neque ulla arte aut ratione regi, Proinde neque vinum, quo tristitia re- solvatur, neque voluptatem neque dulcissimós amores sper- nendos esse, et quod in diem detur vitae, in lucro depu- tandum, cetera, ut in fortunae arbitrio posita, minime quae- renda esse. Inde eum ad communiter potandum curasque vino pellendas invitat, morosis et male sua sorte conten- tis hominibus omnia dura a diis proposita esse affirmans *). Ad haec quum servus respondisset non esse eam domus fortunam, cui laetitia et potatio conveniret, Hercules quae- rendo veritatem cognoscit. '"Tum vero indignans se in fu- nesta et luctuosa hospitis domo comissatum esse caput- que sertis redimisse, et admirans generositatem verecun- diamque amici, qui ne gravissima quidem calamitate per- culsus officium hospitii negligere voluerit, sine mora ad pugnam cum Orco committendam recuperandamque Alce- stin proficiscitur. Sperat autem fore, ut prope tumulum inveniat ex inferiis delibantem atque impetu ex insidiis facto alatum opprimat. Sin minus ad inferias venerit, se

*) Plane inepta est scholiastae vituperatio: ov λόγῳ τὸν ἥρωα εἰφήγαγε φιλοσοφοῦντα ἐν μέϑῃ, ὃν ἔδει καὶ ἄλλου quioco- φοῦντος διαπαίξειν. Quasi hoc genere philosophandi non omnes ubivis utantur, quicunque, aegre ferentes aliorum tristitiam in sua hilaritate, ad societatem laetitiae eos in- vitant.

221

etiam ad inferos descensurum esse praedicit, neque quie- turum, donec, lucta superior factus , uxorem amico redu- xerit. His dictis ad sumenda arma in domum redit , inde per ianuam hospitalem ad tumulum egressurus. Quo vix digresso, Admetus cum choro ex funere ad aedes redit et multo vehementius quam antea dolet in domum deso- latam intraturus. Beatam iudicat defunctam, et cum illa esse apud inferos cupit; aegre fert, quod a choro, quomi- nus in fossam sepulcri se praecipitaret, prohibitus sit. Felices existimat coelibes, quod morte coniugum libero- rumque, acerbissimo omnium malo, nunquam afficiantur. Tum pompa funebris, qua uxor elata est, memoriam re- vocat pompae nuptialis, qua quondam in domum deducta est, quam laetitiam cum hoc luctu et priorem consuetudi- nem cum praesenti solitudine comparantem taedet aedium, in quibus et torus et sellae et liberi et famulorum vul- tus amissae coniugis admoneant, neque foris acquiescere potest, connubiis civium et conventibus mulierum et specie uxoris sodalium usque desiderium amissae augentibus, tum vero etiam inimicorum invidiam et infamiam veretur, quod, prodita uxore, superstes esse voluerit. Haec lamenta cho- rus eonsolando interpellat, dicens, nihil defunctam iuvari aegritudine, non Admetum solum neque primum coniuge privatum esse, malis mortales omnes aliis alios laborare, nihil accidisse novi, et perpetua usum felicitate Admetum impatientem esse doloris; tum exemplum commemorat se- nis grandaevi, qui filii unici mortem forti animo et con- stanti tulerit; postremo ad. carmen sublimius quoddam ca- nendum transit, quod genus μετάβασιν appellari diximus *), necessitatis vim celebrans, omni medicina, omni incanta- tione atque etiam ferro superiorem, neque precibus neque sacrificiis flexibilem, summi lovis sociam. Huius vinculis correptum Admetum perdurare debere: neque enim lacri- mis defunctos ab inferis reduci, et consumi morte etiam deorum filios, Quemadmodum autem heroas, ita Alcestin

*) Schol: ὁ ποιητὴς διὰ τοῦ zoogoz0v τοῦ χοροῦ βούλεται δεῖξαι, ὅσον μετέσχε τῆς παιδεύσεως" ..καὶ περὶ μετεώρων ἐφρόντισα," οἷον ἠστρολόγησα καὶ óougv ἐπὶ τούτῳ ἔσχον.

15 *

228

quoque post mortem superstitem esse, neque pro tumulo eius sepulcrum habendum esse, sed pro ara, quam, ut beati numinis, viatores prpoub veneraturi (üt Postremus actus, qui reductionem habet Alcestidis, prudentissimo poetae consilio sic institutus est, ut Adme- tus insigni morum ingeniique exemplo edendo magis etiam ,quam antea dignus videatur, pro quo et uxor mortem obie- rit et amicus periculum atrocissimum susceperit, 15. enim esse cognoscitur, qui plane nihil, quod modo honestum sit, amicis negare possit et omnibus in rebus suum com- modum amicorum commodis postponat. Nam quod in ipso funere uxoris carissimae faciendo operam dedit hospiti lu- ctumque celavit, parvum est, si comparetur cum obsequio, quo roganti amico satisfacturus est, peregrinam, quam pu- tat, mulierem, et doloris sui incitamentum acerbissimum et infamiae invidiaeque fontem uberrimum, et cuius tactum in- star Gorgonis horreat, in domum recipiendo. "Tum facultas eidem datur confirmandi quod moribundae pollicitus est uxori, se nullam amplius mulierem tacturum esse et in lu- genda coniuge reliquum vitae tempus consumturum , atque ea praesente Alcestide dici agique gaudemus. Neque mi- nus Herculis vice laetamur, reducentis eam, qua amissa felicitas salusque amici in perpetuum exstincta esse videa- tur, et ignaro in manus tradentíis virtute et labore suo re- cuperatam, quam ulla vi aut arte restitui posse ille negarit. Solum laboris praemium est Herculi videre laetitiam amici, subito ex moestitia natam. Quo spectaculo quo pleniori fruatur, ludificando antea moestitiam auget, quum peregri- nam aliquam mulierem, quam praemium victoriae ex cer- tamine publico a se reportatam esse fingit, in domum re- cipere ac, donec ipse ex Thracibus reversus sit, servare iubeat: cuius mulieris speciem habitumque velatae intuens Admetus, quum coniugem suam cernere sibi videatur, tam acri defunctae desiderio commovetur, ut temperare lacri- mis, subito prorumpentibus, minime possit. Ibi Hercules . optat sibi facultatem esse Alcestidem ex inferis in lucem reducendi restituendique amico. Negante Admeto id fieri posse, consolatur eum, denique novum matrimonium in- eundo dolori iubet mederi. Eam vero vocem quum in-

229

dignetur ille et moriturum se prius, quam proditurum esse defunctam, affirmet, rursus mulierem, quam adducit, reci- pere iubet. Quod quamvis omnium rerum molestissimum sit, atque etiam horrorem mulier similitudine formae Ad- meto iniiciat, quasi sit spectrum ab inferis missum, tamen, qua est animi bonitate, amico enixe roganti obsequitur, mox, ubi iubente amico tetigit vultumque adspexit, uxorem agnoscit, Planum est, Euripidi hane scenam componenti illa, quae de Pygmalione narrabantur, ob oculos versata esse.. Simulacrum uxoris se pro vera posthac amplexurum esse dixerat Admetus. Simulacri instar Alcestis reducitur; sed quod vivit atque aliena esse videtur, faces admovet dolori, neque desiderio satisfacit, sed iniicit horrorem: qui affectus repente in laetitiam mutantur, ubi veram Al- cestin esse intellectum est. Ceterum vocis usum, donec triduum peractum et iusta inferis diis rite soluta essent, Alcestidi negari rectissime finxit poeta. Carens enim ora- tione, quae est mentis imago, non repente integrum vitae vigorem recepisse videtur, id quod et veritati et deorum inferorum naturae consentaneum est, qui, etiamsi inviti, tamen nunquam gratuito nec sine mercede iuribus suis ce- dere credebantur. His sic peractis, gratulationem et sup- plicationem cum choreis publice indicit Admetus, Hercu- les continuo eo, quo tendit, proficiscitur.

Summi momenti ad aestimandam non huius tantum fabulae naturam, sed aliarum quoque, quae eiusdem sunt generis, et omnium Euripidis operum conditionem cogno- scendam [fragmentum est didascaliarum, quod in codice Vaticano inventum ἃ. Dindorfius nuper divulgavit. |Doce- mur enim satyrici dramatis locum Alcestidis fabulae ab Euripide assignatum fuisse, et natura sua satyricis esse, quam tragicis, fabulis propiorem visam esse antiquis, Cu- ius iudicii caussam non in solo exitu, quod in laetas res miserae convertantur, sed in universa fabulae structura quaerendam esse apparet. Excepta Herculis persona nihil vigoris nec roboris huic dramati inesse, sed molle et fle- bile carmen videri atque elegiae propiorem, quam tragoe- diae, speciem habere recte iudicavit Hermannus. Sed ipsa illa Herculis persona talis est, qualis satyrico dramati

230

melius, quam tragico, conveniat. Primum enim vastus im- portunusque est adeo, ut in domum hospitis funestam in- tret, neque rasuram eius neque os lacrimis oppletum ne- que reliqua manifesta gravissimi luctus documenta repu- tans, (quibus, si minus simplicis fuisset animi, plus eredi- disset, quam verbis ambiguis, haesitantibus verecundisque) ; ut benignitate hospitis impudenter abutatur , postulans at- que afferri iubens quaecunque lubet; ut, vix ingressus, statim comissationem ordiatur atque ululanti voce carmina cantet, planctibus familiae obstrepens. "Tum remissus ad comitatem hilaritatemque est adeo, ut in publicum prodiens habitu comissantis sententiam expromat iis, qui minus sunt generoso magnoque animo, quam pollet ipse, parum salu- tarem, sed lubricam atque perniciosam, et ad communiter bibendum servum invitet. Denique levitatis est tantae, ut ex gravissimo vitae periculo atque atrocissimo certamine tanquam ex comissatione redeat, non triumphet, neque gratuletur sibi, non magnificis verbis victoriam celebret, sed festive iocetur ludificetque amicum, nec nisi interro- gatus atque obiter de re gesta doceat.

Proprium satyricorum est dramatum *) inducere per- sonas et ab honestatis studio et ab humanitatis sensu ali- enas, cuius generis primum satyri sunt impudici, turpes, protervi, agrestes, nudi iis rebus, in quibus cultus vitae humanus civilisque positus est, ignari officiorum omnium, quorum studio hominum coniunctio et familiarum, gentium, civitatum, populorum, denique generis humani universi societas servatur; deinde monstra illa vel hominum vel daemonum, qui, a pietate, a iustitia, a religione, a deorum metu, a sensu humanitatis alieni, rapinis vivunt et nefa- riis sceleribus, instar belluarum, tum populorum civitatum- que tum privatorum salutem perdunt. Alteri ignari sunt legum morumque, magisque ridiculi quam noxii, ob eamque rem Baccho grati, cuius dono mortales aegritudine et mo- lestia liberantur, qua rei et domesticae et publicae cura

Ἢ) Glumius quum multa conquirere, quibus satyricam huius dramatis naturam fuisse efficeret, caput et principium caus- sae non reperit.

291

perpetuo afficit eos, qui, deposita naturae libidine, relicta vita silvestri, iurum legumque vinculis cohibentur. Alteri, virium magnitudine freti, spernunt leges evertuntque con- sulto et damna inferunt societati humanae, ubicunque ex- stiterunt: itaque in iis tollendis purgandisque terris ab hac peste virtus virorum magno animo, magnis viribus magna- que prudentia praeditorum praecipue elaborat. ln medio utrorumque positus est Hercules, virium vastitudine nullo monstro inferior, remissione animi, ubi vino se epulisque dedit, satyrorum societatem non spernens, naturae suae violentia legibus omnibus superior, idem in vindicandis le- gibus tollendisque latronibus semper occupatus. Unde fa- ctum est, ut Herculis latrones interficientis et cum saty- ris comissantis persona satyricis fabulis familiaris esset. Et pleraque horum, quae modo exposui, huie quoque dra- mati inesse videmus. Absunt satyri, quorum loco servus ad comissandum invitatur; adest autem monstrum diis ho- minibusque invisum, Orcus sive Θάνατος. cuius ex mani- bus praeda eripitur.

Ad Admetum transeo, qui manifesto primas partes agit, quamvis Alcestidis nomen fabulae inscriptum sit. Hic. nulla earum virtutum insignis est, quae vel bellatorem vel regem rebus magnis gerendis idoneum vel virum ad labo- res fortiter sustinendos, pericula strenue adeunda, mala magno animo et constanti perferenda aptum deceant; sed simplicis prae se fert patrisfamilias speciem. Pietate, li- beralitate, benignitate, bonitate, teneritate excellit , quas virtutes summi facere solet nostra aetas ac paene solas laude dignas habere. Mollities animi conspicitur in eo, quod nihil potest iis, quos diligit, negare, quamvis sibi non modo periculosum, verum etiam ignominiosum fore sentiat. Mirarer, quod talis ingenii homo uxoris consilium mortem pro ipso obeundi probasset, nisi quo quis ad tri- buenda beneficia paratior sit, eo ad accipienda eundem proniorem esse intelligerem, cuius rei caussa posita est in consuetudine ex nostris ingeniis alios aestimandi. Neque enim recusamus accipere id, ad quod praestandum, si res paterentur, ipsi parati essemus. ldem ab omni turpitu- dine committenda alienissimus est, satisque fortis ad ce-

232

landum dolorem cohibendasque lacrimas iustissimas, et fi- dem incorruptam servat et ultionem malorum strenue per- sequitur, et quanta fide bonorum amicitiam colit, teinte constantia ignavos vd ue propellit :

᾿Δδμήτου λόγον, ὦ ᾽ταῖρε, μαϑών, τοὺς ipeBuip φί-

λει.

τῶν δειλῶν δ᾽ ἀπέχου. γνοὺς ὅτι δειλῶν ὀλίγα χάρις.

Forte et generosum facinus edit Alcestis, animam οἵ- fundens pro Admeti salute. Neque tamen ardore animi incitatur, ut. parva ducat esse quae amittat prae iis,. quae efficiat atque consequatur, ut, exemplum se proponere mu- lieribus aeterna laude dignum intelligens, doloris oblivi- scatur et bono animo etiam maritum esse iubeat, ut more Iphigeniae atque Polyxenae mortem obiens triumphet, In pietate colenda, in fide praestanda, in gratia referenda virtus eius tota cernitur, nec dissimilis est Ni P —- anima sua cariorem habet, 5

Sic in mitioribus mollioribusque animi affectibus linn brandis universum hoc drama versatur. Accedit, ut sae- vitas atrocitasque absit malo, quo domus Admeti laborat, Materfamilias enim morte fatali decedit et, e mariti am- plexibus, ex liberorum consuetudine erepta, ad rogum; co- mitantibus exsequias famulis civibusque, effertur, quae ma- gis idyllica quam tragica est rerum conditio. Neque de- sunt hilaria, quibus res miserae et interpellentur et in fine tollantur. Contra omissa est certaminis atrocissimi narra- tio, ut naturae dramatis parum conveniens.

Reprehensio ab antiquis quidem scriptoribus huie dra- mati facta est nulla, contra laudis atque admirationis do- cumenta exstant plurima. Recentiorum quo quis longius abfuit a recta cognoscendi aestimandique via (et abfuerunt alius alio errore ductus plerique), hoc plus invenit, in quo offenderetur, quos omitto, partim iam ab aliis refutatos, partim iam dictis iis, quae ad arcendos errores apta sint. Vehementer theatrum Atheniensium motum esse veritate affectuum et verborum omnium rerumque concinnitate, a fuco atque inani pompa alienorum, testatur Aristophanes, pluribus locis praestantissimis Euripidis dictis abutens, vel- ut Equit. 1251., Acharn. 639. 893., Avib. 539., 'Thesm. 194.,

233

Nub. 1415., quod facere non potuit, nisi (quae est vere simpliciterque dictorum virtus) animis auditorum illa quasi sponte haererent, Et sentit quivis, quamvis sit rudis in- doctusque, nisi sit nostri saeculi erroribus imbutus, non solum verborum elegantiam, sed rerum quoque aptam com- positionem et morum prudentem temperationem, quibus hoc drama excellit. Omitto recensere, qui vel argumen- tum dramatis vel singulos versus respexerint imitatique sint, velut Aelianum N. A. XII, 44., Plutarchum Cons. 107. C., Dion. Cass. p. 71. A., Arrianum Epict. II, 22., Platonem Sympos. p. 179. B., Sextum Emp. I, 33. p. 61. "Totum vero opus qui imitati sint, plures et inter antiquos et inter re- centes inveniuntur, de quibus adeas G. Hermannum et G. A. Wagnerum in iis, quae editionibus suis praefati sunt, tum. Glumium in commentatione de Eur. Alc. p. 21 seqq., quibus adde. Vilandium in opp. vol. XLVII. p. 204 (XLVI. p. 18). Fabulam omni poesi carentem Herderus compo- suit, quum superare Euripidis opus studeret. Laevius, poeta latinus, utrum Euripidem , an Phrynichum, an Mo- schionem (si quidem Pheraeis huius idem, quod Alcestidi, argumentum fuit *)), imitatus fuerit, dubito; fragmenta qui- dem ab Euripidis opere non absona esse videntur. Ad v. 410. enim referri possunt verba haec: corpore pectoreque

Undique obeso ac mente ersensa,'

Tardigenulo senio oppressum, ad v. 635. dulcioriloquus, ad v. 438 seqq. loca silenta, ad v. 342. carendum tui est, ad v. 656. oblitera gens, ad v. 403. vel 189. manciolis te- nellis, ad v. 847. accipitret, ad v. 800. subducti supercilii carptores **), Ceterum quaedam eorum, quae Gellius XIX, 7. collegit, ex aliis poematis decerpta esse recte suspicatus esse videtur Hermannus. Attianae fabulae unus versus servatur apud Priscianum:

quum striderit reiracta rursus inferis, qui potest in oratione Herculis v. 800 --- 854. locum ha-

*) Suspicatur hoc Welckerus p. 1049. **) Cf. Glumii comment. p. 99 seq.

284

buisse. De Vilandii nostri imitatione videnda est Goethii fabula dii heroes Vilandiusque inscripta, plena festivitatis atque facetiarum. ^ Picturis quoque et caelatis operibus Euripideae fabulae argumentum saepius repraesentatum esse documento est et tab. 86. monumentorum, quae Vinkelm. Romae 1767. edidit, et Gernhardii imaginum tab. 28. centuriae pr. et Zoegae cael. opp. Rom. tab. 43.

In disponendis huius didascaliae fabulis ab atrociori- bus ad mitiora, a gravioribus ad leviora, a tristioribus ad laetiora Euripidem progressum esse apparet, Pathetici generis fuerunt Cressae et saevitia vindictae horrorem in- iecerunt. Paullo mitiora fuerunt quae in Alcmaeonis fa- bula acta sunt, sed, si per se spectentur, tamen atrocis- sima: interficitur enim a patre, qui genuit, mulier pro- bissima et praemio, non supplicio, dignissima. ἘΠῚ harum quidem trágoediarum infelicissimus est exitus, Sequuntur duae, in quibus miserae res in laetas convertantur. Et Telephum quidem eius generis fuisse, quod implicatum (πεπλεγμένον) dixit Aristophanes, planum est; Alcestin ad morale genus recte retuleris,

VI. De philosophia Euripidis rationali.

»Pericles, Xanthippi filius, primus adhibuit doctrinam: quae quanquam tum nulla erat dicendi, tamen, ab Anaxa- gora physico eruditus, exercitationem mentis a reconditis abstrusisque rebus ad caussas forenses popularesque fa- cile traduxerat. Huius suavitate maxime hilaratae sunt Aihenae, huius ubertatem et copiam admiratae, eiusdem vim dicendi terroremque timuerunt. Haec igitur aetas prima Athenis oratorem prope perfectum tulit. Nec enim in constituentibus rem publicam nec in bella gerentibus

-

235

nec in impeditis ac regum dominatione devinctis nasci cu- piditas dicendi solet: pacis est comes otiique socia et iam bene constitutae civitatis quasi alumna quaedam eloquentia. Itaque ait Aristoteles, cum sublatis in Sicilia tyrannis res privatae longo intervallo iudiciis repeterentur, tum primum, quod esset acuta illa gens et controversiis nata, artem et prae- cepta Siculos Coracem et Tisiam conscripsisse." Verba sunt Ciceronis in Bruto c. 11 seq., quibus addas cap. 8: .Tum Leontinus Gorgias, Thrasymachus Chalcedonius, Protagoras Abderites, Prodicus Ceus, Hippias Eleus in ho- nore fuit aliique multi temporibus eisdem docere se pro- fitebantur, arrogantibus sane verbis, quemadmodum caussa inferior (ita enim lodnebiantat) dicendo fieri v— pos- set (τὸν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν). | »Quanta Euripidis aetate mentium morumque mutatio disciplina philosophorum, cuius optimi quique et nobilissimi adolescentes cupidissimi erant, effecta fuerit, cum omnibus fabulis, tum imprimis Nubibus Aristophanes ostendit, in quibus induxit rustici cuiusdam filium, qui nobilium ado- lescentium mores imitando rem familiarem perdidisset, operam dantem philosophis hoc consilio, ut, iniustam do- ctus orationem, posset ius et iniuriam confundendo rem perditam restituere. Hic igitur, ad Socratem deductus, non solum astronomiam et geometriam, sed etiam dialecti- cam atque rhetoricam sive orationum spinosarum argutias (λόγων ἀκριβῶν σχινδαλάμους) docetur. Cuius discipli- nae fructus summa disserendi agendique libido est. Nihil enim eorum, quae publice sancita sunt, verum, certum firmumque esse videtur, sed quum et initio disserendo at- que persuadendo omnia instituta esse videantur et post- modum opinionum tenacitate atque consuetudine confir- maía, posse etiam disserendo tolli, apparet; cf. v. 1421: οὔκουν ἀνὴρ ὃ τὸν νόμον ϑεὶς τοῦτον ἦν τὸ πρῶτον, ὥςπερ σὺ κἀγώ, καὶ λέγων ἔπειϑε τοὺς παλαιούς; ἧττον τί δῆτ᾽ ἔξεστι κἀμοὶ καινὸν αὖ τὸ λοιπὸν ϑεῖναι νόμὸν τοῖς υἱέσιν, τοὺς πατέρας ἀντιτύπτειν; Inde cum auctoritate morum a maioribus traditorum cum- que legum sanctitate simul deorum veneratio tollitur, et in locum numinum, quae colit vulgus, tria substituuntur,

236

aether sive aer cum nubibus, qui coelestium. deorum munera dignitatemque sibi vindicet, lingua, quae res hu- manas administret, et chaos, ex quo omnia formentur (v. 424: τὸ Χάος τουτὶ καὶ τὰς Νεφέλας καὶ τὴν Γλῶτ- ταν, τρία ταῦτα). Horum autem principatum tenent nu- bes ideo, quod in quamlibet. formam facillime mutantur neque quidquam habent solidi, firmi certique; atque eam ob caussam eaedem dialecticae sunt praesides auctricesque, tribuentes hominibus prudentiam, disserendi vim et prae- stigias cum calumniandi, commovendi spite fa- cultate (v. 317): αἵπερ γνώμην καὶ διάλεξιν καὶ νοῦν ἡμῖν παρέχουσι καὶ τερατείαν καὶ περίλεξιν καὶ κροῦσιν ΩΝ κατά- ληψιν. Unde fit, ut dialectica sive ἄδικος λόγος, qua unice homi- nes nunc confidunt, contraria sit probitati, sanctitati, for- titudini et frugalitati, quas colebant patres. Quemadmodum autem ad Herculem Prodiceum Virtus Voluptasque vene- runt, quae suis quaeque bonis propositis ad se sequendum certatim eum invitarent, ita coram Phidippide Dialectica et Probitas (δίκαιος λόγος) certamine inito de principatu contendunt, et superior discedit dialectica , quidvis flagitii se duce impune committi posse ostendendo. Hane igitur amplexus ille patrem verberibus afficit, et recte factum esse tam speciosis argumentis confirmat, ut ei ipsi, quem percussit, persuadeat. Morum conversionem hit verbis praedicat (v. 1399) : x ὡς ἡδὺ καινοῖς πράγμασιν καὶ δεξιοῖς éstos καὶ τῶν καϑεστώτων νόμων oso queso δύνασϑαι. ἐγὼ γάρ, ὅτε μὲν ἱππικῇ τὸν νοῦν μόνον προφεῖχον, οὐδ᾽ ἂν τρί᾽ εἰπεῖν δήμαϑ᾽ οἷός τ᾽ ἦ, πρὶν ᾿ξξαμαρτεῖν" vvvi δ᾽, ἐπειδή μ᾽ οὑτοσὶ τούτων ἔπαυσεν αὐτός, γνώμαις δὲ λεπταῖς καὶ “λόγοις ὑναννμι - καὶ peoluv avs, οἶμαι διδάξειν. ὡς δίκαιον τὸν πατέρα κολάζειν. Eam autem morum permutationem non minus Euri- pidis carminibus, quam Socratis philosophia effectam esse

231

tum in hac fabula tum in Ranis arguit comicus. Repu- diat enim Phidippides, ut priscos obsoletosque, Simonidem atque Aeschylum

ψόφου πλέων. ἀξύστατον, στόμφακα., κρημνοποιόν. contra Euripidem ut sapientissimum admiratur et canit Aeoli fabulam, qui incestum cum germana commissum cal- lide tegat purgetque; quin etiam eam ipsam ob caussam, quod Euripidem vituperet, patrem verberibus castigat. In Ranis omnis accusatio a Socrate ad Euripidem transfertur, qui πανοῦργος vocatur, sicut ille ὁ πάντα τολμῶν (Nub. 315.), et inducitur Dionysus tanquam Atheniensium, quales illo tempore erant, exemplar, ignavus, vafer, versutus, et Euripidis admiratione insanus. Caussa admirationis sophi- stice est, qua novos deos eosdem, quos Socrates, inducat (v. 892.) et veteratores pro bellatoribus repraesentet, qui fas nefasque misceant (v. 1078 —1088.), eoque nomine improbissimo cuique gratissimus sit,

τοῖς λωποδύταις καὶ τοῖσι βαλαντιητόμοις

καὶ τοῖσι πατραλοίαισι καὶ τοιχωρύχοις.

ὅπερ ἔστ᾽ ἐν ἽΔδιδου πλῆϑος" οἱ δ᾽ ἀκροώμενον

τῶν ἀντιλογιῶν καὶ λυγισμῶν καὶ στρο-

φῶν

ὑπερεμάνησαν κἀνόμισαν σοφώτατον. lam enim eruditio etiam ad infimos humillimosque perma- navit, ut nemo Atheniensium non libros legat discatque subtilitates (v. 1114):

ἐστρατευμένοι γάρ εἶσι,

βιβλίον v ἔχων ἕκαστος μανϑάνει τὰ v Oekid. Huius igitur dicendi facultatis, huius eruditionis, huius acuminis se Civibus auctorem fuisse praedicat Euripides (v. 954.) :

ἔπειτα τουτουσὶ λαλεῖν ἐδίδαξα —,

νοεῖν, ὁρᾶν, ξυνιέναι, στρέφειν, ἐρᾶν, τεχνάξειν, et testatur Aeschylus palaestram cum dicendi studio ab Atheniensibus permutatam esse, quum sua memoria prae- ter μᾶζαν et ῥυππαπαί nil dicere potuerint (v. 1069.):

εἶτ᾽ αὖ λαλιὰν ἐπιτηδεῦσαι καὶ στωμυλίαν ἐδίδαξας.

ἣ ᾽ξεκένωσεν τάς vs παλαίστρας καὶ τὰς πυγὰς ἐνέ-

τριψε κτλ.

298

Congredientes deinde in certamen alter magniloquentia et praerupta verborum audacia, tum rerum pondere et gra- vitate adversarium percellit, alter acumine, subtilitate, calliditate, argutiis vim minasque eludit (v. 818.— 829.), sed postremo suo ipsius gladio instar Palamedis jugulatur, respondente Baccho diffamata illa ἡ γλῶσσ᾽ ὀμώμοκε et τί δ᾽ αἰσχρόν, ἢν μὴ τοῖσι ϑεωμένοις δοκῇ; et τίς οἶδεν, εἰ τὸ ζῆν μέν ἐστι κατϑανεῖν ; Principium autem et fon- tem depravationis tum morum tum poeseos quaerendum esse in philosophia sive in Socraticis chartis iudicat Ari- stophanes iisdem, quas recte scribendi magistras esse dixit Horatius. Damnandum esse illius iudicium spernendamque sententiam hodie quivis, qui vel mediocriter sapit, intelli- git: absolvit enim Socratem et comprobavit philosophiam eius saeculorum omnium posteritas: neque huius caussa ab Euripidis segregari potest, neque Aristophanes ipse segre- gari eam voluit, et huius non minus quam illius personam falsis criminationibus turpavit. .Miseret nos stultitiae Ari- stophanis, si eruditionem Atheniensium eultumque inge- niorum, ex quo summa beneficia ad universum genus hu- manum permanaverunt, quem et ltomani victores et chri- stiani hostes, quum reliquas laudes omnes damnarent, ad- mirati sunt, sine quo hodie Graecos non pluris quam Ae- gyptios vel Persas faceremus, hunc, inquam, si improba- vit ac tanquam improbitatis nequitiaeque caussam. damna- vit, si Meliti Anytique accusationi nomen subscripsit, sci- licet vehementér dignus est, cuius iudicium nos admire- mur, qui lucem veritatis posthabitis rebus omnibus nos se- qui gloriemur! Refutationem Aristophanis qui quaerit, Periclis orationem funebrem adeat, qua πο δ philosophiae studium fortitudini Atheniensium neque ingeniorum cultum exercitationi corporum obfuisse ostenditur. Sed enim non est opus alienis testibus: contradicit sibi Aristophanes ipse, nec minus acriter priscos mores et μαραϑωνομάχων illo- rum ineptias, morositatem, rusticitatem, gloriositatem., su- perstitionem , sordes in Vespis, quam vitia iuniorum in Nubibus perstringit, neque omnino certam aliquam senten- tiam tueri, sed risum movere ac delectare vult*). Con-

*) Non vituperationem, sed risum sequi comicos (ov ψόγον, ἀλλὰ τὸ γελοῖον) cum alii tum Aristoteles docet Poet. 4, 9.

A

239

firmantur his, quae disputavi, graecorum hominum iudicia de Aristophane reliquisque comicis facta, velut Plutarchi in vit. Pericl. c. 13: καὶ τί ἄν τις ἀνθρώπους σατυρι- κοὺς τοῖς βίοις καὶ τὰς κατὰ τῶν κρειττόνων βλασφη- μίας, ὥςπερ δαίμονι κακῷ, và φϑόνῳ τῶν πολλῶν ἀποθύοντας ἑκάστοτε ϑαυμάσειεν; Luciani in bis accus, S. 33: τὸν Εὔπολιν καὶ τὸν ᾿Δριστοφάνην, δει- vovg ἄνδρας ἐπικερτομῆσαιν τὰ δεμνὰ καὶ χλευ- ἄξειν τὰ καλῶς ἔχοντα. MAeliani V. H. II, 13: ᾽άρι- στοφάνην τὸν κωμῳδίας ποιητήν, βωμολόχον ἄνδρα καὶ γελοῖον ὄντα καὶ εἶναι σπεύδοντα. Aristotelis Poet. 4, 3: οἵ μὲν γὰρ σεμνότεροι τὰς καλὰς ἐμι- μοῦντο πράξεις καὶ τὰς τῶν τοιούτων. oL δὲ εὐτελέστεροι τὰς τῶν φαύλων. adde ibid. S. 10. Quid? quod Aristophanes ipse se in Euripide idem illud, quod in Ranis acerbissime vitu- perat et propter quod dignum fuisse dicit, qui medius dis- rumperetur *), maxime admiratum ac studiosissime imitatum esse fatetur apud Plutarchum de aud, poet. c, 11. p. 30: ὃ δὲ ἐμφύεται τῷ κάλλει καὶ τῇ κατασκευῇ τῶν ὀνομά- τῶν, καϑάπερ δ᾽ “ριστοφάνης περὶ τοῦ Εὐριπίδου φησί" χρῶμαι γὰρ αὐτοῦ τοῦ στόματος τῷ στρογγύλῳ, quodque ea imitatione illum alterum Euripidem factum esse Cratinus comicus testatur?

τίς δὲ σύ; κομψός τις ἔροιτο ϑξεατής"

οὑπολεπτόλογος, γνωμοδιώκτης., Εὐριπιδα- o.Grogaví&owv **);

Sui igitur ipsius exemplo confirmavit verum esse, quod Euripidem praecipuum eruditionis Atheniensium au- ctorem fuisse et ad summos infimosque huius poetae vim atque disciplinam manasse testatus est. Atqui hoc obtre- etatores hodie non tam virtutis poetae, quam depravationis populi Atheniensium signum esse volunt. Qui si sibi con- stare volent, non Athenienses solos cum sociis, sed hostes quoque eorum, Peloponuesios, nec tantum eos populos, qui belli perniciosissimi labe inquinarentur, sed etiam eos, qui contagionis malorum expertes esseut, neque vicinos tantum-

*) V. 955: dg πρὶν διδάξαι γ᾽ ὥφελες μέσος διαῤῥαγῆναι. **) Attulit Pflugk. in praefat. p. XXXVII.

210

modo, sed remotiores quoque, Siculos atque Caunios, eà potissimum aetate, qua in fastigium eruditionis Graecorum gentes ascendisse, iis temporibus, quibus philosophia, litte- ris, humanitate vitam perpolitissimam fuisse, quibus sum- mam omnium artium perfectionem et sincerissimum homi- num iudicium fuisse constat, eo igitur saeculo, quo prae- stantissimarum artium studia vigebant, quo illa ipsa in- venta sunt, quae hodie omnes admiramur, quo ad per- fectionem adducta sunt quaecunque in vita humana prae- clara habentur, eo saeculo Graecos universos depravatos, corruptos, turpissimos, vitiis omnibus inquinatissimos fuisse affirmandum erit. Audiamus quae Plutarchus in vita Ni- ciae c. 29, memoriae prodidit, quibus non modo confirma- tur quod Aristophanes testatur, Athenienses illo tempore prae reliquis Graecis eruditionis laude floruisse, idque Eu- ripidis potissimum opera beneficioque doctissimarum fabu- larum effectum fuisse, sed etiam quicquid esset Graeci no- minis eiusdem eruditionis eorundemque carminum audien- dorum cupidissimum fuisse ostenditur. Enarratis enim variis Atheniensium, qui expeditioni Siciliensi interfuerunt, fatis, ,, Non pauci," inquit, ,,vel furtim ex latomiis sub- tracti vel qui inter servos delituissent divenditi sunt, V e- rum his verecundia et morum honestas auxilio fuit, Aut enim brevi manumissi sunt, aut in honore ha- biti apud dominos remanserunt, Nonnullis etiam Euripi- des salutem attulit. Nam praeter ceteros interiores Grae- cos Siculi huius poetae studiosi fuisse videntur, et cum exigua subinde illius. carminum specimina et quasi gustus ad eos perferrentur, ediscebant laetique inter se commu- nicabant. .Eo igitur tempore ferunt permultos eorum, qui sospites domum revertissent, Euripidem honoris caussa sa- lutasse ac praedicasse alios se libertatem ex servitute re- cepisse, quod quae memoria tenerent illius carmina domi- nos docerent, alios se, quum post pugnam vagantes victu carerent, cibo potuque adiutos esse, cum versus illius can- tarent. Quo minus mirandum est, quod Caunios narrant, cum navigium quoddam (Atheniensium) latronibus inse- quentibus ad. portum eorum confugisset, initio quidem non recepisse sed prohibuisse aditu, tum vero interrogasse,

211

ecquid Euripidis cantilenas nautae tenerent, et, affirmanti- bus his, statim concessisse, ut navis subduceretur." Loquacitatis quidem Euripides non ab Aristophane solo, sed ab aliis quoque scriptoribus passim accusatur, teste Plutarcho de rect. rat. aud. c. 13: μέμψαιτο δ᾽ ἄν τις "AoyiAógov μὲν τὴν ὑπόϑεσιν, Παρμενίδου δὲ τὴν στιχο- ποιίαν, Φωκυλίδου δὲτὴν εὐτέλειαν, Εὐριπίδου δὲ τὴν λαλιάν, Σοφοκλέους δὲ τὴν ἀνωμαλίαν. Philosophantur enim apud eum promiscue omnes, mulieres, adolescentes, ser- vi, id quod gloriantem ipsum fecit Aristophanes Ran. v. 949 : ἀλλ᾽ ἔλεγεν ἡ γυνή vé μοι χὠ δοῦλος οὐδὲν ἧττον χὠ δεσπότης qy5 παρϑένος χή γραῦς ἄν —, tum etiam iis, quorum personas philosophia minus dede- cet, saepe sententiae tribuuntur eae, quibus magis Euripi- dis, quam ipsorum, sensa exprimantur. Quum. difficile sit omnibus poetis in hoc genere moderari animo, cupidinem reprimere studiumque celare sic, ut sub aliena persona latentes perpetuo fallant, tum vero eorum, qui a philoso- phia ad fabulas componendas proficiscuntur, vix ullum inve- nias, qui in via lubrica non titubet et saepissime etiam la- batur. Est enim investigatio caussarum, qua ad cuiusque rei abditam originem perspiciendam descendimus , contra- ria ei mentis cogitationi, qua res utcunque natas imagina- mur et speciem continuo talem, qualem res effectae nan- ciscuntur, effingimus. Attamen perfectissima artis opera ex utriusque facultatis conciliatione nascuntur, sicut eorum, quae natura procreavit, praestantissima quaeque sunt ea, in quibus dotes inter se contrariae felicissima mixtione consociatae sunt ita, ut aliae aliis compensentur, confirmen- tur, illustrentur. Non recte munere officioque poetae fungi- tur is, qui nullis sui animi dotibus instructos ditatosque homines tales, quales vulgo sunt, effingit. Neque enim vulgarem rerum speciem in fabulis quaerimus, sed poetae, sub alienis personis latentis, opera opibusque auctos ho- mines et in altiorem quendam locum evectos, unde pateat liberior in caussarum effectuumque nexum prospectus. Nam quis ferret satyrorum turpitudinem, quis rudium ho- minum stupiditatem , quis sceleratorum impietatem libere se iactantes, nisi horum quasi persona indutus poeta imi- 16

242

taretur tantum, non ipsam repraesentaret naturam eorum, ut illius animum perspicere nobis videremur, horum ser- mones actionesque cognoscentes. Hoc, puto, intelligens Euripides levium rudiumque hominum personis. aliquid momenti addendum esse statuit, et participes eos facere eruditionis, cui illa aetate promiscue omnes studuisse con- stat, hoc spectans, nequa carminum pars utiliter disputa- tis monitisque vacaret. In Atheniensium moribus institu- tisque illae quoque frequentissimae orationum contentiones nituntur, quibus fere binae personae, quarum altera accu- satoris altera rei vicem subeat, caussas quasi in iudiciis dicunt tam docte atque egregie, ut artis magistri vix in- veniant, quod vel corrigere possint vel reprehendant. Fe- cit idem Sophocles, item saepissime hoc artificio, tanquam plurimum valente ad delectandos movendosque spectatores, usus est Aristophanes, Quippe certaminibus spectandis unice delectabantur Graeci; his acui vires, incendi studia credebant, ut ad summa quaeque fastigia aemulatione eni- terentur. Contendebant inter se non solum pugiles lucta- toresque, sed etiam poetae, musici, oratores; certamina singulis tam animi quam corporis virtutibus instituta atque praemia proposita erant, quae suae quisque laudis aemu- los peteret vincendo. Quid? quod ipsorum magistratuum honorumque ambitio atque universa reipublicae administra- tio in contentionibus aemulorum posita erat, neque ulla pars vel privatae vel publicae vitae certaminibus vacabat. Hunc igitur morem in fabulis componendis necessario se- cuti sunt etiam tragici poetae: quod factum non est quod vituperemus, sed potius, si fieri possit, imitemur, Neque enim alia ratione planius, simplicius, luculentius, gravius caussae personarum, quarum diversis contrariisque studiis difficultates omnisque rerum implicatio conficitur, exponi et ius atque iniuria partis utriusque demonstrari potest *).

*) Goethe in iis, quae de veterum parodia disseruit, haecce scripsit verissima: , Die Griechen, die als geselliges Volk gerne sprachen, als Republikaner gern sprechen hürten, waren so an den óffentlichen Vortrag gewóhnt, dafs sie un- bewufst die Redekunst sich eigen gemacht hatten und dem-

243

In hoc autem genere praecipue viget ars Euripidis orato- ria: summo enim acumine, summa subtilitate personae omnes quaecunque ad caussam defendendam apta sunt in- veniunt, summa prudentia argumenta disponunt, summa eloquentia ornant orationem ; conciliant eriguntque animos, exponunt probabiliter, confirmant sua, refutant adversaria, perorationem vel inflammantem addunt vel restinguentem, denique omnes exemplo suo confirmant illud, quod poni- tur in Antiopae fabulae fragmentis: ἐκ παντὸς ἄν vig πράγματος δισσῶν λόγων ἀγῶνα ϑεῖτ᾽ ἄν, εἰ λέγειν εἴη δοφός.

lidem et summa calliditate commissa tegunt, et artificiis ingeniose excogitatis se expedire conantur circumventi; neque ulla tam perdita est caussa, quam non speciosis ar- gumentis purgent ita, ut hebetioribus persuadeant. Con- firmari his, quae disputavimus, vides sententiam Quincti- liani, qui (lib, XT. c. 1. δ. 68.) Euripidem ait et sententiis "densum esse et in iis, quae a sapientibus tradita sint, paene ipsis parem, et dicendo ac respondendo cuilibet eorum, qui fuerint in foro diserti, comparandum. Ceterum non est quod moneamus Euripidem, quum opinionum perver- sitatem tolleret ac disserendi subtilitate, quid in quaque re verum esset, exquireret, hoc imprimis efficere studuisse, ne metu malorum, quae nulla essent, ac superstitionibus animi supra modum perturbarentur, ne vi morum malorum opinionumque depravatarum a recta ratione tenenda detru-

gemáís dieselbe ihnen eine Art Bedürfnifs geworden war. Dieses Element war dem dramatischen Dichter hóchst will- kommen , der auf einer fingirten Bühne die hóchsten mensch- lichen Interessen vorzuführen und das Für und Wider ver- Schiedener Partheien durch Hin- und Widerreden krüftig auszusprechen hatte. Bediente er sich nun dieses Mittels zum hóchsten Vortheil seiner Tragódie und wetteiferte mit dem Redner im vólligen, obgleich imaginüren, Ernste, so war es ihm für das Lustspiel beinahe noch willkommener: denn indem er die niedrigsten Gegenstünde und Handlungen durch hohes Kunstvermógen ebenfalls im grofsen Styl zu behandeln wufste, so brachte er etwas Unbegreifliches und hóchst Ueberraschendes vor." 16 *

244

derentur, ne tanquam servi legum institutorumque vineulis inviti ignarique cohiberentur, sed aequo, libero lubentique animo quae vera rectaque esse intellexissent sequerentur *).

His in universum disputatis, ut tanquam exemplis do- cumentisque quae disseruimus confirmentur, de didascalia ipsa, cuius partem Aeoli fabulam fuisse fingimus, explice- mus, Revocamus autem ad unum quasi corpus tetralogiae O edipi fabulam, qui cum matre, Aeoli, qui cum sorore incestum committit, Laodamiae, quae virum, quem per- dite amat, neglecto patris amore, ad inferos sequitur, Achillis, qui cum filia Lycomedis, tanquam sorore, con- cumbit. Neque enim quidquam obstat, quin haec dramata circa Ol. 86; 1, anno 435. una in certamen commissa esse fingamus, et similitudinem quandam rerum argumentorum- que intercedere, qua recte consociarentur et ad certam poetae voluntatem significandam revocarentur, facile in- telligitur.

A. Oedipus.

Argumentum narrationi, quam Hyginus c. 66. et 67. scriptam reliquit, inesse pridem cognitum est ab iis, qui de huius dramatis conformatione inquisiverunt **). Ibi igi- iur de priori Oedipi vita haec sunt memoriae prodita: »Laio, Labdaci filío, ab Apolline erat responsum, de filii sui manu ut caveret. Itaque locasta, Menoecei filia, uxor eius, cum peperisset, iussit exponi. Hunc Periboea, Po- lybi regis uxor, cum vestem ad mare lavaret, expositum sustulit. Polybo sciente, quod orbi erant liberis, pro suo educaverunt eumque, quod pedes transiectos haberet, Oe- dipum nominaverunt." Qua ratione ad littus Corinthiorum infans delatus sit, scholiasta Euripidis ad Phoen. v. 26. docet: oí δὲ, εἰς ϑάλασσαν ἐκβληϑῆναι sig Ado- νακα xol προςοχείλαντα τῇ Σικυῶνι ὑπὸ τοῦ Πολύβου

*) Cf. Aristoph. Ran. 971: τοιαῦτα μέντοὐγὼ φρονεῖν τούτοισιν εἰρξρηγησάμην πτλ. **) C. Fr. Hermannus quaest. Oedip. 1881. Welck. p. 937.

215

ἀνατραφῆναι" ἔνιοι δὲ καί φασιν αὐτὸν εἶναι παῖδα ἢ). De pedum tumore idem: oí δὲ ὁπὸ τῶν σπαργάνων φα- σὶν αὐτὸν ἐξῳδηκέναι ἐκ ταὐτομάτου τὼ πόδε. In reliquis Hyginus ab Euripide recessisse Sophoclemque secu- tus esse videtur. Illius autem vestigia in hisce scholiasta- rum notis deprehendere mihi videor: ad v. 33: ἔνιοι δέ φασιν εἰς Πυϑῶνα ἐληλυϑέναι τὸν Οἰδίποδα, ἵνα τρο-. φεῖα ἀποδῷ τῷ ᾿“πόλλωνι. Nunquam enim antea dubitasse Oedipum, quin ex Polybo ac Periboea procrea- tus esset, neque ullam ei suspicionem sodalium exprobra- tione iniectam fuisse necesse est. Caussam caedis ean- dem Euripides in Oedipo atque in Phoenissis finxisse vi- detur: ad quem locum haec notata in cod. Gu. invenimus: λαβὼν rovg ἵππους ἀπῆλϑεν εἰς Kógw9ov παρὰ Πολύβῳ, εἰπὼν οὕτω" Πόλυβε, ϑρεπτήρια ταῦτα ἵππους τοι δώσω, δυςμενέων ἐλάσας, |

ὥς φησιν ᾿Αντίμαχος. Καϑαρϑεὶς δὲ ἐκεῖσε αὖϑις d- zs παρὰ τὸν Πύϑιον., καὶ λαβὼν χρησμὸν. ὅτι ἐπὶ φϑορᾷ καὶ συνελεύδει μητρὸς ἐτέχϑη, ἔγνω φυγεῖν τοὺς δῆϑεν δοκοῦντας αὐτῷ πατέρας καὶ καταλαμβά- νει Θήβας κτλ. Paene eadem ab alio quodam gram- matico in eodem codice scripta sunt: τότε οὖν Οἰδί- πους. τοὺς τοῦ Aatov ἵππους λαβὼν καὶ πάντα τὰ αὐτοῦ, καταλαμβάνει τὴν Κόρινϑον., καὶ διδοὺς ταῦτα πάντα Πολύβῳ τροφάς. ἐκεῖϑεν ἀναχωρεῖ,, τὸν περὶ τῆς πατροχτονίας καὶ τῆς τῇ μητρὶ συνελεύσεως χρησμὸν δεδιώς." ᾧετο γὰρ πατέρας αὐτοῦ τῷ ὄντι Πόλυβον καὶ τὴν ἐκείνου γυναῖκα εἶναι κτλ. Quibus adde notam ad v. 44, scriptam: μετὰ ταῦτα τῶν ἵππων ἀφανῶν γενομένων. λῃστῶν ἐδόκει τοὔργον γεγονέναι. Et paullo post: ὑποστρέψας sig Κόρινϑον μετὰ τῶν ἵππων otov, καὶ καϑαρϑεὶς τὸν qó- νον, πάλιν ... ἐπανῆκε πρὸς τὸν ϑεόν" λαβὼν δὲ χρησμὸν, ὅτι ἐπὶ φϑορᾷ τοῦ πατρὸς ἐτέχϑη καὶ συνουσίᾳ τῆς μη- τρός, διέγνω Κόρινϑον φυγεῖν, τὴν νομιξομένην

*) Ad v. 28: τινὲς εἰς λάρνακα Birra καὶ sig ϑάλασσαν διφέντα τὸν παῖδα προςπελασϑῆναι τῇ Κορίνϑ'ῳ φασί.

216

πατρίδα κτλ. Maximi momenti est, quod spolia Laio detracta Oedipus Corinthum deduxit et patri, quem puta- bat, donavit: quo defuncto quum eadem cum reliquis Po- lybi bonis, quippe haereditate ad ipsum redeuntia, The- bas deportare vellet eiusque rei caussa Corinthum se con- tulisset, comitantibus satellitibus suis, qui iidem fuerant Laii, cui ille successerat, satellites, hi, agnito Laii curru armisque, et comperto regem, quem a latronibus inter- fectum esse antea putaverant, Oedipi ipsius manu trucida- tum esse, statim inu itinere supplicium scelerato su- mere non dubitarunt: regno enim "Thebanorum insidians ille regem occidisse videbatur, ipsi autem ad ulciscendos manes defuncti pietate atque officio impellebantur; οἵ, Welck. p. 538 seq.

Ceterum non haec ipsa prooemio exponi potuisse pla- num est. Potius dicendum fuit, quomodo Oedipus Polybi, Corinthiorum regis, filius, sublata Sphinge, et regnum 'The- banorum et reginae matrimonium adeptus esset. 'Tum de liberis eius, de regni spleidore deque felici rerum suc- cessu exponendum fuit, Denique de commutata fortuna, de morte Polybi, de Oedipi luctu atque itinere, deque pe- stilentia, qua inter absentiam illius terra vexaretur, spe- ctatores docendi fuerunt. Hunc enim rerum statum fuisse ex Hygino cognoscimus: ,Interim 'Thebis sterilitas frugum et penuria incidit ob Oedipi scelera, interrogatusque Ti- resias, quid ita Thebae vexarentur, respondit: Si quis ex Draconteo genere superesset et pro patria interisset, pe- stilentia liberaturum. Tum Menoeceus, locastae pater, se de muris praecipitavit. Dum haec Thebis geruntur, Co- rinthi Polybus decedit" etc.

Per totam vitam Oedipus, qui summo ingenii acumine ae- nigma Sphingis interpretatur, a diis eluditur et quasi captus mentis oculis ab errore ad errorem ignarus invitusque com- pellitur, ut postremo imprudentissimus mortalium omnium fuisse arguatur is, qui prudentissimus esse et sibi et reliquis visus sit. Inignoratione igitur veritatis huius dramatis mo- menta posita fuisse apparet. Solet autem Euripides, quo maio- ribus erroribus persondfum, qui agunt, res impediuntur, hoc enixius curare, ut planissime omnia pateant spectatoribus, et

^

221

recte quidem. Gravissime enim commovemur, cum vel maxime adversaria esse personis ea, quae acerrimo sui adiuyandi studio ipsi moliantur, et suis gladiis ipsos iugu- lari intelligimus. Unde prooemiorum, quae multi perverse accusant, utilitas elucet. Necesse igitur fuit aut a deo aliquo aut a Laii umbra sive manibus statim in principio dramatis accuratissime theatrum de caussa rerum et nexu edoceri. Alteram prologi partem sive colloquium , quod prooemio subnecti solet, a Menoeceo atque '"liresia actum esse consentaneum est. lllius enim erat, cui regni admi- nistratio, dum Oedipus abesset, mandata erat, vatem ar- cessitum de remedio pestilentiae consulere: cuius cognito responso senex decrepitus, quum neminem praeter se et Creontem ex Draconteo genere superstitem esse crederet, vitam patriae obferre seque de muris praecipitare non du- bitavit. Fragmentum prologi unum exstat, quo Sphiugis natura declaratur:

οὐρὰν δ᾽ ὑπίλασ᾽ ὑπὸ λεοντόπουν βάσιν

καϑέζε ὃ --- τοῦ ---

Chori partes mulieribus Corinthiis, Periboeae reginae famulis, poeta detulerat, quas Oedipus, antequam ipse cum satellitibus, patrimonium plaustris curribusque impositum avehens, Corintho proficisceretur, eum matre, quam puía- bat, praemiserat. Initium parodi Strabo VIII. p. 339 (582.) servavit (Matth. p. 383. inc. fragm. n. 94.) :

ὕδατι χλωρῷ περικλυζόμενον

ἥκω προλιποῦσ᾽ ᾿ἀκροκόρινϑον.

ἱερὸν ὄχϑον, πόλιν ᾿Αἀφροδίτας.

Post parodum in scenam prodiit Creon, cui Menoe- ceus, antequam se praecipitaret, regni administrationem commendavit. ls iusta funeri senis generosissimi, qui li- berandae malo patriae caussa morti se obtalit, persolvenda curat. Adest locaste regina, lamentans sortemque suam deplorans, quod absente marito sit privata parente, optans, ut Oedipus, pridem desideratus, revertatur, qui laboranti patriae, sicut quondam, cum Sphingis saevitia vexaretur, succurrat. Hoc ipso tempore satellites Corintho redeunt, et producto in medium curru, qui quondam Laii fuit, cum armis eiusdem, Oedipum in itinere, quod Laium ab illo in-

248

terfectum esse certissimis ex indiciis cognovisse, excae- catum a se proturbatumque esse narrant) ; cf. schol. Phoen. v. 61: iv δὲ τῷ Οἰδίποδι oí “Μαΐου ϑεράποντες ἐτύφλω- σαν αὐτόν" |

ἡμεῖς δὲ Πολύβου παῖδ᾽ losióevrsg: πέδῳ

ἐξομματοῦμεν καὶ διόλλυμεν κόρας. Numinis vindicta hoc evenisse Creon testatur:

— ὁρῶ γὰρ ἔν χρόνῳ

δίκην ἅπαντ᾽ ἄγουσαν εἰς φάος βροτοῖς. Nec miratur, quod Oedipus, qua sit violentia animi , faci- nus patraverit, sed ex uno fonte et benefacta et maleficia fluxisse intelligit: qua enim audacia, certamine Sphingis sustentato, "Thebas pernicie liberaverit, eadem temeritate rege interfecto regnum ab eo occupatum esse:

πότερα γενέσϑαι δῆτα χρησιμώτερον

συνετὸν ἄτολμον, ἢ ϑρασύν τε κἀμαϑῆ;

τὸ μὲν γὰρ αὐτῶν σκαιόν, ἀλλ᾽ ἀμύνεται;

τὸ δ᾽ ἡσυχαῖον ἀργόν" ἐν δ᾽ ἀμφοῖν vócog. Contra locaste nefaria fraude, regni recuperandi caussa, a Creonte, quum Oedipi virtute regno se excludi doleret, sa- tellites suspicatur subornatos esse, qui illum de medio tollerent :

φϑόνος δ᾽, ὃ πολλῶν φρένα διαφϑείρων βροτῶν,

ἀπώλεσ᾽ αὐτὸν κἀμὲ συνδιώλεσεν. Quin etiam poena deorum fratrem, ett quicunque sceleris participes sint, serius ocius affectum iri praedicit:

οὔτοι προφελθϑοῦσ᾽ ἡ Zlixx 68, μὴ τρέσῃς,

παίσει πρὸς ἧπαρ, οὐδὲ τῶν ἄλλων βροτῶν

τὸν ἄδικον, ἀλλὰ σῖγα καὶ βραδεῖ ποδὶ

στείχουσα μάρψει τοὺς κακούς, ὅταν τύχῃ **). Quae dicens se suam ipsius sortem praedicere nescit. Eiusdem generis est fragm. 13., quod his praecedere potuit :

ἀλλ᾽ ἡμέρα τοι Mii ob πολλὰς ἔχει.

*) Qui cum Laio fuerant ad oraculum proficiscente satellites, eos omnes ab Oedipo una interfectos esse, neque relictum esse, qui interfectorem proderet, finxerat Euripides.

**) Fragm. inc. n. 2.

249

Creon, conscientia fretus, aequo animo tulisse videtur quae in recenti animi tumore mulier criminabatur :

ἄλλως τε πάντων δυςμαχώτατον γυνή.

-Hoc colloquio finito, locus fiebat alteri chori carmini. Aut luis gravitas deplorari aut Bacchi res gestae celebrari potuerunt: quorum utrumque fit apud Senecam. Deinde Oedipus caecus, ducente uno famulo fideli, in scenam prodiens uxorem conveniebat. Post mutua lamenta locaste fidem amoremque plane singularem ostendendo maritum consolatur et quantum officio, cura, obsequio et pietate effici possit, operam se daturam esse pollicetur, ut detri- mentum, quod oculorum lumine privatus sit, compenset:

ἡδὺ δ᾽, ἣν κακόν τι πράξῃ, συσκυϑρωπάζειν πόσει

ἄλοχον, ἐν κοινῷ τε λύπης ἡδονῆς τ᾽ ἔχειν μέρος. σοὶ δ᾽ ἔγωγε καὶ νοσοῦντι συννοσοῦσ᾽ ἀνέξομαι

καὶ κακῶν τῶν σῶν συνοίσω. κοὐδέν ἐστί μοι πι-

κρόν. | , μετὰ φίλων γὰρ εὐτυχεῖν τε χρὴ φίλους καὶ Ovgtv- ye

— π-- τί γὰρ δὴ τὸ φίλον ἄλλο πλὴν τόδε;

—— 0 “πον 0 —— 00000000000

πᾶσα γὰρ δούλη πέφυκεν ἀνδρὸς ἡ σώφρων γυνή,

ἡ δὲ μὴ σώφρων ἀνοίᾳ τὸν ξυνόνϑ᾽ ὑπερφρονεῖ.

οὐδεμίαν ὥνηδε κάλλος εἰς πόσιν ξυνάορον,

ἁρετὴ δ᾽ ὥνησε πολλάς" πᾶσα γὰρ ἀγαϑὴ γυνή,

ἥτις ἀνδρὺ συντέτηκε, σωφρονεῖν ἐπίσταται.

πρῶτα μὲν γὰρ ταῦϑ᾽ ὑπάρχει" κἂν ἄμορφος ἢ πό-

σις,

χρὴ δοκεῖν εὔμορφον εἶναι τῇ γε νοῦν κεκτημένῃ"

οὐ γὰρ ὀφθαλμὸς τὸ κρῖνόν ἐστιν, ἀλλὰ νοῦς τόδε,

εὐλογεῖν δ᾽, ὅταν τι λέξῃ, χρὴ δοκεῖν, κἂν μὴ λέγῃ»

κἀκπονεῖν ὃν τῷ ξυνόντι πρὸς χάριν μέλλῃ λέγειν *). Et confirmatur animo erigiturque Oedipus cognoscens

amorem fidorum amicorum omnibus opibus praestantiorem esse :

*) Fragm. inc. 151. 152. Huc referenda esse viderunt C. F. Hermannus et Welckerus.

250

οὔτοι νόμιόμα λευκὸς ἄργυρος μόνον

καὶ χρυσός ἐστιν ἀλλὰ κἀρετὴ βροτοῖς

νόμισμα κεῖται πᾶσιν, 4j χρῆσϑαι χρεών.

μεγάλη τυραννὶς ἀνδρὶ τέκνα καὶ γυνή"

ἴσην γὰρ ἀνδρὶ συμφορὰν εἶναι λέγω

τέκνων ὃ᾽ ἁμαρτεῖν καὶ πάτρας καὶ χρημάτων

ἀλόχου vt κεδνῆς" ὡς μόνων τῶν χρημάτων

κρεῖσσον τόδ᾽ ἐστὶ τἀνδρί, σώφρον᾽ ἂν λάβῃ. Videndum igitur omnibus esse, ut probitatem magis morum, quam formae venustatem, in uxoribus ducendis sequantur:

ἑνὸς δ᾽ ἔρωτος ὄντος οὐ μῖ᾽ ἡδονή"

οἵ μὲν κακῶν ἐρῶσιν, oí δὲ τῶν καλῶν.

νοῦν χρὴ ϑεάσασϑαι" τί τῆς εὐμορφίας

ὄφελος, ὅταν τις μὴ φρένας καλὰς ἔχῃ *); Hanc fidem locastes, hane animi aequitatem chorus admi- rans obsequium feminis carmine commendat :

πᾶσα yàg ἀνδρὸς κακίων ἄλοχος,

κἂν ὃ κάκιστος

γήμῃ τὴν εὐδοκιμοῦσαν. Inde maior moles malorum in virum miserum irruit: sub- trahuntur etiam illa praesidia, in quibus solis acquievit ; in nefas mutatur coniugium, in hostes liberi, quin etiam bene factorum conscientia ei eripitur. Postquam regnum filiis duobus concessit, pietate suorum unice confidens, neque eorum, quibus antea delectabatur, praeter coniugis amorem quicquam retinuit, prodeunte ad eum Periboea, dolor redintegratur. Uno enim tempore et patre se pri- vatum et effossis oculis obcaecatum esse, neque habere, euius auxilio praesidioque nisus ulciscatur cives ingratos, quo- rum impietate pro summis acceptis beneficiis supplicio cru- delissimo affectus sit, id vero miserum, acerbum, luctuosum esse testatur. "Talibus lamentis auditis Periboea, consolari

*) Dubito an ad hoc colloquium referendum sit fragm. inc. in Rhet. gr. 'T. VII. p. 601: ἕν᾽ ἀνταπολλύωμεν οἵ us mQov- δοσαν (vulgo fv ἀνταλλάσσωμεν). quo de ultione Oedipum cogitasse significatur.

251

moestum volens, non esse illum a Polybo procreatum ape- rit *). Tum vero Oedipus, splendidissimos natales suos fuisse aut etiam divina stirpe se oriundum esse sperans, et fore, ut cognitis parentibus repente in altissimum glo- riae honorisque fastigium evehatur —

ix τῶν ἀέλπτων ἡ χάρις μείζων βροτοῖς

φανεῖσα, μᾶλλον ἢ τὸ προςδοκώμενον — non quiescere constituit, donec quae latent patefacta sint quaeque ignorat compererit. Intellexit interim ocaste tempus, quo Oedipus a Periboea sublatus sit, congruere cum eo tempore, quo ipsa infantem recens natum iussu mariti exposuerit: iam igitur dira fata coniiciendis indiciis perspicit. Quamobrem abstrahere a studio natales cogno- scendi Oedipum conatur:

ἐχμαρτυρεῖν γὰρ ἄνδρα τὰς αὑτοῦ τύχας

εἰς πάντας ἀμαϑές. τὸ δ᾽ ἐπικρύπτεσϑαι Goqóv **), Sed iam in eandem, quam locaste, suspicionem Oedipus inquirendo ipse quoque deductus est. Quid multa? arcessitur famulus, cui locaste infantem exponendum tradidit, isque ex corporis quibusdam signis Oedipum locastae filium esse confirmat. Hyginus: ,Id ltemalus senex ***), qui eum exposuerat, ex pedum cicatricibus et talorum agnovit Laii filium esse." Huc pertinere potest fragm. 13: ἄναρϑ'ρο Ὁ, &rovog, ἀσϑενής" Εὐριπίδης Οἰδίποδι. Ex hac parte dramatis sumti possunt esse versus hi 577):

*) Hyginus: ,Dum haec Thebis geruntur, Corintho Polybus decedit. Quo audito, Oedipus moleste ferre coepit, aesti- mans patrem suum obisse. Cui Periboea de eius supposi- tione palam fecit."

**) Cf. Dio orat. XI. p. 150 seq.: δέον ἔσως ἐπικρύπτειν τοῦτο ἢ ποιῆσαι νόμιμον τοῖς Θηβαίοις, πρῶτον uiv πᾶσιν ἐποίησε φανερόν, ἔπειτα ἡγανάχτει καὶ ἐβόα μεγάλα, ὅτε τῶν αὖ- τῶν πατήρ τέ ἔστι καὶ ἀδελφὸς καὶ τῆς αὐτῆς γυναικὸς ἀνὴρ καὶ υἱός.

***) Fortasse: ,,Id item alius, senex qui eum exposuerat" etc.

**') Quem Welck. p. 1928. versum ex Sueton. vita Neron. c. 46. petitum huius loci putavit esse, eum non fuisse huius dramatis Suetonius satis perspicuis verbis ipse declarat: exsul enim Oedipus fuit is, quem Sophocles Coloneum nominavit, Euripidis autem drama tyrannum Oedipum, non exsulem, repraesentabat.

252

πολλὰς ὃ δαίμων τοῦ βίου μεταστάσεις ᾿

ἔδωκεν ἡμῖν μεταβολάς τε τῆς τύχης."

His tamen praecessisse puto lamenta lyricis numeris ex- pressa, quibus succineret alternatim chorus.

Qualis rerum fuerit exitus, quum Hyginus Roripidé dramatis argumento finem Sophoclei affixisse videatur, non liquet, Sed simili rerum exitu Euripidem atque Sopho- clem usum esse coniectura suspicari licet. Nam primum quidem locasten morte voluntaria obiisse et laqueo vitam abrupisse necesse est ideo, quod utrique parenti Oedipum caussam mortis fore oraculo praedictum erat. Neque, si superstes fuisset, qua erat pietate, non potuisset Oedipum in exsilium. proficiscentem comitari et fungi iis officiis, quibus fungendis laudem adepta est Antigone. Deinde Oe- dipum contumeliose a filiis tractatum esse ex fragm. inc. 40. colligo:

ἀλλ᾽ οὔποτ᾽, αὐτὸς duzAoxóv, ἄλλον βροτὸν

παραινέσαιμ᾽ ἂν παισὶ προςϑεῖναι κράτη, .

πρὶν ἂν xov ὄσσων κιγχάνῃ μέλας σκότος "

ἢ χρὴ διελθεῖν πρὸς τέκνων νικώμενον.

Tum aptior erat ad misericordiam movendam persona Oe- dipi, si in exsilium caecus proficiscens conspiceretur, quam si carcere includeretur. Quamobrem ex hoc dramate de- promtos esse suspicor versus, «(uos fini Phoenissarum in- terpolator aliquis satis inepte agglutinavit:

ὦ πάτρας κλεινῆς πολῖται, λεύσσετ᾽, Οἰδίπους ὅδε,

ὃς τὰ κλείν᾽ αἰνίγματ᾽ ἔγνω καὶ κράτιστος ἦν ἀνήρ,

ὃς μόνος Σφιγγὸς κατέσχον τῆς μιαιφόνου κράτη, νῦν δ᾽ ἄτιμος αὐτὸς οἰκτρὸς ἐξελαύνομαι χϑονός. ἀλλὰ γὰρ τί ταῦτα ϑρηνῶ καὶ μάτην ὀδύρομαι ;

τὰς γὰρ ἐκ ϑεῶν ἀνάγκας ϑνητὸν ὄντα δεῖ φέρειν.

Sophoclis opus cum Euripidis componens, illum vide- bis sola rerum intricatione et commutatione felicitatis in infelicitatem spectatores movere voluisse, hunc, quum in eiusdem laudis aemulatione neutiquam illo inferior esset, operam dedisse, ut simul de officiis pietatis utiliter disse- rendo doceret. Neque tamen illa locastes oratio non plu- rimum etiam ad augendam miserationem metumque confe- rebat. Nam quum ad eum. eventum res spectarent, ut

253

pestem sibi Iocastes matrimonium esse Oedipus cognosce- ret, haec miseria vehementer augebatur, si illud idem ma- trimonium antea felicitatis caput et fundamentum, salus perdito, refugium eiecto, littus naufrago esse visum erat. Hanc autem sententiam primi statim auctores effingendis Oedipi casibus expresserant, ut summam hominis felicita- tem summam saepe miseriam, tum summam prudentiam summam imprudentiam esse ostenderent. Laio latrone, quem putabat, et Sphinge, peste Thebanorum, sublatis Oe- dipus in reginae matrimonium pervenerat, patriam exsul, regnum egenus adeptus erat. ltaque et ingenti rerum ge- starum gloria florebat, et servator civium victorque monstri, a quo singuli ad interitum rapti erant, celebrabatur, et paene divos prudentia aequare videbatur soluto aenigmate, quod omnium fugerat acumen. am etiam deorum vo- luntatem elusisse videbatur vitato periculo, quod nascenti obiecerant, cum parentes ab eo interfectum iri praedixis- sent. Defunctus enim fato erat is, qui genuisse credeba- tur, erroris convicta erant oracula, ut secum habere ma- irem superstitem non amplius dubitaret, quam ne impru- dens interficeret, patria caruerat. Simul ingens opibus accesserat incrementum, recepto patrimonio, iunctis regnis duobus, quorum alterum a patre, alterum a coniuge tradi- tum erat, recuperata patria, ex qua propter deorum ora- cula exsulaverat, duplicata potentia atque felicitate. bi prudentissimus sagacissimusque mortalium imprudentissi- mus hebetissimusque esse cognoscitur , et qui communem hominum conditionem callidissime interpretatus est, is suam ignorasse neque ullo investigandi studio exquirere potuisse arguitur: idem, quum in summum felicitatis, quam puta- bat, fastigium escendisset, in voragiuem salutis omnis se inscius praecipitavit. In tanto non solum felicitatis, sed etiam laudis meritorumque naufragio, abrepta cum exter- nis bonis etiam, quae minime in fortunae lusu posita esse videtur, conscientia recte factorum, quidnam relinquitur mortali, quo se rebus humanis maiorem esse significet, si defluentibus iis, quae non sunt sua, sponte abiiciat etiam id, quod solum perpetuo in ipsius arbitrio positum est, animi constantiam atque aequitatem ? Non insanit Oedi-

254

pus, non effodit oculos, non abrumpit vitam laqueo, sed magno animo fert quaecunque mala dei imposuerunt. Commodius utiliusque ab Euripide quam a Sophocle fabulam conformatam esse ex his arbitror intellectum iri. Nam et quae, iudice Aristotele, hic minus verisimilia ef- finxerat, vitavit, et multo planius sensum, qui fabulae sub- iectus est, demonstravit. Neque Euripidis drama aut So- phoclis aut reliquorum, qui in eodem argumento ornando plurimi elaborarunt, fabulis obscuratum fuisse ex opere quodam caelato intelligitur, quo excaecatio Oedipi ea ra- tione, quam finxit Euripides, repraesentatur; cf. Welck. p. 939. Scriptores autem, qui ad illud respexerint, exstant Aelianus, Athenaeus, Strabo, Plutarchus, Erotianus, Cle- mens Alex., Stobaeus, Hesychius aliique, quos supra nomi- navimus; denique plura Euripidis imitatus est Seneca.

B. Aeolus.

De argumento luculenter docet Dionysius Hal. Art. rhet. IX, 11., quo loco exempla ponens ro? ἕτερα λέγειν καὶ ἕτερα διοικεῖσϑαν haec inter alia profert: ἀλλὰ καὶ Εὐριπίδης δι’ ὅλων λόγων διοικήσεως σχῆμα περαίνει. Πρότερον δὲ δείξωμεν ἐν ὅλῳ δράματι ἐν μέρει τινὶ σχῆμα διοικούμενον. Ἐν τῷ «Αἰόλῳ ὁ Μακαρεύς ἐστιν ὁμιλή- σας τῇ ἀδελφῇ καὶ λανθάνων, καὶ συμβουλεύων τῷ πα- τρὶ τὰς ἀδελφὰς τοῖς ἀδελφοῖς συνοικίσαι, ἵνα τὸ ol- κεῖον διοικήσηται. Καὶ οὕτως ἐσχημάτισται ὃ λόγος κοινῇ γνώμῃ καὶ συμβουλῇ. Alter testis non minus locuples est Pseudoplutarchus in parallelis p. 312 (428). n. 28. cum Stobaeo Serm. LXIV, 33. p. 404: Αἴολος, τῶν κατὰ Τυῤ- ῥηνίαν βασιλεὺς τόπων. ἔσχεν ἐξ ᾿ἀμφιϑέας ϑυγατέρας ἕξ καὶ ἴσους ἄῤῥενας. Μακαρεὺς δὲ ὁ νεώτατο ς ἔρωτι διέφϑειρε μίαν. X δὲ παιδίον ἐκύησεν *). Τεχοῦσα δὲ

*) Rectius Stob.: ὧν o πρεσβύτατος Μακαρεὺς Κανάκης τῆς ἀδελφῆς ἐρασϑεὶς ἐβιάσατο τὴν προειρημένην. Minus enim decere minimum natu vice omnium verba facere et redarguere patrem. !

255

καὶ ξίφους πεμφϑέντος ὑπὸ τοῦ πατρός, ἄνομον κρίνασα ἑαυτήν. διεχρήσατο *). Ὁμοίως δὲ καὶ ó ΜΜακαρεύς **). Praeter hos plurimum ad perspiciendam dramatis naturam Ovidii (Heroid. XI.) confert imitatio. Accedunt denique Aristophanis, Platonis, scholiastarum ***) et Hygini quae- dam commemorationes cum fragmentorum numero haud plane exiguo, quibus nixi auxiliis iam Grauert in museo Rhen. anni 1828. p. II. p. 50. et Welckerus p. 860. operam in reperiendam dramatis structuram non inutilem contu- lerunt.

Nutrici partes gravissimas tributas fuisse necesse est vel hanc ob caussam, quod partus virginis et statim post hunc asportandi infantis conatus ostendebatur. ^ Eius- dem igitur personam aptissimam fuisse censeo ad dicen- . dum prooemium, quo quae continebantur, eorum partem in Apollodoro I, 7, 3. invenire mihi videor, quamvis no- mina non plane conveniant: 4ἴολος δὲ βασιλεύων τῶν περὶ τὴν Θεσσαλίαν τόπων ****) rovg ἐνοικοῦντας «Αἰολεῖς προρηγόρευσε, καὶ γήμας Ἐναρέτην τὴν 4ηϊμά- χου παῖδας μὲν ἐγέννησεν ἑπτά, Κρηϑέα. Σίσυφον, ᾿Αϑάμαντα, Σαλμωνέα, “1ηϊόνα, Μάγνητα, Περι- ἥρην, θυγατέρας δὲ πέντε, Κανάκην, Aàxvóvyv, Πει- σιδίκην, Καλύκην. Περιμήδην. Magnopere enim haec conspirant cum fragmento primo, quod quin huius sit tra- goediae, non sinit dubitare testimonium Strabonis 1):

*) Stob.: Aioiog δὲ περὶ τούτων μαϑὼν τῇ ϑυγατρὶ ξίφος

᾿ς ἔπεμψεν" ἡ δέ, ὡς νόμον δεξαμένη τὸν σίδηρον, αὐτὴν ἀνεῖλε.

**) Accuratius Stob. : Μακαρεὺς δέ, τὸν γεννήσαντι προεξιλεω- σάμενος, ἔδραμεν εἰς τὸν ϑάλαμον᾽' εὐρὼν δὲ τὴν ἀγαπωμέ- νην αἱμοῤῥαγοῦσαν, τῷ αὐτῷ ξίφει τὸν βίον περιέγραψε.

***) Schol. Arist. Nub. 1974: γέγραπται δὲ δρᾶμα Εὐριπίδου Αἴολος λεγόμενον, ἐν ᾧ παρήγαγε. Μακαρέα, τὸν παῖδα Ai- ὅλου, φϑείραντα Κανάκην τὴν ἀδελφήν. ldem Ran. 878.

****) Diodor. IV, 67: τὴν τότε μὲν Αἰολίδα, νῦν δὲ Θετταλίαν κα- λουμένην.

1) Strabo VIII p.546. B. (246.): ἡ δὲ Σαλμώνη πλησίον ἐστὶ τῆς ὁμωνύμου κρήνης, ἐξ ἧς δεῖ ὁ Ἐνιπεύς. Ἐμβάλλει δ᾽ εἰς τὸν ᾿ἡλφειόν, καλεῖται δὲ νῦν Βαρνίχεος κτλ. Ἐνταῦϑα γὰρ βασιλεῦσαι τὸν πατέρα αὐτῆς Σαλμωνέα, καϑάπερ καὶ Εὐριπίδης ἐν Αἰόλῳ φησίν.

256

Ἕλλην ydo, ὡς ἔοικε, γίγνεται zfióc, τοῦ δ᾽ 4ἴολος παῖς. Αἰόλου δὲ Σίσυφος ᾿ϑάμας τε Κρηϑεύς Q', ὅς v ἐπ’ ᾿“λφειοῦ ῥοαῖς ϑεοῦ μανεὶς ἔῤῥιψε Σαλμωνεὺς φλόγα. Thessaliae regem esse Aeolum finxerat Euripides non tan- tum in hac tragoedia, sed etiam in Menalippa philosopha, eundemque Aeoliae gentis auctorem, non ventorum: deum, ut Homerus (Od. x. initio), Ovidius (v. 9 — 16.) aliique tra- diderunt, ex quibus Pseudoplutarchi testimonium corrigen- dum est. In indicando autem numero liberorum quin Ho- meri auctoritatem Euripides secutus fuerit, non dubito *). A gentis fortunaeque explicatione ad amorem Macarei Canacaeque describendum transeundum fuit, cuius et ori- ginem et incrementum et eventum uberius descriptum fuisse putandum est. Qua de re conferendus Ovidius v. . 21 seqq.: ; » Cur unquam plus me, frater, quam frater amasti? Et tibi non, debet quod. soror esse, fui? Ipsa quoque incalui: qualemque audire solebam, Nescio quem sensi corde tepente deum. Fugerat ore color; macies adducerat ar- ius: Sumebant minimos ora coacta cibos. - » Nec somni faciles et noz erat annua no- bis, Et gemitum nullolaesa dolore dabam. Nec, cur haec facerem, poteram mihi reddere caus- sam, INec noram, quid amans esset: at illud eram. Prima malum nutrix animo persensit anili, Prima mihi nutriz, 4eoli, dixit, amas. Erubui, gremioque pudor deiecit ocellos : Haec satis in tacita signa fatentis erant.

*) Od. 1.1. v. 5: τοῦ καὶ δώδεκα παῖδες ἐνὶ μεγάροις γεγάασιν, ἕξ uiv ϑυγατέρες, ἐξ δ᾽ υἱέες ἡβώοντες. ἔνϑ᾽ ὅγε ϑυγατέρας πόρεν υἱάσιν εἶναι ἀκοί- τις.

25"

lamque tumescebant vitiati pondera ventris, egraque furtivum membra gravabat onus." Haec ille sua ratione sic exornavit. Accuratius sine du- bio Euripidis vestigia Antiphanes comicus in Aeolo lege- rat, cuius versus servavit Athenaeus X. p. 444: "Μακαρεύς, ἔρωτι τῶν ὁμοσπόρων μιᾶς πληγείς, τέως μὲν ἐπεκράτει τῆς συμφορᾶς κατεῖχέ 9" αὑτόν" εἶτα παραλαβών ποτε οἶνον στρατηγόν, ὃς μόνος ϑνητοῖς ἄγει τὴν τόλμαν εἰς τὸ πρόσϑε τῆς εὐβουλίας, νύκτωρ ἀναστὰς ἔτυχεν ὧν ἠβούλετο. lam autem partus instat virginis: qua de re audiendus rursus idem Ovidius: »Iam novies erat oría soror pulcerrima Phoebi, Denaque luciferos Luna movebat. equos. JNescia, quae faceret subitos mihi caussa dolores, Et rudis ad. partus. et nova miles eram." Venit deinde ad nutricem in his rebus trepidis versantem Macareus, maiori sollicitudine ipse affectus, cognito patris consilio, qui hoc ipso die omnes simul liberos in matri- monia collocare et communes omnium nuptias celebrare constituit, 'lalia inter se collocuti, compositis praeparatis- que iis rebus, quae ad tempus praevideri poterant, disce- dunt. Nutrici haec tribuo verba: κακῆς ἀπ’ ἀρχῆς γίγνεται τέλος κακόν. Prodit chorus, qui qualis sit et cuius rei caussa ve- niat, his verbis declarat: HMIXOPION A, ἄρ᾽ ἔτυμον φάτιν ἔγνων, ὡς | “Δἴολος εὐνάζει τὰ τέκνα φίλτατα *); HMIXOPION B. - δοξάσαι ἔστι, κόραι. τὸ δ᾽ ἐτήτυμον οὐκ ἔχω εἰπεῖν. Progreditur deinde Aeolus stipantibus filiis, et volun- tatem suam oratione declarat: παῖδες, σοφοῦ πρὸς ἀνδρός, ὅςτις ἐν βραχεῖ πολλοὺς καλῶς οἷός τε συντέμνειν λόγους.

*) Vulgo: ἔγνων Αἴολος εὐνάξειν τε τέκνα κτλ. 11

258

Vult autem filios matrimoniis iungi eam maxime ob caus- sam, ne per otium amoribus dediti mollitie atque desidia languescant :

οὐκ ἐν γυναιξὶ vovg νεανίας χρεών *),

ἀλλ᾽ ἐν σιδήρῳ κἀν ὅπλοις τιμὰς ἔχειν,

λαμπροὶ δ᾽ ἐν αἰχμαῖς “άρεος ἔν τε συλλόγοις,

μή μοι τὰ κομψὰ ποικίλοι γενοίατο, :

ἀλλ᾽ ὧν πόλει δεῖ, μεγάλα βουλεύοντες εὖ.

Delegit autem virgines, quas filii ducant, nobili stirpe ori- undas, parentium opulentorum, et ex quibus generosam robustamque prolem natum iri sperari posset:

ἴδοιμι δ᾽ αὐτῶν Exyov' dgósv' ἀῤῥένων,

πρῶτον μὲν εἶδος ἀξίους τυραννίδος "

πλείστη γὰρ ἀρετὴ τοῦϑ᾽ ὑπάρχον ἐν βίῳ,

τὴν ἀξίωσιν τῶν καλῶν τὸ σῶμ᾽ ἔχειν.

Quarum quam quisque acciperet, sorti decernendum com- missurus est (κλῆρος Ἑρμοῦ, fragm. 21.).

Haec singula impugnat et redarguit filiorum maximus natu Macareus. Primum enim rerum omnium esse dicit ingenia, mores atque aetates coniugum convenire, ut mu- tuo amore possint et consuetudinis dulcedine conciliari:

κακὸν γυναῖκα πρὸς νέαν ζεῦξαι νέον "

μακρὰ γὰρ ἰσχὺς μᾶλλον ἀρσένων μένει,

ϑήλεια δ᾽ ἥβη ϑᾶσσον ἐκλείπει δέμας

-

ἀλλ᾽ ἢ τὸ γῆρας τὴν Κύπριν χαίρειν ἐᾷ, ἥ v ᾿ἀφροδίτη τοῖς γέρουσιν ἄχϑεται.

In genere atque divitiis quidquam momenti esse negat: μὴ πλοῦτον εἴπῃς " οὐχὶ ϑαυμαάξω tóv, ὃν χὠ κάκιστος ῥαδίως ἐκτήσατο " τὴν δ᾽ εὐγένειαν, πρὸς θεῶν; μή μοι λέγε : ἐν χρήμασιν τόδ᾽ ἔστι" μὴ γαυροῦ, πάτερ" κύκλῳ γὰρ ἕρπει" τῷ uiv ἔσϑ᾽, 6 δ᾽ οὐκ ἔχει" κοινοῖσι δ᾽ αὐτοῖς χρώμεϑ᾽ " ᾧ δ᾽ ἂν ἐν δόμοις χρόνον συνοικῇ πλεῖστον, οὗτος εὐγενής. Proximas amore fratribus sorores esse, quibus in ma-

Ἢ) Cf. Welck. p. 863. not. 6.

τὸ

259

trimonia ductis neque rem familiarem dividi neque studia eorum, qui sint eiusdem familiae, distrahi, sed firmissimis caritatis cognationisque vinculis adstrictos omnes instar unius et ad inimicos ulciscendos et ad augendam opulen- tiam inter se conspiraturos esse. à

Eam familiarum quasi conglutinationem atque alienorum exclusionem contra naturam esse pater ostendit, ut quae non solum sanguinis, sed etiam legum, institutorum, iurum ser- monisque communione εἰ vario vitae commercio homines inter se iungi voluerit, eademque duce pauperes opulen- tosque promiscue in urbibus habitare neque separatim condere civitates :

δοχεῖτ᾽ ἂν οἰκεῖν γαῖαν, εἰ πένης ἅπας

λαὸς πολιτεύοιτο πλουσίων ἄτερ;

οὐκ ἂν γένοιτο χωρὶς ἐσϑλὰ καὶ κακά,

ἀλλ᾽ ἔστι τις σύγκρασις, ὥςτ᾽ ἔχειν καλῶς.

ἃ μὴ γὰρ ἔστι τῷ πένητι, πλούσιος

δίδωσ᾽, & δ᾽ οἵ πλουτοῦντες οὐ κεχτήμεϑα,

τοῖσιν πένησι χρώμενοι ϑηρώμεϑα. Haec rursus Macareus impugnat; tum turpe esse, si so- rores fratribus nubant, negat: nihil enim per se vel turpe vel honestum esse, sed moribus solis et consuetudine tur- pia et honesta discerni:

ὄψει διαϑρῶν οὐδὲν ἂν πάντῃ καλὸν

οὐδ᾽ αἰσχρόν" ἀλλὰ τοῦτ᾽ ἐποίησεν λαβὼν

ó καιρὸς αἰσχρὰ καὶ διαλλάξας καλά"). Contentionibus altercatio annectitur, in qua filii concubitum incestum defendentis ΜΕΝ fuisse videntur :

" φύσις ἐβούλεϑ'᾽, 5 νόμων οὐδὲν μέλει *7).

τί δ᾽ αἰσχρόν, ἣν μὴ τοῖσι χρωμένοις δοχῇ: Postquam pater in sua sententia perseverans discessit, de fuga cogitat Macareus:

-- --ὸἥ — ἀλλ᾽ ὅμως

οἶκτρός τις αἰὼν πατρίδος ἐκλιπεῖν Ogovg.

*) Sext. Emp. disput, Antiscept. ap. Fabric. Bibl. Gr. V, 7. p. — 623. Meineke ad Men. p. 201: ,jSunt fortasse Euripidis

versus," **) Fragm. inc. 171. p. 409. Matth.

1"

260

Interposito deinde cliori carmine, partus ipse Cana- cae in scena, quantum fieri poterat, exhibebatur. "Testatur enim hoc Suetonius, a Nerone personato ,,Canacen par- turientem" caníari solitam esse referens (vit. Ner. c. 21.). Quae pars dramatis qualis fuerit, ex Ovidio conie- ctare licet v. 49 seqq.: n

»IVec vocem tenui. Quid, ait, tua crimina prodis?"

Oraque clamantis conscia pressit. amus, . Quid faciam infeliv? gemitus dolor edere- cogit, . Sed timor et nutriv et pudor ipse vetant.

Contineo gemitus, elapsaque verba reprendo,

Kt cogor lacrimas combibere ipsa: meas.

Mors erat ante oculos, et opem Lucina negabat :

Et grave, si morerer, mors quoque crimen erat : Cum superincumbens, scissa tunicaque comaque, Pressa refovisti pectora nostra tuis, Et mihi : ,,Vive soror, soror o carissima," dixti, » Five, nec unius corpore perde duos.

Spes bona del vires: germano nupta fries es:

lilius, es de quo mater, et uxor eris/

Mortua, crede mihi, tamen ad tua verba revizxi,

Et positum est uteri crimen onusque mei." Solebant veteres multa ostendere, quae nos occultamus, et rursus alia occultare, quae nos ostendimus. Nihil illi hu- mani a scena alienum esse censebant; contra oculis sub- ducebant quaecunque melius narrando exprimi quam imi- tando repraesentari posse videbantur. Absurdius enim in- veniri nihil potest, quam ratio, qua vel proelia vel mortes nostri histriones imitantur; sed callum nobis obduxit diu- turna consuetudo, ut tam pueriles ineptias spectantes non fatigemur, quas ne semel quidem adspicere sustinuissent antiqui. Confer hanc ineptiam cum praestantissima arte, qua Polynicis Eteoclisque pugnam ac caedem Euripides descripsit, et inanes gladiorum crepitus cum poetarum parepigraphis damnabis. Contra nullam vel vulnerum vel morborum foeditatem , nullos dolorum cruciatus e conspe- ctu removendos, neque delicatiorum hominum mollitiei ullo modo serviendum esse censebant Graeci Romanique. Quare actio omnis, qualem descripsit Ovidius, quin in scena ex-

261

hibita sit, non dubito, et in fine demum Canacen, quum et nutricis admonitionibus et fratris solatio animus tran- quillatus confirmatusque esset, in cubiculum abductam par- tum edidisse. Interim adolescens in scena remanere po- tuit, atque pronuntiare illa de infante clam asportando : τὰ πόλλ᾽ ἀνάγκη διαφέρει τολμήματα ὃ χρόνος ἅπαντα τοῖσιν ὕστερον φράσει" λάλος ἐστὶν οὗτος, οὐκ ἐρωτῶσιν λέγει. Haec excipiebat chori carmen, quo eadem sententia exor- nabatur : ἦ βραχὺ σϑένος ἀνέρος, ἀλλὰ ποικιλίᾳ πραπίδων δεινὰ μὲν πόντου χϑονίων v ἀερίων vs δάμναται παιδεύματα φύλων Ἔ). Actus, qui sequebatur, naturam ex eodem Ovidio co- gnoscimus : Fl — media sedet Aeolus aula : Crimina sunt oculis surripienda patris. Frondibus infantem ramisque albentis olivae Kt levibus vittis sedula celat anus, Fictaque sacra facit dicitque precantia verba: Dat populus sacris, dat pater ipse viam. lam prope limen erat : patrias vagitus ad aures — Venit, et indicio proditur ille suo. Eripit infantem mentitaque sacra revelat. Aeolus. | Insana regia voce sonat. Ut mare. fit tremulum, tenui cum stringitur aura, Ut quatitur tepido fravina virga Noto, Sic mea vibrari pallentia membra videres : Quassus ab imposito corpore lectus erat^ eie. »lamque dari parvum canibusque avibusque nepotem lusserat , in solis destituique locis. Vagitus: dedit. ille miser: sensisse putares, Quaque suum poterat voce rogabat avum."

*) Vulgo: δεινὰ μὲν πόντου χϑονίων τ᾽ ἀερίων τε δαμνᾶται παιδεύματα et δαμᾷ φῦλα πόντου χϑονίων T ἀερίων τὲ παιδεύματα.

Horum pleraque quo minus sic, ut Ovidius refert, acta esse statuamus, nil impedit. Poterat rex vel in nuptiarum celebritate paranda vel in sacris faciendis cum filiis in scena occupatus esse, nutrice cum simulatis sacris prod- eunte. Deprensa nutrice et convicta puerperam ipsam in scenam productam esse non est verisimile. |Absens igitur conviciis a patre obruta est: |

γυναῖκα δ᾽ ὅςτις παύσεται λέγων κακῶς

δύστηνος ἄρα κοὐ σοφὸς κεκλήσεται. Interposuisse se Macareum et Pseudoplutarchus testatur (τὸν γεννήσαντα προεξιλεωσάμενος) et hae reliquiae de- clarant:

ὀργῇ γὰρ ὅςτις εὐθέως χαρίξεται;

κακῶς τελευτᾷ " πλεῖστα γὰρ σφάλλει βροτούς. Neque huic tribuere dubito verba, quae in Strepsiadem Aristophanes transtulit Nub. v. 1468:

— -— καταιδέσϑητι πατρῷον zie *). Quibus precibus nil motus Aeolus statim per. satellitem filiae gladium mittit, quo eam ad mortem sibi consciscen- dam tecte impellit :

w»Interea patrius vultu moerente satelles

Venit et indignos edidit ore sonos: Z4eolus hunc ensem mittit tibi (tradidit ensem) Ht iubet ex merito scire, quid. iste velit."

Cf. Pseudoplutarchum 1, 1., Hyginum fab. 238., Ovid. Ibid. 964. Repulsus igitur patris contumacia Macareus haec dixisse putandus est:

σιγᾶν φρονοῦντα κρεῖσσον, εἰς ὁμιλίαν

πεσόντα 5)" τούτῳ δ᾽ ἀνδρὶ μήτ᾽ εἴην φίλος

μήτε ξυνείην, ὅςτις ἀὐτάρχη φρονεῖν

πέποιϑε, δούλους τοὺς φίλους ἡγούμενος. | Idem, postquam pater abiit, ad mortem se communiter obeundam parat:

*) ,,Sunt haec existimanda tragici alicuius verba, id quod vel |." producta praeter morem comicorum prima syllaba vocabuli - σατρῷον ostendat, Euripidisque esse suspicatus est Porsonus ad Med. 1314 BOTHE. .Proavum Aeoli Iovem fuisse ex lis, quae supra commemoravimus, intelligitur. **) Vulgo: κρεῖσσον ἢ εἰς ὁμιλίαν πεσόντα.

263

οἴμοι" τίς ἀλγεῖν οὐκ ἐπίσταται κακοῖς ;

τίς ἂν κλύων τῶνδ᾽ οὐκ ἂν ἐκβάλλοι δάκρυ;

γλυχεῖα γάρ μοι φροντὶς οὐδαμῇ βίου.

Nam una cum sorore fratrem mortem sibi conscivisse et Pseudoplutarchus |. l. et Hyginus fab. 242. et Plato Leg. VIII. p. 838. C. testantur, cuius verba haee sunt: ὅταν ἢ Θυέστας τινὰς ἤ τινας Οἰδίποδας εἰςράγωσιν ἢ Μακαρέας τινὰς ἀδελφαῖς μιχϑέντας λαϑραίως, ὀφθέντας δὲ, ἑτοίμως ϑάνατον αὑτοῖς ἐπιτιϑέντας δίκην τῆς ἁμαρτίας.

Hae caedes dum intus perpetrantur, quartum carmen actum est a choro: quo finito res, quomodo gesta esset, a nutrice coram rege, tunc demum de mutuo liberorum amore cognoscente, exposita est, Huius narrationis ra- tionem rursus ex Ovidio cognoscimus, apud. quem accepto gladio cum mandato patris haec inter alia dicit Canace:

» Scimus, et utemur violento fortiter ense:

Pectoribus condam dona paterna meis.

His mea muneribus, genitor, connubia donas? Hac tua dote, pater, filia dives erit? Tolle procul decepte faces, Hymenaee, maritas,

Et fuge turbato tecta nefanda pede. Ferte faces in me, quas fertis, Erinnyes atrae, Ut meus ex isto luceat igne rogus.

INubite felices, Parca meliore, sorores :

Admissi memores sed tamen este mei.

Quid puer admisit, tam paucis editus horis?

Quo laesit facto, vir bene natus, avum ?" Deinde multa est in conquerendo infantis fato, Sorore iam interfecta, frater supervenit gladiumque ex illius corpore extractum in suo pectore condit: ἔδραμεν εἰς τὸν ϑάλα- μον , εὑρὼν δὲ τὴν ἀγαπωμένην αἱμοῤῥαγοῦσαν, τῷ αὖ- τῷ ξίφει τὸν βίον περιέγραψεν. ΟἸαυδυίαπι huius narra- tionis fuisse hanc opinor:

τῇ δ᾽ ᾿ἀφροδίτῃ πόλλ᾽ ἔνεστι ποικίλα"

τέρπει τε γὰρ μάλιστα καὶ λυπεῖ βροτούς᾽

τύχοιμι δ᾽ αὐτῆς, ἡνίκ᾽ ἐστὺν εὐμενής.

Ostenduntur deinde corpora mortuorum et sequuntur re-

264

gis lamenta, chori consolatione interpellata. Ad priorem rem sine dubio referendum est epigramma Lucilli, quod est in Iacobsii Anthol. T. II. p. 392. XI, 254: πάντα xo" ἱστορίην ὀρχούμενος, ἕν τὸ μέγιστον τῶν ἔργων παριδὼν ἠνίασας μεγάλως. τὴν μὲν γὰρ Νιόβην ὀρχούμενος ὡς λίϑος ἔστης, καὶ πάλιν Qv Καπανεὺς ἐξαπίνης ἔπεσες" ἀλλ ἐπὶ τῆς Κανάκης ἀφυῶς, ὅτι καὶ ξί- φος ἦν σοι καὶ ζῶν ἐξῆλϑεςρ' τοῦτο παρ᾽ QUIE UA Neque enim gladium corpori virginis inhaerere debuit, ut- pote extractum ab adolescente, neque viva comparere po- tuit Canace, ut quae etiam prius quam hic occubuisset. Lamentorum.Aeoli hae sunt reliquiae: φεῦ, φεῦ" παλαιὸς αἷνος ὡς καλῶς ἔχει" γέροντες οὐδέν ἐόμεν ἄλλο πλὴν ὄχλος καὶ σχῆμ᾽, ὄνον δ᾽ ξἕρπομεν μιμήματα: Ὁ δ’ οὐκέτ᾽ ἔστιν, οἰόμεσϑα δ᾽ εὖ φρονεῖν. XOPOZ. μοχϑεῖν ἀνάγκη" τὰς δὲ δαιμόνων τύχας ὅςτις φέρει κάλλιστ᾽ ἀνήρ. οὗτος σοφός. AIOAOZ. ἀεὶ τὸ uiv ζῇ, τὸ δὲ μεϑίσταται κακόν, τὸ δ᾽ ἐχπέφηνεν αὖϑις ἐξ ἀρχῆς νέον. --ὀ ἔμοιγε νῦν vs καὶ πάλαι δοκεῖ" παῖδας φυτεύειν οὔποτ᾽ ἀνθρώπους ἐχρῆν, πόνους ὁρῶντας εἰς ὅσους φὺυτεύομεν *). εἰ μὲν τόδ᾽ ἦμαρ πρῶτον ἦν κακουμένῳ, καὶ μὴ μακρὰν δὴ διὰ πόνων ἐναυστόλουν, εἰκὸς σφαδάζειν ἦν dv, ὡς νεόζυγα πῶλον χαλινὸν ἀρτίως δεδεγμένον" νῦν δ᾽ ἀμβλύς εἶμι καὶ κατηρτυκὼς πόνων. Ultima sic convertit Cic. Tusc. III, 28: »Si mihi nunc tristis primum illuzisset. dies, Nec tam aerumnoso navigavissem salo,

Ἢ) Fragm. inc. 149. p. 397. Matth.

265

KEisset dolendi caussa, ut iniecto equulei

Freno repente tactu ezxagitantur novo:

Sed iam subactus miseriis obtorpui."

Magnam fuisse huius fabulae laudem Ovidius te- statur (Trist. II, 384.):

4 INobilis est Canace fratris amore sui." Et iam Aristophanis tempore partes huius dramatis fre- quenter vulgo cantari solitas esse Phidippides arpincdte est (Nub. 1375.) :

ὃ δ᾽ εὐϑὺς ἦσ᾽ Εὐριπίδου ῥῆσίν vw, ὡς ἐκίνει ἀδελφός, ὦ ᾿Δ4λεξίκακε, τὴν ὁμομητρίαν ἀδελφήν. Neque reliquis temporibus eam gloriam obscuratam esse inde apparet, quod nobilissimi omnis generis auctores pas- sim ad eam respexerunt, velut Plato, Aristoteles (Polit. ΠῚ, 2, 5.), Dicaearchus (fragm. 1.), Theophrastus (fragm. 2.), Aelianus (Hist. anim. IV, 54.), Galenus (fragm. 19.), Diony- sius Hal, Strabo (fragm. 1.), Plutarchus (fragm. 2. 5.9. 11. 24.), Athenaeus (fragm. 3. 5. 11.), Sextus Emp. (fragm. 5.), Lucianus (fragm. 24.), Cicero (Tusc. IIT, 28.) , ut omittam alios obscuriores. In theatris eandem omnibus temporibus floruisse ex Neronis actionibus intelligitur. Accedit Ovi- dii imitatio et comicorum graecorum allusiones frequentis- simae, Et Aristophanes quidem versus alios deflexit, aliis abusus est in Equit. 1175. (fragm. 2.), Nub. 1468., Pac. 114, 119., Thesm. 177. 8.. Ran. 1475. Anaxandrides, qui traditur primus ἔρωτας καὶ παρϑένων φϑοράς fabulis suis inseruisse, an tragoediam in comoediam mutaverit, nesci-

mus; sed deflexit versum celeberrimum:

ἡ πόλις ἐβούλεϑ᾽, ἧ νόμων οὐδὲν μέλει. Ab Antiphane autem, qui eandem rationem in fabulis com- ponendis secutus est, idem argumentum íractatum esse ex fragmento, quod supra posuimus, apparet. Tum Eri- phi quoque Aeolus ab Athenaeo IV. p. » commemora- tur, hoc posito naqeito-

λόγος ydo ἐστ᾽ ἀρχαῖος οὐ κακῶς ἔχων.

οἶνον λέγουσι τοὺς γέροντας, ὦ πάτερ, ν᾽

πείϑειν χορεύειν οὐ ϑέλοντας. In Aeolosicone Aristophanes non totum drama, sed partem eius in risum detorsisse potest, Ceterum nihil horum

266

omnium in contemtum Euripidis factum et pro laudis po- tius quam infamiae testimoniis talia habenda esse pridem intellectum est a prudentioribus, velut Welckero p. 871 *) seq. et Bergkio fragm. Aristoph. p. 55 **). Aperta tamen calumnia usus Aristophanes est, Euripidi crimini vertens, quod fratris atque sororis amorem spectandum exhibuerit (Nub. 1375... Ran, 1092.), quae accusatio non minus iniqua est, quam Eudocíae fastidium, παμμίαρον poetam nomi- nantis Anaxandridem ideo, quod virginum amores et stupra repraesentasset?**), Sed haec erroris dumtaxat accusanda est, illi autem neque stuporem neque morositatem tantam fuisse constat, ut non malitiae tribuendum esse appareat, si Euripidi crimini vertit ea, sine quibus ars ipsa spirare non potest. Veritatem enim abiici, si vitiorum imitatio omittatur, planum est. Gravissimorum autem scelerum repraesentationem ei poetae necessariam fuisse, qui ro«- γικώτατος fuerit, non minus facile intellectu est. Quod si Euripides talia sic expressisset, ut eum iis delectari ap- pareret, si legum. institutorumque severitatem impugnans illa recta, vera, debita esse doceret, iure meritoque repre- henderetur: quod tantum abfuit, ut unquam fecerit, ut

*) Operae pretium est verba viri humanissimi transscribere : Die gemeine Vorstellung neigt dahin, wo irgend komische Poesie zu der ernsten und gefühlvollen in Beziehung ge- stellt ist, statt des Spieles, welches dem Witz, der Parodie und der Spafsmacherei der Gegenstand und dessen Áusfüh- rung, wie guíf sie in ihrer Art immer sein móchíe, darbie- tet, diefs für ein wohlverdientes Durchziehen zu nehmen. Es ist daher blofs zufüllig, da Aristophanes auch in einem Meisterstücke der neuen Komódie den Kokalos behandelt

—hat, einen Soff des Sophokles, dafs nicht auch diefs von einem Noftenschreiber als Durchziehen irgendwo aufgefafst ist."

**) Errorem inveteratum naturae ac rationi poesis adver- sari dicit. ,,Immo Aristophanes fabulam illam antiquam de Aeolo ita tractavit atque lepide immufavit, ut saeculi imagi- nem haud obscuram exhiberet; et exagitavit ille quidem maxime insanas libidines illamque victus exquisitam luxu- riam, de qua modo dixi." ***) Cf. Meineke 1. 1.

261

eum etiam iusto morosiorem fuisse, Helenam, Stheneboeam, Pentheum aliasque personas intuentes, intelligamus. — Qui si Macarei caussam defendere vellet, auctoritate poterat Homeri niti, qui nihil incesti rei inesse opinans simpliciter

£v? ὅγε, inquit, ϑυγατέρας πόρεν vídow εἶναι ἀκοί-

TG"

οἱ δ᾽ αἰεὶ παρὰ πατρὶ φίλῳ καὶ μητέρι κεδνῇ

δαίνυνται" παρὰ δέ ὄφιν ὀνείατα μυρία κεῖται"

κνισσῆεν δέ τε δῶμα περιστεναχίξεται αὐλῇ

ἤματα" νύκτας δ᾽ αὖτε παρ᾽ αἰδοίῃς ἀλόχοι-

σιν ἡ

εὕδου σ᾽ ἔν τε τάπησι καὶ ἐν τρητοῖς λεχέεσσιν. Contra Euripidis Macareo de turpitudine rei tam firmiter per- suasum est, ut, etiam commisso scelere, non audeat eam nisi per insidias captationesque defendere; neque minus Canace, tradito gladio neque aperte edito mandato, Gv ομ ον κρίνασα αὑτήν, .,Scimus, inquit, et utemur violento fortiter ense." Solent autem homines vitiosi poetarum dictis etiam invito- rum ad purgandam turpitudinem suam abuti, Exemplo est Lais, si modo vera est fabula, quam Macho comicus apud Athen. XIII. p. 582. C. refert hoc carmine:

“Δαΐδα λέγουσι τὴν Κορινθίαν ποτέ, * Εὐριπίδην ἰδοῦσαν iv κήπῳ v.

πιναχίδα καὶ γραφεῖον ἐξηρτημένον

ἔχοντ᾽, ἀπόκριναι. φησίν, ὦ ποιητά μοι,

τί βουλόμενος ἔγραψας ἐν τραγῳδίᾳ

TUN αἰσχρὸποιὲ Ww καταπλαγεὶς δ᾽ Εὐριπίδης

τὴν τόλμαν αὐτῆς, σὺ ydo, ἔφη, τίς εἶ, γύναι;

οὐκ αἰσχροποιός; ἢ δὲ γελάσασ᾽ ἀπεχρίϑη"

τί δ᾽ αἰσχρόν, ἣν μὴ τοῖσι χρωμένοις δοκῇ; Plura eius generis commenta originem debent huic versui celeberrimo **), quem et Plato et Cleanthes correxisse di- cuntur sic:

αἰσχρὸν τό γ᾽ αἰσχρόν, κἂν δοχῇ κἂν μὴ δοκῇ.

De tempore, quo haec tragoedia primum acta sit, si quaeris, coniicio eam intra ΟἹ, 84, 3. et Ol. 88, 4. in- notuisse. Nam 01.84,3. Sophocles Antigonam docuit, cu-

*) Versus de Medea 1336. **) Cf. Matth. p. 13 seq.

268

ius quandam imitationem prae se fert opus Euripidis, Al- ter autem terminus Equitibus Aristophanis eiusdemque Nubibus describitur, quibus fabulis ad Aeolum I supra docuimus.

C. Protesilaus.

Protesilaum sive Laodamiam, quod quidem ex scripto- rum testimoniis cognosci possit, neque Sophocles neque Aeschylus neque reliquorum tragicorum quisquam praeter Euripidem composuerat. Quamobrem non videtur narratio Hygini (fab. 103. et 104.), quae manifestam exhibet tra- goediae imaginem, aliunde potuisse, quam ex Euripidis opere, hauriri, Ne tamen continuo fragmenta, quae ser- vantur, ad illam revocemus, duae res monere videntur, primum quod, quum pater Laodamiae Acastus ab Hygino appelletur, Photius (fragm. 7.) ei Alcathoi nomen ab Euri- pide tributum esse significat, deinde quod ille tres tantum horas Protesilaum ab inferis diis impetrasse dicit, reliquis auctoribus, imprimisque scholiasta Aristidis (T. II. p. 228. vel 256.), qui Euripide nominatim pro teste utitur, inte- gram diem concessam esse affirmantibus *), lam nomi. num discrepantiam quod attinet, cum Ovidium cum Hygino conspirare videam (Heroid. XIII, 25.), facilius adducor, ut Photii libris vitium inesse, quam ut nomen usitatius non Euripidis auctoritate niti credam **). Praeterea Acasti nomen in Phthiotarum fabulis celebratissimum fuit; Alca- thoi in eius civitatis antiquitatibus mentio, quod sciam, nulla fit. Temporis autem spatium id, quod posuit Hyginus, melius, quam alterum, dramati convenire facile est intel- lectu. Accedit, quod origo erroris ex ipsis illius scho- liastae, quem diximus, verbis elucet, quae haec sunt: Ὃ Πρωτεσίλαος δρᾶμα γέγραπται τῷ Εὐριπίδῃ. Δέγεται δὲ,

porem

*) Stat. Silv. II, 7, 120: Unum, quaeso, diem deos silentum Exores: solet hoc patere limen Ad. nuptas redeuntibus maritis. Lucian. D. M. 23. "Tzeízis Chil. II, 52. **) Matris nomen nemo protulit, scilicet non productae in sce- nam ἃ tragico.

269

ὅτι γαμήδας καὶ μίαν ἡμέραν μόνον 6vyysvó- μενος τῇ γυναικὶ ἠναγκάσϑη μετὰ τῶν Ἑλλήνων κατὰ Τροίαν ἀπελϑεῖν, καὶ πρῶτος ἐπιβὰς τῆς Τροίας ἐτελεύ- τησε. Καί φασιν. ὅτι τοὺς κάτω δαίμονας ἠτήσατο καὶ ἀφείϑη μίαν ἡμέραν καὶ συνεγένετο τῇ ἑαυτοῦ γυ- ναικί. Patet enim ex his, utrumque spatium, quod et ante profectionem et post reditum concessum fuit, permutatum esse a scriptoribus, tantoque proclivior fuit permutatio, quod non solebant accuratissime temporum spatia, quae actionibus consumerentur, a scenicis poetis definiri. Eadem autem de re fieri potuit, ut etiam Hyginus ipse in defini- endo tempore erraret. Sed haec, utut sunt, levia sunt. Quamobrem Hyginum in interpretandis tam Euripideis quam Laevianis fragmentis sequi non dubito. Eius narrationis initium hoc est: ,Achivis fuit responsum, qui primus lit- tora "Troianorum attigisset, periturum. Cum. Achivi clas- ses appulissent, caeteris cunctantibus, lolaus, lphiclis et Diomedeae filius *), primus e navi prosiluit, qui ab Hectore confestim est interfectus **): quem cuncti appellarunt Protesilaum, quoniam primus ex omnibus perierat. Quod uxor Laodamia, Acasti filia, cum audisset eum perisse, flens petiit a diis, ut sibi cum eo tres horas colloqui lice- ret: quo impetrato, a Mercurio reductus, tres horas cuin ea colloquutus est *"*). Quod iterum eum obisset Protesi- laus, dolorem pati non potuit Laodamia." His supplementa quaedam ex aliis auctoribus addimus. Caussam mortis fuisse, quod domus recens aedificata nullis sacrorum so- lemnibus, antequam nupta deduceretur, initiata esset, ostendit Catullus 68, 79 :

*) Lucian. D. M. 23: s/ul uiv Πρωτεσίλαος ὁ Ἰφίκλου, Φυλά- κιος, στρατιώτης τῶν ᾿ἀχαιῶν, καὶ πρῶτος ἀποθανὼν τῶν ἐπ᾿ Ἰλίῳ.

**) Lucian. D. M. 19: ὃς ἐκλαϑόμενος τῆς νεογάμου γυναιπός, ἐπεὶ προςεφέρεσϑε τῇ Τρῳάδι, οὕτω φιλοκινδύνως καὶ ἀπονενοημένως προεπήδησας τῶν ἄλλων, δόξης ἐρασϑ είς, δι’ ἣν πρῶτος ἐν τῇ ἀποβάσει ἀπέϑανες. Idem dial. 23. Ovid. -Heroid. XII, 93. et 65.

***) Vulgo: cum 60 collocuta est.

210

Coniugis ut quondam flagrans advenit amore Protesilaéam Laodamia domum " Inceptam frustra, nondum cum — 8a- cro x Hostia coelesteis pacificasset heros" οἴ. — »Quam ieiuna pium desideret ara cruorem, Docta est amisso Laodamia viro, Coniugis ante coacta novi dimittere collum, ὦ Quam veniens una atque altera rursus hiems. ANoctibus in longis avidum satiasset. amorem, Posset ut abrupto vivere coniugio: 5 Quod scibant Parcae non longo tempore abesse; i Si miles muros ísset αὐ Iliacos." Cum quo conspirat Lucianus D. M. 19: ἡμιτελῆ μὲν τὸν δόμον καταλιπών, χήραν δὲ τὴν νεόγαμον γυναῖκα. Demta vulnerum cruorisque foeditate pristinam formam reversuro ex inferis restituendam fuisse docet eiusdem Luciani Proserpina D. M. 23: οὐχοῦν, ὦ ἄνερ, σὺ καὶ τοῦτ᾽ ἴασαι, καὶ τὸν Ερμῆν κέλευσον, ἐπειδὰν ἐν τῷ φωτὶ ἤδη ὁ Πρωτεσίλαος ἦ, καϑικόμενον τῇ ῥάβδῳ νεανίαν εὐϑὺς καλὸν ἀπεργάσασϑαι αὐτόν, οἷος ἦν ἐκ τοῦ παστοῦ.

Protesilai umbram media nocte in. scenam prodisse suspicor atque expositis iis, quae et Troiae et in Phthia gesta erant"), ex Orco se reductum a Mercurio esse, diis inferis Laodamiae precibus commotis, ostendisse. "Tecta sibi intrare fas esse negavit:

οὐ γὰρ ϑέμις βέβηλον ἅπτεσϑαι δόμων.

Recessit igitur his expositis atque in propinquo aliquo loco collocatus exspectabat, dum uxor prodiret, ut ipse doloris lamentorumque mulieris testis fieret.

Potuit deinde cum primo mane Laodamia ex aedibus prodire. Somni quodam viso eam territam fuisse ex Ovi- dio colliro (Her. XIII, 109) **):

»Sed tua cur nobis pallens occurrit imago?

Cur venit a verbis multa querela tuis?

*) Philostr. Her. p. 683. D: πλήν ys ὅτι ἀποϑάνοι uiv δι᾽ Ἑλένην ἐν Τροίᾳ, ἀναβιῴη δὲ ἐν Φϑίᾳ, “Δαοδαμείας ἐρῶν. **) In eadem sententia est Welck. p. 495.

271

Axcutior somno, simulacraque noctis adoro; Nulla caret fumo "Thessalis ara meo.

Tura damus lacrimamque super : qua sparsa relucet, Ut solet adfuso surgere flamma mero.

Quando ego te reducem cupidis amplexa lacertis Languida laetitia solvar ab ipsa mea?" Praeterea discessus tristem οὐ nuptiarum iucundam me- moriam repetitam a Laodamia esse omninoque aegritudi- nem mulieris simili ratione, atque fit apud Ovidium Ca- tullumque*), descriptam esse consentaneum est. Quam- obrem non alienum esse duco quaedam utriusque pun

íransscribere. Catulli sunt haecce:.

»Quo tibi twm casu, pulcherrima Laodamia, JHreptum est vita dulcius atque anima Coniugium: tanto te absorbens vortice amoris

ZAestus in abruptum detulerat barathrum,

Quale ferunt" etc.

»Sed tu horum magnos vicisti sola furores,

Ut semel es flavo conciliata viro." Ovidii haec pono: »NVec mihi pectendos cura est praebere capillos, JNec libet aurata corpora. veste tegi."

Exstant etiam Laevii quaedam fragmenta, quibus Lao- damia iucundissimam nuptiarum noctisque genialis memo- riam repetit :

»Ineunt,inruunt,cachinnos, ioca, dicta

missitantes" **).

»Complera somno corpora operiuntur, ac

suaviquiei

Dicantur."

Cum nutrice, puto, colloquens liaec exposuit. Am- barum deinde societati chorus se applicat, quem ex mulieribus Phylaciis constitisse (nam Phylaces rex fuit Iphiclus, pater Protesilai, ibique haec aguntur) recte con- iectasse videtur Welckerus ex Ovidii verbis hisce:

*) Catull. 68, 105 seqq. Ovid. Her. XIII, 1— 30. **) Vulgo: risitantes. Bothii emendationem admisi.

212

»Conveniunt matres Phylaceides, et mihi clamant : Indue regales, Laodamia, sinus. Scilicet ipsa geram saturatas murice vestes, Bella sub. Iliacis moenibus ille gerat? Ipsa comas pectar, galea caput ille prematur? Ipsa novas vestes, dura vir arma ferat? Qua possum, squalore tuos imitata labores Dicar, et haec belli tempora tristis agam." Talia alternis strophis a choro et Laodamia cantari po- tuerunt. Statim autem post parodum Protesilaus rursus prodire potuit. Laetitiam coniugum, in mutuum conspe- ctum redeuntium, lyricis numeris puto expressam fuisse. Hanc sine dubio excipiebat sciscitatio mutua et narratio, ut fieri solet, quum post longius intervallum sibi reddun- tur amantes. Opinatur Laodamia maritum bello iam. com- posito redisse et perpetuo mansurum esse, quas utrumque negat Protesilaus: »Seseque ii perire mavolunt ibidem, Quam cum stupro rebitere ad suos popu- laris" *). Hoc redeundi studio suspicio uxori iniicitur praelatae ae- mulae : »Aut nunc quaepiam alia te illo 4siatico ornatu affluens Aut Sardiano ac Ludio fulgens decore et gloria ; Pellicuit." His se suspicionibus Protesilaus non aliter quam vera fa- tendo liberare potuit: Οὔκ, ἀλλ᾽ ἔτ᾽ ἔμπνουν "Atügs μ᾽ ἐδέξατο **). His peractis Acastum intervenire necesse fuit: qui antequam prodiret, chori carmen recitatum esse suspicor :

3) Fragm. inc, n. 29. Vulgo redire. Bothii coniecturam ad- misi.

**) Fragm. inc. ex Luciani Necyom. petitum ; cf. Matth. p. 411. n. 189.

218

— $$&0l χϑόνιοι.

ξοφερὰν ἀδίαυλον ἔχοντες ἕδραν

τὴν φϑειρομένων, ᾿ἀχερόντειαν

λίμνην *).

His adde Varr. L. L. VI, 94. ed. Máll.: Quare una ori- gine inlici et inlicis, quod in choro Proserpinae est" (cf. Both. p. 12.).

Impetraverat Protesilaus ab inferis diis reditus veniam ea lege, ut coniugem. secum adduceret, redderenturque il- lis duae animae pro una **). Nam neque ipse carissima uxore carere volebat, neque Laodamiae, quin vita quam coniugis consortio cedere mallet, dubium erat. Relinque- batur igitur ,grandaevo parenti" orbitas. Quem hoc ae- gerrime tulisse et tanquam iniuria sibi illata in Protesi- laum invectum esse ex fragmento quodam intelligimus, Disceptata igitur est quaestio, utrum patris an mariti ius potius esset. Acasti orationis unum tantum fragmentum exstare videtur, quo ad eorum populorum leges instituta- que, qui non privas uxores, sed quodammodo communes haberent, provocabat:

κοινὸν γὰρ εἶναι καὶ γυναικεῖον λέχος.

Contra. Protesilai haec fuerunt:

δυοῖν λεγόντοιν, ϑατέρου Qvuuovuévov,

ó μὴ ἀντιτείνων τοῖς λόγοις σοφώτερος.

— -— -— ἄξιος δ᾽ ἐμὸς

γαμβρὸς κέκλησαι, παῖδα μοι ξυνοικίσας.

Vincitur Protesilaus, femina patris admonitionibus pre- cibusque obsecundante. Quum autem ille consumto spa- tio, quod concessum erat, discessisset, animi deliquium passa esse Laodamia videtur, qua de re conferendus Ovi- dius v. 23 seqq. :

»Lur quoque tecum abiit; tenebris exsanguis ob-

ortis Succiduo dicor procubuisse genu.

*) Fragm. inc. n. 247. p. 427.

^) Lucian. D. M. 23: οἶμαι πείσειν κἀκείνην ἀκολουϑεῖν παρ᾽ ὑμᾶς, der ἀνθ᾽ ἑνὸς δύο νεκροὺς λήψῃ μετ᾽ ὀλίγον. Phi- lostr. Her. p. 633. D.: καὶ μὴν ἀποθανεῖν γε μετὰ τὸ ἀνα- βιῶναι λέγεται καὶ ἀναπεῖσαι τὴν γυναῖκα ἐπισπέσϑαι oi.

18

214

Vir socer Iphiclus, vir me grandaevus castus, Vir mater gelida moesta refecit aqua.

Officium fecere pium, sed. inutile mobis : Indignor miserae non licuisse mori.

Ut rediit animus, pariter rediere dolores:

Pectora legitimus casta momordit amor." Consolationi paternae haec infuisse videntur:

πέπονϑεν οἷα καὶ σὲ καὶ πάντας μένει.

οὐ ϑαῦμ᾽ ἔλεξας, ϑνητὸν ὄντα Ovgrvysiv

πόλλ᾽ ἐλπίδες ψεύδουσιν ἅλογοι βροτούς.

Deinde intro abducta est Laodamia, locusque factus tertio chori carmini.

Prodit deinde famulus defertque ad Acastum ea, quae speculando, auscultando explorandoque cognovit. De qua re haec sunt verba Hygini: ,,Laodamia, Acasti filia, amisso coniuge, cum tres horas consumsisset, quas a diis petierat, fletum et dolorem pati non potuit. Itaque fecit simula- crum aereum (scribe cereum) simile Protesilai coniugis οὐ in thalamis posuit sub simulatione sacrorum, et eum colere coepit ἢ. Quod cum famulus matutino tempore poma ei attulisset ad sacrificium, per rimam aspexit vi- ditque eam ab amplexu Protesilai simulacrum tenentem atque osculantem. Aestimans eam adulterum habere, Aca- sto patri nuntiavit," Levis tamen mutatio his adhibenda est. Nam non potuit in dramate nunc demum post alte- rum mariti discessum imago a Laodamia parari, sed sta- tim post priorem eius profectionem hunc imaginis cultum ab ea institutum esse putandum est. Conferendus de hac re rursus idem Ovidius v. 151:

»Dum tamen arma geres diverso miles in

orbe, Quae referat vultus est mihi cera tuos.

Illi blanditias, illi tibi debita verba

Dicimus; amplexus accipit illa meos.

Ἢ Bacchi sacra a Laodamia simulata esse innuit Philostr. Im. HU, 9. p. 395. Cf. Welck. p. 498.

235

Crede mihi: plus est, quam quod. videatur, imago: Adde sonum cerae, Protesilaus erit. Hanc specto teneoque sinu pro coniuge vero, Et, tanquam possit verba referre, queror." Idem in Rem. A. 523:

»Si potes, et ceras remove: quid imagine muta Carperis? Hoc periit Laodamia modo." Vestigium huius narrationis ex Laevii fabula servavit Gell. XIL, 10: ,Laevius quoque, ut opinor, in Protesilaodamia claustritumum dixit qui claustris ianuae praeesset, eadem scilicet figura, qua aeditumum dici videbat qui ae- dibus praeest." Graeci exemplaris fragmentum a Dione

Chrys. or. 37. p. 467. suppeditatur:

— - o — c 6, λόγων ἐμῶν,

σιγηλὸν ὡς εἴδωλον, οὐ φαίνῃ κλύειν *). Verba sunt Laodamiae, a famulo auscultante excepta.

Pergit Hyginus sic: ,Qui (Acastus) cum venisset et in thalamos irrupisset, vidit effigiem Protesilai. Quae ne diutius torqueretur, iussit signum et sacra, pyra facta, comburi? Fragmentum orationis, qua. Laodamia imaginis cultum defendit, idem Chrysostomus servavit:

οὐκ ἂν προδοίην, καίπερ ἄψυχον, φίλον. Admonitionis paternae haec fuerunt:

»cupidius miserulo obit o?"

»Dem iam macilentis colorem, dum ne ex

hoc macilens fias" **).

Quibus admonitionibus precibusque victa postquam Laoda- mia concessit, ut imago cum sacris, pyra facta, combure- rentur, inter hanc rem quartum a choro cantatum est carmen.

De morte Laodamiae haec retulit Hyginus: ,quo (in pyram accensam) se Laodamia, dolorem non sustinens,

*) Chrysost.: βούλομαι ovv αὐτὸν ὡς cic9ovOusvov ma- ραμυϑηήσασϑαι" ὦ λόγων ἐμῶν σιγηλὸν εἴδωλον οὐ φαίνῃ.

**) Bothii coniecturas admisi.

18*

216

immisit atque usta est" ^). Quae supplentur a Philostrato (Icon. II, 9. p. 795.) , quo loco Panthiae mortem describens, Decessit, inquit, non ut Protesilai uxor, his redimita, quibus baccharum more agitata sit etc., sed for- mam eandem, qua fuerat vivente marito, servavit" **), Clausulam huius narrationis hanc fuisse opinor: ὅςτις δὲ πάσας συντιϑεὶς ψέγει λόγῳ ᾿ γυναῖκας ἑξῆς. σκαιός ἐστι κοὐ σοφός.

πολλῶν γὰρ οὐσῶν τὴν μὲν εὑρήσεις κακήν,

τὴν ὃ΄, ὥςπερ αὕτη, λῆμ᾽ ἔχουσαν εὐγενές.

His peractis relinquebatur, ut patris a rogo reverten- iis dolor ostenderetur:

ὦ παῖδες, olov φίλτρον ἀνθρώποις φρενός.

Magna gloria hoc drama apud Romanos usum esse cum Laevii Protesilaodamia tum elegicorum poetarum al- lusiones imitationesque ostendunt. Nam praeter Catullum, Ovidium Statiumque etiam Propertius ad illud respexit L, 39,.3:

οἰ ἕο Phylacides iucundae coniugis heros

JNon potuit caecis immemor esse locis." Ex Graecis satis locupletes testes Plutarchus, Lucianus, Philostratus, Chrysostomus, Clemens Alex. praesto sunt. Satis enim ex horum vel imitationibus vel commemorationi- bus laus et celebritas dramatis elucet. Accedunt artificum jmitationes. ^ Exstat enim caelatum opus celeberrimum, quo singulae dramatis partes ita repraesentantur, ut de Euripidis imitatione non possit dubitari: de qua re confer explicantem Feuerbach. Apoll. Vatic. p. 379., cui addas Welck. p. 499. Eius imaginis tertia et quarta pars, qua- rum illa Protesilaus Laodamiam revisens iterumque ab ea

*) Cf. Ovid. v. 163: ,, Me tibi venturam comitem, quocunque vocaris, Sive, quod, heu, timeo! sive superstes eris." Idem ex Pont. III, 1, 110: ,9i comes exstincti manes sequerere mariti, Esset dux facti Laodamia tui." 7") "Amser δὲ οὐχ ὥςπερ ἣ Πρωτεσίλεω, καταστεφϑεῖσα οἷς ἐβάκχευσεν.

211

ad inferos rediturus, hac Laodamia inter Bacchici cultus instrumenta languida in lecto, praesente patre, exhibe- tur, etiam in museo P. Clement. T. V. tab, 19. et 18. in- veniuntur.

D. Scyriae.

Tragoediarum numero hoc drama habitum esse Ovi- dius testatur Trist. II, 409:

44st et in obscenos deflexa Tissosdia risus

Multaque praeteriti verba pudoris habet : Nec nocet auctori, mollem qui fecit Achillem Infregisse suis fortia facta modis." Propius tamen ad comoediam accessisse ex fragmento primo intelligitur. Quamobrem ei generi illud adscribere, quod medium locum inter tragicum satyricumque tenens vice huius usurpatum sit, non dubitamus.

Reliquiarum tanta est paucitas, ut, nisi Statius lumen acecenderet, de cognoscenda argumenti conformatione plane desperandum esset. Sed hunc Euripidis potissimum ve- stigiis institisse inde colligere licet, quod stuprum virginis lepidissime exornavit, quam partem ne tetigisse quidem videtur Sophocles, cuius opns qui adumbrare volent, Hy- gini narrationem sequi debebunt. Cum Statio autem Phi- lostratus Im. 1. p. 832. ut plurimum consentit. Hoc mi- nus, quin haec quoque ex Euripide hausta sint, dubito.

Videamus igitur, quomodo haec narratio ad actiones possit revocari.

Primum prodisse Ulyssem oportet. [5 enim Troiam proficiscens ad Scyrum insulam navem applicavit, ubi,

»Hospita ne subito terrerent moenia coetu,

Puppe iubet remanere suos," ipse ad aedes regias se contulit. Uni ex sociis mandavit, ut, ubi tempus esset, calathos, colos aliaque instrumenta mulierum ex nave ferret utque arma et clypeum iis donis adiungeret. His enim auxiliis Achillem inter puellas la- tentem detecturus est.

218

»Dizerat, atque ipso portarum in limine regem Cernit, et ostensa pacem praefatur oliva. Magna, reor, pridem vestras pervenit ad aures Fama írucis belli, regum placidissime , quod nunc Europamque .4siamque quatit? etc.

Deinde nomen suum prodit et caussam viae fictam refert, »Explorare aditus invisaque littora Troiae, Quidve parent."

Excipit rex: »Annuerit Fortuna, precor; dextrique secundent Ista dei. Nunc hospitio mea tecta meumque Illustrate larem. | Simul intra limina ducit." Prodit chorus, ,,comites pudicae natarum" regis: nam »Rumor in arcana iam dudum perstrepit aula, Virginibus qua fida domus, venisse Pelasgum Ductores Graiamque ratem sociosque receptos." His sic actis colloquium puto Achillis atque Deidamiae

secutum esse. Nam (

j » Haec illum stupro comperit esse virum? *).

Dum pavent virgines militum adventum, vix nova gaudia celabat Pyrrha sive Achilles. Idem convivio adhibitus cum virginibus tam se gessit intemperantem, ut,

nisi praecipitem blando complexa moneret Deidamia sinu, nudataque pectora semper Jirsertasque manus humerosque in veste teneret, . Et prodire toris et poscere vina vetaret

Saepius, et fronti crinale reponeret aurum,

Zrgolicis ducibus iam tum patuisset Achilles." Hoc timore mota maturius Deidamia Pyrrham, quae vide- batur, e convivio abduxit. Inde Achillem ab amata ob- iurgatum esse monitumque, ut modestius se gereret, su- spicor; illum contra , nil curantem exprobrationem, lusisse petulantem :

»JNVunc levibus sertis, lapsis nunc sponte canistris,

Nunc thyrso parcente ferit, Modo dulcia notae

Fila lyrae tenuesque modos et carmina monstrat

*) Ovid. A. A. I, 698.

219 μος

Chironis, ducitque manum, digitosque sonanti

Iufringit citharae ; nunc occupat ora canentis

Et ligat amplexus et mille per oscula laudat.

Illa libens discit, quo vertice Pelion et quis

Aeacides, puerique auditum nomen et. actus

Adsidue stupet, et praesentem cantat. Achillem." Inter haec ex motibus quoque durioribus virum a gnaris cognitum esse consentaneum est.

Interposito deinde chori carmine reliquas virgines ac- cessisse suspicor et paullo post Ulyssem ad ludentes prod- isse. Hunc deinde, arrepta opportunitate, de "Troia exer- cituque Achivo Achilli, verba avide auribus haurienti, nar- rasse: :

» Quis enim non visere gentes

Innumeras variosque duces atque agmina regum

ZArdeat? Omne simul róburque decusque potentis

Huropae meritos ultro iuravit in enses" etc.

Sic belli apparatum, ducum nobilitatem atque virtutem, militum multitudinem et bellandi cupidinem vividissimis coloribus describens Achillem

» Aspicit. intentum vigilique haec aure bibentem,

Cum. paveant. aliae demissaque lumina flectant." Hoc ipso temporis momento

»Tydides aderat praedictaque dona ferebat,

Hortaturque legant, nec rex placidissimus arcet.

Hinc aliae, quas sexus iners naturaque ducit,

ut teretes thyrsos aut. respondentia tentant

Tympana, gemmatis aut. nectunt tempora limbis ;

At ferus 4eacides radiantem ut. cominus orbem

Caelatum pugnis saevis et forte rubentem

Bellorum maculis, acclinem et conspicit hastam,

Infremuit? etc.

Calathos et crepundia virginibus ab Ulysse proposita esse ait Philostratus *), quibus neglectis Achillem impetu ad

*) Consentit 'T'zetzes ad Lycophr. 236., qui et ipse Euripidem secutus esse videtur: ἀτράκτους καὶ zAoxdrog καὶ ὅσα τοι- αὔτα γυναικῶν ἐργαλεῖα, ἔτι δὲ καὶ ξίφη καὶ τόξα καὶ ἰοὺς δίψας πρὸ τοῦ παρϑενῶνος τοῦ “Μυκομήδους.

280

armaturam accurrisse statimque abiectis vestibus muliebri- bus arma induisse. Sic cognitum esse ab Ulysse:

— -- — ^Quid haeres?

Scimus, ait, tu semiferi Chironis alumnus,

Tu coeli pelagique nepos" etc.

Huc traho versum, quem. Aristophanes in Ranis (840.) de- flexit:

ἀληϑές, ὦ παῖ τῆς ϑαλασσίας ϑεοῦ.

Oblitus igitur amoris, oblitus mandatorum matris, Ulyssem sequitur ad socios ducentem.

Locus fiebat carmini tertio. Interim Deidamia in tha- lamo se continens sortem suam deplorat tam vehementi dolore, ut clamores a theatro audiantur:

— 4Zst alia plangebat parte retectos

Deidamia dolos."

Prodit nutrix anxia atque sollicita: ad quam paullo post rex accedit, caussamque aegritudinis filiae qua T ΤΡΟΦΟΣ.. p sli. ἡ παῖς νοσεῖ Gov κἀπικινδύνως ἔχει. | ATKOMHAHZ.

πρὸς τοῦ; τίς αὐτὴν πημονὴ δαμάζξεται ;

μῶν χρυμὸς αὐτῆς πλευρὰ γυμνάζξει χολῆς;

ψῦχος δὲ λεπτῷ χρωτὶ πολεμιώτατον.

Re detecta rex aliquod supplicium decernit, dissuadente nutrice:

σοφοὶ δὲ συγκρύπτουσιν οἰχείας βλάβας.

Gravi moerore Lycomedem affectum esse verba haec te- stantur:

φεῦ, τῶν βροτείων ὡς ἀνώμαλον τύχαι"

of μὲν γὰρ εὖ πράσσουσι. τοῖς δὲ συμφοραὶ

σκληραὶ πάρεισιν εὐσεβοῦσιν εἰς ϑεοὺς

καὶ πάντ᾽ ἀχριβῶς κἀπὶ φροντίδων βίον

σὺν τῷ δικαίῳ ξῶσιν αἰσχύνης ἄτερ.

Post quartum deinde carmen Achillem cum Ulysse re- versum regis iram sedasse suspicor:

» Me tibi, care pater (dubium dimitte timorem),

Me Thetis alma dedit. . Te pridem tanta manebat

Gloria; quaesitum Danais tu mittis Achillem."

281

»Te Peleus nato socerum et "Thetis hospita iungunt, ZAllegantque suos utroque a sanguine divos etc. Iam socer es. Natum ante pedes proiecit, et addit : lamque avus."

»Tunc epulis consumta dies, tandemque receptum

Foedus, et intrepidos nox conscia iungit amantes."

Simplici argumento usus est Sophocles, composito Euripides. Non enim satis habuit hic ostendisse, quomodo vir inter virgines latens detectus esset, quin admisceret etiam alteram cognitionem, qua uxor inter puellas laters detegeretur. Tenuit igitur etiam in hac fabula componenda institutum suum, quo rerum varietate et copia fabulas di- stinguere et vitare priorum poetarum assiduitatem stude- bat. In obscenos risus hanc tragoediam deflexam esse testatur Ovidius l. L, id quod etiam sine hoc testi- mouio ex reliquiis intelligere liceret. Ambiguum enim il- lud πρὸς τοῦ; et febris laterumque doloris significatio ad risum movendum aptissima sunt; tum ipse adspectus viri pro virgine venditi et inter virgines versantis et una earum familiarissime utentis non solum ridicula res, sed etiam obscena erat. Sufficeret igitur vel hoc exemplum cum te- stimonio Ovidii ad demonstrandam rem minime dubiam ac certissimis iam testimoniis confirmatam ,. fuisse quod- dam medium inter tragicum et satyricum dramatum genus, " neque semper quartam didascaliarum fabulam satyricam fuisse, sed saepissime ex tragica et comica mixtam, sa- tyris carentem.

Nobilissimum hoc drama fuisse ex imitationum et com- memorationum frequentia apparet, quarum unam praeter eas, quas supra diximus, protulisse sufficiet Bionis 15, 9:

Σκύριον, ὦ “υκίδα, ξαλῶ μέλος, ἀδὺν Ἔρωτα,

“άϑρια Πηλείδαο φιλάματα. λάϑριον εὐνάν"

Πῶς παῖς ἕσσατο φᾶρος, ὅπως δ᾽ ἐψεύσατο μορφὰν

Χώπως ἐν κώραις Πυκομηδίσιν ἀπαλέγοισα

0. . τ᾽ ἀπαστὸν ᾿Δχιλλέα ΖΔηϊδάμεια.

282

VH. De vita Euripidis civili.

E

^

»Quam matrem Euripides aut quem patrem Demosthe- nes habuerit, ipsorum quoque saeculo ignotum fuit, ΑἸ 6- rius autem matrem olera, alterius patrem cultellos vendi- tasse, omnium paene doctorum litterae loquuntur. | Sed quid illius tragica, huius oratoria vi clarius?" | Haec sunt verba Valerii Max. III, 4. extr. 2, Simillima est summi ora- toris et summi poetae conditio: utriusque enim vitae me- moria aemulorum criminationibus mendosior facta ac de- formata est. Notum est autem Aristophanem omnibus lo- cis olera matris Euripidi ioculariter obiicere, ac ne legiti- mum quidem olus, sed scandicem ab ea venditari affirmare (cf. Thesm, 387. 456., Plin. H. N. XXII, 38.), cuius au- ctoritatem sequi ne "'heopompum quidem historicum pu- duit; cf. Gell. XV, 20, 1. Atqui in Aristophanis ipsius fabula '"Thesmophoriazuson inerant, quibus mendacii comi- cus convinceretur. Sic enim facit Mnesilochum , socerum Euripidis, precantem (v. 290.): |

καὶ τὴν ϑυγατέρα Xoigov ἀνδρός μοι τυχεῖν

πλουτοῦντος, ἄλλως τ᾽ ἠλιϑίου κἀβελτέρου, quibus verbis Mnesilochus se, divitias Euripidis, ho- minis nequam , ad mirante m, filiam ei in matrimonium collocasse declarat. Neque tam obscurum fuisse genus Euripidis, ut non posset facile ab iis, qui operam veritati . darent investigandae, etiam posterioribus, cognosci, Philo- chorus, qui de Sophoclis, Euripidis Alcmanisque vitis scripserat, apud Suidam et Moschopulum ostendit, quorum verba haec sunt: Εὐριπίδης Μνησάρχου ἢ «Μνησαρχίδου καὶ Κλειτοῦς, οἱ φεύγοντες εἰς Βοιωτίαν μετῴκησαν, εἶτα ἐν τῇ ᾿Δττικῇ. Οὐκ ἀληϑὲς δὲ. ὡς λαχανόπωλις ἦν ἡ μήτηρ αὐτοῦ" καὶ γὰρ τῶν σφόδρα εὐγεν ὧν ἐτύγχα- νεν οὖσα. ὡς Φιλόχορος ἀποδείκνυσιν. Matris nomen Hyginus fab. 161. Cleobulam posuit, quo loco Euripidem pro Apollinis filio habitum esse ostendit: ,Euripides ex

289

Cleobula. Accedit testimonium Etymologici M. p. 795, 40. et Harpocrationis, quo Euripidem demo Phlyeae tri- bus Cecropidis adscriptum fuisse docemur: Φλυεία δῆμος τῆς Κεκροπίδος" ἐκ τούτου δὲ τοῦ δήμου ἦν Εὐριπίδης ὁ τῆς τραγῳδίας ποιητής.

Unde non absonum est coniicere, praediorum plurium possessione parentes Euripidis opulentos fuisse. Hoc enim comici eo, quo solent, more significant, patrem cauponem fuisse, matrem olera venditasse dicentes, Persarum co- piis Atticam invadentibus, in Salaminem insulam conces- sisse videntur, secum ferentes parvulum filium, annum fere quartum aetatis agentem *). Erat enim ibi quoque prae- dium iis paternum , id quod facile intelligitur inde, quod saepe multumque Euripidem in loco quodam eius insulae solitario carminum scribendorum caussa commoratum esse ait Philochorus. Quod autem idem in Boeotiam parentes Euripidis concessisse tradidit, id nominis caussa fictum esse suspicor **), Ab Euripo enim freto, in quo pugna- tum est, nomen nostro factum esse uno ore omnes affir- mant ***), quos falli lex formandorum nominum ipsa do- cet. Accedit, quod ante, quam nasceretur Euripides, hoc nomen maioribus eius usitatum fuisse constat. Priorem enim quendam Euripidem inter tragicos poetas Athenis flo- ruisse testatur Suidas 7***), quem cognatione cum nostro iunctum fuisse, ut eius auctoritate studium adolescentis ad eiusdem laudis aemulationem accenderetur, verisimile est 1-).

*) Thomas M. in vita Eurip.: γεννηθεὶς iv Σαλαμῖνι τῇ z00 τῆς ἀττικῆς νήσῳ, de quo errore vide p. 5 seqq. Idem in reliquis vitis scriptum est.

**) Fuerunt, qui etiam ex Boeotia pulsos in Atticam immigrasse parentes Euripidis mentirentur; cf. Stob. serm. 49, 5. p. 293. Gesn. ;

***) Velut Priscianus II, 6. p. 79:.,,Inveniuntur quaedam nomina formae patronymicorum significatione denominativa, ut Eu- ripides proprium non Euripi filius, sed ab -Euripo sic nomi- natus dicitur Euripides, quia illo die natus est, quo Athe- nienses cum Persis in Euripo bellum commisere."

"πὶ Εὐριπίδης ᾿Δϑηναῖος τραγικός, πρεσβύτερος τοῦ ἐνδόξου γε- vouévov, ἐδίδαξε δράματα ιβ΄, εἷλε δὲ νίκας δύο.

1) Cf. Welck. p. 936.

284

Ceterum puerum initio ad corporis vires exercitandas se totum contulisse tradunt, quum ex oraculo quodam pater speraret fore, ut athleta victoriis Olympicis gloriam adi- pisceretur. Qua de re hoc exstat Gellii sive 'Theopompi testimonium: ,Patri autem eius, nato illo, responsum est a Chaldaeis eum puerum, cum adolevisset, victorem in certaminibus fore: id ei puero fatum esse. Pater inter- pretatus athletam debere esse, roborato exercitatoque filii sui corpore, Olympiam certaturum inter athletas puerum deduxit. Ac primo quidem in certamen per ambiguam ae- tatem receptus non est, Post Eleusinio et Theseo certa- mine pugnavit et coronatus est." Adde vitas a Thoma M. et in cod. Mediol. coll. Ambros. scriptas cum Euse- bio in praep. Evang. V. c. 12. De oraculo verumne an fictum tradatur, aliis diiudicandum relinquo; ceterum pa- trem Euripidis, quum et opibus eft nobilitate generis flo- reret et de filio optime speraret, nil omisisse, quod ad animi corporisque dotes huius excolendas augendasque per- tineret, multa testantur. Nam etiam pingendi arti nostrum operam dedisse tradunt, et tabulam quandam ab eo pictam Megaris servatam esse *). Haec doctrinae varietas re- spici videtur epigrammate, quod fertur aut Thucydidis hi-

storici aut Timothei musici esse: Mváue uiv Ἑλλὰς ἅπασ᾽ Εὐριπίδου" ὀστέα δ᾽ ἴσχει

γῆ Μακεδών 4 γὰρ δέξατο τέρμα βίου " πατρὶς δ᾽ Ἑλλάδος "EAAdg, ᾿“ϑῆναι" πλεῖστα δὲ Μούδας

τέρψας. ἐκ πολλῶν καὶ τὸν ἔπαινον

ἔχει. Documentum nobilitatis generis affert Athenaeus X. p. 424. E. haecce narrando: ,,Pocillatores apud antiquos fuerunt nobilissimi iuvenes, ut Menelai filius: Qvoyós, δ᾽ υἱὸς MzvsAdov κυδαλίμοιο. ltaque etiam Euripides poeta inter pueros vinum ministra- vit. Nam Theophrastus in libro, quem de ebrietate com- posuit, Equidem, inquit, audio etiam Euripidem poetam

*) Vide vitas a Thoma M., Moschopulo, Suida et in cod. Me- diol. scripías.

285

pocula minístrasse Athenis iis, quos saltatores (ὀρχηστάς). appellant, Saltabant autem hi circa fanum Apollinis Delii. primores civitatis, tragicis vestibus induti, Enimvero Apollo hic est, in cuius honorem '"Thargelia celebrantur, qua de re in Daphnephorio tribubus Atheniensium litterae asser- vantur publicae. Idem prodidit Hieronymus Rhodius, Ari- stotelis: discipulus, in libro, quem scripsit de ebrietate." Quum propter hanc parentum fortunam non minus, quam propter suas virtutes, ad amplissimos honores adi- tus pateret Euripidi, noluit in civitate turbarum ac timo- ris plena ambitioni servire et fluctibus se civilibus com- mittere. Audiamus ipsum cogitata sua adolescentis proden- tem hisce verbis: ,,Si ad principatum enitar atque aliquis esse contendam, odio habebor a tenuioribus: odiosi enim sunt potentiores. Qui autem, quum sint virtute et pru- dentia ad res gerendas instructi, quiescunt neque ad rem- publicam administrandam accedunt, his ridiculus esse stul- tusque videbor, qui non quiescam in civitate plena timo- ris. Tum si ad dignitatem virorum principum et reipublicae gubernacula tenentium ascendam, magis observabor horum iudiciis: sic enim res comparatae sunt, ut, qui tenent ma- gistratus atque honores, aemulis suis sint infestissimi." His, quae Ionem (v. 609—620.) fecit dicentem, sui animi sensum apertissime expressisse videtur; et omnino perso- nam lonis ad suae vitae similitudinem effinxit. ln templo enim Apollinis, qui in Zostere promontorio colebatur, mu- nere igniferi ipse fungebatur, qui ignem servaret sacrum *). In illis locis eum praedium habuisse suspicor et delecta- tum esse delubro, unde prospectus pateret in mare. Hunc igitur honorem Anagyrasii ei detulisse videntur, Amplis- simo vero honore Athenienses eum dignati sunt, quum vi- ctum ei quotidianum in prytaneo publice praeberent, teste Eusebio l.l, qui mentione facta oraculi ab Apolline editi: »Nascetur tibi filius, Mnesarchides, optimus et gloriosus," ,Qua vero, inquit, virtute Euripidem, a Socratica philoso- phia improbatum, dii admirati sint, nescio, nisi coronas ac

*) Vita in eod. Mediol. coll. Ambros.: γενέσϑαι δὲ αὐτὸν xol πυρφόρον τοῦ Ζωστηρίου AmóAAovos.

286

plaudentia theatra soleant admirari. An quia publice in arce Atheniensium coenaret? an quia Macedo- num populi eum laudabant, coelo dignum iudicasti?" Inde, quantopere carmina eius praestantissimis quibusque civium probati sint, verius rectiusque, quam ex certaminum victo- riis, a multitudinis arbitrio pendentibus, aestimari potest. Verum quod rempublicam nulla ex parte attingens vitam: perpetuo otiosam degeret, saepe ab amicis reprehensus est, id quod ex Antiopae fabula intelligitur, in qua mani- festo fecit Amphionem caussam pro semet ipso dicentem. Huius enim oratio tum universa talis est, quali Euripides uti potuisset, tum haec verba vitae eius instituto optime convenire videntur:

ὅςτις δὲ πράσσει πολλά, μὴ πράσσειν παρόν,

μῶρος, παρὸν ζῆν ἡδέως ἀπράγμονα κτλ.

ἐγὼ μὲν οὖν ἄδοιμι καὶ λέγοιμί τι

σοφόν, ταράσσων μηδὲν ὧν πόλις νοσεῖ. Musis non vitam tantum, sed rem quoque familiarem con- secravit: collegit enim librorum copiam tantam, quantam neque antea quisquam privatus possederat neque postea possedit praeter Aristotelem (Athen. I. p. 3. A.). Sed quum vacuus ambitione honores magistratusque nullos pe- teret, nihil non curabat rerum, quae in republica gereban- tur, neque levissime movebatur patriae casibus, ut ii ipsi, qui fluctibus iactarentur civilibus, non potuerint vehemen- tius quam ille, qui procul spectaret, vel rebus secundis gaudere vel dolere adversis. Quamobrem quum studio iraque minime vacuus esset, quum careret animi aequitate, qua in partium populorumque studiis pensandis veritas co- gnoscitur, quum ad dirigendam civium voluntatem , ad ex- citandum vel restinguendum animorum ardorem aptiora, quam ad otiosam veri pulerique cognitionem carmina com- ponere vellet, quum ad similitudinem rerum, quae in re- publica gerebantur, cupidius famam antiquitatis deflecteret, nata sunt illa, quae a lentioribus languidioribusque homi-- nibus in vitiis ponuntur: cuius generis est odium Sparta- norum male celatum, et Menelai Helenaeque personae in similitudinem detorsae hominum Lacedaemoniorum, Asiati- cam luxuriam ex domestica frugalitate adamantium et ho-

281 nestatem libidinibus postponentium, et fabulae plures in praedicandis Atheniensium laudibus, arguenda hostium im- probitate atque arrogantia positae, et multae passim tum voces studiis civium opportunae tum res temporum caussa effictae. In his quidam adulationem inesse iniuria crimi- nati sunt: fugit enim eos etiam castigatos saepe ab eodem poeta cives et peccatorum vitiorumque admonitos esse. Principum quorundam civitatis virorum amicitia usus esse videtur, imprimis Periclis atque Alcibiadis. De huius ami- citia postmodo exponendi erit facultas, Pericles non po- tuit negligere virum moribus ingenioque sibi simillimum et qui paullo. post, quam ipse rempublicam capessiverat, fabulas docere coepisset. Et consiliorum, quae ad rei- publicae administrationem. pertinerent, societate Euripidem cum. Pericle coniunctum fuisse manifestum | est. Nam quidquid ille in tragoedia novavit, quidquid. docuit cives, quidquid voluit atque secutus est, ad erudiendum vulgus et in eum gradum doctrinae evehendum, quem in ad- ministranda republica plebes occupaverat, ad efferenda philosophorum secreta, ad cogitata doctorum cum humilli- mis communicanda pertinet. Primus ille templum philo- sophiae multitudini patefecit, primus doctrinam ex umbra in solem et pulverem , primus ex circulis disputantium in frequentiam theatrorum protulit. Id autem vere populare est. Quid futurum fuisset, si nullas Euripides fabulas do- cuisset, quis potest dicere? "Verum maximam horum car- minum. vim fuisse et res ostendit et Aristophanes testatur. Non effecit neque auxit popularis imperii licentiam neque Euripides neque Pericles, sed natam plebis potentiam di- rigere, confirmare, perpolire, in honesta, pulcra, recta, sa- lutaria convertere studuit uterque. Apparet autem ex rerum gestarum serie continua, quanto magis multitudo erudi- tionis, tanto magis eandem iuris libertatisque participem factam esse. Utriusque enim rei incrementa inter se con- iuncta fuerunt atque ex se invicem pependerunt. Itaque quo tempore certa liberiorum. rerum. publicarum funda- menta scribendis legibus temperandisque iuribus poni coe- perunt, eodem tempore illi septem sapientes floruerunt, qui hoc-nomine praediti sunt non ideo, quod praeter cae-

288

teros rerum abditarum investigatione et multipliecium re- rum cognitione eminerent, sed quod primi doctrinam in usum vitae communis translatam cum vulgo communica- runt. Singula poeseos genera et singulas disciplinas cum certis rerum publicarum formis una natas, una et auctas et imminutas esse pridem intellectum est. — Et dicendi quidem facultas atque dramatica poesis populari potentiae respondent. ltaque primus Pericles, cuius aetate illa rei- publicae forma consummata et quasi ad culmen perducta est, dicendi facultate, non rei militaris gloria, ut priores, principatum et adeptus est et felicius, quam illi, usque ad obitum retinuit. Eidem eloquentiae plurimum tribuit Eu- ripides. Areopagum, optimatium propugnaculum, sustulit Pericles: heroum autem antiquorum personas in sapientium recentiorum mores conformando Euripides quid aliud, quam in locum nobilium ignobiles substituisse et generis gloriam cum sapientiae honestatisque laude permutasse videtur? Idem regum priscorum conditionem mentesque saepissime in similitudinem oratorum vel demagogorum deflexit. Multa passim in gratiam potentiae popularis dixit, neque dubita- vit regum imperium iniustum ac contra naturam esse af- firmare in Antigonae fabula:

οὔτ᾽ εἰκὸς ἄρχειν οὔτ᾽ ἐχρῆν εἶναι νόμον,

τύραννον εἶναι (μωρία τὸ xoi ϑέλειν),

ὃς τῶν ὁμοίων βούλεται κρατεῖν. μόνος. Ad quae fingenda Euripides nulla ambitione ducebatur, neque Pericles, quum pecunia ex aerario distributa facul- tatem theatrum frequentandi civibus omnibus fieri iuberet, hoc aliam ob caussam fecit, quam quod tragoediis popu- lum optime erudiri intelligeret. |

Insigne animi civilis documentum est fabula Heracli- darum, quae videtur nullo alio tempore aptius potuisse do- ceri, quam quo primum Peloponnesii duce Archidamo At- ticam hostiliter invasuri vastaturique erant *). Ad initium enim belli a Peloponnesiis illati, ad arrogantiam Spartano- rum, qua belli caussam quaerentes Atheniensibus, tanquam

*) Cf. Welck. p. 711.

289

subditis, imperare conati sunt*), ad invasionem vastationem- que terrae maioribus regum Spartanorum sacrae, et uni- versum drama et singulae eius partes spectare videntur. Piacula, antequam arma sumerentur, alteri populo ab al- tero exprobrata esse constat. ld in hoc quoque dramate dedita opera fieri videmus. Enixe noster cives suos cri- mine interfecti ab iis legati purgat (v. 292— 296.), quo crimine illos vulgo argui solitos esse Philostratus in vit. Soph. I. p. 530. testatur **). Neque minus studiose idem Eurysthei caedem a civibus ad Heraclidas transfert: quin etiam defensum et beneficio sepulturae affectum esse re- gem ab Atheniensibus fingit, et facit eum promittentem infestos fore manes suos posteris Heraclidarum, si quando Atticam hostiliter invaserint. Heraclidas autem ipsos lo- laus dextris iunctis fidem dare hospitibus iubet, perpetuo se beneficii memores fore, et pro servatoribus amicisque eos habituros, neque unquam in terram eorum arma in- festa laturos esse (v. 310 seqq.). Eiusdem generis est, quod Herculem ipsum Minervae, cui et terra et populus Atheniensium consecratus est, opera ex omnibus periculis servatum esse, quodque divinitatem eius ab Atticis primis et agnitam et publice honoribus affectam esse ostenditur v. 856 seqq.; cf. Diodor. Sic. IV, 39. Denique pietas Athe- niensium pluribus locis laudatur (velut v. 329 seqq.) et enixe refutantur qui contrarium affirment: ó δὲ μή δὲ φάσκων ἐγγὺς μανιῶν ἐλαύνει (v.903.). Invitis diis omni- bus praeter lunonem in fines Atticorum incurrunt Spar- tani et populantur agros (v. 282.), sperantes deam oracu- lis superiorem fore (v. 1039.), Atticis Minervae numine confidentibus (νικωμένη γὰρ Παλλὰς οὐκ ἀνέξεται, v. 393.) et semel iam Spartam huius et Herculis viribus expugna- tam esse (v. 742.) reminiscentibus,

Eiusdem tetralogiae, atque Heraclidas, Peleum Aegeum- que fuisse coniicio ideo, quod ante Acharnenses Aristopha- nis utrumque drama in scenam delatum esse video, neque reliquis illorum temporum tetralogiis commodius, quam huic,

*) Thucyd. 1, 126. 159. **) €f. Pflugk. praefat. p. 7. 19

290

tribui posse videntur. Et Pelei quidem fabulam in dra- mate, quod dixi, nominatim ridet Aristophanes. Ex Ae- geo autem depromsit illud ὦ ϑερμόβουλον σπλάγχνον, quod in ὦ ϑερμόβουλον πρωχτόν mutavit. Neque enim haec de Medea dieta in Euripidis fabulis praeter Aegeum et Medeam locum habere potuerunt; atqui ab hoc dramate illa abesse ápparet: relinquitur igitur, ut in Aegeo posita fuerint. Quin etiam Euripides ipse ad Aegeum in Medea respexisse videtur: certe enim nihil in hoc dramate seri- psit, quod non cum illius argumento congrueret: unde Ae- geum Medea priorem fuisse haud iniuria colligas. His accedit tertium argumentum, propter quod Aegeum nu- mero antiquissimorum Euripidis dramatum fuisse suspicor. Finxerat enim poeta, si Plutarchi verbis imitationem Eu- ripidis inesse recte coniicio, '"Theseum gloria Herculis ad studium virtutis erectum: unde "Themistoclis exemplum talia fingenti ante oculos versatum esse, qui Miltiadis tro- paeo e somno excitaretur, neque multo post viri gloriosis- simi obitum hoc drama scriptum esse coniicias.

Quartum denique drama satyricum Eurystheum adiungo.

A. Peleus.

In primis celebrem hanc tragoediam fuisse ex Hora- tii commemoratione Aristophanisque depravatione quadam intelligimus. Fragmenta tamen paucissima servantur et ex quibus ipsis nihil de structura eius cognosci possit, Fe- lici autem casu accidit, ut illam Dictys Cretensis (VI, 7 seqq.) imitatus sit, cuius narrationi, exceptis levibus quibus- dam additamentis, quin ipsum dramatis Euripidei argumen- tum insit, non sinit dubitare natura eius. Quamobrem sta- tim initium illius cum lectoribus communicabo: ,,Dum haec apud fthacam aguntur, Neoptolemus apud Molossos naves quassatas tempestatibus reficit, atque inde, postquam co- gnitum, ab Acasto expulsum regno Pelea, ultum ire iniu- rias avi cupiens, primo exploratum duos quam fidissimos et incognitos illis locis, Chrysippum et Aratum , 'Thessa-

291

liam mittit, hique cuncta, quae gerebantur, insidiasque ei paratas per Acastum ab Assandro, non alieno Pelei, co- gnoscunt. Is namque Assandrus, iniquitatem tyranni evi- tans, ad agrum Pelei concesserat. ltaque ubi cuncta, quae voluerant, cognovere, ad regem redeunt et singula per or- dinem narrant. Ob quae coactus Neoptolemus, adverso mari et multis regionis eius prohibentibus, classem exor- nat ascenditque ipse. Dein saevitia hiemis mari fatigatus appulsusque ad Sepiadum littus, quod propter saxo- rum difficultatem nomen eiusmodi quaesierat, omnes fere naves amittit, vix ipse cum his, qui in eodem navigio fuerant, liberatus. lbi Pelea avum reperit" etc.

Locus igitur, in quo res agebantur, erat littus Sepia- dum, quod erat Phthiae propinquum in Molossorum terra situm *), et prodiit primus Neoptolemus naufragi habitu, de reditu ex Troia, de tempestate naufragioque, de iis, quae nuper ab Assandro nuntiata accepit, deque iis omni- bus rebus, ques Dictys refert, exponens. Sola enim no- mina Chrysippi Aratique de suo ille addidisse, in reliquis Euripidis vestigia fidissime secutus esse videtur. Prodisse deinde ex spelunca Peleum verisimile est. De cuius com- moratione in his locis haec tradidit Dictys: ,lbi Pelea avum reperit, occultatum spelunca' abdita et tenebricosa, ubi senex, vim atque insidias Acasti evitans, assidue ne- potis desiderio navigantes et si qui forte eo appulsi essent speculari consuerat." Hanc speluncam colloquio descriptam fuisse putandum est: receptum enim ac perfugium sibi so- ciisque quaerebat Neoptolemus, Genus suum nomenque et Peleo et Neoptolemo propter Acasti insidias celantibus, neuter alterum agnoscebat. lnvitatus in. speluncam cum Peleo se confert iuvenis. Interim socii huius, vecti eo navigio, quod solum ex naufragio servatum est, dominum subsequuntur et in scenam prodeunt parodum cantantes.

*). Schol. Apoll. I, 582: Σηπιὰς ἀκρωτήριον ῆαγνησίας οὕτω κληϑέν, ὅτι ἡ Θέτις ἐκεῖ εἰς σηπίαν μετεμορφώϑη διωκο- μένη ὑπὸ τοῦ Πηλέως. Cf. Dederichi annot. ad Dict. ΥἹ, 7. Eurip. Androm. 1265. ;

19 *

292

His enim pro choro uti Euripidem necesse fuit. Carmine finito e spelunca redeunt Neoptolemus atque Peleus, et ex signis quibusdam, sive quod intus ab illo vestes telaque Pelei nota conspecta sunt sive quod mentio aliqua est re- rum propriarum iniecta, se invicem agnoscunt. Pelei ge- stientem laetitiam exprimunt verba, quae Aristophanes, teste scholiasta, in Nubibus (v. 1153 seqq.) imitatus est:

ἰὼ βοαῖσιν ἤπυσ᾽ évróvoig *). Plura praeter hunc versum ex Euripide sumta esse recte iudicarunt Matthiaeus atque Bothius, velut haecce:

οἷος ἐμοὶ στρέφεται παῖς, πρόβολος ἐμός,

σωτὴρ δόμοις, ἐχϑροῖς βλάβη. Deinde secuta sunt ea, quae his verbis Dictys commemo- rat: ,Dein ubi cuncta domus fortunarumque edoctus est, consilium aggrediendi hostes inire coepit." Huius collo- quii fragmenta quaedam servantur satis luculenta, | Mi- ranti enim Neoptolemo, quod nemo civium auxilium tu- lerit, haec respondet Peleus:

τύμβῳ γὰρ οὐδεὶς πιστὸς ἀνθρώπων gíAog**). Deinde ad describendam fugae miseriam transit hisce verbis:

. . τὰ δ᾽ ἔνϑεν οὐκέτ᾽ ἂν φράσαι λόγῳ

δακρύων δυναίμην χωρίς...

πλάνης, ἄοικος, πατρίδος ἐστερημένος,

πτωχός, δυςείμων, βίον ἔχων ἐφήμερον ***). His auditis Neoptolemus Parcas iniuriarum ultrices implorat :

κλύετ᾽, ὦ Μοῖραι, Ζιὸς αἵτε παρὰ

ϑρόνον ἀγχόταται ϑεῶν ἑξόμεναι. Ex eodem colloquio petitum esse videtur fragm. 4:

τὸν ὄλβον οὐδὲν οὐδαμοῦ κρίνω βροτοῖς;

ὅν γ᾽ ἐξαλείφει ῥᾷον ἢ γράφει ϑεός.

,*) Schol. ad Aristophanis verba βοάσομαι τἄρα τὰν ὑπέρ- ᾿ς τόνον haecce scripsit: παρὰ τὰ ἐκ Πηλέως Ἑυριπίδου" ἐπιφέρει yao: ἰὼ πύλαισιν ἤτις ἐν δόμοις, quae cor- rupta esse res ipsa ef verborum contextus docet. Aristo- phanis vestigiis insistens emendavi. **) Fragm. inc. n. 84. ***) Fragm. dub. 88, p. 448. Matth.

Tum de puniendis hostibus deliberant, quo in negotio ca- lidiora Neoptolemi consilia a Peleo improbantur:

τὸ γῆρας, ὦ παῖ, τῶν νεωτέρων φρενῶν

σοφώτερον πέφυκε κἀσφαλέόστερον,

ἐμπειρία τε τῆς ἀπειρίας κρατεῖ.

Placet igitur, ut tempus occasionemque exspectent, neque ad aggrediendos hostes statim proficiscantur. Mutatis igi- tur vestibus, ne agnoscatur, Neoptolemus cum Peleo in antro degere victumque ex venatione quaerere constituit. His compositis in speluncam redeunt, et interponitur chori carmen alterum.

Pergit in rerum serie exponenda Dictys hisce verbis: »Consilium aggrediendi hostis inire coepit, quum forte co- gnoscit filios Acasti, Menalippum et Plisthenem, venatum profectos, devenisse ad ea loca. ltaque mutata veste lol- cium simulans iuvenibus offert sese, eisque cupitum sui interitum refert. Ob quae iunctus his in ve- nando, ubi seorsum ab ceteris Menalippum videt, eum(que) et paullo post fratrem eius insecutus interficit."

Finito chori carmine Neoptolemum mutata veste, ut Iolcius esse videretur, prodiisse statuimus. Qui quum, Pe- leo somno quiescente, venatum exire vellet, accidit, ut re- gis filii, quum forte in iisdem locis venarentur, conspectis nautis naufragis, ad hos accederent cognoscendi cupidi, quinam essent ipsi et quaenam sors Neoptolemi, quem modo a Molossorum terra, refectis navibus, in altum evectum esse fando accepissent, His loleius ille simulatus in lit- tore eiectum corpus Neoptolemi inventum a se humatum- que esse narrat, simul tempestatis vim naviumque quassa- tarum interitum, quem procul ex littore a se conspectum esse fingit, tanta veritate repraesentans, quanta poterat is, qui praesens interfuisset. His expositis, quum se id cum- maxime agere dixisset, ut victu miseros naufragos adiuva- ret, eamque ob caussam venatum ire, ad communiter secum venandum ab adolescentibus invitatur et cum his e con- spectu abit, antea tamen, paullulum subsistens, de consi- lio suo theatrum edocet.

Interponitur tertium chori carmen, Quo finito, sta- tim Neoptolemus, re feliciter gesta interfectisque regis fi-

294

liis, ad speluncam rediit ac de caede hostium ipse expo- suit. "Tum rursus accidit, ut servus regis, dominos quae- rens, ad hospites adiret et colloquium cum Neoptolemo consereret. Qua de re haec Dictys retulit: ,In quorum inquisitionem servus quidam, Cinyras nomine, perquam fi- dus, profectus, in manus iuvenis devenit comprehensusque Acastum affore nuntiat, atque ita occiditur." Nimirum red- isse Neoptolemum et ad terram lolcorum appulisse co- gnitum fuerat regi filiisque eius; utrum autem interisset tempestate, qua classem eius fractam mersamque esse au- diverant, an servatus esset in navi, quam solam superesse fama nuntiaverat, ignorabant. Ad quam rem explorandam primum filii regis emissi sunt: qui quidem, in manus Neo- ptolemi delati, ea ratione, qua diximus, occisi sunt. Quum non redissent, ad hos quidem quaerendos missus est ser- vus, ad explorandos autem hostes rex ipse profectus est. Exstant fragmenta, quae hanc viri celeberrimi indagationem declarent :

φήμη τὸν ἐσϑλὸν κἀν μυχῷ δείκνυσι γῆς *). ᾿

οὐκ ἔστιν ἀνθρώποισι τοιοῦτο σκότος,

οὐ δῶμα γαίας κλειστόν, ἔνϑα τὴν φύσιν

ὁ δυογενὴς κρύψας ἂν εἴη μὴ σαφής **). Servus, qui dominos quaerebat, ad ipsa illorum cadavera ductus et super ea occisus esse videtur. Sed antea Neo- ptolemus dolose quaerendo et callide dissimulando de con- silio tyranni deque loco, in quo cummaxime commorare- tur, quaecunque volebat comperit. Reversus idem ex loco, in quo regis filios cum servo interfecerat, in navem rediit, ut sumta veste Phrygia obviam Acasto proficiscere- tur, hunc quoque in speluncam atque ad interitum addu- cturus, Qua de re Dictys haecce scripsit: ,ltaque Neo- ptolemus, mutata Phrygia veste, tanquam filius Priami Mestor, qui captivus cum Pyrrho ad ea loca navigaverat, Acasto obviam venit, eique, quinam esset, indicat et Neo-

*) Fragm. inc. 227,

**) Vulgo: κρύψας ἂν εἴη σοφός. 1n primo versu si οὐδ᾽ pro ovx Scribatur, coniungi haec cum priore fragmento com- mode poterunt.

295

ptolemum in spelunca, fatigatum navigio somnoque, iacere. Ob quae anxius Acastus, opprimere quam inimicissimum cupiens, ad speluncam pergit, atque in ipso aditu a The- . tide, quae ad ea loca inquisitum Pelea venerat, re cognita reprimitur."

Profecto Neoptolemo chori carmen interpositum est; hoc finito Acastum, ducente Mestore illo commentitio, ad antrum venisse ibique de interficiendo Neoptolemo, qui intus quiescere fingebatur, consilia inisse putan- dum est, hoc agente Neoptolemo, ut ingressum in spe- cum a íergo adortus occideret: quod ne fieret, "Thetis subito de coelo demissa intercessit; eadem patefacta re- rum ratione cetera peregit, de quibus haec Dictys memo- riae tradidit: ,,Dein cunctis, quae adversum domum Achil- lis inique et adversum fas gesserat, enumeratis inere- patisque, ad postremum intercessu suo manibus iuvenis liberat, persuadens nepoti, ut ne sanguine ulterius ulcisci cuperet ea, quae antecesserant. ltaque Acastus, ubi se praeter spem liberatum animadvertit, sponte et illico cun- cta regni Neoptolemo tradit. Inde iuvenis cum avo ac Thetide reliquisque, qui secum navigaverant, summam re- gni adeptus, in civitatem venit. Ibi a cunctis popularibus quique iuxta inhabitantes sub imperio eius agebant, be- nigne et cum gratulatione exceptus, amorem sui brevi con- firmat." Peleum in beatorum sedes a Thetide abductum esse ex ilis, quae statim expositurus sum, patet.

Ex his actionibus certorum fragmentorum nihil ser- vatum est; ex incertis quaedam huc trahere non dubito, velut n. 102. Matth. :

νόμος τὸν ἐχϑρὸν δρᾶν, ὅπου λάβῃς, κακῶς, et fragm. dub. n. 4:

εἱμαρμένον δὲ τῶν κακῶν βουλευμάτων

καχὰς ἀμοιβάς ἐότι καρποῦσϑαι βροτούς, et fragm. 105:

σῶσαι γὰρ ὁπόταν τῷ ϑεῷ δοκῇ τινα,

πολλὴν δίδωσι πρόφασιν εἰς σωτηρίαν, denique fragm. inc. 106... ab eodem scriptore servatum:

σπουδάξομεν δὲ πόλλ᾽ ὑπ᾽ ἐλπίδων μάτην,

πόνους ἔχοντες, οὐδὲν εἰδότες (βροτοί).

296

Idem argumentum, sed ratione plane dispari, Sopho- cles exornaverat; vide Welck. T. I. p. 205 seqq. Finxe- rat enim senem, a suis filiis regno pulsum, duce muliere quadam errantem, in Phthia forte a Neoptolemo inveniri vindicatumque de vita decedere. Huius drama a scholi- asta Troadum ad y. 1118. respicitur hisce verbis: ó μὲν Εὐριπίδης ὑπὸ xdovov φησὶν ἐκβεβλῆσϑαι τὸν Πηλέα" εἰσὶ δὲ οἵ φασιν ὑπὸ τῶν δύο αὐτοῦ παίδων, ᾿4ρχάν- δρου καὶ ᾿Δρχιτέλους, κατὰ τὸν καιρόν, ὃν ἔμελλον Ἕλλη- ψὲς ἐξ Ἰλίου ἐπανιέναι; ἐξεληλάσϑαι, καὶ ἐλθόντα εἰς ἀπάντησιν τῷ Νεοπτολέμῳ προςελϑεῖν διὰ χειμῶνα τῇ Κῷ νήσῳ, καὶ ξενισϑέντα ὑπὸ Μόλωνός τινος "Afavcrog ἐκεῖ. καταλύσασϑαι τὸν βίον. Uter poetarum alterum imi- tatus sit, non liquet. Augiam, cyclicum poetam , utrique materiam praebuisse ex Procli excerptis intelligitur; cf. Dederichi notam ad Dict. VI, 7. p. 493. Euripidis sine dubio drama respexit Horatius versibus illis (art. poet. 97.) :

»Et tragicus plerumque dolet sermone pedestri

Telephus et Peleus, cum pauper et exsul uter-

que

Proiicit ampullas et sesquipedalia verba." Utriusque poetae opera dicere videtur Aristoteles Poet. c. 18, 2. pro moralis tragoediae exemplis Phthiotides et Peleum nominans *): nam Phthiotidas chorum Sophoclei dramatis fuisse docuit Welckerus. Euripides ad suum ipse opus respicit in Troad. v. 1118:

αὐτὸς δ᾽ ἀνῆκται δεσπότης. κακάς τινας

Πηλέως ἀκούσας συμφοράς; ὥς νιν χϑονὸς

"AxaGrog ἐκβέβληκεν ὃ Πελίου γόνος.

Sepiadum speluncam "Thetidi consecratam fuisse et Pe- leum, cum ibi commoraretur, huius deae beneficio in bea- torum insulas inde transductum esse vulgus credebat, id quod ex Euripidis verbis intelligitur, quae fecit in Andro- macha Thetidem dicentem :

ἐλθὼν παλαιᾶς χοιράδος κοῖλον μυχὸν

*) Ἡ δὲ ἠϑική, οἷον Φϑιώτιδες καὶ ὃ Πηλεύς.

-

291

Σηπιάδος ἵξου, μίμνε δ᾽, ἔςτ᾽ ἂν ἐξ ἁλὸς λαβοῦσα πεντήκοντα ΝΝηρήδων χορὸν ἔλθω κομιστήν Gov.

B. Aegeus.

Fabulae lineamenta agnoscere mihi videor in iis, quae in Thesei vita c. 12. Plutarchus tradit, Eandem rem et Crates apud schol. Il. XI, 741. refert et concise Apollodo- rus I, 9, 28. commemorat et Ovid. Metamorph. libro VII. (v. 498 seqq.) inseruit. Frustula huius dramatis servantur pauca atque exigua.

In prologo illa de Thesei natalibus exposita fuisse ne- cesse est, quae et Plutarchus et Apollodorus congruentia referunt, Narrantur autem ab iis haecce: ,,Aegeus ex ora- culo rediens, cum de liberorum progenie deum consuluis- set, 'lroezenen venit, ubi a Pittheo hospitio exceptus cum filia eius concubuit, eademque nocte mulierem Neptunus compressit. Abiens Aegeus Aethrae praecepit, ut, si na- tus esset masculus, educaret neve, cuius filius esset, in- dicaret; ensem et calceos sub saxo abditos reliquit ius- sitque, quum per aetatem puer saxum submovere posset, illum sublatis his signis clam ad se mitti, Quum igitur adultus esset Theseus, iubente matre sumsit signa, quae Aegeus praedixerat, et pedestri itinere Athenas contendit obsessamque a maleficis hominibus viam purgavit Peri- phetem, Sinim, Pityocampten, Scironem, Cercyonem Procrustenque interficiendo. Interim Aegeus Medeam e Corintho profugam in matrimonium duxerat veneficam et filium ex eo Medum procreaverat, Quamobrem "Theseus, insidias timens novercae, celare genus nomenque consti- tuit" ἢ. Haec quominus a Theseo ipso exposita esse statuamus, nil prohibet, et confirmatur coniectura fra- gmento decimo, quo caussa celandi nominis declaratur:

*) Ovidius VII, 404: lamque aderat "Theseus, proles ignara parenti, Qui virtute sua bimarem pacaverat Isthmon.

208

πέφυκε γάρ πῶς παιδὶ πολέμιον γυνὴ

τοῖς πρόσϑεν ἡ ξυγεῖσα δευτέρα πόσει.

In certaminum autem commemoratione locum habere po- tuit quod Steph. Byz. s. v. ἄντρον tradidit vocabulum dv- τραῖος (εὕρηται δὲ xol ἀντραῖος, ὡς Εὐριπίδης ἐν Αἰξί).

His dictis chorum conspicit feminarum sive famularum Medeae ex aedibus prodeuntium, ex quibus de rege, quem conventurus est, quaerit. Vicissim feminae ipsae cupidae sunt cognoscendi, quanam patria quibusque parentibus or- tus sit iuvenis praestantissimus:

τί ὅε μάτηρ ἐν δεκάτᾳ

τόκον ὠνόμαζξεν ;

Cuiusnam rei caussa feminae prodierint et quamnam po- tissimum rem parodo cantaverint, ignoratur. Neque tamen dubito, quin vel institutorum vel festorum certa sollemnia sic celebraverint, ut praedicatione rerum familiarium Athe- nienses delectarentur.

Prodit rex salutatum iuvenem, qui quum tot tantisque certaminibus sustentatis omnium iam oculos in se conver- tisset, tamen ex quanam patria oriundus, quibus parenti- bus natus, quo nomine praeditus esset, ignorabatur:

ποίαν 6s φῶμεν γαῖαν ἐκλελοιπότα

πόλει ξενοῦσϑαι τῇδε; τίς πάτρας ὅρος:

τίς £69" ὁ φύσας; τοῦ κεκήρυξαι πατρός ;

Ficta "Theseus respondet quaerenti falsaque veris scite mi- scendo fidem facit dictis *). Patriam sibi Atticam esse, sed parentes, quod sit parvulus a matre expositus et ab alienis educatus, ignorari. Velle se operam suam vires- que ad augendam patriam liberandosque a malis atque ter- roribus mortales conferre:

τί yàg πατρῴας ἀνδρὶ φίλτερον y9ovóg; velle exemplo Herculis ferendis laboribus, tollendis homi- num belluarumque monstris, salutem unus plurimis pa- rando ad gloriam atque immortalitatem eniti. Cf. Plutarch. €. 6. p. 3: τὸν δὲ πάλαι μέν, ὡς ἔοικε, λεληϑότως δὲ-

*) Panacti civitatis in hac narratione mentionem factam esse ex Harpocr. s. v. verbis (εἷς καὶ Εὐριπίδης ἐν Αἰγεῖ μνη- μονεύει) coniecit Welckerus.

299

ἐχαιεν ἡ δόξα τῆς Ἡρακλέους ἀρετῆς καὶ πλεῖστον ἐκεί- νου λόγον εἶχε καὶ προϑυμότατος ἀκροατὴς ἐγίνετο τῶν διηγουμένων ἐκεῖνον, οἷος εἴη, μάλιστα δὲ τῶν αὐτὸν ἑωρακότων καὶ πράττοντι καὶ λέγοντι προςτετυχηκότων. Τότε δὲ παντάπασιν ἦν φανερὸς πεπονθὼς ὅπερ ὕστερον χρόνοις πολλοῖς Θεμιστοκλῆς Exo s, καὶ εἶπεν, ὡς καϑεύδειν αὐτὸν οὐκ ἐῴη τὸ ΜΜιλτιάδου τρόπαιον. Οὕτως ἐκείνῳ τοῦ Ἡρακλέους ϑαυμάξοντι τὴν ἀρετὴν καὶ νύχτωρ ὄνειρος ἦσαν αἱ πράξεις καὶ μεϑ’ ἡμέραν ἐξῆγεν αὐτὸν Ó ζῆλος καὶ ἀνηρέϑιξε ταὐτὰ πράτ-- τειν διανοούμενον. Eundem Euripidem auctorem secutus Lucianus in Cynico 'Theseum Herculis discipulum appella- vit: ó δὲ Θησεύς, ὃ τούτου μαϑητής. οὐ βασιλεὺς μὲν ἦν ᾿Αϑηναίων. υἱὸς δὲ Ποσειδῶνος. ὥς φασιν, ἄριστος δὲ τῶν xoa)" αὑτόν; quae ex illius fabula hau- sta esse dramatis reliquiae ostendunt. Quemadmodum enim Hercules Eurystheo servierat, sic Theseus in Aegei servitutem se ultro tradere et quidquid hic iniunxerit la- borum, quidquid adire iusserit periculorum, lubenter ala- criterque subire constituit : ἀνδρὸς δ᾽ oz ἐσϑλοῦ καὶ τυραννεῖσθαι καλόν.

— 0 RM áo -- ͵Ἷ͵γ͵᾽ἠ΄Ζὅ΄ύΖ »ς:-.

“σὺν τοῖσι δεινοῖς αὔξεται κλέος βροτοῖς *).

— cc — -- κατϑανεῖν δ᾽ ὀφείλεται

καὶ τῷ κατ᾽ οἴχους ἐχτὸς ἡμένῳ καχῶν. Eodem refero versus, quibus Lucianus in muscae encomio usus est:

δεινόν γε τὴν μὲν μυῖαν dÀxluo σϑένει

πηδᾶν ἐπ’ ἀνδρῶν σώμαϑ'᾽, ὡς πλησϑῇ φόνου,

ἄνδρας δ᾽ ὁπλίτας πολέμιον ταρβεῖν δόρυ **).

Admiratus Aegeus hanc adolescentis orationem monet, ne spe elatus et virium robore nimium confisus in peri- cula temere se praecipitet. Solere enim qui talia cupidius sectentur perniciem et mortem praematuram pro gloria atque potentia adipisci. Quod si ad tale vitae genus eli- gendum fato se cogi arbitretur, quod parentibus , civitate,

*) Fragm. inc. 46. **) Homerum imitans haec effatus est poeta; cf. Il. o,910— 570.

300

opibus, nobilitate generis carens virtute iniuriam fortunae compensandam esse censeat, videndum, ne vana laudis cu- piditate vehementius incitetur :

πτηνὰς διώκεις, ὦ τέκνον, τὰς ἐλπίδας,

οὐχ ἡ τύχη δε" τῆς τύχης δ᾽ οὐχ εἷς τρόπος. Ceterum laetus lubensque optimae spei adolescentem re- cipit senex decrepitus, cuius regno inimici, quod prole ge- nuina destitutum vident (nam Medus matre peregrina na- tus pro spurio habetur), dudum insidientur. "Testatur Plu- tarchus c. 3: ἰσχυρῶς yàg ἐδεδοίκει vovg Παλλαντίδας ἐπιβουλεύοντας αὐτῷ καὶ διὰ τὴν ἀπαιδίαν καταφρο-- vobvrag* ἦσαν δὲ πεντήκοντα παῖδες ἐκ Πάλλαντος γε- γονότες, et confirmatur verbis Euripidis:

κρεῖσσον δὲ πλούτου καὶ βαϑυσπόρου χϑονὸς

ἀνδρῶν δικαίων κἀγαϑῶν ὁμιλίαι *).

Chori carmen, quod huic erat colloquio subiunctum, iisdem sententiis immorabatur :

ἦ που κρεῖσσον τῆς εὐγενίας

τὸ καλῶς πράσσειν.

ἔσται καὶ πταίσαντ᾽ ἀρετὰν

ἀποδείξασϑαι ϑανάτῳ.

Prodit Medea, de recepto hospite vehementer solli- cita. Neque enim fugit eam, sive divinatione consecuta est sive per clandestinum nuntium edocta, Theseum Ae- gei filium esse **), "Timet et sibi et filio: regno hunc certissime privatum iri, si "Theseus agnoscatur, intelligit, atque etiamsi nomen genusque eius perpetuo ignoretur, ipsa consuetudine iuvenem virtutibus praestantem tantum sibi Aegei amorem conciliaturum esse, ut paene filii legi- timi iura caritatemque adipiscatur, praevidet :

— τὸ ϑρέψαι δ᾽ ἐν βροτοῖσι πολλάκις

πλείω πορίξει φίλτρα τοῦ φῦσαι τέκνα.

Itaque primum proprio Marte hospitem molestum domo et penatibus pellere conatur statimque obviam venientem ag-

*) Orion ap. Schneidew. coni. critt. p. 48. Welck. p. 1598. **) Plutarchus c. 12: προαισϑομένη περὶ τοῦ Θησέως αὕτη; τοῦ μὲν «Αἰγέως ἀγνοοῦντος.

301

greditur, planum, erronem, vaniloquum appellat, pugilum more solis corporis viribus alendis studentem, voracitati atque desidiae deditum, hospitum liberalitate ad explen- dum avarum ventrem abuti criminatur —

τἀλλότρια δειπνεῖν τὸν καλῶς εὐδαίμονα ἢ) — sperans fore, ut huiusmodi contumeliarum conviciorumque impatiens abire malit, quam hospitalibus beneficiis cum matrisfamilias invidia atque iracundia frui. At Theseus, et natura acer importunusque et meliore iure se, quam Me- deam, bonis et patrimonio Aegei frui intelligens, gravissi- mis iustissimisque opprobriis mulierem virilia sibi arrogan- tem comprimit:

ἔνδον γυναικῶν καὶ παρ᾽ οἴκέταις λόγος **)

δειλῶν γυναῖκες δεσποτῶν ϑρασύστομοι.

εἰ μὴ καϑέξεις γλῶσσαν, ἔσται Gov κακά. Hac ratione probe castigatam relinquit, nolens diutius cum femina altercari. 'Tum vero Medea, et utilitatis ratione et iracundia iubente, continuo perdendi eius consilium init, Ostendit igitur Aegeo (paullo post Theseum in scenam prodeunti), quanto cum periculo iuvenem non minus ege- num quam strenuum et propter hanc rem ad quidvis au- dendum pronum in domum civitatemque receperit, cum ipse sit senectute provectior, civitas autem factionibus dis- trahatur, et regnum tanquam praeda propositum sit auda- cissimo cuique; cf. Plutarch. c. 12: τοῦ μὲν ALyéog dyvo- οὔντος. ὄντος δὲ πρεσβυτέρου καὶ φοβουμένου πάντα διὰ τὴν στάσιν, ἔπεισεν αὐτὸν ὡς ξένον ἕστι- ὥντα φαρμάκοις ἀνελεῖν. Haec serviunt interpretandis hisce Bnyipidie verbis :

ἀνὴρ γὰρ ὅρτις χρημάτων μὲν ἐνδεής,

δρᾶσαι δὲ χειρὶ δυνατός, οὐκ ἀνέξεται;

τὰ τῶν δ᾽ ἐχόντων χρήμαϑ᾽ ἁρπάζειν φιλεῖ *"*). His igitur argumentis seni, se desolatum, liberis legitimis

*) Fragm. inc. 222. **) Fragm. inc. 219. ***) Matthiaeus fragm. Eurip. p. 359. et p. 7.

302

carentem, periculis cireumventum esse videnti, persuadet, ut hospitem , quem semel receptum iam dimittere atque e civitate removere, quin spretus iniuriam ulciscatur, ne- queat, veneno interficere constituat. Hae fraude compo- sita intro abeunt ad ornandum prandium cum vino vene- nato, ad quod Theseum Aegeus invitaturus est *).

Locus fit tertio chori carmini. Redit in scenam 'The- seus: qui quum antea, ne infestam haberet novercam, ge- nus suum celandum esse censuisset, iam Medea ultro ira- scente, non solum inutilem, sed periculosam quoque dis- simulationem fore intelligit. Itaque opportunitate data pa- tri, quis sit, aperire constituit. Haec animo volventem Medea ex aedibus parato prandio rediens convenit, et con- specto adolescente poenitentiam simulans iracundiae ad ci- bos paratos communiter cum Aegeo sumendos blande eum invitat. Ingresso in aedes 'Theseo, de successu fraudis praepropere sibi gratulatur. Mox unus ex famulis ex do- mo prodiens agnitum ab Aegeo filium esse et Medeae sup- plicium imminere nuntiat. Rem, quomodo evenerit, Ovidius atque Plutarchus docent, quorum ille v. 419:

Ea coniugis astu

Ipse parens Aegeus nato porrexit, ut hosti.

Sumserat ignara "Theseus data pocula dextra,

Quum pater in capulo gladii cognovit eburno

Signa sui generis, facinusque excussit. ab ore," Plutarchi autem verba haec sunt: ἐλϑὼν οὖν ὃ Θησεὺς ἐπὶ τὸ ἄριστον, οὐκ ἐδοκίμαξε φράξειν αὑτόν. Ogtug εἴη, πρότερος, ἐκείνῳ δὲ βουλόμενος ἀρχὴν ἀνευρέσεως παρα- σχεῖν, χρεῶν παρακειμένων, σπασάμενος τὴν μάχαιραν ὡς ταῦτα τεμῶν. ἐδείκνυεν ἐκείνῳ: Ταχὺ δὲ χκαταμα- ϑὼν ὁ Αἰγεὺς τὴν μὲν κύλικα τοῦ φαρμάκου κατέβαλε, τὸν δὲ υἱὸν ἀνακρίνας ἠσπάξετο. καὶ συναγαγὼν τοὺς πολίτας ἐγνώριξεν αὐτόν. ἡδέως δεχόμενος διὰ τὴν dv- δραγαδίαν. Statim Theseus ipse ex aedibus progreditur et vehementi ira incitatus conviciis opprobriisque in Me- deam invehitur:

ὦ ϑερμόβουλον σπλάγχνον **).

*) Ovid. VII, 406. **) Cf. Matth. p. 426. fragm. 244.

303

Quominus statim eodem gladio, quo se Aegei filium esse probavit, maleficam mulierem transfigeret, vel verecundia vel interventu patris prohibitus est. Aegeus autem ca- lumniarum et parricidii convictam capitis damnasse vide- tur. Caussam quin. Medea, antequam damnaretur, dixerit, non dubito, cuius de oratione hic versus depromtus esse potest (fragm. inc. 22.) :

ἀτὰρ σιωπᾶν τά ys δίκαι᾽ οὐ χρή ποτε.

Dei interventu ad praedicendam futuram Medi vitam opus fuit: eodem igitur auctore Medeam capitis poena libera- tam esse suspicor; cf. Apollodorum I, 9, 28: ἐπιβουλεύ- ουσα δὲ ὕστερον Θησεῖ, φυγὰς ἐξ IAOqvàv μετὰ τοῦ παι- δὸς ἐκβάλλεται ἀλλ᾽ οὗτος μὲν πολλῶν κρατήσας βαρβά- ρῶν τὴν ὑφ᾽ ἑαυτὸν χώραν ἅπασαν Μηδίαν ἐκάλεσε, καὶ στρατευόμενος ἐπὶ ᾿Ινδοὺς ἀπέϑανε. Μήδεια δὲ εἰς Κόλχους ἦλϑεν ἄγνωστος, καὶ καταλαβοῦσα Αἰήτην ὑπὸ τοῦ ἀδελφοῦ Πέρσου τῆς βασιλείας ἐστερημένον, κτείνασα τοῦτον, τῷ πατρὶ τὴν βασιλείαν κατέστησεν. Eadem paene iisdem verbis Tzetzes ad Lycophr. v. 178. tradit. Lucianus de saltat.: ἔτι δὲ τὴν Μηδείας ὑποδοχὴν καὶ αὖϑις ἐς Πέρσας φυγήν. Diodorus autem IV, 56: καϑό- λου δέ, inquit, διὰ τὴν τῶν τραγῳδῶν τερατείαν ποικίλη τις καὶ διάφορος ἱστορία περὶ "Μηδείας ἐξενή- νεχται" καί τινες, χαρίξεσϑαι βουλόμενοι τοῖς ᾿4ϑηναίοις. φασὶν αὐτὴν ἀναλαβοῦσαν τὸν ἐξ Al- γέως Μῆδον εἰς Κόλχους ἀνασωθῆναι κτλ Μετὰ δὲ ταῦτα δυνάμεως ἐγκρατῆ γενόμενον τὸν Μῆδον πολ- λὴν ἐπελϑεῖν τῆς ὑπὲρ τὸν Πόντον ᾿“σίας καὶ κατασχεῖν τὴν ἀπ’ ἐκείνου προςαγορευϑεῖσαν Μηδίαν. n aerem sublatam Medeam sublimem avolasse Ovidius tradit:

»Effugit illa necem, nebulis per carmina motis." Nec tamen ipsius artibus, sed dei, qui praesens aderat, ope hoc factum esse puto.

His rebus sic compositis tum demum patri locus otium- que datur de recepto filio gaudendi et salubribus prae- ceptis receptum in regni successionem instruendi, Huc enim refero fragm. inc. 235:

μηδ᾽ εὐτύχημα μηδὲν ὧδ᾽ ἔστω μέγα,

ὅ σ᾽ ἐξεπαίρῃ μεῖξον ἢ χρεὼν φρονεῖν.

304

μηδ᾽, ἄν τι συμβῇ Ovcysoéc, δουλοῦ πάλιν,

ἀλλ᾽ αὑτὸς αἰεὶ μίμνε, τὴν σαυτοῦ φύσιν

σώζων βεβαίως. ὥςτε χρυσὸς ἐν πυρί. :

Fuit hoc drama ex genere eorum, quae implicata κατ᾽ ἐξοχὴν appellavit Aristoteles, quorum structuram deperdi- torum ex fragmentis indiciisque coniectura assequi diffi- ciliimum est. Ceterum Euripidis ingenium in hoc genere maxime viguisse ex lonis fabula intelligitur, — Praeterea etiam morata egregie fuit haec fabula senem exhibendo cautum, formidolosum atque etiam uxorium, mulierem im- potentem et ad quidvis audendum pronam, iuvenem glo- riae cupidum, ad optima exempla vitam moresque compo- nentem, neque minus consilio prudentem quam manu for- tem et ad pericula subeunda promtum. X Unde.non vilissi- marum fabularum numero Aegeum fuisse suspicari licet.

C. Heraclida e.

Marathone in Tetrapolide *) scena dramatis consti- tuitur; repraesentatur templum Iovis Forensis (74yogatov); conspiciuntur filii Herculis aetate minores in ara ante tem- plum collocati, ramis olivae, quos secum tulerunt, in ara depositis, interque eos Iolaus, Herculis quondam comes et laborum socius, nunc liberorum eiusdem tutor. In pene- tralibus templi eadem ratione filiae Herculis cum avia Al- cmena supplices ad aram consedisse finguntur. Exagitati a cuncta Graecia Heraclidae, quum propter Eurysthei po- tentiam minasque nulla civitas eos recipere auderet, repu- diati nuper a '"Trachiniis, in hoc Herculis τέμενος confu- gerunt **), freti et cognatione et amicitia, qua "Theseus Hereulesque coniuncti fuerunt. Abesse fingitur Hyllus

*) Strabo VII. p. 383. docet Tetrapolin partem Atticae ter- rae dictam fuisse eam, quae Oenoen, Marathona , Proba- linthum et τ ρουδνη contineret.

**) Eurip. Herc. fur. 1829. Diodor. Sic. IV, 57. Schol. Oed. Col. 301, Longin. fragm. VIII. p. 85. ed. Egger.

305

et ceteri qui sunt robustiore aetate filii, novum perfu- gium quaesituri, si ex hoc abigantur. Relicti igitur sunt, qui imbellibus Herculis liberis patrocinentur, duo senes, lolaus atque Alcmene, quorum ille nullo dramatis loco Iphiclis filius esse perhibetur, quae est fama vulgaris. Ab- sonum enim esset simul et aviam et nepotem tanquam se- nes decrepitos in scenam inducere. Usus est igitur no- ster licentia poetarum non fingendi tantum commode, sed celandi quoque prudenter quae vulgo credita a rerum, quas fingeret, fide abhorrebant.

Constitutus igitur inter liberos Herculis Iolaus de ca- sibus et fortuna Heraclidarum exponit, orsus a sententia communi, qua eadem Ulysses in exordio fabulae Philocte- tis utitur, mala et labores perferendos esse iis, qui neg- lecto suo: commodo amicorum civiumque commodis con- sulentes iustitiam colant. Sic se et vivo Herculi et liberis defuncti officia fide pieque praestantem perpetuo vitae dis- crimina adire et patria carere, quum possit otio et quiete frui Nam Eurystheum, stirpem Herculis delere cupien- tem, non quiescere neque perfugium concedere profugis, sed usque persequi praeconem mittendo, qui bellum po- puli Argivorum potentissimi minitando minus potentes ho- spites ab officio deterreat. His expositis statim praeco ipse advenit, quo conspecto vestibus Iolai implicantur pueri; abstrahere eos praecone ex ara atque ex manibus senis conante, hic in reluctando lapsus humi prosternitur; ac- currunt ad clamorem eius populares edoctique de caussa, et ipsi se opponunt et regi terrae, Thesei filio, arbitrium rei permitti iubent,

lam audito tumultu Demophon ipse cum fratre Aca- mante accurrit *). Fit apud illum iudicem contentio prae- conis atque lolai; illius oratio omnis in utilitatis ratione praedicanda versatur: Argivorum enim amicitia quanto He- raclidarum praestantior sit, ostendit et bellum minatur,

Ei

*) Quum saepissime gemini vel fratres vel reges in antiquita- tis fabulis tanquam una persona agentes inducerentur, poetae tragici his sic uti solebant, ut partes actoris uni deferrent, alterum mutam personam pro comite illi adiungerent.

20

306

nisi tradantur ad supplicium ii, quos capitis damnaverit civitas Argivorum potentissima. Negat lolaus aut iustitiae aut generositati Atheniensium convenire supplices prodere ac minis Argivorum insolentium terreri. "Tum propter cogna- tionem amicitiamque patrum et beneficia ab Hercule in Theseum collata aequum esse dicit, liberos illius a Thesei liberis servari, neque committi, ut vi a deorum aris ad ne- cem rapiantur insontes. Quibus auditis et rex et caterva popularium respondent pollicenturque ea, quae viros pro- bos, pios, gratos honestosque oportet. 'lraditurum igitur se supplices negat Demophon: ceterum si qua sit Argivis ab Heraclidis iniuria facta, illos ius suum impetraturos esse promittit, Quo responso non contentus praeco vim facere supplicibus conatur, a quo conatu minis regis re- pulsus abit iratus, mendaciis more praeconum quae passus est aucturus. lam autem Argivorum exercitus in confiniis Megarae Atticaeque consedit, statim inde agros incursatu- rus et vastaturus. Profecto praecone, lolaus nil praestan- tius esse dicit, quam bonis parentibus et natum esse et dignum se iisdem praestare. "Tum patrum amicitiam He- raclidas '"Theseidasque redintegrare iubet et fide invicem data acceptaque Athenienses perpetuo ab Heraclidis tan- quam servatores amicosque colendos esse docet, neque unquam illorum terram ab horum posteris vastandam ne- que gentem cognatam infestis armis petendam esse. De- mophon autem et populi concione convocata et vatibus con- sultis se quidquid ad defendendam patriam opus sit factu paraturum esse praedicit. Heraclidae in aris iisdem, quas occuparunt, deorum auxilium imploraturi sunt, et Palladem Iunone superiorem fore sperant. Chorus autem carmen canendo se minas hostium, fretum aequitate caussae, sper- nere profitetur.

Reversus Demophon Eurystheum cum exercitu iam in fines Atticae invasisse refert et castris in locis editis positis opportunitatem rei gerendae speculari; civitatem autem Atheniensium armis sumtis in procinctu esse, para- tasque victimas, quas diis immolari oporteat: sed vatum responsis consentientibus puellam iuberi virginem, quae sit nobilibus parentibus nata, mactari. Se vero liberos

801

suos immolaturum esse negat, neque fas sibi esse alienos liberos ad victimam poscere. Quamobrem quum ad dissi- dium intestinum res aperte spectare videatur, ipsum lo- laum dispicere iubet, quomodo sine damno civitatis et sibi et Herculis liberis consulat. Tum Iolaus, repente commu- tatis rebus, a littore in altum tempestatemque reiectus, quum iam portum nactus esse sibi visus esset, non habet, quomodo Heraclidis consulat vel quo se convertat, deorum iniquitate oppressus, Suum igitur caput pro salute eorum, quos tutatur, offerre constituit ac se hostibus tradendo pacem redimi iubet. Negat Demophon senis morte pla- cari posse Eurystheum, qui, memor iniuriarum , quibus Herculem affecerit, nisi sublatis liberis, quorum sit ultio ei timenda, nunquam quieturus sit. Hoc temporis mo- mento Macaria, Herculis filiarum maxima natu, ex templo prodit sciscitatura, in quonam fortunae statu cummaxime sors Heraclidarum versetur, et cognita caussa, non cun- ctanter se pro suorum salute immolandam diis inferis of- fert, quo in consilio prodendo dicit ea, quae generosa vir- gine, ex Herculis semine nata, dignissima sunt. - Probat consilium lolaus; ne tamen mortis auctor ipse sit virgini cognatae, vitandi piaculi caussa, sorti iubet committi arbi- trium ex filiabus Herculis victimam deligendi. Negat Ma- caria se sorte designatam morituram esse, sed sponte et lubentem pro fratribus sororibusque animam depositu- ram. Hoc unum petit ab Iolao, ut corpus defunctae ipse componat neve virorum manibus tangi patiatur. Hoc pro- misso accepto, fratres sororesque senis tutelae disciplinae- que commendat et valere iubet illos fausta precata, tum honoribus se perpetuis coli defunctam iubet, qui sint pro dote et matrimonio et liberis sibi iacenti apud inferos li- berataeque a malis, quibus vita mortalium perturbetur. His dictis, promittente Iolao honores et valere iubente virgi- nem animosam, haec ad mortem a Demophonte. abducitur, lolaus autem, solutis dolore membris, in sella a filiis Her- culis reponitur et vestibus tegitur. Interponitur chori càár- men gravissimum, cuius sententia similis est illi, quam Goethius hisce verbis expressit: 20*

308

Denn ein Gott hat

Jedem seine Bahn

Vorgezeichnet,

Die der Glückliche

Rasch zum freudigen

Ziele rennt.

Wem aber Unglück

Das Herz zusammenzog,

Er strüubt vergebens

Sich gegen die Schranken

Des ehernen Fadens,

Den die doch bittere Scheere

Nur einmal lós't. Additur praedicatio magnanimitatis Macariae et consolatio lolai, quum illius virtutem omni fortunae iniquitate supe- riorem esse ostendatur:

& δ᾽ ἀρετὰ βαίνει διὰ μόχϑων.

In huius sententiae veritate demonstranda exemplisque il- lustribus sub adspectum ponenda hoc drama versatur uni- versum. Hoc tenens neque desiderabis quicquam neque alienum quicquam admistum esse putabis, sed rectissime aptissimeque omnia instituta esse videbis. Servantur He- raclidae non sola hospitum pietate, sed sua maxime vir- tute, praestante, afferente, faciente patienteque quod quis- que potest, singulis neque labores neque pericula neque mortem detrectantibus. Itaque singulis actibus singulae exhibentur ἀριστεῖαι, virgine atque anu, iuvene atque sene et inter se et cum hospitibus virtute contendentibus ae pro reliquorum salute suam in discrimen deferentibus. Sa- tis diserte poeta ipse voluntatem suam explicavit iis, quae Macariam fecit, antequam ad mortem proficisceretur, di- centem, cuius orationem noli solius virginis laudandae caussa proponi putare. ———

Et Macariae quidem , postquam de scena abiit, nulla amplius iniicitur mentio, neque quomodo immolata vel quo- modo sepulta vel quinam defunctae honores instituti sint, exponitur: et recte quidem. Neque enim luctibus locus dabatur in summa eventus felicitate, et generositatem ani- mi, qua mortem passura erat, ipsa praesens satis ostende-

rat, et magnifice quaecunque ad honorem defunctae per- tinebant, iam antequam abiret, praestituta erant. Id unum curandum fuit poetae, ne tanta animi magnitudine spectata ad minora levioraque contemplanda theatrum traduceretur, sed proponerentur, si non maiora, certe paria: idque feli- cissime vitatum esse apparet. Et primum quidem virgi- nis admirabilem virtutem senis sequitur novum consilium, quo solo videtur et dolorem vincere et pudore liberari et crimen impietatis vitare posse. Mori cupit neque se su- perstitem esse patitur iis, quorum saluti unice vitam et studium consecravit. Itaque virgine pro hostia abducta animum despondit; idem veniente Hylli famulo et nunti- ante magnum ab eo exercitum adductum atque in dextro aciei cornu instructum esse, opportunitatem sibi dari in- tellisit non ignava morte, sed honesta et gloriosa animam pro Herculis liberis profundendi. Sed enim dii, unius Ma- cariae morte contenti, non interitum huic, sed praemium pietatis novum atque admirabile destinaverunt. taque in proelium profectus senex decrepitus, qui vix se armaque sustinere potest, corporis infirmitatem animi fortitudine vincit et in Hylli currum sublatus, receptis viribus iuveni- libus, Eurystheum fugientem consequitur et suis manibus capit vincitque. In hoc fingendo et famae vulgaris et Pin- dari auctoritatem secutus est noster *), et temperavit sic, ut, quum sit contra naturam, tamen naturae optime con- sentaneum esse videatur **), Verum haec in posteriori actu exponuntur (neque enim redit in scenam lolaus ne- que in iuventutem restitutus spectatorum oculis ostendi- tur): hoc actu significantur tantum quae futura sunt, Tanta enim animositate , tanto animi vigore repente impletur ἴο- laus demtis ex pariete templi armis, quae stans in acie induturus est, ut illum natura sua superiorem fore iam nune divinemus; tanta alacritate excitatur reminiscens vi- ctoriae quondam cum Hercule de Spartanis Eurystheoque reportatae, ut potestatem hunc infestis armis petendi ite- rum ei dari optemus.

*).Pyth. IX, 81. Cf. Pflugk. praefat. Heracl p. 7. ad Plu- . tarch. adv. Stoicos p. 1057. E. **) Cf. Welck, p. 711. et 1597.

310

Iam venit tempus decretorium: collatis enim signis exercitus cummaxime depugnare intelligimus. Hoc spa- tium temporis carmine chori aptissimo gravissimoque ex- pletur, preces facientibus senibus eas, quibus et iustitiae Atheniensium pro supplicibus periclitantium dii, qui in au- xilium vocantur, et reliquae eorundem pietatis admonean- tur; simul multitudo atque potentia hostium bellicosissimo- rum in memoriam revocatur sic, ut de eventu certaminis solliciti habeamur.

Quartus actus habet καταστροφήν. Postquam igitur secundo actu populum Atheniensium armis sumtis pro supplicibus in certamen descendentem , altero virginem se pro victima offerentem, tertio senem pro pupillorum sa- lute vitae periculum adeuntem vidimus, iam his omnibus in unum quasi locum collatis, adductoque ab Hyllo exer- citu, multarum copiarum magnorumque populorum certa- men exhibetur. Redit enim nuntius, qui de re gesta ex- ponat. Antequam committeretur proelium, Hyllus privato periculo commune incommodum redimere voluit Eurystheum ad certamen singulare provocando, quem non puduit hoc recusare. Quod nisi huius ignavia obstitisset, et Macaria morte liberata esset et immunes laborum discessissent ex- ercitus. Immolata virgine collatisque signis, acriter ab utroque exercitu pugnatum est. Fusis hostibus lolaus, conscenso Hylli curru, Eurystheum persecutus est, petens a diis, ut unum diem sibi iuvenem fieri liceret. Ibi Her- cules se in coelum ascendisse et inter deos versari mani- festo declaravit: ipse enim cum Hebe specie geminarum stellarum in currum Iolai descendit effecitque, ut hic iu- venilibus viribus receptis hostem vivum caperet vinciretque. His auditis Alcmene de victoria sibi gratulatur, neque mi- nus chorus, domitam esse insolentiam, triumphare miseros et malis liberatos esse Minervae praesenti auxilio, lae- tatur.

Extremus dramatis actus conficitur ultione, quam ab Eurystheo Alcmene exigit, quum eum ad supplicium a fa- mulis rapi iubeat. De quo facto ne inique iudicemus, red- eundum est ad veterum de ulciscendi officio sententiam. Recte pieque facit mulier interficiens eum, cuius crudeli-

911

tate et filius perpetuis laboribus vexatus et nepotes in mi- seriam egestatemque detrusi et ipsa malis aerumnisque affecta est. Neque a fabula potuit abesse adspectus ty- ranni quondam superbi insolentisque, nunc de fastigio po- tentiae praecipitati, in potestatem anus, quam omnibus in- iuriis contumeliisque vexavit, traditi, caussam capitis coram iis, quos perditum ierat, dicentis, ad supplicium tracti per famulos, qui interfectum abiecturi sunt, sepulturam ex misericordia hostium, quorum terram vastaturus fuit, spe- rantis. Interficitur autem Eurystheus invitis quidem, sed non improbantibus Atheniensibus; corpus mortui, proie- ' etum ab Alcmena, hi humaturi sunt, sed nulla facturi iusta funebria.

Duae res huic carmini desunt, quibus quae careant fabulae, eas recte se habere negant. Primum enim exigua implicatione rerum progressus impeditur, quum nullis er- roribus, nullis diversis vel contrariis personarum studiis mora ulla difficultasque inferatur. Adest virgo pro fratri- bus sororibusque moritura, adest senex pro virgine mori cupiens, adest anus pro sene et liberis caput periculo ob- iectura, adest adolescens pro his omnibus in certamen sin- gulare descensurus, adest denique rex populusque Athe- hiensium pro hospitum salute bellum periculosissimum eum hostibus ferocissimis suscepturus: Huic incommodo vici- num est alterum vitium, quod crimine omni vacant ii, qui malis premuntur, laude omni destituti sunt ii, qui in- iurias inferunt , quod ius atque iniustitia tam certis mani- festisque finibus separata sunt, ut nulla ex parte confun- dantur, nihil dubii, nihil ambigui relinquatur, quae homi- num caussa rerumque conditio neque docendo neque de- lectando perinde idonea est atque anceps illa, impli- - cata, ad cognoscendum decernendumque difficilior. Quem- admodum autem pictorum munere officioque non fungun- tur ii, qui spreta colorum, quae est in rerum natura, et varietate et temperatione, nulla partium alius in aliam tenui discrimine transeuntium distinctione, nulla tum obscurorum illustriumque, tum eminentium depressiorumque locorum contentione, solo nigro alboque colore imagines distinguunt : ita nec poetarum numero habendus est is, qui, ab altera

312

parte sceleribus, ab altera virtutibus positis, alteris summum odium, alteris summum amorem conciliare studet. Mera enim vitia et meras laudes, sicut nigrum albumque colorem, per se quilibet, quamvis sit hebetibus mentis oculis, discer- nere potest, neque talia intuendo aut delectatione ulla aut studio cognoscendi, quo obscuritas, ambiguitas novitasque re- rum nos imbuit, tenemur. 'Tum ad odii amorisque affectum sa- tis natura ipsa omnes propensi sumus, ut minime opus sit opera poetarum ad illos incitantium. Intelligere, inte quoque cadere animi perturbationem, qua abrepti obcoecatique alii peccaverint, ignoscere vitiis, quae ne a tua quidem natura aliena esse arbitreris, diligere et miserari etiam eos, quos propria culpa in mala devenisse appareat, humanum est; humanitate autem animos imbuere, mollire duritatem feri- tatemque ingeniorum, poetarum officium est primum atque antiquissimum. |

At non omnia aequitate animi abend tranquillitate illa, quae ab ira studioque aliena est, in vita humana perficere et ad exitum adducere licet, sed interdum etiam . ardore atque inflammatione animi opus est, quae non potest un- quam iniquitate iudicii vacare. Velut, ut exemplo rem ex- planem, quo tempore a nostratibus evertendo regnum pere- grinorum in libertatem populi vindicandi fuerunt, optimi quique probaverunt ardorem animorum impetumque et odii acritatem, qua homines non vitia tantum, sed virtutes quo- que hostium inique damnabant. "Talibus temporibus pa- rum apti sunt parumque utilitatis afferunt poetae instar deorum Epicureorum tranquilli sapientesque, sed ii, qui neque partium studia fastidiant neque turbas tumultumque horreant, et efficaciora quam venustiora carmina compo- nere malint. Ex hoc genere fuit Euripides, et tali tem- pore docuit Heraclidas.

Aemulatione impulsi Spartani, quum nulla ipsi iniuria ab Atheniensibus laesi essent, bellum moverunt, caussa non meliori, quam qua ductus Herculem et Heraclidas perdere studuit Eurystheus. Legatis praeconibusque mis- sis imperarunt Atheniensibus ea, quae liberae civitati im- perare nefas erat. Denique reges eorum, in fines Atticae ducto exercitu, infestis armis invaserunt terram, quae ma-

t. Xs

313

iorum ipsorum sepulcra et sanctissima delubra habebat; vastarunt agros populi eius, qui primus auctorem gentis ipsorum divinis honoribus affecerat et solus Heraclidis a cuncta Graecia exagitatis praesidium auxiliumque praebue- rat; bellum intulerunt deae, cuius opera ex omnibus la- boribus periculisque Hercules servatus erat. Pium pro- bumque esse bellum tali de caussa susceptum, neque deorum auxilio carituros Athenienses in tali certamine, docet Eu- ripides, eiusque rei docendae studio ductus ea, quibus oti- osi homines et in sola rerum cognitione occupati delecta- rentur, neglexit. Composuit fabulam eam, quae vel maxi- me dulcis utilisque esset civibus suis, et qua spectanda, tanquam bono omine accepto, summa belli gerendi alacri- tate imbuerentur; fore tempus, quo ab Hyperboreis frigi- dissimis carmina sua legerentur, quo a. Germanis, scripta pluris quam res gestas facientibus, ad artis regulas mo- rose examinarentur, non potuit divinare.

Non invenit, quod in hoc dramate reprehenderet, Ari- stophanes ; semel ad illud respexit Plut. 382. (cf. Welck. p. 709 seq.), et fortasse Eccl. 412. (cf. Elmsl. ad Heracl. v. 11.) HReliquorum scriptorum multi ad id respexe- runt, quos commemorare supervacaneum est ἢ),

D. Eurystheus

Herculem ad inferos descendentem et protractum inde Cerberum hoc dramate satyrico exhibitum esse. docent fragmenta. Perfectis omnibus reliquis laboribus et pera- grato orbe hoc illi certamen iniunctum esse ab Eurystheo refert Diodorus IV, 25. In agris ante Mycenas haec agi fingebantur: vetuerat enim Eurystheus urbem intrare Her- culem, timens viri robur atque violentiam. Itaque vitans conspectum eius per Copreum praeconem et mandata ede- bat et de rebus gestis docebatur, teste Apollodoro II, 5, 1.

Fingamus igitur Herculem ab ultimis orbis terminis

*) Cf. Welck. p. 709. Apollod. II, 8, 1.

314

redeuntem de laboribus exantlatis deque sortis iniquitate conqueri. Huc refero fragmenta V. et VI:

μάτην δὲ ϑνητοὶ vovg νόϑους φεύγουσ᾽ ἄρα

σαῖδας φυτεύειν Og γὰρ ἂν χρηστὸς φύῃ,

οὐ τοὔνομ᾽ αὐτοῦ τὴν φύσιν διαφϑερεῖ.

νῦν δ᾽ ἦν τις οἴκων πλουσίαν ἔχῃ φάτνην,

πρῶτος γέγραπται τῶν κακιόνων κράτει "

τὰ δ᾽ ἔργ᾽ ἐλάσσω χρημάτων νομίξομεν.

Postea satyrorum caterva circum eum congregata, €um his comissatur :

παίξω" μεταβολὰς γὰρ πόνων ἀεὶ φιλῶ *).

Eo pertinet fragm. IX:

— σκύφος τε μακρός, eui addere licet fragm. inc. 225:

οἶνον ἀρκεσίγυιον.

Interim quum fama de reditu Herculis in civitatem perlata esset, missus est Copreus, qui ad novum laborem patrandum Herculem ablegaret, unde eum salvum reditu- rum esse minime posset sperari. Excusat praeco officium suum :

πιστὸν μὲν οὖν χρὴ τὸν διάχονον — --

εἶναι, -- — — ..- ᾿..-

τοιοῦτον εἶναι καὶ στέγειν τὰ δεσποτῶν.

Herculis verba, quibus res, de qua agitur, aperte signifi- catur, haec fuerunt:

πέμψεις δ᾽ ἐς ἄδου ζῶντα κού τεθνηκότα"

καί μοι τὸ τέρϑρον δῆλον, εἰ πορεύσομαι, quibus adde fragm. X: ὁ οἰκήτωρ Ταρτάρειος, καὶ διὰ τῆς εἰ διφϑόγγου Εὐριπίδης ἐν Εὐρυσϑεῖ δατυθικῷ.

Antequam proficiscatur Hercules, confirmans animum suum, de universa vitae humanae conditione quaedam dis- serit, velut haecce :

οὐκ οἶδ᾽ ὅτῳ χρὴ κανόνι τὰς βροτῶν τύχας

ὀρϑῶς ἀϑρήσαντ᾽ εἰδέναν τὸ δραστέον.

In Taenaro promontorio, quod erat Mycenis propin- quum, aditum ad inferos patuisse ferunt; ibidem QCerbe-

*) Fragm. inc. 170.

315

rum aiunt collocatum fuisse, quem inde protractum, non longo interposito spatio, in locum, in quo chorus commo- rabatur, retulit Hercules et vinculis firmissimis ad rupem relizavit, Adventus viri Cerberum ferentis nuntiatus est hisce verbis xy inc. 172.) : á

ἥκει δ᾽ ἐπ’ ὥμοις ἢ συὸς φέρων βάρος.

ἢ τὴν rali; λύγγα, δύςτοκον δάκος.

Atrocitatem certaminis ostendunt sugillata, quibus Hercu- les adiuvantibus satyris medetur:

— ἢ κύαϑον ἢ χαλκήλατον

ἠϑμὸν προςίσχων τοῖςδε τοῖς ὑπωπίοις.

Deinde Hercules in antrum se contulit et corpus quieti dedit, satyris interim vino et cantibus se oblectantibus. Eurystheus autem, certior factus Herculem ad inferos de- scendisse, nunc demum timore vacuus urbis moenibus ex- cedere audet et gratulatur sibi, quod hoste horribili libe- ratus sit: priora enim omnia certamina feliciter ab eo pa- trata esse, velut Lernaeae hydrae capita centum calamo- rum instar gladio eius desecta esse:

πάντ᾽ ἐξεϑέρισεν ὥςτε πύρινον στάχυν,

σπάϑῃ κολούων φασγάνου μελανδέτου.

Paullo post Cerbero conspecto stupet horretque. Ludit eum chorus et ad accedendum propius hortatur: non eniin verum vivumque Cerberum, sed imaginem talem, quales Daedalus fabricari solitus sit, Herculis arte effectum pro- positumque esse:

οὐκ ἔστιν, ὦ γεραιέ, μὴ δείσῃς τάδε"

τὰ 4ᾳαιδάλεια πάντα κινεῖσθαι δοκεῖ

βλέπειν τ᾽ dydAua9?* ὧδ᾽ ἀνὴρ κεῖνος σοφός. Largam ridendi materiam haec rerum conditio suppedita- bat. Postremo actu Hercules ex antro rediit et minis terrendo Eurystheum impetravit ab eo, ut fide data se nullos iam labores illi iniuncturum esse promitteret, hac conditione, ut ad inferos Cerberum Hercules reportaret. Rediens in orcum Hercules se Theseum inde reducturum esse praedicere potuit.

Magnam huius dramatis laudem fuisse inde existimare licet, quod Aeliano, Athenaeo, Erotiano, Polluci, Anti- phani, Stobaeo aliisque familiare fuit.

^"

316

VIII.

Duce Aristophane Euripides cum Aeschylo comparatur.

De iis, quae Euripides in tragoedia novaverit, sic hunc ipsum exponentem Aristophanes facit in Ran. 939: Ubi accepi a te artem, primum quidem statim turgentem ex magniloquentia importunisque verbis extenuavi et detraxi pondus voculis et ambulationibus et beta alba, succum dando disputatiuncularum ex libris decolatum; deinde alui canticis (μονῳδίαις) Cephisophontem miscendo; tum non obvia quaeque fabulabar neque res confundebam temere irruendo, sed qui primus mihi prodibat statim genus ef argumentum dramatis exponebat; denique a prima oratione nihil praetermisi otiosum , sed disserebat mihi et mulier et servus et dominus et puella et anus, id quod valde erat populare (δημοχρατιχόν) : dicere enim cives docui et sub- tilium regularum intellectum et normam orationum, ut co- gnoscerent, viderent, coniicerent, flecterent, studerent, mo- lirentur, suspicarentur mala, circumspicerent cuncta: fami- liares enim res proponebam, quibus vulgo utimur, quae. consuevimus, ex quibus, quum vulgo notae essent, facile ipse arguerer. Non ducebam pompam rerum verborum- que, non iniiciebam stuporem, excussa prudentia, non lo- quebar monstra atque portenta. Hac ratione ad sapiendum cives institui, computationem atque inquisitioném arti in- texendo, ut et cetera et rem familiarem iam melius a antea cives administrent."

Ab Aeschylo, non a Sophocle, artem Euripidi tradi- tam esse docet Aristophanes: erat enim Sophocle aetate non multo minor et paene eodem tempore fabulas uterque docere coepit, Sophocles quidem Ol. 77, 4,, Euripides au- tem Ol. 78, 3. Hoc Aristophanis testimonio confirmatur computatio temporum, quam sequentes Euripidem non Ol. 15, 1. , sed Ol. 73, 4. natum esse docuimus. Quamobrem quum fratrum instar eodem patre natorum in successionem

a

311

regni paterni uterque adolesceret, Sophocles quidem in- gredi viam, qua Aeschylus praeierat, neque deserere eius rationem, sed perficere atque consummare voluit poliendo rudia atque incomposita, temperando immania, molliendo dura et praefracta, pompam et magniloquentiam imminu- endo, ad modestiam, pulcritudinem venustatemque omnia revocando, Contra Euripides trito itinere progredi Ae- schylique vestigiis insistere dedignatus est. Qui quum a cognitione rerum reconditarum abstrusarumque ad vulgi frequentissimam concionem delectandam docendamque se conferret, amplexus ea, quae illis temporibus ab eruditis omnis generis atque auctoribus artium inventa tradebantur, quibusque initiati homines ab inscitia et coeco natürae mo- rumque obsequio ad intelligentiam, ab opinionum arbitrio “δὰ veri investigationem, a traditarum legum reverentia ad naturae rationem, quae est lex divina humanaque, perspi- ciendam, a graecorum hominum angustissima multisque erroribus impedita coguitione ad mundanorum liberrimum iudicium traducebantur, in bivio quodam ac divortio sae- culorum constitutus, ad stuporem homines, ad inutilem priscorum admirationem reiicere noluit; amplissimum πᾶ- turae suae curricülum datum iri videbat, si eruditorum co- gitata inventaque in medium proferendo vulgi et philoso- phorum dissidium tollere conaretur, et mores atque inge- nia hominum talia, qualia revera sunt, non qualia esse cu- pimus fingimusque, exprimendo remedia malorum, quibus vita tum publica tum privata laborabat, ostendere studeret. Hanc principum poetarum conditionem atque diversitatem Aristophanes eo declaravit, quod Sophoclem finxit amice benigueque in societatem regni ab Aeschylo receptum esse neque maiora concupiscere, Euripidem vero, fretum ple- bis infimae favore, quam prudentia augere et ad summorum virorum locum dignitatemque evehere studuisset, regnum sibi pulso Aeschylo vindicare conatum esse,

Iam singulas artis proprietates eo ordine, quo propo- suit comicus, examinemus. Et prima quidem descriptio ad sententias et genus dicendi refertur. Reprehendit Ari- stophanes, quod, omissa verborum insolentia cum obscuris abditisque sententiis, perspicuitati et temperato dicendi

918

generi operam dederit Euripides. Sed venustissimum po- litissimumque hoc dicendi genus habitum esse atque unice Atticorum auribus teretibus religiosisque probatum esse omnes testantur; cf. loannis Sic. scholia in ideas (Rhet. gr. T. VI. p. 230. ed. Walz.): διὸ xoi τούτων oí τὰς voi- αὐτας ψυχρολογίας παρασχευασάμενοι εὐδοκίμηδαν, ὧν πρῶτος Εὐριπίδης" τὰς γὰρ τραχείας καὶ σφο- δρὰς ἐννοίας περικαλύψας λέξεσιν ἁπαλαῖς καὶ ἠπίαις, ὥςπερ τὴν ἀνωτέρω ῥηϑεῖσαν, ὑπήγαγε τό" ..ὃ τὸ 9 έἐ- ατρον πληρώσας, ὥς quow, ἡδοναῖς."

Dicit etiam Quinctilianus, in sermone (ἐν τοῖς ἔπεσιν) humiliori dicendi genere, et quod magis accederet orato- rio generi, usum esse Euripidem, idque a multis repre- hensum esse, quibus gravitas et cothurnus ef sonus So- phoclis videretur esse sublimior. Sed habemus gravem auctorem, quo non solum excusandam, sed etiam laude dignissimam solamque veram et rectam esse Euripidis ora- tionem affirmemus. Aristoteles enim in Rhet. III. c. 1. et 2. sic fere disserit: ,Novo et insolito dicendi genere et poetae et oratores initio usi sunt, quum sola dictione rebus frivolis honorem addi intelligerent , idque omni tem- pore vulgo ineruditorum pulcrum atque admi- rabile esse videtur. Sed iam ne tragici quidem poetae illo genere dictionis poeticae amplius utuntur; ve- rum, sicut ex tetrametris ad iambicum transgressi sunt, quoniam metrorum omnium hoc sermoni simillimum est, sic quaecunque nominum a consuetudine abhorrent, omi- serunt, et quibus prisci exornabant atque etiamnunc qui hexametra componunt utuntur, abiecerunt. Fugienda sunt abiecta atque obsoleta, adhibenda lecta, illustria minusque usitata, quae omnes admiramur: mam mirabilia iucunda sunt. Et in metris quidem haec plurimum valent commo- deque se habent: nam tam res quam personae, de quibus habetur oratio, excellentiores sunt. In soluta autem ora- tione, cum caussa minor sit, multo paucioribus utendum. Quamquam etiam in carminibus si servus aut adolescens ornatiora dicat aut de parvis nimis magnifice exponatur, indecorum erit; sed etiam in his tum extenuare tum am- plificare, prout res postulat, decorum est. Quamobrem

319

oportet ornandistudium dissimulare,ne facta, sed sponte nata esse oratio videatur: hoc enim fidem facit, illud contrarium, "Tanquam enim insidias et fucatam orationem et vinum mixtum aversamur. Dissi- mulatur autem bene, si quis ex consueto ser- mone delecta scite coniungat, id quod Euri- pides facit primusque monstravit (κλέπτεται δ᾽ εὖ, ἐάν τις ἐκ τῆς εἰωϑυίας διαλέκτου ἐκλέγων συντιϑῇ, ὅπερ Εὐριπίδης ποιεῖ καὶ ὑπέδειξε πρῶτος) *). Postrema paene ad verbum reddidit Horatius art. poet. 47:

Dizreris egregie, notum si callidaverbum

Reddiderit iunctura novum.

Idem hoc praestantissimum dicendi genus pluribus verbis commendavit v. 240 seqq.:

Ex noto fictum carmen sequar, ut

sibi quivis

Speret idem, sudet multum frustraque

laboret

Ausus idem: tantum series iuncturaque

pollet;

Tantum de medio sumtis accedit honoris. Haec de dicendi genere dicta esse, quamvis rerum series atque contextus demonstraret, nemo, quod sciam, interpre- tum praeter Wielandium vidit, ^ Videtur Horatius haec scribens de Euripide cogitasse: mirabiliter enim verba eius congruunt cum illo Archimeli epigrammate:

τὴν Εὐριπίδεω μήτ᾽ ἔρχεο μήτ᾽ ἐπιβάλλου

δύςβατον ἀνθρώποις oigov, ἀοιδοϑέτα"

λείη μὲν γὰρ ἰδεῖν καὶ ἐπίῤῥοθος" ἣν δέ τις αὐτὴν

εἰςβαίνῃ, χαλεποῦ τρηχυτέρη σκόλοπορ᾽

ἣν δὲ τὰ ΜΜηδείης Αἰητίδος ἄκρα χαράξῃς,

ἀμνήμων κείσῃ νέρϑεν" ἔα στεφάνους.

*) Adde Aristot. Poet. c. 22. 8. 7. et S. 10: καὶ ἐν μὲν τοῖς ἡρωϊκοῖς ἅπαντα χρήσιμα τὰ εἰρημένα" ἐν δὲ τοῖς (au- βείοις διὰ τὸ ὅτι μάλιστα. λέξιν μιμεῖσθαι ταῦτα ἁρμόττει τῶν ὀνομάτων, ὅσοις κἂν ἐν λό- yotg τις χρήσαιτο" ἔστι δὲ τὰ τοιαῦτα τὸ κύριον καὶ μεταφορὰ καὶ κόσμος.

No

320

Levem et commodam viam ait Euripidis videri imperitis, ut se quivis idem posse speret; sed si quis eam ingredi- atur, difficilem, asperam arduamque apparere. Quod si quis etiam audaciora attingere et Medeae praefractam na- turam exprimere conetur, hunc non gloriam, sed contemtum meriturum esse,

Denique his addamus quae Longinus c. 40. de Eu- ripidis dicendi genere iudicavit: ,Imprimis reddit sub- limem orationem, sicut corpora, membrorum composi- tio, quorum nullum separatum a reliquis honorem habet, cuncta autem inter se iuncta perfectam corporis speciem consummant. Sic grandia dissipata atque disiecta simul sublimitatem secum auferunt; eadem coagmentata quasi in unum corpus atque etiam concinnitatis vinculo conclusa ipso ambitu numerosa fiunt; ac fere in verborum ambitu symbola multitudinis granditas est. Quid? quod multi et oratorum et poetarum, qui neque sublimes sunt natura neque iidem expertes granditatis, communibus plerumque et vulgaribus verbis, quibus nihil inest insoliti, utentes sola compositione et coagmentatione hcrum tamen pondus et amplitudinem consecuti sunt et vitarunt tenuitatem, velut Philistus, Aristophanes in quibusdam, in plerisque Euripides: cuius quidem Hercules post liberorum interfe- ctionem ait:

γέμω κακῶν δή, κοὐκέτ᾽ E09" ὅπῃ τεϑῇ. Plane vulgare est dictum, sed fit sublime eo, quod con- cinne conformatum est. Quod si aliter verba colloces, manifestum erit compositionis poetam Euripidem esse ma- gis quam sententiae. De Dirce a tauro tracta dictum :

εἰ δέ που

τύχοι, πέριξ ἑλίξας εἷλχ᾽ ὁμοῦ λαβὼν

γυναῖχα, πέτραν, δρῦν, μεταλλάσσων ἀεί, est quidem etiam argumento magnificum; sed grandius uberiusque fit eo, quod numerus non est praeceps neque quasi per declive devolvitur, sed impeditione quadam ac remora verba inter se distincta retardantur et in statariam quasi gravitatem divaricantur."

In praecipuis sublimitatis caussis fontibusque est vis

321

rerüm imaginandarum vel cogiíajione fingendarum, tum fa- cultas affectus animi vehementiores ad naturae veritatem imitandi, n utroque genere Euripidem praestitisse cum alii tum Longinus c. 15. testantur:

ὦ μῆτερ, ἱκετεύω σε, μὴ ᾿πίσειέ μοι

τὰς αἱματωποὺς καὶ δρακοντώδεις κόρας"

αὗται γάρ, αὗται πλησίον ϑρώσκουσί μου. καὶ : οἴ uot, χτανεῖ μὲ᾿ ποῖ φύγω; »Ibi poeta ipse vidit Furias et repraesentavit sic, ut parum absit, quin etiam auditores videre coegerit. Elaboravit quidem Euripides in his duobus maxime affectibus, furore atque amore, in quibus nescio an omnium praestantissimus Sit; verum reliquas quoque animi cogitationes tractare co- natus est. Qui quum minime ingenio grandis esset, tamen suam ipse naturam plerumque ad tragicam sublimitatem et quibuscunque inest granditas adegit, ut ait poeta:

οὐρῇ δὲ πλευράς τε καὶ ἰσχίον ἀμφοτέρωϑεν

μαστίεται, ib δ᾽ αὐτὸν ἐποτρύνει μαχέσασϑαι.᾽ Alterum deinde exemplum Longinus orationem ponit Solis frena Phaethonti tradentis, cui haec subiungit: ,,Nonne di- cas animam scribentis una in currum ascendere et una cum equis in periculum avolare? Nunquam enim, nisi per coelestia illa signa una abriperetur, talia imaginatus esset."

Monodiarum deinde mentionem facit Aristophanes, quas hoc loco omitto, separatim de iis expositurus. Ver- bis, quae deinde sequuntur, perspicuitatem et dilucidam rerum expositionem denotat, 1n medias res rapit sic Eu- ripides, ut planissime simul de universo rerum nexu edo- ceat. Multi sunt recentiores in vituperandis Euripidis pro- logis, quorum alucinationes omnes, sicut Aeschyli Aristo- phanei reprehensionem, uno verbo ille propulsat :

ληρεῖς, ἐγὼ δὲ vovg προλόγους καλῶς ποιῶ. Nam quae, hoc statu depulsus, Aeschylus exprobrat, cum proiectas esse ab omnibus, quaecunque in scenam prodirent, personis ampullas et sesquipedalia verba (ληκύϑιον ἀπώλεσεν) ostendat, ad universum di- cendi genus, quod nimis subtile, tenue humileque esse

21

322

arguit, non ad prologos,solos pertinent *). . Antiquorum scriptorum: nemo, ne Aristophanes quidem, prologos Euri- pidis vituperavit, sed uno ore omnes laudi tribuerunt. 'Te- stes sunt cum alii tum "Thomas: M., qui eriticorum verba transcripsit: ,,Multa in artem intulit nova, quae nemo an- tea invenerat. Nam quod in exordiis dramatum argumen- tum exponitur et quasi manu auditor in priorum rerum cognitionem introducitur, Euripidis est inventum; tum . perspicuitatem et planitatem dictis tribuendo rerumque explicationem argumentationibus et iucundo numero vari- ando, denique sententias frequentes et valde caussis accom- modatas adhibendo admirabilis est^ Nam quod nostri omnes aegre ferunt, narrationem institui nemine in scena praesente, qui cognoscere cupiat vel interloquatur, hoc minime veteribus offensioni erat; iidem minime tulissent soliloquia, quae nos appellamus, quibusque nihil in nostris fabulis frequentius est. Coram testibus agere quaecunque agerent, communicare consilia sive cum familiaribus sive cum popularibus sive cum peregrinis, qui forte adessent, tam illis hominibus familiare fuit, ut ad populi frequen-

*) Μηκύϑιον appellari alteram partem trimetrorum iambico- rum, quae detracta penthemimere relinquatur, dicit "Tzetzes in Crameri Anecd. 1. p. 78., quod utrum ex Aristophanis lusu coniecerit, an alicuius auctoris testimonio doctus retu- lerit, nescio ; ΕΣ vero intelligo, magis fatuum nil inveniri posse, quam íale Aristophanis artificium, si substituendis verbis inanissimis versus Euripidis corrumpi posse putavit. Μήκυϑος sive ληκύϑιον appellabatur arcula, qua oleum, pigmenta fucusque servabantur, quibus corporis nitor supra habitum naturalem augeretur. Unde factum est, ut λήκυ- Sog etiam pro nitore fucoque ipso, qui succi sanguinisque incorrupti speciem corporibus tribueret , usurparetur. Cic. Att. 1, 13: ,Quid multa? Totum hunc locum, quem ego varie meis orationibus soleo pingere, de PRIS, de ferro imp illas ληκύϑους) valde graviter pertexuit." Tzetzes

RUP καὶ Καλλίμαχος λέγει τὴν τραγῳδίαν διὰ τοὺς irat: καὶ κλαυϑμοὺς .Δηκυϑίαν Μοῦσαν." Huic nomini Horatius latinum ampullam substituit, idemque ampullari eo sensu, quo Graeci ληκυϑίξειν, posuit Epist. Ι, ὃ, 14: ,,.An tragica desaevit et ampullatur in arte ?"

328

tiam, quae in theatro consedisset, verba facere personas, quamvis imaginarias res agerent paterenturque, minime mi- rum, sed consentaneum necessariumque esse videretur, Huic consuetudini nemo tragicorum lubentius Euripide ob- secutus est: erat enim hoc quoque δημοχρατικόν. Velut in Orestis fabula Electra ad spectatores ipsos, tanquam testes, convertitur notans Helenae lenocinia: εἴδετε παρ᾽ ἄκρας ὡς ἀπέϑρισεν τρίχας, σώξουσα κάλλος; ἔστι δ᾽ ἢ πάλαι γυνή. Ad quem locum haec verissime scripsit scho- liastes: ἔνιοι δέ φασι τοῖς δμωσὶ ταῦτα λέγειν. οἵ δὲ πρὸς τὸ ϑέατρον, ὃ καὶ ἄμεινον" ἐφελκυστιχὸς γάρ ἐστιν ἀεὶ μᾶλλον τῶν ϑεατῶν ὁ ποιητής, οὐ φροντί- £ov τῶν ἀκριβολογούντων. Adde schol. Phoen. 1485: τίνι γὰρ ἀπολογεῖται. εἰ μὴ τῷ ϑεάτρῳ ; Idem ad prologos pertinere, scholiastes ad initium 'Troadum monuit, cuius verbum supra p. 13. transcripsimus. Denique eam consuetudinem scenicis poetis omnibus communem fuisse docet Tzetzes in Cram. Anecd. IV, 343:

ῥῆσις λόγος τίς ἐστιν ἐξηγημάτων,

ὑποκριτοῦ λέγοντος ὡς πρὸς τοὺς ὄχλους. Exemplum talis orationis ponit Polynicis verba, quae facit intrans in urbem: τὰ μὲν πυλωρῶν κλῇϑρά μ᾽ εἰςεδέξατο.

Aeschyli prologos recte damnat Euripides Aristopha- neus: 9

ἀσαφὴς γὰρ ἦν ἐν τῇ φράσει τῶν πραγμάτων. Tum rectissime hoc illum solum egisse ostendit, ut stupo- rem iniiceret atque exspectatione suspensos teneret animos Sspectatorum, quam pessimam esse artis tragicae rationem Lessingius noster docuit, quo dramaturgiae loco *) et Di- deroti in eandem sententiam disputantis verba in medium protulit et ipse laudes prologorum Euripideorum tam ar- guta dissertatione exposuit, ut ceteris nil reliquisse vide- atur, quod ad hunc locum consummandum addere possint. Verum operae pretium est cognoscere, quae Aeschylo et quicunque poetarum eandem rationem sequuntur Euripides Aristophaneus exprobrat: ,jPraestigiator erat et iactator, qui fraudaret spectatores ex Phrynichi disciplina stolidos.

*) 18. Octobr. 1767. seqq. à 2] *

324

Introduxit Achillem et Nioben neque ora ostendentes ne- que vocem ullam mittentes, sed obvoluto capite instar ap- paratus scenici sedentes, choro quattuor carmina longissima aliud post aliud cantare contendente, illis autem silentibus. Has vero praestigias stupebant spectatores, "Tum, dramate iam medio, verba illi bubula duodecim loquebantur, super- cilio et crista superbientia, monstrosa, obscura: plane enim et perspicue nil dixit quicquam, sed aut Scamandros aut gryphos aquilis iunctos et praefractam verborum audaciam."

Humane loqui (podc&ew ἀνϑρωπείως v. 1058.), de re- bus omnibus humanis docere, neque quicquam humani a poesi alienum esse ducere, non stuporem iniicere, non ar- ma sola et bella crepare, poetarum esse docet Euripides Aristophaneus. Non defuisse ei vim inflammandorum in- citandorumque animorum et sublimium rerum admirationem iniiciendi satis eius tragoediae testantur; neque eum ma- xime tragicum esse iudicasset Aristoteles, si hac laude ca- rere putasset, Verum non ardore animorum et stupore et admiratione res humanae omnes recte administrantur, sed prudentia et probitate et utilia cognoscendo: quamobrem erudire homines et utilia praecipere et emollire atque per- polire mores primum poetarum officium esse Aeschylus sive Aristophanes ipse affirmavit v. 1009:

δεξιότητος καὶ νουϑεσίας, ὅτι βελτίους τε ποιοῦμεν

τοὺς ἀνϑρώπους ἐν ταῖς πόλεσιν —, unde efficitur, ut scriptorum prima laus sit perspicuitas, in qua commendanda artis praeceptores uno ore omnes consentiunt,

Robore, rigore, contumacia, torvitate, atrocitate in- signes.sunt Aeschyli personae, similemque huius ipsius na- turam expressit Aristophanes, ut esset praefractus, indigna- bundus, iracundus, importunus, frenderet dentibus, erige- ret capillos. Euripidis personae non minus quidem auda- ces, fortes magnanimaeque quam Aeschyli sunt, sed eae- dem callidae, vafrae, versutae neque naturae impetu sic feruntur, ut non simul rationem explicent consiliorum. Nil fingi potest tam audax, tam insolens, tam novum, tam ne- farium, tam immane, tam horribile, quod non homines apud Euripidem, vel necessitate coacti vel libidine impulsi, vel

325

superbia elati, vel denique quocunque affectu perturbati, aut ipsi perpetrent aut aliis suadeant factumque probabili- bus argumentis purgent: etenim ,audar omnia perpeti gens humana ruit. per vetitum nefas."

In tanta naturae humanae audacia contemplanda quum vel- ut attoniti stupeamus, tum vero miramur astutiam soller- tiamque hominum vaferrimorum, qua et in dicendo et in agendo utentes modo insidias struunt veteratorie modo ex difficultatibus se versute expediunt. Non scelerum igitur neque temeritatis magnitudine, non insolentiae neque fe- rociae immanitate Euripideae personae Aeschyleas supe- rant: nam quidnam nefariorum facinorum ab huius fabulis abest? sed calliditate, dexteritate, doctrina, Neque minor priscorum illorum hominum, quorum mores Aeschylus ex- pressit, improbitas et nequitia est, sed maior animorum stupor et rudior imperitia: unde fit, ut rusticorum alter poeta sit, alter eruditorum. Eruditionis praesides sunt Mu- sae, non simplicitatis, non frugalitatis, non roboris: pro politissimo igitur is habendus est poeta, qui et ipse eru- ditissimus est et tales effingit etiam personas fabularum. Eruditio non ipsa statim sapientia est, sed praebet arma, quibus muniti libertatem mentis tueamur, docet, qua ra- tione Sirenum delenimenta effugiamus, monstrat viam, quam ingrediendo ad sapientiam perveniamus, Sed quaecunque res ad utilitatem et salutem inveniuntur, iisdem in perni- ciem, in fraudem, in libidinem uti licet, ubi aliquis servire cupidinibus, quam imperare, et perdere domum atque rem- publicam, quam mederi morbo suo, mavult. Et ubique fere doctrina et dicendi vi personas Euripideas abuti ad insidias, ad cognatorum civiumque incommoda notum est; sed non minus magnum numerum proponi hominum vere sapientium et constantium, qui res humanas despiciant, qui summas miserias aequo animo patiantur, qui sua com- moda suasque voluptates utilitati publicae postponant, qui "pro civium salute animas haud cunctanter profundant, qui non minori laetitia ad supplicia, quam ad nuptias profici- scantur, quis ignorat? aut quis tam ferus, quis ab illa sa- pientia, christianis convenientissima, tam alienus est, ut

326

haec cum Aristophane rideat? In mendicos enim hie sa- pientes Euripideos mutando efficere studuit, ne qua us- quam virtutis probitatisque species in illius scriptis inesse videretur. Idem astutiam audaciamque personarum in The- smophoriazuson fabula perstrinxit, qua fabula mulierum odium Euripidis solum demonstrari putant homines, quo- rum animi, quum nimis diu in Aeschyli monstris stupe- rent, obtorpuerunt. Mulieres quidem et ad vincendas cu- pidines minus fortes et ad fraudes excogitandas sollertiores esse inter omnes constat. Magnam igitur earum in illa provincia administranda operam esse necesse fuit. ^ Acce- dit, quod perturbationibus animi exprimendis plurimum operae dedit Euripides: quarum quum nulla difficilius vin- catur, nulla familiis perniciosior sit, quam amor, facile li- cet aestimare, quam crebro illi in mulierum sceleribus il- lustrandis versandum fuerit. Nam Ovidius tragoedias re- censens, quae amoris materiam habuerint, paene omnes Euripideas nominat (Trist. IT, 381 seqq.): : »JNam quid in Hippolyto nisi caecae flamma no- vercae? INobilis est Canace fratris amore sui. Quid? non Tantalides, agitante Cupidine cur- TUS, Pisaeam Phrygiis verit eburnus equis? Tingeret ut ferrum natorum sanguine mater, Concitus a laeso fecit amore dolor. Sí non Aeropen frater sceleratus amasset, Zversos Solis non legeremus equos. Impia non tragicos tetigisset Scylla cothurnos, Ni patrium crinem desecuisset. amor. Qui legis Electram et egentem mentis Orestem, "egisthi crimen Tyndaridosque legis. Nam quid. de tetrico referam domitore Chimae- r à €, Quem leto fallav hospita paene dedit ? Quid. loquar Her mionen?-quidte, Schoeneia vir- go? Teque, Mycenaeo Phoebas amata duci?

321

Quid Danaen Danaesque nurum matremque Lg- aei ? Haemonaque et noctes cui coiere duae? Quid generum Peliae? quid Thesea? quidve Pe- ᾿ lasgum, Iliacam tetigit qui rate primus humum?" *).

Non magis igitur Aristophanes, quam Ovidius, mulierum odii revera Euripidem accusare voluit, sed temeritatem astutiamque hominum, quos effinxisset, nulla vel religione vel legum reverentia, nulla fide vel pietate a sceleribus fraudibusque committendis prohibitorum. Persuadet enim Euripides socero suo, ut speciem mulieris corpore vesti- busque imitans in templum intret bonae deae sacris femi- narum secretis interfuturus **). lbi hic homo impudentis- simus, Telephum illius imitans, in ipsa mulierum concione flagitia mulieribus exprobrare audet turpissima. Detectus circeumventusque primum infante de manibus unius mu- lierum rapto eiusdem Telephi exemplo periculum effugere conatur; tum rursus Palamedem Euripidis imitatur, qui et alia artificia inaudita excogitavit et litteras invenit, quibus nuntii ad absentes perferrentur. Deinde Euripides ipse ad liberandum malo socerum machinationes, quascunque in tragoediis scribendis commentus est, callidissimas aliam super aliam adhibet ***). Quibus ubi nihil profici intel- lexit, mulieres quidem flagitiorum conscientia devincit, servum autem publicum prostibulo adducto traditoque ca- pit: sic tandem conata perficit,

Hanc dissertationem praemiitendam esse putavi dida- scaliae ei, cui inest fabula Philoctetes: quam cum eandem tres íragicae poeseos principes ornassent, Dio Chrysosto-

*).His Ovidii versibus tragoediae significantur hae: Hippolytus prior, Aeolus, Oenomaus, Medea, Cressae, Scylla, Electra, Stheneboea, Andromache, Meleager, 'Troades, Danae, An- dromeda, Antigone, Alcestis, Theseus, Protesilaus.

**) V. 98: τὸ πρᾶγμα κομψὸν καὶ σφόδρ᾽ ἐκ τοῦ σοῦ τρόπου" τοῦ γὰρ τεχνάξειν ἡμέτερος 0 πυραμοῦς.

***) V, 884: ἣν μὴ προλίπωσ᾽ αἱ μυρίαι us μηχαναί.

328

mus fabulis eorum uno tempore lectis examinatisque lau- des singulorum exposuit et quid inter se differrent osten- dit. Cuius de sententia quo commodius posset iudicari, Aristophanis sententiam cum illa comparari utile esse duxi.

Iam ad rerum publicarum statum atque conditionem, qualis fuerit eo tempore, quo haec didascalia acta est, ex- plieandum me converto. Acta est igitur Ol. 87, 1., id quod Aristophanis, grammatici nobilissimi, testimonio constat, cuius verba haec sunt: ἐδιδόχϑη ἐπὶ Πυϑοδώρου ἄρχον- τος κατὰ τὴν ὀγδοηκοστὴν ἑβδόμην ᾿Ολυμπιάδα. Πρῶτος Εὐφορίων, δεύτερος Σοφοκλῆς. τρίτος Εὐριπίδης. Μή- δεια, Φιλοχτήτης, 4ίκτυς, Θερισταὶ δσάτυροι" οὐ σώξεται. Doctae igitur hae sunt fabulae eodem anno, quo exeunte exarsit bellum Peloponnesium. Victus autem est Euripi- des non ab Euphorione ipso, sed ab Aeschylo, patre eius, id quod recte animadverterunt Elmsleius in annot, ad Med. p. 70. (53.) atque Pfílugk. in editione Medeae p. 5. "Te- statur enim Suidas hisce verbis: Εὐφορίων, υἱὸς Αἰσχύλου τοῦ τραγικοῦ, ᾿4ϑηναῖος, τραγικὸς καὶ αὐτός, ὃς καὶ τοῖς “ἰσχύλου τοῦ πατρός. οἷς μήπω ἦν ἐπιδειξάμενος. τε- τράκις ἐνίχησεν" ἔγραψε δὲ xol οἰκεῖα. Fuit tamen in hoc ineundo certamine etiam Euphorionis quaedam propria laus, id quod ex Quinctiliani verbis intelligitur: ,,Aeschy- lus grandiloquus est saepe usque ad vitium, sed rudis in plerisque et incompositus. Propter quod correctas eius fabulas in certamen deferre posterioribus poetis Athenienses permisere, suntíque eo modo multi co- ronati^ '

Bellum Peloponnesium constat a Corinthiis conflatum esse hac de caussa. Epidamnios contra Corcyraeos adiu- vantes ab his proelio navali victi sunt. Quo facto quum maioribus opibus bellum pararent simulque Atheniensium societatem quaererent, Corcyraei legatis ad eosdem missis perfecerunt, ut hi foedus et societatem cum ipsis iunge- rent non ita quidem, ut eosdem utrique hostes eosdemque amicos haberent (nam si adversus Corinthios iussi essent cum Corcyraeis proficisci, ruptum esset foedus, quod eis era cum Peloponnesiis), sed ut, si quis Corcyram Athe- pasve auf eorum socios invaderet, alteri alteris auxilio es-

329

sent. Nam etiam non receptis Corcyraeis bellum sibi cum Peloponnesiis fore intelligebant, nec Corcyram Corin- thiis committere volebant tantum navium habentem (plu- rimum enim eo tempore civitatium Graecarum navibus pol- lebant Athenienses, Corinthii atque Corcyraei) ; Corinthios autem Corcyraeosque bellum inter se gerentes vires suas invicem atterere utile ipsis videbatur; simul opportune sibi insulam Corcyram sitam esse arbitrabantur in Siciliam Ita- liamque navigantibus. Itaque foedere facto, decem naves auxilio Corcyraeis mittentes, ducibus praeceperunt, ne cum Corinthiis pugnarent, nisi adversus Corcyram navigantibus in terramque descendere volentibus, hoc vero pro viribus prohibere iusserunt, diligenter caventes, ne foe- dera rumperentur. Quare cum proelium a Corcy- raeis Corinthiisque acerrimum committeretur, Atheniensium naves sociis, sicubi premerentur, praesto erant, metum quidem incutientes hostibus, pugnam tamen nequaquam committentes. Nihilominus postremo victis profligatisque Corcyraeis eo necessitatis ventum est, ut manum cum Co- rinthiis Athenienses consererent. Quum iam serum esset diei, Corinthii paeana canere orsi, tanquam victos insecu- turi, repente conspexerunt viginti naves Atheniensium ve- nientes, quas ii post decem priores subsidio miserant, ve- riti id quod acciderat, ne Corcyraei superarentur neve de- cem naves suae pauciores essent, quam uf eos tutarentur. Quibus prospectis, remos inhibuerunt retroque abierunt, His ita gestis et utroque exercitu victoriam sibi vindi- cante, Corinthii Atheniensibus exprobrarunt, quod contra se latis armis ruptoque foedere sibi, quominus hostes suos ulciscerentur, impedimento fuissent. Deinde odium Athe- niensium prae se ferentes, societate inita cum Perdicca, Macedonum rege, Potidaeenses, ipsorum quidem colonos, sed Atheniensium socios, ad defectionem perduxerunt, quo- rum exemplum aliae complures Thraciae civitates secutae sunt. Tum, Potidaeensibus ipsi auxilio venientes, cum Athe- niensibus manum conseruerunt victique sunt. .,Atque hae suberant irascendi mutuo caussae Atheniensibus atque Pe- loponnesiis: Corinthiis quidem, quod Potidaeam, ipsorum coloniam, Corinthiosque viros ac Peloponnesios, qui in ea

330

erant, oppugnarent; Atheniensibus autem, quod civitatem sociam sibique vectigalem ad defectionem induxissent et, ex professo venientes, pro Potidaeensibus cum ipsis dimi- cassent" *). Quum deinde oppugnaretur Potidaea, Corin- thii socios instigarunt, ut Lacedaemonem convenirent, ipsi- que venientes Athenienses accusarunt, quod ruptis foede- ribus iniuriam facerent Peloponnesiis. Sic bellum Pelo- ponnesium decretum est.

Acutissime observavit Vaterus in Rhesi vindiciis p. 165, cap. V, 35. pactum Aegei et Medeae simillimum esse foe- deri Atheniensium et Corcyraeorum, Rogatus enim a Me- dea Aegeus, ut eam reciperet Athenis, haec respondet:

πολλῶν ἕχατι τήνδε σοι δοῦναι χάριν.

γύναι, πρόϑυμός εἶμι --. --

τοσόνδε μέντοι ὅοι προσημαίνω, γύναι"

ἐκ τῆςδε μὲν γῆς οὔ σ᾽ ἄγειν βουλήσομαι,

αὐτὴ δ᾽ ἐάνπερ εἰς ἐμοὺς ἔλϑῃς δόμους,

μενεῖς ἄσυλος, κοὔ δε μὴ μεϑῶ τινι.

ἐκ τῆςδε δ᾽ αὐτὴ γῆς ἀπαλλάσσου πόδα"

ἀναίτιος γὰρ καὶ ξένοις εἶναι ϑέλω.

Non minus igitur caute circumspecteque Aegeus Medeam, a Corinthiis iniuria affectam, in fidem tutelamque recipit, quam Athenienses Corcyraeis, ne ab iisdem profligarentur, auxilio fuerunt. Neutrum autem patrocinium iis, qui sus- ceperunt, salutare fuit et Corcyraei quoque suos ipsi co- lonos Epidamnios, cum supplices iu lunonis templo seden- tes auxilium contra barbaros peterent, prodiderant,. Ad hanc rerum conditionem. respicere chorus mulierum Co- rinthiarum videtur eo loco, quo Atheniensium vicem dolet, quod feminam nefariam civitate laribusque recepturi sint: πῶς οὖν ἱερῶν ποταμῶν

ἢ πόλις ἢ φίλων

σόμπιμός 68 χώρα

τὰν παιδολέτειραν ἕξει; quomodo igitur te (Medeam) sacrorum fluviorum civitas aut amicorum terra recipiens libero-

*) "Thuc. I, 66.

991

rum interfectricem tuebitur? Ceterum vide ne scribendum sit : — züg οὖν ἱερῶν ποταμῶν

πόμπιμός 68 χώρα

ἢ πόλις ἃ φίλων

τὰν παιδολέτειραν ἕξει;

Certe enim aptius terrae, quam civitati, fluvii tribuuntur. Movet me autem, "ut sic scriptum fuisse coniiciam, maxime antistrophicorum plane. deplorata conditio, quae crux criti- corum íransponendis versibus facillime tolli posse vide- tur sic:

᾿πόϑεν ϑράσος ἢ φρενὸς ἢ

οἰ καρδίο ᾽πιλήψει, (cod. Flor. A.)

χειρὶ τέκνοις σέϑεν

δεινὰν προςάγουσα τόλμαν;

Sed utut haec sunt, amicorum civitatem Athe- nienses a feminis Corinthiorum appellari manifestum mihi esse videtur: ineptus enim redit sensus, si πόμπιμος ad φίλων referatur sic, ut terra significetur amicorum prose- cutrix, Dolet igitur poeta, quod Atheniensium Corinthi- orumque amicitia disrupta sit, utque denuo iungatur monet. Idem, egregias Athenarum laudes a Corinthiis ipsis prae- dicari faciens, nonne hos dehortari videtur, ne bello laces- sant populum Musarum artibus excellentem , neve infe- stis armis invadant terram nulla unquam hostium inva- sione vastatam (ἱερᾶς χώρας ἀπορϑήτου vs)? Artium li- beralium, eruditionis sapientiaeque studium Athenis florens quasi dedita opera laudare Euripides videtur eo tempore, quo timendum erat, ne illud studium interpellaretur im- minuereturque erumpente bello, quod atrocissimum diu- turnissimumque fore omnes praevidebant. Hoc agens etiam Pandionem, Aegei patrem, σοφὸν appellavit (v. 660.), quod profecto mirandum. esset *), nisi ad maiores transferri vir- tutes posteriorum solere notum esset.

Multis etiam aliis in locis ad rerum publicarum iras et

*) Schol.: κατὰ ví γὰρ σοφὸς 0 Πανδίων λέγεται; οὐ γὰρ δὴ ὠνόμασται τοιοῦτον αὐτοῦ τὸ ἔργον, ἀλλ᾽ οὐδὲ πανουργίας ἐχόμενον, ὥςτε διὰ τοῦτο λέγεσϑαι αὐτὸν σοφόν.

332

studia respectum ab Euripide esse verisimile est; sed de hac re, deperditis fabulis tribus, difficile est iudicare. Verumtamen unum monere non alienum esse videtur. Ma- nifesto graecarum gentium humanitas et barbarorum feri- tas in omnibus his fabulis comparatae erant et ex adverso positae, multeque poetae eveniebat opportunitas illius prae- stantiam, huius immanitatem sic praedicandi, ut doceren- tur Graeci hoc sibi agendum esse, ut compositis simulta- tibus ad domandos barbaros studia viresque coniungerent, neve artium litterarumque florem, quibus excellebant, bel- lis intestinis ipsi corrumperent. Eodem redeunt quae de harum fabularum compositione deque poetae consilio Schoell (p. 154 seqq.) disputavit, qui tamen ad gentium cognati- onem omnia referendo nimis angustis finibus rem inclu- sisse videtur.

A. Medea.

Medea vehementissimo lIasonis amore abrepta, in hoc solo nitens, huic uni studens, quidquid habuerat carissimi, omnia vitae praesidia amiserat. Huuc enim ut servaret, non solum patrem parentesque prodiderat, sed fratrem quoque interfecerat miserrime; huic ut gratificaretur, Pe- liam cum filiabus perdiderat, huius commodo prospiciens Corinthios beneficiis affecerat, huius amore freta patria relicta a Thessalia exsulabat, "lam furiosam mulierem, tam pietate carentem , tam cupiditati omnia officia post- ponentem quomodo se habituram, quidnam facturam puta- mus, si se ab eo, cui se totam tradidit, cuius gratia quid- vis perfecit, spretam destitutamque viderit? quam vehe- menti eam dolore incendi necesse est, repudiatam a con- iuge et virgini formosiori postpositam? quam temeraria consilia animo moliri, praeditam non vulgari prudentia, in- structam arte magica, divina stirpe superbam? Tanta vi doloris iracundiaeque concitata femina in scenam produci ad conquerendum infortunium suum prodendumque animi affectum, praesertim in principio dramatis, non potuit. Pru-

338

dentissime igitur rem sic instituit poeta, ut non prius in conspectum theatri prodiret, quam, vehementissimo dolo- ris primum erumpentis impetu sedato, mentis rursus com- pos consilia iniret ulciscendorum inimicorum. Delegavit autem munus fortunam eius animique habitum declarandi iis, qui, summa cum ea familiaritate coniuncti, et aeque do- lendo et mala futura praesagiendo pavore spectatores im- buere possent. Bene sciteque idem instituit, ut, postquam nutrix timendum esse dixisset, ne non modo in eos, a qui- bus se iniuria affectam esse crederet, Medeae immanis ul- ciscendi libido grassaretur, sed etiam suos ipsa liberos ex Iasone procreatos morte afficeret, statim ipsa miserrima materni furoris piacula in conspectum adducerentur, et quidem laeta securaque, a puerilibus exercitationibus duce praeceptore redeuntia.

Prooemium nutricis indignatione metuque concitatae imprimis grave ornatumque est, id quod etiam veteres me- rito laudarunt *). Neque tamen defuerunt homines frigidi ineptique, qui rectissima quaeque ac praestantissima re- prehenderent, velut 'limachidas nescio quis aegre tulit, quod praepostere primo navem in mare demissam, deinde materiam caesam esse commemoraretur"*), Nec minus absurde quidam (ad v. 97.) reprehendit, quod lamentati- ones Medeae audiantur, cum tamen paullo ante dicta sit κεῖσϑαν ἄσιτος σῶμ᾽ ὑφεῖσ᾽ ἀλγηδόσι. — Verum talia levia sunt vixque conferenda cum errorum perversitate, quam nostra aetas peperit.

Tandem Medea, quum antea semper prona humi ia- cuisset, dolore victa, cibum respuens, lacrimis contabescens, rupis instar, cui fluctus alludunt, immota torpensque, muta praeter exclamationes quasdem et gemitus, haec igitur in tantum subito furorem erumpit, tanto clamore se et mari- tum cum sponsa totaque domo regia exsecrat, tanta ira-

*) Schol: ἐπαινεῖται δὲ τ εἰςβολὴ διὰ τὸ περιπαϑῶς ἄγαν ἔχειν καὶ ταῖς ἐκβολαῖς εὖ κεχρῆσϑαι.

**) Merito. ob id castigatus est a scholiasta ó ἀγνοήσας τὸν τρύπον τῆς ποιήσεως ποιητικόν.

334

cundia deos iurisiurandi testes pactorumque praesides im- plorat, ut his vocibus per duplices aedium portas auditis mulieres Corinthiae aeciantur, quae propter saevum mu- lieris ingenium et praefractam naturam non minus quam nutrix, ne iusigni aliquo facinore iram expiet, verentur. Tamen, mitigari ferociam eius sermonibus posse sperantes, nutrici persuadent, ut eam, priusquam mali aliquid intus perficiat, evocare et in colloquium suum adducere omni opera studeat. His prima pars tragoediae, quae continet prologum cum parodo, absolvitur, qua tanquam orationis exordio magnifico , ut attenti suspensique spectatores redde- rentur, effectum est. In hoc igitur quasi vestibulum dramatis intrantes statim admiratione occupamur tantaque rerum, quae eventurae sunt, exspectatione praeparamur, ut necessario patrari scelera quamvis immania et naturae humanae contraria intelligamus.

Quum in medias res non minus tragoedia, quam reli- qua poemata, quo quidque est praestantissimum, rapere soleat, fere insigni aliquo infortunio oppressi magnisque malis circumventi homines statim initio inducuntur. Quae mala postquam prologo sunt exposita, parodus saepissime doloris eorum, qui in illis malis versantur, declarationem continet simulque studii significationem eorum, qui vel ru- more vel clamore vel alia caussa acciti adesse laboranti- bus constituerunt. Post haec non minus certo ordine ii, quorum lamentis accitus est chorus, caussam dolorum fu- sius exponere et sortis suae iniquitatem longiore oratione ostendere solent. Qua in re non est mirandum, quod saepe iidem, qui modo vehementer concitatis animis tumultuati sunt, subito sedati mitigatique conspiciuntur et cogitate considerateque non solum de suarum rerum statu, sed etiam de universis rebus humanis naturaque mortalium disserunt. Primum enim temporum intervalla alia sunt scenae, alia veritatis. Deinde haec est natura doloris, ut, primo eius impetu sedato, homines a stupore et lamentis ad meditationem transeant, atque, etiamsi antea nonnisi proxima quaeque attenderint, iam remotiores rerum, caus- sas investigent, hoc agentes, ut a suis moribus in commune

335

mortalium fatum culpam transferant: unde fit, ut omnes miseri philosophentur. Hic est quasi tertius quidam gra- dus, in quem vehementia doloris, cum saevire desiit, de- scendere solet. Itaque Medea, ubi mulierum, quas bene- ficiis affecit et a quibus ipsa diligitur, invitationi obtempe- ravit, plane.immutata planeque dispar est ei, quam modo clamantem | tumultuantemque. audivimus: non' furibunda, sed considerata, callida, insidiosa, Hoc statim oratione ostendit callidissima et ad conciliandum mulierum favorem, quarum conseusu ea, quae parat, exsecutura est, aptissime composita. Primum enim comem se, facilem affabilemque esse ostendit, alienam ab austeritate et morositate eorum, qui, quum inter peregrinos versentur, conversationem po- pularium et consuetudinem vitent *). Deinde iniuriam, qua affecta est, sic conqueritur, ut communem feminarum sortem deplorandam esse ostendat, "Tum iniuste tractari aut sperni a marito cum omnibus ait miserum morteque peius esse, tum sibi, patria, domo, parentibus cognatisque privatae, ad quos quasi in portum perfugiat, desperatum. Rogat igitur chorum, ut, si qui- dolus sibi inventus sit, quo et maritum et aemulam et patrem eius ulciscatur, ta- cendo secum conspiret. Nam crudelia se moliri non esse mirandum: etenim mulieres, cum sint alioquin timidae ac formidolosae, spretas a coniugibus ae postpositas aemulis ad crudelitatem propensissimas esse. Chorus, quae est il- lius saeculi ingenuitas, neque hoc. verum esse negat, et

*) Ennius etsi perperam Euripidis verba intellexit, tamen docere nos potest, non sic, uf nunc scribuntur, antiquitus illa scri- pta fuisse. Hoc igitur duce haec reponenda esse censeo:

— οἶδα γὰρ πολλοὺς βροτῶν σεμνοὺς γεγῶτας τούς τε δωμάτων ἄπο τούς τ᾽ ἐν ϑυραίοις" οἱ δ᾽ ἀφ᾽ ἡσύχου ποδὸς δύςκλεῖαν ἐκτήσαντο καὶ ὁᾳϑυμίαν.

' Verte: scio multos homines superbiae insimulatos esse (cf. Hipp. 93.), qui procul a domo et inter peregrinos versaren- tur, atque hos ex inertia (quod domi se tenentes cum po- pularibus conversari nollent) infamiam sibi et negligentiae crimen peperisse.

336

aequum esse, ut Medea maritum ulcisceretur, iam ante- quam ab hac doceretur, censuit *). |

Incendio, lasoni domoque regis parato, Creon ipse facem addit. Nam comperto Medeam perniciem omnibus minari, occupare eam studens, Corinthia terra statim eam excedere iubet, sed quum longe sit Medea calliditate at- que audacia inferior, decipitur atque circumvenitur. Nam innocentem se illa, simplicem submissamque esse simulans, quum iracundia aestuet, ad preces descendit, suppliciter orans, ut unum saltem diem, quo vitae subsidia liberis prospiciat, manere liceat, id quod Creon, mollior quam prudentior, concedi opinans sine magno periculo posse fal- litur. Hoc impetrato Medea triumphat, neque iam cun- ctandum esse rata, statim quamnam potissimum ultionis viam ingrediatur deliberat. Dolo atque occulte inimicos interficere optimum ei videtur ea conditione, si, hoc per- petrato, salutis aliqua spes et quasi portus ostensus sit, quo perfugere tuto possit; sin nullo invento perfugio eii- ciatur, ipsa arrepto ense, etiamsi moriendum sit, caedem patrare et extrema quaeque audere constituit: neque enim committendum esse, ut ipsa, Solis neptis, ludibrio sit Si- syphi proli atque lasoni, sed omnibus artibus consiliisque, adiuvante Hecate, enitendum, ut funestas illis nuptias acerbamque reddat fugam suam.

His ubi ad atrocia se facinora certamenque audaciae ineundum accinxit, actus finitur secundus, quem excipit στάσιμον primum, quo docetur immerito feminarum levi-- tatem ac perfidiam antiquis carminibus diffamatam esse: nam si poetica facultas feminis data esset, non minorem fuisse virorum quam mulierum infamiam nec rariora frau-

*) V. 156. Hic quoque locus corruptelam traxit talem, quae non possit ope codicum sanari; vera latent in scholiis: εἰ δὲ σὸς πόσις καινὰ λέχη σεβίξει, κείνῳ τόδε χαράσσου" Ζεὺς σὺν ΖΔίκᾳ σοι ἔπεισιν, μὴ λίαν κτλ. Antistrophica sic scribendo reddes congruentia : ἀλλὰ βᾶσά νιν δεῦρο πόρευσον οἴκων ἔξω, φίλα τάδ᾽ αὔδα" σπεῦσον πρὶν καί τι κακῶσαι τοὺς ἔσω κτλ.

337

dis laesaeque fidei crimina futura. Indignissima autem et miserrima esse quae passa sit Medea e patria abducta, in peregrina terra destituta, insuper exsulare iussa, neque habens quo se conferat.

Venit in colloquium Medeae, ad audacia quam do- losa consilia propensioris, lason, simulans quidem se com- modo et illius et liberorum prospicere, revera autem par- tiim virginis desponsae amore captus et barbarae mulieris coniugium fastidiens, partim proprii commodi studio du- ctus. Et novam iniuriam superioribus addit, quum libe- rorum possessione Medeam cedere iubeat. Cuius caecitas, ex cupidine nata, tanta est, ut etiam Medeae libidinem, qua quondam carissima quaeque lasonis amori postposuit, superare videatur. Nam nisi plane mentis aciem ei vo- luptatis utilitatisque ratio obstrinxisset, non posset postu- lare, ut mulier tanti animi tantaeque confidentiae, cuius opera et consiliis ipse omnia, quibuscunque gloriatur , ad- eptus est, patienter ferat se non solum gratia beneficiorum privari, sed etiam reliquis, quae optimo iure tenet, exui, satisque habeat, quod liceat ei marito liberisque spoliatae in domo aemulae vitam trahere contumeliosam. Ceterum quo stupidior est in explenda, hoc acutior sollertiorque in defendenda cupidine, satisque speciosis argumentis accusa- tionem Medeae, summa cum indignatione in eum invectae, diluere «conatur. Nam quum illa impudentiam οἱ ex- probrasset, quod ipsius non vitasset conspectum, quum et beneficia percensuisset et promissorum dataeque fidei eum admonuisset, quam nulla necessitate coactus violasset, denique se in desperatam sortem illius perfidia detrusam esse ostendisset, hic. primum gratiae referendae officio se solutum esse iudicat ideo, quod nil non Venere iubente cogenteque a Medea effectum sit *), deinde omnia illius

*) Insignis corruptela, quae latet in versibus 529 — 531., pridem ope scholiorum sanari potuit sic scribendo: ὁ δ᾽ ἔστι μέν μοι λεπτός, ἀλλ᾽ ἐπίφϑονος λόγος, διελϑεῖν, ὡς Ἔρως σ᾽ ἠνάγκασε - πόνων ἀφύκτων τοὐμὸν ἐκσῶσαι δέμας. De vocabuli λεπτός vi cf. v. 1081. 22

928

beneficia ait compensata esse hac una re, quod e barba- ris ad Graecos perducta beneficio legum vitaeque cultioris utatur simulque, ingenii sui sollertiae prodendae faculta- tem adepta, gloria per totam Graeciam celebretur; nuptias autem se dicit inire non virginis cupidine perculsum, sed liberos suos Medeamque ipsam adiuvandi studio permo- tum, neque Medeam factum utilissimum improbaturam fuisse, nisi tori consortio uti more omnium mulierum pri- mum esse duceret. Haec uno verbo Medea refutat: de- buisse enim lasonem, si bene suis consulere voluisset, non clam neque invita uxore priore, sed consentiente, no- vam ducere. Ceterum hospitia illius et oblata subsidia aspernatur ipsumque cum domo eius exsecrat.

Haec dramatis pars, etsi ad res enodandas minimum promovet, tamen eo, quod caussas rerum et consilia ho- minum moresque explanat, totius fabulae gravissima est. Actionem autem rerum etiamsi non statim provehit, tamen augendo ultionis necessitatem maturat,

His actis chorus praestantissimo carmine primum optat, ut ab immoderati amoris stimulis, qui et honestati et fidei inimicus sit, perpetuo vacet; deinde patria, cognatis propinquisque privari, quum in unius hominis fide acqui- escas, miserrimum esse dicit et morte ipsa peius: itaque Medeae sortem deplorat, lasonis autem perfidiam abomi- natur.

Quod sequitur episodium magnum momentum ad res expediendas affert efficiendo, ut Medea, quae adhuc in an- cipiti deliberatione haesitavit, repente totam agendi rati- onem constituere queat et sine cunctatione quae vult per- ficere. Quod momentum etsi e fortuito Aegei adventu na- tum extrinsecus infertur, tamen etiam interna quadam ne- cessitudine cum reliquo fabulae argumento connectitur. lasoni enim, novis nuptiis ita studenti, ut liberos ex priori matrimonio susceptos perdat, quodammodo contrarius est Aegeus prolis nanciscendae caussa et oraculum adiens et Troezena proficiscens et Medeam recipiens, denique prole donatus eiusdem feminae opera, cuius ille privatur. Quam- obrem non recte Aristoteles Euripidem reprehendisse vi- detur, quod Aegei personam praeter naturam adhibuerit,

Poet. c. 25. $. 19: ὀρϑὴ δ᾽ ἐπιτίμησις καὶ ἀλογία, ὅταν ἡ ἀνάγκης οὔσης μηδὲν χρήσηται τῷ ἀλόγῳ, ὥςπερ Εὐριπίδης τῷ «Αἰγεῖ. Nihil enim interest, utrum casu Aegeus ipse interveniat, an cum eo per nuntium agatur: quorum illud, quoniam simplicius est, melius dramati con- venit.

Prodit igitur Aegeus, qui, exposita itineris caussa in- vicemque Medeae conditione cognita, precibus huius sup- plicibus satisfacit, neque solum se eam civitate domoque ex Corintho profugam recepturum esse, sed etiam defen- surum, neque ullis hostibus exposcentibus dediturum, fide et iureiurando dato pollicetur. His peractis abit, choro eum cum fausta precatione prosequente. Medea autem nunc demum portum nacta, in quem, sumpto de hosti- bus supplicio, tuta perfugere possit, sibi gratulatur sta- timque omnia consilia sua choro aperit. Quorum partem, quae ad sponsae lasonis et propinquorum eius necem per- tinet, chorus silentio comprobat, liberorum autem caedem, ut nefariam, abominatur; sed frustra obloquitur mulieri obstinati animi praefractique ingenii atque ei, quae haec iam diu in animo volvens perpenderit. ,JNon ferendum est," inquit, ,,me ab inimicis irrideri et penitus me pessumde- dit fiducia viri perfidissimi. Nemo me inertem, imbecil- lem patientemque existimet, sed contrariae naturae, gra- vem inimicis, amicis autem utilem: talium enim vita glo- riosissima est." Perpetrata carissimorum liberorum caede et commisso facinore immanissimo statim e terra, quae tantum viderit nefas, egressura est.

Interponitur deinde carmen non minus iucundum quam grave, quo ipsa terra Atheniensium propter felicissimam coeli temperaturam fecunda esse sapientiae praedicatur, et quidquid est pulcrum venustumque vel ad artium eru- ditionisque studium vel ad decus honestatemque pertinens, ibi nasci et habitare docetur. Harmonia enim a Musis ibi constituta est, Venus autem rosarum serta perpetuo capil- lis innectens Amores excitat, qui cum sapientia coniuncti multiplicis virtutis sunt adiutores, Quomodo igitur tam sancta tamque pura terra te impiam feminam, liberorum interfectricem, receptura est? Considera necem, quam sus-

22*

340

cipis! Ne, per genua te omnes omni modo supplices oramus, ne liberos interficias, Unde istam animo atroci- tatem sumes, ut liberis manum iniicias temerariam? . Quo- modo eos adspiciens a lacrimis temperabis? Haud susti- nebis liberis suppliciter procidentibus nece cruentam. pol- luere manum!

Misit Medea aliquem de famulis, qui lasonem arces- seret. Quem blanda oratione delenit rogans, ut ignoscat priori iracundiae, simulansque se sententiam mutasse, pro- bare nuptias et sibi utiles et lasoni honestas, cedere po- tentioribus, velle etiam adiuvare lasonis consilia sponsam- que eius, sicut aequum sit, oblectare. 'Tum liberos e domo evocatos, quasi pace reconciliata, dextras patri iungere eumque amplecti iubet. Hoc dum fit a liberis, repente lacrinae Medeae de caede eorum cogitanti prorumpunt; - sed statim se colligens gratiae reconciliatione se tam ve- hementer moveri simulat. Tum vero lason, admodum be- nignus, ipsam quidem collaudat, filiis autem se prospectu- rum ostendit, et sperare eos aliquando Corinthiae terrae principes fore ac timendos hostibus. Inter haec dieta rur- sus Medea pallescens aversoque ore lacrimas fundit, quas cum lason sollicitudine de futura liberorum sorte excitari credat, facilius adducitur ad gratificandum matri roganti, ut exsilii remissionem filiis a Creonte impetrare studeat, Cuius precationis adiuvandae caussa Medea dona se dicit sponsae pretiosissima, a Sole ipso tradita, peplum coro- namque auream (veneno scilicet infecta), missuram esse, statimque ornamenta manibus. liberorum imponit, utque re- ginae ipsi in manus tradant, enixe monet: illam enim a diis augeri, illam regnare, illam beatam esse debere non una, sed mille rebus. — Hoc episodio praestantius quidquam inveniri posse nego. "Tam admirabiliter enim miscentur res diversissimae, simulatio et veri sensus significatio, tam necessario altera ex altera nascitur, tam opportune se in- vicem adiuvant, tam scite ad unum eventum non minus fortuita quam quaesita diriguntur, tam apte etiam quae in- ter se pugnare videntur congruunt, ut non hominis alicu- ius arte, sed naturae necessitate procreatum esse putes opus, cuius singularum partium non simplex, sed multi-

341

plex sit usus, nulla serviente, nulla imperante, universis autem admirabili quadam vi inter se conspirantibus. | Ita- que blanditiae ipsae Medeae iracundiam eius manifestant, cum in ironiam abiens impudentem lasonis arrogantiam ir- rideat; tum, quasi in praeceps adducta dissimulandi au- dacia, repente abrepta doloris vi ad prodendos veros animi sensus delabitur, unde rursus, quasi ex mentis alienatione, rediens, dum fictas caussas veris affectibus praetexit, ex ipsa ruina, tanquam ex insidiis, in caecum hostem impetu facto, citius eum miseriusque prosternit; denique, dum ma- nus se dare victas simulat, victoriam sibi gratulatur atque triumphat. Liberi Medeae hoc ipso tempore, quo ornatum ad Glaucen deferunt, ad mortem proficisci videntur, quorum Sortem deplorans chorus simul et sponsam, funeream vestem pro nuptiali induturam, et lasonem et Medeam miseratur.

Reversis liberis certior facta Medea acceptum esse donum et fugam illis remissam, iam immanissimum 510] facinus patrandum esse videns, ingemiscit. Adstantibus fi- liis obscure conqueritur, quod in perpetuum iis privetur, quod frustra pepererit, frustra educarit, frustra dolores laboresque susceperit, quod acerbam transactura sit vitam reliquam. Inter haec liberis ei arridentibus, tam vehemen- ter horum securitate commovetur, ut non multum absit, quin valere consilia sua iubeat. Hinc postquam recorda- tione se irrisui hostibus esse se rursus collegit, denuo pietatis sensu vincitur, dum 'in domum destinatos. caedi intrare iubet. At enim committendum non esse censet, ut hostium ultioni liberi exponantur: ergo eorum interitum non esse vitandum. Ultimum igitur dulcissima corpora osculatur atque amplectitur, vehementi quidem dolore vi- cta, sed vehementiore iracundia. Haec sine dubio prae- stantissima est dramatis pars, et frequentibus artificum imitationibus celebrata fuit, quas postea commemorabimus.

Dum Medea, quemnam dona eventum habitura sint, anxie exspectat, interim chorus subtiliori ratione philoso- phans quaerit, praestetne prolem gignere an liberis carere, ac consideratis laboribus, aerumnis ac doloribus, quibus parentes a liberis affici soleant, non gignere commodius esse censet. Venit deinde nuntius atque interponitur hu-

342

ius narratio de Glaucae Creontisque interitu. Intrantibus Medeae filiis, Glauce oculos avertit atque expalluit; sed Iasonis blanditiis et magis etiam donorum illecebris mota, viro omnia annuit. Vixque ille cum liberis discesserat, cum peplum induit et coronam capiti applicavit, imagini suae in speculo arridens multumque oculis ad cervicem respiciens. Dum deinde compta obambulat, subito palle- scens tremensque corripitur, oculis vel clausis vel distor- tis, muta, spuma ore defluente; tum graviter ingemiscit, corona flammas emittente peplisque viscera depascentibus. Tandem una cum patre, qui auxilio "accurrit filiamque amplectitur, flammis miserrime consumitur. . ;

His cognitis, Medea iam non cunctandum, sed statim necatis liberis e terra excedendum esse intelligit. Accingi- tur igitur ad caedem, quam non minus sibi ipsi, quam il- lis, inferre videtur.

Caedes intus quidem perficitur, sed tam perspicue, ut vox puerorum chori opem implorantium eo ipso mo- mento, quo interficiuntur, audiatur. Interim ille Solem Telluremque obtestatur, ut facinus prohibeant dirum her- rendumque, neque ulli priorum conferendum praeter [no- nis factum furiosae, quae quidem statim post caedem li- berorum in mare se praecipitans cum filiis commortua sit.

Prodit lason timens, ne quid mali filiis a Creontis cognatis ulciscendi caussa inferatur, cognitaque per cho- rum caede nefasta, fores aedium statim effringi iubet. Hoc dum molitur, subito Medea in curru supra aedes subli- mis cum liberorum corporibus conspicitur, quem currum Sol ipse ei, ut ab hostium ultione tuta esset, suppedita- vit. Sic vice dei, qui a machina dicitur, ipsa fungitur, neque solum res consummat, quasi calculo ducto inimriarum atque poenarum, invicemque ab lasone audit criminum enumerationem, sed etiam quae futura sunt de liberorum sepultura, de sua vita atque commoratione, de lasonis obitu praedicit. Quibus dictis volucri curru per aerem Athenas ad Aegeum devehitur, frustra lasone precante, ut saltem corpora liberorum manibus attingenda sepelien- daque sibi relinquat.

Poeta, quo nemo veterum melius feminarum naturam

343

perspexerat, nemo verius exprimebat, in hoc dramate osten- dit feminam et gentis suae feritate et scelerum consue- tudine et perturbationum animi vehementia et artis pru- dentiaeque fiducia a recta via depulsam et ad temeraria atque nefaria facinora pronam. Feminas exutis semel ve- recundiae pudorisque vinculis, quibus arctioribus, quam viri, teneri et coerceri solent, minus, quam hos, cupidita- tibus imperare et ad immanissima facinora perpetranda abripi satis notum est multisque exemplis confirmatum. Ceterum facile est intellectu nihil feminis acerbius acci- dere posse, quam privari amore eorum virorum, in quibus fuerint totae quorumque gratia nihil non facere patique consuerint. Repudiari vero, cedere aemulae, domo, quin etiam terra expelli, quaenam mulier aequo animo ferat? Non miramur, quod viri, velut Achilles, honore spoliati amicos patriamque perditum eunt; feminas amisso eo bono, in quo solo vivere et spirare posse sibi videantur, ad im- manem ulciscendi cupidinem abripi, num magis mirandum est? Atqui non minus impigra, iracunda, inexorabilis, acris, non minus viribus suis confidens, non minus feroci invictoque animo Medea quam Achilles conspicitur.

Idem autem poeta, qui Medeae personam effinxit, Iphigenias, Antigonas, locastas, Alcestides, Andromachas, Hecubas, Electras, Polyxenas, Helenas Aegyptiacas , Me- garas, Andromedas et plurimas alias feminas praestantissi- mas repraesentavit, quarum obliti homines stupidissimi fa- bulam de μισογυνείᾳ eius, Aristophane verba praeeunte, decantare non desinunt. Neque reputaverunt, quod apud Aristophanem chorus ipse feminarum, minime refutans Mnesilochi eriminationem, sed offensus solummodo ingenui- tate eius, hoc confitetur:

ἀλλ᾽ οὐ γάρ ἐστι τῶν ἀναισχύντων φύσει γυναικῶν

οὐδὲν κάκιον εἰς ἅπαντα πλὴν ἄρ᾽ ἢ --- γυναῖκες, quodque in eodem dramate multo impudentiores fraudes a feminis factae repraesentantur, quam vel Mnesilochus vel Euripides iis imputarunt. Sententiarum , quibus vitia feminarum arguuntur, numerus pari numero earum, quibus virtutes earum praedicantur, compensatur. Quod autem eiusmodi sententiis, studio ductum criminandi, etiam in-

344

tempestive saepe usum esse Euripidem affirmant, inane est, Neque enim frequentius aut magis alienis locis hu- ius generis sententias, quam reliquas, posuit, nisi si quae ab interpolatoribus obtrusae sunt, et multa eiusmodi dicta magis ingenuitati illorum temporum, quam Euripidis ma- lignitati, tribuendae sunt, velut illud (v. 943.) :

εἴπερ γυναικῶν ἐστι τῶν ἄλλων μία.

Destituerunt et Theseus Ariadnen et Minos Scyllam et Aeneas Didonem, quamvis vehementissime se ab his amari intelligerent et magnis affecti essent beneficiis. Ete- nim non sunt suavissimae feminarum eae, quae amores vi- rorum quasi expugnare student. Minime vero. omnium Medeae mores amabiles erant. Quo minus autem amore retinebatur lason, hoc magis eum utilitatis studio duci ne- cesse erat; accedente vero etiam cupidine. potiundae vir- ginis multo, quam Medea erat, venustioris, non est miran- dum, quod Medeam deseruit. Praeter lasonem Medeam- - que nulla huic fabulae persona inest conspicua. Chori vero munera tam sunt gravia, ut paene actoris vice fungi videatur. Ad universum enim sexum feminarum iniuria et contumelia, qua Medea afficitur, pertinere ei videtur ideoque communi opera censet ulciscendam esse, Hoc tantum curat, ne vel suae vel liberorum vitae vim inferat Medea. Quam dum ad colloquium chori evocat nutrix, optat, ut carmiua vel incantamenta inventa sint, quibus li- bidines hominum nimis incitatae motusque animorum se- dari mitigarique possint *): quae sententia aptissime in- serta est ei fabulae, in qua amoris iraeque furore tam im- mane scelus perficitur, quantum reliquis animi perturba- tionibus perfici vix posse videtur. Nec minus reliquae sententiae ad aperiendam poetae voluntatem docendasque caussas rerum idoneae sunt: velut illud ad. Iasonem spe- ctans dictum (v. 835.), se quemque magis, quam proximos, amare, quem amorem, quamvis possit cum iustitia con- gruere, tamen saepe ab ea alienum esse; tum de libidine

*) Laudavit hanc sententiam Plutarchus in coni. praec. p. 148. C. et in Symp. VII, 7. p. 710. E.

315

regum, illos, quum multa possint, omnia se posse cupere neque imperare cupiditatibus *) (v. 120 seqq.).

Totius fabulae inventionem atque compositionem a Neophrone Sicyonio Euripidem mutuatum esse Dicae- archus atque Aristoteles apud argumenti prioris auctorem testantur, cuius verba haec sunt: τὸ δρᾶμα δοκεῖ ὕποβα- λέσϑαι παρὰ Νεόφρονος διασκευάσας. ὡς Ζιηικαίαρχός τε περὶ τοῦ Ελλάδος βίου καὶ ᾿Δριστοτέλης ἐν ὑπομνήμασι 7). Filios ab ipsa Medea interfici iam Neophronem finxisse patet ex fragmento, quod est apud Stob. Tit. XX. p. 172 — 3107 — 323. Hinc intelligitur, quam inanis sit illa de quin- que talentis divulgata narratio, quibus corruptum Euripidem tradunt parricidium filiorum a Corinthiis in Medeam pri- mum transtulisse. Ceterum non sine correctione adhibita Neophronis fabulam imitatum esse Euripidem et per se planum est et scholiasta vocabulo διασκευάσας declarat et ex altero illius fragmento ad v. 1337. in scholiis posito perspicitur. Etiam post Euripidem plures poetae idem argumentum exornarunt **7), sed nemo illum laude aequa- vit, in qua re omnia veterum iudicia ac testimonia con- spirant, nisi quis forte Aristophanem adversari putat ideo, quod quibusdam huius tragoediae versibus data opportuni- tate abusus sit (velut v. 302. 281, 369.). Et fuit qui Euripidem hunc versuum suorum abusum tam impatienter tulisse. putaret, ut totum sibi opus retractandum et ad Aristophanis mentem accommodandum esse censeret ****), Neque tamen solus Aristophanes in ridiculum quaedam de- torsit, sed Eupolis quoque ad Miltiadem suum transtulit Medeae verba (v. 394.) hoc modo:

οὐ γάρ, μὰ τὴν Mago9Gvi τὴν ἐμὴν μάχην, χαίρων τις αὐτῶν τοὐμὸν ἀλγυνεῖ κέαρ. Quid , quod Philemon is, qui se, ut Euripidem intuendo oculos pasceret, laqueo vitae suae finem impositurum esse,

*) Satis imperite haec ab Elmsleio vituperantur ad v. 118— 129. **) Cf. Pflugk. p. 4. ***) Careinus apud Aristot. Rhet. II, 44. »""9*) Cf. Osanni Analecta crit. p. 88.

346

si sensum mortuis permanere exploratum esset, dixit epi- grammate quodam, is igitur ipse Euripidis verba defor- mare non est veritus: ὡς ἵμερός μ᾽ ὑπῆλθε γῇ τε κοὐρανῷ λέξαι μολόντι τοὖῦψον ὡς ἐσκεύασα.

'Totam fabulam in risum detorsisse videtur Strattis comi- cus, de quo videas Welckerum in mus. Rhen. I, 1. p. 137 seqq. et Schoellium in vita Sophoclis p. 163 seq. disse- rentes. Vituperatio quaedam Aristotelis exstat in Poet. c. 15. S. 7: φανερὸν οὖν, ὅτι καὶ τὰς λύσεις τῶν μύϑων ἐξ αὐτοῦ δεῖ τοῦ μύϑου συμβαίνειν καὶ μὴ ὥςπερ ἐν τῇ Μηδείᾳ ἀπὸ μηχανῆς καὶ ἐν τῇ ᾿Ιλιάδι τὰ περὶ τὸν ἀπόπλουν. Medeae machinam nihil habere, quod vituperari posset, recte iudicavit Boeckhius, quum. de du- plici recensione coniecturam in medium proferret. . Cui tamen obloquutus est Hermannus, qui, ,,at currus," inquit, iste nihil est nisi adminiculum, ad quod confugit poeta, quum aliter eripere periculo Medeam nesciret, Estque il- lud tanto magis vituperandum, quod nemini non potest in mentem venire, cur Medea, quum talis currus copiam ha- beat, interficere liberos, quam una secum currui impositos abducere, maluerit." Itane? Quisnam igitur Medeae talis currus ei in extremo discrimine' potestatem fore prae- dixerat? Nonne ne sibi ipsi moriendum esset, veritam illam esse declarant versus 798 seqq.: ἴτω" ví μοι fiv κέρδος; κτλ. De Medeae autem salute duplex exstat sen- ientia, aliis non potuisse eam aliter, quam per machinam, servari, aliis ne debuisse quidem incolumem evadere, sed iustas crudelitatis poenas dare, censentibus. Quorum hi quidem poetae officium cum iudicis confundunt, illi ne- cesse fuisse Medeam servari falso sibi persuadent. Certe enim Euripidi, occideretur illa an superstes esset, minime curandum fuit, et sexcentis aliis exemplis machinae im- portune adhibitae aptius uti, quam curru Medeae, licuit Aristoteli. Quippe machinam ille probabat, quatenus dii per eam demissi rebus extremis intervenirent, nolebat au- tem homines ipsos, quorum salus in discrimine versaretur, subito ex miseriis eripi atque auferri. Quasi mala ab ho- minibus, an homines ex malis auferantur, quidquam inter-

343

sit! Ne quid omittatur, quod sit in hac tragoedia a vete- ribus reprehensum , notarunt grammatici, quod non siccis oculis Medea de liberorum nece cogitet *), OO siccum genus hominum! — Multi, quanti hanc fabulan fecerint, lectitando, imitando laudandoque testificati sunt : velut Chry- sippus, Stoicorum princeps, in libro quodam tantum non omnes Medeae versus pro testimoniis posuerat, quae res ansam praebuit irridendi illius cuidam, qui interrogatus, quemnam librum manu teneret, Medeam, respondit, Chry- sippi **). Ennius hanc tragoediam non imitatus est, sed paene verbum de verbo exprimens convertit. Summa laude dignam habuit Archimelus id epigrammate, quod supra transseripsimus, Quosdam versus imitatus est Ovidius libri VII. versibus 10— 13, Saepius ad eam respexit Horatius (Epod. V, 61—66. Art. poet. 123.). Brutus, antequam mortem sibi inferret, versu 332, utens hostes exsecravit; eundem versum in risum quidam detorsit apud Athenaeum V. p. 156. F. Cicero quum ab inimicorum emissariis oc- cideretur, in lectica sedens Euripidis Medeam manibus tenuit ***). Magna pars versuum a nobilissimis scripto- ribus transscripta est, velut ab Aristotele in Rhet. II, 21. versus 298 — 301. Maxime autem omnium versus 1078 seq. :

καὶ μανϑάνω uiv οἷα δρᾶν μέλλω κακά,

ϑυμὸς δὲ χρείσσων τῶν ἐμῶν βουλευμάτων, celebrati erant, quos sic imitatus est Ovidius l. 1.:

— — — video meliora proboque,

Deteriora sequor. Ex grammaticorum quoque, qui in scholiis commemo- rantur, studiis de frequentia lectionis iudicari potest. Ex- stabant enim vel commentarii vel recensiones Didymi (vide schol. ad v. 149, 171. 360. 383. 732. 1409.), Dionysii (vide Matthiaei notam ad v. 1409.), Apollodori (schol. ad v. 171. 149.), Timachidae ****) (ad v. 1. et 169.) atque Eurenaei (ad v. 222). Denique commemorandum est, quod artifices

*) Cf. Schol. ad v. 911. atque argumentum prius. **) Diog. Laert. VIT, 180. ***) Hephaestio apud Photium CXC. p. 250. ****) Cf. de eodem schol. ad Aristoph. Ran. 873.

348

certatim Euripidis drama imitantes liberorum caedem re- praesenfarunt: quo in genere clarissima fuit ''imomachi pictura *), cuius laus septem epigrammatibus praedicatur in Iacobsii. Anthol. T. IIl. p. 667 seqq. lib. IV. n. 138— 141. T. 1. n. 354. p. 408. Confer etiam Lucianum de domo extr. et Philostr. Stat. Callistrati extr.

B. Philoctetes.

Totius prologi paraphrasin Dio Chrysostomus dedit oratione LIT. Ab eodem de reliquo fabulae argumento de- que voluntate Euripidis atque instituto multa et gravia do- cemur. Ad nostrum respexit etiam Hyginus c. 102 **). Eiusdem tragoediam imitando ad Romanos transtulerat

Attius, Primum igitur prologi paraphrasin exhibebimus ita, ut, sicubi ipsa Euripidis verba servata erunt, haec pro Chrysostomi substituamus. Nec minus versionis Attii fra- gmenta adscribemus. In ipsa autem paraphrasi si qua voca- bula ex genuinis retenta esse videbuntur, litterarum inter- vallis distinguemus.

Prodit igitur. Ulysses forma per Minervam, ne co- gnosceretur, mutata :

Φοβοῦμαι, μή ποτε μάτην κατ᾽ ἐμοῦ φανῶσι ταύτην oí σύμμαχοι τὴν δόξαν εἰληφότες, ὡς ἀρίστου δὴ καὶ σοφωτάτου τῶν Ἑλλήνων"

ZGg δ᾽ ἂν φρονοίην, ᾧ παρῆν ἀπραγμόνως,

ἐν τοῖσι πολλοῖς ἠριϑμημένῳ στρατοῦ,

ἴδον μετασχεῖν τῷ σοφωτάτῳ τύχης:

οὐδὲν γὰρ οὕτω γαῦρον ὡς ἀνὴρ ἔφυ"

*) Plutarch. de aud. poet. c. 9. p. 18: γράφουσι δὲ καὶ πρά-

.. é&g ἀτόπους ἔνιοι, καϑάπερ Τιμόμαχος τὴν Μηδείας τε- xvoxrovíav.

**) "Tunc Agamemnon Ulyssem et Diomedem exploratores ad eum misit: cui persuaserunt, uf in gratiam rediret ef ad expugnandam "Troiam auxilio esseí, eumque secum susítu- lerunt."

"^

349

τοὺς γὰρ περισσοὺς καί τι πράδδοντας πλέον

τιμῶμεν ἄνδρας τ᾽ ἐν πόλει vouitousv." ὑὕφ᾽ ἧς φιλοτιμίας κἀγὼ προάγομαι πλεῖστα πράγματα ἔχειν καὶ ζῆν ἐπιπόνως παρ᾽ ὁντινοῦν. ἀεί τινα προςδε-- χόμενος καινὸν κίνδυνον.

οὀχνῷ δὲ μόχϑων τῶν πρὶν ἐκχέαι χάριν

καὶ τοὺς παρόντας οὐκ ἀπωϑοῦμαι πόνους." νῦν οὖν κατὰ πρᾶξιν πάνυ ἐπιόδφαλῇ καὶ χαλεπὴν δεῦρ᾽ ἐλήλυϑα εἰς Πἥμνον, ὅπως Φιλοχτήτην καὶ τὰ Ἡρακλέους τόξα κομίξοιμι τοῖς συμμάχοις" ὃ γὰρμαντικώτατος Φρυγῶν Ἕλενος ὁ Πριάμου κατεμήνυσεν, ὃς ἔτυχεν αἰχμάλωτος ληφϑείς, ἄνευ τούτων μήποτ᾽ ἂν ἁλῶναι τὴν πόλιν ἢ. Πρὸς μὲν δὴ τοὺς βασιλέας οὐχ ὡμολόγησα τὴν πρᾶξιν, ἐπιστάμενος τὴν τοῦ ἀνδρὸς ἔχϑραν, o ys αὐτὸς αἴτιος ἐγενόμην χα- ταλειφϑῆναι, ὅτε δηχϑεὶς ἔτυχεν ὑπὸ χαλεπῆς καὶ ἀνιάτου ἐχίδνης **). Οὐκ ἂν οὖν ᾧμην οὐδὲ πειϑὼ τοιαύτην ἐξευρεῖν, ὑφ᾽ ἧς ἄν ποτε ἐκεῖνος ἐμοὶ πράως ἔχοι, ἀλλ᾽ εὐθὺς ἀποθανεῖσθαι ᾧμην ὑπ᾽ αὐτοῦ. Ὕστερον δέ, τῆς ᾿ϑηνᾶς μοι παρακελευσαμένης xaO" ὕπνους, ὥςπερ εἴωϑε, ϑαῤῥοῦντα ἐπὶ τὸν ἄνδρα ἰέναι --- αὐτὴ γὰρ ἀλλάξειν μου τὸ εἶδος καὶ τὴν φωνήν, ὥςτε λαϑεῖν αὐτῷ ξυγγενόμενον --- οὕτως δὴ ἀφῖγμαι ϑαῤῥήσας. Πυνϑάνομαν δὲ καὶ παρὰ Φρυγῶν πρέσβεις ἀπεστάλθαι κρύφα. ἐάν πως δύνωνται τὸν Φιλο- κτήτην πείσαντες δώροις ἅμα καὶ διὰ τὴν ἔχϑραν τὴν πρὸς ἡμᾶς ἀναλαβεῖν εἰς τὴν πόλιν αὐτόν τε καὶ τὰ τόξα. Τούτου οὖν προκειμένου ἄϑλου πῶς οὐ πάντα γίγνεσϑαι χρὴ ἄνδρα πρόϑυμον. ὡς διαμαρτάνοντι τῆς πράξεως ταύτης πάντα τὰ πρότερον εἰργασμένα μάτην πεπονῆσϑαι ἔοικε. ᾿

*) Valck.: Ἡρακλέους τε τόξα τοῖσι συμμάχοις φέροιμ᾽" ὃ γὰρ δὴ μαντικώτατος Φρυγῶν ἄνευ γε τούτων μήποτ᾽ ἂν πέρσαι πόλιν. **) Attii fragm. 20: ,,Dracontem Attius in Philocteta, quod utique venit a nomine hic draco n."

390

Παπαί, πρόφξεισιν δάνὴρ αὐτὸς ὅδε ὃ Ποίαν- τος παῖς, οὐκ ἄδηλος τῆς ξυμφορᾶς, μόλες καὶ χαλεπῶς προβαίνων. 9, τοῦ χαλεποῦ καὶ δεινοῦ ὁράμα- τος! Οὕτως τό τε (γὰρ) εἶδος ὑπὸ τῆς νόσου φοβερὸν jj τε στολὴ dije ns δοραὶ (γὰρ) ϑηρίων καλύπτουσιν αὐτόν. ᾿4λλὰ σὺ ἄμυνον; ὦ δέσποιν᾽ ᾿ϑην ἃ, καὶ μὴ μάτην φανῇς ἡμῖν ὑποσχομένη τὴν σωτηρίαν *).

Φ. τί δὴ βουλόμενος, ὅςτις εἶ ποτε σύ, 3) τίνα τό λ- μαν λαβών, πότερον ἁρπαγῆς χάριν ἥκεις ἐπὶ τήνδε τὴν ἄπορον ὁτέγην, ἢ κατάσκοπος τῆς ἡμετέρας δυροτυχίας;

»Quis tu es mortalis, quiin deserta Le-

mnia

Et tescate apportas loca?"

ΟΖ. οὔτοι γ᾽ δρᾷς ἄνδρα ὑβριστήν.

Q. οὐ μὴν εἰωϑώς ys πρότερον δεῦρο ἥξεις.

ΟΖ. οὐ γὰρ εἰωϑώς" εἴη δὲ καὶ νῦν ἐν καιρῷ ἀφῖχϑαι.

Φ. πολλὴν ἔοικας c oom dio yi τῆς δεῦρο ὁδοῦ.

ΟΖ. ἕν τοίνυν 1691, οὐ χωρὶς αἰτίας μὲ ἥκοντα, καὶ σοί γ᾽ οὐκ ἀλλότριον φανησόμενον.

Φ. πόϑεν δή; τοῦτο πρῶτον εἰκός μὲ εἰδέναι.

ΟΖ. ἀλλ᾽ εἰμὶ ᾿4ργεῖος τῶν ἐπὶ Τροίαν πλευσάντων.

Φ. πόϑεν; εἰπὲ πάλιν. ὡς εἰδῶ σαφέστερον "Ey

OZ. οὐκοῦν ἔτι δεύτερον ἀκούεις, τῶν ἐπὶ Ἴλιον στρατευσάντων ᾿Δχαιῶν εἶναί φημι.

Q. χαλῶς δῆτα ἔφης ἐμὸς εἶναι pfios] ὁπότε γε τῶν ἐμοὶ πολεμιωτάτων ᾿Δργείων πέφηνας. Τούτων δὴ τῆς ἀδικίας αὐτίκα μάλιστα ὑφ ἑξεις δίκην.

ΟΖ. ἀλλ, ὦ πρὸς ϑεῶν. ἐπίσχες ἀφεῖναι τὸ βέλος.

-*) Attius: ,Contra est eundum cautim ei οὔρεα» mi- h i." . **) Valck. :

πόϑεν δέ; τοῦτο πρῶτον εἰδέναι μὲ χρή. "oysióg εἶμι, τοῦ πρὸς Ἴλιον στόλου. πόϑεν; λέγ᾽ αὖϑις, ὡς μάϑω σαφέστερον.

391

Q. οὐ δυνατόν, εἴ ἴπερ Ἕλλην ὧν τυγχάνεις, τὸ LZ ἀπολωλέναι δὲ τῇδε τῇ ἡμέρᾳ᾽ δὰ

Q4. ἀλλὰ πέπονθα ys ὑπ’ αὐτῶν τοιαῦτα, ἐξ ὧν δικαίως σοὶ μὲν φίλος εἴην, ἐκείνων δ᾽ ἐχϑρός. ᾿

Q. καὶ τί δὴ τοῦτό ἐστιν, ὃ πέπονϑας οὕτω χα- λεπόν; **)

ΟΖ. φυγάδα με ἤλασεν ἐκ τοῦ στρατοῦ ᾿Οδυσσεύς.

Φ. τί δὲ ἔδρας, ἐφ᾽ ὅτῳ ταύτης τῆς τύχης ἔτυχες; ***)

ΟΖ. οἶμαί δε εἰδέναν τοῦ Ναυπλίου παῖδα Παλα- μήδην. | Q. οὐ yàg δὴ τῶν ἐπιτυχόντων οὐδὲ ὀλίγου ἄξιος συνέπλει οὔτε τῷ στρατῷ οὔτε τοῖς ἡγεμόσι.

ΟΖ. τὸν δὴ τοιοῦτον ἄνδρα ὁ κοινὸς τῶν Ἑλλήνων λυμεὼν διέφϑειρε,

Φ. πότερον ἐκ τοῦ φανεροῦ μάχῃ κρατήσας ἢ μετὰ δόλου τινός;

Oz. προδοσίαν ἐπενεγκὼν τοῦ στρατοῦ τοῖς Πρια- μίδαις.

Q. ἦν δὲ κατ᾽ ἀλήϑειαν οὕτως ἔχον. ἢ ἐπεπόνϑει κατεψευσμένος ;

ΟΖ. πῶς δ᾽ ἂν δικαίως γένοιτο τῶν ὑπ᾽ ἐκείνου γιγνομένων ὁτιοῦν, τοῦ μηδενὸς ἀποσχομένου τῶν χαλε- σωτάτων ;

Φ. ὦ λόγῳ τε καὶ ἔργῳ πανουργότατε ἀνθρώπων Ὀδυσσεῦ, οἷον αὖ τοῦτον τὸν ἄνδρα ἀνήρηκας, og οὐ- δενὸς ἧττον ὠφέλιμος ἦν τοῖς ξυμμάχοις, ἧπερ. οἶμαι, τὰ καλλιστα καὶ σοφώτατα ἀνευρίσκων καὶ συντιϑείς ; ὥςπερ ἀμέλει κἀμὲ ἐξέθηκας ὑπὲρ τῆς κοινῆς σωτηρίας καὶ νίκης περιπεσόντα τῇδε τῇ ξυμφορᾷ, δεικνύν- τα τὸν Χρύσης βωμόν, οὗ ϑύσαντες κρατήσειν ἔμελλον

*) Valck.: ἐπίσχες, ὦ πρὸς θεῶν, ἀφιέναι βέλος. οὐκ ἔσϑ᾽ ὅπως οὐ κατϑανῇ τῇδ᾽ ἡμέρᾳ,

(Ἕλλην πεφυκὼς | — | — | —).

**) Valck.: ví δὴ πέπονθας ὧδε δεινόν, (ὦ ξένε);

***) Valck:

τί δρῶν δὲ τῆςδε τῆς τύχης ἐτύγχανες ;

392

τῶν πολεμίων" εἰ δὲ μή, μάτην ἐγίγνετο d στρατεία. ᾿Αλλὰ τί δή Gov προςῆκον τῆς Παλαμήδου τύχης Ἢ;

OZ. εὖ ἴσϑι. ὅτι ἐπὶ πάντας τοὺς ἐκείνου φίλους ἦλϑε τὸ κακὸν καὶ πάντες ἀπολώλασιν, ὅςτις μὴ φυ- γεῖν ἠδυνήϑη. Οὕτως δὲ κἀγὼ τῆς παροιχομένης νυχτὸς διαπλεύσας μόνος δεῦρο ἐσώϑην ἢ. ΖΣ) χε- δὸν μὲν οὖν ἔγωγε, ἐν ὅσῃ χρείᾳ καϑέστηκας αὐτός, οἶδα᾽ ἢν δ᾽ οὖν ἔχων τινὰ μηχανὴν ξυμπροϑυμηϑῇς ἡμῖν περὶ τὸν οἴχαδε ἀπόπλουν, ἡμᾶς τε εὖ πεποιηκὼς ἔσῃ καὶ ἅμα ἄγγελον ἀποπέμψεις πρὸς τοὺς ἑαυτοῦ ol- χαδὲ τῶν GoL προφςόντων κακῶν ***). |

Q. ἀλλ᾽ ὦ δύστηνε, πρὸς τοιοῦτον ἕτερον ἥκεις ξύμμαχον, αὐτόν τε ἄπορον καὶ ἔρημον φίλων ἐπὶ τῆςδε τῆς ἀκτῆς ἐῤῥιμμένον T), γλίσχρως καὶ μόλις ἀπὸ τῶνδε τῶν τόξων πορίζοντα καὶ τροφὴν καὶ ἐσθῆτα, ὡς δρᾷς. ἣ γὰρ ἡμῖν ἦν ἐσϑὴς πρότερον, ὑπὸ τοῦ χρόνου ἠνάλω- ται 1). Εἰ δὲ δὴ τοῦδ᾽ ἐθελήσεις κοινωνεῖν τοῦ βίου uc" ἡμῶν ἐνθάδε, ἕως ἂν ἑτέρα δοι παραπέσῃ σωτηρία ποϑέν, οὐχ ἂν φϑον ἴμεν"

οΣδύρμορφα μέντοι τἄνδον εἰςιδεῖν, ξένε." τελαμῶνες vt ἀνάπλεοι καὶ ἄλλα σημεῖα τῆς νό- Gov, αὐτός τε οὐχ ἡδὺς ξυγγενέσϑαι, ὅταν ἡ ὀδύνη προρπέσῃ"

XUL voL τὰ πολλὰ δὴ λελώφηκεν χρόνῳ

νόσος, κατ᾽ ἀρχὰς δ᾽ οὐδαμῶς ἀνεχτὸς ἦν."

Postquam intro abierunt in specum, caterva prodit Lemniorum. Hi excusant priorem derelictionem, quod tot annis non viserint Philoctetem neque ei opem tule- rint --t-): unde eos ne nunc quidem sine gravi aliqua caussa

*) Valck.: ἀτὰρ τέ σοι προςῆκε Παλαμήδους τύχης; **) Valck.: οὕτω δὲ κἀγὼ τῆς πάροιϑεν εὐφρόνης κτλ. ***) Valck.: τῶν cot παρόντων ἄγγελον πέμψεις κακῶν. Ὁ) Idem: φίλων z' ἔρημον κἀπὶ τῆςδ᾽ ἐῤῥιμμένον ᾿Αἀκτῆς. 11) Idem: — - — ἢἣ γὰρ πρὶν ἦν (malim 7j γὰρ ἦν προτοῦ) στολή, μακρῷ δὴ πᾶσ᾽ ἀνάλωται χρόνῳ. THD Dio LIL: καὶ μὴν ὃ χορὸς αὐτῷ (τῷ Αἰσχύλῳ) παραιτήσεως, ὥςπερ ὁ τοῦ Εὐριπίδου, οὐδὲν ἐδεήϑη. "Augo γὰρ ἐκ τῶν Amuvíov ἐποιήσαντο χορόν. 411: ὃ μὲν Εὐριπίδης εὐθὺς

393

advenisse intelligitur, Conspexerunt sine dubio legatos Tro- ianorum e navi egredientes, quos quum Philoctetae caussa venisse suspicarentur, venerunt de hac re eum certiorem facturi, simul cognoscendi cupidi et colloquio interesse volentes. Ex hac parodo quaedam Attii fragmenta ex- pressa esse videntur, quibus locus describitur, in quo . Philoctetes habitabat : |"9Ubi horrifer Aquilonis stridor gelidas molitur nives Caprigenum trita ungulis," Veniunt deinde statim legati ipsi, quorum caput Pa- ris est. Hi habitationem Philoctetae ex choro sciscitantur: οὐδὲ habet? urbe agrone?" Ad quos postquam Philoctetes prodiit, genus eorum caus- samque adventus sciscitatus — »Unde estis nautae huc δένικο delati?"»*)— invicem de sua sorte Philoctetes ipse exponit: - »lRepudio eiectus Argis iam dudum ez- sulo**). Vitam sagittarum aucupio propagino. Configo tardus celeres stans volatiles, Pro veste pinnis membra teztis contegens, Reciproca tendens nervo equino concita Tela." His auditis Paris caussam adventus aperit et hortatur Philoctetem, ut societate cum "Troianis inita cognoscat »Phrygiam esse mitiorem immani Grae- cia"? 18, Neque repudiatur a Philocteta, id quod declarant verba, quibus Paridem, ut in specum intrare ne dedignetur, non solum benigne, am etiam humiliter invitat:

ἀπολογούμενον πεποίηκε περὶ τῆς πρότερον ἀμελείας, ὅτε δὴ τοσούτων ἐτῶν οὔτε προςέλϑοιε πρὸς τὸν Φ. οὔτε βοη- ϑήσειεν οὐδὲν αὐτῷ. *) Fragm. inc. 16. **) Fragm. inc. n. 6. Vulgo: eiecta ab Argis. *"**) Emendavit G. Herm. Opusc. III p. 123. 23

802

JContempla hanc sedem, in qua ego πὸ -

vem hiemes, saxo

Siíratus8, pertuld | — -π τ

Quod obsecro te, ne istaec aspernabilem

Inculta faxit tetritudo me mea,"

Opportuno tempore Ulysses se interponit. Et callido utens orationis exordio, quieturum se fuisse dicit, si de privata ultione ageretur. Sed quum ad universi Graeco- rum exercitus interitum spectet res, turpe sibi esse ía- cere et barbaris, ut verba faciant, concedere:

ὑπέρ ys μέντοι παντὸς 'EAMQvawv στρατοῦ

αἰσχρὸν σιωπᾶν, βαρβάρους δ᾽ ἐᾶν λέγειν.

Eandem suam, quam Philoctetae, conditionem esse, sed nunquam se quidem commissurum, uf privatas iniurias cum patriae pernicie ultum eat. ^ Cuius oratione adeo commo- vetur Philoctetes, ut repudiatis "Troianis Ulyssi se in pa- iriam reducendum tradere constituat. "Tum Paris, quod ira non potuerit cupidinem effecturam esse sperans, et regni et divitiarum, quae sint Troianis amplissimae, par- tem dimidiam Philoctetae, si victoriam his peperisset, pol- licetur *):

ὅρα δέ y' ὡς κἀν ϑεοῖσι κερδαίνειν καλόν,

ϑαυμάξεται δ᾽ ὁ πλεῖστον ἐν δόμοις ἔχων

χρυσόν" τί δῆτα καὶ σὲ κωλύει λαβεῖν

κέρδος. παρόν γε, κἀξομοιοῦσϑαι ϑεοῖς;

Haec quoque promissa Philoctetes auctore Ulysse repu- diat et insuper Paridi exprobrat, quod intemperantia et libidine communis malorum, quibus et ipse et reliqui la- borarent, auctor factus sit:

»Tibi si Mesieedliepetn ego nunc nom essem

miser."

Itaque spe sua depulsi infecta re Troiani abeunt. Quo facto chorus meritis laudibus hanc animi generositatem ex- tollit **). "lales cogitationes congruere dicit cum loco, in quo Philoctetes commoretur:

*) Dio: φησὶ πρεσβείαν μέλλειν παρὰ τῶν Τρώων ἀφικνεῖσϑαι πρὸς τὸν ᾧ., δεησομένην αὐτὸν καὶ τὰ ὅπλα ἐκείνοις πα- ρασχεῖν ἐπὶ τῇ τῆς Τροίας βασιλείᾳ.

**) Dio 1. L: καὶ τά zs ἐαμβεῖα σαφῶς καὶ κατὰ φύσιν καὶ

395 &

— — . ,Lemnia praesto Littora rara, et celsa Cabirum Delubratenes, mysteria, quae Pristina castis concepta sacris Nocturno aditu occulta coluntur, Silvestribus sepibus densa,

c—-- --α-- —— a-—— — — B

— 0 «-“ὉὖΘῷϑὁ«ἁ M00 ——— 0000000 0 —-—8 000000000 —

— Volcania templa sub ipsis

Collibus, in quos delatus locos

Dicitur ab alto limine coeli

Nemus ezspirante vapore vides, .

Undeignis cluet mortalibus clam

Divisus, eum doctus Prometheus

Clepisse dolo poenasque Iovi

Fato erpendisse supremo," ἢ

Carmine finito Actor prodit Lemnius, qui Philoctetem visere morbumque eius curare solebat **). Is igitur, quoniam morbi impetus certo tempore recurrere solet, ne desit aegrotanti, tempestive advenit. Sortem miseri do- lens haec dicere potuit: |

— qui iacet in lecto humido,

Quod eiulatu, questu, gemitu, fremitibus

Resonando multum flebiles voces refert." Incipientibus doloribus his verbis utitur Philoctetes:

E viperino morsu venae viscerum

Veneno imbutae teiros cruciatus cient."

φαγέδαιναν., ἥ μου σάρκα ϑοινᾶται ποδός.

, πολιτικῶς ἔχοντα, καὶ τὰ μέλη οὐ μόνον ἡδονήν, ἀλλὰ καὶ πολλὴν πρὸς ἀρετὴν παράκλησιν.

*) Varro L. L. VII, 11. ed. O. Mueller. Herm. Opusc. ΠΙ. p. 120. Cic. N. D. I, 42. Id. Tusc. Hi, 10, 23.

ἢ). Dio 1. 1. : τὸν Ἕκτορα sigdyst, ἕνα Δημνίων, ὡς γνώριμον, τῷ Φ. προςιόντα καὶ πολλάκις συμβεβληκότα. Actoris no- men pro Hectoris reponendum esse ex Hygini verbis c. 102. coniicio: ,Quem expositum pastor regis Actoris nomine Phimachus (Amphimachus?), Dolophionis filius, nutrivit." In

23 *

356

Ex hac parte dramatis quaedam Lucianus in tragodo- podagra decerpsisse videtur, velut haec:

δίναισι φλογμῶν σάρκα πυρπολούμενον,

ὁποῖα κρητὴρ μεστὸς Αἰτναίου πυρὸς

ἢ Σικελὸς αὐλὼν ἁλιπόρου διασφάγος,

ὅπου δυςεξέλικτα κυματούμενος

σήραγξι πετρῶν σκολιὸς εἱλεῖται κλύδων.

ὦ δυςτέκμαρτον πᾶσιν ἀνθρώποις τέλος,

ὡς εἰς μάτην 6& πάντες ἀμφιϑάλπομεν,

ἐλπίδι ματαίᾳ μωρὰ βουκολούμενοι.

Mox, faces admovente dolore, exclamat, auxilium ex- petens, mori cupiens:

»Heu! quis salsis fluctibus mandet

Me ez sublimo vertice saxi?

Iam iam absumor; conficit animam

Vis volneris, ulceris aestus." Postremo somno opprimitur adeo gravi, ut chorus, ne animam efflaverit, vereatur:

ἀπέπνευσεν αἰῶνα; Hac opportunitate data Ulysses, quis sit, Actori et choro aperit simulque eos, ut conata sua adiuvent, obsecrat. Graeci enim quum essent, non poterant exercitus salutem negligere. Miratur Actor audaciam viri, qui adire hostem infestissimum non dubitarit :

»Quem neque tueri contra neque adfari

queas. |

— — cui potestas si detur, tua

Cupienter malis membra discerpat suis." Ceterum hoc diverbio eo res perducitur, ut arma Philo- ctetae cum sagittis in potestatem Ulyssis tradantur. 'l'e- statur enim Dio in hae re omnes tres poetas conspirasse, ut sive furto sive rapina arma, quibus Philoctetes fidebat, quae et victum misero et contumaciam nominisque cele- britatem praebebant, subduci ei facerent, antequam ipse partim invitus partim persuasus ad exercitum reducere- tur. Recipit in se Actor etiam negotium Diomedem de.

eadem sententia est Geel. in Dion. Olymp. p. 401., "4xzooc ἃ cod. Meerm. praeberi testans. Cf. Welck. p. 1586.

3951

successu coeptorum certiorem faciendi. Quo digresso rur- sus chorus interponitur, quo partim miseratio Philoctetae partim admiratio Ulyssis declaratur:

ἅλις, ὦ Lord,

πέραινε πρίν τινὰ συντυχίαν

ἢ κτεάτεσσιν ἐμοῖς ἢ σώματι τῷδε γενέσϑαι.

»Inclute, parva praedite patria,

Nomine celebri claroque potens .

Pectore, Achivis classibus auctor,

Gravis Dardaniis gentibus ultor,

Laertiade? — | — | —.

His finitis ac Philocteta expergefacto, Diomedes ad hunc paullo mitiorem ex doloribus languidumque accedit, qui se a Graecis ad illum reducendum missum esse aperte profitetur. Ubi de Heleni vaticinio audiens Philoctetes, id- que contrarium esse videns priori vaticinio, quo iubente expositus erat, haecce dicit:

τί δῆτα ϑώκοις ἀρχικοῖς ἐνήμενοι

σαφῶς διόμνυσϑ᾽ εἰδέναι τὰ δαιμόνων

oí τῶνδε χειρώνακτες ἄνϑρωποι λόγων;

ὅςτις γὰρ αὐχεῖ ϑεῶν ἐπίστασϑαι πέρι,

οὐδέν τι μᾶλλον οἶδεν, ἢ πείϑει λέγων.

Miratur deinde, quod non apud Ulyssem auxilium Achivi quaerant, sed ad se, propulsum atque abiectum, veniant, Dicente autem Diomede illum nil nisi reipublicae salu- tem curare atque etiam dignum habitum esse iudicio prin- cipum, qui armis Achillis donaretur, exclamat:

— τ »heuw Mulciber,

Arma ignavoesinvictafabricatus manu?" Tum diserta et gravi oratione Diomedes ei persuadere studet, ut iracundiam patriae condonet:

ὥςπερ δὲ ϑνητὸν καὶ τὸ σῶμ᾽ ἡμῶν £v,

οὕτω προφρήκει μηδὲ τὴν ὀργὴν ἔχειν

ἀϑάνατον, ὅςτις σωφρονεῖν ἐπίσταται

---- —— — — 0 — ——

e

πατρὶς καλῶς πράσσουσα τὸν ἀτυχοῦντ᾽ ἀεὶ ἢ)

*) Vulgo pessumdatis numeris τὸν εὐτυχοῦντ᾽ ἀεί: mox δὺυς- τυχοῦντα.

358 ' μείξω τίϑησι, δυςτυχοῦσα δ᾽ ἀσϑενῆ

αἵρεῖς νόον ἢ --- -ὦ --: 1 Non ad hoc factas esse dicit Herculis a diia ^W aviculas figant, sed ad patriam defendendam, virtutem ostendendam, gloriam adipiscendam Herculis gloriae ae- mulam :

— 4pinnigero, non armigero, corpore Haec exercentur tela, abiecta gloria." Negat Philoctetes se periculum atque infortunium, quod antea expertus sit, iterum subiturum: |

2eque me patiar

Iterum ad unumscopulum caecum, classem

Achivom, offendere"**), Postremo se ea conditione rediturum dicit, ut Ulysses ab exercitu removeatur. "Tum repente hic, cui interim for- mam suam Minerva restituit, ad caussam dicendam cum summa omnium, qui adsunt, admiratione ipse prodit: λέξω δ᾽ ἐγώ. xdv μου διαφϑείρας δοχῇ

λόγους, ὑποστὰς αὐτὸς, ἠδικηκέναι"

ἀλλ᾽ ἐξ ἐμοῦ γὰρ τἀμὰ μαϑήσῃ ἢ) κλύων"

ὅδ᾽ αὐτὸς αὑτὸν ἐμφανίξει Gov λέγων.

De reliqui colloquii ratione, nullis, quae sequar, apparen- tibus vestigiis, coniecturas proponere nolo.

Postremo victus et ad mutandum consilium adductus Philoctetes nautae se ait similem esse, qui, quum antea inter tempestatem iurarit se nunquam rursus mari se commissurum, paullo post, mercibus in terram expositis, lucri cupidine ductus idem periculum denuo subeat:

ἀωρὶ πόντου κύματ᾽ εὐρέος περᾷ,

τριδάκτυλον σώξει ὅφε πεύκινον ξύλον

— 000—000 — 00000000 —— 000—000

*) Fragm. XIV. Hesych. αἴρειν νοεῖς, δοξάξειν ἡγῇ " Evei- πίδης Φιλοκτήτῃ. Scribe αἱρεῖς νόον, δοξάξεις, ἡγῇ- **) Fragm. inc. 29. ^"**) Metro ut mederentur, Matthiaeus τἄμ᾽ ἀκούσεται, vel τἀμὰ γνώσεται, Grotius τἀμὰ σὺ μαϑήσῃ reponi iubebant. For- fasse: τἀμὰ νῦν γνώσῃ κλύων.

399

σμικραῖς ἐπιτρέπουσιν αὑτοὺς ἐλπίσιν *)

μακάριος ὅςτις εὐτυχῶν οἴκοι μένει"

ἐν γῇ δ᾽ ὁ φόρτος, καὶ πάλιν ναυτίλλεται **). Deinde subito tanta alacritas et pugnandi cupiditas menti eius innascitur, ut arcum poscat, experturus vires et tela dirigendi facultatem :

— “-- εἰ πέμπω πάλιν quAócxozog***). Chorus, conversam simul conditionem et mentem Philo- ctetae videns abeuntis eo, ubi sanationem vulneris na- cturus est, felices praedicat quicunque diis confidant:

φεῦ, μήποτ᾽ εἴην ἄλλο πλὴν ϑεοῖς φίλος,

ὡς πάντ᾽ ἔχουσι. κἂν βραδύνωσιν χρόνῳ 1).

Ipse autem Philoctetes, dum ad navem abducitur, haecce dicit :

»4Agite ac, vulnus ne succusset gressus,

caute ingredimini." Euripidis verba in his Luciani agnoscere mihi videor: ἴχνος τε βαιὸν ὡς ἐπιστήσω πέδῳ

λείπω δὲ μελάϑρων τήνδ᾽ ὑπώροφον στέγην,

οὗ δέκατον ἤδη τοῦο | — “--

εὐναῖς ἐν ἀστρώτοισι τείρομαι δέμας.

Seriem et progressum rerum eum designavimus, qualem et fragmenta et Dionis indicia et operis ratio ostendere vi- debantur. Primus actor Philoctetae, alter Ulyssis, tertius mutatis vestibus Paridis, Actoris et Diomedis partes sus- tinebat. Non desperasset Welckerus de oeconomia huius dramatis reperienda, nisi, Hermanni ductus auctoritate, imitationem Attii neglexisset, quam de Euripidis fabula expressam fuisse apertissime docent illa, quae Paridi a Philocteta dicta esse testatur Quinctilianus (V, 10, 84):

*) Fragm. inc. 175. et 176. Matth. p. 409 seq. Dio orat. 64. p. 594. C. **) Cf. Horat. Od. 1, 1, 17: ,,mox reficit rates quassas" etc. ***) Himerii orat. XIV, 1. Cf. Welck. p. 520 seq. 1) Schneidew. Coniect. critt. p. 47. et 59. Ulyssi háec tri- buenda esse censet Welck. p. 1586.

360

»Tibi si imperasses, ego nunc non essem miser." Facilius idem rem expedivisset, si ante omnia et quae- nam Diomedis partes et quidnam Actori sive Hectori muneris tributum fuisset, cognoscere studuisset. Ceterum hic diligentissime omnium de huius dramatis compositione inquisivit et multos priorum errores refutavit.

De Aeschyli compositione haec ex Dione discimus. Prodisse primus Ulysses videtur forma minime mutata, Multo enim minus, quam posteriores poetae, Aeschylus probabilitati studebat. Itaque ne chorus quidem Lemnio- rum ulla excusatione usus est, quod antea nunquam adis- set Philoctetem, neque caussam adventus in medium pro- tulit, Eiusdem generis fuit, quod de rebus omnibus, quo- modo gestae essent, de Chrysae ara detecta, quo in opere a serpente vulneratus ob eamque caussam Lemni relictus esset, de vehenientissimis doloribus, quibus ex illo morsu decimum iam annum cruciaretur, Philoctetem fuse lateque choro, tanquam ignoranti, fecit exponentem. — Post haec in scenam rediit Ulysses. In quem, postquam Graecum se esse professus est, arcum Philoctetes intendit, sed mitigatus deinde est ficta narratione de infortunio eius deque calamitatibus universi exercitus, quem paene iam ad internecionem Achillis ira adactum esse mentitus est interfectumque Agamemnonem et naves ab Hectore incensas esse; maxime vero delectatus morte Ulyssis ob caussam, quantum fingi poterat, turpissimam illata. His quum Ulysses perfecisset, ut in conversationem admitte- retur, mox Philocteta doloribus correpto *) opportunita- tem nactus esf arcu potiundi **). De reliquis non liquet,

Hac structurae simplicitate quum Euripides uti non posset, novae difficultates, quibus res implicarentur, ei in- veniendae fuerunt. Praeterea si hoc tantummodo efficien- dum fuisset, ut sive lubens sive invitus Philoctetes cum telis suis ad "Troiam reduceretur, haud magna astutia vel calliditate opus fuisse adversus hominem aegrotum eum-

* Cf. fragm. 229. ap. Dindorf. **) Fragm. 239.

361

que sagittarium , cuius, simulatque aliquis prope adstitis- set, inutilis esset ars atque fortitudo, facile Dioni conce- dimus, Sed longe aliud egit Euripides, id quod, compa- ratis reliquis fabulis, quae eadem didascalia comprehen- debantur, quivis facile intelliget. De qua re postmodo di- cemus, Hoc quidem loco, quid Dio de hoc dramate iudi- caverit, referamus. Dicit igitur prudentiam diligentiamque Euripidis, quae nihil incredibile, nihil neglectum sinat ne- que simpliciter rebus, sed cum omni dicendi vi ae facul- tate utatur, quodammodo contrariam esse Aeschyli rationi, plenam scientiae civilis, eloquentissimam, atque eam, quae plurimum legentibus afferat utilitatis; Eundem varietate drama ornasse et orationum occasiones invenisse, quarum contentiones instituendo copiosissimus omnium et dicendi peritissimus appareat. Itaque non Ulyssem solum ab eo introductum esse, sed una Diomedem, qua in re non mi- nus, quam in mutanda illius forma, Homeri imitationem cognosci, In universum igitur per totum drama non solum summam poetae calliditatem et rerum probabilitatem ap- parere, sed etiam incredibilem miramque dicendi faculta- tem, Nam et trimetros dilucidos, naturae accommodatos civilesque esse, et carmina non voluptatem tantum, sed multam etiam ad virtutem exhortationem habere.

. Operae pretium est, etiam quae de Aeschylo ac Sophocle iudicavit, quorum hic multis annis post Euripi- dem idem argumentum tractavit, in medium proferre. In illo igitur probat magnanimitatem et antiquitatem et rerum verborumque asperitatem , dignas tragoedia heroumque moribus atque a calliditate, loquacitate et humilitate alienas. Nam Ulyssem acutum quidem ac dolosum effictum esse, sed multum distantem a posteriorum hominum malitia, ut revera antiquus videri possit comparatus cum istis. His praemissis Dio quaecunque Aeschylus minus probabilia effinxit, quantum fieri potest benignissime, excusat. So- phoclem autem dicit medium quendam inter. utrumque 10- cum tenere: perinde enim abesse eum ab Aeschyli asperi- tate simplicitateque atque ab Euripidis diligentia, callidi- tate et scientia civili, sed ostendere severam quandam et magnuificam poesin, dignam tragoedia ac decoram, ut sit

902

plena iucunditatis eum sublimitate atque gravitate; eundem compositione rerum optima et probabilissima uti. Mores autem personarum admirabiliter graves atque ingenuos esse, et Ulyssis ingenium multo, quam apud Euripidem, mitius et simplicius. Carminibus denique non multas inesse sententias neque ad virtutem adhortationem , sicut Euripi- dis, sed iucunditatem admirabilem et magnificentiam, ut merito de eo dixerit Aristophanes:

ὃ δ᾽ αὖ Σοφοκλέους τοῦ μέλιτι κεχρισμένου,

ὥςπερ καδίσκου. περιέλειχε τὸ στόμα.

Has igitur triumvirum tragoedias se uno die legentem plane ait visum sibi esse deliciis luxuriari recrearique, neque, etiamsi iuratus iudicaret, posse quidquam nominare, propter quod illorum quisquam habendus sit inferior. Satis rectis sanisque sensibus usus esse Dio videtur, neque est quod iudicium eius spernamus. Magis igitur interpretandi quam corrigendi caussa pauca addamus. Magis probum simplicemque ait Sophoclis quam Euripidis Ulyssem esse, quod audientibus verisimile non est quantam malitiam et fraudulentiam apud Euripidem personae illius infuisse pu- tandum esset, nisi ex prologo servato, quo omnia consilia sua animique sensa Ulysses aperit, plane eundem hunc Euripidis quem Homeri Ulyssem fuisse intelligere liceret, virum Graecorum principem, qui, quidquid ageret, pro patriae incremento et sui nominis gloria ageret, neque ullo proprio commodo ductus pro republica invidiam et peri- cula susciperet, tam praeclara recte factorum conscientia, ut etiam infestissimi hostis accusationem sustineret. Contra Sophoclis Ulysses quo progreditur improbitatis! Nam quid potest esse ingenuo homine indignius, quam simplicis alicuius et generosi adolescentis opera ad fraudem facien- dam abuti et praecipere ei talia, quale hoc est:

Orav τι δρᾷς ἐς κέρδος, οὐκ ὀκνεῖν πρέπει 3 Non dico haec ideo, quasi ulli poetae vitio vertendum esse ducam, si tales heroum mores, postulante operis ra- tione, effingat, sed, ne Dionis verba quibusdam caussa er- roris sint, metuens. Manifestum enim est Ulyssem Euri- pidis non improbitate, sed acumine ingenii reliquos supe- rasse tanto, quanto Euripides ipse hac mentis facultate poe-

363

tas omnes superabat. Dicendi facultatem Euripidis summam apparere Dio, ut orator, magnopere praedicat; de philoso- phia idem ne verbum quidem. Atqui plus etiam huic, quam illi; ab Euripide tributum fuisse facile est intellectu. Nam Ulysses quidem illi studet adeo sapiensque haberi ita pri- mum esse ducit, ut ad philosophiae lucem omnia revocet, ad illius praecepta vitam plane dirigat. Philoctetes autem tantum ex philosophia utilitatis consecutus est, ut primum maximas divitias summosque honores, a Troianis oblatos, tanquam inanes neque ad beatam vitam quidquam confe- rentes, aspernetur, deinde etiam animo imperare, iracundiam deponere, ignoscere iniuriarum auctoribus, gratificari patriae odium suum didicerit. Hoc est illud, propter quod in mendicorum et pannosorum numerum ab Aristophane re- latus est, a mendicitate alienissimus! Actorem quoque et Diomedem honestis generosisque moribus colispicuos fuisse manifestum est, Quamobrem miror, quod Dio, cum Sopho- clis personarum severitatem, ingenuitatem generositatemque praedicaret, de Euripide partim tacet partim innuit ea, ex quibus illam laudem personis eius abfuisse suspiceris. Magnam apud homines doctos huius fabulae auctorita- tem fuisse inde apparet, quod ad eam saepissime respexe- runt, velut Aristoteles, Plato, Plutarchus, Cicero, Quincti- lianus, Diogenes Laert., Clemens Alex., quorum Aristote- les, cum artem dicendi docere institueret, motus Isocra- tis rhetoris gloria, versu illo paullum immutato usus est: αἰσχρὸν σιωπᾶν, ᾿Ισοκράτην δ᾽ ἐᾶν λέγειν. Attius vero non Sophoclis neque Aeschyli quam Euripidis Philoctetem theatris Romanorum accommodare maluit, quae versio non minus studiose, quam graecum exemplar, lectitabatur. Et quanto Aeschylum Euripides rerum inven- tarum implicatione et necessario decursu superarit, quivis intelligit. Neque ille temere res immutavit, sed retinuit quaecunque retineri potuerunt ad movendum delectandum- que apta. Quin etiam integrum versum paullulum corre- ctum ex Aeschylo Euripides adoptavit huncce: φαγέδαινα. ἥ μοι σάρκας ἐσϑίει ποδός, quam correctionem, ut ornatus commodi exemplar, merito laudat Aristoteles Poet. XXII, 7.

364

Ceterum neinvitus, sed persuasus, Philoctetes seque- retur, maxime necessario apud Euripidem evenisse vide- tur: Minervae enim opera, quam rebus extremis inter- fuisse suspicor, minus ad persuadendum Philoctetae, quam ad docendum theatrum opus fuit.

Abusus est uno versu Aristophanes Ran. 284. Strat- tis autem Philoctetem scribens, quem commemorat Athe- naeus VII, 327. E., sine dubio aliquem tragicorum imi- tatus erat.

His expositis restat, ut, quanam necessitudine Philo- ctetae fabula cum Medea coniuncta fuerit, ostendam. Domo patriaque abductus Philoctetes non minus, quam Medea, optimeque meritus de iis, quorum signa secutus erat, pro beneficiis iniuria affectus erat. Ostenderat enim Chrysae aram in insula cognomine exstructam, in qua nisi sacra fecissent Achivi, llium non poterat expugnari. In hac autem reperienda quum a serpente, qui custodiebat, in pede vulneratus esset, Achivi tetrum ex vulnere odo- rem fastidientes, non retenti eo, quod pro ipsis pericu- lum adeundo malum sibi traxerat, in Lemno insula iussu Agamemnonis atque opera Ulyssis exposuerant. Potestne gratia pro benefactis ullo modo peius referri? Quid vero arrogantius, quam eosdem, qui exposuerunt, postquam illo se carere non posse intellexerunt, postulare, ut redeat, ut in- iuriae memoriam deponat, ut novos pro patria ingratissima labores suscipiat, ut popularis gratiae fluctibus denuo se committat? Sors autem Philoctetae, dolorum cruciatibus pereuntis, auxilio destituti, ad feras solitudinis detrusi, sine tecto, sine vestibus, sine victu mitiori- degentis, denique, quod gravissimum est, facultate privati gloriam virtute adipiscendi *), haec, inquam, sors multo etiam, quam Medeae, miserior est. Haec enim a fera vita et barbarie ad humanum civilemque cultum transducta erat, ille ex cultu atque humanitate Graeciae ad feram agre- stemque vitam detrusus. Neque autem Medea feritatem suam, qua ab infantia imbuta erat, neque hic humanita- tem exuerat. ltaque illa cupiditatibus paret, hic imperare

*) Cf. Med. 536 seqq.

365

sibi magis etiam didicit, quam plerique eorum, qui, in ci- vilibus certaminum concionumque fluctibus versantes, am- bitioni, avaritiae et voluptatibus inserviunt; illa, amoris iraeque stimulis acta, patria prodita, parentibus pes- sumdatis, fratre interfecto, scelus immanissimum per- petrat liberos, quos ipsa peperit, trucidando: hic etiam inimicissimis ignosci, in patriam, ex qua indignissime eiectus est, rogantibus iis ipsis a quibus eiectus est, redit, neque redit tantum, sed etiam victricem redditurus est, hostes, a quibus ipsi regnum, et quaecunque ab hominibus magna praeclaraque habentur, offeruntur, domiturus.

Ce"D5D1cvctys

Argumentum huius fabulae accuratissime omnium ser- vavit scholiasta Apollonii ad libr. IV. v. 1515., cum qua narratione paene ad verbum congruunt quae scripsit Apol- lodorus lI, 4, 2. et 3. In eodem argumento epigramma nititur Cyzicenum XVIIL, quod est in lacobsii Anthol, Vol. ΠῚ. part. 3. p. 632. Respexit ad hanc fabulam etiam Ovi- dius Met. V, 242— 248. Denique Strabo lib. X. p. 335, 51. (481.), praeterquam quod Dictyn piscatorem fuisse tradidit, Euripidem secutus est. Fragmenta servata sunt quaedam satis luculenta, neque tamen sufficientia ad omnes dramatis partes, quales fuerint, cognoscendas. Ad cuius in- veniendam compositionem praeter Matthiaeum operam Welckerus et Schoellius haud sine fructu contulerunt.

Prooemium a Mercurio dictum esse ex iis, quae Apollonii scholiasta refert, haud difficile est intellectu. Ei haec fere exponenda fuerunt:

Danae quum esset a patre Acrisio in arca lignea cum filiolo conclusa et in mare deiecta, delata est ad insulam Seriphum, in qua haec aguntur, ubi littori appulsam inve- nit Dictys, regis Polydectis frater*), qui et ipsam serva- vit et puerum susceptum educavit,

*) Maior natu iamque aetate provectior esse fingitur Dictys, unde eum iniuste ἃ Polydecte regno exclusum esse coniicio.

366

Quo iam adulto, Polydectes, uxore sua amissa, amorem concepit Danaes: cuius connubium quum propter Perseum nancisci non posset, accidit, ut amicos ad convivium in- vitatos, in quibus erat etiam Perseus, symbolam conferre ad Hippodamiae muptias celebrandas iuberet. | Ex quo quaesivit Perseus, cuiusnam rei symbolam dari iuberet, et cum rex respondisset: ,,equi", tum ille, atqui ego, inquit, caput ut afferatur Gorgonis, censeo. Cui rex in praesenti quidem nihil respendit, postero autem die, quum coufer- retur symbola, a reliquis quidem equos accepit, Persei autem equum repudiavit et pro eo caput Gorgonis ut afferret imperavit, additis minis se, nisi imperata effecis- set, matrem eius Danaen in matrimonium ducturum. His auditis adolescens moerore affectus, cum, quomodo impe- rata efficeret, non haberet, in extremam insulam seces- sit, ubi aegritudine confecto obviam factus est Mercurius et, cum caussam doloris quaesivisset, consolatus est despe- rantem atque opera consilioque adiuvit. Ab hoc igitur ad Gorgonas deductus armisque idoneis, quibus eas vincere posset, instructus est *). Interim, quod subito e conspe- ctu hominum abierat, fama eum, desperatione abreptum, in undas maris se praecipitasse nuntiavit: quae fama Po- lydectae quidem laetitiam, Danaae autem luctum peperit. Itaque ille iam ad nuptias celebrandas amicos convocat, haec vehementissime afflicta luctui ac moerori indulget. Abit deinde Mercurius, Danae in scenam prodeunte et cum praesenti malo etiam priora conquerente. Cuius la- mentis excitae mulieres familiares congregantur, conso- lando unaque dolendo eum adiuvare studentes. His finis imponitur Dictyis interventu, qui, ut senex gravis et sapiens, qui philosophia pro medicina animi uti didicerit, medio- criter dolendum esse Danaen docet:

δοχεῖς τὸν Διδην σῶν τι φροντίζειν γόων

καὶ παῖδ᾽ ἀνήσειν τὸν σόν, εἰ ϑέλεις στένειν ;

*) Huc refero Sexti Empirici verba, qui pleraque ex Euripide depromsit, adv. rhet. Il. p. 908: ψεκτὸς δὲ ὁ Διὸς Περσεύς, ὅτι πήραν περιηρτημένος τὴν ἄνυδρον ὥδευε Διβύην.

367 -

παῦσαι" βλέπουσα δ᾽ εἰς τὰ τῶν πέλας κακά,

ῥέων γένοι᾽ ἄν. εἰ λογίξεσϑαι ϑέλοις,

ὅσοι τε δεσμοῖς ἐκμεμόχϑηνται βροτῶν,

ὅσοι τε γηράσχουσιν ὀρφανοὶ τέκνων.

τούς τ᾽ ἐκ μεγίστης ὀλβίας τυραννίδος

τὸ μηδὲν ὄντας" ταῦτά Gt σκοπεῖν χρεών. Respondet Danae, iam tranquillior facta:

εἷς γάρ τις ἐστὶ xowóg ἀνθρώποις νόμος,

καὶ ϑεοῖσι τοῦτο δόξαν, ὡς σαφῶς λέγω,

ϑηρσίν τὲ πᾶσι. τέκνα τίκτουσιν φιλεῖν"

τὰ δ᾽ ἄλλα χωρὶς χρώμεϑ᾽ ἀλλήλων νόμοις.

Post haec Dictyn abiisse ad paranda quaedam circa infe- rias, chorum autem laudes defuncti et naenias cecinisse suspicor.

Venit deinde Polydectes, et quasi omnibus iam difficul- tatibus remotis ad nuptiarum hilaritatem lugentem moeren- temque invitat. Cuius petitione Danaes redintegratur dolor:

— -- τί μ᾽ ἄρτι πημάτων λελησμένην

ὀρϑοῖς ;

Tum ostendendo, quanto nuptiae incommodo quantoque odio liberis regis futurae sint, hunc a consilio eius dedu- cere studet:

ὄντων δὲ παίδων καὶ πεφυκότος γένους,

καινοὺς φυτεῦσαι παῖδας ἐν δόμοις ϑέλεις,

ἔχϑραν μεγίστην σοῖσι συμβαλὼν τέκνοις;

Contra haec Polydectes affectum amoris nullis argumentis vinci affirmat: quamobrem aequum esse, ut non minus benigne parentum- morbum pietas ferat liberorum curet- que, quam liberorum amoribus ignoscere, indulgere et sa- tisfacere soleant parentes:

ἐγὼ νομίξω πατρὶ φίλτατον τέκνα

παισίν τε τοὺς τεκόντας, οὐδὲ συμμάχους

ἄλλους γενέσϑαι φήμ᾽ ἂν ἐνδικωτέρους,

πατέρα τε παισὶν ἡδέως συνεκφέρειν

φίλους ἔρωτας. ἐκβαλόντ᾽ αὐθαδίαν,

παῖδάς τε πατρί" καὶ γὰρ οὐκ αὐϑαίρετοι

βροτοῖς ἔρωτες οὐδ᾽ ἑχουσία νόσος.

σκαιόν τι δὴ τὸ χρῆμα γίγνεσϑαι φιλεῖ,

ϑεῶν ἀνάγκας ὅςτις ἰᾶσθαι ϑέλει.

9608

Κύπρις γὰρ οὔτε νουϑετουμένη χαλᾷ ἢ),

ἤν v αὖ βιάξῃ, μᾶλλον ἐντείνειν φιλεῖ,

κἄπειτα τίκτει πόλεμον, εἰς δ᾽ ἀνάστασιν

δόμων περαίνει πολλάκις τὰ τοιάδε **).

Hanc cupidinem stultam esse ait Danae, longeque ei praeferendum amorem virtutis honestatisque. Negat eadem, mortuo filio se facturam quod vivo facere noluerit, neque luctum, qui ei debeatur, cum nuptiarum laetitia commu- taturam :

φίλος γὰρ ἦν uow καί w^ ἔρως ἕλοι ποτὲ

ovx εἰς τὸ μωρὸν οὐδέ w εἰς Κύπριν τρέπων"

ἀλλ᾽ ἔστι δή τις ἄλλος ἐν βροτοῖς ἔρως,

ψυχῆς δικαίας σώφρονός τε κἀγαϑῆς,

καὶ χρῆν δὲ τοῖς βροτοῖσι τόνδ᾽ εἶναι νόμον,

τῶν εὐσεβούντων οἵτινές ys σώφρονες

ἐρᾶν. Κύπριν δὲ τὴν Διὸς χαίρευν ἐᾶν.

Postremo per vim abstrahere mulierem Polydectes conatur.

Supervenit Dictys, qui, quamvis sit et senex et privatus,

forti animo Danaen tutatur mentemque eius- confirmat: άρσει" τό τοι δίκαιον ἰσχύει μέγα,

fratrem autem iusta reprehensione corripit adeo, ut cho-

rus indignationem eius censeat reprimendam esse:

Qj νεῖκος, ὦ γεραιέ. κοιράνοις τίϑου,

σέβειν δὲ τοὺς κρατοῦντας ἀρχαῖος νόμος.

Cuius exprobrationibus magis etiam incitatus Polydectes et supplicia fratri minatur et nihilominus se coepta per- fecturum esse ostendit, Quibus dictis in aedes ad convi- vas salutandos abit, mox cum iisdem ad uxorem domum ducendam rediturus ***), Dictys autem intrepido animo in consilio perseverat:

*) Vulgo οὐδὲ νουϑετουμένη. Referuntur ad se οὔτε — ἤν / T αὖ.

***) Fragm. X. VII. et VI. in unum coniunximus.

79") Persei iussu amicos regis et populares convocatos esse au- ctor est Apollonii scholiasta: ἔρχεται παρὰ Πολυδέκτην xal κελεύει συναϑροῖσαι τὸν λαόν, ὅπως δείξῃ αὐτοῖς τὴν τῆς Γοργόνος κεφαλήν. Verum dramatis natura haec iam an- tea praeparata fuisse, ne rerum actio interpellaretur, postu- labat. |

369

πρὸς ταῦϑ᾽ ὅ τι χρὴ καὶ παλαμάσϑω

καὶ πᾶν ἐπ᾽ ἐμοὶ τεκταινέσϑω"

τὸ γὰρ εὖ μετ᾽ ἐμοῦ καὶ τὸ δίκαιον

σύμμαχον ἔσται,

xo) μή zo9" ἁλῶ κακὰ πράσσων ἢ).

His dictis ad aram lovis Hercei cum Danae confugit, cu- ius sanctitate se tutos fore sperant.

Locus datur chori carmini tertio , quo lovis auxilium imploratum esse coniicio.

Hoc finito in scenam prodiit Perseus, Lam ab ea parte, qua qui peregre adveniebant intrare solebant. Ibi igitur ex sublimi delapsus, salutata terra, in qua educa- tus erat, exposito itinere et certamine, ostensis spoliis, quae reportabat**), per parodum procedens matrem ad aram sedentem conspexit. A qua magna cum laetitia ex- ceptus deque discrimine, in quo ipsa versatur, edoctus, surgere supplices bonoque animo esse iubet, affirmans se vel solum certamen cum omnibus sustenturum. — Veniens deinde cum amicis conyivisque, sicut praedixit, Polyde- ctes, ubi conspexit Perseum reducem, vanum appellat et mendacem, neque love, sed ignobilissimo patre natum. Testes sunt Ovidius et epigrammatis Cyziceni auctor, quo- rum ille:

»Te tamen, o. parvae rector, Polydecta, Seriphi,

JNec iuvenis virtus per tot spectata labores

- .Nec sala mollierant ; sed. inexorabile durus

Jxerces odium, nec iniqua finis in ira est.

Detrectas etiam laudes, fictamque Me-

dusae

Arguis esse necem."

Epigrammatis verba haec sunt:

Ἔτλης καὶ σὺ λέχη ΖΙανάης, Πολύδεχτα, μιαίνειν,

δυρφήμοις εὐναῖς τῷ Διὶ μεμψάμενος")

*) Fragm. inc. 96. **) Plura de his referentes vide scholiastam Apollonii atque Apollodorum. ^"**) Nolim Iacobsii emendationem δέννοις pro εὐναῖς admittere. Sensus hic est: ,,maledixit Iovis connubio, itaque lovi ipsi." 24

310

ἀνθ’ ὧν ὄμματ᾽ ἔλυσε τὰ Γοργόνος ἐνθάδε Περσεύς. γυῖα λυϑουργήσας. ματρὶ χαριξόμενος.

Cui Perseus se dicta factis confirmaturum esse praedi- cit, et symbolam, quam petere iussus sit, ad ipsius regis nuptias celebrandas allaturum *). Deinde obiicit ei, quibus iniuriis et ipse. et mater et Dictys libidine eius affectus sit, Postremo amicos regis et populares omnes hortatur, ut, qua sint virtute atque probitate, tyrannum coerceant. Talia enim a. Perseo dicta esse e contraria oratione Po- lydectae perspicitur, cuius fragmenta satis luculenta ser- vata sunt haecce:

φεῦ φεῦ. παλαιὸς αἶνος ὡς καλῶς ἔχει"

οὐκ ἂν γένοιτο χρηστὸς ἐκ κακοῦ πατρός"

πολλοῖς παρέστην κἀφϑόνησα δὴ βροτῶν

ὅςτις κακοῖσιν ἐσϑλὸς ὧν ὅμοιος 4,

λόγων ματαίων εἰς ἅμιλλαν ἐξιών"

τὸ δ᾽ ἦν ἄρ᾽ οὐκ ἀκουστὸν οὐδ᾽ ἀνασχετόν,

σιγᾶν κλύοντα δεινὰ πρὸς κακιόνων.

εἰ δ᾽ ἦσϑα μὴ κάκιστος. οὔποτ᾽ ἂν πόλιν

τὴν σὴν ἀτίξζων τήνδ᾽ ἂν εὐλόγεις πάτραν,

ὡς ἔν γ᾽ ἐμοὶ χρίνοιτ᾽ ἂν οὐ καλῶς φρονεῖν

ὅςτις πατρῴας γῆς ἀτιμάξων ὅρους

ἄλλην ἐπαινεῖ, καὶ τρόποισιν ἥδεται. Praeterea obiicit, quod, quum sit etiamnunc adolescentu- lus, nimia sui opinione ductus , gloriam sibi arroget reli- quorum, virtutes longe superantem. Haec deinde a Per- seo refutantur: ij

τυραννικόν τι πόλλ᾽ ἐπίστασϑαι λέγειν

véog, πόνοις δέ γ᾽ οὐκ ἀγύμναστος φρένας.

εἰς δ᾽ εὐγένειαν ὀλίγ ἔχω φράσαι καλά"

ὁ μὲν γὰρ ἐσϑλὸς εὐγενὴς ἔμοιγ᾽ ἀνήρ,

ὁ δ᾽ οὐ δίκαιος. κἂν ἀμείνονος πατρὸς

Ζηνὸς πεφύκῃ, δυςγενὴς εἶναι. δοκεῖ.

—— —— ——— —— —— —

*) Ovid. I. L: ,,Dabimus tibi pignora veri."

3371

μή μοί ποτ᾽ εἴη χρημάτων νικωμένῳ

κακῷ γενέσθαι. μηδ᾽ ὁμιλοίην κακοῖς ἢ).

His auditis rex, persona sua indignum esse iudicans cum adolescentulo ignobili altercari, in aedes revertitur: .

ἀλλ o) πρέπει τύραννον. ὡς ἐγὼ φρονῶ,

οὐδ᾽ ἄνδρα χρηστὸν νεῖκος αἴρεσθαι κακοῖς "

τιμὴ γὰρ αὕτη τοῖσιν ἀσϑενεστέροις **).

Simul Danaen per vim iubet ab aris in tecta trahi, id quod ab amicis eius, cum eo conspirantibus neque minori odio invidiaque Perseum, quam rex ipse, insectantibus, impi- gre efficitur ***). "Tum Perseus, solus cum Dictye in scena relictus, qua ratione nuptias interpellaturus et cunctos uno tempore perditurus sit, exponit. Quibus dictis tol- lit scutum, cui caput Gorgonis affixum est, et in domum se ad efficienda ea, quae praedixit, statim confert 4).

Interponitur quartum chori carmen, quo quae intus aguntur, mentis opinione anticipata, quasi a praesentibus et coram adspicientibus describuntur.

Prodit nuntius, qui, obstupefactus adspectu miraculo- rum, de iis, quae gesta sunt, brevissime Dictyi exponit. Mox Perseus ipse, matrem manu ducens, apertis aedium valvis, ut statuae ex hominibus factae conspiciantur, ad chorum prodit, salutatoque Dictye, concionatur apud po-

^

*) Potuit haec quoque dicere, quae in incertis fragmentis

n. IV. p. 965. Matth. ponuntur:

Ux ἔστιν ἀρετῆς κτῆμα τιμιώτερον" οὐ γὰρ πέφυκε δοῦλον οὔτε γρημάτων οὔτ᾽ ἀσφαλείας οὔτε ϑωπείας ὄχλου. .

**) Fragm. inc. 42.

»**) Strabo 1. 1.: συμπραττόντων αὐτῷ ἐκείνων.

Ὁ) Apollod. 1. L: εἰςελϑὼν εἰς τὸν βασιλέα, συγκαλέ- σαντος τοῦ Πολυδέκτου τοὺς φίλους, ἀπεστραμμένος τὴν κεφαλὴν τῆς Γοργόνος ἔδειξε. Τῶν δὲ ἰδόντων ὁποῖος ἕχαστος ἔτυχε σχῆμα ἔχων ἀπελιϑώϑη. Strabo 1. L: καὶ κομίσαντα τὴν τῆς Γοργόνος κεφαλήν. δείξαντα τοῖς Σερι- φίοις ἀπολιϑῶσαι πάντας᾽ τοῦτο δὲ πρᾶξαι τιμωροῦντα τῇ μητρί, ὅτι αὐτὴν Πολυδέκτης ὃ βασιλεὺς ἄκουσαν ἀγαγέ- σϑαι προείλετο πρὸς γάμον, συμπραττόντων αὐτῷ ἐκείνων.

24 *

312

pulares, hunc regem constituens *) et lustitiam deam sive Δίκην praedicans, cuius opera a suo capite in hostes pernicies conversa sit^**). f:

In hac tragoedia, etsi Dictys inscripta erat, ta- men non huius, sed Danaes primas partes fuisse pla- num est. lInerat autem ei copia praeceptorum utilis- simorum et sententiarum gravissimarum, quarum multae celebritatem adeptae erant atque etiam in ora vulgi per- venerant, velut illa, qua Cicero ad Att. VIII. 8. usus est quamque etiam Aristophanes paullum mutatam in Achar- neunses transtulit (v. 659.), si modo recte eam huic dra- mati vindicavi, X Excellebat etiam actionis vigore, oratio- num contentionibus, altercationum acrimonia, "Tum senis sapientissimi, adolescentis fortissimi audacissimique , femi- nae probissimae eiusdemque venustissimae , denique regis superbissimi personae gravitatem sublimitatemque tragoe- dia dignam tribuebant. De voluntate poetae ex compara- tione priorum dramatum facillime poterit iudicari, Simi- litudinem enim huic tragoediae cum Medeae fabula inter- cessisse apparet. Primum enim amor regis hanc turbam concitavit; isque amor temerarius fuit, neque suorum ne- que alienorum commodi rationem habens, quin etiam , ut omnes omnia ipsi gratificarentur condonarentque, postu- lans. Morbum esse hanc perturbationem animi ipse Po- lydectes profitetur: quocirca aequum esse censet, ut etiam liberi sui huic patris morbo curando fovendoque operam dent. Quodsi uxor eius etiamnunc viveret, postulaturus esset, credo, ut haec quoque veniam animi sui affectui daret et iure coniugiali ultro cederet. Quum autem Ia- soni Polydectes simillimus sit, tum Danae Medeae plane contraria est. Patria quidem ipsa quoque eiecta est ne- que praeter Dictyis patrocinium ullo praesidio vel perfugio utitur; sed haec expetitur, illa repudiatur; huic cum matri-

*) Apollod. 1. L: καταστήσας δὲ τῆς Σερίφου Δίκτυν βασιλέα ἀπέδωκε τὰ μὲν πέδιλα καὶ κίβισιν καὶ τὴν κυνῆν Ἑρμῇ, τὴν δὲ κεφαλὴν τῆς Γοργόνος ᾿λϑηνᾷ. Eadem referens schol.

Apoll ad Pherecydem auctorem provocat. **) Epigr. Cyz.: ὃν καϑ' ἑτέρου ϑάνατον ἐπενόει γενέσϑαι, τοῦ- τον αὐτὸς κατὰ τὴν πρόνοιαν τῆς Δίκης ἐδέξατο.

9313

monio non solum domus, penates et altera patria, sed etiam divitiae regnique societas offeruntur; illa excidit coniugio, haec adspernatur. Itaque Medea misera fit, repudiata a coniuge; Danae misera esse, quam non repudiare regem, mavult. Quid? quod haec etiam filio ab eo, qui coniu- gium eius petit, privatur, Medea contra, quod est e ma- trimonio expulsa, filiis se ipsa spoliat *).

Operae est quaerere, quanam de caussa Danae, regis connubium repudians, tanta mala subeat. Feliciter con- tigit, ut ea pars orationis eius servatur, ex qua animi eius sententia haud difficulter perspiciatur. Fuit iam se- mel amoris vi correpta, quo tempore commisit id, propter quod a parente in mare abiecta est. Hinc divinitus ser- vata et quasi luci reddita, quis miretur, quod eidem fu- rori denuo se committere veretur, quod illo morbo in per- petuum liberata est, quod longe honestiorem longeque prae- stantiorem, quam amorem Venereum, intellexit esse iu- stitiae. amorem probitatisque, quod neque pietatis officia vult cupidini, neque filii curam libidini coniugis postponere? Triplicem enim amorem distinguendum esse censet, ex Ve- nere, ex pietate, ex honestate profectum , quorum primum salvere iubet, reliquis duobus se addicit.

Ordo tragoediarum quum natura argumentorum ipsa praescriberetur, curandum esse duxit Euripides, ut et varietate et seasuum delectatione theatrum teneretur. Sim- plicissima enim Medeae est structura, ut etiam a duobus actoribus commode potuerit exhiberi, et in unius fere af- fectus natura describenda tota versatur. Copiosius rerum varietate, personarum multitudine, consiliorum affectuum- que conflictibus drama fuit Philoctetae, Dictyis vero tra- goedia, cum ab hac parte Philoctete non esset inferior, ampliori excellebat rerum, quae sensus moverent, apparatu. Producebatur enim in scenam comitatus regis amplissimus, constans ex viris principibus, ad nuptias concelebrandas invitatis, quorum caterva inter ipsum irae furorem ipsum- que impetum, quo in Perseum invadere conabatur, in saxa

*) Confer quae in eandem fere sententiam Schell. p. 198. disputavit.

914

mutata conspiciebatur. Id enim factum esse ut statua- mus, consuetudo et quasi lex tragoediae postulat, qua lege effectus eorum, quae intus erant acta, in conspectum utique proferebatur. Tantam imaginum varietatem atque multitudinem, tam amplam signorum complexionem, tan- tum tumultum hominum, in ipso actionis ardore obtorpe- scentium, theatro repraesentatum efficacissimum fuisse ad oculos mentesque movendos, facile est intellectu.

D Messores.

Messores sive ϑεριστὰς fabulam eandem fuisse cum Syleo suspicatus est Welckerus in supplemento libri de Aeschyli trilogia scripti p. 302. Cui quo minus assentiamur, duabus rebus prohibemur, primum quod messoribus locum in Sylei fabula nullum fuisse apparet, deinde quod messo- rum fabula iam Aristophanis grammatici memoria interie- rat, Syleus autem etiam Philonis ludaei aetate exstabat. Argumentum igitur fabulae idem fuisse coniicio, quod So- sitheus tractavit, de cuius fabula adeas Eichstaedtii atque Hermanni (Opuse. 1, p. 54.) de dramate comicosatyrico dissertationes, quorum ille, Photium, Athenaeum, Suidam et scholiastam "Theocriti (X, 41.) secutus, haecce narrat: »Lityerses, Midae filius, ex meretrice susceptus, habitavit Celaenis, urbe Phrygiae. bi quotquot ad eum hospites confluxissent, lautis solebat epulis excipere. At fuit hoc hospitium neque ad humanitatem nimis liberale neque ad diuturnitatem stabile ac firmum. Nam hospites bene pastos in agros eduxit iussitque secum segetes demetere. Inumbrante autem vespera, caput falce abscidit corpusque manipulis involutum domum portavit. Huius tantae crude- litatis vindex tandem atque oppressor Hercules exstitit, qui Lityersam occisum in Maeandrum proiiceret.^ —.

315

IX.

Duce Aristotele atque Dionysio Euripides cum Sophocle comparatur.

Aristoteles Poet. 25. tres docet esse imitandi ratio- nes: aut enim tales, quales revera sint vel fuerint, mores atque ingenia personarum exprimi, aut quales esse dican- tur putenturque, aut quales esse debeant (ἢ οἷα ἦν ἢ ἔστιν, ἢ οἷα φασὶ xol δοκεῖ, ἢ οἷα εἶναι δεῖ). Primum imitationis genus veritatem (τάληθϑῇ) sequi, alterum opinionem, tertium speciem quandam (quam animo fingamus) meliorem (τὰ βελτίονα). Et opinionem (Glau- ben und Tradition) quidem recte omnes sequi ostendit in imitandis deorum personis, quum ad hominum similitudi- nem ingenia eorum moresque effingant*); qui mores quam- vis neque meliores exprimantur, quam vulgares, neque veri sint, tamen usu venire illud Xenophanis: ,,atenim certi quicquam nemo comperit" (ἴσως yàg οὔτε βέλτιον οὕτω λέγειν οὔτ᾽ ἀληϑῆ. ἀλλ᾽ ἔτυχεν ὡς παρὰ Ξέενο- φάνει" ..ἀλλ᾽ οὖν τὸ σαφὲς οὔτις ἴδεν) **). Primi autem generis duplex est modus. Aut enim mores eos, quibus aequales et populares utuntur, imitantur poetae simulque vetustatis memoriam ad similitudinem eorum, quae geri ipsi viderunt, immutant, aut ipsam victus consuetudinem priscorum hominum institutaque alienorum populorum ac disciplinam repraesentant, velut (inquit Aristoteles) si quis poeta hastas faciat terra defigi (ἔγχεα δέ σφιν ὄρϑ᾽ ἐπὶ δαυρωτῆρος). quod minus quidem commodum est, sed usitatum fuit priscis Graecis atque etiamnunc lllyriis. Po--

*) Adde c. 25, 6.

**) Vulgo ἀλλ᾽ οὔ φασι τάδε. Xenophanis verba haec fuerunt: καὶ τὸ μὲν ovv σαφὲς οὔτις ἀνὴρ ἴδεν, οὐδὲ τις ἔσται εἰδὼς ἀμφὶ ϑεῶν τε καὶ ἅσσα λέγω περὶ πάντων" tí γὰρ καὶ τὰ μάλιστα τύχοι τετελεσμένον εἰπών, αὐτὸς ὅμως οὐκ οἶδε, δοκὸς δ᾽ ἐπὶ πᾶσι τέτυκται.

316

steriorem rationem qui sequi instituunt poetae, neque satis distinguunt, quid sit poetae, quid historici vel eius, qui antiquitatem investigat, neque commode faciunt, quum alienis rebus et a vulgi cognitione remotis intelle- ctum carminum impediant. Unde optimi quique omnium aetatum omniumque gentium poetae praeter nostros, qui nullius non perversitatis gentem Germanorum patientem esse et semper aliena magis quam sua admirari intellige- rent, priorem rationem secuti sunt et ad aequalium mores victusque consuetudinem et mores hominum et rerum ge- starum rationem, undecunque sumerent, accommodarunt. Horum igitur poetarum instituto ad simplicitatem revoca- tur duplicitas generis primi.

Vera cave propria (Concretes) dici ab Aristotele putes. Audias igitur ipsum de discrimine disserentem c. 9. Non quae facta sint exponere poetae est, sed quae sint verisimilia et fieri possint (secundum naturam, i. e.) aut probabiliter aut necessario *). Hoc enim interest inter hi- storicum et poetam, quod ille quae facta esse accepit re- fert, hic quae verisimilia sunt. Quamobrem magis cum philosophia conspirat poesis et maioris momenti est, quam historia. Poesis enim magis communia (τὰ καϑόλου), historia magis propria (τὰ xo«9' ἕχαστον) proponit. Sunt autem communia huiusmodi: qualem qualia convenit dicere vel facere probabiliter aut necessario? hoc enim sequitur poesis, et nomina tantum propria personis (mi- nime propriis) imponit, Proprium autem huiusmodi est: quid Alcibiades fecit vel passus est? Et in comoedia qui- dem hoc sic fieri manifestum est. Etenim non prius, quam composita iam ex probabilibus fabula, nomina de- mum convenientia imponunt**), aliter atque iamborum

*) Adde c. 19, 6: voy δὲ καὶ ἐν τοῖς ἤϑεσιν, ὥςπερ καὶ ἐν ᾿ τῇ τῶν πραγμάτων συστάσει, ἀεὶ ζητεῖν ἢ τὸ ἀναγκαῖον ἢ τὸ εἰκός, ὥςτε τὸν τοιοῦτον τὰ τοιαῦτα λέγειν ἢ πράττειν ἢ ἀναγκαῖον ἢ εἰκός. καὶ τοῦτο μετὰ τοῦτο γίνεσϑαι ἢ ἀναγκαῖον ἢ εἰκός. | **) Donatus ad Adelph.: .,Hinc servus fidelis Parmeno, in- fidelis S yrus vel Geta, miles Thraso vel Polemo" etc. Cf. Antiphanis versus apud Athen. p. 223. A. Lessing. dra- mat. Hamb. n. 11. Mart. 1768.

311

scriptores (Archilochus et Hipponax) faciunt, qui certos . homines carminibus perstringunt. In tragoedia autem pro- pria hominum, qui fuerunt, nomina retinentur: cuius moris caussa haec est, quod facilius fidem inveniunt quae fieri possunt, et fieri posse quae nondum facta sunt difti- cilius, quam quae iam facta sunt, credimus: neque enim facta essent, nisi fieri possent."

Alio loco (Poet. c. 2.) docet aut graves aut viles mores (würdige oder lücherliche Charaktere) imitationi propositos esse; ills meliores, quam vulgo sint, hos peiores appellat, additque tertium genus, ex utroque mixtum, morum vulgarium vel aequalium (xo9" ἡμᾶς, ὁμοίους) *): velut, inquit, Homerus meliores mores imi- tatus est, Cleophon aequales, Hegemon 'T'hasius, qui pri- mus scripsit parodias, et Nicochares, Deliadis auctor, pe- iores sive vitiosiores. Eadem imitationis diversitate etiam tragoedia a comoedia discrepat: haec enim vitiosiores, illa praestantiores imitari vult, quam qui nunc sunt."

Hoc loco rursus cavendum est, ne vulgares mores eosdem atque veros ab Aristotele dici putes. Duplicem enim proposuit descriptionem, quarum altera ad veritatem, altera ad honestatem pertinet. Et veritatis quidem haec est : i

1) vera (Natürliches oder Menschliches);

2) opinabilia (Wunderbares oder Gottliches) ;

3) qualia esse debent (gesteigertes Menschliches oder

Heroisches). Veritatem imitantur qui hominum, opinionem qui deorum personas inducunt, tertium genus ad heroes pertinet, quibus optimus quisque se similem esse cupit. Atqui ne- que deos neque heroas vitiis humanis carere constat et

*) ἀνάγκη τούτους ἢ σπουδαίους ἢ av Aovg εἶναι, ἤτοι βελτίονας ἢ xoa9' ἡμᾶς ἢ χείρονας τούτους, ὥςπερ x«l οἱ γραφεῖς (Πολύγνωτος μὲν γὰρ κρείττους, Παύ- 00v δὲ χείρους, Διονύσιος δὲ ὁμοίους εἴκαξε) κτλ. Scribitur autem vulgo corrupte ἢ χείρους ἢ καὶ τοιούτους ὥςπερ οἱ γραφεῖς κτᾶ.. ut quattuor genera poni videantur, id quod falsum esse satis ostendunt exempla pictorum poe- tarumque in medium prolata. |

318

sola virtute, id est animi magnitudine viribusque corporis, hominibus praestare. Honestatis autem genera haec sunt: .

1) vulgares mores vel aequales (ordinüre Charaktere) ;

2) vitiosiores vel peiores (Carricatur);

3) praestantiores vel meliores (Ideal).

Duplici sensu vocabulum βελτίων pus Aristoteles. Altero, quo βελτίονα idem quod οἷα δεῖ εἶναι significat, ad gene- rositatem animi refertur, quae decet heroas, tanquam ge- nus hominum praestantius. Altero, quo meliores mores peioribus opponuntur atque βελτίονες iidem sunt, qui σπουδαῖοι, ad decorem refertur. Possunt igitur opinabilia eadem et praestantiora et vitiosiora vel turpiora quam vera esse; idemque de reliquis duobus veritatis generibus dictum puta (cf. c. 25, 7.). ltem vulgares mores et ho- minibus et diis et heroibus tribui possunt: id quod factum esse videmus in Plauti Amphitruone. Vulgares enim mo- res recentior comoedia, turpiores antiquior comoedia, graviores tragoedia imitatur.

His perspectis rectius aestimabis vim eorum, quae Sophocles dixisse fertur, se homines tales, quales esse debeant, effingere, Euripidem tales, quales revera sint ἢ). Nihil enim aliud ab eo dictum esse intelliges, quam id, quod quilibet videt, Sophoclem servata heroum dignitate nihil illis tenue, nil humile, nil illiberale, nil denique quod

*) Aristot. Poet. c. 259, 6., ubi de problematis disserit, πρὸς δὲ τούτοις, inquit, ἐὰν ἐπιτιμᾶται, ὅτι ovx ἀληθῆ, ἀλλ᾽ οἷα δεῖ, οἷον καὶ Σοφοκλῆς ἔφη αὐτὸς μὲν οἵους δεῖ ποιεῖν, Εὐριπίδην δὲ οἷοί εἶσι, ταύτῃ λυτέον. εἰ δὲ μηδετέ- ρους. ὅτι οὕτω φασίν (opinabiles), οἷον τὰ περὶ ϑεῶν. His adde, si lubet, c. 25. S. 17., qui locus corruptelam traxit. Praemissa enim descriptione 7 πρὸς τὸ βέλτιον ἢ πρὸς δόξαν δεῖ ἀνάγειν, haec deinde iterat: ἀλλὰ xol πρὸς τὸ βέλτ ιον" τὸ γὰρ παράδειγμα δεῖ ὑπερέχειν (esemplar enim illustrius esse debet) πρὸς δ᾽ ἃ φασὶ (i. e. πρὸς τὴν δόξαν) τἄλογα οὕτω τε καὶ ὅτι ποτὲ οὐκ ἄλογόν ἐστιν" εἰκὸς γὰρ πολλὰ καὶ παρὰ τὸ εἰκὸς γίνεσϑαι (cf. c. 18. $. 6.), i. e. ad opinionem ea, quae praeter rationem esse videntur, referenda sunt duplici modo, ut aut meliora, quam vulgaria, illa esse, aut multa etiam verisimilia praeter simi- litudinem veri-fieri dicamus.

319

ab heroum persona alienum esset, tribuisse; Euripidem hominum, quam heroum, mores imitari maluisse et pas- sim personas, quibus heroum nomina imposuisset, humi- liter timideque agentes induxisse, velut Menelaum. ldem a Dionysio et passim a grammaticis notatum est, quorum ille in vet. script. cens. c. II, 11. ,,Sophocles, inquit, in af- fectibus excellit, servans personarum dignitatem: nam Eu- ripides quidem totam veritatem et praesentis vitae consue- tudinem probavit (Εὐριπίδῃ μὲν γοῦν τὸ ὅλον ἀληϑὲς καὶ προςεχὲς τῷ βίῳ τῷ νῦν ἤρεσεν; vulgo Εὐριπίδης μέν γ᾽ οὐ τὸ ὅλον κτλ.). unde decor eum et dignitas (τὸ πρέ- πον x«i κόσμιον) saepe effugerunt. Itaque non generosos et magnanimos personarum mores affectusque, quemad- modum Sophocles, effinxit, sed si quid est illiberale, molle ac tenue, studiose ab eo expressum esse videas." Minus subtiliter hic de omnibus Euripidis personis effatus est quod de paucis dicere licuit: an oblitus erat Poly- xenae? de cuius persona schol. ad v. 339. hoc verissime monuit: ἐνταῦϑα ἐφύλαξεν Εὐριπίδης τὸ ἡρωϊκὸν $90g' οὐ γὰρ ταπεινῶς, ἀλλὰ μετὰ παῤῥησίας τὴν Πολυξένην λέγειν slgávsyxsv. "Verum non heroicos mores appel- lare debuit, sed philosophicos. Sic enim se res ha- bet: eruditos homines pro bellatoribus, philosophos pro heroibus, mundanos pro graecis substituit poeta, qui longe ante, quam Socrates, qui fons et caput philosophorum appellatur, docendis adolescentibus operam daret, philo- sophiam, ut ait Cicero, de coelo devocavit et in urbibus collocavit et in domos introduxit, cuius denique carmini- bus multo citius latiusque, quam disserendo potuit, philo- sophia, quae de vita et moribus, de rebus bonis malis- que quaerit, divulgata est, Sed ad Aristotelem redeo. Aperte igitur hic meliores vel σπουδαίους mores proprios tragoediae esse dixit c. 2. S. 4., unde veros et vulgares non eosdem dici apparet. Quomodo autem differrent, exemplo pictorum explicavit c. 15. S. 8: ,,Quoniam autem imitatio est tragoedia praestantiorum, idem nos fa- cere oportet, quod boni imaginum pictores. Etenim illi, reddentes propriam cuiusque formam, quum similes ex- hibeant, tamen pulcriores pingunt. Sic etiam poetam

380

oportet, imitantem iracundos, socordes et qui alia eius- modi vitia in moribus habent, decoros (ἐπιξικεῖθ) effin- gere, quale exemplar duritiae est Achilles Agathonis et Homeri.^ Vera imitantur qui certorum hominum imagi- nes pingunt, at non vulgaria vel sordida, a quibus tamen in quotidiana vitae consuetudine neminem liberum esse dixit Goethius *). |

Regibus similes erant heroes, itaque epopoeiis eorum personae conveniebant, quod poeseos genus ipsum regale est et in principum aulis maxime colebatur. Dramata fere in liberis civitatibus nasci solent et in iisdem thea- tris domicilia collocant, in quibus populorum conciones habentur. Unde non est mirandum, quod veri mores mo- ribus heroum in tragoediis substitui coeperunt, perinde atque in patriciorum locum plebeii enisi sunt. Erat igitur hoc quoque Euripidis institatum valde populare (δημοκρᾶ- τικὸν γὰρ αὔτ᾽ ἔδρων, Aristoph. Ran. 942.). Neque idem solum vera iis, quae cupimus esse (οἷα δεῖ sivot); sed praesentia quoque antiquis substituit et eam victus consuetudinem, qua ipsius aetate Graeci utebantur, ad priscos homines transtulit, quod eius institutum ipsum passim a grammaticis notatum est, velut schol. Hipp. 230, Med. 235. Veritatis autem imitatio uberrimam materiam ad perstringendas Euripidis fabulas dedit Aristophani, ho- mini omnibus sui saeculi vitiis inquinatissimo. . Longe vero omnium ineptissima accusatio a recentioribus quibusdam criticis grammaticisque facta est, aegre ferentibus, quod in conformandis fabulis noster ab antiquiorum memoria passim recessisset. Quasi antiquitatis memoriam immuta- tam servare officium sit poetae! Ab Aristotele quidem hanc rationem in laude poni facile intelligitur ex iis, quae ab eo disputata-in medium protulimus; quin etiam Aga- thonis rationem probat, ex fictis rebus fictisque personis tragoediam componentis,

Ceterum carmina quanto minus ad similitudinem vero- rum hominum imaginarios exprimant, tanto et ad moven-

*) Weit hinter ihm in wesenlosem. Scheine Lag, was uns Alle bündigt, das Gemeine.

381

dum minus efficacia et ad docendum minus utilia esse ipsi illi vituperatores, qui inter nos exstiterunt, exemplo suo eonfirmarunt. Nam quum inedii, quod vocatur, saeculi mores carminibus suis imitari studerent, non solum huius formam speciemque minus assecuti sunt, sed etiam spe vehementius homines commovendi exciderunt et paene iam ipsi cum scriptis suis in oblivionem abierunt. Et documento est etiam Sophocles: qui quum heroum digni- tati servandae maxime studeret, delectavit quidem homi- nes fabulis suis, tauquam statuarum quarundam pulcritu- dine, sed minus perstrinxit neque aculeum in animis au- ditorum reliquit, quantoque minus sui saeculi studia mo- resque expressit, tanto minus movit tenuitque, tanto minus in vitam hominum dirigendam momenti habuit, ut statim post obitum eius, non Sophocles an Aeschylus, sed Euri- pides an Aeschylus melior poeta esset, quaesitum sit. Neque hercle aliam ob caussam Sophocli pepercit Aristo- phanes, quam quod exiguam carmina eius ad mores con- formandos, ad acuenda ingenia, ad artium studia excitanda vim habere intelligebat.

Exinde dicendi genus utriusque Dionysio duce com- paremus, cuius verba (de vet. script. cens. IT, 11.) haec sunt: ,Sophocles quidem novorum verborum fabricator est ac saepenumero ex nimia amplitudine in inanem ver- borum pompam exit*). Euripides autem neque sublimis est neque vero submissus, sed ex utrisque temperata orationis mediocritate utitur et fere dicendi virtutes co- micorum omnes imitatur: sunt enim hi quoque sententiis splendidi et perspicui et concisi et magnifici et arguti (üswvot) et ad vitam moresque accommodati; et in Menan- dro etiam nervi atque efficacitas (τὸ πρακτικόν) conside- randi sunt." Adde eiusdem de compos. lib. c. 26. p. 426. et audi de numerorum suavitate disserentem ibid. c. 11. et c. 23., quo loco politae floridaeque compositionis (γλα-

*) ποιητικός ἐστιν ἐν τοῖς ὀνόμασι καὶ πολλάκις ἐκ πολλοῦ τοῦ μεγέϑους εἰς διάκενον κόμπον ἐκπίπτων: his adiecta sunt haec: οἷον εἰς ἰδιωτικὴν παντάπασι ταπεινότητα κατέρ-- χεται, quae corrupía esse neque de WP β Ῥῇ dici potuisse manifestum est.

382

φυρᾶς καὶ ἀνθηρᾶς συνθέσεως), quae vocum suavitate, laevitate, lenitate et quasi virgineo quodam decore con- ficiatur *), exemplum inter tragoedias solas Euripidis esse affirmat **), Palma igitur, in hac parte a duobus summis iudicibus Euripidi defertur: nam Aristotelis sententiam su- pra explicavimus.

Restat, ut de oeconomia dramatum quae iidem au- ctores iudicarunt in medium proferamus. Dionysii verba haec sunt: ,, Sophocles quidem nunquam supervacaneus est in orationibus (ἐν τοῖς λόγοις), sed. necessarius; Euripides autem multus est in oratoriis argumentationibus (εἰφαγῶ- yc«ic)." Aristotelis notum est illud : εἰ καὶ τὰ ἄλλα μὴ εὖ οἰκονομεῖ (Poet. c. 13. S. 6.). Loquacitatis (λαλιᾶς) no- strum propter hoc eius institutum a plerisque accusatum esse testatur Plutarchus (de aud. poet. c. 13.). Eodem spectant quae Lucianus in love trag. scripsit: ἐπεὶ ««9" αὑτὸν ὁπόταν ὁ Εὐριπίδης. μηδὲν ἐπειγούσης τῆς χρείας τῶν δραμάτων, τὰ δοκοῦντά οἵ λέγῃ, ἀκού- σῃ αὐτοῦ τότε παῤῥησιαξζομένου " ;

. ὁρᾷς τὸν ὑψοῦ τόνδ᾽ ἄπειρον αἰϑέρα κτλ. Aristophanes denique, quum eundem morem creberrime vituperaret, Euripidem induxit caussam, qua vel excusaret vel probaret institutum suum, afferentem gravissimam (Ran. 948.):

ἔπειτ᾽ ἀπὸ τῶν πρώτων ἐπῶν οὐδὲν παρῆκ᾽ ἂν

ἀργόν. : Nullam dramatis partem voluit inanem esse, nulla mon perstringi exeitarique spectatores: quamobrem si quos lo- cos rebus minus nitescere posse minusque ad irritandos animos vi affectuum valere intelligeret, hos argutis sen- tentiis acribusque verborum contentionibus splendidos red- dere studebat. Reminiscendum est enim eorum, quae de

*) εὔφωνά τε βούλεται εἶναι πάντα ὀνόματα καὶ λεῖα καὶ μα- λακὰ καὶ παρϑενωπά' τραχείαις δὲ ἀϑλλαβαξε καὶ ἀντιτύποις ἀπέχϑεταί που" τὸ δὲ ϑρασὺ πᾶν καὶ παρακχεκινδυνευμένον καὶ δι εὐλαβείας ἔχει.

^*) μελοποιῶν δὲ Σαπφὼ καὶ μετὰ ταῦτα ᾿ἀνακρέοντά τε καὶ Σιμωνίδην ,' τραγῳδοποιῶν δὲ μόνον Εὐριπίδην.

989

theatris Horatius monuit: non iam parvum, frugi, castum verecundumque populum coisse,

»Postquam coepit agros extendere victor, et urbem

Latior amplecti murus , vinoque diurno

Placari Genius festis impune diebus."

A theatrorum natura omnis dramaticae poeseos confor- matio inde a primis temporibus pependit. Non vituperamus Aeschylum, quod relicta Homeri simplicitate et naturali nitore theatra et rerum atrocitate et verborum pompa commovere instituit; probamus, quod accedente numeris mo- disque licentia maiore etiam fidibus voces crevere severis,

Et tulit eloquium insolitum facundia praeceps,

Utiliumque sagax rerum et divina futuri

Sortilegis non discrepuit sententia Delphis ; omnes ubique artifices vulgi sensui opera sua accommodasse et temporum locorumque necessitati obedivisse videmus: et tamen Euripidem, quod multitudinem, ex doctis indo- ctisque, rusticis urbanisque, turpibus honestisque confu- sam, quibusdam delenimentis capere ac retinere studuit, nullo non opprobrio dignum esse ducimus.

Sed satis iam de his disputatum esse videtur. Ad Hippolytum secundum, qui coronatus appellatur, me con- verto, qui quo anno actus sit, planissime docemur argu- mento antiquitus tradito hisce verbis: ἐδιδάχϑη ἐπὶ ᾿Δμεί- vovog ἄρχοντος. ὀλυμπιάδι ὀγδοηκοστῇ ἑβδόμῃ, ἔτει vs- τάρτῳ. Πρῶτος Εὐριπίδης. δεύτερος ᾿Ιοφῶν, τρίτος Ἴων. Ἔστι δὲ οὗτος ὁ InzóAvrog δεύτερος καὶ στεφανίας προςαγορευόμενος. Eo tempore pestilentiae vis gravissima per biennium civitatem depopulata erat; eodem anno Peri- cles, deorum hominumque iniuriis paene ultra modum hu- manum véxatus, decesserat. Huius memoriae dicatos esse versus dramatis extremos monuit Boeckhius de gr. trag. princ. p. 181:

^ 6 xAsv ᾿ϑηνῶν Παλλάδος 9? ὁδρίσματα,

οἵου στερήσεσϑ᾽ ἀνδρός. ὦ τλήμων ἐγώ.

κοινὸν τόδ᾽ ἄχος πᾶσι πολίταις

ἦλθεν ἀέλπτως"

πολλῶν δακρύων ἔσται πίτυλος "

τῶν γὰρ μεγάλων ἀξιοπενϑεῖς

φῆμαν μᾶλλον κατέχουσιν.

381

Obiit, inquit, Pericles archonte Aminia. mense Meta- geitnione (v. Dodwell. Annal, Thucyd. p. 657. Lips.); pau- cis interiectis mensibus sunt Lenaea, quibus acta haec fa- bula erit. ldem haud pauca dicta ostendit eiusmodi esse, ut perinde ad civitatis, quam ad personarum, qui effan- tur, mala referri possint: velut illa nutricis

κρεῖσσον δὲ νοσεῖν ἢ ϑεραπεύειν κτλ., quae apte idem contulit cum "Thucydidis verbis II, 51: ὅτι ἕτερος ἀφ’ ἑτέρου ϑεραπείας dcc uui pam κτλ. Neque minus Phaedrae verbum:

— — — ἀλλὰ κρατεῖ

μὴ γιγνώσκοντ᾽ ἀπολέσϑαι, cum his, quae idem scriptor commemoravit — τοὺς δὲ καὶ λήϑη ἐλάμβανε παραυτίκα ἀναστάντας τῶν πάντων ὁμοίως, καὶ ἠγνόησαν σφᾶς τε αὐτοὺς καὶ τοὺς ἐπιτη- δείους — congruere monuit. Neque potuerunt Athenienses, cum audirent haec Phaedrae:

ἄφελ᾽, ἀμπέτασον βόστρυχον dot, rursusque :

πῶς ἂν δροσερᾶς ἀπὸ κρηνῖδος

καϑαρῶν ὑδάτων πῶμ᾽ ἀρυσαίμαν κτλ. non recordari eorum, quae morbo laborantibus acciderant, teste Thucydide c. 49: τὰ δ᾽ ἐντὸς οὕτως ἐκαίετο, ὥοτε μήτε τῶν πάνυ λεπτῶν ἱματίων καὶ σινδόνων τὰς ἐπι- βολὰς μήτ᾽ ἄλλο τι ἢ γυμνὸν ἀνέχεσϑαι, ἥδιστά τ᾽ ἂν ἐς ὕδωρ ψυχρὸν σφᾶς αὐτοὺς ῥίπτειν κτλ. Adde ea, quae ad consolandos confirmandosque aegrotos pertinent:

άρσει, τέκνον, καὶ μὴ χαλεπῶς

μετάβαλλε δέμας κτλ.

Denique quae de nimio amicitiae studio nutrix pronuntiat, eadem vulgo dictitata esse, Thucydidis c. 92. legens in- telliges.

Haec omnia si ea caussa inserta esse dicas, uf quasi lenocinio audientium aures captarentur, iniuriam facias. Non lenocinatur enim is, qui popularium conditione tan- gitur et, dum de communi mortalium sorte meditatur, ad praesentia et propria civium mala respicit, sed sensu hu- manitatis se destitutum non esse significat. Potius philo- sophi meditationem his declarari intelligendum est, do-

385

cenüs non leviores animi morbos ex perturbationibus, quam corporis ex pestilentia nasci et dolores utriusque similes esse. Nihil autem horum, quae tempori data sunt, non apte haeret et fabulae convenit. Cuius generis est etiam illud, quod de spuriis filiis dictum est v. 1080:

ὦ δυςτάλαινα μῆτερ, ὦ πικραὺ yoval.

μηδείς ποτ᾽ εἴη τῶν ἐμῶν φίλων νόϑος. Tulerat Perieles legem, qua quicunque non utroque pa- rente Atheniensi nati essent, spurii iudicati civitate priva- rentur, qua lege paene quinque millia damnati venditique erant. ldem, omnibus legitimis liberis peste absumtis, ne orbitate nomen familiae et progenies interiret, legem, quam tulerat, ipse abrogavit. Gratificatum hoc Pericli esse, ut lex antiquaretur, dicit Plutarchus: noluisse enim populum cladibus domesticis fracto deorumque invidia oppresso ad- versari. Sed idem, quod illi, multis patribus accidisse credibile est, gratumque omnibus fuisse remedium , quo numerus civium pestilentia imminutus augeretur, Hoc igi- tur Periclis consilium probat Euripides. Est enim Hippo- lytus genere spurius, matre natus barbara, sed virtute vel omnibus legitimis praestantior; cf. v. 308:

vó9ov, φρονοῦντα γνήσια. Huius generis non dubito quin plura inveniri possint ad res, quae tum maxime gerebantur, pertinentia, Sed maius est quod argumentum ipsum ex rebus Atheniensium peti- tum est, quod Thesei, qui civitatem condidit, domus inopi- nata calamitate opprimitur, quod rex, dum coronatus atque omnia fausta sperans ex oraculo redit, daemonis invidia repente et uxore et adulto filio orbatur, quod omnes prae- stantissimi, omnes culpa liberrimi mulcantur, quod summa generositate, summa fortitudine atque constantia et Phaedra et Hippolytus mala perferunt et interire, quam quidquam turpe committere, malunt. ldem, quod Theseo, multis Atticorum illa tempestate accidisse necesse est: quibus hanc fabulam consolationi esse volebat Euripides. Plurimi enim et senserant et cogitaverant ea, quae illo carmine eontinentur: ἦ μέγα μοι τὰ ϑεῶν μελεδήματα κτλ.

Plenum talibus meditationibus fuit drama Bellerophon- tes, quod una cum Hippolyto in theatrum delatum esse

25

386

satis manifestis indiciis motus mihi persuadeo, Bellerophon- tes, qui diis invisus solitarius erraret, nullo tempore aptius repraesenfari potuit quam eo, quo universus populus ma- lis consuetudine maioribus fractus ullam a diis rerum hu- manarum curam geri auf virtutis ullum fructum esse de- sperabat, neque videntur homines rudes patienter aures tam subtili disputationi praebituri fuisse, nisi medicinam, . quam desiderarent, illi inesse sentirent, Quamobrem iis, qui hanc tragoediam aestimare velint, Thucydidis narratio (II, 52.) reputanda esse videtur, docentis easdem dubita- tiones fuisse eosdemque scrupulos populo Atheniensi in- lectos. Sit igitur hoc exemplum instar plurimorum, quae inveniri possunt, et prudentiae Euripidis et pietatis et humanitatis, quibus. ductus ad sananda publica mala artem et facultatem suam conferre, quam bonis suis securus tran- quillusque frui maluerit. Qui si nulla rerum communium publicarumque habita cura venustissima quaeque atque elegantissima sequi voluisset, et delectando quam docendo movendoque aptiora proponere, non carebat istorum bonorum assequendorum facultate, An simplici eum officio imparem fuisse putamus, cum duplici egregie satisfactum esse in- telligamus? Nunquam enim cum. dispendio venustorum utilia atque opportuna secutus est. At nobis multorum saeculorum intervallo ab illis temporibus remotis neque tem- porum tantum rerumque conditionem, sed artis quoque caus- sas ignorantibus, quaedam intempestive addita, alia minus concinna, multa cupidius quam prudentius inserta esse vi- dentur. Levissimi sunt poetarum ii, quorum operibus nil inest, in quo peregrini offendantur, nil, quod tollere velint, quod alienum esse videatur. Quam veniam quum Shace- sperio, antea in invidiam inducto, pridem nostri dederint, Euripidem, iniquissimo iudicio circeumventum, damnare non desinunt. Et quo tandem accusatore, quo teste damnant? Comico, qui philosophiam Euripidis, non poesin, accusat, quem calumniis studere omnia. testantur, quem accusatorem respuebant aequales, cuius iudicium |. Graeci Romanique semper negligebant: qui si qua praeter philosophiam in Euripide reprehendit, eadem fere omnia in Sophocle inesse apparet. Alterum indicium temporis, quo Bellerophontem

2387

doctum esse dico, ex Aristophane peto. Respicitur enim ad hane fabulam iam in Acharnensibus, quos Ol, 88, 3. actos esse constat; sed in Pace demum (Ol. 89, 3.) tota in risum detorquetur planeque omnia. eadem ratione a Try- gaeo fiunt, qua facta. sunt a Bellerophonte. Et quidem ille rusticus, publica necessitate adductus, unus de multis, .qui malorum vi ac multitudine ad desperationem | adducti essent, in coelum evehitur, num revera dii ibi habitent, an vasta sit solitudo, quaesiturus. Eandem igitur rerum conditionem, eundem temporum respectum tragoediae, quam comicus imitabatur, subfuisse necesse est. Aíqui graviores desperationis caussae praeter eam tempestatem, qua pesti- lentia Attici vexabantur, ante Ol. 88, 3. nullae inveniuntur. Quamobrem ante hoc tempus Bellerophontes scribi agique vix potuisse videtur. Denique non levissimi momenti est similitudo, propter quam Bellerophontem cum Hippolyto con- sociatum fuisse coniicio. Adoptivus filius Proeti Bellerophon- tes est, Hippolytus Thesei spurius. Feminarum, a quibus perdite amantur, ultione uterque interimitur; caussa autem iracundiae utrique feminae falsa suspicio est, cum crimen ab adolescentibus ad maritos delatum esse temere credant; utraque non ferens dedecus statim se interficit, poenas ab lis, quorum caussa pereunt, exacturae crudelissimas. Fastu et insolentia supra conditionem humanem uterque iuvenis effertur; uterque daemonum invidia perit; uterque a ca- stissimis deabus, a Minerva alter, alter a Diana, amatur, quae quamvis interitum non arceant, tamen neque mercede sua virtutem privari sinunt, et adsunt morientibus, conso- lantur, ultionem suscipiunt resque componunt.

Tertiam fabulam Antigonam adiungo. Nam quod Boeckhius ex fine Phoenissarum effici voluit, post hanc tragoediam demum compositam Antigonam et quodammodo illam hac continuatam esse, quoniam quae in Antigona repraesenta- rentur in Phoenissis primis quasi lineis designata haberen- tur, ex eo argumento contrarium quoque atque id, quod vir summus voluit, effici posse intelligo. Neque. autem facile fieri potuit, ut post Phoenissas Euripides ullam tra- goediam praesens doceret, quippe quum paullo post, quam illas docuisset, in Macedoniam abierit ac tribus interiectis

25*

388

annis e vita decesserit: quo temporis spatio quum Arche- laum, Bacchas, Iphigeniam in Aulide et Alcmaeonem in Corintho scriptas esse constet, ad plures fabulas compo- . nendas tempus vix suffecisse videtur. Ex Aristophane; - quum praeter Ranas (v. 1082. 1187. 1391.) nusquam ad Antigonam respexerit, de tempore nil colligere licet; Caussa autem mihi est hanc tragoediam cum iis, quas dixi, con- iungendi, quod genuinum filium Creon ut degeneratum respuit, dicens:

ὀνόματι μεμπτὸν τὸ νόϑον, 5j φύσις δ᾽ tox, quodque patres cum filiis litigantes etiam in Hippolyti ac«- Bellerophontis fabulis exhibentur.

Denique his Cyclopis fabulam satyricam addere lubet, quam antequam in Siciliam classis Atheniensium proficisce- retur actam esse coniicio.

A. Bellerophontes.

De huius tragoediae argumento nemo nos accuratius | docet auctore epigrammatum, quae quondam Cyzici in templo, quod Attali Eumenisque fratrum pietas matri con- secraverat, imaginibus adscripta fuerunt, quaeque ex codice Vaticano edidit iterum Iacobsius in Anthol. Vol. ΠῚ. parte lll. p. 620 seqq. Horum igitur decimum. quintum (n. 22 p. 634.) sic se habet:

Ἔν δὲ τῷ πεντεκαιδεκάτῳ Βελλεροφόντης ὑπὸ τοῦ παιδὸς Γλαύκου σωξόμενος, ἡνίκα. ᾿κατενεχϑεὶς ὑπὸ τοῦ Πηγάσου εἰς τὸ “λήϊον πεδίον, ἔμελλεν ὑπὸ ΜΜεγαπένϑους τοῦ Προίτου φονεύεσϑαι. Deinde sequuntur tria disticha mendose in codice scripta sic:

οὐκέτι Προίτου παιδὸς φόνον ἔσχεϑε Βελλεροφόντης

τοῦδ᾽ ἐκ τοῦ παιδὸς τειρομένου ϑάνατον |

Γλαύχου κρανταγενοῦυς ἸἸοβάτου δ᾽ ὑπαλύξει"

οὕτως γὰρ Μοιρῶν. . ἐπέκλωσε λίνα.

Καὶ σὺ πατρὸς φόνον αὐτὸς ἀπήλουσας ἐγγύϑεν

| éA9 v, καὶ μύϑων ἐσϑλῶν μάρτυς ἐπεφράσατο.

389

Recte lacobsius primum versum emendasse videtur con- iiciendo παῖδα φόνου σχέϑε; recte idem in quinto ἀπήλασας reposuit et in quarto τῷδε inseruit; reliquorum emendatio minus ei feliciter cessit, In litteris (KPA4)NTAI'ENOTZ nomen MEI'AITENOGO TZ, latere manifestum est, "Tum in eodem versu pro Γλαύκου reponi vocativum Γλαῦκε postulant ea quae sequuntur, xol σὺ κτλ. His intellectis reliquorum medela facilis est. Quamobrem sic scribendum esse censeo: Οὐχέτι Προίτου παῖδα φόνου ὀχέϑε Βελλεροφόντης, τοῦ δ᾽ ἐκ σοῦ, παιδός, τειρομένου. ϑάνατον, Γλαῦκε, παρὰ ΜΜεγαπένϑους Ἰοβάτου 9' ὑπάλυξεν" οὕτως γὰρ [Μοιρῶν τῷδ᾽ ἐπέκλωσε λίνα. 19 ᾿ Καὶ σὺ πατρὸς φόνον αὐτὸς ἀπήλασας ἐγγύϑεν ἐλϑών, καὶ μύϑων ἐσθλῶν μάρτυς ἐπεφράσατο. Verte: .,JNon amplius caedem filii Proeti (a capite suo) arcebat Bellerophon; sed cum ille a te, filio, premeretur, mortem, Glauce, quam Megapenthes lobatesque intentabant, effugit: sic enim fatis ei destinatum erat. Et tu caedem a patre ipse propulsasti subveniens, et (pater) probarum orationum (tuarum) testis animum attendit." Alia, quae non sunt verbis expressa, ex loco, in quo illa depicta erant, coniectare licet. Nam quum omnibus imaginibus, quibus iliius templi columnae decoratae erant, exempla pietatis filiorum erga matres repraesentata fuerint, hanc picturam eodem pertinuisse necesse est: unde a Stheneboea matre . impulsum Megasthenem caedem illam Bellerophontis per- petrandam suscepisse intelligitur. Praeterea aperte Euripi- dem secutus est Hyginus fab. 37. et astron. II, 18. Ter- tium testimonium exstat scholiastae Homeri Il, VI, 155. Denique multum ad eruendam dramatis structuram confe- runt Aristophanis imitationes et scholiastarum eiusdem annotationes. 4 Prooemium nemo commodius Megapenthe, Proeti et Stheneboeae filio *), dicere potuit. Eius materiam Hygi- nus posuit his verbis (fab. c. 57.): .,Bellerophon cum ad

*) Cf. Pausan. II, 16. p. 146. Hygin. c. 244. Schol, Pind. Nem. IX, 30. Diod. IV, 68.

LI

390

Proetum regem exul in hospitium venisset, adamatus est ab uxore eius, Sthenoboea. Qui cum concumbere cum ea noluisset, illa viro suo mentita est se ab eo compellatam. At Proetus, re audita, conscripsit tabellas de ea re, et mittit eum ad lIobaten regem, patrem Sthenoboeae: quibus lectis talem virum interficere noluit, sed ad Chimaeram eum interficiendam misit, quae tripartito ore flammam spirare dicebatur idem (scr. identidem), prima leo, postrema draco, media ipsa chimaera. Hanc super Pegasum se- dens interfecit *). Αἱ rex virtutes eius laudans alteram fiim dedit ei in matrimonium. Sthenoboea, re audita, ipsa se interfecit" **). Paullo uberius eadem a Malala in chronogr. IV. p. 102. (83.) exponuntur, qui ad Euripidis auctoritatem nominatim provocat, Stheneboeam suspicor, cum lobatis litteris simul fraus eius detecta et Bellerophon- tis innocentia cognita esset, mortem sibi consciscere coa- ctam esse, sed iureiurando antea filium , etiamtum pueru- lum, obstrinxisse sese matris mortem caede Bellerophon- tis ulturum, Itaque Megapenthes, quum ad iuvenilem aeta- tem pervenisset, in Lyciam profectus et ab avo receptus, hunc nactus est adiutorem consilii atque socium. — Fertur enim lobates, quamvis Bellerophonti Philonoen filiam in matrimonium dedisset, ex qua natus erat Glaucus 355), iamen non desiisse eum periculis obiicere atque etiam insidias ei collocasse, invidentem viri virtuti 4). Potuit igitur prooemio colloquium lobatis Megapenthisque, quo ΄ utriusque conspiratio declararetur, subiungi.

Fragmenta prologi duo exstant, ad maiores Megapenthis patriamque eius pertinentia:

*) Post haec alieno loco inserta sunt verba: ,,Et decidisse di- citur in campos Aleios, unde etiam coxas eiecisse dicitur."

**) Confirmat schol. Arist. Ran. 1050: ἐλθόντος οὖν ἐκεῖσε Βελλεροφόντου καὶ καϑαροῦ φανέντος. μὴ φέρουσα τὴν αἰσχύνην Σϑενέβοια κωνείῳ ἐχρήσατο. 'Testantur etiam Aristophanis verba; cf. Welck. p.' 784.

"***) Cf. Tzetzes ad Lycophr. v. 17. Apollod. II, 3, 2.

1) Cf. Plutarch. p. 147. B: οὐδενὸς ἐτύγχανε τῶν δικαίων,

ἀλλ ἦν ἀδικώτατος περὶ αὐτὸν ἸΙοβάτης.

391 .

Σφαγὰς δὲ Ζαναοῦ παρϑένων Avyxsvg φυγὼν άβαντα φύει διάδοχον τυραννίδος *) καὶ ξεστὸν ὄχϑον., “Ιαναϊδῶν ἑδράσματα.

Chorus vix potuit ex aliis personis, quam sodalibus Belle- rophontis, qui studio eius ducti ad aegrotum visendum veniebant, constare, Laborabat autem ille non aegritudine, ut est apud Homerum, sed insania sive furore divinitus immisso **). Hanc eius conditionem suspicor colloquio cum choro conserto a Glauco descriptam esse simili ratione, atque apud Aristophanem de Trygaei morbo famulus ex- ponit, simulque auditas esse voces Bellerophontis intus clamantis. Huius narrationis sunt versus, quibus Aristophanes abusus est:

ἄγ᾽, ὦ φίλον μοι Πηγάδου ταχὺ πτερόν,

ὅπως πετήσει, μ᾽ εὐϑὺ τοῦ Ζιὸς λαβών. Repente conspicitur Bellerophon sublimis Pegaso insidens: ἴϑι χρυσοχάλιν᾽ αἴρων πτέρυγας πάρες, ὦ σκιερὰ φυλλάς " ὑπερβῶ κρηναῖα νάπη. τὸν ὑπὲρ κεφαλῆς αἰϑέρ᾽ ἰδέσϑαι σπεύδω, τίν᾽ ἔχει στάσιν Εἰνοδίας ***) - — —. Hos anapaestos interpellatos esse colloquio filii suspicor, subsistente in aedium fastigio Bellerophonte. Imitationis enim vestigia deprendere mihi videor in his Aristophanis: ποῖ δῆτ᾽ ἄλλως μετεωροκοπεῖς; τί πέτει; τί μάτην οὐχ ὑγιαίνεις ;

ἐκεῖνο τήρει, μὴ σφαλεὶς καταῤῥύῃς.

*) Cf. Welck. p. 780.

*"*) Schol. ad Hl. £, 200: ovy, óg οἱ νεώτεροί «6t, με- λαγχολήσας, ἀλλ᾽ ὀδυνώμενος ἐπὶ τῇ τῶν tovro) παί- δων ἀπωλείᾳ ἐμόναξε. Aristot. Problem. XXX, 1, Galen. de medico 13. Tzetz. Chil. VIL, 854: 7095 ταῖς νίκαις ὁ ἀνήρ, αἰϑέρια ἐφρόνει.

***) Palladas Anthol. T. I. p. 514. n. 683:

οὕτω Πήγασος ἵππος ἀπώλεσε Βελλεροφόντην βουληϑέντα μαϑεῖν ἀστροϑέτους κανόνας.

392

Confirmatur haec coniectura fragmento septimo —

τιμή σ᾽ ἐπαίρει τῶν πέλας μᾶλλον φρονεῖν — quod huc pertinere apparet ex schol. Il. Vl, 155: λέγεται δὲ αὐτὸν, ἐπαρϑέντα ἐφ᾽ οἷς ἔπραξε, ϑελῆσαν μετὰ τοῦ Πηγάσου τὸν οὐρανὸν χατοπτεῦσαι. Deinde maiori impetu Pegasus in altum enitebatur vel haec vel similia dicente Bellerophonte: |

μή μοι δοβαρῶς χώρει λίαν ^

εὐϑὺς ἀπ’ ἀρχῆς, ῥώμῃ πίσυνος,

πρὶν ἂν ἰδίσῃς καὶ διαλύδσῃς

ἄρϑρων ἶνας πτερύγων ῥύμῃ,

κάτα δρομαίαν πτέρυγ᾽ ἐκτείνων

ὀρϑῶς χώρει Ζ]ιὸς εἰς αὐλάς.

Chori carminis, quod hunc actum excipiebat, pars fuisse possunt illa Aristophanis v. 733., quae tragicum colorem habere sensit Bothius :

ἣν ἔχομεν ὁδὸν λόγων,

εἴπωμεν. ὅσα τε νοῦς ἔχει.

Prodibat deinde nuntius, quem non utique deum fuisse | necesse est. Nam si ad Phaethontis cursum intuendum mortalium oculi suffecerunt, multo magis Pegasi volatum iidem persequi potuerunt. De cuius volatus eventu haec conferenda sunt scriptorum testimonia: Asclepiadis apud schol. ll; V, 155: τὸν (δὲ Zíí« μηνίσαντα οἶστρον ἐμ- ,βαλεῖν Πηγάδῳ, ὥρτε ἐκπεσεῖν μὲν τὸν Βελλερο- φόντην καὶ χατενεχϑῆναι εἰς τὸ “υχίας πεδίον τὸ ἀπ᾽ αὐτοῦ καλούμενον ᾿4λήϊον πεδίον, ἀλᾶσϑαι δὲ κατὰ τοῦτο πηρωϑέντα, τὸν δὲ ἵππον λαβεῖν τὴν ᾿Ηῶ, δεηϑεῖσαν τοῦ Διὸς δῶρον πρὸς τὸ ἀκόπως περιιέναι τὰς τοῦ κόσμου περιόδους. Schol. Pind. Ol. XIII, 130: φασὶ γὰρ, ὡς βουλη- ϑεὶς πρὸς οὐρανὸν ἀναπτῆναι σὺν τῷ Πηγάσῳ ἐξοιότρω- ϑέντος τοῦ ἵππου παρὰ τοῦ zig πίπτει καὶ χωλοῦται. cf. Tzetzes ad Lycophr. v. 17. Hygin. fab. 57: Et decidisse dicitur in campos Aleios, unde etiam coxas eiecisse., Idem levi mutatione adhibita in astron. II, 18: .Cum ad coelum . contenderet evolare neque longe iam abesset, despiciens ad terram, timore permotus decidit ibique perisse dicitur; equus autem subvolasse et inter sidera ab love constitutus existimatur," Adde Ηογαί, Od.

393

IV, 11, 23. Ovid. Ibid. 257. Neque tamen haec omnia nuntii narrationi inerant: certe enim de Pegasi conditione nemo nisi dea Minerva in fine demum dramatis docere potuit, Versus servatus est unus, quo equus Bellerophontis timidior molliorque, quam vellet, factus esse ostenditur : ἔπτηξ᾽ ὑπείκων μᾶλλον ἢ μᾶλλον ϑέλοι. His expositis Bellerophon ipse in scenam referebatur, misere fracto elisoque corpore, sed tamen a lamentis abs- tinens magnoque animo ferens calamitatem: οἴμοι" τί δ᾽ οἴμοι; ϑνητά vou πεπόνϑαμεν

— 0 M00 χσω ῳ«ἅ.- .ὄὌἜὍὋΠρωΠοΠι;γυ;Πε- »-ἘὌἘὌΨἌοιέηέοῆνυἔἘἔἜἝ“ὁὃ..-“ΦΠΕΟΙᾺῚὋὉὋῸΞἨι ——

κομίζετ᾽ εἴσω τόνδε τὸν δυςδαίμονα.

Tempus, quo Bellerophontis vulnera sanantur, uno chori carmine expletur. Huc referre lubet fragm. inc. 122:

ὃ βίος ὄνομ᾽ ἔχει, πόνος ἔργῳ. Redeunte deinde in scenam claudo debilique Bellerophonte, sequebatur illud Homeri κὰπ πεδίον ᾿ “λήϊον οἷος ἀλᾶτο ὃν ϑυμὸν κατέδων, πάτον ἀνθρώπων ἀλεείνων. . et con- spiciebatur vir summus eo habitu, quem significat Aristo- phanes Acharn. 425. his verbis: ἀλλ ἦ τὰ δυςπινῆ ϑέλεις πεπλώματα. ἃ Βελλεροφόντης εἶχ ὃ χωλὸς οὕτοσί *); Antequam tamen solus per solitudiuem vagari incipiat, fiunt illa, quae significat epigramma Cyzicenum his verbis:

xol μύϑων ἐσϑλῶν μάρτυς ἐπεφράσατο. Studet enim filius patris aegritudinem animique morbum sanare, unde nascitur nobilissima illa disputatio, cuius bona pars servata est:

BEAAEPOOONTHZ.

ἐγὼ τὸ uiv δὴ πανταχοῦ ϑουλλούμενον

πράτιστον εἶναί φημι, μὴ φῦναι, βροτῷ"

τρισσῶν δὲ μοιρῶν ἐγκρινῶ νικᾶν μίαν,

πλούτου τε, χώτῳ σπέρμα γενναῖον προςῇ»

*) Cf. schol. ad hunc locum: ἐπειδὴ ἐκεῖνος δοᾶμα ἐποίησε

^o τὸν Βελλεροφόντην, ἐν ᾧ χωλὸν εἰφήγαγεν αὐτὸν διὰ τὸ πεπτωκέναι ἀπὸ τοῦ Πηγάσου βουλόμενον

εἰς οὐρανὸν ἀνελϑεῖν. Schol. ad Pind. ΟἹ. XIII, 120 : πίπτει καὶ χωλοῦται (κατὰ δέ τινας καὶ τυφλοῦται) καὶ ἐκπλανᾶ-

ται κατὰ τὸ ᾿Δλήϊον χωλός.

394

πενίας v — ἀριϑμὸν γὰρ τοσόνδε προὐϑέμην.

ὃ μὲν ξάπλουτος, εἰς γένος δ᾽ οὐκ εὐτυχής,

ἀλγεῖ μέν, ἀλγεῖ. παγκάλως δ᾽ ἀλγύνεται

ὄλβου διοίγων ϑάλαμον ἥδιστον χερί.

ἔξω δὲ βαίνων τοῦδε. τὸν πάρος χρόνον

πλουτῶν, Om ἄτης ζεῦγλαν ἀσχάλλει πεσών.

ὅςτις δὲ γαῦρον σπέρμα γενναῖόν v ἔχων

βίου σπανίξει, τῷ γένει μὲν εὐτυχεῖ,

πενίᾳ δ᾽ ἐλάσσων ἐστίν, iv δ᾽ ἀλγύνεται,

φρενῶν δ᾽ ὑπ᾽ αἰδοῦς ἔργ᾽ ἀπωϑεῖται χεροῖν.

ὃ δ᾽ οὐδὲν οὐδεὶς διὰ τέλους τε δυςτυχῶν

τοσῷδε νικᾷ" τοῦ γὰρ εὖ τητώμενος

οὐκ οἶδεν. αἰεὶ δυςτυχῶν κακῶς v ἔχων.

οὕτως ἄριστον μὴ πεπειρᾶσϑαι καλῶν.

ἐκεῖνο γὰρ μεμνήμεϑ', οἷος ἦν ποτε

κἀγώ. μετ ἀνδρῶν ἡνίκ εὐτύχουν ποτέ, Post haec acerba ironia universum genus mortalium per- stringit. Mortales enim omnes ait, dum virtutes ebulliant inanesque voces iustitiae probitatisque fundant, voluptatibus atque iis rebus, quibus hae parentur, servire et pecuniam postposita pietate sectari:

ὡς ἔμφυτος uiv πᾶσιν ἀνθρώποις κάκη"

ὅςτις δὲ πλεῖστον μισϑὸν εἰς χεῖρας λαβὼν

κακὸς γένηται, τῷδε συγγνώμη μὲν οὔ,

πλείω δὲ μισϑὸν μείζονος τόλμης ἔχων

τὸν τῶν λεγόντων ῥᾷον ἂν φέροι ψόγον.

ἔα μὲ κερδαίνοντα κεκλῆσϑαι κακόν *). Continuationem horum latine conversam Seneca Epist. 115, suppeditat :

»Sinemevocari pessimum, ut dives vocer.

Andives, omnesquaerimus,non an bonus.

Non quare et unde, quid habeas, tantum

rogant. Ubique tanti quisque, quantum habuit, f"it. ;

N

*) Fragm. dub. 33. p. 447. Matth. Diodori exc. Vat. L. XXXVII — XL. c. 11. p. 185. Dind.

395

Quid habere mobis turpe sit, quaeris? nihil! Aut dives opto vivere aut pauper mori. Bene moritur qui, dum moritur, lucrum facit. Pecunia ingens generis humani bonum, Cui non voluptas matris aut blandae pot- est Paresse prolis, nonsacer meritis parens. Tam dulce siquid Veneris invultu micat, Merito illa amores coelitum atque homi- num mov et." Postremi quinque versus iidem exstant graeci: ὦ χρυσέ, δεξίωμα κάλλιστον βροτοῖς, ὡς οὔτε μήτηρ ἡδονὰς τοιάςδ᾽ ἔχει, οὐ παῖδες ἀνθρώποισιν. οὐ φίλος πατήρ, οἵας σὺ χοὶ σὲ δώμασιν κεκτημένοι. εἰ δ᾽ ἡ Κύπρις τοιοῦτον ὀφθαλμοῖς δρᾷ, οὐ ϑαῦμα ἔρωτας μυρίους αὐτὴν τρέφειν. Inde deos ullam rerum humanarum procurationem habere negat; fato atque necessitate omnia regi affirmat, cultum autem deorum ex perversa hominum opinione, spe metu- que natum esse: φησίν τις εἶναι δῆτ᾽ ἐν οὐρανῷ ϑεούς; οὐκ εἰσίν. οὐκ dto" *& τις ἀνϑρώπων λέγει, μὴ τῷ παλαιῷ μωρὸς ὧν χρήσϑω λόγῳ" σχέψασϑε δ᾽ αὐτά, μὴ "ml τοῖς ἐμοῖς λόγοις γνώμην ἔχοντες" φήμ᾽ ἐγὼ τυραννίδα κτείνειν τε πλείστους κτημάτων T ἀποστερεῖν, ὅρκους τὲ παραβαίνοντας ἐχπορϑεῖν πόλεις. καὶ ταῦτα δρῶντες μᾶλλόν tio εὐδαίμονες τῶν εὐσεβούντων ἡσυχῇ καϑ' ἡμέραν" πόλεις τε μικρὰς οἶδα τιμώσας ϑεούς, oi μειζόνων κλύουσι δυςσεβεστέρων λόγχης ἀριϑμῷ πλείονος κρατούμεναι. οἶμαι δ᾽ ἂν ὑμᾶς. εἴ τις ἀργὸς ὧν ϑεοῖς εὔχοιτο καὶ μὴ χερσὶ συλλέγοι βίον,

—i 00000000000 —— 0000000 0 —m 0000000000 ς--..-.

396

πρὸς τὴν ἀνάγκην πάντα τἄλλ᾽ iov "m

— — o — o — Ar

τὰ ϑεῖα chest αἵ κακαί τε συμφοραί

. AATKOZ.

τοῖς Brio ox οὐχὶ ϑυμοῦσθαι. χρεών"

μέλει γὰρ αὐτοῖς οὐδέν, ἀλλ᾽ οὐντυγχάνων

τὰ πράγματ᾽ ὀρϑῶς ἢν τιϑῇ, πράσσει καλῶς. Surdam quidem dicit atque inexorabilem esse rerum .na- turam, sed. posse a prudentibus res fortuitas ad commodum dirigi, et fortibus favere fortunam:

ϑάρσος δὲ πρὸς τὰς συμφορὰς μέγα oiisp. Praesentiam. autem deorum ostendi insperato auxilio, quo saepissime praesto sint iis, qui nulla ope humana servari potuerint:

ὁρᾷς δ᾽ ἀέλπτων μυρίων ἀναστροφάς"

πολλοὶ μὲν οἶδμα διέφυγον ϑαλάσσιον,

πολλοὶ δὲ λόγχαις πολεμίων ἀμείνονες,

ἥσσους γεγῶτες, κρείσσον᾽ ἦλϑον ἐς τύχην.

— — ἀλλ᾽ ἔστι. κἄν τις ἐγγελᾷ λόγῳ,

Ζεὺς καὶ ϑεοὶ βρότεια λεύσδοντες πάϑη ὃ).

BEAAEPOOONTHZ.

ὦ παῖ. νέων τι δρᾶν uiv ἔντονοι χέρες,

γνῶμαι δ᾽ ἀμείνους εἰσὶ τῶν γεραιτέρων" ,

ὁ γὰρ χρόνος δίδαγμα ποικιλώτατον.

πρὸς τὴν νόδον τοι καὶ τὸν ἰατρὸν χρεὼν ᾿

ἰδόντ᾽ ἀκεῖσϑαι, μὴ ᾿πίτακτα φάρμακα

διδόντ᾽, ἐὰν μὴ ταῦτα τῇ νόσῳ πρέπῃ. Iustitiam dicit institutis quidem legibusque civitatum, sed nulla deorum auctoritate defendi, deos iustitia probitateque hominibus non esse superiores.

νόσοι δὲ ϑνητῶν ai μέν εἰσ’ αὐϑαίρετοι,

αἵ δ᾽ ἐκ ϑεῶν πάρεισιν. ἀλλὰ τῷ νόμῳ

ἰώμεϑ᾽ αὐτάς" ἀλλά σοι λέξαι ϑέλω.

εἰ ϑεοί τι δρῶσι φαῦλον, οὐκ εἰσὶν Joi **).

*) Fragm. inc. n. 144. **) Respexit ad haec Aristophanes Pac. 848:

397

Aiqui in hominum vita malitiam invidiuinque regnare : φϑονοῦσιν. αὐτοὶ χείρονες πεφυκότες,

" mee δὲ prona "e φιλεῖ,

ἤδη ὥς δου καὶ dene παφαστάτας

ἐσθλοὺς πονηρῷ τῷ φϑόνῳ νικωμένους.

δόλοι δὲ καὶ σκοτεινὰ μηχανήματα

χρείας ἀνάνδρου φάρμαχ᾽ εὕρηται βροτοῖς.

νείχη γὰρ ἀνδρῶν φόνια καὶ μάχας χερῶν

δόλοισι κλέπτειν. τῆς δ᾽ ἀληϑείας ὁδὸς

φαύλη τίς ἐστι. ψεύδεσιν δ᾽ ἴάρης φίλος.

Haec quum patienter ferant dii, nullo modo eos t naturae Uirinke satisfacere :

πῶς οὖν τάδ᾽ εἰςορῶντες ἢ ϑεῶν γένος

εἶναι λέγωμεν ἢ νόμοισι χρώμεϑα; *)

ϑνήσχοιμ᾽ ἄν" οὐ γὰρ ἄξιον λεύσσειν φάος,

κακοὺς δρῶντας ἐκδίχως τιμωμένους **).

Quum Bellerophontes abisset eo, ubi neminem mor- talium amplius a se conspectum iri sperat, chorus quae- stionem eandem repetit veritatemque explanat. Eius can- tus initium exstat apud Athenag. p. 28. (1686.), fragm. inc. 186:

πολλάκι μοι πραπίδων διῆλθε φροντίς '****),

εἴτε τύχα τις εἴτε δαί-

pov τὰ βρότεια κραίνει.

— --- παρᾶ τ᾽ ἐλπίδα καὶ παρὰ

δίκαν τοὺς μὲν ἀπ’ οἴκων

οὐκ ἂν ἔτι δοίην τῶν ϑεῶν τριώβολον, εἰ πορνοβοσκοῦσ᾽ ὥςπερ ἡμεῖς οἱ βροτοί, et Equit. 82: ποῖον βρέτας **; ἐτεὸν ἡγεῖ γὰρ θεούς: »tyoys". ποίῳ χρώμενος τεημηρίῳ; οὐτεὴ θεοῖσιν ἐχϑοός εἰμ᾽" οὐκ εἰκότως ;" *) Fragm. inc. 187. Matth. Cf. Welck. p. 791. **) Scribendum esse videtur ϑνήσκοιμεν. Cf. Matth. p. 107. *"**) Imitatus est Claudianus: »Sacpe mihi dubiam traxit sententia mentem."

398

ἀναπίπτοντας ἄτερ βίου,

τοὺς δ᾽ εὐτυχοῦντας ἄγει. quibus continuo annectendum esse videtur fragm. 27:

ποῦ δὴ τὸ σαφὲς

ὡνατοῖσιν βιοτᾶς;

ϑοαῖσιν μὲν ναυσὶ πόρον

πνοαὶ κατὰ βένϑος ἅλιον

ἰϑύνουσι, τύχας δὲ ϑνα-

τῶν τὰ μὲν μεγάλ᾽ εἰς οὐδὲν

μεϑίστησ᾽ ὃ πολὺς χρόνος,

τὰ μείονα δ᾽ αὔξει *),

οὐδέποτ᾽ εὐτυχίαν κακοῦ ἀνδρὸς ὑπέρφρονά τ᾽ ὄλβον

βέβαιον εἰκάσαι χρεών.

οὐδ᾽ ἀδίκων γενεάν" ὃ γὰρ οὐδενὸς ἐκφὺς

χρόνος δικαίους ἐπάγων κανόνας

δείκνυσιν ἀνθρώπων κακότητας αἰεί.

Non invenit Bellerophontes in solitudine quam quae- sivit securitatem, quin etiam magis expositus hominum malitiae incurrit in insidias Megapenthis. A cuius telis, quamvis claudus, vitam defendit, donec interventu filii patrem in solitudinem eum amicis secuti servatus est. In- sidiator caussam dixisse videtur. Bellerophontes primum in matrem eius invehitur:

ὦ παγκακίστη καὶ γυνή" τί γὰρ λέγων

μεῖζόν δε τοῦδ᾽ ὄνειδος ἐξείποι τις ἄν; deinde filium increpat tali matre dignum:

οὐκ Qv γένοιτο, τραύματ᾽ ἤν τις ἐγξέσῃ

δάμνοις ἑλείοις. οὐδ᾽ ἂν ἐκ μητρὸς καχῆς

ἐσϑλοὶ γένοιντο παῖδες εἰς ἀλκὴν δορός,

ἀεὶ γὰρ ἄνδρα σκαιὸν ἰσχυρὸν φύσει

ἧσσον δέδοικα τἀσϑενοῦς τε καὶ σοφοῦ. tum lobatem accusat proditionis socium adiutoremque:

ἀνὴρ δὲ χρηστὸς χρηστὸν οὐ μισεῖ, ποτε,

κακῷ κακός τε συντέτηκεν ἡδοναῖς "

φιλεῖ δὲ ϑοὐμόφυλον ἀνθρώπους ἄγειν.

*) Vulgo: τὸ μὲν μέγα εἰς οὐδὲν ὁ πολὺς χρόνος μεϑίστησι, τὸ δὲ μεῖον αὔξει.

399

. Non multo post Bellerophontes sive fato sive ex vul- nere in pugna accepto moritur. Hoc non sine numinis alicuius, Minervae, credo, qua usus erat fautrice, interventu evenit *). Huius erat, voluntatem summi numinis atque consilia explanare simulque. de Pegasi conditione et mutato genere officii deque Glauci vita futura docere. Ac de Pegaso quidem dictum est illud in Aristoph. Pac. 721:

ὑφ᾽ ἄρματ᾽ ἐλθὼν Ζηνὸς ἀστραπηφορεῖ **). Bellerophontis autem magno, ut ait Aelianus, elatoque animo mortem occumbentis, haec sunt verba:

(00 qd rat duci

469" εἰς θεοὺς uiv εὐσεβής, ὅτ᾽ $09", ἀεὶ

ξένοις v' ἐπήρχεις. οὐδ᾽ ἔκαμνες εἰς φίλους.

Mirum est, quod Seneca dicit eo loco, quo versus; quos supra posuimus, convertit: ,Cum hi novissimi ver- sus in tragoedia Euripidis pronuntiati essent, totus popu- lus ad eiiciendum et actorem et carmen consurrexit uno impetu, donec Euripides in medium ipse prosiluit, petens, ut exspectarent viderentque, quem admirator auri exitum faceret. Dabat in illa fabula poenas Bellerophontes, quas in sua quisque dat: nulla enim avaritia sine poena est, quamvis satis sit ipsa poenarum." Profecto hunc necesse aut aliud agendo hoc drama legisse aut ne legisse quidem, aut vacillante memoria parum recte recordatum esse eorum, quae pridem legisset. Quomodo enim admirationis auri Bellerophontem accusare potuit plane diserteque dicentem unam ex tribus, divitiis, generis nobilitate paupertateque, hane optimam longeque duabus reliquis vitae conditioni- bus praeferendam esse? Hiccine ut aurum admiratus sit, qui propter hanc admirationem universum genus mortalium aspernatus est omnemque hominum congressum vitare con-

*) Pausan. H, 4. p. 119: ᾿ϑηνᾶν yàg ϑεῶν μάλιστα συγκα- τεργάσασϑαι τά τε ἄλλα Βελλεροφόντῃ φασὶ καὶ ὡς τὸν Πήγασόν οἱ παραδοίη, χειρωσαμένη τε καὶ ἐνθεῖσα αὐτὴ τῷ ἵππῳ χαλινόν.

*"*) Quod Asclepiades loco, quem supra posuimus, Pegasum Aurorae traditum esse affirmat, aliunde petitum est; cf. Orestem Euripidis v. 995. et Lycophr. v. 17.

460

stituit? Ineptum sane iudicium! sed multo ineptior fabula, quam ei praemisit, An credibile est Athenienses, quum patientes aures praebuissent deos esse neganti, aurum ab eodem laudari videntes tumultum movisse? |. Euripides vero ille in medium prosiliens et supplicium scelerati promittens quam ridiculus! Et nihilominus hie improbus atque teme- rarius, cum paene eiectus esset e theatro, idem periculum saepius subire non dubitavit? Improbitatis Euripides tum accusandus erit, si libri lobi auctor eodem crimine com- pellari poterit. Neque enim quemquam magis Euripidis, quam illae disputationes, offendere possunt. Aristoteles quin hanc potissimum tragoediam respiciens Euripidem dixerit esse τραγικώτατον. non dubito. Aequales autem popularesque Euripidis admirabiliter hac tragoedia affectos esse Aristophanis ostendit imitatio, cuius Pax quidem paene tota in Bellerophonte nititur: nam Trygaei in coelum ascensio conatui Bellerophontis omnibus a partibus. re- spondet, tum coeli ipsius habitu et deorum peregre pro- fectorum re domestica, qualem praesens Trygaeus intuetur, ea, quae de rebus divinis ille suspicatus est sensitque, confirmantur. Rursus idem Aristophanes in Vespis, cum patrem insanum a filio custodiri faciat, Euripidis fabulam ἀναδελγαίνειν videtur, pluribusque aliis locis versibus singulis abusus est. Neque posterioribus temporibus im- minutum esse huius dramatis honorem e multis indiciis intelligitur, Crantor ille, quem Cicero ait in academia vel in primis fuisse nobilem, ἐθϑαύμαξε πάντων δὴ μᾶλλον Ὅμηρον καὶ Εὐριπίδην, λέγων ἐργῶ- δες ἐν τῷ κυρίῳ τραγικῶς ἅμα καὶ συμπαϑῦῶς γράψαι" καὶ προεφέρετο τὸν στίχον τὸν ἐκ τοῦ Βελλε-: ροφόντου" οἴμοι" τί δ᾽ οἴμοι; ϑνητά τοι πεπόνϑαμεν *).

Chrysippus, princeps stoicorum, quanti fecerit Euripidem, docet fragmentum libri περὶ ἀποφατικῶν., quod ex pa- pyro descriptum Bergkius nuper explicavit. Idem solebat ἐπαινεῖν καὶ προφέρεσθαι τὰ τοῦ Εὐριπίδου ταυτὶ πολ- λάκις " '

*) Diog. Laert. IV, 20.

401

ἀλλ᾽ — — ἔστι. κἄν τις ἐγγελᾷ λόγῳ,

Ζεὺς καὶ ϑεοὶ βρότεια λεύσσοντες πάϑη *). Honestissimum de Bellerophonte iudicium fecerat etiam is auctor, quem Aelianus Hist. anim. V, 34. compilavit, Omitto Plutarchum, M. Antoninum, Athenagoram, Sextum Emp. , Lucianum aliosque, qui studium Euripidis versibus huius tragoediae in medium proferendis testificati sunt,

Idem argumentum ante Euripidem nemo illustraverat ; attigerant Homerus (Il. $, 155 seqq.) et Pindarus (Isthm. VI, 44.), quorum Euripides auctoritatem sequens admirabili arte res sane difficiles tractatu scenae accommodavit. Astydamantis tragici Bellerophontes **) an in eadem ma- teria occupatus fuerit, hodie ignoramus.

B. Hippolytus coronatus.

Troezene res aguntur ante domum regis Pitthei, qui, cum esset Thesei avus, educasse Hippolytum fingitur. [8 sapientiae. laude floruisse tradebatur, teste Plutarcho in vita Thesei c. 3. Itaque Hippolytus et natura et disciplina, cum sit ex Amazona natus et ἁγνοῦ Πιτϑέως παίδευμα, castitatem virtutum omnium maxime «colit, Theseus cum tota domo Troezena commigrasse fingitur, quod propter caedem Pallantidum unum annum debeat exsulare.

Ante aedes proxime fores duarum imagines dearum positae conspiciuntur, Dianae atque Veneris, quarum illam ab Hippolyto, hanc a Phaedra consecratam esse putandum est, Hac statim compositione funesta daemonum confli- ctatio significatur. Prodit deinde Venus ipsa, cuius ira et adolescens praestantissimus et mulier pudicissima interituri sunt. Huius oratio, ut iratam decet, minime exilis est, sed sanguine, succo nervisque praedita. Est autem hoc prooe- mium eiusmodi, ut non solum praeterita commemorando doceat, sed etiam futura praemonendo attentos reddat

*) Plutarch. Repugn. stoicorum c. 15. T. II. p. 1040. B. **) Cf. Welck. p. 1061. 26

402

spectatores. Suam potentiam, qua et inter divos et inter mor- tales polleat, ab Hippolyto sperni dea conqueritur. Nam quum sit innocentis Pitthei disciplina institutus, respuere eum atque aversari connubia, Qui quod assidue in silvis venatui vacans Dianam maxime colat deorum et supra conditionem humanam sibi huius consortio tolli videatur, haud se dicit invidere; quod autem se spernat et deterri- mant dicat esse daemonum, vindicandum esse. taque suis consiliis effectum esse, ut Phaedra, patris uxor, conspicata eum quondam ad mysteria visenda Athenas profectum, vehementissimo eius amore inflammaretur. Eum amorem, nunquam intermissum, postquam cum marito, propter cae- dem fugiente, "Troezena commigrarit, funestum ei fieri coepisse. Perire enim eam occulta flamma, nemine e do- mesticis conscio, et mori honestissime constituisse. Se vero ea re foras elata effecturam, ut Hippolytus quoque, et miserrime quidem, hodie intereat.

His expositis statim adolescens ipse, qui morti desti- natus est, florens vigore adolescentiae, stipatus turba comi- tum, eum cantu laetissimo ex venatu rediens conspicitur, Quis non tanta cum securitate ante patentes Orci portas ludentem conspiciens adolescentem animi corporisque vir- tutibus pariter praestantem misericordia moveatur?

Florum serta ex illibato prato decerptorum Dianae offe- rens oratione utitur e2, qua animi sensa verissime expri- mantur. Silvarum umbris refrigerari et fontium liquidissi- morum murmure delectari et pratorum roscidorum viridi- tate recreari nobis videmur, et relicta tectorum vicorumque angustia per silvas camposque vagari cupimus, huius ado- lescentis studia vitaeque genus intuentes. Dianae autem vim numenque si quis antea ignoravit, huius dicta factaque intuens, nisi plane hebetibus est sensibus, cognoscet. Sed, pro dolor! nulla unquam humana natura perfecta esse potest, et fato rerum humanarum etiam praestantissimis virtutibus vicina sunt vitia quaedam, ad quae tradueti, qui illis excellunt, in daemonum infestorum insidias incurrunt et calamitatibus, miseriis, morte afficiuntur. Sic Hippoly- tus ex morum castitate vitaeque innocentia insolentiam sumsit eam, ut se solum glorietur dignatum esse, qui deae

403

. consortio colloquioque fruatur, utque paene divino honore se a comitibus coli cupiat. Quo elatus fastu senis pruden- tissimi modestissimique monita, ut comitati studeat neve alteram deam in conspectu positam negligere velit, con- temnit, negans sibi probari.deam, cuius facta lucem fugiant. Quare misso monitore simul. cum numine obsceno statim iubet cibos parari equosque curari, a venatu continuo ad agitationem equorum transiturus, quibus periturus est.

Prodit deinde chorus mulierum, quae cum fuissent in vestibus lavandis apud fontem aquae marinae occupatae *),

de reginae aegritudine eiusque moriendi consilio cognove- runt. Tertium enim iam diem illam cibo abstinere in lecto decumbentem atque occulto morbo tabescentem compere- runt. €Caussam mali ignorantes aut furore divinitus immisso illam vexari, aut iniuria affectam a coniuge esse alienam Venerem sectante, aut nuntio de calamitate aliqua domus paternae allato consternatam, aut denique partus doloribus vehementioribus laborare suspicantur.

Mox ipsa pallido ore, languido tabidoque corpore in lecto sedens reclinis conspicitur. Morigerans enim nutrix optanti, ut clara luce puroque aethere frueretur, extra do- mum per famulas efferendam curavit. Quae aegrotae cupido, semper eorum, quae adsunt, impatientis, mentis eius habitui optime convenit, Egregie etiam reliqua effinxit poeta 7"). Cupit Phaedra, furore quodam abrepta, se frigidos fontes haurire, in viridibus pratis sub alnorum frondibus recubare, aut per saltus vagantem feras persequi, canes voce hortari, venabulum iaculari, tum rursus equos acerrimos in area

*) Maíthiaei reprehensionem insulsamr refutant scholiastae: φιλοῦσι γὰρ ἐν ταῖς τοιαύταις συνόδοις ὁμιλίαι περὶ βασι-- λέων προςεμπίπτειν πρὸς παραμυϑίαν τῶν καμάτων. ὥφτε οὐκ ἀπεικότως φησὶ πλύνουσαν φίλην πυϑέσϑαι καὶ εἰπεῖν. lidem non mare, sed fontem aquae marinae a poefa dici recte monueruní.

**) Schol. ad v. 218: ἄκρως δὲ ἐρωτικὸν 790g ἀπεμάξατο τῇ λεπτομερεῖ τῆς ἐκφράσεως περιεργείᾳ" εἰς ὑπόμνησιν γὰρ ἐρχόμενοι τῶν ποϑουμένων καὶ μονονουχὶ ξωγραφοῦντες αὐτὰ τοῖς λόγοις ἔτι μᾶλλον τὴν ἐπιϑυμίαν ἐγείρουσι.

26 *

404

agitare ἢ). Inde postquam ad sanam mentem rediit, pudet . eam dictorum obvolvitque caput prorumpentibus lacrimis. - Sic cum sanitas dolores creet, malum autem sit furor, optat, ut mori sibi insanienti liceat. Hinc ad nutricem nos convertamus, cuius mores non minus vere expressi sunt. Proprium est eorum, qui aegritudine laborant, de conditione et propria εὖ communi mortalium meditari. Quod si sub- limiora quaedam, quam quae in mulieris naturam cadere videantur, cogitata huic tribuit Euripides, fecit iure et con- suetudine poetarum neutiquam vituperanda 55), Egregium est etiam hoc, quod proprii commodi studium commendan- - tem fecit eam, cuius mores ab eo studio sunt alienissimi, ut factis dicta ipsa redarguat. Saepissime enim probis- simorum hominum improbiora sunt iudicia, et contra im- probissimorum probissima. Laudant enim utrique diversa sequentes, iidemque, si quis repente deus iis mutandi per- sonas facultatem faciat, nolint. ltaque haec nutrix (ut Ciceronis utar verbis) commodissimum esse docet quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas vel adducas, cum velis, vel remittas, Hoc praeceptum si qui sunt philo- sophi amplexi atque argutiis defenderunt, sane vituperandi sunt; at poeta culpa vacat, qui tribuerit ei personae, quae vehementius alieno malo quam suo dolet tantamque aegritu- dinem ex dominae calamitate suscipit, ut etiam de morte sibi consciscenda cogitet. Neque hoc mirandum est, quod in eadem dubitatione atque Hamletus haerens simili modo atque hic philosophatur. Solent enim etiam ineruditi, ubi aliqua animi perturbatione ultra vulgarem modum incitan- tur, ingenii vi inopiam doctrinae compensare et naturae quodam impetu conditionem suam excedere. Haec qui reprehendunt, eos miror non communem omnium poetarum consuetudinem vituperare, qua suam quisque disserendi

*) Scholiastes: Ἐνταῦϑα δὲ δεῖ τὸν ὑποκρινόμενον κινῆσαι ἑαυτὸν καὶ σχήματι καὶ φωνῇ, καὶ ἐν τῷ εἶμι πρὸς ὕλας" ἀναπηδᾶν, dg αὐτὴ πορευομένη.

**) Rectissime scholiastes: τὸ ἦϑος ἀπειρηκυίας τῆς ϑεραπείας, ὥςτε κοινῇ τὸν βίον βλασφημεῖν προάγεται. Διὸ καὶ γνωμικὸν ἐπειςάγεται, ὅπερ σύνηϑες τοῖς δυρτυχοῦσιν ἐπί τισιν. ;

405.

subtilitatem dicendique facultatem in personas, quas effin- gunt, transferentes, copiosius, ornatius, distinctius non in- genuos tantum homines, sed servos quoque et semiferos Cyclopas de suis animi sensis cogitatisque exponere faciunt, quam veritatis ratio pati videtur. Ab Euripidis quidem aequalibus nihil horum illi vitio datum esse pro certo affirmaverim: neque enim ipsam veritatem, sed imaginem veritatis reddendam poetarum operibus esse intelligebant, atque Aristophanes quoque, non quod importune philo- sophiam adhibuerit, sed quod omnino adhibuerit, ei crimini vertit, neque tantum a theatro, sed etiam a civitate et a vita studium eius exsulare iubet.

Dum obvoluto capite regina quiescit, chorus quaerendo ex nutrice statum rerum accuratius cognoscere studet, si- mulque hauc hortatur, ut, quamvis illa obstinato animo genus morbi caussamque celet, vi extorquere verum co- netur. lucipit igitur quaerere nutrix cautissime: in qua quaestione dum forte Hippolyti facit mentionem, Phaedra, tanquam vehementi dolore affecta, exclamat: quod odii signum esse putans nutrix nihil quaerendo coniectandoque proficit. "Tum ad preces conversa supplex genua dominae amplexa dextraque prehensa obsecrat, ut verum , quamvis malum sit, fateatur: maius enim malum, quam domina pri- vari, accidere sibi posse negat. Sequitur igitur post amba- ges quasdam confessio verecundiae laude excellens con- tinensque celebrata illa: πῶς ἂν σύ μοι λέξειας Wu χρὴ λέγειν; εἰ σοῦ τάδ᾽, οὐκ ἐμοῦ χλύεις. Qua confessione plane consternatur nutrix, morteque peius malum ei esse videtur, quum turpissimae cupidini modestissimam feminam obnoxiam esse videat; neque minus choro ad perniciem res aperte tendere videtur. "Tum mentis sensa et consilia uberius Phaedra explicat. Intellexisse se meditando ait, non tam iudicii vitio quam naturae imbecillitate, cum aut inertiae aut voluptati aut falso cuidam pudori indulgeant, mortales plerosque peccare et ad scelera suscipienda pro- nos esse, His igitur cognitis, non potuisse sibi, ut flagitium invita committeret, accidere, ltaque postquam se amore vulneratam esse senserit, considerasse, quanam ratione eum ferre posset honestissime. Et primum quidem celandum

$

406

esse morbum censuisse: nullam enim fidem esse linguae, quae aliena quidem vitia optime arguere, propriis non me- delam, sed accessionem parare soleat. Curandum igitur esse, ut pateant honesta, celentur turpia. Deinde se per- turbationem animi meditatione et temperantia vincere stu- duisse, Denique, postquam his nihil profecerit, mori con- stituisse, Stare sententiam: turpem enim per se hunc morbum esse et uxoribus merito maxime infamem, di- gnamque fuisse, quae miserrime periret, quaecunque femina nobilis prima polluto toro coniugiali foedum exemplum proposuerit humilioribus, Malle se perire, quam flagitii sibi consciam perpetuo ne arguatur timere et maritum li- berosque dedecorare: debilitari enim animum liberorum imminuique ingenuitatem — conscientia wo" paternive flagitii.

Haec rectissime, verissime, sapientissime planeque philosophorum praeceptis convenienter disputata probat scholiastes his verbis: πιϑανῶς δὲ καὶ τὸ ἠρέμα voógAsvo- μένην αὐτὴν ἐνθυμεῖσθαι τοιαῦτα" τότε γὰρ γνωμικώτεροι γινόμεϑα, τῆς φύσεως ἡμᾶς διὰ τοῦ πάϑους ἐχπαιδευούσης. Neque quomodo reprehendi possint video, nisi quis forte incredibile esse ducat mortem turpitudini ab ulla femina amante anteponi. Certe possunt eadem, quae viri otiosi excogitarunt, a femina, quam dolor pungat neque quiescere sinat, inveniri: calliditatem enim affert sollicitudo , mul- taque animo volventes tentare omnia prius solent ape quam extrema subire constituant.

Non debuisse Phaedram nutrici supplicanti gratificari statim intelligitur. Haec enim mulier, cum vivere domi- nam more nutricum primum esse ducat neque fieri posse credat, ut, moriente illa, ipsa superstes sit, servare eam omni ratione, etiam invitam, constituit. 'lTribuit autem huic quoque poeta disputationem satis subtilem atque philo- sophicam, cuius summa haec est, non debere mortales, quoniam neque perfectam sapientiam assequi neque vitiis omnibus liberi esse possint, nimiam morum castitatem af- fectare, sed sustinere se obnoxios esse mentis perturba- tionibus iis, quae nisi cum vita deponi nequeant; neque cuiusquam tam puram innocentemque esse vitam, ut non

107

interdum etiam simulatione ei ad tegenda vitia opus sit. Disputandi subtilitatem exemplorum auctoritate confirmat, ostendens neque primae neque soli Phaedrae hoc accidisse, ut invictae amoris potentiae succumbat: idem enim et suimmos deos et sapientissimos homines passos esse et pa- tienter tulisse, callide tegentes quae minus viderentur de- cora. Syperbiae esse, velle morum integritate ipsos deos superare, et acquiescendum, si cui plura bona quam mala sint.

Sic utilitatis rationem nutrix, honestatis regina defen- dit. Hanc speciosam quidem esse censet anus, sed relin- quendam, ubi salus agatur: quippe vitam potiorem esse quam decus atque honestatem. Contra utilia dulcia quidem auditu, sed turpia factu esse dicit regina, et perniciem af- ferre tum civitatibus tum domibus, Quamobrem respuit consilia nutricis, et consentit cum ea chorus. Neque ta- men desistit nutrix, sed aliquid remedii se inventuram esse promittens, quo malum levetur, in domum abit.

Tum chorus Cupidinis potentiam praedicat, quem di- cit esse Iovis filium dignumque, qui non minus quam luppi- ter et Apollo ludis atque sacrificiis ab universa Graecia colatur. Cuius operum exempla duo ostenduntur, Oechalia propter loles amorem ab Hercule cremata, et Semele ful- mine cum aedibus conflagrata. Hoc carmen et verbis et rebus praestantissimum est.

Interim nutrix intus ea, quae praedixit , infelicissime perfecit: aperuit enim Hippolyto Phaedrae amorem. Sa- tis prospectum et famae et saluti dominae fore opinabatur, si, antequam rem adolescenti aperuisset, iuramento eum callide occupasset obstrinxissetque promisso se, quidquid fidei suae commissum foret, arcano celaturum esse silen- tio. "Tum, quod eum generosum esse sciebat, sperabat eum et suae sollicitudini et Phaedrae calamitati hoc dona- turum, ut in huius sanandae conatibus se adiuvaret. At adolescens, simulatque rem pronuntiatam auribus percepit, verbis ipsis suam puritatem inquinari putans, statim impa- tientissime exclamavit neque iam reliquae illius explicationi aures praebere sustinuit, sed e domo se proripuit, clamans

408

conviciansque et vehementissima oratione in genus When universum invehens.

Duri animi superbique est nihil vitiis aliorum ignoscere et, quod te ipsum imbecillitate naturae humanae superio- rem esse putes, damnare neque ulla venia dignos habere peccantes. Tam sublimem autem suam esse virtutem Hip- polytus putat, ut ne vestem quidem ab impura.anu tangi patiatur auresque putet statim vivo fonte eluendas esse. Egregium hoc quoque signum est studii exquisitae san- ctitatis, quod, quamvis se iureiurando minime teneri intelli- gat (iuravit enim lingua, mentem iuiuratam gerit), tamen tam obstinate servat, ut atrocissimis se calumniis lacerari, quam fidem ullo pacto violare malit. lImprudenter igitur inconstantiae Euripidem arguit Valckenarius. "Tenere se non potest Hippolytus, re turpissima cognita, quin palam clamet, seque iureiurando, quod invitus dederit, ullo modo prohiberi negat. Sed Theseo se rem proditurum esse nusquam professus est, neque ex eo, quod in primo animi timore, dum iram verbis effundit, prohiberi se iureiurando, quominus palam clamaret, negavit, sequebatur, ut etiam ad patrem rem deferendi sibi licentiam esse arbitraretur *). Ceterum illud dictum:

ἢ γλῶσσ᾽ Óucuoy, ἡ δὲ φρὴν ἀνώμοτος, merito et sapientibus probatum est **) et ineruditis reli-

*) Rectissime poetae mentem assecutus est scholiastes: ov καϑολικῶς τὸ τοιοῦτον, ἀλλὰ νῦν, ἐπείπερ ἡ γραῦς, πρὶν εἰπεῖν τὸ πάϑος αὐτῷ καὶ πρὶν εἰς ἔννοιαν ἐλθεῖν αὐτὸν τοῦ δηθησομένου, ὅρκον ἤτησε τῆς σιωπῆς καὶ τῆς διανοίας, ὁ δὲ μὴ προειδὼς ἐφ᾽ ἃ ὥμοσεν ὦμοσε, φησίν" ἡ γλώσσα προπετέστερον καὶ παρὰ γνώμην τῆς φρενὸς ὀμώμοκεν. ᾿Δριστοφάνης καϑολικώτερον νοήσας φησὶ τὸν Εὐριπί- δην ὑβρίξειν τῆς γλώττης τὴν διάνοιαν, ες ἂν μὴ τὰ δόξαντα τῇ κρίσει τῆς διανοίας φϑεγγομένης. ἄλλως τε φαίνει διὰ τῶν ἑξῆς τὸ εὐσεβὲς αὐτῶν φυλάττων" φησὶ γὰρ ,,si μὴ γὰρ ὅρκοις ϑεῶν ἄφρακτος ἠρέϑην.,᾽ ὥςτε μὴ δόκησιν αὐτῷ ἐπιορκίας πλάττειν.

**) Plat. Symp. p. 199. A. Seneca Hipp. v. 891. Ovid. Her. XXI, 135. Cic. Off. III, 29. Livius: ,,corpus est tantum vio- latum, animus insons." Cf. Valcken. ad v. 612.

409

giosisque vel potius superstitiosis hominibus offensioni fuit. Nondum enim illis temporibus vulgus liberatum erat opi- nione verbis ipsis precationum vim quandam atque momen- tum inesse, neque qua mente, sed quibus verbis iuramenta conciperentur, referre. Quamobrem non est mirandum, quod Euripides etiam in iudicium vocatus est a calumnia- tore quodam; sed hoc mirandum, quod etiam eorum, qui meliora debebant edocti esse Christi praeceptis, quidam tanta vecordia Aristophanis auctoritatem secuti sunt, ut plus huius depravationi dicti, quam verissimae Ciceronis disputationi reliquorumque auctorum gravissimorum iudiciis tribuerent. Eadem vecordia fabula de mulierum odio Eu- ripidis vulgo decautatur. Quasi huius odii argui possit is, qui uxorum omnium pudicissimam, probissimam sapientis- simamque in hac tragoedia ipsa effinxit et quaecunque probra ab adolescente insolente in mulierum genus ingeri fecit, ipsarum mulierum, quae praesto sunt, dictis factis- que redarguit, An potest quemquam, qui attento animo colloquium Hippolyti senisque famuli legat, fugere impro- bari ab Euripide affectatam illius puritatem . Venerisque fastidium? ^ Comparandus est Hippolytus, Veneris contem- . tor, cum Pentheo, Bacchi contemtore. Neuter, quamvis sint abstinentia, sobrietate, probitate, integritate insignes, improbante poeta mulcatur. Nimis. enim putido virtutis studio aspernantur dona deorum praestantissima, quasi per se perniciosa sint, et non, prout iis utaris, bona malave existant. Insolentiae est quidquam humani a se alienum esse putare, neque unquam non cum superbia coniuncta est contumax illa abstinentia atque vitatio affectuum eo- rum, quos firmissima esse vincula natura voluit communi- tatis generis humani.

Inveniuntur fastidiosa ingenia etiam hodie passim, quae citra concubitum liberos procreari posse cupiant: quidni igitur Euripidis temporibus inventa esse credamus? Neque defuisse, qui malum mulieres esse dicerent, et quidem eiusmodi, quod ii ipsi, qui possiderent, studiose comerent ornarentque, ex Aristophanis lepidissima dissertatione in Thesm. v. 783 —800. apparet. Denique plurimos fuisse, qui fatuam, simplicem neque ultra quam mulierem deceret

410

sapientem uxorem alere eamque a consortio hominum quam diligentissime arcere optimum esse ducerent, mores ipsi Graecorum testantur. Inde non poetae sententiam, sed opinionem, quae apud vulgum increbuisset, haec Hip- polyti oratione redditam esse intelligitur. Omnino autem tenendum est id studiosissime secutum esse Euripidem, ut vulgi opiniones recenseret et philosophiae poeseosque lumine illustrando corrigeret. TT

Ad Phaedram redeamus. Fructu laborum se privatam videt importuno nutricis officio, et cum moriendum utique sit infelicissimae, iam ne honeste quidem et sine infamia mori licet. Huic igitur malo forti ac praesenti animo me- dicinam parat. Et primum quidem nutricem, quamvis pol- liceatur se iisdem artibus, quibus depravarit rem, etiam sanaturam, facessere iubet. Deinde occupare Hippolytum constituit et quasi de stupro ipsa ab eo compellata sit, prius accusare. Denique mortem sine mora sibi consciscen- dam esse intelligit. Videndum iam, quomodo probari vel certe excusari possit, quod innocentissimo adolescenti falsa criminatione jnteritum parat. Amoris iraeque furores vici- nos esse satis notum est *), neque tamen haec excusatio sufficit. Mulcandüm, superbissimum adolescentem et ad modestiam revocandum esse (σωφρονεῖν μαϑήσεται. v. 126.) non sine: probabili caussa Phaedra sibi persuadet: iure enim huic accidere videtur quidquid acciderit. Sed quis non, ulciscendi cupidus, talia sibi persuadet? Bonorum - summum iudicio Phaedrae est honestum —

μόνον δὲ τοῦτό qao ἁμιλλᾶσϑαι βίῳ,

γνώμην δικαίαν κἀγαϑήν, ὅτῳ παρῇ --- (v. 426.), cuius quidem studium separari non potest a studio laudis (v. 489.). Huius tuendi caussa non solum labores summos sustinuit, sed etiam vitam profundere constituit. Privari autem sibi videtur hoc laborum mortisque fructu temeritate adolescentis crudelissimi. Fieri igitur non pot- est, ut alienae vitae parcat, quae suae non pepercit, siqui-

*) Heliodori verba (VIII. p. 374.) Valckenarius in testimonium vocavit: ἀπελπισϑεὶς ὃ ἔρως οὐδεμίαν ἔχει φειδὼ τοῦ ἐρω- μένου.

411

dem aliter quam in criminatorem regerendo crimen purgari nequit. Quod faciens, quid aliud quam par pari referre videtur? Nonne enim Hippolytus, ne iureiurando quidem, quo se obstrinxerat, retentus, turpissimas criminationes, et falsas quidem, palam iactavit

πλήσει τε πᾶσαν γαῖαν αἰσχίστων λόγων 3 Ergo quod criminationem criminatione repellere constituit

neque mortis fructum amittere vult, non est vituperanda. Non debuit enim Hippolytus famam innocentis temere lacerare. Optare, ut divini numinis iustitiae confidens Phaedra famae suae purgationem huic commisisset, est postulare, ut non graecos homines, sed christianos Euripides repraesentasset.

Strenue chorus duplici officio et tegendi commissa et favendi bonis satisfacit, neque idem quidquam, quod non proposito conducat, medios actus intercinit *). Itaque dum suspendio vitam mulier praestantissima finit, vehementissimo affectus dolore cupit se aut terra hauriri aut in aerem sublatum ad ultimos orbis terminos auferri. 'Tum naviga- tionis recordatur infaustissimae, qua Athenas ad connubium infelicissimum ineundum vecta intravit thalamum , in quo, mortem turpitudini praeferens, interitura erat. Hoc car- men elegantia atque sublimitate nullo inferius est, Statim deinde defunctae corpus a famulis e laqueis solutum com- ponitur.

Hoc ipso momento Theseus ex itinere redit. In fin- gendis caussis absentiae vel praesentiae personarum, quas vel adhibere rebus agendis vel arcere velint, scenicos poetas non admodum religiosos esse constat, facileque haec licen- tia conceditur iis, quorum ars plurimis esset iniquissimis- que legibus circumscripta. Probabili caussa Hippolytum

*) Non digna sunt quae refutentur haec Monkii verba: ,,Fabulae nostrae oeconomia, in ceteris egregia, hoc nomine inculpa- tur, quod chorus praesenserit Phaedrae facinus, nec tamen prohibere conatus sit. Idem profecto vitium in aliis Euripi- dis tragoediis conspicitur, et forsan ob partes choro tribu- endas, quae eum a scena abesse non sinebant, aegre vitari potuit. In illo autem magis peccasse videtur tragicus, qued ipse necis modus, quem initura esset Phaedra, a choro praedictus sit."

4112

ablegavit Euripides *), nutricem autem removit ita, ut ne mentio quidem eius in reliqua fabula ulla iniiciatur, id quod imperite a quopiam vituperatur: quasi huius salus in dis- crimine versetur vel perinde atque Phaedrae et Hippolyti curandum sit!

Ex oraculo igitur coronatus rediens Theseus domum luctu mixtam invenit et coniugem voluntaria morte exstin- ctam esse cognoscit. Mox apertis foribus corpus ipsum defunctae conspicitur, Theseo lamentis summum uxoris amorem declarante: nam vita sua eam cariorem sibi fuisse dicit, seque aliam post illam uxorem ducturum negat. Ubi vero litteris, quas defuncta manu tenet, inventis solutisque filium vim coniugi suae facere ausum esse cognovit, prae- ceps ira, quod Neptunus, qui pater Thesei esse ferebatur, se vota tria precanti impleturum esse promisit, horum uno ad perdendum filium abutitur, neque hac imprecatione contentus, etiam e patria eum eiicere decernit. Chorus, quamquam minime languet, tamen, quoniam neque com- missa prodere neque se conscium esse fateri vult, haec prohibere nequit.

Accurrit ad patris clamores Hippolytus, Priusquam autem actum, qui sequitur, praestantissimum recenseamus, de Hippolyti studiis ad animum excolendum pertinentibus pauca dicenda sunt. Descripsit ea Euripides his versibus:

ἤδη viv αὔχει καὶ δι’ ἀψύχου βορᾶς

λόγοις καπήλευ᾽, ᾿Ορφέα v ἄνακτ᾽ ἔχων

βάκχευε, πολλῶν γραμμάτων τιμῶν κα-

πνούς. Pythagorae disciplinam his verbis significari monet scho- liastes: ἐπεὶ γὰρ ἔνδοξος ἦν ó Πυϑαγόρας, ἤδη καὶ πολλοὶ ἀψύχων ἀπείχοντο᾽ ἀνάγει δὲ τοὺς χρόνους. περὶ αὐτοῦ γὰρ αἰνίξασϑαι βούλεται ὃ Εὐριπίδης τοιοῦτος δέ ἐστιν ἀεὶ τὰ ἡρωϊχὰ πρόφωπα εἰςάγων. Vicinas cognatasque

*) Schol. ad v. 694: ἄλλως τε καὶ ὃ ποιητὴς οἰκονομικῶς τοῦτο ἐξεργάζεται, διὰ τῆς τοῦ ᾿Ιππολύτου ἀπουσίας ἐξουσίαν

- διδοὺς τῇ Φαίδρᾳ ἐργάσασϑαι τὴν ἀγχόνην καὶ τὴν διαβολὴν αὐτοῦ τὴν διὰ τῶν γραμμάτων, ἵνα ἡ δέλτος καὶ ἡ τοῦ Ἱππολύτου ἐρημία πιστώσηται τὴν κατηγορίαν τῆς μοιχείας.

413

inter se fuisse Pythagorae Orpheique disciplinas testatur Herodotus 11, 81., et pluribus verbis ostendit Hoeckius in libro, quem de rebus Cretensium scripsit, c. IIT. p. 190 seqq. Carne enim atque caede animalium et Orphici et Pythagorei abstinebant. lidem initia ac mysteria summo studio colebant; cf. Aristoph. Ran. 1032: /

"Oggsvg uiv yàg τελετάς 9' ἡμῖν κατέδειξε φόνων

v ἀπέχεσθαι *).

Pisces omnium animalium maxime pro cibo Pythagorei aversabantur, teste Plutarcho Sympos. VIII. p. 373. Quan- topere cum his ritus mysteriorum convenerit, ex Porphyrii de abstin, verbis patet: παραγγέλλεται γὰρ Ἐλευσῖνι d- πέχεσϑαι καὶ κατοικιδίων ὀρνίϑιων καὶ ἰχϑύων καὶ κυάμων κτλ. Vides igitur caussam, propter quam statim initio dramatis Hippolytus ostenditur Athenas pro- fectus esse

σεμνῶν ἐς ὄψιν καὶ τέλη μυστηρίων. Orphicorum scripta plurima ferebantur, quorum auctores Pythagorei erant; Cic. N. D. L, 38, 107. Haec igitur signi- ficant verba illa, πολλῶν γραμμάτων τιμῶν καπνούς. Magi- cam artem et expiationem et divinationem Orpheo propriam fuisse Euripides ipse ostendit Alcest. 969. Cycl. 646. Ean- dem Pythagorae tribuunt Cicero Div. I, 3., Porphyrius 23., lamblichus 60 seqq. Hanc igitur artem respicit "Theseus v. 1036: ^. ἄρ᾽ οὐκ ἐπῳδὸς καὶ γόης πέφυχ᾽ ὅδε; Denique Orpheus traditur mulieres odisse eamque ob caus- sam etiam discerptus a mulieribus esse. Quidam ab eo etiam puerorum amores primo inductos esse affirmant. Pythagoreorum autem iudicia ab eiusmodi abstinentia non plane abhorrebant. Exemplo est Archytas ille Tarentinus apud Cic. Senect. c. 12., qui ,,nullam capitaliorem pestem quam corporis voluptatem hominibus dicebat a natura da- tam esse." Ex Italia pulsi Pythagorei in Graecia societa-

*) Adde Lobeck. Aglaoph. p. 238 seqq. Antiphanes comicus ap. Athen. p. 161. A.: πρῶτον μέν, ὥςπερ Πυϑαγορίξων, ἐσθίει ἔμψυχον οὐδὲν κτλ. Alexis ibid. Iamblichus p. 25. (

414

tem renovarunt, conspiratione, abstinentia et severitate, orgiis cultuque baechico insignes atque Orpheum pro foederis auctore colentes; cf. Hoeck. l|. l. Aut horum aut Orphicorum depravationis testimonium exstat apud Plat. Rep. p. 364. B: ἀγύρται δὲ xol μάντεις ἐπὶ πλουσίων ϑύρας ἰόντες πείϑουσιν. ὡς ἔστι παρὰ σφίσιν δύναμις ἐκ ϑεῶν ποριξομένη ϑυσίαις τε καὶ ἐπῳδαῖς sive, τι ἀδίκημά του γέγονεν αὐτοῦ ἢ προγόνων ἀκεῖσϑαι κτλ. «ag sine dubio pertinent Euripidis verba haec:

— — — τοὺς δὲ τοιούτους ἐγὼ

φεύγειν προφωνῶ πᾶσι" ϑηρεύουσι γὰρ

δεμνοῖς λόγοισιν, αἰσχρὰ μηχανώμενοι. Nunquam maximi facienda sunt ea, quae vulgus colit vel sectae eruditorum familiaeque sequuntur, neque ritus et instituta servare rerum omnium difficillimum est. 'Tum Venere abstinere, praecipue si cupidine nulla vincaris, eius- modi est, quod plurimi assecuti sint et vulgo assequantur; at ruentem in se totam Venerem qui sustinuerint, rarissimi inveniuntur, sicut eorum, qui naufragio facto plures dies undis iactati sunt, paucissimi evaserunt. Non esset igitur, quod Hippolytum magnopere admiraremur, si merus Pytha- goreus esset neque altiore sapientiae virtutisque studio e turba emineret. Sed multo augustiorem facit accessio bo- norum, quae ex sui animi divitiis depromta adiiciens noster sapientiae virtutisque exemplar quam maxime perfectum effingere studuit, doy Κα

Venit igitur Hippolytus eorum, quae interim gesta sunt, plane inscius, culpa liberrimus, obstupefactus calami- tate et ad communiter suscipiendum dolorem paratus. Eam vero impudentiam etiam scelere, quod commiserit, superio- rem esse putat pater. [taque initio indignatione vocem et stupore praecludente, insidianti similis, vultum in scelerato figit. Deinde solus secum monstrum hominis miratur: esse qui quum miras atque incredibiles artes in cassum discant, sapientiam, rem omnium maxime necessariam, negligant, quis putasset? tam fallacem probitatis simulationem in tanta morum foeditate inveniri indignum esse! Obsecran- tem filium, ut missa meditationis subtilitate, quam quidem ipse, quod praesentibus rebus parum convenire videtur, merito

415

horret, dolorem secum communicet, non audit neque allo- qui dignatur. "landem vero, non amplius ferens dissimu- lationem et confidentiam eius, qui se certissimis indiciis convictum constrictumque teneri ignoret, ad prosternendum uno impetu hostem temerarium armatus surgit. Magnifico

utitur exordio: quis modus erit audaciae et confidentiae, si posterior quaeque aetas priore erit vitiosior? Altero orbe opus erit, quo mali a bonis separentur, ne plane ex- stinguatur probitas. Propositio ipsa ea est, quae per- cellere possit adversarium: intuemini in hunc, qui, ex me natus, meum thalamum polluit idque manifesto a mortua convincitur! Haec firmat gravissimis argumentis, quaecun- que obstare videntur, removendo: Quin obverte, quando- quidem in conspectum venire sustinuisti, patri os vultum- que tuum! "Tu morum sanctitate et deorum consortio glori- aris? scilicet severitatis praetextu vitia facilius te celatu- rum esse speras. Sed iam convictus es ita, ut oratione nulla et ne iureiurando quidem purgari possis. An te ut perderet ipsam vita se spoliasse dicis? quod absurdum est. Aut proniores ad libidinem mulieres quam viros esse ar- guis? Sunt adolescentes non minus intemperantes et ma- gis temerarii quam feminae; denique mors eius omnibus argumentis potior est. Subiicitur peroratio gravissima: frustra Sinis et Sciron me sceleratis gravem esse testen- tur, nisi digno supplicio te quoque affecero.

Filii oratio moderatione conspicua est. Dicit autem haec fere: Quamvis sit speciosa caussa, tamen, si explore- tur, minime honesta esse arguitur. Ego autem certamini palam sustinendo impar sum , domesticae tantum philoso- phorum orationis peritus, quae veritatem magis quam fu- cum sequitur *). Quod speciem honesti, non honestatem ipsam me colere arguis, innocentia vitae meae contrarium

*) Cf. Cic. Orat. 19, 64. Mollis est enim oratio philosophorum et umbratilis, nec sententiis nec verbis instructa popularibus, nec vincta numeris, sed soluta liberius. Nihil iratum habet, nihil invidum, nihil atrox, nihil mirabile, nihil astutum: casta, verecunda, virgo incorrupta quodammo- do. ldem de orat. L, 54, 288. Socrates damnatus est nul- lam aliam ob caussam, nisi propter dicendi inscientiam.

416

docet: sum pius ergo deos, fidus amicis neque postulanti- bus iniqua neque praestantibus, idem sum absentibus at- que praesentibus familiaribus, rem autem veneream nonnisi ex narrationibus imaginibusque novi, neque tamen talia cognoscendi cupidus sum. δ᾽ continentiae meae non con- fidis, ostende, quibusnam illecebris deleniri potuerim. Num forma uxor excellebat tua? An domo et regno potiri pot- eram hac potiundo? . Stultorum esse duco regna affe- ctare. Principatum mihi contingere in certaminibus, quae Graeci celebrant, cupio, reipublicae. autem administratione aliis. concessa cum amicis me delectare securus atque otiosus malo. δ᾽ viveret quae me accusavit, re et factis eam convincere possem. Nunc solum relinquitur quo in- nocentiam defendam iuramentum. Inde diris exsecrationi- bus se ipse obstringit. Denique caussam, qua commota Phaedra mortem sibi consciverit, tecte innuit, sed indicare fas sibi esse negat.

Mirabiliter pater afficitur moderatione et eoüsieitia adolescentis; sed tantum abest, ut eam a conscientia veri rectique proficisci credat, ut illum arte magica ad se in- cantandum uti arbitretur. Poenam deinde constituit eam, quam morte ei miseriorem fore sperat, ut vitam exsul, va- gus, egenus degat. Tum vero Hippolytus, omnibus rebus frustra tentatis, an deorum fidem, qua perit, fallere. prae- stet, paullulum ambigit. Sed postquam ne sic quidem persuasum iri patri intellexit, ad constantiam redit et ferre potius miseriam constituit, quam violare iusiurandum, Quo- nam autem se vertat, quemnam hospitem adeat, ob talem culpam damnatus? Profecto nihil peius est infamia inno- centi. Tecta ipsa putes vocem mittere ac testari innocen- tiam debere adolescentis, cuius miseria tanta est, ut nemi- nem credas tam durum esse, qui conspiciens eam lacrimis temperet. Sed pater querelis non magis quam argumen- tis movetur, ac postremo servos eum per vim abstrahere iubet. Tum Hippolytus valere iubet deam, quam sociam et fautricem habuit, valere patriae solum, in quo edu- catus nutritusque est, et comitantibus aequalibus e con- spectu abit.

Carmen, quod sequitur, ad feminas, quae chorum effi-

s

HA

ciunt, non magis pertinet, quam Pindarica carmina ad eos, qui recitabant. ^Notavit hoc scholiastes : γυναῖχες μέν εἶσιν «b τοῦ χοροῦ, μεταφέρει δὲ τὸ πρόρωπον ἐφ᾽ ἑαυτοῦ ὃ ποιητὴς καταλιπὼν τὰ χορικὰ πρόφωπα" μετοχαῖς γὰρ ἀρσενικαῖς κέχρηται. Haec autem dicit poeta: Haud par- vum solatium est credere deos rebus humanis prospicere; sed dubitationem saepissime iniicit fortunae varietas, qua neutiquam merita dignis retribui video. Liceat mihi «cdit tudine vacare, non summa, sed mediocria, sequenti et con- tento praesentibus : consternatus enim sum ealamitate Hip- polyti, elarissimi Graeciae sideris. Desiderabunt silvae ve- natorem , carebit arena equorum agitatione, obmutuerunt cantus lyrae, nuptiarum spes abiit virginibus, frustra ma- ter peperit, amiserunt eum Gratiae.

Sequitur. praestantissima narratio de Hippolyti interitu, quam et Ovidius et Seneca et Racinius imitati sunt. Comi- tantibus amicis ad littus, ubi equos ministri curabant, ado- lescens lacrimans ipse cum. lacrimantibus sodalibus de- scendit. Currum conscendens optavit, ut, sive moriatur sive lucem videat, sceleris suspicione liberetur. Tauro mon- síroso ex maris undis emergente consternantur equi, curru excutitur Hippolytus, saxo alliditur, lorisque implicitus cum everso curru misere trahitur; denique ruptis loris, semiani- mis, proripientibus se equis, relinquitur. His auditis 'The- seus partim gaudet partim dolet :

0ecidere volui norium, amissum fleo."

Afferri autem prostratum iubet, ut eius confessione veritas aperiatur. Interim chorus brevissimo, sed egregio carmine veram calamitatis caussam innuit Veneris amplissimam po- tentiam praedicando.

Antequam autem Hippolytus afferatur, Diana de coelo descéndens rerum caussas ipsa explicat. Huius interventu ad expediendas res minime opus fuisse planum est. Li- cebat enim Hippolyto nunc demum certe arcana prodere, nec timendum erat, ne tumidus patris animus fidem dictis derogaret; licebat nutricem in testimonium adhibere; lice- bat etiam chorum ad partes vocare. Adhibita igitur est dea sedandis animis et consummiandis, non extricandis, rebus. Detracto autem involucro hoc docet Diana: Non

21

418

caruerunt fructu Hippolyti virtutes; nam et vivus me socia atque fautrice gavisus est, et mortuus perpetuis honoribus fruetur, Sed interitam arcere nulla cuiquam praestautia potest: quin etiam gravioribus expositus est calamitatibus, quo quis magis virtutibus excellit, quemadmodum celsissima quaeque gravissima ruina sternuntur. Neque enim ulla na- tura mortalis omnibus numeris absoluta est, sed virtutibus finitima sunt vitia, quae in celsissimis quibusque hominibus maxime sunt conspicua, et tanto odiosiora, quo maiore quisque constantia atque pertinacia studium suum perse- quitur, tantoque citius eadem ad perniciem adducunt.

Quam Euripides indicavit deorum legem, quamque, hunc secutus, etiam Ovidius commemoravit, qua licere ne- gant cuiquam deo alius dei facta irrita facere sive rescin- dere, eam non accuratissime cum Homericorum deorum consuetudine convenire falso putat Valekenarius. Nunquam illi nisi vel iubente vel permittente Iove manus jnter se conserunt, neque unquam singulari certamine de uno ho- mine contendunt: indignum enim esset pro uno viro bi- nos deos vulnera sibi inferre, Ac ne in populorum quidem proeliis temere manus conserunt, sed concursum verecunde vitant. Proprio autem odio et privata ira concitati inter se conflictantur in rhaps. XXI. v. 385., qua ex re miram voluptatem capit luppiter.

Apportatur deinde Hippolytus eliso, laniato cruento- que corpore, foedo adspectu, cum flebili clamore, Hunc Diana consolatur neve patri irascatur monet; eadem se et ultionem Veneris suscepturam esse pollicetur, et effectu- ram, ut perpetuis honoribus Hippolytus a virginibus innu- ptis colatur *). Postquam dea discessit, filius patrem caedis culpa liberat interposito iuramento, statimque hoc facto in huius amplexibus animam efflat et ab eodem componitur.

Plane singularis ac paene inaudita graecis hominibus est animi lenitas, aequitas et moderatio, qua ignoscit iis, a quibus iniuria contumeliaque affectus et morti miserrimae obiectus est. Solo philosophiae. studio eam animi altitu-

*) Cf. Welck. p. 745., qui hunc honoreni cum corona, qua or- natus Hippolytus primo in scenam prodiit, recte componit.

419

dinem parari potuisse manifestum est, maximeque omnium disciplinarum hoc proprium erat ei, quae cantu fidibusque, quasi quadam incantatione, animos a perturbatione ad tran- quillitatem traducebat et in sedandis animorum motibus studiosissime elaborabat. Recte igitur Pythagoreorum fa- miliae adolescentem noster adscripsit et inter studia eius lyrae tractationem retulit (v. 1126.), cuius cantu etiam fe- ras bestias domuisse Orpheus narratur. Antequam ullo uteretur auctore, ipsius maturae bonitate quasi inscius philosophiae studium Hippolytus induisse Rügitur, Testan- tur hoc verba eius : ὅςτις no μηδέν, ἀλλ ἐν τῇ φύσει τὸ σωφρονεῖν εἴληχεν ἐς τὰ πάνϑ᾽ δμῶς. Hoc.minus mirandum est, quod Phaedra quoque invita, dum cupidinem animi vincere ac domare studet, in me- dios philosophorum circulos intravit, quum castitate et magnitudine animi maxime excellat. Hippolyti autem in- genium moresque contemplantes, non possumus non de ipso Euripide adolescente cogitare, et plura insunt in hac tragoedia, quae scribens poeta sui animi inclinationem pa- rum celasse videatur, velut haec: /—— ἐγὼ δ᾽ ἀγῶνας uiv κρατεῖν “Ελληνικοὺς - φιρῶτος ϑέλοιμ᾽ ἄν. ἐν πόλει δὲ δεύτερος σὺν τοῖς ἀρίστοις εὐτυχεῖν ἀεὶ φίλοις" πράσσειν τε γὰρ πάρεστι, κίνδυνός τ’ ἀπὼν κρείσσω δίδωσι τῆς τυραννίδος χάριν. Corporis enim exercitationi studuisse Euripidem tradunt, atque etiam victoriam ex pugilatus pancratiique certamine retulisse. "Tum quod austeritatem Hippolyto paedagogus exprobrat (τὸ σεμνὸν καὶ τὸ μὴ πᾶσιν φίλον) monetque, ut affabilitate gratiam sibi conciliare studeat, eadem paene omnia in Euripide fuisse grammatici affirmant. Retractatum argumentum ab Euripide immutatumque priorem Hippolytum ea maxime de caussa esse mihi per- suadeo, ut qualis esset voluntas sua qualisque mens, fa- cilius ab auditoribus perspiceretur. Repraesentaverat enim in priore Phaedra et in Stheneboea vim amoris tanta ve- ritate, ut quaedam mulierculae harum exemplum secutae se ipsae interficerent. Quamobrem pravae mentis suae in- 23 *

420

terpretationi occursurus rectius exemplum permutatae Phae- drae proponendum esse censuit et studiose elaboravit, ut utrumque drama comparando, quid sequendum esset, faci- lius appareret. Nam fere singuli actus singulis: alterius dramatis respondent et sic conformati sunt, ut iidem simi- les inter se diversique "sint. Longissime "arcendam esse opinionem eorum, qui non παλινῳδίαν. sed διόρϑωσιν prioris Hippolyti hoc drama fuisse putent, ex hoc ipso apparet, quod divulgato posteriore dramate prius. non. est antiquatum, sed paene aequali honore apud posteros fuit : quid? quod Ovidius, elegantissimus poeta, et Seneca illud quam hoc imitari maluerunt. Videtur autem illa opinio ex grammatici verbis, qui argumentum scripsi originem du- xisse: τὸ γὰρ ἀπρεπὲς καὶ κατηγορίας ἄξιον ἐν τούτῳ διώρϑωται τῷ δράματι" τὸ δρᾶμα τῶν πρώτων ---᾿ quae tamen nostrae sententiae multo magis quam illi favent: indecorum enim illud et reprehensione dignum sine. dubio in Phaedrae moribus, non in dramatis compositione, infuit. Esse autem priorem et secundum Hippolytum non pro duplici eiusdem dramatis editione, sed pro duobus dramatibus idem ἢ" argutücnium diverso modo ornantibus habitos verba ἐν τούτῳ τῷ δράματι ostendunt. Quod idem adiecit, τὸ δρᾶμα τῶν πρώτων, id plurimis omnium saeculorum testimoniis confirmatur. Quin etiam ad barbaros, qui graece scirent, nobilitatem eius manasse ex Pausaniae verbis intelligitur I, 22. p. 51: δῆλα δὲ καὶ ὅςτις βαρβάρων γλῶσσαν ἔμαϑεν Ἑλλήνων ὅ τε ἔρως τῆς Φαίδρας καὶ τῆς τροφοῦ τὸ ἐς τὴν διακονίαν τόλμημα. Imitati sunt. partes quasdam eius Ovidius Met. XV, 491 séqq., Lucianus in tragoedop. et Seneca; singulas sententias reddiderunt idem Ovidius (v. 25. 75. 215. 326. 607. 1319.), "Tibullus (v. 215.), Virgilius (v. 1406 seq.), Horatius (v. 443. 478. 936.), Ci- cero sive Chrysippus (v. 253 seqq.), Claudianus (v. 723.), Heliodorus (v. 439. 1311.), Eumathius (v. 439.), Clemens Alex. (v. 74.). Respexerunt praeterea Plato (v. 101. 352. 607.), Aristoteles (v. 607. 983.), Aelianus (v. 1428.), Xenophon (v. 84.), Galenus (v. 444.), Plutarchus (v. 74. 101. 192 seqq. 217. 253 seqq. 385. 424 seqq. 449, 983.), Diodorus Sic. (IV, 63.), Dionysius Hal. (v. 201.), Themi-

-0

oo» -

421

stius (v. 72. 101.), Aristides (v. 352.) , Lucianus (v. 417. 513. 614 seqq.), "Philostratus (vit. Apoll. Tyan. VI, 111, p. 232.), Athenagoras (v. 1100.), Horatius (Od. IV, 7,25.), Cicero (N. D. 1II, 3. Off. I, 10, III, 29.), quibus adde gram- maticos cum scholiastis. Aristophanes nullius dramatis quam huius frequentius meminit: Eq. 16. 1290. Vesp. 751. 'Thesm.

216. 416. 715. Ran. 101, 931. 1471. Anagyro fragm. 7. Me-

nander versus 386. et 387. imitatus est in παραχαταϑήχῃ (cf. Valck, ad v. 380.). Xenarchus v. 415 seqq. in risum detorsit : ὩΣ ἧ | o) πῶς zov, ὦ δέσποινα ποντία Κύπρις, : βινεῖν δύνανται, τῶν Ζρακοντείων νόμων ὁπόταν ἀναμνησϑῶσι προςκυνούμενοι ; Sclerias comicus Tarentinus in Meleagro abusus est ver- - sibus 74 seq.: ἔνϑ᾽ οὔτε ποιμὴν ἀξιοῖ νέμειν βοτὰ οὔτ᾽ ἀσχέδωρος νεμόμενος καπρώζξεται. Grammaticorum huic tragoediae explicandae operam de- derunt nobilissimi, velut Aristophanes et Philochorus; cf, schol. ad v. 170. et 70,

C. Antigone.

De argumento ab. Aristophane Byz. in iis, quae de Sophocleae Antigonae argumento scripsit, docemur: χεῖται δὲ ἡ μυϑοποιία καὶ παρ’ Εὐριπίδῃ ἐν AvwwyóvQ: πλὴν ἐκεῖ φωραϑεῖσα μετὰ τοῦ ἀἔζἵζμονος δίδοται πρὸς γάμου κοινωνίαν xai τίχτει τὸν Μαίμονα. Idem scholion paene iisdem verbis ad finem fabulae scriptum est. Hoc testi- monio idem utrique poetae argumentum propositum fuisse, neque rerum, quae in utraque fabula agerentur, naturam, excepto eventu, multum discrepasse satis, puto, aperte et perspicue declaratur. Nihil enim interfuisse (διαφέρειν) praeter exitus diversitatem, tum socio et adiuvante Hae- mone corpus interfecti sive crematum sive humatum ἃ virgine esse, denique Antigonam Haemoni, postquam invi- ctus adolescentis amor ex conspiratione illa cognitus sit, in

122

matrimonium datam esse (ἐξεδόθη) affirmat scholiastes. Horum autem omnium contraria insunt Hygini (fab. 72.) narrationi, quam sequutus est Welckerus. Et huius qui- dem coniecturae fragmenta fabulae magis etiam quam te- stimonium Aristophanis reluctantur. Discrepantiae unum exemplum protulisse sufficiet: corpus interfecti etiamtum contra ius pietatemque inhumatum iacuisse ex fragmento XVII. apparet. Hyginum contra si sequimur, quattuor mi- nimum lustra inter Polynicis mortem et Maemonis agnitio- nem interposita fuisse statuendum erit. Movit autem Welckerum maxime Matthiaei scrupulus, non habentis, quo- modo poenam contumaciae cum muptiarum felicitate con- ciliaret. At eam conciliationem deorum numine effectam esse fragmenta XIV. et XVIII. ostendunt. Quod si quae- ras, quid ad Bacchum sors Antigonae pertinuerit, rectissime Welckerus ipse vidit ferias Bacchi eo die, quo haec agan- tur, haberi: quas quo consilio finxerit Euripides, in promtu est intellizere: primum enim Marti contrarius est Bacchus, neque potuit pacis felicitas ex belli calamitate melius, quam illa festa sacraque repraesentando, ostendi *); deinde prius- quam festi dies sollemnesque superorum deorum celebra- rentur, luctum in universa civitate finiri ac deponi lugubria decuit. Quod Antigone quominus ipsa quoque faceret quum Creontis crudelitate prohiberetur, et dei sacra pollueban- tur et magis conspicua reddebatur huius miseria, quum sola inter laetos lugeret squaleretque, et augebantur Creon- tis scelera, festum profanantis ac luctum sacris immiscen- tis. Sic deo in partes Antigonae vocato, quid mirum, si eiusdem praesentis numinis auxilio virgo servata est? Re- motis igitur obstaculis, quae viro eruditissimo offecerunt, diversam interpretandi viam ingrediendam esse censeo.

Prologi agendi munus Antigonae tribuo. Initium au- tem prooemii Aristophanes Ran. v. 1212. servavit:

ἦν Οἰδίπους τὸ πρῶτον εὐδαίμων ἀνήρ,

εἶτ᾽ ἐγένετ᾽ αὖϑις ἀϑλιώτατος βροτῶν. Ex Athenis cummaxime reversam esse virginem putan-

*) Conferas carmen in Phoenissis, quo bacchantium laetitia at- que insania cum proeliantium furore luctuoso comparatur.

423

dum est, quum patri ad sedem oraculis destinatam profi- ciscenti dux comesque fuisset et defunctum ibidem com- "posuisset. lam alterum videt pietatis officium humandi fratris, qui multos iam dies avibus canibusque propositus sit, sibi iniungi. Desolata, orbata, tyrannorum iniuriis ex- posita, et suam et suorum sortem deplorat. Ad quam deinde Eurydice, Creontis uxor, prodire potuit, si modo So- phoclem Euripides in huius morte dramati intexenda secu- tus esí. Nam quum reliqua illius vitia feliciter vitarit, tum hoc quoque prudentius ab eo institutum fuisse mihi persuadeo, ut ad res agendas in principio dramatis perso- nam Eurydices adhiberet neque victimae instar ad mortem subito raperet, priorum actionum nullius participem, Eu- rydicen, quum multis nominibus bene vellet virgini genero- sae et gnara esset amoris, quo Haemon eam deperibat, et honestum faustumque hoc connubium. filio fore spera- ret, multa admonebant, ut et consolando dolorem eius mitigare et monendo, ut potentiorum imperio cederet neve capitis periculum adire vellet, ad mitiora consilia ineunda permovere studeret. Aut huius igitur aut alius propinqui vel familiaris personae conveniunt verba haecce: ὅςτις δὲ πρὸς τὸ πῖπτον εὐλόγως φέρει τὸν δαίμον᾽, οὗτος ἧσσόν iov ἀνόλβιος. Antigonam non modo perseverasse in sententia, sed etiam ad exsequenda ea, quae decrevit, se accinxisse necesse est. His peractis prodire potuit chorus virginum vel mu- lierum Bacchi sacra celebrantium. Parodi huius fabulae partem fini Phoenissarum. ab interpolatoribus agglutinatam esse pridem monui homines surdos. Invitatur autem eo fragmento Antigone ad chorearum laetiiiaeque societatem, quam illa, luctui ac moerori dedita, detrectat. ΧΟΡΟΣ. πρὸς ἥλικας φάνηϑι σάς. ANTII ONH. ἅλις ὀδυρμάτων ἐμῶν. ΧΟΡΟΣ. σὺ δ᾽ ἀμφὶ βωμίους Ads. AN TII'ONH. κόρον ἔχουσ᾽ ἐμῶν κακῶν;

124

ΧΟΡΟΣ. ἴϑ᾽ ἀλλὰ Βρόμιος ἵνα τε σδη- κὸς ἄβατος ὄρεσι Μαινάδων. ANTII'ONH. Καδμείαν ᾧ νεβρίδα στολιδωσαμένα zov ἐγὼ δίασον Σεμέλας ἱερὸν ὄρεσιν ὠνεχόρευσα, χάριν ἀχάριτον εἰς ϑεοὺς διδοῦσα. Prodit in scenam Creon; conspecta Antigona, moero- rem eius vituperat. Ab hoc deinde virginem gravissima oratione omnibusque precibus contendisse, ut sepeliendi fratris veniam impetraret, haec fragmenta ostendunt: οὐκ ἔστι Πειϑοῦς ἱερὸν ἄλλο πλὴν λόγος, ^. καὶ βωμὸς αὐτῆς ἔστ᾽ ἐν ἀνθρώπου φύσει. Indigne fratrem puniri ait, ut qui neque solus neque prae- cipue domesticae discordiae auctor fuerit: οἰκεῖος ἀνθρώποισι γίγνεσθαι φιλεῖ πόλεμος ἐν ἀστοῖς, ἂν διχοστατῇ πόλις. Sed si vel maxime digne, ultra mortem ulciscendi saevi- tiam extendi rectum esse negat: ϑάνατος γὰρ ἀνθρώποισι vsuxécov τέλος ἔχει" τί γὰρ τοῦδ᾽ ἐστὶ μεῖζον ἐν βροτοῖς; τίς γὰρ πετραῖον σκόπελον οὐτάζων δορὶ, ὀδύναισι δώσει, τίς δ᾽ ἀτιμάζων νέκυς, εἶ μηδὲν αἰσϑάνοιντο τῶν παϑημάτων; His nihil motus rex luctum eam deponere et ad nuptias ineundas se parare iubet: necesse enim esse eam, cum sit sola ex familia superstes, ne amplius desolata vagetur, matrimonii vinculo alligari, Negat virgo se aut lugubria deposituram aut ullius laetitiae participem fore antea, quam iusta fratri persoluta essent; urgente rege etiam mortem minatur ei, qui cogere vel vim facere conetur. Creontem, ut infestissimum familiae suae hostem, detestatur. Contra rex exprobrare virgini potuit, quod laesa pudicitia sola cum sene coeco peregrinata esset; potuit idem gratulari sibi, quod connubium filii virgo ultro repudiaret. Deinde declarasse videtur se curaturum esse, ne amplius libera

^

o"

Lr d * m

€

; 425

in publico vagaretur neve vicinas terras peragraret: humili enim alicui ignobilique viro in matrimonium collocaturum esse. Respondit Antigone se neque generis nobilitate vi- - rorum neque divitiis moveri: in virtute enim sola quaecun- que ad bene beateque vivendum pertineant posita esse:

ἀνδρὸς φίλου δὲ χρυσὸς ἀμαϑίας μέτα ^ ἄχρηστος, εἰ μὴ καἀρετὴν ἔχων τύχοι. Abit Antigone, opportunitatem sepeliendi fratris speculatura, Creon, ne proles ex ea nascatur ea, quae regnum aliquan-- do iure sibi vindicare possit, quam primum eam pauperi alicui ignobilique viro despondendam esse censet, Neque minus filium suum, quem Spartorum generis solum habet superstitem, statim alius mulieris connubio devinciendum esse intelligit :

ἀνδρὸς δ᾽ ὁρῶντος εἰς :Κύπριν νεανίου

ἀφύλακτος ἡ τήρησις" ἣν γὰρ φαῦλος ἦ

τἄλλ᾽, εἰς ἔρωτα πᾶς ἀνὴρ σοφώτερος᾽

ἣν δ᾽ αὖ προςάντης Κύπρις *), ἥδιστον λαβεῖν.

ξευχϑεὶς γάμοισιν οὐκέτ᾽ ἔστ᾽ ἐλεύϑερος "

ἀλλ᾽ ἕν γ᾽ ἔχει τι χρηστόν" ἐν κήδει γὰρ v

ἐσθλῷ. δέδοικε μηδὲν ἐξαμαρτάνειν. His praemitti potuerunt haec, quae declarant adolescentes ab adolescentibus CE E in committendis flagitiis mutuo adiuvari :

νέον νέοισιν συννοδοῦσι τἀφανῆ. Uxorem igitur duci a filio nuptiasque vult parari, ut ab Antigonae amore adolescens abstrahatur **). Hoc consi- lium Creon Haemoni continuo aperit. Filio contradicendi in tali rerum conditione vix ulla potestas erat. His trans- actis Creon ad parandam nuptiarum celebritatem in domum redire potuit, non divinans, in quanta mala ex hac spe

*) Vulgo προσῆται Κύπρις, quod quid esset, nemo probabili- ter explicare potuit. **) Vide, ne haec quoque verba, quae ponuntur in incertis fra- gmentis, hinc depromta sint: οἰκοφϑόρον γὰρ ἄνδρα κωλύει γυνὴ ἐσϑλὴ παραξευχϑεῖσα καὶ σώξει δόμους.

426

paullo post praecipitatus foret. Locus igitur. factus est chori interponendi, quo memoriam septem ducum, qui Thebas oppugnaverant, repetitam esse hoc fragmentum significat : ἐπὶ χρυσεόνωτον ἀσπίδα τὰν Καπανέως. Addo fragm. inc. 112: ἀμφίπολος άρεος ἀνιέρου. ᾿ς "Tertius actus Haemonis atque Antigonae colloquio ὡκδεὶ potuit. Rediit virgo ex eo loco, quo fratris corpus inhu- matum iacebat. Facultatem feni mortuo persolvendi sibi nullam esse intellexit, militibus adeo strenue diligenterque custodientibus , ut neque fraude ulla decipi neque vi pelli posse viderentur. Huius cum moerore Haemonis dolor coniungitur : — ἐπ’ ἄκραν ἥκομεν γραμμὴν κακῶν. His verbis ad extremam miseriam desperationemque se Creontis crudelitate adactos esse ostendunt, ut minime mi- randum sit, quod ad extrema audenda subeundaque se ambo accingant. Facile autem fuit Haemoni, ut qui conspirare cum patre crederetur, custodes vel ficto. patris imperio vel alia fraude deceptos paullisper seducere, donec vel humaretur corpus Polynicis vel in rogum forte ardentem ingereretur *). Praestitit igitur Haemon virgini amatae id, quod praeter ipsum praestare Thebanorum nemo potuit, simulque capitis periculum cum ea communiter subeundo firmissimum amoris documentum dedit. Neque enim ver- bis virginem. adiuvit, ut Sophocleus Haemon, sed factis : unde etiam iustiorem cum eadem una moriendi caussam adeptus est, His igitur communi consilio compositis, ad exsequendam voluntatem suam extemplo proficiscuntur. Secutus est chorus tertius, quo amoris vis exprimi si- mili carmine, atque fit in Hippolyti vv. 1258 seqq., potuit. Quo carmine finito illi, ut captivi, a militibus in sce-

*) Cf. Philostr. Im. II, 29. p. 825. Paus. Boeot. p. 300, 25: ὡς γὰρ τὸν τοῦ Πολυνείκους ἄρασϑαί ol προϑυμουμένῃ νεκρὸν οὐδεμία ἐφαίνετο δᾳστώνη, δεύτερα ἐπενόησεν ἕλκειν αὐτόν, ἐς ὃ εἴλκυσέ τε καὶ ἐνέβαλεν ἐπὶ τοῦ ᾿Ετεοκλέους ἐξημμένην τὴν πυρᾶν.

42

nam reducuntur. Rem gestam is, qui custodibus praefectus - fuit, exponit. Re perpetrata non fugerat virgo neque eam destituerat adolescens; sponte se illa custodibus interve- nientibus obtulerat; hic, quum eripere eam ex militum manibus non potuisset, participem se sociumque culpae esse professus est. Sic ad regem ambo reducuntur. Ex- stat frugmeptum orationis, qua pater filium obiurgavit:

4j γὰρ δόκησις πατράσι παῖδας εἰκέναι

τὰ πολλὰ φαύλη γίγνεται τέκνων πέρι

ὀνόματι μεμπτὸν τὸ vó9ov, ἡ φύσις δ᾽ ἴση. Neque minus defensionis filii particula servata est:

ἤρων᾽" τὸ μαίνεσϑαι δ᾽ ἄρ᾽ ἦν ἔρως βροτοῖς.

Audacissima autem oratione Antigone contra tyrannum usa est:

ἄκουσον" οὐ yàg οἱ κακῶς πεπραγότες .

σὺν ταῖς τύχαισι τοὺς λόγους ἀπώλεσαν

οὔτ᾽ εἰκὸς ἄρχευν οὔτ᾽ ἐχρῆν εἶναι νόμον

τύραννον εἶναι (μωρία δὲ καὶ ϑέλειν),

ὃς τῶν ὁμοίων βούλεται κρατεῖν μόνος. quibus addi potest fragm. inc. 10:

ἢ yàg τυραννὶς ἀδικίας μήτηρ ἔφυ

—— --- πος —— —— " ——

δεῖ τοῖσι πολλοῖς τὸν τύραννον ἁνδάνειν.

Ex iis, quae contra hanc Creon dixit, haec sunt y giri τὸ μωρὸν αὐτῇ τοῦ πατρὸς νόσημ᾽ ἔνι *)

φιλεῖ γὰρ οὕτως ἐκ κακῶν εἶναι κακούς.

Ad mortem duci Antigonam necesse fuit; Haemonis, qui conscius tantum delicti fuerat neque ipse in curando funere virginem adiuverat, capitis damnandi caussa nulla fuit. Sed iuvenis, quamvis poena esset liberatus, tamen illam, quum ad supplicium duceretur, comitatus est, neque obscuris verbis consilium una moriendi declaravit: quas

minas Creon, ut a repentino animi tumore profectas, neg- lexit.

*) Vulgo αὐτῷ pro αὐτῇ. Emendavit Süvern, comparans ver- sum de Sophoclis Antigona 465.

428

Hoc loco quartum carmen a caterva virginum, quae chori munere fungebatur, cantari potuit. "

Quum perventum esset ad subterraneum, in quo An- tigone viva includenda erat, virgine in tumulum detrusa, iuvenis eodem. subito se demisit, strictoque gladio arcens qui retrahere conabantur , una cum virgine inclusus est.

His a nuntio expositis, in Creontis animo iracundia cum pietate propriique commodi ratione pugnabat; mox eum poenitentia invasit. Felicior ei videtur sors Polynicis quam sua: ad illum enim, quamvis mortuum, omnes se conver- tere, se autem vivum destitui: :

τὸ ζῆν ἀφέντες. τὸ κατὰ γῆν τιμῶσί δου. Respondet. chorus :

κενόν γ᾽" ὅταν γὰρ ζῇ vig, εὐτυχεῖ, Κρέον *).

Dolet enim regis vicem phon. et consolando eum erigere studet :

— — — μὴ νῦν ἅὃ᾽έλε

λυπεῖν σεαυτόν. δέσποτ᾽, εἰδὼς πολλάκις

ὡς καὶ τὸ δυποίω ὕστερον χαρὰν ἄγει

καὶ τὸ κακὸν ἀγαϑοῦ γίγνεται παραίτιον **).

Ex his intelligitur victum iam et mutatum regis animum fuisse, antequam deus interveniret. Bacchi fuit ostendere a se propter festi profanationem, quod rex cadaver non removisset e conspectu, calamitatem, qua frangeretur, in- vectam esse; tum Antigonam cum Haemone vivos e tu- mulo reduci nuptiasque parari iussit, et Maimonem ex eorum coniugio natum iri praedixit. Creon dei voluntati se cedere fassus est hisce verbis:

ὦ παῖ Διώνης. ὡς ἔφυς μέγας ϑεός,

Ζιόνυσε, ϑνητοῖς τ’ οὐδαμῶς ὑπόστατος.

Ante Soplioclis Antigonam, quae iam Ol. 84, 3. in theatro spectata est, Euripidis opus compositum esse non est verisimile. Et ipsa fabulae structura, quantum ex re- liquiis cognosci potest, imitationis vestigia continere vide-

*) Matth. fragm. Andromedae n. 29. p. 56. Huic tragoediae ila inserenda esse vidit Fritzschius "Thesm. p. 516.

**) Vocabulum δέσποτ᾽ explendi versus caussa inserui, et εἷς καὶ pro ὅτε de coniectura reposui.

429

"tur: retinuit enim Euripides quaecunque recta et laude

digna a Sophocle efficía erant, mutavit quae minus pro- babantur.. Primum igitur, quum Antigones Sophocleae in- genium a virili natura neque dictis neque factis quidquam differret, ille personam virginis sic effinxit, ut, quum nihil neque constantia neque fortitudine Sophocleae cederet, ta- men intra muliebris naturae fines consisteret. Dolet, quod choreis ludisque aequalium , quibus antea gavisa sit, nunc sibi sit. carendum ; respectum habet sponsi et ad auxilivm eius confugit; precibus ante tyrannum mollire studet, quam imperium contemnat ; neque est tam temerarii ingenii, ut militum armis sola obviam ire audeat. Haemonis quoque

amores multo decentiores ab Euripide quam a Sophocle ex-

pressi sunt: non enim oratione inutili seroque interposita, sed re factisque virgini opitulatur, neque sola doloris im-

patientia ad mortem adigitur , quod turpe est, sed mortis

se socium esse, cum socius fuerit facinoris, aequum esse censet. Quod si Sophocleus Haemon fecisset id, quod amantium est, ut familiaris esset sponsae atque ibetitudi- nem eius animadverteret ante, quam facinus audacissimum sola patraret, calamitas potuisset declinari; sed immolare homines innocentissimos poeta, quam naturam sequi ducem, maluit. Nam Eurydice quoque magis lubidine poetae, quam ulla necessitate cogente, de vita decedit. Huius persona aut plane omittenda aut aliquid ei muneris 'eüam in dis- suadenda crudelitate tribuendum fuit. Neque minus a fabula abesse Ismenae persona debuit: cuius officia si in Haemonem translata essent, effectum esset, ut inutilibus personis drama minus abundaret. Pro vate deum Euripi- des non incommode adhibuit: neque enim hoc adiutore ad solvendum nodum, sed tantum ad dirigenda ea, quae in fortunae arbitrio posita sunt, usus est. Mentis mutatione facta Creon apud utrumque poetam filium e morte eripere studet; hoc differunt, quod Creontem Euripidis dii adiu- vant, Sophoclis pessumdant,

Non ignobilem hauc tragoediam fuisse ex scriptorum commemorationibus intelligere licet. Sed quum neque sen- tentiarum gravitate novitateque insignis esset neque infor- tunii magnitudine animos vehementius moveret, factum est,

430

ut Sophoclis opere obscuraretur. Maiora enim studia Sophocleae personae defunctis immorientes, quam Euripi- deae dei beneficio servatae, excitarunt, cuius rei testes sunt Ovidius Trist. Hl, 402. ibid. 563. et Propertius IT, 7, 83. Ceterum iniuriam τραγικωτάτῳ poetae fieri ab iis, qui eum insatiabilem miseriarum fuisse criminentur, non haec sola, sed reliquarum quoque tragoediarum non paucae te- stantur. Sed horum iudicia omittere quam redarguere praestat: plerique enim descriptione argumenti parum per- specta hoc drama damnarunt, scilicet pro certo explorato- que habentes vitiosa esse oportere quaecunque a Sophoclis ratione discreparent.

D Cyclops

Silenus vetulus rastrum tenens, quo cummaxime stà- bula Cyclopis purgat, in speluncae introitu conspicitur in-- terque opus et de virtutibus suis et de vitae casibus thea- trum edocet. Et fortiter quidem factorum illustrissimum est, quod in gigantum proelio Encelado a Minerva inter- fecto (cf. Ion. v. 209.) arma detraxit, quae spolia osten- dendo illum sua manu occisum esse et Baccho et sibi ipsi persuasit. Baccho a latronibus Tyrrhenis capto ven- ditoque, ipse dulcissimum dominum quaesiturus cum libe- ris suis navem conscendit; tempestate coorta ad Aetnae rupem delatus in servitutem pervenit Polyphemi, qui mul- tum Baccho dispar duros labores pro comissationibus per- petuo omnibus iniungit: satyri enim greges foris pascere iubentur, Silenus autem. domi speluncam verrere atque re- versuro domino epulas apponere. Interim satyri cum gregi- bus ad stabulum revertuntur, qui, dum in speluncam gre- ges compellunt, memores pristinarum rerum laetarum, si- cinnin saltando cantandoque delectantur. Carmini venu- stissima inest et stabulorum et pecorum et pastorum con- ditionis descriptio. Imago exprimitur speluncae rupi sub- lectae, a ventis tutae, cuius ad introitum gramina vireant, fontes decurranf, alvei potum pecoribus praebeant, ovium,

-—

» 431

duce ariete cornuto, pascentium, plena ubera balantibus. agnis referentium, custodum denique. pellibus caprinis

amictorum, inter saltationem ultro citroque cursantium, adhortando minandoque. pecora in stabula compellentium, Quo labore finito satyri hunc rerum suarum statum cum priore conferentes desiderium declarant laetissimarum bac- chationum, quum modo ad fontes frigidissimos recumben- tes viuo maderent modo nympharum venerem sectarentur, tympanorum strepitu excitati.

Interim Ulysses ac socii sub ipsis Aetnae radicibus e regione speluncae navem appulerunt, atque sumtis vasis urnisque, quum sint et cibariorum et aquae indigi, ad tecta Cyclopis in hospitalia tendunt, Ibi salutato Sileno cum satyris, quum nomen casusque suos Ulysses minime

celasset, cognoscit terram a feris hominibus Cyclopibus .

habitari, qui speluncis pro domibus utentes pecorum fera- rumque carnibus, lacte atque caseo vescantur, ignari et Cereris et Bacchi donorum, expertes legum tantaque im- probitate, ut non tantum interficiant hospites, sed etiam carnibus interfectorum vescantur. Quibus cognitis Ulysses, uf, priusquam e venatu Cyclops redierit, quam celerrime peractis iis, quorum caussa venit, navem solvat, Sileno per- suadet, ut permutatione facta oves, lac caseosque tradat pro vino, quod a Marone acceptum in utre attulit, Eam conditionem magna cum laetitia accipit Silenus, qui vel odore vini naribus tracto gestit voluptate, gustato vero lascivit et valere iubet domini in stupidissima fronte ocu- lum, quin etiam se venditurum ait omnium Cyclopum pe- cuaria, dum semel inebriatus penitus vim sentiat vini Ve- nerisque stimulos. Dum ex antro Silenus pecora et ciba- ria effert, satyri de Helena, belli deterrima caussa, quae-

runt, quam aiunt debuisse Troia expugnata ab onibus al-

terna vice stuprari.

Subito apparet Cyclops, quem venientem videns Ulys- ses spelunca se abdere dedignatur. llle primum Silenum cum saíyris, servos suos, increpat et, num pecora curata, num prandium paratum sit, saevo animo vultuque quaerit ex ridicule obtemperantibus; deinde conspicatus hospites et propter eos pecora viminibus constricta, lac et caseum,

^

432 wt

ac Sileni os rubore suffusum, callide coniicit; hune ver- beribus affectum, pecora autem per vim ex spelunca ablata esse. [ἃ vero cupidissime Silenus confirmat et ultro ae- cusat minatos esse hospites se Cyclopi vincto membrum virile desecturos, tergum verberibus conscissuros esse, tum- in navem impositum pro servo pistrinario vendituros. Fidem huic accusationi facit voracitas Cyclopis et carnis humanae, qua dudum caruit, desiderium. Ergo cultros expediri, ignem accendi, lebetem veruque parari iubet. Ulysse cri- . men deprecante, Sileno autem per quidquid sibi caru sanctumque sit, quin etiam per filiorum suorum salutem adiurante, denique satyris contra ipsum patrem testimonium dicentibus, Cyclops, perseverans in sententia, Silenum a se Rhadamantho ipso iustiorem verioremque cognitum esse affirmat. lam nil Ulyssi relinquitur, nisi ut ad misericor- diam confugiat. Suppliciter igitur orat Cyclopem, quum sit Neptuni filius et Graecorum terrae incola, ne velit.eos, per quos et deorum templa et patriae decus a barbarorum iniuria defensa sint, bello marique exhaustos, supplices in- terficere, sed victu donisque hospitalibus adiutos in patriam ad parentes uxoresque remittere; postremo deorum iram vereri iubet, si gulae voracitati indulgens ventrem carnibus humanis impleat. His auditis Silenus, linguam Ulyssis ut ante omnia mandat, domino suadet; Cyclops vero, Divitiae, inquit, o homuncio, soli dii sunt sapientibus, cetera inanis verborum pompa fucusque. His simulque viribus corporis fretus lovem contemno; soli mihi et ventri, deorum maximo, pecora, quae terra, sive velit sive nolit, procreat, immolo: nam bibere, edere, voluptatibus frui et valere iubere di- sciplinam. eorum, qui legibus scribendis vitam humanam excoluerunt, sola vera sapientia est. Proinde vos intro abite, ut stantes ad aram numinis, quod haecce stabula colit, ignem , aquam paternam et lebetem dono acceipiatis. Minervam et lovem Hospitalem Ulysses, tam. crudeliter tractatus, in auxilium vocat. Interponitur carmen praestan- tissimum, quo diras Cyclopis epulas chorus persequitur et improbitatem monstri detestabilis exsecratur.

Redit Ulysses et quae intus gesta sunt exponit. Ignem accendit Cyclops tanta ligni copia, quantam vix tria plau-

433

stra caperent; frondibus humi fusis lectum stravit; craterem, qui denas caperet amphoras, lacte implevit, nec non etiam cyathum promsit amplissimum; lebetem in igne posuit, verua, vasa sanguinaria et securem expedivit. His paratis duos viros, qui pinguissimi essent, corripuit, quorum alte- rum lebeti immisit, alterum antri cautibus illisit, ac dis- perso cerebro carnes partim in verubus assavit partim coxit in lebete,. Inter haec sociis Ulyssis in petrae re- cessibus delitescentibus, ipse Cyclopi ministravit; post im- manes epulas vinum ei praebuit aliumque super alium scyphum implendo viscera monstri inflammavit. Iam igi- tur recumbens canit incondita, plorantibus sociis, resonante antro. Interim Ulysses et cum Sileno, quamvis appoto, consilia communicavit et tacite egressus satyros hortatur, ut in ulciscendo scelere ipsum adiuvantes libertatem ex servitute adipiscantur. Esse autem Cyclopem primum aver- tendum, ne ad fratres se comissatum conferat; deinde, ubi vino victus somnoque intus oppressus fuerit, lumine orban- dum stipitem acuminatum atque ardentem in oculum adigendo ac terebrae instar versando. Haec satyri laeti, ut par est, at- que gestientes amplectuntur operamque suam alacriter polli- centur. Auditur intus cantus Cyclopis; mox ipse prodit co- missatum , navis instar onerariae ad summa ventris tabu- lata repletus, titubans, stupidum tuens oculis: quem satyri pedes numerosque carminis praeeundo ad cantandum al- ternatim provocant et festiva verborum ambiguitate rident, cum eum amabilem ab amica sub roscido antro facibus at- que coronis capitis admodum iucunde exceptum iri prae- dicant, Haec excipit scena lepidissima, largam ad riden- dum materiam praebente tum Cyclopis temulenti vecordia et Sileni cupidine vini atque furacitate, tum huius affecta- tione decoris, qua elegantium convivarum mores imitatur, et Cyclopis, dum pocillatoris sui praeceptis ad urbanitatem informatur, importunitate. Inter haec quum adductus es- set Cyclops, ut missa comissatione humi recumbens ante speluncam potaret, quum ultimum omnium Ulyssem a se devoratum iri promisisset, quum securus poculum alterum post alterum siccasset dicens: ,etsi sim ebrius, tamen me haud quisquam attigerit" quum contemnens Bacchi vim 28

434

tam avide hausisset, ut cum vino simul anima eum defice- ret, subito coelum videtur cum terra circumferri, simul deorum sedem sibi intueri videtur et Gratias ad ipsum deosculandum descendentes conspicere. "Tum ad somnum . capiendum intro abit, abrepto Sileno, quem pro Ganymede habeat. Quem paullo post Ulysses sequitur, iterum satyros ad praestandam gnaviter operam hortatus, advocatisque in auxilium Vulcano et Somno, opportunitatem rei gerendae opperiturus. Chorus gravissimo carmine ea, quae ex ocu- lis remota intus parantur, persequitur et quodammodo ob oculos ponit *). Reversus Ulysses somno iam Cyclopem oppressum esse nuntiat et ad communitatem periculi la- borisque satyros invitat. Ibi repente his luxati pedes, oculi

*) Incomposita iacent pleraque huius dramatis carmina, quae Hermannus quidem magis laceravit quam sanavit. Et hoc quidem sic constituendum esse videtur:

στρ. λήψεται ἐντόνως ὁ καρπίνος τοῦ ξένων δαιτυμόνος" πυρὶ γὰρ τάχα φωςφόρους ὀλεῖ κόρας. ἄντιστρ. ἤδη δαλὸς ἠνθρακωμένος κρύπτεται εἰς σποδιάν, δρυὸς ἄσπετον ἔρνος" ἀλλ᾽ ἴτω άρων, ἐπῳδ. πρασσέτω μαινόμενος, ἐξελέτω βλέφαρον κτλ. Non possum, quamvis nunc hoc non agam, facere, quin paro- di quoque partem quandam quomodo putem componen- dam esse ostendam: i στρ. ψύττ᾽, OU τάδ᾽, OU σὺ τάδε νεμεῖ οὐδ᾽ αὖ κλιτὺν δροσεράν, μηλοβότα σταδίωρον Κύκλωπος ἀγροβότα; ὠὴ δίψω πέτρον τάχα σου, ὕπαγ᾽ ὦ, ὕπαγ᾽ ὦ κεράστα; ἀντιστρ. οὐ τάδε Βρόμιος, οὐ τάδε χοροὶ Βάκχαι τε ϑυρσοφόροι, οὐ τυπάνων ἀλαλαγμοὶ κρήναις παρ᾽ ὑδροχύτοις, οὐκ οἴνου χλωραί τε σταγόνες: οὐ Νῦσα τάδε μετὰ ΝΝυμφᾶν.

435

pulvere repleti, totum corpus debile fractumque esse vide- tur; tum dorsi sui et scapularum et dentium, si verberi- bus concutiantur, miseret: valere igitur iubent fortitudinem; sed carmine Orphico se effecturos, ut sponte torris in cranium Cyclopis descendat, pollicentur, neque recusant, quominus in Care, ut aiunt, periculum facientes adhortando Ulyssem sociosque eius adiuvent. Itaque illis intus opus facientibus, hi foris succlamant *). Inter ipsum. autem opus hos clamores tolli putandum est: nam si antea audi- rentur, timendum erat, ne, priusquam torris in cranium descendisset, Cyclops e somno excitaretur, quod ipsum ca- vens Ulysses paullo ante tacere satyros iussit, atque hi repente muti aerem faucibus deglutierunt. Ceterum haec ad movendum vehementius theatrum institui, ut sibi quis- que spectatorum interesse certamini atque unma periclitari videatur, planum est.

Prodit Cyclops excoecatus, torvum clamans turpique adspectu. Ante fores speluncae constitutus captat hospites, sed ludente eum choro nil proficit, nisi quod cranium ru- pibus impingit simulque ridetur, a Nemine (Ocic) se lae- sum esse affirmans. Ulysses autem, postquam cum sociis effugit, et verum suum nomen edit et Cyclopem cavillatur frustra frementem et sibi de ultione gratulatur, tum sine mora cum satyris nave conscensa in altum proficiscitur, Cyclope et longos illius errores praedicente et se navem revulso saxo comminuturum esse minitante.

Laocoontis et filiorum signa e marmore exsculpta cum Virgilii eandem rem exponentis versibus comparando Les- singius de fingendi artis et poeseos finibus disseruit utilis-

*) στρ. ὦ ἰώ, ὦ ἰώ, ἑὼ γενναιότατοι, ὠϑεῖτε, σπεύδετε, ἐχκαίετ᾽ ὀφρὺν ϑη- ρὸς τοῦ ξενοδαίτα.

ἄντιστρ. τύφετ᾽ εὖ, καίετ᾽ ὦ τὸν Αἴτνας μηλονόμον, TOOVEUtT , ἕλκετε, μηδ᾽ ἐξοδυνηϑεὶς δράσῃ τι μάταιον.

28 *

436

sime. Vellem, aliquis satis acuto atque eleganti iudicio praeditus in naturam carminum, quibus agi finguntur res quibusque gestae narrantur, inquireret sic, ut pro exem- plaribus propositis. Cyclopis Rhesique fabulis et cum Ho- meri narratione comparatis, quid utrique generi deceret, ostenderet. Huius enim decoris ignoratione gravissime peccant nostri poetae, quorum si quis Cyclopis fabulam illustrandam sumsisset, non dubito, quin gravissimas partes arieti tribuisset agendas et apparatus scenici novitate quam ipsius carminis virtute theatrum capi tenerique maluisset ; idem, quo magis scilicet sui ingenii vis plane singularis appareret, abiecisset quidquid boni Homerus suppeditaret et substituisset frigida, levia, mollia, inepta. Horum con- irarium ab Euripide factum esse intelligis. De suo addidit satyros atque eo, quo in rebus inveniendis acumine semper excellit, e£ priores eorum casus et praesentes actiones cum rebus ab Homero traditis contexuit. Gratam iucundamque graecis hominibus personam satyrorum in fabulis. fuisse adeo, ut genus dramatum peculiare nasceretur, quod sa- tyricum appellaretur, vulgo notum est. Quamobrem operae pretium est quaerere, quidnam potissimum sequentes Graeci satyrorum mores atque ingenia ante oculos frequentius poni voluerint. Ostendit illorum persona, quanta sit naturae humanae, si nullo honestatis studio, nulla continentia cohi- beatur, turpitudo. Nam quidquid agunt, cogitant, sentiunt adlibidines temere explendas spectat. Esse qui vel com- munis utilitatis tuendae vel pietatis vel laudis studio peri- cula adeat, qui vel suum commodum alieno vel praesentem voluptatem futurae saluti postponat, vix videtur iis verisi- mile. lidem tamen ab improbitate, a saevitia, a ferocia, a crudelitate, a nefariis ac scelestis facinoribus alieni sunt, satisque amantes iustitiae, cum qua suam utilitatem una interire intellirant. .Miseret eos Menelai, probissimi ho- muncionis, uxore per vim fraudemque privati, et indignam rem esse aiunt adulteria mulierum, quas quidem, nisi re- bus venereis servirent, interire omnes cuperent. Quales sunt satyri, tales vulgo plerique essent homines, si nulla disciplina erudirentur neque ad meliorem consuetudinem docendo exercendoque traducerentur. Aut iguorant satyri

433

aut non curant mala, quae partim a diis immittuntur par- tim ab ipsis hominibus iniustitiae amantibus inferuntur, quibusque vita mortalium everteretur, nisi essent viri stre- nui, fortes, magnanimi, benigni, laudis honorisque studiosi, qui nullum laborem detrectent, nullum periculum horreant, dum punitis maleficis, sublatis malis, victis hostibus, salu- tem securitatemque et sibi et sociis et civibus et universo generi humano restituant. Itaque more eorum, qui legum beneficio tuti in civitatibus vitam desidiosam ventri Vene- rique dediti transigunt, securi hilaresque Bacchum sequun- tur e£ nympharum Venerem venantur, nudi, protervi, ri- dentes seria, elevantes gravia, neque Aristophane minus dicaces facetique. Et hi quidem, quoniam vulgaribus ho- minibus similes sunt, ad chori personam in fabulis agen- dam apti sunt, Est autem aliud genus scelestorum homi- num sive daemonum vel calliditate vel virium magnitudine supra vulgus eminentium et audacia heroas aemulantium, pronorum in scelera, et quanto studio hi mala defendendo salutem miseris restituunt, tanta libidine illi rapinis, frau- dibus, caedibus, omnis denique generis iniuriis vexant ob- vios et infestant terras. Hi scelerati primam in satyricis fabulis personam agunt et fere certamine cum Hercule sive quo alio heroum inito de medio tolluntur. Reprae- sentatam spectas primam mortalium conditionem, qualis fuit ante leges inventas, iura constituta, conditas civitates, traditam firmatamque disciplinam. Vides ab altera parte satyros, inertia et lascivia insignes, turpia animalia; ab altera latrones, monstra licentia atque improbitate horribi- lia. Adde Hercules, 'Theseos aliosque eius generis heroes, qui vi armisque iniurias vindicant et ad. puniendos malefi- cos, tollenda ferarum hominumque monstra, liberandas terroribus terras ac maria orbem peragrant, et verissime rerum humanarum statum, qualis fuit ante constituta iura conditamque disciplinam, qualisque legibus iacentibus aut eversis semper esse solet, sub oculos positum expressum- que habebis. Poetarum beneficio silvestres homines a caedibus victuque fero deterriti sunt: nam fuit haec sa- pientia quondam,

438

Publica privatis secernere, sacra profanis, Concubitu prohibere vago, dare iura maritis, Oppida moliri , leges incidere ligno:

Sic honor et nomen divinis vatibus atque

Carminibus venit": iidem iniquarum legum vinculis constrictos populos in li- bertatem vindicare solent, ad divinas leges, non scriptas, sed ingeneratas menti uniuscuiusque, a tyrannorum libidine provocare, ad rationem veritatemque ab opinionum errori- bus traducere. Inde, quae fuerit satyricorum dramatum vis, aestimari potest *). Divinorum hominum virtus, dum naturae bonitate ad iusta, vera honestaque sequenda im- pelluntur, legibus facile caret, neque iidem, etiamsi quando vino vel voluptatibus liberius indulgeant, a recta via decli- nant. Huius generis fuit Bacchus, qui a Sileno educatus satyrisque stipatus orbem. terrarum victor peragravit; item Hercules, qui terras et maria intra columnas, quae ab eo nomen traxerunt, sitas monstris atque latronibus purgavit, quotiescunque se remittebat atque a laboribus quiescebat, satyrorum festivorum lusus amabat: unde factum est, ut Hercules inter satyros convivans plerisque fabulis satyricis exhiberetur. In Cyclopis fabula Herculis partes Ulyssi de- latae sunt, comissatio autem ab heroe ad latronem trans- lata est.

Haec fere natura est et conditio satyricorum drama- tum Euripidis; reliquorum poetarum opera ab huius non multum discrepasse mihi persuadeo. Legem enim natura ipsa scripserat, quam sequens ducem Schacisperius, grae- carum fabularum ignarus, dramata illorum fabulis simillima composuit, in quibus Falistaffium cum sodalibus eius haud disparem Sileno satyrisque induxit, Dionysii autem vel Herculis partes Henrico regi detulit et ridiculas res per-

*) Dignum est quod hoc loco commemorem, neglectum a Welckero, drama Pherecratis satyricum misanthropi, qui iniustitiam hominum in civitatibus degentium perosi quum in solitudinem confugissent, in Eurybatum et Phrynondam, feros latrones, inciderunt, Scyllamque Charybdide multo saeviorem nacti civium humanitatem desiderarunt; cf. Plat.

- Protag. p. 324. D.

439

sonasque cum gravibus eadem ratione, qua graeci poetae, miscuit. Ceterum his adde quae de eadem re supra p. 230. disseruimus.

Ad Cyclopis fabulam redeo. Sunt satyri agrestes qui- dem ferique, sed non trivio concepti et educati stercore; sunt nudi, sed non foedi obscoenique, protervi, sed non flagitiosi, ut non sit mirandum, quod dii heroesque inter- dum eorum delectentur consuetudine. Verbis utuntur illi quidem minus splendidis, sed non plane tenuibus inorna- tisque. Itaque digni fuerunt, quibus etiam carmina quae- dam graviora canenda deferrentur. Omnino autem incolumi gravitate iocum tentavit Euripides, et imprimis magna cum utilitate Cyclops animi sui sensa theatro exponit. Quem non pudeat impie cogitatorum spretorumque deorum, si eadem se atque Polyphemum sentire intelligat?

X. De canticis Euripidis.

Aetas illa novandarum rerum mutandorumque institu- iorum priscorum studiosissima ne musicis quidem modis numerisque abstinuit. Exstitit enim quasi Anaxagoras qui- dam melicorum Timotheus, qui suum novandi studium his verbis praedicavit:

οὐκ ἀείδω τὰ παλαιά"

καινὰ γὰρ ἅμα κρείσσω.

νέος ὁ Ζεὺς βασιλεύει,

τὸ παλαιὸν δ᾽ ἦν Κρόνος ἄρχων᾽

ἀπίτω μοῦσα παλαιά *). Audiamus de hac re Plutarchum in libro, quem de musica scripsit exponentem, C. 6: ,,Omnino citharae cantus Ter-

*) Cf. Suidas: τὴν δεκάτην καὶ ἑνδεκάτην χορδὴν προςέϑηκε καὶ τὴν ἀρχαίαν μουσικὴν ἐπὶ τὸ μαλακώτερον μετήγαγεν" ἣν δὲ ἐπὶ τῶν Εὐριπίδου χρόνων τοῦ τραγικοῦ, xo9' οὕς καὶ Φίλιππος 0 Μακεδὼν ἐβασίλευε κτλ.

410

pandri ad Phrynidis usque aetatem tenuis simplexque fuit : neque enim olim pro sua cuique libidine, ut nunc, fidibus canere licebat, neque harmonias et numeros immutare, siquidem in modis (vóuo:g) suam cuique retinebant inten- sionem, unde etiam nomen invenerunt, ut νόμον diceren- tur quasi leges, quod cuiusque intensionis receptam for- mam violare nefas erat." C. 18: ,Antiqui non ideo, quod rudes essent reliquorum concentuum , usi sunt paucis, ne- que ignorantia iis caussa fuit angustiae chordarumque pau- citatis, neque per inscitiam Olympus et Terpander et qui eos secuti sunt fidium frequentia varietateque caruerunt. Testantur enim poemata ipsorum, quae licet trium sint chordarum ac simplicia, tamen antecellunt variis istis mul- terumque chordarum poematis, ut Olympi genus canendi imitari nemo queat, et inferiores sint quicunque in frequen- tibus fidibus variisque figuris versantur.^ His adde Athen. XIV. p. 631. E. seq.: ,,Prioribus quidem saeculis in mu- sicis quod esset decorum et honestum servabant, ornatus suus quibusque carminibus proprius tribuebatur, Quam- obrem singulis concentibus (ἁρμονίαις) tibiae peculiares erant itemque singulis tibicinibus tibiae singulis concenti- bus aptae in ludis publicis. Nunc autem temere ac sine ratione musicam tractant. Et olim populari turbae pro- bari signum erat corruptae artis, unde etiam Asopodorus Phliasius tibicine quodam magno applausu laudato, com- morans ipse etiamtum in hyposcenio, ,,Quidnam hoc est ?" inquit: ,,manifesto magnum malum accidit; nam alioquin non probaretur multitudini? Alii hoc ab Antigenide di- ctum esse tradunt. Contra nostris temporibus. theatrorum favorem plaususque signum esse putant summae artis per- fectionis." Rursus Plutarchus c. 15: ,,Veneranda," inquit, est musica, quum sit deorum inventum, et reverenter usi sunt ea, sicut etiam reliquis studiis, antiqui. Nostri autem temporis homines, repudiata eius gravitate, pro virili illa et admiranda et diis grata enervem et garrulam in theatra inducunt: uude Plato in huiusmodi musicam stomacha- tur etc." c. 30. ,Timotheus lyram, quae septem fides ha- buerat, in plures chordas disiecit. Sed et tibiae cantus, qui simplicior antea fuerat, in maiorem modorum varieta-

441

tem transiit. Quondam enim usque ad Melanippidem, dithyramborum poetam, solebant mercedem a poetis ac- cipere tibicines, obtinente tunc priores partes poesi, ut essent eorum, qui fabulas docerent, tibicines ministri. Quimospostea depravatus est *). Hinc Pherecrates comicus Musicam inducit muli- ebri cultu et corpore toto misere foedato, quae lustitiae, caussam vexationis quaerenti, haec responderet: In primis mihi malorum auctor Melanippides fuit, qui me acceptam fecit remissiorem laxioremque chordarum usu duodecim. Cinesias vero scelestus incongruos (ἐξαρμονίους) anfractus efficiendo in strophis perdidit me ita, ut dithyramborum poeseos, quemadmodum in clypeis, sinistra iam videantur dextra esse, "Tum Phrynis rotatione quadam soni propria iniecta, vertendo torquendoque me pessumdedit: in quin- que enim chordis duodecim expressit harmonias. "Tamen hic, quum emendaret peccata, quodammodo tolerabilis fuit. Timotheus vero, o carissima, totam obruit laceravitque turpissime, Quis est iste Timotheus?" Pyrrhias quidam Milesius contumeliose me tractavit. Hic omnes, quos com- memoravi, priores superavit invehendo monstrosam quan- dam vibrationem, tanquam formicarum scatebram **), et ubicunque mihi obviam fit soli ambulanti,' solvit dissipat- que duodecim chordis."

Fuerunt qui novatione Timothei indignarentur: qui quum in Carneorum festis apud Lacedaemonios caneret, accusatus est, quod multarum chordarum citharam invehendo veterem musicam corrumperet, atque unus ex ephoris, sumto cultello, paratus erat ad praecidendas fides superva- caneas, quum ille ostendendo Apollinis quandam imaginem in publico stantem, in cuius lyra par deprehenderetur fidium ordo numerusque, periculum effugit ; cf. Athen. XIV. p. 636. E.

*) Iam Pratinas poefía apud Athenaeum XIV. p. 617. C. con- questus est, quod non tibicines, uf erat patrius mos, choris, τοῖς χοροῖς, ἀλλὰ τοὺς χοροὺς συνῴάδειν roig αὐληταῖΞς).

Ὅλ), €f. Aristoph. 'Thesm. v. 100: μύρμηκος ἀτοαπούς, ἢ τί δια- μινύρεται;

442

Plutarch. Lacon. apophth. p. 142, Eundem, quum ab Atheniensium theatro exploderetur, confirmatum esse ab Euripide aiunt, ostendente brevi tempore se in theatris regnaturum (Plutarch. an seni sit ger. resp. p. 385. ed. Bas.) Ab hoc igitur viro, artis musicae sive perfectore sive corruptore, quum nostro per totum tempus, quo in theatris floruit, familiariter usus esse videatur eundemque in Macedoniam decedentem secutus sit, fabularum illius vel omnium vel certe plurimarum modos factos esse su- spicari licet. Huius igitur tibiae, quas barba prolixa prae- ditus inflare solebat (Athen. XIII. p. 565. A.), ,,non sim- plices tenuesque foramine pauco adspirabant choris, sed orichalco iunctae, tubarumque aemulae, flatu sedilia nimis spissa complebant.* |

Novum autem illud musicae genus, cuius auctores fuerunt Philoxenus atque "Timotheus, regnare in theatris nunquam desiit; antiquius illud, quo erant Pindarus et Simonides usi, solis templis aptum esse videbatur, et ra- rissime inventus est musicus, qui in eo vellet elaborare (Plut. c. 27. et 31.).

Mutato nomine de omnibus omnium eruditiorum gen- tium musicis haec fabula narrari videtur. Natura enim ipsa duce hanc viam Philoxenus ac Timotheus ingressi sunt, ut, quum superiores in variandis numeris maxime elabo- rassent, ipsi ad modorum varietatem augendam perpolien- damque se converterent. Hoc enim inter veterem et re- centiorem artem intererat, quod illa numeros et pulsandi proprietates variaverat, haec modis harmoniisque variandis operam dabat *). Quamobrem nos quidem omittamus Pla- tonem cum republica imaginaria et quicunque huius so- mnia impensius, quam veritatem et Atheniensium populi sin- cerissimum iudicium, admirati sunt; ignoscamus querelis eorum, qui, utilitatem magis quam delectationem in musica

*) Plut. c. 21: τῇ γὰρ περὶ τὰς ῥυθμοποιίας ποικιλίᾳ οὔσῃ ποικιλωτέρᾳ ἐχρήσαντο οἱ παλαιοί" ἐτίμων γοῦν τὴν δυϑμικὴν ποικιλίαν καὶ τὰ περὶ τὰς προυματικὰς δὲ διαλέκτους τότε ποικιλώτερα ἦν" οἱ μὲν γὰρ νῦν φιλομαϑεῖς, οἱ δὲ τότε φιλόῤῥυθμοι.

118

arte quaerentes, veterem magis, quam recentiorem , ido- neam disciplinae fuisse iudicaverunt, neve comicorum poe- tarum criminationes pluris, quam ipsi voluerunt, faciamus: et revera artem a Timotheo correctam, perfectam abso- lutamque esse intelligamus; amplectamur cum Euripide genus modorum venustius, quod morosiores quidem enerve, fractum garrulumque appellaverunt, sed qui libero iudi- cio aestimarunt, vim eius experti, contrariae naturae fuisse testantur. €f. Suidam 5. ν. Timotheus: ;,j,Tradunt Ale- xandrum musicis audiendis delectatum esse: Timotheo enim tibicine aliquando Minervae τὸν ὄρϑιον νόμον cantante adeo ilium permotum esse, ut inter audiendum ad arma concitaretur diceretque, regium esse oportere talem tibiarum cantum. Hic igitur Timotheus, studiose accitus, in Persiam ad illum profectus est."

lam quaerendum est, ad quodnam maxime carminum genus, quibus utebatur tragoedia, illae novationes per- tinuerint. Non ad choros, sed ad cantica sive monodias eas pertinuisse ex problematum, quae Aristotelis esse feruntur, sect. XIX. S. 15. intelligitur: ΟἿΣ genus can- tilenae, quod νόμος vocatur, non utebatur antistrophis, cum tamen reliqua carmina, quae chorica sunt, iis ute- rentur? An quod νόμον certatorum sive agonistarum erant, qui quum iam imitari et contendere possent, carmen fiebat prolixum et varium, itemque ut verba ita etiam moduli imitationi obsecundabant, alii atque alii facti? -Nam magis etiam modulis necesse est, quam verbis, imi- tari. Quamobrem etiam dithyrambi, ex quo tempore imitationi studere coeperunt, non utuntur amplius anti- strophis, cum usi sint antea. Caussa est, quod olim in- genui homines ipsi choros agebant. Atqui catervam ho- minum certatorie canere difficile erat: unde factum est, ut modulos enarmonios cantarent, Mutationibus enim cre- bro uti (μεταβάλλειν πολλὰς μεταβολὰς) singulis facilius est, quam multis, itemque agonistae facilius, quam ei, qui mores conservat, Quamobrem simpliciores illis confi- ciebantur modi, antistrophus autem simplex est, quippe qui numerus sit atque unitate mensuretur. Haec eadem caussa esí, cur scenica cantica non utuntur an-

444

tistrophis, chorica autem utuntur. Histrio enim simul ceríator est atque imitator, cho- rus autem minus imitatur"*). Verborum Aristote- lis sensus quo facilius perspiciatur, explicandum esse puto, quinam nomi et qui dithyrambi dicti sint. Et nominis νόμος sensus duplex erat: altero latiore modum sive ἁρμονίαν (W eise, Melodie) significabat: nam vóguosc, ex víuc natum, vi primitiva quidquid certo ordine deseri- . ptum est designat, unde factum est, ut pro norma, more, lege poneretur. Et antiquioris musicae modi omnes stati definitique erant, ut νόμοι iustissime appel- larentur?*). Angustiore sensu certum quoddam carminum genus significabat, cuius auctor Apollo fuisse perhibeba- tur, sicut dithyramborum Bacchus, "Testis est Proclus in Photii Bibl. c. CCXXXIX. p. 985: | ,JNomus quidem in Apollinem conscriptus est, a quo nomen accepit: Nomi- us enim Apollo appellatus est, quod, veteribus choros constituentibus et ad tibiam vel lyram nomon canentibus, Chrysothemis Cretensis primus stola usus insigni et ac- cepta cithara, Apollinem imitatus, solus cecinit nomon: qui cum eo genere vehementer probatus esset, perman- sit hic mos certaminis." His confirmatur quod Ari- stoteles dicit, nomos certaminibus singulorum destinatos

*) Ibid. S. 90: ,,Cur neque subdorium neque subphrygium ge- nus in choris fragoediae usurpatur? — An quoniam antistro- ,pho carent, utpote quae scenica sint atque imiftationi ac- commodata." Ibid. 5. 6: ,Cur declinatio (παρακαταλογή) in cantibus tragica est? An propter inaequalitatem? —Mo- vendo enim aptum (παϑητικόν) est quod inaequale est et magnitudini calamitatis luctusque aptum. Aequalia autem minus flebilia sunt."

**) Plat. Legg. III. p. 200. A. : ,,Olim in species quasdam for- masque descripía erat musica, eratque species cantus pre- catio deorum, quae hymnus vocabatur, cui contraria eraf altera species, quos threnos recífe dixeris, fertia paeanes, quarta Bacchi partus, ut opinor, qui dithyrambus appella- batur. Hanc ipsam autem descriptionem νόμους appella- bant quasi leges, quod nomen essef altera cantus (0076) significatio. His statis definitisque formis itemque aliis si- milibus, non licebat alia ad aliam carminis speciem abuti."

445

fuisse. Pergit Proclus de nomo exponere sic: Creditur autem Terpander primus nomon perfecisse heroico me- tro utendo *), deinde Arion Methymnaeus non parum auxisse, quum esset idem poeta et citharoedus. Phrynis autem Mitylenaeus novam rationem induxit: hexametrum enim cum soluto metro (λελυμένῳ) coniunxit et plus se- ptem chordis usus est, "Timotheus denique eum qui nunc est ordinem (τάξιν) induxit." His continuo Proclus de dithyrambo subiunxit haecce: ,Dithyrambus ineitatus mul- tumque furoris cum saltatione ostendens, ad vehementio- res affectus comparatus est, qui numini (Bacchi) maxime conveniunt. Et vehemens concitatusque est numeris et simpliciori utitur dictione. NNomos contra propter mores composito gradu ac magnifico incedens remissioribus est numeris et duplici utitur dictione (διπλασίαις ταῖς λέξεσι κέχρηται). Atque etiam harmoniis suis utrumque genus peculiaribus utitur: dithyrambus enim Phrygiam sibi et Hypophrygiam vindicat, nomos autem citharoedorum systemate, Lydio, temperatur. Videtur autem dithyram- bus in rusticorum lusu et hilaritate inter pocula repertus esse, nomos autem a paeane fluxisse. llle enim commu- nior est, ad mala averruucanda conscriptus, hic proprie ad Apollinem pertinet. Unde nomos furibundi nihil ha- bet, sicut dithyrambus. Ibi enim temulentia est et lu- sus, in nomo supplicationes et multus decor (τάξις) : namque ipse quod attinet ad sonum (xgovouóv) ordine et composita ratione (συστήματι κατεσταλμένῳ) incedit? | Ex his facile intelligitur nomon epicae poesi, dithyrambum dramaticae finitimum fuisse **). Traditur autem Xeno-

*) Plutarch, Mus. c. 9: τὸν Τέρπανδρον, κιϑαρῳδικῶν ποι- ητὴν ὄντα νόμων, κατὰ νόμον ἕκαστον τοῖς ἔπεσι τοῖς ἑαυτοῦ καὶ τοῖς Ὁμήρου μέλη προςτιϑέντα ἄδειν ἐν τοῖς ἀγῶσιν. ᾿ἀποφῆναι δὲ τοῦτον ὀνόμαξα πρῶτον τοῖς κιϑαρῳδικοῖς νόμοις. Ὁμοίως δὲ Τερπάνδρῳ Κλονᾶν τὸν πρῶτον συστησάμενον τοὺς αὐλῳδικοὺς νόμους καὶ τὰ προφςόδια ἐλεγείων rs καὶ ἐπῶν ποιητὴν ysyové- ναι. Quater Pythia vicisse Terpander ferebatur, ibid. c. 4.

' **) Plutarch. Mus. c, 4: ὅτε δὲ oi κιϑαρῳδικοὶ νόμοι ol πάλαι ἐξ ἐπῶν συνίσταντο, Τιμόϑεος ἐδήλωσε xrA. Lyra autem

446

critüs argumenta gestorum heroicorum íractasse, eaque argumenta dithyrambi appellati esse. Eiusdem generis est, quod Aristoteles |. 1. narrativos (διηγηματικούς) prius quam imitativos dithyrambos fuisse innuit. Et tragoediam quoque, quam ex dithyrambo natam esse constat, a nar- rando aiunt ad imitandum processisse. Unde docere dithy- rambum eodem modo, quo docere tragoediam dicebatur, et διϑυραμβοποιοὺ iidem τραγῳδοδιδάσκαλον | appella- bantur (schol. Aristoph. Plut. 290.).

Sed ut eo revertamur, unde profecti sumus: tria ge- nera carminum, quae a singulis cantarentur, dicere et Aristoteles et reliqui videntur, nomos, dithyrambos et cantica sive monodias scenicas^), quae patientissima erant mufationum omnisque licentiae, qua in novanda musica usi sunt recentiores. Novatores autem illi dithyrambici poetae proprie appellabantur, et mixtum quoddam genus modulorum, quod vehementiorem ostenderet affectuum commotionem, dithyrambi recentiores fuisse videntur; cf, Dionys. Hal. Compos. c. 19. p. 131: ,Dithyramborum auctores etiam concentus mutabant, quum Dorios, Phrygios et Lydios in eodem carmine efficerent, et melodias varia- bant, modo enarmonias efficiendo modo chromaticas modo diatonas, et in rhythmis quoque summa cum licentia ver- sabantur. Philoxenum dico et Timotheum et Telestem et horum similes: nam apud antiquos quidem stata erat di- thyrambi natura." Plat. Legg. III. p. 700. A.: ,.Miscent threnos hymnis et paeanas dithyrambis et tibiarum cantus fidium cantibus imitantur et cuucta in cuncta congerunt."

Huiusmodi dithyrambis maxime similia cantica scenica propter eandem animorum concitationem fuisse manifestum est. Tum threnorum numero monodias habitas esse ait Suidas (s. v. ἐπιεικῶς γὰρ πᾶσαι αἵ ἀπὸ σκηνῆς φδαὶ ἔν τῇ τραγῳδίᾳ ϑρῆνοί εἰσιν) et commoh quoque threnon appellatum esse tradit "Tzetzes in Crameri Anecd. IV,

propria fuerat nomis, tibiae dithyrambis, antequam misce- rentur. E^

*) Cantica cum choris iuncta habuisse dithyrambus non mi- nus quam tragoedia videtur.

411

.343*). Et apud Romanos quidem ternis hominibus can- dica agebantur, a tibicine, qui tibiis, a puero, qui voce caneret, et ab histrione, qui gestum tacitus perageret **), Apud Graecos tibicen una cum actore sive histrione in pulpita prodire solebat, ut illi ad manum cantaret, teste Horatio Art. poet. 214:

» Sic priscae motumque et luzxuriem addidit. arti

Tibicen, traritque vagus per pulpita ve-

stem."

Idque Antigenidis exemplo confirmatur, de quo hoc scri- ptum reliquit Suidas: ,,Antigenides, Satyri filius, Thebanus musicus, tibicen Philoxeni. Hic calceis milesiis pri- mus usus est, et in Comessatore (dramate sine dubio satyrico) cerocotum pallium induit."

In choricis carminibus nunquam illam tibicinum licen- tiam probatam esse Aristoteles in poet. c. 26. S. 1. testa- tur: δῆλον ὅτι ἡ ἅπαντα μιμουμένη (μίμησις) φορτική. “Ὡς γὰρ οὐκ αἰσϑανομένων., ἂν μὴ αὐτὸς προςϑῇ, πολλὴν κίνησιν κυνοῦνται, οἷον οἵ φαῦλοι αὐληταὶ, κυλιόμενοι, ἂν δίσκον δέῃ μιμεῖσθαι, καὶ ἕλκοντες τὸν κορυ- φαῖον. ἂν Σκύλλαν αὐλῶσιν. Neque eadem, id quod in problematis scriptum est, locum dabant mutationi- bus variationibusque et imitationibus.

Ad cantica igitur sive monodias illas musicorum nova- tiones maxime pertinuisse planum est. Et gloriatur Euri- pides apud Aristophanem (Ran. 945.) novum canticorum genus a se inductum esse, quum Cephisophonti, agonistae suo, natipeanetur :

tiv ἀνέτρεφον (sc. τὴν τραγῳδίαν) μονφῳδίαις , Κη-

φισοφῶντα μιγνύς. Idem ei v. 849. ab Aeschylo exprobratur:

ὦ Κρητικὰς uiv συλλέγων μονῳδίας,

γάμους δ᾽ ἀνοσίους εἰςφέρων εἰς τὴν τέχνην.

Canticorum modos saepe mutari solitos esse ostendit

*) Olympi ϑρηνητικοὺς νόμους, quos Suidas s. v. ξυναυλία commemorat, cave cum nomis, qui proprie dicuntur, con- fundas.

**) Cf. G. A. B. Wolfium in progr, quod de canticis in Rom. fab. scen. scripsit, p. 10.

448

Donatus ad Eunuchum: ,,Cantica saepe mutatis modis ex- hibita sunt," itemque ad Adelph.: ,,Saepe mutatis per sce- nam modis cantica mutavit.^ lisdem magnum apud multi- tudinem favorem fuisse in Donati libello de com. et trag. scriptum est: ,,Huiusmodi adeo carmina ad tibias fiebant, ut, his auditis, multi ex populo ante discerent, quam fa- bulam acturi scenici essent, quam omnino spectatoribus ipsis antecedens titulus pronuntiaretur." Cf. Cic. Academ. pr. 7, 20. "Tibias, non fides, canticis apud Graecos quo- que succinere solitas esse scriptum est in Aristot, Problem. XIX, 43. et 9.

Huius igitur generis cantica cum pes ut pe- culiaria Euripidis inventa, acerrime perstringit Aristopha- nes. Et proponit exemplum cantici sive threni Euripidei, quum faciat mulierculam pauperem, quae lanam nendo

victum quaerat vitamque sustentet, de gallo suo gallinaceo, -

quem surripi viderit iu somnis, admodum flebiliter lamen- tantem atque ingentem tragoediam excitantem: quod eanti- cum et variatione numerorum et vocum iteratione, quae modorum gratia fiebat, insigne est.

Haec praemisi de Ionis fabula expositurus, quae tribus canticis praestantissimis distincta est, quorum canticorum unum, cui parodus adiunctus est, quoniam tranquilliorem animi statum declarat, stropharum normae adstrictum est, reliqua autem aequabili numerorum iteratione carent. Quo tempore hoc drama actum sit, ex satis man'festis indiciis coniicere licet, quae quidem statim explicaturus sum , ubi falsa, quae quidam suspicati sunt, antea refutavero.

Hoc enim Euripidem lonem scribendo egisse putat G. Hermannus, ut Athenienses nunquam peregrinorum re- gum imperio paruisse, nunquam ab alienigenis victos esse defenderet, Nam quod O. Müllerus monuerit, eximia arte ita esse fabulam a poeta comparatam, ut Ion non peregri- nus, sed genuinus Erechthida videretur, id adeo apertum esse, ut mirum sit non omnibus statim, qui eam tragoe- diam legerent, in mentem venisse, Nam non solum inven- tionem fabulae totam ad eum finem spectare, sed etiam aliquot locis tam cupide gloriam Erechthidarum extolli vel

odium prodi advenarum, ut suspicari liceat sopitam loni-

Á

449

cae invasionis famam eo tempore, quo scripta sit haec tra- goedia, denuo excitatam fuisse, exortis qui victos ab alienigenis Athenienses peregrinorum regum dominationem subisse iactarent. Scilicet otiosi semper per illa tempora erant Athenienses, nihil magnarum rerum curabant, nullis malis laborabant. Itaque, ut fit, ad alienissimas, vilissi- mas, remotissimas res animos advertentes de stirpis suae incorrupta integritate quaerebant. Quam quaestionem ex- plicari quum summi momenti esse duceret Euripides, com- mentus est rationem sane artificiosam, qua probata cives meros se autochthones esse crederent confidentius. Ea vero eura digna tanto fuit populo tantoque poeta! Accedit, ut fructus ex ea inquisitione nasci potuerint amplissimi: nam certissime Sicilienses, si veros sincerosque lones Athenienses esse demonstratum esset, quum eiusdem stir- pis partem civitatum Sicilicarum esse meminissent, vehe- menti studio amicitiam illorum amplecti necesse erat. Quan- tum igitur in Euripide fuit, Sicilia potiri potuerunt Athe- nienses,

Sed serio rem agamus. Quo pertineant illa de ge- nuinis spuriisque filiis dicta, cognitis iis, quae de spurio- rum damnatione per Periclem facta deque eorundem re- stitutione Plutarchus in illius vita c. 37. scripsit, intelliges. Simillima fuit spurii Periclis filii atque Ionis conditio, at- que omnino omnium spuriorum caussam cum lonis caussa suscepisse Euripides videtur. Et reipublicae Atheniensium status, quem ostendit Plutarchus, ipse exprimitur his Eu- ripidis verbis: |

πενομένα γὰρ Qv πόλις ἔχοι σχῆψιν

ξενικὸν εἰςβολάν v. 121., quibus adde 591 seqq. 836 seqq. 1058 seqq. Haec cum legimus, nonne Athenienses ipsos disputantes de iure civitatis audire nobis videmur, quum gentis suae no- bilitate superbientes spurios respuant? Eiusdem generis est, quod lon, quo loco primum sermonem cum femina Atheniensi nobili conserit, nihil, quod ex ea quaerat, prius habet, quam originem gentis Atticae:

ἐκ γῆς πατρός Gov πρόγονος ἔβλαστεν πατήρ; κτλ.

(v. 210.) 29

450 |

Et primo statim adspectu ex facie vultuque feminae gene- rositatem cognoscit :

γενναιότης Got, καὶ τρόπων τεκμήριον

τὸ Gyijw ἔχεις τόδ᾽, ἥτις εἶ ποτ’, ὦ γύναι (v. 240.), eosdemque eius mores paedagogus praedicat (v. 733.), de- nique tribus Atheniensium veteres a Minerva ipsa nomina- tim laudantur; civitas autem καϑαρὰ πόλις (v. 615.) ap- pellatur, eademque ob invidiam eorum, qui minus honesto loco nati ad honores enitantur, plena timoris (φόβου πλέα, v. 603.). His cum turbae dissidiaque, quibus respublica exercebatur, significentur, tum familiarum perturbatio at- que uxorum irae, quae aegre ferrent maritorum filios ex servis natos sibi obtrudi, vv. 1069 seqq. et 816 seqq. de- clarantur. ;

Inde, quo tempore haec fabula acta sit, non est diffi- cile intellectu. Insunt autem alia non minus certa lucu- lentaque signa, quibus tempus definiatur. Versibus 59 — 62, bellum cum Euboeae incolis feliciter gestum commemoratur:

ἦν ταῖς ᾿ϑήναις Toig τε Χαλκωδοντίδαις,

oi γῆν ἔχουσ᾽ Εὐβοῖδα, πολέμιος κλύδων, quo in bello quum operam utilissimam praebuisset Xuthus, Creusam pro praemio in matrimonium . accepisse fingitur. Hoc quoque Periclis memoriae tributum est *). Et iam Boeckhius (de gr.trag. princ. p. 191.) non multo post Ol. 87, 4. (quo anno Pericles de vita decessit) hanc fabulam actam esse ex aliis quibusdam vestigiis cognovit. Cuius verba haec sunt: ,Agi haec (parodum se.) in porticu Del- phica manifestum est e v. 184., ubi sunt εὐκίονες αὐλαί, et vidit hoc iam 'Tyrwhittus. Musgravius autem per pro- lepsin designatam hic putat eam stoam esse, quam devi- ctis ad Rhium Lacedaemoniis a Phormione Ol. 87, 4. -

*) Thuc. 1, 114. et Plutarch. c. 22. 23: Εὐθὺς ov» ἐπὶ rovg ἀφεστῶτας τραπόμενος καὶ διαβὰς εἰς Εὔβοιαν πεντήκοντα ναυσὶ καὶ πεντακιςχιλίοις ὁπλίταις κατεστρέψατο τὰς πόλεις. Καὶ Χαλκιδέων μὲν τοὺς ἱπποβότας λεγομένους πλούτῳ καὶ δόξῃ διαφέροντας ἐξέβαλεν, Ἑστιαεῖς δὲ πάντας ἄνα- στήσας ἐκ τῆς χώρας ᾿Αϑηναίους μόνους κατῴκισε, τούτοις ἀπαραιτήτως χρησάμενος, ὅτε ναῦν ᾿Δἀττικὴν αἰχμάλωτον λα- βόντες ἀπέκτειναν τοὺς ἄνδρας.

451

(Thuc, II, 84. Diod. Sic, XII, 48.) Delphis Athenienses aedificarant ex praeda atque ornaverant (Paus. X, 11. 5.). Utrum Rhium sit, nihil interest; Molycricum intelligit Dodwellus Annal. Thucyd. p. 657. Quod si verum est, Ion acta erit non multum post Ol. 87, 4., et hoc non dis- simile veri, praesertim quum v. 1592. praeter necessitatem - promontorium Rhium commemoratum sit, quippe ut fausto gratoque nomine Athenienses delectarentur. Praeterea ima- gines sunt totae Atticae Atticoque donario maxime con- veniunt, sive eas in tabula descriptas sive aulaeis intextas putes, quod potissimum placet Boettigero de fur. person. p.14., nec mihi aliter." Accedit tertia temporis significa- tio ex versu dramatis 1584., quo lones, qui Asiam incolunt, ex lone oriundi et sanguinis propinquitate cum Athenien- sibus iuncti, civitatis horum robur et incrementum esse praedicantur :

— -- ὃ σϑένος τῇ uid χϑονὶ

δίδωσιν" ἀντίπορϑμα δ᾽ ἠπείροιν δυοῖν

πεδία κατοικήσουσιν, ᾿“σιάδος τε γῆς

Εὐρωπίας τε.

Atqui Olympiade 88, 1. gravissimum periculum erat, ne Lesbii, qui ab Atheniensibus ad Peloponnesios desciverant, defectionem Ionum et Graecorum, qui Ásiam incolebant, omnium íraherent. Simul igitur hos necessitudinis, qua cum Atticis coniuncti essent, admonere voluit poeta simul- que cives ad occupandos strenue hostes adhortari. Quam- obrem hanc fabulam circa Ol. 88, 2. actam esse mediam- que inter Hippolytum alterum (Ol. 87, 4.) et Hecubam (01. 88, 4.) fuisse coniieio. Nam etiam ad perficienda opera, quibus porticus decorata est, annuo minimum spatio opus fuit.

Eidem tetralogiae ut Inonem adscribam, et ratio tem- porum et natura argumenti movet. Ridetur enim Ino in Aristophanis Acharnensibus, quam fabulam Ol. 88, 3. do- ctam esse constat; nec multo ante hanc illa in theatro agi potuisse videtur. Nam quo tempore Medea Euripidis docta est (0l. 87, 1.), nondum Inonem ab eodem. compositam fuisse hi versus ostendunt, plane diversam ab huius dra- matis argumento naturam fabulae respicientes :

29 *

4152

μίαν δὴ κλύω, μίαν τῶν πάρος

γυναῖχ᾽ ἐν φίλοις χέρα βαλεῖν y fodit

"vo μανεῖσαν ἐκ ϑεῶν, 09' ἡ Διὸς

δάμαρ νιν ἐξέπεμψε δωμάτων ἄλῃ"

- πιτνεῖ, δ᾽ ἃ τάλαιν᾽ ἐς GAuav φόνῳ

τέκνων δυςσεβεῖ,

ἀχτῆς ὑπερτείνασα ποντίας πόδα,

δυοῖν rs παίδοιν ξυνϑαν οὔ δ᾽ ἀπόλλυται. Non alienos, sed proprios liberos ab Inone per insaniam interfectos esse dicit poeta, deinde corporibus mor- tuorum in manus sublatis miseram una cum ambobus in mare se praecipitasse, quemadmodum recte interpretatur scholiastes,

In Inone sine dubio de Athamantis genere, fratribus cognatisque expositum erat, quod in lone negligi mi- rum esset, nisi priore tragoedia theatrum edoctum fuisse credere liceret.

Erechtheum una cum lone in scenam delatum esse, id quod Musgravius suspicatus est, ex pluribus indiciis coniicio, Primum enim quaecunque de Erechtheo liberis- que eius in lone commemorantur, cum argumento illius dramatis congruunt, quod est fere certissimum societatis dramatum documentum ἢ). Cf. v. 217 seqq. Deinde in- digenas esse Atticos, non alienis ex terris variarum gentium - quasi colluvie temere collectos, non minus cupide in hae tragoedia quam in lone preeticatari

4 πρῶτα uiv λεὼς οὐκ ἐπαχτὸς ἄλλοϑεν,

αὐτόχϑονες δ᾽ ἔφυμεν κτλ.

Insitivos filios specie quidem proprios esse, sed nunquam sensu amoris pietatisque iis, quos quisque -— m" rit, pares esse:

ϑετῶν δὲ παίδων ποῦ κράτος; τὰ φύντα γὰὰ

κρείσσω νομίζειν τῶν δοκημάτων χρεών. Vicissim in lone ad Erechtheum Euripides respexisse videtur, Nam quo loco Ion Apollinem stupri a Creusa ac- cusatum reprehendit, tanquam eiusdem criminis convictos Iovem et Neptunum vituperat:

σὺ καὶ Ποσειδῶν Ζεύς 9", ὃς οὐρανοῦ κρατεῖ,

*) Cf. Welck. p. 422.

4153

quae notatio in love quidem, cuius plurima innotuerant stupra, minime miranda est, Neptunum autem non videtur poeta nominaturus fuisse, nisi paullo ante stuprum com- memorasset, id quod in Erechthei prologo factum esse ap- paret. Ante ipsam pacem, quae Niciae appellabatur, Ere- chthei fabulam doctam esse ex iis, quae in huius vita Plutar- chus (p. 529. c. 9.) narrat, coniicio: ἐπόϑουν τὸν duíav- TOV καὶ ἀπόλεμον βίον. ἡδέως uiv düóvrowv τὰ ror- «brc χορῶν dxovovtsg*

κείσθω δόρυ μοι μίτον ἀμφιπλέκχειν

ἀράχναις κτλ.

Argumentum autem fabulae ipsum ea tempora signiti- care videtur, quibus quotannis Peloponnesii in fines Atticae incursionem faciebant. n discrimine versari rempubli- cam; virtute, probitate, moderatione ad eam servandam opus esse; singulis, quod quisque habeat carissimum atque pretiosissimum, patriae condonandum esse; liberorum mor- tes forti animo et tranquillo ferendas, neque animos iuve- num, quum in bellum proficiscantur, lacrimis matrum mol- liendos esse, haec eiusque generis alia paene omnibus lo- cis praecipiuntur. Euripidem ipsum sub persona latentem haec docere putes, et Periclem laudatione funebri eos, qui pro patria mortem occubuerint, prosequentem animosque lugentium confirmantem audire nobis videmur Praxitheae atque Erechthei orationes legentes. Licebat autem illo tempore sperare, bellum brevi tempore compositum iri, redi- turum otium, fore, ut pacis artes musarumque studia in- terpellata in victrice civitate laetius uberiusque florerent:

δέλτων τ᾽ ἀναπτύσσοιμι γῆρυν,

ἃν σοφοὶ κλέονται.

Neque ea spes frustrata esset Athenienses, si Periclis si- miles viri post obitum eius exstitissent, qui quae ille magno animo et patriae amantissimo inchoaverat, pari virtute ad exitum adducerent.

A. 1 n o.

Argumentum addito nomine fabulae liyginus retulit €. 4.; idem hoc drama alioloco (c.1.) sequutus est. Imita- ius Euripidem Livius esse in cognomine fabula videtur.

4954

Rerum statum, qui fuisse fingebatur ineunte dramate, his verbis exponit Hyginus, .,Athamas (Aeoli filius), in "Thessalia rex, cum Inonem uxorem (Cadmi filiam, Bacchi nutricem), ex qua duos filios [susceperat], perisse putaret, duxit nymphae (et Hypsaei) filiam TThemistonem uxorem, ex qua geminos filios procreavit. Postea resciit Inonem in Parnasso esse bacchationisque caussa eo pervenisse. Mi- sit qui eam adducerent; quam adductam celavit.

Prologum ab Inone actum esse coniicio. Pridem enim ex montibus ac solitudine, in qua multos annos, spelunca pro tecto utens, aetatem degerat, reducta et in domum Athamantis restituta erat, sed dissimulato vero nomine, igno- ta omnibus, matrimonio ab aliena femina occupato, quum ipsa famulorum numero haberetur, penatibus quidem com- munibus cum marito utebatur, ceterum neque tori genialis iure fruebatur, ad pellicis locum a matronae dignitate de- trusa, neque liberorum suorum amorem curamque palam ostendere ei licebat, et servire aemulae cogebatur, quam intimo pectore oderat ac perdere haud iniuria cupiebat. Hic dolor praeteritorum malorum recordatione augebatur: sanitate enim mentis ab lunone privata retentaque fuerat in locis incultis horridisque, feram vitam inter feras tole- raverat, tempestatum iniuriis exposita, carens tum homi- num consortio tum bonis omnibus, quae hominibus ab ho- minibus parantur. Haec tantorum malorum perpessio ipsa specie Inonis declarabatur: pallida enim conspiciebatur,

efugere oculi; corpus macie extabuit,

Lacrimae peredere humore ezsangues genas." Testatur Aristophanes et in Acharn. v. 434. μεταξὺ τῶν Ἰνοῦς ῥακῶν et in Vespis v. 1413: ,yvvowl ὃ'α ψίνῃ, "Ivoi κρεμαμένῃ πρὸς ποδῶν Εὐριπίδου. Ad quae scho- liastae haec annotaverunt: ϑαψίνῃ, ὠχρᾷ᾽" τοιαύτη γὰρ ἡ ϑάψος. ὅπερ παρ᾽ ἡμῖν χρυσόξυλον λέγεται. — παρὰ δὲ Εὐριπίδῃ γέγραπται ἡ ᾿Ινὼ κρεμαμένη καὶ ὠχρὰ ὑπὸ τῆς κακοπαϑείας -- εἰφρήγαγε δὲ Εὐριπίδης τὴν Ἰνὼ ὠχρὰν ὑπὸ τῆς κακοπαϑείας. Male interpretati sunt verba χρεμαμένῃ πρὸς ποδῶν Εὐριπίδου, quibus Ari- stophanes fidem rei totius ab Euripidis auctoritate pendere (neque enim priorum poetarum quisquam talia de Inone

4155

tradiderat) significat. Eorum, quae de vita fera et soli- taria referebat, hoc exstat luculentissimum fragmentum: κοίλοις ἐν ἄντροις ἄλυχνος, ὥςτε θὴρ μόνος.

Finito prooemio Athamantem ad Inonem prodisse ac de conditione eius deque lege, sub qua in domum restituta erat, cum ea collocutum esse ex fragmentis colligo. Con- iugio Inonis priore magis quam praesenti Themistonis rex delectatus esse videtur: queritur enim, quod non liceat plures simul uxores ducere et capto morum experimento, si qua minus probetur, hanc dimittere:

νόμοι γυναικῶν οὐ καλῶς κεῖνται πέρι"

χρῆν γὰρ τὸν εὐτυχοῦνϑ᾽ ὅτι πλείστας ἔχειν

γυναῖκας, εἴπερ ἂν τροφὴ δόμοις παρῆν,

ὡς τὴν κακὴν μὲν ἐξέβαλλε δωμάτων,

τὴν δ᾽ οὖσαν ἐσϑλὴν ἡδέως ἐσώξετο.

νῦν δ᾽ εἰς μίαν βλέπουσι, κίνδυνον μέγαν

ῥίπτοντες" οὐ γὰρ τῶν τρόπων πειρώμενοι

νύμφας ἐς οἴκους ἑρματίξονται βροτοί.

Dicit idem mirandum non esse, quod poenitentia coniugii

multos subeat: genus enim a plerisque magis quam venu-

statem in ducendis uxoribus respici : | τὴν εὐγένειαν. κἂν ἄμορφος ἦ γάμος.

τιμῶσι πολλοὶ πρὸς τέκνων χάριν λαβεῖν,

τό τ’ ἀξίωμα μᾶλλον ἢ τὰ χρήματα.

Sic sentiens rectum esse aequumque ducit recepta priore uxore retinere alteram; timens autem, ne Themisto tori iura cum aemula communicari aegre ferat, de illius con- iugio hane celavit iterumque Inonem enixe rogat, ut con- tenta sit iis, quae impetraverit, neve pacem domus et con- cordiam turbare velit, id quod lubens Ino promittit:

ἐγὼ παρέξω λέκτρα δοι καλῶς ἔχειν, probatque Athamas promissum :

δίκαιόν ἐστιν, οἷσι συγγηράσομαι *).

Iam rumor de inventa Inone civitatem pervaserat per- que compita manabat: quo excitatae feminae, quae chori munere fungerentur **), ad regiam venisse videntur et

*) Fragm. inc. n. $52. ss ^*) Hyginus: ,,quam captivam esse credebat."

456

cognoscendi cupidae ex Inone ipsa, numquid comperisset, sciscitatae esse. Pro fugitiva enim Athamas eam pridem adduxerat *), ut in illam minime omnium suspicio conve- niret, ipsaque tam deformata erat luctu, ut a nemine agno- sceretur. . Inventam autem eam ab Athamante eadem esse ratione puto, qua narratur apud Germanos Genoveva. Ve- nationi enim rex studebat, cui studio operam dans quum saepe diutius a domo abesset, alebat augebatque 'Themisto- nis suspicionem esse ei consuetudinem cum aemula, quam in Parnasso loco aliquo tuto servari rumor serpebat.

Post parodum rex cum uxore prodit; Inonem, ut mi- seram afflictamque, pietati Themistonis commendat. Mi- ratur regina, quod perpetuo moerore Ino conficiatur; ge- nerosa eam stirpe oríam esse ex corporis forma, quam- vis sit luctu situque corrupta, cognoscit; ingenuitatem vi- tuperat: neque enim convenire libertatem orationis cum servitute et pannis vestium, sed esse mores fortunae ac- commodandos. Contra haec rex utilem ait dominis inge- nuitatem magis quam adulationem ac dissimulationem esse servorum, neque egenos, si sint probi atque ingenui, re- spuendos esse: fidelem enim esse neminem posse, nisi qui quae sentiat libere fateatur:

τοιάνδε χρὴ γυναικὶ προςπολεῖν ἐᾶν,

ἥτις τὸ μὲν δίκαιον οὐ σιγήσεται,

τὰ δ᾽ αἰσχρὰ μισεῖ καὶ κατ᾽ ὀφθαλμοὺς ἐρεῖ **)

ἐμοὶ γὰρ εἴη πτωχός, εἰ δὲ βούλεται,

πτωχοῦ κακίων. ὅοτις ὧν εὔνους ἐμοὶ

φόβον παρελϑὼν τἀπὸ καρδίας ἐρεῖ,

Quamobrem ne sit maligna afflictae , sed ex copia largiter egenti impertiat, monet:

—. -— μὴ σκυϑρωπὸς i69" ἄγαν

πρὸς τοὺς κακῶς πράσδοντας, ἄνϑρωπος γεγῶσ᾽"

ἀμουσία τοι μηδ᾽ ἐπ᾽ οἰχτροῖσιν δάκρυ

στάξειν, κακὸν δὲ, χρημάτων ὄντων ἅλις.

φειδοῖ πονηρᾷ μηδέν᾽ εὖ ποιεῖν βροτῶν ***)

*) ΟΕ, fragm. 17. ὁ ὁ **) Bergkii emendationes récepi. *"*) Fragm. 14. et 15. in unum coniunxi et emendationem Welckeri

(γεγῶσ᾽ pro γεγώς) admisi,

451

His transactis venatum rex cum comitibus abit; The- misto autem statim fide et consilio captivae uti ad perficien- dam rem gravem atrocemque constituit, Et primum qui- dem de iniuria viri conqueritur, quippe quem cum Inone, nuper inventa, clam consuetudinem habere audierit. Quam- obrem ut et spem reditus aemulae et caussam fovendae eius marito eripiat, liberos eius de medio tollere constituit. De qua dramatis parte haec refert Hyginus: ,Resciit 'Themisto eam inventam esse, sed quae esset nesciebat. Coepit velle filios eius necare. Rei consciam, quam capti- vam esse credebat, ipsam Inonem sumsit et dixit ei, ut filios suos candidis vestimentis operiret, Inonis filios ni- gris," Idemque altero loco: ,Themisto, quod se Ino coniugio privasset, filios eius interficere voluit. lta- que in regia latuit clam, et occasionem nacta, cum putaret se inimicae natos interfecisse, suos imprudens oc- cidit, a nutrice decepta, quod eis vestem perperam iniecerat," Locus dabatur colloquio eius generis, in quo maxime Euripidis ingenium vigebat, cum atrocitas rei, quae parabatur, horrorem iniiceret, ambiguitas autem di- ctorum atque ignoratio hominum, quorum res ageretur, mi- sericordiam moveret, denique exspectatio, quorsum res evaderet, animos spectatorum suspensos teneret. De vio- lato coniugio deque sua ulciscendi cupidine loquens haec dixit Themisto:

φειδώμεϑ᾽ ἀνδρῶν εὐγενῶν, φειδώμεϑα,

καχοὺς δ᾽ ἀποπτύωμεν, ὥςπερ ἄξιοι.

Nutricis munus officiumque mandatum Inoni ab Athamante erat eo consilio, ut et liberius et minore cum suspicione suos liberos curare et amorem ei significare liceret, quae res fraudi opportuna fuit. Necessario enim consilia 'The- misto cum nutrice communicabat auxiliumque servae ex- petebat. Stultam se fore dixit, si vellet. aemulae liberos educare:

ἄφρων ἂν εἴην. εἰ τρέφοιν τὰ τῶν πέλας *).

*) Fragm. inc. 214. ex Etym. M. petitum, ubi annofata sunt haecce: τρέφοιν, ὡς Εὐριπίδης — γίνεται οὕτως" ἔστι τρέφοιμι, τρέφοι, πλεονασμῷ τοῦ ἢ ἀττικῶς τρεφοίης: TOE-

158

Multoque id minus ferendum esse ideo, quod regni suc- cessio penes alienos prius, quam suos liberos, futura esset: — - -— τὸ δ᾽ εὐγενὲς πολλὴν δίδωσιν ἐλπίδ᾽, ὡς ἄρξουσι γῆς. Dissuadet Ino argumentis gravissimis verissimisque: οὔ 6o, παραινῶ, μηχανωμένῃ κακὰ ἐχϑροῖσι, δαυτῇ προςβαλεῖν ἀλάστορα *) κέχτησο δ᾽ ὀρϑῶς δ᾽ν ἔχῃς ἄνευ ψόγου, καὶ σμικρὰ σώξου τῇ δίκῃ ξυνοῦσ᾽ ἀεί, μηδ’ ὡς καχὸς ναύκληρος, εὖ πράξας ποτέ, ξητῶν τὰ πλείον᾽, εἶτα πάντ᾽ ἀπώλεσεν.

ὁρᾷς, τυράννους διὰ μακρῶν ηὐξημένους

ὡς μικρὰ τὰ σφάλλοντα, καὶ ub ἡμέρα

τὸν uiv καϑεῖλεν ὑψόϑεν, τὸν δ᾽ ἦρ᾽ ἄνω"

ὑπόπτερος δ᾽ ὁ πλοῦτος" οἷς γὰρ ἦν ποτε,

ἐξ ἐλπίδων πίπτοντας ὑπτίους δρῶ.

Optime haec monere Inoni conveniebat, ut quae eadem omnia in vita sua experta esset. Eadem quum monendo nihil profecisset, ad struendam fraudem se convertit, ut a suis ad Themistonis liberos caedem transferret. Simulans igitur se reginam in perpetrando facinore adiuvare, eam iussit in cubiculo liberorum, dum somnum caperent, deli- tescere. Qua in re quo facilius oculos omnium, qui essent in aedibus, fugeret, obstructis fenestris lucem arcendam esse censuit. Ne autem in tenebris erraret, se pullis qui- dem vestibus Iuonis liberos, candidis autem "Themistonis tecturam esse promisit. Probat consilium "Themisto, et silentio fidelissimo rem ut perpetuo tegant non solum nu- tricem sed chorum quoque obsecrat:

ἴστω δὲ μηδεὶς ταῦϑ᾽, ἃ σιγᾶσϑαι χρεών"

μικροῦ γὰρ ἐκ λαμπτῆρος ᾿Ιδαῖον λέπας

πρήσδειεν ἄν τις, καὶ πρὸς ἄνδρ᾽ εἰπὼν ἕνα,

πύϑοιντ᾽ ἂν ἀστοὶ πάντες ὧν κρύπτειν χρεών.

φοίην, καὶ συγκοπῇ τοῦ 7. Videndum (amen, ne scriben- dum sit εἰ τρέφοιμι τῶν πέλας. *) Fragm. inc. n. 290.

459

Quibus auditis Ino de moribus ingenioque suo verba facit sic, ut omnem dubitationem aemulae demat:

ἐπίσταμαι δὲ πάνϑ᾽ ὅσ᾽ εὐγενῆ χρεών,

σιγᾶν 9? ὅπου χρὴ καὶ λέγειν ἵν᾽ ἀσφαλές,

δρῶν 9? ἃ δεῖ us κοὐχ ὁρᾶν ἃ μὴ πρέπει,

γαστρὸς κρατεῖν δέ" καὶ γὰρ ἐν κακοῖσιν οὖσ᾽

ἐλευϑέροισιν ἐμπεπαίδευμαι τρόποις *).

Quae ambigue omnia dicta esse apparet. Cum deinde "Themisto intro abisset, Ino haud obscuris verbis consilium suum aperuit. Tanquam iam parta victoria sibi gratulata est nunc demum in pristinum fortunae statum se resti- tui, nunc felicitatem, diu sopitam, quasi e somno sus- citari :

εὔδουσα δ᾽ Ἰνοῦς συμφορὰ πολὺν χρόνον

νῦν ὄμμ᾽ ἐγείρει **).

Quibus dictis ad rem perficiendam in aedes se contulit.

Chorus opem deorum, ex quorum stirpe prognati sunt liberi, auxiliumque implorat, ut succurrant caedem- que nefariam arceant.

Redit in scenam Ino, suos liberos vivos manu ducens, Themistonis autem interfectos in conspectu ponens si- mulque rem, quomodo gesta sit, exponens. Adfuit illa Themistoni caedem patranti; re peracta, hanc iussit con- tinuo e cubiculo abire et curare, ut in famularum aliquam crimen cum spe fallendi conferretur. Tum celerrime suos liberos e cubiculo deduxit, ut, priusquam error cognosce- retur, ultioni aemulae subtraheret. Quorum maiorem natu, Learchum, ad patrem se conferre et comitibus eius se ad- iungere iubet, neque prius domum redire, quam finita ve- natione pater revertatur. Alterum, Melicertem, tuto loco in vicinia abscondendum curat.

Interpositus est chorus, quo nefarii facinoris horror ex- primeretur, quo clamore excitata 'lThemisto accurrensque in corpora liberorum sua manu interfectorum incidit. Mul- tum fuisse Euripidem in dolore matris ostendendo et

*) Cf. Schneidew. Conii. critt. p. 62. Quarto versu οὖσ᾽ pro cv reposui; ceterum vide Valck. Diatr. p. 179. **) Vulgo ἰδοῦσα pro s00ovco. Correxit Welckerus.

^

460 sponte intelligitur et ex epigrammate Anthol Lat. ed. H. Meyer. n. 671. patet: | ,Pallia nota fovet lacrimis decepta "Themisto, Pyramus, heu, lacrimis pallia nota fovet." bo chorus consolatus est hisce verbis: ἄνασσα. πολλοῖς ἔστιν ἀνθρώποις κακά,

τοῖς δ᾽ ἄρτι λήγει, τοῖς δὲ κίνδυνος μολεῖν"

κύχλος γὰρ αὑτὸς καρπίμοις τε γῆς φυτοῖς

ϑνητῶν τε γέννᾳ" τοῖς μὲν αὔξεται βίος,

τῶν δὲ φϑίνει τε καὶ ϑερίξεται πάλιν.

γίγνωσκε τἀνϑρώπεια, μηδ᾽ ὑπερμέτρως

ἄλγει" κακοῖς γὰρ οὐ σὺ πρόρκεισαι μόνη"

uv εὐτυχοῦσα πᾶσαν ἡνίαν χάλα

κακῶς τε πράσδουσ᾽ ἐλπίδος κεδνῆς ἔχου ἢ

ἐν ἐλπίσιν χρὴ τοὺς σοφοὺς ἔχειν βίον.

His nihil movetur infelix, sed in domum reversa vitam laqueo abrumpit; mox corpus interfectae inter liberorum corpora a famulis componitur, choro interim lugente et singula, quae geruntur, verbis persequente. Haec dum mala deplorat chorus, felices praedicare potnit qui mo- destiam moderationemque colentes placida vita et tran- quillo animo uterentur:

ἐγὼ δ’ οὐδὲν πρεσβύτερον

ψομίξω τᾶς σωφροσύνας,

ἐπεὶ τοῖς ἀγαϑοῖς ἀεὶ ξύνεστιν **).

Deinde venandi studium regis praedicasse videtur, si modo Euripidem Livius imitatus est, de quo Tiaec retulit Terentianus Maurus 1931:

Livius ille vetus Graio cognomine suae

Inserit Inoni versus, puto, tale docimen :

Praemisso heroo subiungit namque miuron,

Hymnum quando chorus festo canit ore Triviae.

Sed iam purpureo suras include cothurno,

Balteus et revocet volucres in pectora sinus,

*) Fragm. 20. et 21. coniunxi. »*) Fragm. inc. 13.

461

Pressaque iam gravida crepitent tibi terga pharetra,

Dirige odorisequos αὐ certa cubilia canes."

Etiamsi enim tantae elegantiae versus in Livium mi- nime cadunt, tamen de re ipsa non est quod dubitemus *). Efficacissimum enim erat ad misericordiam movendam venandi studium eo ipso tempore ab ignaris praedicari, quo illud liberis regis perniciosum fuit. Statim enim post hunc cantum corpus Learchi interfecti cum moestis la- mentis ad aedes regias relatum simulque rem, quomodo evenisset, ab uno ex comitibus expositam, paullo post re- gem ipsum secutum esse necesse est. De quo eventu haec dicit Hyginus: ,Athamas autem in venatione per in- saniam Learchum, maiorem filium suum, interfecit" ^ Ob- viam igitur currente filio, Athamas per insaniam ab Iu- none immissam, cervum eum esse ratus, telo transfixit **). Vitulantem Athamantem atque exsultantem laetitia, cum insania etiamtunc teneretur, simili modo atque Agaven in scenam redisse ex Cicerone discimus haec in libro de harusp. resp. c. 18. referente: ,,Non sunt illi eiulatus et gemitus Philoctetae tam miseri, quamquam sunt acerbi, quam illa exsultatio Athamantis et quam so- mnium matricidarum." Corpora mortuorum conspiciens, haec ipsa quoque sine dubio pro feris in venatu interfe- ctis habuit et filii, quem cervum esse putabat, funus re- liquis apponi iussit. Postremo in domum a satellitibus lu- gentibus deductus est, inde mox ad. immensam calamita- tem intuendam, sana mente recepta, rediturus.

Haec videntem Inonem ingens invasit dolor et facto- rum poenitentia :

φίλαι yvvoixsg, πῶς ἂν ἐξ ἀρχῆς δόμους

"Aüdpavrog οἰκήσαιμι, τῶν πεπραγμένων

ϑράσαδα μηδέν: | — | — —

—— —— —- — 000 — —

*) Cf. Welck. p. 625.

**) Plutarch. δεισιδ. p. 1603: 0 Τειρεσίας ἐχρῆτο δυςτυχίᾳ μὴ βλέπων τὰ τέκνα μηδὲ τοὺς συνήϑεις, ὁ δὲ Αϑάμας μεέξονι καὶ ἡ Ayavg, βλέποντες ὡς λέοντας καὶ ἐλά- φους᾽ καὶ τῷ Ἡρακλεῖ δήπου μανέντι τοὺς υἱεῖς ἐλυσιτέ- λει μήτε ἰδεῖν μήτε αἰσϑέσϑαι παρόντας κτλ.

462

ὦ ϑνητὰ πράγματ᾽, ὦ γυναικεῖαι φρένες,

ὅσον νόσημα τὴν Κύπριν κεχτήμεϑα.

φεῦ,

ὅσῳ τὸ ϑῆλυ δυςτυχέστερον γένος :

πέφυκεν ἀνδρῶν" ἔν τε τοῖσι γὰρ καλοῖς

πολλῷ λέλειπται. κἀπὶ τοῖς αἰσχροῖς πλέον"

τίς ὧρα μήτηρ ἢ πατὴρ κακὸν μέγα

βροτοῖς ἔφυσε τὸν δυςώνυμον φϑόνον;

ποῦ καί ποτ᾽ οἰκεῖ σώματος λαχὼν μέρος;

ἐν χερσὶν ἢ σπλάγχνοισιν ἢ παρ᾽ ὄμματα

ἔσϑ᾽ ἧμιν; ὡς ἦν μόχϑος ἰατροῖς μέγας,

τομαῖς ἀφαιρεῖν ἢ ποτοῖς ἢ φαρμάκοις

πασῶν μεγίστην τῶν ἐν ἀνθρώποις νόσων. Negat se tam obfirmato animo tamque audaci esse, ut tanto facinore commisso adspectum viri tolerare et simu- latione innocentiae scelus tegere possit:

πολλοί ys ϑνητῶν τῷ ϑράσει τὰς συμφορὰς

ξητοῦσ᾽ ἀμαυροῦν καἀποκρύπτεσϑαι κακά. Optat, ut aut in terrae altissimis speluncis aut in pro- fundo mari se abscondere possit; postremo furore di- vinitus immisso bacchatur et sublato in manus filio ad maris littora se proripit, in undas corpus ex rupe quadam demissura *) . Reversus in scenam Athamas atrocia mala sua manu effecta, atrociora uxorum aemulatione perpetrata cognoscit et deletam prolem totamque domum funditus eversam esse intelligit **). Simul enim interfectorum cor- poribus conspectis de mutuis uxorum insidiis a choro do- cetur, simulque nuntius a promontorio veniens de Inonis morte eum certiorem facit:

*) Schol. Aristoph. Vesp. 1413: Ἰνὼ δὲ κατὰ χόλον Ἥρας ua- νεῖσα ἔῤδιψεν αὐτὴν εἰς ϑάλασσαν ἅμα τῷ υἱῷ αὐτῆς, Me- Amfory. Ἔμίσει γὰρ πάντας τοὺς Θηβαίους ἡ — διότε

᾿ παρ᾽ αὐτοῖς ἐτέχϑη ὁ Διόνυσος.

**) Grammaticus quidam in biblioth. litterarum antiquarum stu- diorumque classic, 7. p. 9: τινὲς οἶκοι ἀνάστατοι διὰ yv- ναῖκας ἐγένοντο --- — ὃ ᾿Αϑάμας διὰ τὴν Θεμιστοῦς τῆς Ὑψέως ἐπιγαμίαν.

163

»Seque in alta maria praecipem dedit

Impos, aegra sanitatis herois."

Receus animi tumor lyricis modis exprimendus fuit, una lugente et lamentante choro. Inde ad trimetros trans- itum est, quorum hoc exstat fragmentum:

βίᾳ viv ἕλκετ᾽, ὦ κακοί, τιμάς . βροτοί,

καὶ χτᾶσϑε πλοῦτον, πάντοϑεν ϑηρώμενοι,

σύμμικτα. μὴ δίκαια καὶ δίκαι’ ὁμοῦ"

ἔπειτ᾽ ἀμᾶσϑε τῶνδε δύςτηνον 9ígog*).

Sic ubique, postquam vehementia doloris paullulum se- dari coepit, sententiosa utuntur oratione personae Euripi- dis. Finem autem luctui imposuit Bacchus. Et primum quidem Inonem cum Melicerte in deos mutatos esse ape- ruit, teste Hygino (,,at Ino cum minore filio Melicerte in mare se deiecit et dea est facta" **)), cuius verba fra- gmentis confirmantur:

πόντου πλάνητες “ευκοϑέαν ἐπώνυμον

σεμνὸς Παλαίμων ναυτίλοις κεκλήσεται.

Deinde Athamantem, ut parricidio maculatum, exsulare iussit, praedicens eum conditorem fore Athamantiae ***) et per reliquam vitam felicitate usurum.

Uni actori duas personas Athamantis Inonisque agendas fuisse docet Lucianus de salt. c. 67: τὸ γοῦν παραδοξό- τατον, τῆς αὐτῆς ἡμέρας ἄρτι uiv ᾿ϑάμας μεμηνώς, ἄρτι δὲ ᾿Ινὼ φοβουμένη δείκνυται κτλ. καὶ πάντα ταῦτα εἷς ἄνθρωπός ἐστι. ld in hoc dramate fieri potuit, si ab aliis actoribus saltationes, ab aliis colloquia exhibita sunt.

Praestantissimarum numero tragoediarum hanc fabulam habitam esse omnia testantur, neque eam indignam tanto honore fuisse vel hodie ex reliquiis aestimare licet. Nil

Ἢ τῶνδε non est horum facinorum, sed harum mu- lierum.

**) Conferendus etiam finis secundi capitis: ,,Athamas postea ab Iove insania obiecta Learchum filium interfecit. At Ino cum Melicerte, filio suo, in mare se praecipitavit. Quam Liber Leucotheam voluit appellari etc. Huic quinto quo- que anno ludi gymnici fiunt, qui appellantur Ἴσϑμια."

*"*) Schol. ad Apoll. Rhod. II, 516. Schol. ad Plat. Min. p. 212.

461

unquam vilium rerum vel obsoletarum, sed nitidissimas quasque et splendidissimas Aristophanem rosisse vel ex hoc exemplo intelligas. — Horatius mores Inonis his verbis declaravit A. P. 123: ,Sit flebilis Ino." Respexerunt praeter eos, quos supra nominavimus, ad hanc fabulam Aelianus Hist, an. III, 17., Plutarchus saepissime, Gellius XIII, 18., Philostratus Vit, Apoll. VII. 4,, Philo et Io. Lydus (fragm. 22.), Athenagoras Leg. p. Christ. c. 26. Ex quibus testimoniis non tantum eruditis hoc drama familiare, sed etiam multitudini semper gratissimüm fuisse patet.

Si idem argumentum Aeschylus et Sophocles tracta- verunt (quamquam de hoc dubito: spoliato enim Euripide, huius supellectile illum instruxit Welckerus), plane diversa fuit illorum atque huius ratio, id quod ex ipsis fabularum nominibus intelligitur. Athamantis enim nomen illi tra- goediis inscripserunt, in huius persona summum rerum momentum poni significantes. Proprium Euripidis fuit, quod Ino multos annos in obscura spelunca instar ferae vitam degisse fingebatur, proprium, quod duarum uxorum aemulatione domus evertebatur. Eam fabulae commuta- tionem cave temere ab Euripide effectam esse credas: po- tuit enim haec quoque vulgo tradita accipere, neque quidquam impedit, quo minus Graecis idem de. Inone, quod Germanis de Genoveva persuasum fuisse credamus.

Pestium, quibus familiarum salus evertatur, fingi nulla potest, quam non Euripides tragoediis illustraverit, unde factum est, ut mulierum osor et calumniator esse putaretur, quarum ex moribus salus familiarum potissimum pendet. Idem igitur, qui in Meleagri fabula mulierem ex- hibuit muliebria contemnentem et virorum opera tractan- tem ob eamque rem connubiorum iuga fastidientem (cu- ius generis nostra aetas plurimas protulit), in Inonis fa- bula virum unum duarum uxorum coniugium expetentem induxit et utramque rem in perniciem familiarum vertere ostendit. Sic poeta, quo nemo dramata delectandis mo- vendisque animis aptiora temperavit, idem docendis ho- minibus maxime omnium idoneus fuit.

465

B Erechtheus

Huius dramatis argumentum tres auctores servarunt, Lycurgus in orat. Leocr. c. 24. p. 202 seq., Apollodorus HI, 15, 4. et Hyginus c. 46. atque 238., quibus acce- dunt Demaratus ap. Stob. XXXIX, 33. et Pseudo-Plutar- chus Parall. p. 310. D. Imitatus erat Ennius. Fragmenta exstant praeter duo ampliora complura alia satis luculenta.

Prologi materiam accuratissime exponit Apollodorus: .Chione cum Neptuno concumbit: quae cum clam patre Eumolpum peperisset, ne res palam fieret, in mare ab- iicit infantulum. — Sed Neptunus exceptum in Aethiopiam transfert et Benthesicymae, filiae suae, educandum coimmen- dat atque Amphitritae, Quum adolevisset, Benthesicymes coniux alteram ei filiarum uxorem dedit. Qui sorori quoque uxoris vim inferre conatus est. Quamobrem exsilio mulctatus, cum lsmaro filio ad Tegyrium, "Thraciae re- gem, se contulit, qui filiam ei suam in matrimonium col- locavit, Postea quum. Tegyrio insidias struens deprehen- sus essef, ad Eleusinios confugit et cum iis iunxit ami- citiam. — Rursus autem Ismaro filio mortuo revocatus a Tegyrio in Thraciam rediit atque soluta inter eos discor- dia regnum accepit. Mox conflato inter Athenienses at- que Eleusinios bello, accitus ab Eleusiniis magno cum Thracum exercitu auxilio venit." Haec omnia fuse late- que exposita fuisse fragmenta ostendunt:

Ai9tozíov vw ἐξέσωσ᾽ ἐπὶ χϑόνα *).

Gentes barbaras, quae Atticam inundaturae essent, recen- sens Erechtheus boreales, remotissimas a mari, terras animo lustrabat:

τοὐνϑένδ᾽ ἀπίχϑυς βαρβάρους οἰκεῖν δοχῶ.

Simul de ira, quam Neptunus concepisset victus certa- mine, quum de possessione terrae cum Minerva conten- deret, deque exercitus magnitudine **), quo Atticam filius

*) Vulgo vitiatis. numeris ἐξέσωσας; cf. Bergk. ap. Welck. p. 1598. **) Non levius illud bellum Persico fuisse ait Isocrates Paneg. 5. 19. p. $4. 30

4166

eius recuperare conaretur *), edocuit. Nuper rex ex oraculo redierat, quum ad deum consulendum ipse Del- phos profectus esset, teste Lycurgo: μεγάλου δὲ στρα- τοπέδου μέλλοντος αὐτοῖς εἰςβάλλειν εἰς τὴν χώραν. sig Δελφοὺς ἰὼν ἠρώτα τὸν ϑεὸν, τί ποιῶν ἂν νίκην λάβοι παρὰ τῶν πολεμίων. Χρήσαντος δὲ αὐτῷ τοῦ ϑεοῦ, τὴν ϑυγατέρα εἰ ϑύδειε πρὸ τοῦ συμβαλεῖν τὼ στρατοπέδω. κρατήσειν τῶν πολεμίων, ὁ δὲ τῷ ϑεῷ z&- ϑόμενος τοῦτ᾽ ἔπραξε xol τοὺς ἐπιστρατευομένους ix τῆς χώρας ἐξέβαλε. Non solum Delphos, sed Dodonam quoque adierat, id quod cognoscitur ex fragm. 1., quo il- lius oraculi sacerdotes describuntur : — — -— ἐν ἀστρώτῳ πέδῳ εὕδουσι, πηγαῖς δ᾽ οὐχ ὑδραίνουσιν πόδας. Eodemque fragm. 2. pertinet δρυὸς μίασμα. quo ad Thebanorum quoddam impie factum Euripides respexisse putatur: sacerdotem enim templi accusatam stupri in lebetem fervida aqua repletum coniecerant. Ceterum de genere suo et maioribus non minus plene, quam de Eumolpi vita, exposuit. Documento sunt quae Era- tosth. Cataster. 13. refert: λέγει δὲ καὶ Εὐριπίδης περὶ τῆς γενέσεως αὐτοῦ (Εριχϑονίου) τὸν τρόπον τοῦτον" “Ἥφαιστον ἐρασϑέντα ᾿4ϑηνᾶς βούλεσϑαι αὐτῇ μιγῆναι" τῆς δὲ ἀποστρεφομένης καὶ τὴν παρϑενίαν μᾶλλον oí- ρουμένης, ἔν τινι τόπῳ τῆς ᾿Δττικῆς κρύπτεσϑαι, ὃν λέ- γουσι καὶ ἀπ’ ἐχείνου προςαγορευϑῆναι Ἡφαιστεῖον" οὗ (vulgo ὃς) δόξας αὐτῆς χρατήσειν xoci ἐπιϑέμενος, πληγεὶς ὑπ᾽ αὐτῆς τῷ δόρατι. ἀφῆκε τὴν ἐπιϑυμίαν, φε- ρομένης εἰς τὴν γῆν τῆς σπορᾶς. Exposito oraculi re- sponso simul voluntatem immolandae filiae declaravit: φιλῶ τέκν᾽. ἀλλὰ πατρίδ᾽ ἐμὴν μᾶλλον φιλῶ.

His explanatis rex ad inspiciendas copias obeundaque im- peratoris officia, appropinquantibus hostibus, in castra aut ad porías et moenia se confert. Prodit chorus senum

*) Hygin. c. 46: ,quod patris sui terram Atticam fuisse dice- reí" Lycurgus: τῆς χώρας ταύτης ἀμφισβητοῦντα.

*

467

supra aetatem militarem provectorum, quorum carmine hostium vis et ferocia describitur:

»4Arma rigent, horrescunt tela,"

Redit in scenam Erechtheus, quem paullo post praeco ab hostibus missus convenit. Cuius audita oratione, rex primum quidem improbitatis Eleusinios accusat: impie enim facere quicunque Graeci contra Graecos, sacrorum communitate iuncti, arma ferant: quem locum in Lysistra- tae fabulam Aristophanes transtulit (v. 1131.):

— -— -- Qi μιᾶς ys χέρνιβος

βωμοὺς περιῤῥαίνοντες. ὥςπερ ξυγγενεῖς,

᾿Ολυμπίασιν, ἐν Πύλαις, Πυϑοῖ (πόσους Ὃ

εἴποιμ᾽ ἂν ἄλλους. εἴ μὲ μηκύνειν δέοι:),

ἐχϑρῶν παρόντων βαρβάρων στρατεύμασιν,

Ἕλληνας ἄνδρας καὶ πόλεις ἀπόλλυτε.

εἷς μὲν λόγος μοι δεῦρ᾽ ἀεὶ περαίνεται *).

Deinde iniustam quoque hostium caussam esse ostendit et propter eam iniustitiam illos inferiores fore sperat: τὰς οὐσίας γὰρ μᾶλλον ἢ τὰς ἁρπαγὰς

τιμᾶν δίκαιον" οὔτε γὰρ πλοῦτός ποτε

βέβαιος ἄδικος -- -- — :

κοὐδεὶς στρατεύσας ἄδικα σῶς ἦλθεν πάλιν 5).

σὺν τοῖς ϑεοῖσι τοὺς σοφοὺς κινεῖν δόρυ

στρατηλάτας χρή. τῶν ϑεῶν δὲ μὴ βίᾳ. Altercationis, quae subiungi contentionibus solebat, hoc exstat fragmentum :

EPEXOETZ. ὀλίγους ἐπαινῶ μᾶλλον ἢ πολλοὺς κακούς. ΚΗΡΥΞ.

ναῦς δ᾽ ἡ, μεγίστη κρεῖσσον ἢ σμικρὸν σκάφος. Clausulam *huius colloquii pono sententiam, qua Ere- chtheus, dulce et decorum esse pro patria occumbere, effatus sit :

*) Schol.: ὅλος ὃ ἴαμβος λέλεκται ἐξ "Eosy9éog; cf. Welck. p. 1598. **) Hunc quoque versum ex Euripidis fabula decerptum esse gramm. quidám in Bachmanni Anecd. I. p. 191, 27. testatur. ""*) Κούδείς pro οὐδείς reposui. Ceterum cum his componas quae Horatius dixit Od. III, 4, 65. 30 *

468

— iyi δὲ τοὺς καλῶς τεϑνηκότας

tiv φημι μᾶλλον τοῦ βλέπειν τοὺς μὴ καλῶς.

Vivam anm moriar, nulla in me est me-

Eust His dictis ad milites ipse se confert, adhortando, blande alloquendo, diligenter obeundo, fideliter administrando et animos confirmaturus et conatus hostium occupaturus: μισῶ 0', ὅταν vig καὶ χϑονὸς στρατηλάτης

μὴ πᾶσι πάντων προςφέρῃ μειλίγματα.

Locus fit alteri chori carmini, quo desiderium pacis pulsis hostibus senes declarant:

κείσθω δόρυ μοι μίτον ἀμφιπλέκειν

ἀράχναις, μετὰ δ᾽ ἡσυχίας πολιῷ

γήρᾳ συνοικοίην᾽"

ἀείδοιμι δὲ στεφάνοις κάρα

πολιὸν στεφανώσας,

Θρηΐχκιον πέλταν πρὸς ᾿ϑανᾶς

περικίοσιν ἀγκρεμάδσας ϑαλάμοις,

δέλτων T' ἀναπτύσοσοιμι γῆρυν,

&v σοφοὶ κλέονται

᾿4δσιάδος κιϑάρας κρούματα **).

Disposito in moenibus et ad portas exercitu, quum, priusquam pugna committeretur ***), victima ea, quam iusserat oraculum, caedenda esset, rex ad aedes reversus filiam sub ficto quodam praetextu arcessit et reliqua, quibus ad sacra facienda opus est, ignara coniuge per fa- mulos apparat. Miratur virgo se in castra, in medium virorum armatorum coetum, in militum turbam inconditam proficisci iuberi. Sciscitanti ambigua respondet pater sic, ut sensus pietatis cum patriae amore pugnans declare- tur. Virgo autem generoso obsequio, quod vera rectaque esse quaecunque pater iubeat sibi persuasit, sacris ante

*) Ennii fragm. inc. 45.

**) Etym. M.: ᾿“σιάδος κρούματα τῆς κιϑάρας" οὕτως AQ1- στοφάνης εἶπε, παρῳδῶν τὸ ἐξ Ἐρεχϑέως Εὐρι- πίδου" ἡ τρίχορδος πιϑάρα οὕτω καλεῖται.

"9**) Cf. Lycurgi verba, quae supra posuimus, tum Apollodorum et Pseudoplutarchum locis laudatis.

469

proelium faciendis interesse patrisque dicto obediens esse non recusat. Verecundiam virginis his verbis pater improbavit : αἰδοῦς δὲ καὐτὸς δυςκρίτως ἔχω πέρι"

xal δεῖ γὰρ αὐτῆς κἄστιν οὗ κακὸν μέγα.

Singularis fuit Euripidis vis in componendis talibus col- loquiis, quae ambiguitate dictorum animos ferirent; prae- terea haec caussa ad movendam miserationem admiratio- nemque aptissima erat, ut interisse hanc dramatis partem magnopere dolendum sit.

Profecta sub praesidio filia, quum reliquus sacrificio- rum apparatus ex aedibus efferretur, mater ad rem novam animum advertit, et secreti aliquid agi suspicata, maritum adiens quaerit, quo consilio filias abducendas et placentas plurimas e domo ,efferendas curaverit, et quidnam genus sacrificii sine victima adornet: !

καί μοι, πολὺν γὰρ πέλανον ἐχπέμπεις δόμων,

φράσον δελήνας τάςδε πυρίμου χλόης Ὦ).

Ingenue Erechtheus confessus esse videtur quae celari non poterant **), velle se sua aerumna civibus suis salu- tem parare, sua miseria ab illis servitutem depellere:

»,Quibus nunc aerumna mea libertatem

paro,

Quibus servitutem mea miseria depre-

| cor." Praxitheae orationem Lycurgus, ut exemplum generosi- tatis civitate Atheniensium et filia Cephisi dignissimae, to- tam servavit :

τὰς χάριτας ὅςτις εὐγενῶς χαρίζεται.

ἥδιον ἐν βροτοῖσιν" oi δὲ δρῶσι μέν,

χρόνῳ δὲ δρῶσι. δρῶσι δυςγενέστερον.

ἐγὼ δὲ δώσω τὴν ἐμὴν παῖδα κτανεῖν.

λογίζομαι δὲ πολλά" πρῶτα μὲν πόλιν

*) Suidas: αἱ δὲ σελῆναι πέμματά εἰσι πλατέα κυκλοτερῆ. Vide eundem s. voc. βοῦς ἕβδομος.

**) Pseudoplutarchus 1. l.: 'Eosy9s)0g πρὸς Εὔμολπον πολεμῶν ἔμαϑε νικῆσαι, ἐὰν τὴν ϑυγατέρα προϑύσῃ" καὶ συγκοι- νωνήσας τῇ γυναικὶ Πραξιϑέᾳ προέϑυσε τὴν παῖ- δα. Μέμνηται Εὐριπίδης ἐν Ἐρεχϑεῖ. Adde Demaratum ap. Stob. XXXIX, 33. Cf. Welck. p. 718. not. 3.

410

οὐκ ἄν τιν᾽ ἄλλην τῆςδε βελτίω λάβοιμ᾽ ὃ), 4 πρῶτα μὲν λεὼς οὐκ ἐπακτὸς ἄλλοϑεν, αὐτόχϑονες δ᾽ ἔφυμεν" αἵ δ᾽ ἄλλαι πόλεις. πεσσῶν ὁμοίως διαφορηϑεῖσαι βολαῖς, ἄλλαι παρ᾽ ἄλλων εἰσὶν εἰςαγώγιμοι.

ὅςτις δ’ ἀπ’ ἄλλης πόλεος οἰκίζει πόλιν. ἁρμὸς πονηρὸς ὥςπερ ἐν ξύλῳ παγείς, λόγῳ πολίτης ἐστί, τοῖς δ᾽ ἔργοισιν οὔ. ἔπειτα τέχνα τοῦδ᾽ ἕκατι τίχτομεν.

ὡς ϑεῶν τε βωμοὺς πατρίδα τε ῥυώμεϑα" πόλεως δ᾽ ἁπάσης τοὔνομ᾽ ἕν. πολλοὶ δέ νιν ναίουσι" τούτους πῶς διαφϑεῖραί μὲ χρή, ἐξὸν πρὸ πάντων μίαν ὑπερδοῦναι ϑανεῖν; εἴπερ γὰρ ἀριϑμὸν οἶδα καὶ τοὐλάσσονος τὸ μεῖζον. οὑμὸς οἶκος οὐ πλεῖον GOEvsL πταίσας ἁπάσης πόλεος. οὐδ᾽ ἴσον φέρει. εἰ δ᾽ ἦν ἐν οἴχοις ἀντὶ ϑηλέων στάχυς ἄρσην, πόλιν δὲ πολεμία κατεῖχε φλόξ, οὐκ ἄν νιν ἐξέπεμπον εἰς μάχην δορός, ϑάνατον προταρβοῦσ᾽; ἀλλ᾽ ἔμοιγ᾽ εἴη τέκνα, ἃ καὶ μάχοιτο καὶ μετ᾽ ἀνδράσιν πρέποι, μὴ σχήματ᾽ ἄλλως ἐν πόλει πεφυκότα.

τὰ μητέρων δὲ δάκρυ᾽. ὅταν πέμπῃ τέκνα, πολλοὺς ἐθήλυν᾽ εἰς μάχην ὁρμωμένους. μισῶ γυναῖκας, αἵτινες πρὸ τοῦ καλοῦ ξῆν παῖδας εἷλον καὶ παρήνεσαν κακά.

καὶ μὴν ϑανόντες γ᾽ ἐν μάχῃ πολλῶν μέτα τύμβον τε κοινὸν ἔλαχον εὔκλειάν τ᾽ ἴσην" τῇ ᾿μῇ δὲ παιδὶ στέφανος εἷς μιᾷ μόνῃ πόλεως ϑανούσῃ τῆςδ᾽ ὕπερ δοϑήσεται,

καὶ τὴν τεκοῦσαν καὶ σὲ δύο 9" ὁμοσπόρω σώσει" τί τούτων οὐχὶ δέξασϑαι καλόν;

τὴν οὐκ ἐμήν, πλὴν ἢ φύσει. δώσω κόρην **) ϑῦσαι πρὸ γαίας" εἰ γὰρ αἱρεϑήσεται

πόλις. τί παίδων τῶν ἐμῶν μέτεστί μοι; οὔκουν ἅπαντα τοὐν ἐμοὶ σωϑήσεται,

*) Vulgo λαβεῖν. **) Vulgo τὴν οὐκ ἐμήν ys πλὴν φύσει.

ΤᾺ

417]

ἄρξουσι δ᾽ ἀλλ᾽ οἷς τήνδ᾽ ἐγὼ σώσω πόλιν *);

ἐκεῖνο δ᾽ οὔ μοι πλεῖστον ἐν κοινῷ μέρος:

οὐκ ἔσϑ᾽, ἑκούσης τῆς ἐμῆς ψυχῆς. ἀνὴρ

προγόνων παλαιὰ ϑέσμι᾽ ὅςτις ἐκβαλεῖ,

οὐδ᾽ ἀντ᾽ ἐλάας χρυσέας τε Γοργόνος

τοίαιναν ὀρϑὴν στᾶσαν ἐν πόλεως βάϑροις

Εὔμολπος οὔτε Θρᾷξ ἀναστέψει λεὼς **)

στεφάνοισι. Παλλὰς δ᾽ οὐδαμοῦ τιμήσεται.

40169", ὦ πολῖται. τοῖς ἐμοῖς λοχεύμασιν,

σώξεσϑε. νικᾶτ᾽. ἀντὶ γὰρ ψυχῆς μιᾶς

οὐκ ἔσϑ᾽ ὅπως οὐ τήνδ᾽ ἐγὼ σώσω πόλιν.

ὦ πατρίς, εἴϑε πάντες, oi valovol δε,

οὕτω φιλοῖεν ὡς ἐγώ. καὶ ῥᾳδίως

οἰκοῖεν ἄν σε, κοὐδὲν ἂν πάσχοις κακόν.

Haec non solum probat rex, sed etiam in eandem senten- tiam plura disputat:

εἰ δὴ πάρεργον χρή τι κομπάσαι, γύναι,

οὐρανὸν ὑπὲρ γῆς ἔχομεν εὖ κεκραμένον,

ἵν’ οὔτ᾽ ἄγαν πῦρ οὔτε χεῖμα συμπίτνει"

& δ᾽ “Ελλὰς ᾿Ζσία v ἐκτρέφει κάλλιστ᾽ ἀεί,

χϑονὸς δέλεαρ ἔχοντες οὐ ϑηρεύομεν ***).

In aciem profecto rege, dum victimae immolantur, chorus tertius cantatur, cuius materiam quum colloquio, quod antecessit, similem fuisse putem, haec incerta fra- gmenta (n. 88. et 215.) huc referenda esse censeo:

ϑάρσει uiv οὐδεὶς οὐδέπω. πόνῳ δὲ καὶ

γενναιότητι κἀπιεικείᾳ

ἀρετὴν ἐπεκτήσατο

σὺν ᾿ϑηνᾷ καὶ χεῖρα κινεῖ.

Statim post hunc cantum nuntium redire oportuit, qui de immolatione Chthoniae et voluntaria sororum eius morte

*) Vulgo ἄρξουσι δ᾽ ἄλλοι τήνδ᾽ κτλ. Hoc dicit Praxithea : Etiam si neque nos neque liberi nostri fructum percipia- mus, certe regnum ef principatum inter Graecos retinebunt ii, quibus illud virtute nostra paraverimus."

**) Vulgo οὐδέ.

""**) Vulgo τῆς ys δέλεαρ pro χϑονὸς δέλεαρ.

412

exponeret. De qua re haec refert Hyginus: ,,Erichtheus, Pandionis filius, habuit filias quattuor *), quae inter se con- iurarunt, si una earum mortem obisset, ceterae se inter- ficerent. In eo tempore Eumolpus, Neptuni filius, Athenas venit oppugnaturus, quod patris sui terram Atticam fuisse diceret. ls victus cum exercitu cum esset ab Athe- niensibus interfectus, Neptunus, ne filii sui morte Eri- chtheus laetaretur, expostulavit, ut eius filia Neptuno immo- laretur. Itaque Chthonia filia cum esset immolata, ceterae fide data se ipsae interfecerunt Idem c. 238: ,Eri- chtheus, Pandionis filius, Chthoniam ex sortibus pro Athe-. niensibus (immolavit); reliquae ipsius sorores ipsae se pra e- cipitaverunt." Apollodorus: καὶ σφάξαντος αὐτοῦ τὴν νεωτάτην Ἐῶ), καὶ αἵ λοιπαὶ ἑαυτὰς κατέσφαξαν " ἐπε- ποίηντο ydo, ὡς ἔφασάν τινες. συνωμοσίαν ἀλλήλαις συναπολέσϑαι. Γενομένης δὲ μετὰ σφαγὴν τῆς μάχης. Ἐρεχϑεὺς μὲν ἀνεῖλεν Εὔμολπον κτλ. Accuratius haec, quam quae retulit Hyginus, cum Euripidis dramate congruere, ceterorum testimonia, quae supra po- suimus, ostendunt. Neque illud verum est, quod Neptuno victimam ille oblatam esse dicit, sed rectius Proserpinae caesam esse Demaratus apud Clementem Alex. p. 12, 38. testatur, id quod etiam nomen virginis, quae immolata est, significare videtur: ᾿Ερεχϑεὺς δὲ ὁ ᾿Δττικὸς καὶ Μάριος ὃ “Ῥωμαῖος τὰς αὐτῶν ἐϑυσάτην ϑυγατέρας, ὧν ὃ μὲν τῇ Φερεφάττῃ. ὡς “ημάρατος ἐν πρώτῃ τραγῷῳ- Üovuévov, ó δὲ τοῖς ἀποτροπαίοις. Chthoniam repente imprudentem, obscuris quibusdam verbis ante immolationem ipsam dictis, quum quasi ministra sacrorum ad aram con- stitisset, arreptam a patre et pro victima occisam esse et ex verbis eorum, qui de argumento fabulae retulerunt, et ex antiqui cuiusdam monumenti lapidei simulacris recte Welckerus (quem vide p. 721. de hac re disserentem) col- legisse videtur. Immolationem continuo pugna atque fuga hostium secuta est. Cedentibus hostibus interfectoque Eumolpo, necdum finito proelio, nuntius rediit, reginam de

*) Rectius dixisset tres; cf. Welck. p. 722 seq. ?"*) Demaratus l. 1. τὴν πρεσβυτάτην.

413

successu certiorem facturus, Deinde duas Chthoniae soro- res, cognita illius immolatione, necessitatem moriendi sibi impositam ostendisse suspicor. Hoc utrum ignara maíre an edocta ultimumque salutata ab illis factum esse statuendum sit, dubito. Fratres quidem, quorum maximus natu Ce- crops erat, necdum tamen armis ferendis aptus, salutatos ab illis admonitosque esse, ut matrem pie fideque colendo amissos liberos ei compensare studerent, fragmenta osten- dere videntur:

οὐκ ἔστι μητρὸς οὐδὲν ἥδιον τέκνοις "

ἐρᾶτε μητρός, παῖδες" ὡς οὐκ ἔστ᾽ ἔρως

τοιοῦτος ἄλλος, οἷος ἡδίων ἐρᾶν.

ετῶν δὲ παίδων ποῦ κράτος; τὰ φύντα γὰρ

κρείσσω νομίζειν τῶν δοκημάτων χρεών.

-- — -- Ἠ τὸν τῇ φύσει

οἰκεῖον οὐδεὶς καιρὸς ἀλλοῖον ποιεῖ *).

Possunt, tamen haec etiam ab Erechtheo dicta et pars fuisse praeceptorum, quibus rex, priusquam e vita disec- deret, filios ad se vocatos instruxit saluberrimis, quum et familiarem et publicam rem curae eorum commendaret. Ceterum huc pertinere puto fragm. Ennii inc. 25: »Parentem et patriam, dii, servate sospi- t e m."

In moenia seu turrim moenibus impositam virgines ascendisse videntur, similique ratione, qua in Phoenissis Macareus se interficit, in eum ipsum locum, in quo hostiae inferis diis obferri solebant, corpora demisisse, unde subla- ta una cum Chthonia componi potuerunt. Lamentorum sive chori sive Praxitheae, quibus trium virginum mortem prosequebantur, hoc exiguum fragmentum relictum esse videtur:

— — ξεῦγος τριπάρϑενον, quo loco abusus est Aristoph. in Horis; cf. Bergk. fragm. Arist. p. 286. Redire deinde nuntium necesse fuit ac de morte virginum, de parta victoria, de Erechtheo Neptuni

*) Fragm. inc. 245. ἀλλοῖον pro ἀλλότριον postulantibus numeris reposui.

414

fulmine percusso exponere; statim deinde rex ipse mori- bundus in scenam reportatus regnum ac domum filio com- mendàvit. Ex hac dramatis parte haec refert Apollodorus : Ποσειδῶνος δὲ καὶ τὸν ᾿Ε ρεχϑέα καὶ τὴν οἰκίαν αὐτοῦ καταλύσαντος. Κέκροψ ὁ πρεσβύτατος τῶν ᾿Ερεχϑέως παίδων ἐβασίλευσεν. Neque aliter Hyginus: Ipse Erichtheus ab love, Neptuni rogatu, fulmine est ictus," Testatur Euripides ipse in lone:

πληγαὶ τριαίνης ποντίου σφ᾽ ἀπώλεσαν. Clausula narrationis haec esse potuit :

ἐκ τῶν πόνων τοι τἀγάϑ᾽ αὔξεται βροτοῖς;

ὃ δ᾽ ἡδὺς αἰὼν ἣ κακή τ᾽ ἀτολμία

οὔτ᾽ οἶκον οὔτε γαῖαν ὀρϑώσειαν ἄν *). Erechtheus autem filium regno destinatum, adstantem mo- rienti et moerentem ultroque rogantem , ut de officiis pa- ter, priusquam exstinguatur, se edoceat, praestantissimis praeceptis instruit:

ὀρϑῶς μ᾽ ἐπήρου. βούλομαι δέ Gor, τέκνον,

— φρονεῖς γὰρ ἤδη κἀποσώσαι᾽ ἂν πατρὸς

γνώμας φράσαντος, ἢν Qvo, --- παραινέσαι

κειμήλι᾽ ἐσθλὰ καὶ νέοισι χρήσιμα,

βραχεῖ δὲ μύϑῳ πολλὰ συλλαβὼν ἐρῶ.

πρῶτον φρένας μὲν ἠπίους ἔχειν χρεών **)

τῷ πλουσίῳ τε μὴ διδοὺς μεῖζον μέρος

ἴσον σεαυτὸν εὐσεβεῖν πᾶσιν δίδου.

δυοῖν παρόντοιν πραγμάτοιν, πρὸς ϑάτερον

γνώμην προφάπτων,. τὴν ἐναντίαν στύγει.

ἀδίκως δὲ μὴ κτῶ κτήματ᾽, ἣν βούλῃ πολὺν

χρόνον μελάϑροις ἐμμένειν" τὰ γὰρ κακῶς

οἴχους ἐςελϑόντ᾽ οὐχ ἔχει σωτηρίαν.

ἔχειν δὲ πειρῶ τοῦτο γὰρ τό τ᾽ εὐγενὲς

καὶ τοὺς γάμους δίδωσι τοὺς πρώτους ἔχειν"

er

ἐν τῷ πένεσϑαι δ᾽ ἐστὶν dj τ᾽ ἀδοξία,

*) Cf. Schneidew. Coni. critt. p. 51. et 89. ὀρϑώσειαν pro 0g- Qootisv scripsi. **) Ennius: »Lapideo sunt corde multi, quos non miseret neminis."

415

κἂν ἦ σοφός tig, ἥ v ἀτιμία βίου.

φίλους δὲ τοὺς μὲν μὴ χαλῶντας ἐν λόγοις

κέχτησο, τοὺς δὲ πρὸς χάριν σὺν ἡδονῇ

τῇ σῇ πονηροὺς κλῇϑοον εἰργέτω στέγης.

ὁμιλίας τε τὰς γεραιτέρας φίλει,

ἀκόλαστα δ᾽ ἤϑη. λαμπρὰ συγγελᾶν μόνον,

μίσει" βραχεῖα τέρψις ἡδονῆς κακῆς.

ἐξουσίᾳ δὲ μήποτ᾽ ἐντυχών, τέκνον,

αἰσχροὺς ἔρωτας δημοτῶν διωκαϑεῖν,

ὃ καὶ σίδηρον ἀγχόνας τ᾽ ἐφέλκεται,

χρηστῶν πενήτων ἤν τις αἰσχύνῃ τέκνα.

καὶ τοὺς πονηροὺς μή ποτ᾽ αὔξειν ἐν πόλει"

κακοὶ γὰρ, ἐμπλησϑέντες ἢ νομίσματος,

ἢ πόλεος ἐμπεσόντες εἰς ἀρχήν τινα,

δκιρτῶσιν, ἀδόκητ᾽ εὐτυχησάντων δόμων.

ἀλλ ὦ τέκνον μοι δὸς χέρ᾽, ὡς ϑίγῃ πατήρ,

καὶ χαῖρ᾽ " Om αἰδοῦς δ᾽ οὐ λίαν ἀσπάξομαι"

γυναικόφρων γὰρ ϑυμὸς ἀνδρὸς οὐ σοφοῦ.

Fini dramatis Minerva intervenit et consolata Ere- chtheum est iubendo divinos honores et ipsius et filiarum institui; cf. schol. ad Arati v. 169: Εὐριπίδης uiv oov ἐν Ἐρεχϑεῖ τὰς Ἐρεχϑέως ϑυγατέρας Tag φησὶ γενέσϑαι, . τρεῖς οὔδας. Adde Cic. N. D. III, 19, 49., ubi Erechtheum et delubrum et cultum Athenis habuisse scriptum est, et Demosth. orat. funebr. p. 1397 *). Claram Erechthei mor- tem pro patria occumbentis nec minus etiam filias eius cupide mortem pro vita civium expetentes Cicero Tusc. I, 45, 116. et pro Sestio 21, 48. laudat, In faucibus qui- busdam terrae Erechtheus sepultus esse in lone (v. 294.) commemoratur:

πατέρα δ᾽ ἀληϑῶς χάσμα σὸν χρύπτει χϑονός ; Ibidem delubrum aedificatum fuisse necesse est.

Utilia magis, quam dulcia, Euripidem in hac compo- nenda tragoedia secutum esse et docendis, mornendis, ad-

*) Ἤιδεσαν ἅπαντες Ἐρεχϑεῖδαι τὸν ἐπώνυμον αὑτῶν 'EosyOco ἕνεχα τοῦ σῶσαι τὴν χώραν τὰς αὑτοῦ παῖδας, ἃς Ὕακιν- ϑίδας καλοῦσιν, εἰς προῦπτον ϑάνατον δόντα ἀναλῶσαι. Cf. Welck. p. 124. not. 14.

416

hortandis magis, quam delectandis, civibus operam dedisse, tribuisse personis eas orationes, quae magis Atheniensibus cognitu salutares, quam personarum caussis accommodatae essent, quilibet videt. Neque non grato animo haec ab Atheniensibus accepta, neque frustratum esse Euripidem fructu studii honestissimi aut destitutum laude, quae et patriae eius amori plane singulari et carminis praestantiae deberetur, ex Lycurgi verbis intelligitur: διὸ καὶ δικαίως ἄν τις Εὐριπίδην ἐπαινέσειεν, ὅτι τά τε ἄλλα Qv ἀγαϑὸς ποιητὴς καὶ τοῦτον τὸν μῦϑον προείλετο ποιῆσαι. ἡγού- μενος κάλλιστον ἂν γενέσϑαι τοῖς πολίταις παράδειγμα τὰς ἐκείνων πράξεις, πρὸς ὃς ἀποβλέποντας καὶ ϑεωροῦν- τας συνεϑίξεσθϑαι ταῖς ψυχαῖς τὸ τὴν πατρίδα φιλεῖν. Et testatur Plutarchus in vita Niciae (c. 9. p. 529.) car- mina haec iucunda Atheniensibus fuisse atque in ore omnium versata esse; testantur idem artifices, res, quae Euripidis dramate continebantur, simulacris repraesentan- tes. Nihilominus Aristophanes contraria eorum, quae non hac tantum, sed omnibus fere fabulis Euripides fecit, ei crimini dedit, vitiis et sceleribus repraesentandis unice eum studuisse aífirmans, a virtute autem et honestate ostendenda abstinuisse, Qui nisi calumniari, quam arguere, maluisset, hanc fabulam omnium maxime exagitare debuit. Profecto enim qui, oblitus personae poetae, tanta cum ambitione praeceptoris monitorisque partes egit, ut et vi- ros et feminas et virgines alios post alios induceret tan- quam oratores pro rostris dicentes, quasi aut in bellum profecturos cives hortarentur aut in acie interfectos lau- darent, ab eiusmodi igitur poeta si quis abiectam esse sum- mam tragicae artis (τὰ μέγιστα παραλιπεῖν τῆς τραγῳδιε- xijg τέχνης. Arist. Nub. 1494.) accuset, eum iure merito- que accusare confitendum erit, Quorum nihil fecit ca- lumniator; quin etiam in suum usum convertendo orationes illas comprobavit, i

41

ΟΣ 0". m

Fabula ex genere earum est, quas intricatas (πεπλεγμέ- v«g) appellavit Aristoteles. Etenim non gravitate rerum, non atrocitate malorum, non magnanimitate vel insolentia hominum, non novitate facinorum, non morum exemplis, sed erroribus turbulentis et agnitione inopinata tenet spe- ctatores. In quo genere quum nostri poetae fere omnes quam diligentissime cavere soleant, ne quid de eventu ante ipsam difficultatum solutionem indicetur , omnemque dele- ctationem in eo positam esse iudicent, ut par sit eorum, qui spectant, atque eorum, quorum sors agatur, ignorantia, Euripides contra deo arcessito erroribus omnibus specta- torum occurrere et de eventu rerum eosdem planissime docere maluit. Nimirum non praestigiatoris, sed poetae personam sibi agendam esse duxit, et consecutus est id, ut ad actionum contentionem et sermonum ambiguitatem animum liberiorem attenderemus, neque cognoscendi rerum decursum studium minuit, sed auxit, ut falsas opiniones cum veritate comparantes vehementius commoveremur. At- qui neque imperitiam neque ignaviam poetae caussam fuisse prooemii praemittendi in hac quidem fabula quilibet intel- ligit. Nam etiam demto illo nihil dramati deesse videbi- tur: neque enim pars actionum est, sed oratio in con- cione theatri habita ante initium actionum, ΕΠ poterat ea- dem verba histrio, non alienam personam, sed suam agens facere, si dignitas tragoediae hoc pateretur.

Delphis in limine templi Apollinis res aguntur, et prodit Mercurius, qui quondam Athenis lonem ex Creusa, Erechthei filia, natum et in antro rupium, quae Longae appella- bantur (in septentrionali Acropolios regione supra ipsum theatrum sito, quo eodem loco Creusa ab Apolline com- pressa erat) expositum sustulit Apollinis rogatu ac Delphos . pertulit, ubi in gradibus templi cum arcula et fasciis iacens inventus a sacerdote susceptusque est. His expositis ad- dit puerum, cuius parentes ignorarentur, apud aras dei victum invenisse, eundem, cum adultus esset, thesaurorum custodem a Delphis constitutum esse et in delubro dei

| 418

vitam adhuc sanctam agere, Creusam interim Xutho, Aeoli filio lovisque nepoti, Achaeo, nupsisse, qui id connubium pro praemio auxilii contra Euboeenses lati acceperit. Hoc ipso autem tempore Xuthum cum uxore Delphos venisse, ut de liberorum procreatione deum consuleret. ltem even- tum rerum et futuram adolescentis gloriam praedicit ; tum, prodeunte cummaxime lone, in lucum delubri deus recedit.

Cum prima luce sancto die, quo Pythia tripodi insidet, Ion cum reliquis ministris sive προφήταις (cf. v. 413.) in vestibulum prodit, quorum hi puro fonte corpora abluturi sunt, ut faventes linguis bona omina consulentibus offerant, Ion autem, id quod facere a puero adsuevit, sertis et co- ronis ipse insignis (v. 522.)), aquae adspergine et lauri ramis vestibula purgaturus est simulque volucres, quae delubrum conspurcant, arcu et sagittis fugaturus. [nter hoc opus carmen canit, quo et. ministeria sua vitaeque in- stitutum praedicat et deo, cuius in honorem his muneribus fungitur, tanquam patri ac nutritori gratias agit. Quem enim locum nostri poetae soliloquiis assignant, eum apud veteres cantica tenent. Animus adolescentis hoe carmine declaratur conveniens iis locis et rebus, in quibus versa- tur, neque minus castus sanctusque est, quam solis lumen, quo cummaxime cacumina Parnasi collustrantur. Etenim procul a certaminibus forensibus et proeliorum furore, li- ber ab ambitione, ab avaritia, a libidine eorum, qui vel negotiantur vel res publicas administrant, piis perpetuo mi- nisteriis sacrisque operatus, in avibus fugandis tela exercens, vitam adhuc tranquillam atque innocentem egit, neque aut honoris aut lucri dulcedinem cum sapientiae studio per- mutare cupit. Oratio autem rebus accommodata est: mo- dico enim ornatu illustratur cogitatorum verecundia. QCe- terum rursus mendicum, qui neque patriam neque parentes neque victum neque lectum certum haberet (cf. v. 315. et 323.) et in hac egestate felicissimus esset, in scenam in- ductum esse videmus.

Adhuc nihil gestum est rerum, quae habeant gravio- rem animorum commotionem. Vacuis igitur otiosisque ani- mis, prudenter poeta in oculorum auriumque delectatione spectatores detinet. Quae qualis sit priusquam exponatur,

419

de scena antea pauca dicenda sunt. Parnasus mons cum templo Apollinis repraesentatur, quorum situm his verbis declaravit Iustinus XXIV, 6: ,, Templum Apollinis Delphis positum est in monte Parnaso in rupe undique impendente. Media saxi rupes in formam theatri recessit *). In hoc rupis anfractu, media ferme montis altitudine, planities exigua est, atque in ea profundum terrae foramen, quod in oracula patet." Universa Delphorum urbs in devexo montis margine condita erat **). Quae in media rupe erat planities sive anfractus, ea tota oraculo occupabatur; ae- dificia autem fani cum porticibus et gradibus per declivam montis partem continuabantur; cf. Paus. X, 8. p. 818: Delphis urbs quavis parte in clivum resupinatur. Eodem autem, quo oppidum, situ Apollinis est se- ptum sive delubrum ***), et peramplum spatio in suprema urbis parte eminet. Sunt autem etiam exitus per illud immissi perpetui (τέτμηνται δὲ καὶ ἔξοδοι δι᾽ αὐτοῦ συνεχεῖς). Νοη continua in planitie aedificia ex- structa fuisse docet, eaque, quum pluribus ex partibus con- starent, secta fuisse itineribus. Et duas porticus (δίδυμα πρόφωπα) scena exhibitas esse chorus significat, unde duos quoque introitus cum singulis aris forensibus 1) fuisse coniicere licet.

*) Strabo p. 288, 17. lib. IX: τὸ δὲ νότιον (πλευρὸν κατέχουσι) Ζελφοί, πετρῶδες χωρίον, ϑεατροειδές, κατὰ xo- ρυφὴν ἔχον τὸ μαντεῖον καὶ τὴν πόλιν, σταδίων ἑκκαίδεκα κύκλον πληροῦσαν. Ὕπέρκειται δὲ αὐτῆς ἡ Δυκώρεια, ἐφ᾽ οὗ τόπου πρότερον ἴδρυντο οἱ Δελφοὶ ὑπὲρ τοῦ ἱεροῦ" νῦν δὲ ἐπ᾽ αὐτῷ οἰκοῦσι περὶ τὴν κρήνην τὴν Κασταλίαν.

**) Liv. XLII, 15. Pausan. X, 8. p. 818.

H*) Cf. v. 399. αἰπεινά τοι μαντεῖα.

1) Pollux IV, 19. p. 203. Seb.: ἐπὶ δὲ τῆς σκηνῆς καὶ ἀγυιεὺς ἔκειτο βωμὸς πρὸ τῶν 9voóv. Hac ara nulla domus neque sacra neque profana caruisse videtur; cf. Hesych.: ἀγυιεύς, ὃ πρὸ τῶν ϑυρῶν ἑστὼς βωμὸς ἐν σχήματι κίονος. Schol. Aristoph. Vesp. 815: ὁ πρὸ τῶν αὐλείων ϑυρῶν κωνοειδὴς κίων, ἱερὸς ᾿ἡπόλλωνος καὶ αὐτὸς ϑεός. Macrob. Sat. I, 9: »Apud Graecos Apollo colitur, qui ϑυραῖος vocatur, eiusque aras ante fores suas celebrant, ipsum exitus et introi- tus demonstrantes potentem. ldem Apollo apud il-

480

Pronaum Minervae adversum ascendentibus fuisse ex Herod. VIII, 37. 39. intelligitur; huic alterum pronaum a latere iunctum fuisse suspicor. Palladis autem sacra cum Apollinis sacris per totum drama coniuncta repraesentan- tur, nec minus illius, quam huius, numine res diriguntur et ad felicem exitum perducuntur. Ad illius igitur porti- cum Creusa cum ancillis, quae chori munere funguntur, accedit. Porticum enim scena repraesentat; spatium, quod ante porticum relictum erat, proscenium efficiebat; ante hoc in orchestra consistit chorus *), ibique, motus magni- ficentia vestibuli et pulcritudine imaginum, quibus porticus ornata est, parodum agit. Solebant autem qui deum con- sulturi Delphos veniebant, antequam hostiis caesis sacris- que rite factis in penetralia admitterentur **), spectandis donariis oculos pascere (cf. Eurip. Androm. 1086 seq.). Haec igitur consuetudo parodi materiam praebuit Euripidi, ut porticum, quam circa initium belli Peloponnesiaci, de-

los et ἀγυιεὺς nuncupatur, quasi viis praepositus urbanis." Adde nostri Phoen, 631. et274. et hunc ipsum locum (ἀγυε- ἄτιδὲες ϑεραπεῖαι), quem Eustath. p. 166, 23. (126, 2.) ex- plicavit. Apollinem lanum Graecorum fuisse ex hac ipsa re apparet.

*) Orchestram scena multo inferiorem fuisse vulgo perperam statuunt qui illam tabulamentis constratam fuisse non repu- tant. Et spatio illam scenae continuari ef superficie paene aequari solitam esse haec Suidae verba declarant: μετὰ τὴν σκηνὴν εὐϑὺς καὶ τὰ παρασκήνια ἡ ὀρχήστρα" αὕτη δὲ ἔστιν ὃ τόπος ὁ ἐκ σανίδων ἔχων τὸ ἔδαφος, ἀφ᾽ οὗ ϑεατρίξουσιν οἱ μῖμοι. ἔστι μετὰ τὴν ὀρχήστραν βωμὸς τοῦ Διονύσου, ὃς καλεῖται ϑυμέλη παρὰ τὸ ϑύειν. μετὰ δὲ τὴν ϑυμέλην rj κονίστρα, τουτέστιτὸ κάτω ἔδαφος τοῦ ϑεάτρου. Orchestram non minus, quam scenam ipsam,

actionibus histrionum destinatam fuisse fabulae ipsae poeta-.

rum ostendunt. Post orchestram demum, non in ipsa or- chestra, locum fuisse arae, quae ϑυμέλη vocabatur, docet Suidas. Per scalas igitur ad orchestram non minus, quam ad scenam, adscendendum fuit. |

ἊΝ) στέμμασιν ἐνδυτόν, ἀμφὶ δὲ Γοργόνες de umbilico terrae dictum confirmatur verbis Strabonis p. 289, 22: δείκνυται δὲ καὶ ὀμφαλός vig ἐν τῷ ναῷ τεταινιωμένος, καὶ im αὐτῷ αἱ δύο εἰκόνες τοῦ μύϑου.

»

481

victis a Phormione Lacedaemoniis, Athenienses dedicave- rant, per prolepsin a choro spectari et imagines, quibus distincta erat, demonstrari faceret *). Quae res quo ma- gis plana sit omnibus, mulieres easdem imagines in peplo Panathenaico a se depingi solere significant (ἐμαῖσι μυϑεύεται παρὰ πήναις) **). Figuras scalpendo in lapide expressas ac deinde coloribus distinctas fuisse cum Ε, Hermanno statuo (ἐν τύκαισι λαΐνοισι). Ceterum noli hoc carmen in duodecim vel quindecim hominum voces discin- dere: diverbium enim duarum chori partium esse planum est, Non pro inani ornamento hanc templi descriptionem aut hanc mulierum voluptatem dramati intexuit noster. Ap- paret enim hoc ideo institutum esse, quo Creusae dolor atque indignatio magis insigniretur: lacrimas enim fundit aedem dei magnificentissimam pulcerrimamque conspiciens, cuius adspectu alii gaudio affici solent, €Generosam mu- lieris speciem admiratus iuvenis simulque animi quadam propensione ductus, qua sanguinis propinquitatem divinare videtur, de patria, de genere, de maioribus, de marito, de caussa veniendi quaerit. Gratam Atheniensibus fuisse ar- bitror religionum fabularumque patriarum explicationem. Ceterum Creusae animus multis modis laeditur Ione inscio singula attingente, quae iniuriae malorumque memoriam revocent, οἵ praecipue de longis rupibus sciscitante, qua- rum in antro fulgura Apollinis pythaistae observare sole- bant ***), Miro autem modo etiam Creusa invicem ado- lescentis adspectu afficitur, cuius dum natalia atque edu- cationem sciscitatur, quasi sua atque filii sui fata percipere

sibi videtur. Quamobrem quum hane ipsam ob caussam

venerit, ut absente marito (Trophonii enim oraculum Xu- thus, priusquam Delphos proficisceretur, adiisse fingitur) filii expositi fortunam ex Phoebo sciscitaretur, consilium cum lone communicat, neque tamen se ipsam, sed soda- lium aliquam, ab Apolline stupratam esse dicit, cuius caus- sam a se susceptam esse fingit. Cui Ion ab hoc consilio

4) Vide Musgravii notam ad h. 1. **) De hoc peplo vide Boeckh. Gr. trag. princ. p. 191 seqq. *** Cf. Musgr. ad v. 289. 31

482

desistendum esse ostendit: neque enim deum passurum esse se in sua domo probri argui, neque salutaria diis in- vitis extorqueri. Fert iniuriam aegro animo Creusa; cete- rum rogat adolescentem , ne eorum, quae collocuti sint, quicquam marito, hoc ipso tempore advenienti, indicet. Xuthus, ad Apollinem a TTrophonio cum spe quadam suc- cessus relegatus, postquam hostiis ab advenis communiter caesis litatum est, sine mora ad oracula petenda in pene- tralia intrat, Creusa autem ad aras abit, ubi sumtis lauri folis diis, ut oracula fausta eveniant, supplicatura est; Ion denique ad munera sua obeunda in templum redit, vehementer antea, ut philosophus, facinora deorum persona indigna miratus. Et haec quidem disputatio ex numero earum est, quas ab argumentis fabularum abhorrere signi- ficarunt Aristoteles atque Dionysius (vide quae supra p. 382, commemoravimus), quibusque Euripides se duplicem per- sonam, poetae atque philosophi, agere demonstravit. Poesis enim in illis commentis sedem ac domicilium collo- caverat, quae philosophia damnabat spernebatque, Quarum quum deserere noster neutram vellet, non potuit non in- terdum alteri detrimentum afferre. Omnino autem nun- quam infirmitate ingenii péccavit, sed ubicunque vitupe- randus est, ex copia atque abundantia nata sunt vitia, Re- liquum diverbium praestantissimum est atque ad movendos animos mire aptum, quod fit beneficio prooemii: hoc enim demto, nil nisi suspicio quaedam atque exspectatio animis spectatorum iniiceretur; iidem gnari rerum moventur iis, quae a personis ignaris invitisque vera enuntiantur, et ve- hementer cupiunt matrem filio, filium matri, demtis feli- citer erroribus, restitui, et acriter dolent, quod veniam dei interrogandi ac facultatem veritatis exquirendae matri mi- serae eripi vident neque praeter patientiam malorum. ef contumeliae quicquam relinqui; Carmine, quo actus di- stinguuntur, chorus Minervam et Dianam, duas virgines Phoebi sorores, sed praecipue illam, in summis Iovis sive coeli cacuminibus adiuvante Titane Pro- metheo natam, invocat, ut de faustis responsis et pro- pagatione Erechthei generis apud Apollinem intercedat: in liberorum enim stirpe et voluptatem et praesidium et spem

488

vitae posita esse affirmat. 'Tum Agrauli virgines, quae cireum longas rupes choreas agant, et Panem in illo antro fistula canentem pro Apollinis filio ibi exposito implorat, Ceterum negat vel in picturis vel in carminibus ullum deorum filium rebus secundis utentem ostendi Quippe non ex deorum stupris, sed ex victrice hominum virtute stirpis divinae honorem manare manifestum est. Hoc car- men tum rebus grave tum verbis egregie ornatum est et ad explicandam rerum conditionem commemoratione peri- culi, in quo Erechtheidarum stirps versatur, plurimum confert.

Redit in scenam lon. Paullo post Xuthus ex pene- tralibus revertitur atque illum obvium pro filio salutat mi- rantem et novitate rei obstupefactum, Itaque adolescens eum, quasi furentem, a corpore arcet atque etiam telis, conatur. Tum de oraculo edoctus et congruere illud vi- dens cum tempore et loco, quo Xuthus cum Delphicis puellis Bacchi festum celebrans, vino et voluptate victus, unam earum stupraverit, lovis se nepotem ex servo fa- ctum esse gaudet, sed matrem etiamnunc ignorari dolet. Huius inventionem tempori committendam esse censet Xuthus; iam filium hortatur, ut regni et divitiarum pater- narum haeres futurus Athenas secum proficiscatur. 'Tum repente loni consideranti rerum conditionem scrupuli in- iiciuntur. Primum enim se peregrino patre spurium na- tum, si ad principale in republica fastigium enitatur, in- vidia civium ambitiosorum praeter ceteros vexatum iri in- telligit. Deinde in domo ipsa paterna insidias novercae prole carentis et sibi et patri timendas esse arbitratur. Tum ne tyrannidem quidem, splendidam miseriam, tanti facit, ut ei otium et tranquillitatem et iustitiae studium postponere velit. Haec exponuntur oratione et subtili et gravi, tum sententiis argutis distincta atque moribus lonis optime convenienti. Nam quum sit philosophus, fortunae bona inferiora ducit virtute et spernere divitias atque ho- nores didicit. In eandem fere sententiam in Phoenissis Iocaste plura disputat, cuius orationem cum hac, si operae est, compares. Xuthus, his auditis, ne doiorem uxori af-

31*

Y

484

ferat neve lonem in discrimen adducat, pro hospite hunc Athenis habiturus est, postmodum data opportunitate uxori persuasurus, ut regnum ei permittat. Tam filium ad na- tales celebrandos epulasque abducit hospitibus publice in- stituendas, — Famulis Creusae silentium commendat et supplicium minatur, si rem uxori indicent, lam voti com- potem esse Xuthum videmus, sed periculis et' certamini- bus lonem expositum, qui adhuc malis curisque vacabat, Creusae vero miseriam novo malo addito haud leviter au- ctam. Hae nubes tempestatem minantur, quam praesagiens adolescens non vehementissime gaudet invento patre: nam nisi matre Attica cive natus sit, nunquam se integra felici- tate usurum esse intelligit, Neque famulae dominam cela- turae sunt: etenim neque fidem habent oraculis et ode- runt Xuthum, ut advenam atque infidum. Hanc animorum voluntatem magna cum ira atque indignatione feminae de- clarant atque advenas omnes exsecrantur.

Redit Creusa secum ducens senem grandaevum, patris sui paedagogum, quem patris loco ipsa colit et qui do- minae casibus omnibus tanquam propriis movetur, [tine- ribus, quibus et in orchestram et in scenam personae, quae foris veniebant *), ascendebant, partem montis declivis re- praesentatam esse planum est: per hanc enim ambulans senex decrepitus, sustentante gressus Creusa, de difficul- tate itineris multum conqueritur, antequam ad eum locum perveniat, in. quo constitit chorus: unde illud iter satis longum amplumque fuisse et commode ab omnibus theatri partibus conspici potuisse apparet **). Ceterum miror, quid in mentem venerit quibusdam , ut misericordiae mo- vendae caussa has senis querelas proponi putarent. Senem inducere corpore quidem infirmum, sed animo strenuum rebusque agendis aptum voluit poeta ***); senectutis autem

*) Ea itinera pars conistrae fuerunt; cf. notam p. 480.

** V. 743. βάκτρῳ δ᾽ ἐρείδου περιφερῆ στίβον ποδός pro

χϑονός cum lacobsio scribo. Ceterum etiam relicta vulgata non poteris haec aliter quam de viae flexuosae difficultatibus dicta accipere. :

*""* Comparandus hic est cum sene qui est in Iphig. Aul. (μάλα γὰρ γῆρας τοὐμὸν &)zvov καὶ ἐπ᾿ ὀφϑαλμοῖς ὀξὺ πάρεστι»).

185

decrepitae signum manifestissimum est laborare aliquem, si per ardua loca et confragosa enitatur. Et iam Ere- chtheum ab eo educatum esse finxit ideo, ne miraremur hunc servum, quasi monumentum familiae antiquissimum, qui patris ac proavi personam sibi agere ipse videretur, acerrima iracundia inflammari, simulatque de contumelia dominae ab advenis illata cognovisset.

Reversae igitur Creusae ea, quae acta sunt, a famulis ea ratione indicantur, quae ad excitandum dolorem aptis- sima esset. lmpatienti doloris faces insuper a paedagogo admoventur, qui nihil horum temere vel fortuito accidisse, sed omnia astute ab advenis, ut bona aliena occuparent, structa et in perniciem gentis Erechthei composita esse persuadet. Filium furtivo concubitu ex serva susceptum et clam educatum esse; eum iam adultum a deo ipso traditum fingi, eiusque rei caussa falso praetextu Creusam ad oraculum ductam esse, quo commodius ad servae filium regnum íransferatur; insidias strui, ubi ingenuitate uten- dum fuerit. Quin etiam salutem Creusae in discrimen adduci: duobus enim hostibus sub uno tecto degentibus, alterutrum perire necesse esse. Ergo praevertendos esse hostes, neque se, dum gratum se praestet dominis, ullum periculum recusaturum. ltem famulae se ad quidvis pro domina patiendum paratas esse ostendunt. "Tum vero Creusa, quum diu vocem dolor praeclusisset, in lamenta erumpit, victoque pudore iniuriam longe gravissimam, qua a deo ipso affecta est, flens et deorum fidem implorans aperit, cantico utens, id quod animi eius ardori egregie convenit, Haec audiens senex prae admiratione in vultu mulieris oculos defigit; tum rem omnem accuratius exqui- rit, quo loco singulis versibus interrogata responsaque ex- plicantur, quae colloquii forma cupiditatem animorum et vehementiorem impetum declarat *), eodemque diverbii

*) Insigne huic stichomythiae inest exemplum, ex quo colliga- tur, quanta religione illam diverbiorum formam semel coe- ptam servare poefae soliti sint. Nam Creusae dictis hisce verbis: ,,0 si vidisses infantem manus ad me ten- dentem," statim pergendum fuit eo, quo tendebat: ,,quasi significantem se redire cupere eo, ubi antea

486

tenore atque animorum tumore ulciscendi consilium initur. Iubet senex templum Apollinis comburi, iubet Xuthum in- terficiz: quorum quum iilud metus, hoc pietas dissuadeat, in Ionis caede Creusa acquiescit, Habet haereditate ab Erichthonio traditas geminas guttas sanguinis Gorgonis, quarum altera letifera, altera salutaris est, easque vasculis aureis inclusas in manus carpo gestat. Harum igitur eam, quae ex viro Gorgomum stillavit, paedagogo tradit poculo adolescentis immiscendam: placet enim illum interfici antea, quam Athenas venerit. aut Xuthus Creusam de con- silio suo edoctam esse cognoverit. His compositis, senex ad perficiendam rem se epulantibus immiscet, Creusa ad proxenum redit, cuius utitur hospitio.

Hic actus omnibus suis numeris et partibus praestan- tissimus est, et illud imprimis laude dignum, quod tam gravibus caussis ad scelus committendum femina impelli- tur, ut quilibet se, si eodem loco esset, idem ausurum esse intelligat. Miseret enim puellae simplicis, dum flores legit, in antrum íractae ac per vim stupratae; miseret matris, quae sola in antro partum eniti et infantem vagien- tem manusque tendentem feris laniandum relinqueré, coacta sit; miseret uxoris, quae propter sterilitatem spernatur ac domo paterna ab advenis servisque exuatur; miseret inopis, quae opibus et honore florentem videat eum, cuius con- tumelia pessumdata sit cuiusque perfidia hostes augean- tur, ipsa destituatur. Adde, quod eadem femina virtute, generis nobilitate, maiorum gloria, consortio deorum super- bit, quod a famulis vehementissimis ferocissimisque atque iis, qui suam rem agere sibi videantur, quum dominam defendant, incitatur; adde, quod ulcisci et occupare hostes

commorans tutus ab iniuriis fuerat." Quae quum uno versu comprehendi non possent, dissecta sunt senis prae- occupantis interpellatione: , mammas, puto, auf ulnas tuas appetentem?" Laudem meruisset G. Herman- nus, si hàec recte interpretari, quam vituperare, maluisset. Atque emendanda quoque fuerunt. Sceripserat enim, ut opi- nor, Euripides sic: μαστὸν διώκειν y ἢ πρὸς ἀγκάλαις πεσεῖν; —

181

licitum esse putabatur, et tanto magis necessario, quanto generosior sit mulier, scelus patrari intelliges.

Triviam invocat chorus, ut laetum coeptis Creusae successum det *): etenim hanc laqueo prius vitam abru- pturam esse, quam passuram, ut peregrinus regnum domum- que paternam occupet, et indignaturum esse etiam Bacchum, si sacris suis nocturnis **), quibus et stellae et luna et nym- phae laetentur, interesse videat servum vagum regis mu- neribus fungentem. Iniuria autem mulieres libidinis ac- cusari, cum Xuthi iniuria nullius mulieris improbitate le- . vior sit.

Quartus actus narrationem habet convivii, in quo senex lonem interficere conatus sit. A quo convivio Xuthus ab- fuisse fingitur ideo, quod, si interfuisset, non potuisset non maximum rerum momentum facere et lonis personae of- ficere. Diis igitur genitoribus in summo montis cacumine sacrificat, dum in radicibus filius cives convivio excipit. Tabernaculum hice collocavit tanti spatii, quanti solebant esse theatra, eoque situ, qui et meridianum et occiduum solem defenderet; pro tecto usus est aulaeis sacris dona- riorum, Eti culmen quidem convestivit peplo, quem Her- cules ex Amazonibus retulerat, in quo coelum cum stellis depictum erat: solis enim et lunae et noctis et aurorae personae cum siderum signis ostendebantur. In parietibus autem expressa erat Graecorum et barbarorum pugna na- valis e£ monstra ferarum debellata (sine dubio. Centauri, equi Diomedis, cerva aeripes, leo Nemeaeus). Herculis igitur certamina cum pugna Salaminia coniuncta erant, Et haec omnia Amazonum arte expressa fuisse finxit poeta, unde Atheniensium virtutes non minus, quam Herculis gloriam, per totum orbem divulgatas fuisse colligeretur. De- nique his Amazonum operibus ex adverso positum erat Atheniensis cuiusdam donarium, in quo Cecrops, partim

*) Itineribus et rerum initiis non minus Diana, quae 'Trivia atque "Evoóüíe dicebatur, quam Apollo, quem pro lano Graecis fuisse diximus, praefecta erat. Sed hic diurnis atque apér- tis, illa nocturnis atque clandestinis inceptis auspicabatur.

**) ὄψεται Év»vyog &vzvog Ov de Baccho dictum est, non de lone, id quod plerique suspicati sunt,

488

homo partim serpens, cum filiabus depictus erat. Delphis omnibus ad epulas vocatis, paedagogus ad pocula mini- stranda se obtulit et phialam longe amplissimam, quasi ho- noris caussa, ante lonem, immisso veneno, plenam collo- cavit, Sed adolescens, cum libare vellet, verbo quodam servi male ominato monitus, in terram extemplo libamina omnia effundi iussit. Repente turba columbarum, quae in delubris Apollinis habitabant, ad hauriendum vinum pro- fusum convolavit. Ibi quum reliquis innoxia fuisset libatio, ea, quae lonis potum gustavit, statim palpitante corpore missisque vocibus diris exspiravit. In facto deprehensus senex ab adolescente confiteri scelus coactus est. Inde sine mora ille cum convivis ad magistratus Delphorum se proripuit, qui consentienti iudicio Creusam, quod antistitem templi intra sacraria dei interficere conata esset, de rupe praecipitari iusserunt et miserunt, qui inventam ad suppli- cium raperent.

Sapientissimum erat veteris tragoediae institutum, quo epicae poeseos virtus cum dramaticae consociaretur ef rhapsodi personam histrio opportune susciperet, quod in- stitutum manaverat ex eadem iudicii sinceritate, qua reli- quarum artium generumque poeseos confusionem veteres vitabant. Sunt enim quae neque apparatu scenico digne repraesentari neque agendo commode explicari queant; et si vel maxime posset turba epulantium et apparatus con- vivii et aulaeorum pictura et consessus principum populi cum iudiciorum sollemnibus digne apteque exhiberi, nolue- runt animos variis et multiplicibus spectaculis distineri et a summa rerum abstrahi. Neque enim sensuum delecta- tioni scenam destinatam esse, neque corporis voluptatibus serviendum, sed actionum momentis homines movendos esse iudicabant, quarum vim augeri revocando ad simplici- tatem atque perspicuitatem res quamvis amplas lateque patentes planum est. In hac autem narratione componen- da quamvis multum noster voluptati studiisque civium de- derit, tamen nihil immiscuit alieni atque otiosi, Donariis sacris tentorium convestiri finxit, quo gravius esset scelus inter ipsa dei sacra commissum; coelum cum stellis uni- versis, quasi deorum concilium, inspicere illas res eadem

*

τ»,

489 de caussa voluit; tum pertinentes δα gloriam Atheniensium, ad maiorum res gestas (nam Amazonas invasione in Atti- cam facta proelio superatas esse constabat), ad divinitatem originis picturae cum universo dramatis argumento mirum in modum conspirant. Omitto dicere, quam scite eae ima- gines inventae, descriptae ac dispositae sint. Convivium vero ipsum, ministratio senis, ingenium adolescentis quam veris quamque vividis coloribus depicta sunt! tota narratio quam apía ad delectandos, tenendos, movendos spectato- res! ]am ad summum quasi culmen discriminis res evectae sunt, unde aut pernicies aut salus brevissimo tempore even- tura est, "lTrepidante choro nec habente, quo evadat ex capitis periculo, Creusa, quum paene ex mediis hostium telis se eripuisset, ad aram confugit, insequente lone cum militibus, Sequitur diverbium vehemens atque incitatum, urgente, minante atque insidias exprobrante lone, Creusa autem dei auxilio se tutante et merito se hosti, qui do- mum et bona sua direptum ierit, mortem molitam esse defendente, quo loco multa ab utroque inscio vera dicun- tur, quibus minus moverentur spectatores, si minus rerum gnari essent, Cum iam eo deventum esset, ut ab ipsa ara dei, qui, quod destituit mulierem quondam amatam, malo- rum omnium errorumque auctor est, matrem filius ad supplicium raperet, Pythia intervenit, quae quondam expo- situm sustulit quamque ille matris loco colere consuevit, Quae Creusae quidem caedem defendit, loni autem cistam cum fasciis, in quibus expositus fuit, pro pignore tradit, His dictis adolescentem, quasi emancipatum, valere et ve- ram matrem per totum terrarum orbem investigare iubet. Hoc quasi matris haeredium dum Ion, et suam et matris acerbam sortem deplorans, infulis nudat, repente Creusa, cognita arca, in qua infantem exposuit, illum ut filium sa- lutat, ipsum cum pignore pro ara amplectens neque curans amplius strictos militum gladios *). 'Tum symbola et cre-

*) Male Hermannus verba σφάζοντες ov λήγοιτ᾽ ἂν mutavit, quibus se mortem non amplius curare mulier declarat: tu- tius enim asylum ea, quae nunc amplectatur, quam aram dei, se nactam esse arbitratur. Idem v. 1411. recte quidem emendavit, sed minus recíe interpretatus est. "Tace tu,

490

pundia singula, antequam ex arcula promantur, praedicen- do describendoque Creusa certissimis argumentis se lonis matrem esse comprobat. 'Tum vero ruente in maíris am- plexum filio, qui modo hostis hostem interficere voluit, illa laetitiam , quod omnibus malis subito liberata et nacta sit bonum, quod nunquam se adepturam esse sperasset, cantico declarat, una gaudente et cum amplexibus oscu- lisque gratulante filio. Haec omnia et recte eleganterque inventa et stricte, argute, ornate graviterque exposita sunt et, quamvis sint inopinata, tamen sic procedunt, ut aliter fieri potuisse vix credas: id quod fit beneficio prudentis callidaeque compositionis, qua ad difficultates erroresque subito tollendos omnia diligenter praeparata sunt, Una restat dubitatio, quod oraculum Apollinis, quo Ion filius Xuthi esse declaratus est, cum iis, quorum sibi conscia Creusa est, non consentit, Quae quamvis levissima sit difficultas et facile potuerit removeri interpretando lonem a deo, vero patre, emancipari alieno, cuius bonorum regni- que exsisteret haeres, tamen poeta sine numinis alicuius interventu scrupulum Ioni eximi noluit. Hoc autem insti- tutum perpetuo servavit et in plerisque fabulis declaravit noster, ut aliquid impedimenti utique relinqueret, quae numinum adhibendorum et epilogum, tanquam fastigium, operi addendi caussa esset: consummari enim fabulas sine futurarum et remotiorum rerum praedictione negabat. Et quis ignorat animos in praesenti eventu nunquam acquie- scere, sed reliquos quoque vitae casus hominum, quos vel adamarint vel oderint, summatim cognoscere studere? Praedicuntur futura in lliade, in Odyssea, in omnibus fere carminibus epicis: quidni tragoediae idem convenire sía- tuamus? Euripidis certe fabulis epilogi huiusmodi plane necessarii esse videntur, ut sit quod prooemiis atque narrationi rerum priorum quasi ex adverso positum reiipan- deat.

inquit, nam nimis multa mihi (in perniciem meam) iam antea curabas. Haec eo referuntur, quod cistam sibi nofam esse significavit Creusa, et ambigue dicía sunt sic, uf verum inscius enuntiet adolescens.

491

Ipsum canticum, quod diximus, a laetitia ad dolorem deflectitur. Iniecta enim patris mentione, cum Xuthum laetitiae participem fieri iubeat adolescens, Creusa ad fa- tenda ea, quae filium celari studuit, adducitur: qua in con- fessione cum pudore dolor miscetur, quum recordetur tum durae necessitatis, qua coacta infantem in deserto specu abiecerit, tum atrocis fortunae, qua mater et filius se in- vicem interficere conati sint. Non dissimulat adolescens metum, ne mater furtiva Venere vitiata effugiendi dede- coris caussa dei vim potentiamque stupro praetexat. llla et iureiurando sanctissimo dicta confirmat et dei respon- sum minime illis repugnare docet. Nihilominus adolescens, id quod minime mirandum est, dei ipsius testimonio rem confirmari cupit: ad quem consulendum quum in penetra- lia intrare vellet, in fastigio aedium Minervam conspicit, curru per aerem vectam, ut vice Apollinis obscura aperiat, deorum consilia explicet, futura praedicat. Adiicit dea quae ad sui populi gloriam pertinent, ambarum continen- tium terrarum sibi obversarum, Asiae Europaeque, littora cum insulis interiacentibus ab lonis posteris habitatum iri, ex Xutho autem et Creusa orituros eos, qui Doriensibus atque Achaeis stirpis auctores sint. His expositis bene res et salutariter a diis administratas esse omnes intelligunt, et laeti, agentes diis gratias, cum bona spe, ducente dea, Athenas revertuntur.

Multum operae frustra insumsit G. Hermannus, quum studeret Creusae personam, non lonis, primariam esse ef- ficere. Non curasse hoc poetam et consulto ambiguum fecisse arbitror; eademque personarum ratio tum in Iphi- genia Taurica tum in plerisque fabulis apparet. Ceterum primo actori partes Creusae, secundo Ionis delatas fuisse facile intelligitur; tertius Mercurii, Xuthi, paedagogi, nuntii, Pythiae et Minervae partes complectebatur. Xuthum, cum in fastigio montis commoraretur in sacris operatus, effugere potuisse ea, quae ante templum et in urbe agerentur quo- rumque universus Delphorum populus particeps esset, et potuisse de celandis iis, quae Minerva palam pronuntiaret, cogitari, cum veritate pugnare videtur, Sed eius generis incommoda a nullo fere dramate absunt neque propter

492

7

temporis locique angustiam, qua actiones includendae erant, a poetis quamvis callidis sollertibusque satis vitari potuerunt. Licuit igitur poetis in effingendis fabulis theatrum callide fallere, temporum locorumque spatia modo contrahere modo amplificare, personas, prout usus esset, vel intervenire re- bus, fama nuntiisque exceitas, vel ceiari fingere, et ima- ginaria sic sequi, ut subtilissimo iudicio explorata cum ve- ris non optime congruerent. Recte igitur noster personam Xuthi, in qua nullum rerum momentum esset, iussit a re- liquis actionibus abesse.

Digna sunt, quae transcribamus, verba Demetrii Phal. (cf. Rhet. gr. ed. Walz. T. VIII. p. 584.) ad actionem cantici primi pertinentia: ἔστι δὲ xci ἄλλα ϑεωρήματα ὑποκριτικά, oiov ὃ παρὰ τῷ Εὐριπίδῃ lov, ὃ τόξα ág- πάζων καὶ τῷ κύχνῳ ἀπειλῶν τῷ ὄρνιϑι [καὶ] ἀποπατοῦντι κατὰ τῶν ἀγαλμάτων. Καὶ γὰρ κινήσεις πολλὰς παρέχει τῷ ὑποκχριτῇ ὁ ἐπὶ τὰ τόξα δρόμος καὶ ἡ πρὸς τὸν ἀέρα ἀνάβλεψις τοῦ προςώπου, διαλεγομένου τῷ κύκνῳ, καὶ ἢ λοιπὴ πᾶσα διαμόρφωσις πρὸς τὸν ὑποκριτὴν πε- ποιημένη. Ex his celebratam in theatris hanc fabulam fuisse apparet. Et artifices quoque illam imitati sunt. Nam amphorae. cuiusdam, quae Pesti inventa est, imagini- bus Ion matrem ab ara abstrahens repraesentari videtur *), Scriptorum ad hoc drama respexerunt Strabo (VIII. p. 356.), Iustinus Mart., Clemens Alex., Virgilius (Aen. ΠῚ, 490.), Apollodorus, Eustathius, Stobaeus, Hesychius et scholiastae grammaticique complures. Magnam haec fabula gratiam vel apud vituperatores Euripidis propter rerum elegantem implicationem iniit, quorum A. Gu. Schlegelius etiam imi- tatus est, sed perversissima ratione; vide Herderum in opp. ad artes ingenuas pertin. T. XVIII. p. 147.

7) Cf. illustrazioni di due vasi fittili ete. trovato in Pesto, Roma 1809. De Helena Aegyptia editor dubitanter co- gitat.

493

Di. oce. 1£ovó5s4

Scironis, fabulae satyricae, argumentum abbreviatum refert Hyginus c. 38: ,Scironem, qui ad mare loco quo- dam praerupto sedebat, et qui iter gradiebatur cogebat eum sibi pedes lavare, et ita in mare praecipitabat. Hunc Theseus pari leto in mare deiecit, ex quo Scironis petrae sunt dictae." Cum quibus congruunt quae Pausanias ], 44, 12., Plutarchus vit. Thes. c. 10., Diodor. IV, 59. et scholiasta Hippol. v. 979. referunt, adduntque testudinem in mari fuisse, quae deiectos hospites devoraret. Saxa autem Scironia Megarae urbi adiacebant, et ferebatur ex iisdem Ino se in mare praecipitasse; cf. Solin. c. 13: ,Cui urbi saxa Scironia propinqua sunt, porrecta sex millibus pas- suum, ob honorem ultoris Thesei et memoriam nobilis pugnae sic nominata. Ex istis rupibus Ino se cum Palae- mone filio in profunda praecipitem iaculata auxit maris numina."

Non potuit quisquam per viam, quae ab isthmo Me- garam atque in Atticam angusta et praerupta ducebat, in- cedens latronem, a quo obsessa tenebatur, vitare; cf. Strab. IX. p. 230: ὑπέρκεινται τῆς ᾿Αττικῆς αἵ Σκειρωνίδες πέ- τραι. πάροδον οὐκ ἀπολιποῦσαι πρὸς ϑαλαάττῃ" ὑπὲρ αὐτῶν δ᾽ ἐστὶν ἡ ὁδὸς ἡ ἐπὶ Μεγάρων καὶ τῆς ᾿Δττικῆς ἀπὸ τοῦ ἰσϑμοῦ" οὕτω δὲ σφόδρα πλησιαάξει ταῖς πέτραις ἡ ὅδός, ὥςτε πολλαχοῦ καὶ παράχρημνός ἐστι διὰ τὸ ὑπερκείμενον ὄρος δύςβατόν τὲ καὶ ὑψηλόν. Ergo in po- testatem Scironis necessario deveniendum fuit Theseo. Sed is non statim interitum viatoribus parabat, neque simplici- ter ac sine ludibrio interficiebat; potius antea hospitio ac convivio exceptos laute habebat *). ^A comissatione saty- ros non abfuisse consentaneum est. Huius actus fragmenta quaedam satis illustria exstant. De meretricibus Corinthiis facete disputat latro libidinosus, dicens alias copiam facere

*) Mela I, 3, 100: ,Scironia saxa, saevo quondam Scironis hospitio etiam nunc infamia." Plutarchus 1. l.: ὕβρει καὶ τρυφῇ προτείνοντα τὼ πόδε toig ξένοις.

493

corporis, si unus numus Corinthius solvatur, alias, si duo, alias quattuor numis conduci, alias multis numis Atticis:

καὶ τὰς μὲν ἄξῃ, πῶλον ἂν διδῷς ἕνα,

τὰς δὲ ξυνωρίδ᾽, αἵ δὲ κἀπὶ τεσσάρων

φοιτῶσιν ἵππων ἀργυρῶν" φιλοῦσι δὲ

τὰς ἐξ ᾿“ϑηνῶν παρϑένους ὅταν φέρῃς

σολλάς *). — — — — Ad epulas autem proprie refertur fragm. 3: μνημονεύει δὲ τῶν ἐρινῶν σύκων Εὐριπίδης ἐν Zxigowt'

-- -- ἢ προςπηγνύναι

κράδαις ἐρινᾶς. Addo fragm. inc. 251:

ταὐτὸν ποιεῖς τό τ᾽ ἀττικὸν τῷ ζηλὰ συγκεραννύς **), itemque fragm. 4., quo hinnuleorum pernae commemoran-

tur

— -— Οοὐδὲ κωλῆνες νεβρῶν. Adsunt igitur carnes, fructus, vina; abundat latro rebus omnibus: quibus dum gaudet bonis, valere iubet pudorem, pietatem iustitiamque. Quanto quisque corporis viribus plus valeat, quanto plus latrociniis acquirere possit earum rerum, quibus voluptates emantur, tanto eum feliciorem esse iudicat.. Haec atque alia eius generis multa inter epulas disputata esse consentaneum est. Ceterum humi iacentes in stratis, subditis corpori culcitis, epulati sunt, id quod ex fragm. 1. intelligitur, quo pusillum Thesei iacentis corpus latro cavillari videtur:

δὀχεδὸν χαμεύνῃ σύμμετρος Κορινϑίας

παιδός" κναφάλλου δ᾽ οὐχ ὑπερτείνεις πόδας.

*) Pollux IX, 79: τὰς μὲν οὖν παρϑένους λέγοι ἂν τὰς κό- ρας, αἷς ἐνεκεχάρακτο ᾿Αϑηνᾶς πρόςωπον κτλ... πῶλον δὲ τὸ νόμισμα τὸ Κορίνϑιον, ὅτι Πήγασον εἶχεν ἐντετυπω- μένον. ͵

^*) Bekk. An. p. 1187: ἔστι γὰρ ὃ ξελᾶς τοῦ ξελᾶ τῷ ξελᾷ" οὕτω δὲ λέγεται κατὰ Θρᾷκας ὃ οἶνος. Καὶ τούτου ἡ δοτικὴ εὐρίσκεται παρ᾽ Εὐριπίδῃ χωρὶς τοῦ τ. Συστεῖλαι γὰρ βουλό-- μενος τὸ ἃ οὐ προςέγραψε τὸ i, οἷον" »ταὐτὸν ποιεῖ τὸ v ἀττικὸν τῷ ξελὰ" σὺν γὰρ κεραν-

2.9?

vois.

195

Finitis epulis ad servilia officia hospitem latro adigere conabatur et imprimis pedes suos ut lavaret postulabat, Corpore reclinato illum, cum haec iuberet, sedisse putan- dum est, et paratum fuisse ad detrudendum hospitem in mare. JDetrectante munera Theseo, ab altercatione ad pugnam res devenit *); quo in certamine latro in mare praecipitatus est, gratulante sibi Theseo:

ἔστι vov καλὸν κολάζειν vovg κακούς —

Inde quae consecuta sint, Ovidius Met. VII, 445 seqq. refert:

Terra negat sedem, sedem negat ossibus «nda,

Quae iactata diu fertur durasse vetustas

In scopulos; scopulis nomen Scironis inhaeret." Haec mutatio commode a Theseo ipso animadverti atque narrari theatro potuit,

XI.

De Euripide maxime poetarum tragico.

Omnem et epicorum et tragicorum carminum ef quic- quid est severae Musae operum materiam luppiter apud Homerum effatus est hisce verbis:

οὐ μὲν γάρ τί πού ἐστιν ὀϊξυρώτερον ἀνδρὸς

πάντων. ὅσσα τὲ γαῖαν ἔπι πνείει τε καὶ ἕρπει. Mala propriane culpa homines sibi contraxerint, an ex maiorum sceleribus propagata acceperint, an a diis invecta sustineant, nil refert. Philosophorum enim est quaerere, utrum malignitate deorum, cum nolint mortales ipsis feli- citate aequari **), an benignitate eorundem, cum spatium

*) Cf. Solin. 1. I.

**) Nota est deorum invidia — aber dafs er nicht gar die Hand ausstrecke, und breche yom Baum des Lebens, und werde unsterblich! — da stiefs ihn der Herr aus dem Paradiese —, noíae daemonum malignorum sollicitationes, ποία "Az,

.496

dari virtuti et gloria viros fortes celebrari velint, homines partim in labores ac pericula insontes deveniant partim li- bidinum stimulis impulsi aut mentis errore occoecati sce- lera suscipiant, quae magnis doloribus magnisque suppliciis expianda sint, Ad quos malorum fontes licet poetae pas- sim respiciant, tamen neque eo consilio carmina compo- nunt, uf ad solvendas dubitationes gravissimas quicquam conferant, neque ad ipsorum carminum virtutes aestiman- das, utrum vacui culpa an onusti laborent ii, quorum sors in discrimine versatur, multum refert, Dixit quidem Ari- stoteles foedum esse (μιαρόν), si insontes plectantur; sed hoc verum esse nego. Verius est contrarium : tanto ma- gis esse quod misereamur, quanto minus esse sontes vide- antur qui laborent, et si fieri possit, ut maximis malis af- ficiatur qui ab omnibus vitiis liberrimus sit, hanc rem omni- um longe miserrimam fore. Et consentiunt mecum omnes poetae atque universae antiquitatis iudicium.

Nam quinam, quaeso, et quales sunt ii, qui immani malorum mole per totam vitam vehementissime crucian- tur? Nempe deorum filii, mortalium omnium praestantissi- mi, a vitiis liberiores quam reliqui, iidemque summi generis humani benefactores:

οὔτ᾽ ἐπὶ κερκίσιν οὔτε λόγοις

φάτιν ἄϊον εὐτυχίας μετέχειν

δεόϑεν τέκνα ϑνατοῖς (lon. 506.).

Quidnam Oedipus commisit, qui summa cura, summa abs- tinentia, carissimorum bonorum iactura scelera fato de- stinata vitare studuit, cuius facta omnia

πεπονϑότ᾽ ἐστὶ μᾶλλον ἢ δεδρακότα Ὁ Nempe mortalis natus est, et in mortalium conditione omnia eius crimina continentur. Atqui quis unquam illam Sophoclis tragoediam foedam esse iudicavit? Si foeda essent carmina, quibus insontium supplicia et cruciatus exhibentur, foedissi- mae omnium essent Messiades, quibus servatoris generis hu-

notum illud ϑεοὶ δ᾽ ὦπαξον ὀϊζύν., celebrati denique net versus Euripidis:

Ζεὺς yàg, κακὸν μὲν Τρῶσί, πῆμα δ᾽ Ἑλλάδι

ϑέλων γενέσϑαι, ταῦτ᾽ ἐβούλευσεν πατήρ.

491

mani mors et cruciatus ob oculos ponuntur. Sed enim hoe magis omnes his doloribus, tanquam propriis, movemur, quo minus propter propriam illius noxam supplicium sumi, quo ma- . gisab universi generis humani vitiis mala in illum redundasse intelligimus. ^ Sic igitur se res habet: non hominum nos miseret, sed sortis humanae, quae omnibus communis est, cui omnes nos obnoxios esse intelligimus. Propter patriae discrimen, propter civium errorem, propter maiorum de- licta, propter propinquorum scelera multos in tragoediis insontes interire videmus, quorum sors valde miserabilis est: manant enim et diffunduntur piacula; universae saepe civitates unius hominis scelere labefactatae corruunt, et in proximorum quoque capita ruinae incidunt. Neque propria : culpa an aliena aliquis laboret, multum interest, quoniam ad gravissima scelera committenda plerique inviti insciique abripiuntur.

A notionibus quibusdam animo conceptis, quas vocant ideas, vim miserationis movendae imprimis pendere aiunt recentiores. Nam si eos, qui talem rerum meliorum spe- ciem sequantur, propter hoc studium intereuntes videamus, tum maxime in animis miserationem cum admiratione gigni simulque dolorem leniri, quod intereunte homine non una ' interisse ea, quae voluerit, putemus. Ex quibus quaerere lubet, quidnam rerum sublimium Astyanax secutus Sit, propter quod de moenibus arcis patriae infans praecipita- retur, quidnam volentes plurimi pro victimis avertendo- rum communium periculorum caussa inviti immolati sint. An haec non misera, sed foeda esse defensuri sunt? Ma- gnopere vero haec misera sunt propterea, quod vel aliena ruina illi obruti vel pro communi salute mortem oppeti- verunt, Alioquin foedae essent etiam caedes, quae in proeliis fiunt, in quibus persequendis studiose Homerus immoratur. Non est foedum , quod oculi Phoenici insonti eruuntur, non foedum, quod uxorem Othellius probissimam suffocat; sed miseri sunt ii, qui ad carissimos perdendos mentis errore abripiuntur, miseri ii, qui innoxii pereunt. Denique foeda sunt ea sola, quae temeraria libidine per- petrantur aut quae calamitates nullo probabili deorum con- silio temere ac fortuito accidunt. Non fugit hoc Aristote-

32

498

lem, id quod ex his eius verbis (poet. c. 9, 11. et 12.) intelligitur: ,Quoniam non solum consummatae actionis imitatio est tragoedia, sed etiam timendarum ac mi- serabilium rerum, hae autem et maxime οἱ ma- gis existunt, si res praeter opinionem aliae ex aliis nascantur (nam magis hoc mirum erit, quam si temere ac fortuito, quippe quum etiam eorum, quae fortuito accidunt, mirabiliora videantur ea, quae quasi consilio quodam effecta esse videntur, veluti cum statua Mityis Argis occidit eum, qui caedis Mityis auctor fuerat, incidens spectanti: videntur enim talia non temere acci- disse), inde necesse est eiusmodi fabulas pulcriores esse." Idem sentiens Schiller foeda esse dixit ea, quae ab idoneis consiliis abhorrerent (das Zweckwidrige). Contra non recte ille foedum esse dixit, si probi homines ex secundis rebus in malas vel perditas devenientes osten- dantur (poet. c. 13. S. 10.). An foeda sunt spectatu Pa- lamedis, Socratis, Hussii damnatio atque supplicium? Quod autem dixit non debere eum, qui in res adversas incidat, omni peccato (ἁμαρτίας) vacare, supervacaneum est: nemo enim mortalium, quamvis sit egregius, vitiis vacat, et mor- talitas ipsa vitium est,

Rerum adversarum in secundas aut secundarum in adversas commutationes materiam carminum omnium, qui- bus vel narrantur vel aguntur res, efficiunt: neque enim sine commutatione impeditio atque solutio (δέσις καὶ λύσις) rerum, neque sine his commotio animorum aut delectatio locum habere potest. "lanto autem impensius commove- mur, quanto rerum commutatio admirabilior est quantoque longius fortunae status alter ab altero distat. Summa igi- tur miseria et summa felicitas hominum effingenda et con- ditio rerum humanarum ingenue ostendenda est. Quum autem magna neque infortunia neque felicitates sine magnis facinoribus evenire soleant, et magna facinora ex magnitu- dine vel virium vel animi vel ingenii nascantur: tanto gra- viora erunt carmina, quanto personae animi magnitudine, ingenii sollertia, fortitudine, audacia, virtute praestantiores, Nam et bona et mala summa fortissimis quibusque homi- nibus destinata sunt; desidiosis autem atque socordia tor-

499

pentibus nil nisi mediocria accidere possunt *). Audendum, conandum, moliendum est mortalibus: nam dii ipsi expu- gnari, eripi, extorqueri sibi volunt quaecunque non commu- nia et vulgaria concedunt, Fortes fortuna adiuvat; fortibus Minerva, summi Iovis filia, cuius nomen ipsum consili- um ac virtutem significat, in laboribus periculisque sub- eundis adest; fortes Iuppiter pro filiis sibi adoptat. Gaudet Iuppiter, quod Apollo et Mercurius nati statim ingeniorum sollertiam audaciamque manifestant (γέλασε δ᾽. ὅτι τέκος ἄφαρ ἔβα, πολύχρυσα ϑέλων λατρεύματα σχεῖν, Iphig. TT. 1274.); ridet, quod Diomedes iubente Minerva Venerem vulneravit (Il. z, 426.); non ulciscitur, sed graviter incre- pat Martem ab eodem fugatum, Sic Mars ab Oto atque Ephialte vinculis clausus paene interiit; sic Orcus sive Hades ab Hercule inter cadavera stratus est mortuorum, Pegaso domito in coelum evolavit Bellerophon, Hercules ad inferos profectus in lucem protraxit Cerberum, morta- lium terrorem; idem Neptunum domitum, quo minus undis naves mortalium obrueret, prohibuit. Verum neque hi ne- que reliquorum quisquam quae invitis diis ausi sunt impune tulerunt :

νήπιος, οὐδὲ τὸ οἷδε κατὰ φρένα Τυδέος víóg,

ὅττι μάλ᾽ οὐ δηναιὸς ὃς ἀϑανάτοισι μάχηται,

οὐδέ τί μιν παῖδες ποτὶ γούνασι παππάξζουσιν

ἐλϑόντ᾽ ἐκ πολέμοιο καὶ αἰνῆς δηϊοτῆτος. Itaque Hercules furore divinitus immisso uxorem cum li- beris sua manu ex laboribus reversus occidit; Bellerophon autem diis cunctis invisus (ἀπήχϑετο πᾶσι ϑεοῖσιν) in campo Aleo erravit

ὃν ϑυμὸν κατέδων., πάτον ἀνθρώπων ἀλεείνων. Sic non sudore tantum ac labore, ut aiunt Hesiodus atque Epicharmus **), sed infortuniis quoque et summis animi corporisque doloribus constant quaecunque dii hominibus magna, praestantia et gloriosa concedunt. Haec est sen-

*) ,,Aber ich bitte dich, Freund, was kann denn dieser Misere Grofses begegnen? was kann Grofses denn durch sie geschehn ?" **) Τῆς à ἀρετῆς ἱδρῶτα ϑεοὶ προπάροιϑεν ἔϑηκαν. Τῶν πόνων πωλοῦσιν ἡμῖν πάντα τἀγώϑθ᾽ οἱ ϑεοί.

82"

500

tentia non Graecorum tantum, sed omnium gentium, omni- um poetarum, omnium philosophorum, quicunque non in quiete ac socordia summum bonum positum esse arbitrati sunt: hoc tantum inter eorum sententiam, qui plures deos colunt, et eorum, qui ab uno numine omnia administrari cognoverunt, interest, quod illi aemulationi interdum atque invidiae deorum tribuunt quae rectius hi benignitate dei optimi maximi dirigi, quo magis homines praestantissimi quique a vitiis atque erroribus purgentur, sibi persuadent. Nil enim rerum. humanarum erroribus vitiisque vacat, Er- ramus, quum addiscimus vel aliquid novi investigamus; peccamus, simulatque aliquid concupiscimus *); iura leges- que violamus etiam tum, quum reipublicae morbis mederi vel cuiuscunque hominum coniunctionis mala inveterata tol- iere conamur. Et quis tam abstinens, quis tam firmis probitatis armis munitus est, ut in media versans vitiorum scelerumque contagione non ipse interdum contamine- tur **)? Accedit quod, quum inventa omnia paene aeque perniciosa atque salutaria sint, inventores ipsi statim utri- usque conditionis fructum quasi anticipare solent. Sic Palamedes, qui litteras invenit, litterarum ope ipsarum cir- cumventus est; sic Daedalus labyrintho, quod aedificavit, ipse inclusus, pennis, quas excogitavit, filium ipse perdidit. Sed ut a fabulis recedam, Columbus, qui primus in ocea- num evectus novum terrarum orbem detexit, non fuit fe- licior Prometheo, qui ignem diis surreptum cum mortali- bus communicavit. Uterque malorum, quae terrarum in- colis intulit, poenas divinitus sustinuisse videtur.

*) ,,Es irrí der Mensch, so lang" er strebt."

**) Dem bósen Geist gehórt die Erde, nicht Dem guten. Was die Góttlichen uns senden Von oben, sind nur allgemeine Güter: Ihr Licht erfreut, doch macht es keinen reich ; In ibrem Staat erwirbt sich kein Besitz. Den Edelstein, das allgeschátzte Gold Muís man den falschen Máüchten abgewinnen, Die unterm Tage schlimmgeartet hausen. Nicht ohne Opfer macht man sie geneigt, Und keiner lebet, der aus ihrem Dienste Die Seele hátte rein zurückgezogen."

501

Ζ

Nunquam igitur magna sine doloribus efficiuntur, ne- que beata vita cuiquam nisi ignavo et quieto conceditur. 5Lieuit Achilli ad senectutem pervenire inter Myrmidones regnanti; licuit Nestori domi manenti otio et felicitate frui; licuit Ulyssi cum dea aetatem degere senectutis mor- tisque experti: sed maluerunt infelices quam ignavi, ma- luerunt se deorum hominumque iniuriis exponere, quam non uti virtute:" quod facientes tum admirabiles gerendo res tum atrocissima patiendo materiam carminibus epicis iragicisque dignissimam praebuerunt. Etenim haec carmi- num genera non rebus personisque, quas exhibent, sed tantum ratione exhibendi inter se differunt. Nam quum ex gerendis rebus necessitas patiendorum malorum, ex malis patiendis necessitas rerum gerendarum fortibus ho- minibus nascatur, quumque alterum alterius incremento quodammodo necessario augeatur: sequitur, ut neque in scribendis rebus neque in componendis carminibus alterum ab altero separari possit. Et profecto carmina Homeri quod attinet ad malorum multitudinem magnitudinemque tragoediis non sunt hilariora, neque rursus tragoediae re- rum gestarum vel gravitate vel novitate inferiores sunt epopoelis. Sed neque theatra rebus gerendis spatium dare neque rhapsodi doloribus exprimendis immorari possunt. Res enim fortiter gestas agendo imitari nemo potest, nisi qui, quum sit pari robore ac fortitudine praeditus, paribus certaminibus sustinendis idoneus est, cuius generis athletae sunt et gladiatores. ltem proeliis imitandis amphitheatra, certaminibus virorum fortium spectandis circi idonei sunt. Theatra autem si talia imitari volent, nascetur illud:

— — $.Migravit ab aure voluptas

Omnis ad incertosoculos et gaudia vana.

Quattuor aut plures aulaea premuntur in horas,

Dum fugiunt equitum turmae peditumque catervae ;

Mox trahitur manibus regum fortuna retortis ;

Jüsseda festinant, pilenta, petorrita, naves;

Captivum portatur ebur, captiva Corinthus." Quemadmodum autem virorum fortium certaminibus et im- peratorum rebus gestis gravitas dignitasque detrahitur imitando, ita affectus animi ac dolores narrati minus mo-

502

vent, quam imitando repraesentati. Neque haec imitatio quominus veritati respondeat, si modo is, qui imitatur, corpore ingenioque ad imitandum idoneo sit, quicquam ob- stat. Perturbationes enim, affectus et dolores corporibus animisque eorum, qui patiuntur vel pati videntur, continen- tur, neque ex locorum spatiis vel temporum opportunita- tibus vel hominum congregationibus vel rerum facultatibus ipsi, sed tantum caussae eorum pendent, quae quidem fa- cile commodeque possunt colloquiis orationibusque expli- cari. Et quicquid inter tragoediam atque epopoeiam inter- cedit discriminis, ex actionis et narrationis diversa na- tura pendet; consilium autem et finis utrique generi idem propositus est: utrumque enim hominum viribus virtute- que praestantium cum fortunae iniquitate conflictantium facta vult casusque exprimere vel rerum humanarum con- ditionem illustribus exemplis ob oculos positis ostendere. Rerum igitur amplitudinem et personarum dignitatem et consiliorum audaciam et factorum magnitudinem et affe- ctuum vim et fortunae insolentiam eandem tragoedia atque epopoeia sequitur, mediocria autem, vulgaria, humilia, levia aspernatur. Sed in ratione tractandi multum inter se dis- crepant, Nam primum quum quae narrantur absoluta esse, quae aguntur fieri cummaxime fingantur, quumque. illa pridem ad finem quietemque pervenisse, haec moveri, fer- vere et quasi quodam flumine devolvi videantur: narratori sive rhapsodo libero animo res propositas explicare licet ef tanquam quiescentes a quacunque lubet parte adire et modo incitare gressus modo retardare, et recurrere ad priora et supplere omissa et pleniori rerum explicationi immorari *). Deinde ἀοιδοὶ illi epulantibus | narrabant, qui non ad hoc ipsum convenissent, ut carmina audirent, et parvos circulos hominum otiosorum in regum aulis con- gregatos magis delectare quam commovere studebant. Con- tra actores vel mimi quum res tanquam praesentes agant et quae imitantur ipsi pati videantur, non possunt tanquam otiosi vagari neque exponendis rebus ad animorum suorum sensa nihil pertinentibus operam dare. Denique narrando

*) Cf. Schilleri et Goethii epist. n. 895. et 396.

503

nihil non potest explicari, neque est ullus locus, quem non adire, aut ullum tempus, ad quod non recurrere res gestas referentibus liceat. Contra imitationi praeter natu- ralia et communia, id est animorum sensa affectusque, nil fere idoneum est. Quorum affectuum caussas oportet gra- ves et conditionem rerum novam, miram, ancipitem esse dignamque, quae moretur catervam vicinorum, civium vel popularium ad rumorem vel strepitum vel clamorem ac- currentium; neque minus totius dramatis compositio digna esse debet, cuius spectandi caussa magnarum urbium fre- quentia in theatra conveniat, quae doctos indoctosque, no- biles humilesque commoveat et ad percipienda graviora, severiora, sublimiora traducat. Quemadmodum igitur pro- sae vel pedestris orationis genus nullum gravius est quam contentio, qua in iudiciis concionibusque disceptatur: ita carminum genus nullum acrius est quam tragoedia, quae nihil lene, nihil remissi, nihil placidi, nihil tranquilli pati- tur, sed grandia, splendida, fervida, concitata, vehementia desiderat; quae flectit, inflammat ; incitat, abripit animos audientium ; quae repraesentando quaecunque mortalibus gravissima, atrocissima, miserrima accidere possunt, fami- liaritatem quandam harum rerum animis contrahit, ut me- ditatione malorum metus miserationisque affectus quodam- modo purgentur. ltaque Herculis insignibus, clava et pelle leonis, praeditam Musam tragoediae veteres effinxerunt, fortitudine illam et granditate summis heroibus similem esse significantes.

Hanc igitur vim virtutemque in Euripide inesse videns Aristoteles eum maxime omnium poetarum tragicum esse affirmavit. Quae virtus qualis sit, magis elucebit planum- que fiet, si illum cum Goethio nostro compones, qui' tra- goediis scribendis tragicisque affectibus exprimendis minime se idoneum esse ipse sensit, Non defuit huic quidem fa- cultas inveniendarum caussarum vere tragicarum effingen- dorumque casuum miserrimorum (nam citharoedi quidem persona, quae est in fabula Guilielmi Magistri, ad afficien- os misericordia animos aptissima ac ne Oedipo quidem minus tragica est); sed cum esset pacis atque tranquillita- tis amantior et rerum atrocium vel cogitationem horreret,

504

etiam si quae horribiliora invenit lenitate quadam atque mansuetudine quasi veste amicuit et personarum tragica- rum vultus non minus compositos esse voluit, quam sta- tuarum. Quam tranquillitatem si qui Graenerdnl imitatione niti arbitrantur , vehementer errant, quum imaginum habi- tum a scenicorum actionibus parum distinguant. Compo- sitos enim vultus et temperatos gestus imaginum esse opor- tet propterea, quod sunt firmi ac perpetui, neque quisquam diutius intuens depravatum atque distortum corporum ha- bitum non fastidiret. Contra a scenicorum actionibus, ab aliis in alios gestus cito transeuntibus, nulla vel doloris vel laetitiae vel pavoris vehementia aliena est.

Hanc dissertationem praemittendam esse duxi Hecubae fabulae, qua haud facile ulla magis tragica inveniri potest. Quae quo tempore primum acta sit, etsi a nemine vete- rum scriptorum memoriae proditum est, tamen id Ol. 88, 4. factum esse satis certis ex indiciis intelligitur. Ante Ol. enim 89, 1, hoc drama vulgo innotuisse Aristophanes ostendit, ut qui in Nubibus bis ad illud respexerit: aperte enim v. 1165 geq, :

ὦ τέκνον, ὦ παῖ,

ἔξελϑ οἴκων, dis σοῦ πατρός. de Euripidis versibus:

— - -— ὦ τέκνον, ὦ παῖ

δυστανοτάτας ματέρος, ἔξελϑ᾽,

ἔξελϑ᾽ οἴκων. dis ματρός. et versus 718 seq.:

φροῦδα τὰ χρήματα, φρούδη χροιᾶ,

φρούδη ψυχή, φρούδη δ᾽ ἐμβάς, ex verbis eiusdem hisce (v. 162,):

φροῦδος πρέσβυς. φροῦδοι παῖδερ, effecti sunt *). Post Ol. autem 88, 3. in theatrum Hecu- bam delatam esse colligitur ex eo, quod primus Matthiaeus animadvertit, Delum insulam cum Apollinis sacris (v. 451 seqq.) ideo commemorari, quod inde ab Ol. 88, 3. eam insulam sibi Athenienses vindicarint et sollemnia Deliaca curare coeperint; cf. Thuc. III, 104. Diod. XII, 58, Si-

*) Cf. Zirndorfer. de chronol. fabb. Eurip. p. 89.

505

millima est carminis, in quo sacra Deliaca celebrantur, ratio atque eius carminis, in quo Siciliae virtutes a choro 'Troadum (v. 200 seqq.) praedicantur. Utrumque Athenien- sium populo datum esse necesse est, quippe quum ad Graecorum principes, a quibus feminae captivae domum abducebantur, earum insularum neutra quidquam pertineret.

Illo tempore magnopere Cleon in republica florebat, Periclis quidem imitator, sed multum ei ingenio moribus- que dissimilis. Ad huius exemplum Ulyssis personam ex- pressam esse pridem animadversum est, et imprimis ad illum directa esse videntur probra illa (v. 129.):

— — -- ὃ ποικιλόφρων;

χόπις, 5 0vAÓyog, δημοχαριστής, et v. 251 seqq.:

ἀχάριστον ὑμῶν Gzígw', ὅσοι Ónuxyógovg

ἐς ξηλοῦτε τιμάς " μηδὲ γιγνώσκοισϑέ μοι,

οὗ τοὺς φίλους βλάπτοντες οὐ φροντίξετε,

ἣν τοῖσι πολλοῖς πρὸς χάριν λέγητέ τι, quibus conferas 'lThucydidis verba de Cleone dicta (IV, 22.): ἀνὴρ δημαγωγὸς κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν χρόνον àv καὶ τῷ

πλήϑει πιϑανώτατος. ls igitur, Spartanis pacem petenti- bus, populum ad iniquissima postulanda instigavit effecit- que, ut infecta re dimitterentur legati, cuius rei paullo post Athenienses poenituit. Qui quanto bonis odio fuerit, inde intelligitur, quod etiam cladem illos, si modo Cleone libe- rarentur, non aegre laturos fuisse "Thucydides affirmat. Tales homines tanquam belli faces cum Paride compara- bat noster. Ad calamitates autem belli Peloponnesiaci respiciens haecce dicit v. 641:

στένει δὲ καί τις ἀμφὶ τὸν εὔροον Εὐρώταν

“άκαινα πολυδάκρυτος ἐν δόμοις κόρα"

πολιὰ δὲ κρᾶτα μάτηρ

τέχνων ϑανόντων δρύπτεται παρειάν.

Diagoram Melium eo demum anno, quo Aristophanis Aves actae sunt, aut eo, qui praecessit, Ol. 91, 1., im- pietatis accusatum Athenis fugisse Diodorus Siculus XIII, 6. et Aristoph. Av. 1072. ostendunt; diffamatam autem impietatem hominis iam eo tempore fuisse, quo Nubes Aristophanes docuit, inde intelligitur, quod in ea fabula

506

(v. 830.) Socratem poeta maledicus Melium cognomina- vit (Σωκράτης ὃ MijAvg), quod esset idem ac. si ἄϑεον sive Qeoucyov appellaret *), Neque absonum est suspi- cari populum Atheniensium, quum antea per tempora pe- stilentiae ad contemtum deorum pronus fuisset, repente mutatum ad deorum metum ac religiosam superstitionem redisse: cuius rei documentum est, quod, peste, cum paul- lulum intermissa fuisset, recrudescente, oraculum Apollinis de remedio consultarunt eiusque iussu Delum insulam sepuleris mortuorum purgarunt et sacra instaurarunt **), Inde etiam in philosophos, quorum disciplina deorum re- verentia imminui videretur, iram excanduisse necesse est, neque dubito, quin illo tempore Diagoras atque Protagoras, si Athenis degissent, statim iudicio circumventi essent capitisque damnati, Quibus absentibus invidiae ii, qui aderant, obnoxii fuerunt, qua utens opportunitate Socratem innocentissimum comicus, quo nemo malitiosior fuit, tra- duxit. Considerantes eorum philosophorum, qui merito arguebantur, sententiam, eandem in Hecuba respici et re- bus verbisque refutari intelligimus. Diagoram enim tradit Sextus Empiricus (adv. Math. p. 318.) iniuria a quodam affectum, cum is iureiurando interposito maleficium infitia- Ὁ tus esset neque ullam periurii poenam a diis accepisset, coepisse deos esse negare atque etiam carmen composuisse, cuius hoc fuerit initium:

κατὰ δαίμονα καὶ τύχην πάντα τελεῖται. Inducitur ab Euripide femina a diis hominibusque destituta et iniuriis non minus perfidorum amicorum quam hostium triumphantium exposita, ut nihil usquam refugii vel prae- sidii invenire posse videatur, quam 'Talthybius in terra prostratam videns, ὦ Ζεῦ, inquit,

τί λέξω; πότερά σ᾽ ἀνθρώπους ὁρᾶν;

ἢ δόξαν ἄλλως τήνδε κεκτῆσϑαι μάτην

ψευδῆ, δοχοῦντας δαιμόνων εἶναι γένος;

τύχην δὲ πάντα vdv βροτοῖς ἐπισκοπεῖν ; d

*) Schol. ᾿Επεὶ Ζιαγόρας, Μήλιος ὦν, διεβάλλετο ὡς ϑεομάχος, x«l τὸν Ξωκράτη δὲ ὡς ἄϑεον διαβάλλει, διὰ τοῦτο MyjAuov αὐτὸν ἔφη.

**) Diod. 1. 1.

907

Eandem Polymestor conveniens, quasi se iactans de im- punita improbitate sua,

φεῦ. inquit,

οὐκ ἔστιν οὐδὲν πιστὸν οὔτ᾽ εὐδοξία,

οὔτ᾽ αὖ καλῶς πράσσοντα μὴ πράξειν κακῶς"

φύρουσι δ᾽ αὔϑ᾽ οἱ ϑεοὶ πάλιν τὲ καὶ πρόσω,

ταραγμὸν ἐντιϑέντες, ὡς ἀγνωσίᾳ

σέβωμεν αὐτούς. Haec tamen imbellis atque abiecta mulier regem fretum amicitia. victoris exercitus et ducum potentissimorum auxilio munitum penitus cum stirpe evertit, qui mirabilis eventus manifestissima numinis vindicta efficitur:

τὸ yàg ὑπέγγυον

δίκᾳ καὶ ϑεοῖσιν οὗ ξυμπιτνεῖ,

ὀλέθριον ὀλέϑριον κακόν. Ad contemtum igitur rerum divinarum, quem quidam te- mere impudenterque profitebantur, non minus Euripides quam Aristophanes respexit.

Eidem didascaliae fabulas Alcmenae sive Licymnii, Plisthenis sive Pelopidarum, et "Thesei accenseo: quae coniectura quibus indiciis nitatur, infra docebo.

A. Hecu b a.

Res agitur reginae illius Troianae quondam felicissi- mae atque opulentissimae, nunc tanta malorum copia ob- rutae, quanta vix quemquam mortalium uno tempore op- pressum esse accepimus. Regno everso, urbe incensa, coniuge liberisque trucidatis, ipsa in servitutem detrusa, nihil relictum est miserae praeter duos liberos, Polyxenam et Polydorum. Nam Cassandra superstes quidem est, sed abrepta ab Agamemnone. His autem solis malorum sola- tiis eam uno tempore duplici hominum crudelitate spoliari videmus, Ferendae sunt deorum iniuriae animo quam potest fieri aequissimo: at hominum saevitiam quis, nisi ignavus, patienter ferat? Itaque mulier magnanima non vermis instar, qui calcatur, sed fetae leaenae, cui catuli

508

erepti sunt, ultionem persequitur, latronum alteris pro gladio utens, quo alteros ex insidiis adorta iugulet, Regem, victorum socium, exquisito supplicio afficit; victores ipsos, cum punire non possit, certe ad prodendum socium adiu- vandumque consilium. suum adducit. Sic anus destituta, solitaria, afflicta regem auxilio potentissimorum ducum et magni exercitus fretum percellit. Horret animus crudeli- tatem, qua virum a feminis mutilari videmus; abominamur iracundiam, quae non possit nisi ulciscendi saevitia satiari; maius et generosius esse ducimus caussam nostram deo defendendam commendare, quam manus caede cruentare. Sed Graeci eversis cum patria legibus etiam deorum prae- senti auxilio se carere putabant; praeterea etiam ultionem ipsam a diis sibi concedi committique sciebant; tum in miserias Hecubae sic et amici et hostes insultaverant, ut magnopere esset mirandum, nisi in rabiem efferata dolorem ulcisceretur.

Scitissime consociavit poeta et ad unius dramatis fines angustissimos revocavit res locis temporibusque separatas: nam Polydorus in chersoneso Thraciae, Polyxena in Troade interficitur; ille pridem occisus est, haec cummaxime im- molatur; alia a Graecis, alia a 'Thracibus aguntur. Quum autem vindicatam ex egestate atque angustiis tragoediam noster actionum varietate et maiore rerum implicatione lo- cupletarit ingressusque sit eam viam, quam tenendam esse omnes postmodum variarum gentium tragici intellexerunt, non effugit reprehensionem eorum, qui male fieri quidquid aliter fieret, atque Aeschylus aut Sophocles fecisset, sibi persuaserunt, quorum errorem res ipsae, simulatque expli- catae erunt, arguent.

Actio fabulae constituitur in 'Thraciae chersoneso, quae 'Troadi est ex adverso posita. Ad illam enim Graeci naves applicasse finguntur, quod Achillis umbra super tumulum apparens cursui eorum domum proficiscentium moram in- íulerit *), ac tertium iam diem ibi desidere (v. 33. et 133.).

*) Miror, quod haec tam aperte declarata (vv. 118. 114.) per- peram intelligere Sommerus potuit, qui morantibus etiam- tum in agro Troiano Achivis manes Achillis apparuisse dicit.

209

Ex eodem loco vel omnes vel pars eorum Iphigeniam im- molatura postmodo freto traiecto in Troiam redisse putanda est *). Prooemium dicendi munus manibus mandatum est interfecti Polydori, cuius anima, corporis liberata vinculis, instar dei non minus futura praedicere quam praeterita explanare et locupletissime auditores docere posset. Diis enim, quo manifestior esset Hecubae solitudo, consulto noster abstinuisse videtur. Manium autem praesentiae cave quidquam immanitatis, quod horrorem stuporemque iniiciat, inesse putes: longissime enim Graeci abfuerunt a terri- culorum, quibus mulierculae puerique moverentur, fictione, ut quidquid vel deorum vel daemonum vel manium reprae- sentarent naturali et vulgari forma praeditum inducerent. Nondum dies illuxit, cum Polydori anima ex tentorio redit, in quo versans dormientem matrem somniorum visis prae- monuit **) ^ Refert autem se parvulum Polymestori, Thracum tyranno, cum magna auri vi traditum , statim, postquam 'lroia capta fuerit, a perfido hospite, qui et pecuniam retinere et Graecorum gratiam inire vellet, in- terfectum et in maris undas abiectum esse; nunc impetrata ab inferis diis redeundi venia, ut sepulcri honorem asse- quatur, et ipsum matri in somnis apparere et corpus in littore eiectum ostensurum esse. Simul Polyxenae, sorori suae, postulantibus Achillis manibus, pereundum esse osten- dit: id enim a Graecis in illa chersoneso morantibus agi, ut virgine immolanda fortissimi viri manibus satisfaciant. Uno igitur die duorum liberorum funera mulier infelicis- sima, quae cummaxime e tentorio, somniorum visis territa, progreditur, adspectura est. Hae res ipsae citra verbo- rum tumorem satis auditorum animos metu atque misera- tione occupant, Repraesentatur in scena Agamemnonis praetorium cum valvis tribus, media regia et duabus hospitalibus. Ex ha-

*) Confer quae de scena dramatis Pflugkius et praecipue Som- merus dispuítarunt.

?**) 'l'ertium iam diem relicto orco vagatur (v. 92.): inde illud ἥκω νεκρῶν κευϑμῶνα καὶ σκότου πύλας λιπών non ad praesens tempus referendum esse intelligitur,

510

rum altera prodit Hecuba *), neque tamen ambulat, sed titubante pede repit partim a famulis sustentata partim scipioni innixa. Non poterant spectatores anum sic aegri- tudine fractam videntes non reminisci calamitatum, quibus oppressa erat. ,,Nam beatissimi quondam Priami coniux Asiaeque regina e summo dignitatis, opum ac potentiae fastigio in profundum miseriarum deturbata est, e rebus florentissimis ad calamitosam fortunam deiecta. Quae nu- per regina salutabatur, quam satrapae opulentissimi ob- sequiis captabant, cui incedenti universi coetus venerabundi assurgebant, cuius imperium terra marique latissime pa- tebat, ad quam unam omnes respiciebant, cui filii domi militiaeque clarissimi erant, filiae in pulcerrimam regiorum connubiorum spem nutriebantur: hanc Graeci viduam, ami- cis et liberis orbam Troia humi fumante, in externum abducunt orbem, et reginae titulo adsuetam servam appel- lant. lam praeter reliquas innumeras infelicis servitutis molestias filiam, unicum aerumnarum solatium imbecillem- que aetatis baculum, e conspectu, e manibus ac complexi- bus abripi ad caedem visura est; filium ad hospitem mis- sum ea spe, ut, si Troia in Graecorum potestatem veniret, pecunia satis grandi Priami genus et regnum instaurari posset, non vivum, non vigore adolescentiae florentem, sed trucidatam , in mare proiectum , cadaver inhumatum rece- ptura est." Quas clades praesagiens insomniis vexata, visis spe-

*) Intelligitur hoc ex versibus 54. et 1016., quorum illo Hecuba

ex Agamemnonis tentorio prodiens inducitur, altero se non in eodem cubiculo cum Graecorum imperatore, sed separa- fam ,cum famulis et filia, quas gratia Agamemnonis mise- rae relictas esse putandum est, habitare declarat. Reliquae captivae singulis ducibus, quibus servirent, assignatae ex suis quaeque tentoriis progressae ac deinde congregatae per parodum incedentes in scenam prodeunt. Hoc enim aperte versu 102. declaratur (ἵν᾽ ἐκληρώϑην καὶ προφετά- 495v δούλη); neque cum his pugnant quae carmine secundo (v. 444 — 483.) continentur, quo terrarum, non dominorum, ignorantiam produnt mulieres.

911

etrisque nocturnis expergefacta, primo mane adest *), aver- runcandorum malorum caussa optans, ut Heleni, pridem mortui, anima sibi obviam fiat, quae terriculamenta inter- pretetur, aut Cassandra hoc facere possit **). Duplex autem species ei per quietem oblata est: primum enim Polydorum in Thracia interfectum conspicere sibi visa est; deinde cervam, quam in gremio teneret, a lupo abstractam vidit laniari, propter quod visum de filia timet: neque enim ignorat unam ex Troadibus ab Achille praemium postulatam esse.

Inter has querelas dum anus pavore consternata ad Agamemnonis praetorium redit, Cassandram evocatura, ob- viam habet forte prodeuntem chorum captivarum ***), sta- tim ea nuntiantem, quae interpretationibus somniorum cer- tiora sunt, Polyxena ut pro victima Achilli, qui in tumulo apparens navium cursum inhibuerit, caederetur, in Grae- corum concione decretum esse. Neque hoc tantum docent, sed accuratius etiam totam deliberandi rationem persequun- tur. lImmolari victimam necesse erat: eadem enim eraí in chersoneso retentorum quae quondam, cum domo pro-

*) Diei tempus his maxime verbis significatur: αὖ στεροπὰ Zhóg, ὦ σκοτία νύξ, quod, etsi non accurate, tamen ad sen- sum recte interpretatus est Ennius:

,,0 magna templa coelitum, commixta stellis splendidis."

**) Recte scholiastes: εἶπε δὲ ψυχὴν Ἑλένου, ἐπειδὴ τεϑνη- κὼς ἦν, Κασάνδραν δὲ καὶ οὐ Κασάνδρας, ἐπειδὴ ξῶσα

ἦν. Cassandrae divinatio magis etiam quam antea fide ca- rebat, cum esset Agamemnonis pellex. Quamobrem defuncti prius etiam quam superstitis Hecubam meminisse non esf mirandum. Morteum autem esse Helenum luce clarius ostenditur versibus 423 — 427., qui fugisse videntur Matthi-

. &eum ad v. 84. Porsoni contradicentem.

"9*9 Schol. ἔοικεν ov διασωϑῆναι Ἑκάβην μέχρι τῆς σκηνῆς 4Aya- μέμνονος, ἐμποδισϑεῖσαν παρὰ τοῦ χοροῦ, ἀλλ᾽ ἀπελϑεῖν εἰς τὴν σχηνὴν Πολυξένης. Minus recte posterius notavit. Po- lyxena enim, nondum maíri erepta, una cum hac in prae- torio degebat, ex quo Hecuba ipsa prodierat. Erravit idem, chorum ex praetorio prodire putans. Non ex uno, sed ex pluribus dominorum tentoriis feminae, pridem principibus distributae, coierunt. Nec potuerunt in uno fentorio seden-

entm

512

ficiscerentur, in Aulide desidentium Graecorum conditio, ut vita unius captivarum cursus navium utique redimendus esse videretur. Hanc igitur verissimam sententiam 'Thesei- dis defendendam noster attribuit, Neque tamen nominatim Polyxenam Achilles poposcerat, sed credebatur eam po- stulare *), neque vacabat crudelitatis crimine Ulysses, hanc potissimum immolari iubens. Agamemnon autem, ut solent Atridae, amori et cupidini obnoxius conspicitur. Nam quum aequum esse intelligat, ut pro Polyxena, matri Cas- sandra restituatur, ne hac ipse privetur cavens, commu- nem omnium salutem suo commodo rursus eodem cum de- decore, quo quondam, quum Chryseidis caussa Achillem contumelia afficeret, postponit. Inde contentiones et iur- gia nascuntur, quae componuntur quidem Ulyssis interventu, sed iniustitiae crimen sceleri profanatae sacerdotis Aga- memnon adiungit, cuius sibi culpae conscius postea ultio- nem Hecubae adiuvat. Ceterum haee considerantibus pla- num fore spero salutem liberorum Hecubae omnium, qui superstites sint, non duorum tantum, agi atque in discri- mine versari, nec potuisse ultionem interfecti eius, qui spes recuperandae salutis instaurandique regni fuerat (οἴκων ἄγκυρα), sine duarum sororum incommodo procedere, Haec numeris anapaesticis, qui sunt res exponentibus choris aptissimi, declarantur. Commiscuit autem poeta pa- rodum cum colloquio, quod aliis in fabulis huic praemitti- tur, partemque eius colloquii ad chorum ipsum transtulit. Hecuba autem his auditis cum flebilibus lamentis ad ten- torium gressus referens Polyxenam clamoribus excitat de- que calamitate imminente certiorem facit. Misera est filia, sed miserior mater. llli enim mors exoptata contingit, quamobrem non se, sed matrem deplorat, cui servitutis socia tanquam catulus solitariae leaenae eripiatur. At ma- ter quamnam civitatem, quem coniugem, quos liberos opem

tes rem, quam exponunt, tam accurate cognoscere. Ttaque etiam festinantes, ut longius spatium emensae, procedere se testantur. '

*) Cf. vv. 111. 91. et 40., quibus adde quae de hac re Som- merus diligentissime exposuit. E

518

imploratura adeat, qui omnes simul cum diis patriis inter- ierunt ?

Venit statim, sicut nuntiatum est, Ulysses, victimam abducturus. Monet Hecubam, ut patienter ferat quae vi- tari nequeant, neve cum potentioribus frustra contendere velit, Eiusdemque generis Polyxenae sunt adhortationes: .Visne cadere in terram ac trahi tuum corpus senile per vim protrusae? vis iuvenum manibus revulsa dedecorari? Haec enim evenient: id quod absit! Non enim decet." Nihilominus Hecuba precibus lacrimisque contendere non dedignatur. Potest igitur inferior quam filia esse videri iis, qui virtutes et sapientias ebulliunt. Aliter sensit poeta, quo in perspicienda mulierum natura nemo fuit acutior, Centies enim matres, quae quidem vere materno sunt ani- mo, se ipsas, quam semel liberos mori malunt, Anceps autem genus est generositatis nostrorum incommoda forti animo et constanti ferre. Denique magis perturbari eam, cuius sors miserior sit, frustra tentare quae nihil profutura sunt, et retinacula quamvis infirma apprehendere, quis miretur? Accedit, quod inatre non reluctante tolleretur actionis vigor et relinqueretur sola virginis laudatio Ulys- sisque vituperatio. Et hic quidem iis, quae pro sua caussa verissima dicit, posset excusatus videri, nisi propriis Hecu- bae beneficiis obstrictus esset. Congruunt enim illa cum lis, quae Thesei filii dixerunt, tumulum viri fortissimi, cuius maxime opera parta sit victoria, quandoquidem ipse poscat, virginis captivae victima utique decorandum neque committendum esse, ut, aequato bonorum atque ignavorum honore, languescat fortium virorum virtus. An mortuum honore destitui conducebat eum, qui vivus, cum rerum ge- Sstarum praemio fraudaretur, paene perniciem omnibus at- tulit et nunc iterum allaturus est? Despicere autem ho- norem philosophorum est; contrariam sententiam Graeci publice tuebantur, quam quod Ulyssi propriam noster at- tribuit, recte fecit et argumento fabulae convenienter *).

*) Erravit igitur scholiastes Socraticae philosophiae vestigia. in his sibi deprendere visus ad v. 314: Σωκρατικὸς καὶ οὗτος ὧν xol τὴν ψυχὴν νομίζων xol μετὰ τὸν ϑάνατον ἐν τῷ ἄδῃ ζῆν, διαστέλλων ἐκείνης τῆς ζωῆς ταῦτά φησιν.

33

514

Conferamus iam cum hac Ulyssis ἀναδχευῇ Hecubae πα- ρασχευήν *). Argumentorum, quibus haec utitur, genera sunt duo, alterum commune ad omnes Graecos, alterum proprium ad Ulyssem pertinens. Et illud quidem genus satis infirmum est, vel certe alienum a moribus institutis- que aetatis, quae vocatur heroica, Omnino enim homines pro bestiis immolari rectum esse negat: qui si vel maxime immolandi sint, sontes deligi oportere, non innocentes et a caussa malorum remotissimos. Ergo Helenam caedendam esse, et belli auctricem et formae pulcritudine praestantem. Haec sui saeculi humanitati ab Euripide tributa esse ap- paret: quae quamvis, quod ad fabulam attinet, inania sint, tamen theatri gratiam Hecubae potuerunt conciliare. Ce- terum ut esset propter quod iure Hecuba Ulyssi irascere- tur et iniuriam sibi fieri quereretur, illum quondam, cum Ilium speculator intrasset, servatum a regina Troianorum esse finxit poeta. Minus probabile hoc Euripidis quam Homeri (Od. ὃ, 242.) commentum esse iudicavit Eustathius cum scholiastis **), quos fugit Themistoclis exemplum in his fingendis perinde atque in Telephi discrimine, quem hostem Clytaemnestra occultavit, ob oculos Euripidi ver- satum esse. Motam autem esse mulierem, quamvis con- stantem, dignitate atque discrimine viri clarissimi genua eius suppliciter amplectentis, ut publicum commodum: neg- ligeret, non est mirandum. Ceterum haec fingi propter Polymestoris supplicium necesse fuit, Neque enim credi- bile esset licere feminae captivae regem victorum socium impune pessumdare, nisi viros Graecorum principes, i. e. Agamemnonem atque Ulyssem, quorum alter imperio, alter ingenio pollet, variis beneficiis obstrictos haberet: qui pa- triae quidem commodum privatae gratiae postponere, vulgi

*) Schol. ad v. 298: Ἑκάβης λόγοι παρασκευῇ ἐοίκασιν, οἱ ài τοῦ ᾽Οδυσσέως ἀνασκευῇ.

"*"*) Eustath. Od. δ. p. 1495, ὅ: καὶ ὅρα, ὅτε πολὺ πιϑανώτερος ὃ Ομηοικὸς οὗτος ὑπὸ μόνης Ἑλένης ἀναγνωρισμὸς ἥπερ ὁ κατὰ Εὐριπίδην, ἐν ᾧ καὶ τῇ Ἑκαάβῃ κατεῖπεν ἡ Ἑλένη. Schol. ad v. 298: ἀπίϑανον δὲ τὸ πλάσμα καὶ οὐχ dguó- διον" ov γὰρ ἂν ἐσίγησεν Ἑκάβη, πολέμιον ϑεασαμένη κατοπτεύοντα τὰ κατὰ τοὺς Τρῶας πράγματα.

915

invidiam reverentes, noluerunt, iidem peregrini punitionem lubentissime concedunt neque alienis impensis suum debi- tum exsolvi aegre ferunt.

Ad Hecubam redeo, quae perinde, atque Ulysses suam quondam dextram supplex attigit, ipsa vicissim manum in- grati contingit haecce dicens: ,Noli filiam, unicum malo- rum solatium, e manibus meis abstrahere: haec enim mihi pro patria, pro nutrice, pro scipione est. Non decet vi- cetores potentia abuti, neque qui rebus secundis utuntur perpetuam fore felicitatem sperare. ^ Miserere mei et re- versus ad exercitum Graecorum doce, quam sit res invi- diosa mulieres interficere raptas ab aris, quibus antea pe- perceritis. Certe enim vestris legibus pari poena servorum caedes atque ingenuorum vindicatur. Auctoritas autem tua, etiam si minus grata dices, persuadebit. ^ Haec frustra tentantur in eo viro, qui omnia ambitioni, nil misericordiae neque humanitati tribuit, qui, nisi ferreae frontis esset, ad abducendam Polyxenam non ipse venisset. Quin etiam, ne virgo mentum aut dextram apprehendere supplex possit, os retro torquet manumque pallio occultat. At haec tan- tum abest, ut genua viri advolvatur aut se turpiter abiiciat, ut mori ultro cupiat, necem humilitati ac servituti, in qua nihil boni sperare liceat, anteponens. Tam generosam re- giae virginis indolem repraesentans poeta heroicos mores servasse scholiastae videtur *), qui quidem immerito he- roicae disciplinae tribuit quod philosophicae erat: sola enim philosophia rationem ostendit, qua possis, etiam quum vim patiaris, quum contumeliose et crudeliter tracteris, victor et triumphans apparere, Quamobrem ante Euripi- dem nemo tragicorum immolationes hominum theatro spe- ctandas recte exhibere potuit. Hominem enim instar peco- ris ad necem per vim rapi indigna res est, neque erigendis, sed frangendis animis spectatorum idonea. Neque tamen quisquam eorum, qui mortem malorum summum esse du- cunt, aequo laetoque animo eam obire potest. Atque aliud

*) ἐνταῦϑα ἐφύλαξεν ὁ Εὐριπίδης τὸ ἡρωϊκὸν 790g: οὐ γὰρ ταπεινῶς, ἀλλὰ μετὰ παῤῥησίας τὴν Πολυξένην λέγειν εἷς- ἤνεγκεν.

33 *

p

516

est pugnantem interfici, vel de salute desperantem per- turbatione animi ad mortem sibi consciscendam adigi, aliud vitam sponte abiicere, cum servari te posse speres. Nam et qui in proeliis occiduntur et qui malis circumventi se ipsi interficiunt, inviti moriuntur. Est autem horum cala- mitas tragoediae apta propterea, quod occumbentium virtus fortuna superior in reluctando pugnandoque apparet. Con- ira ubi aliquis pro victima ad aram abstrahitur, huic prae- ter preces et lacrimas nihil, quo necem avertat, relinquitur ; virtutem hac sola ratione praestare potest, si mortem de- spiciens ipse se devoveat immoletque, antequam immoletur, Et sentit etiam Hecuba, quanto filiae sors sua praestantior sit, et quodammodo cogere Ulyssem, ut se una ad mor- tem ducat, conatur. Postquam autem virgo generosissima, valere iussa matre cum sorore et fratre, qui apud Thracas solus superstes esse putabatur, ex Hecubae amplexibus abiit, haec deficiente animo humi procumbit vestibusque involuta instar mortuae usque ad nuntii reditum iacet. Chorus neque deplorat virginis sortem neque felicem prae- dicat, ceterum calamitosae servitutis recordatus seque ad servilia negotia obeunda in peregrinas longinquasque terras abstrahi conquerens, communia mala Hecubae propriis ac- censet *).

Temporis spatium, quo ad perficiendum in Troia sa- crificium opus erat, callide a poeta, nullam itineris navi- gationisque mentionem faciente, celatur **). Atridarum autem beneficio Talthybius, qui ut praeco sacrificanti Neo- ptolemo adstitit, ad Hecubam arcessendam mittitur, ut filiae corpus ipsa sepeliat. Qui ubi conspexit Hecubam servam, anum, orbam, humi iacentem , pulvere inquinatam , quae modo Priami coniux atque opulentorum Phrygum regina fuit, vehementer commovetur tantam fortunae commutatio-

*) Schol. ad v. 441: τοῦ ᾽Οδυσσέως λαβόντος τὴν Πολυξένην καὶ ἀπερχομένου ἀνακλαίεται αὐτὴν ὁ χορὸς διὰ τὸ ἄδηλον καὶ τὸ μὴ εἰδέναι, τί μέλλει παϑεῖν αὕτη (scribe αὐτή vel αὐτός).

**) Digna sunt cognitu quae de hac re Sommerus disseruit, qui quidem recte universum paene exercitum ad sacra facienda Troiam redisse iudicavit.

511

nem reputans iniiciturque ei dubitatio, ulline dii mortalium calamitates respiciant, an fortunae arbitrio omnia temere accidant. Hecuba autem conspecto praecone, se quoque ad mortem ab eo abductum iri sperans, alacris surgit, quasi laeto nuntio recreata. Sequitur deinde praestantis- $ima narratio, cuius quasdam partes in Lucretiae morte describenda Ovidius imitatus est. Vix quisquam poetarum graecorum virginalem modestiam atque pudicitiam con- iunctam cum generosae indolis et ingenuae disciplinae praestantia verius digniusque persecutus est, quam Kuripi- des, qui putatur fuisse mulierum criminator. Solus ille mollitiem cum constantia et teneritatem cum fortitudine consociavit et propriis ubique animi affectibus, non trans- latis a virorum natura, commotas feminas exhibuit. . Insunt autem huie narrationi quae, etiamsi non sint verbis expo- sita, tamen sentiantur. Videtur enim Achilles ipse prae- sens sponsam virtute sua gloriaque dignam ad inferos se- cum abducere. Cogitare haec et sentire virgo, sed verecunde celare videtur. Neque subito innata est in animo virginis illa animi altitudo et rerum humanarum despicien- iia, sed quum pridem viro eximio desponsa fuisset, non potuit non animi cogitationes ad imitandam illius virtutem, quatenus in muliebrem cadit naturam, dirigere. Inde non est mirandum, quod servitudo muito illi, quam reliquis feminis, acerbior esse visa est. Haec significantur versi- bus 349 seq.: |

βασιλεῦσι νύμφη, ζῆλον οὐ σμικρὸν γάμων

ἔχουσ᾽, ὅτου δῶμ᾽ ἑστίαν v' ἀφίξομαι. et 362 seq.:

λέχη δὲ τἀμὰ δοῦλος ὠνητός ποϑεν

χρανεῖ, τυράννων πρόσϑεν ἠξιωμένα. Egregie poeta admirationem tantae virtutis magis factis quam verbis fecit significari. Primum enim ex militibus nemo tam ferus est, quin ad honorandam virginem aliquid contribuat, et certatim eam fanquam gravissimi certaminis victricem frondibus spargunt. 'lTum Talthybius, qui haec neque videre neque exponere sine lacrimis potuit, matrem infelicissimam eandem felicissimamque praedicat propter ialem filiae conditionem. Hecuba autem ipsa, quamvis

918

maxima malorum mole oppressa, tantam filiae virtutem considerans animo confirmatur. Cuius rei testimonium est, quod ad meditationem a lamentatione transiens effatur il- lud, quod Polyxenae exemplo declaratur, virtutem non ex- irinsecus religatam pendere, sed omnia sua complexam nil quaerere aliunde. Negat igitur eam cum fortuna mutari aut rebus adversis corrumpi, sicut agri malo coelo malos, bono utentes bonos edant fructus, sed in omni sibi fortuna constare; et quidem ex aequa parte eam natura atque di- sciplina gigni. Improbata haec est eius meditatio a qui- busdam aestimatoribus, ab aliis, et merito quidem, pro- bata *). Verbis enim exprimi ea, quae docere voluit poeta Polyxenae exemplum proponendo, plane necesse fuit; ne- que aut persona aut tempus magis opportunum reperiri potuit, Aut igitur omittendum Euripidi fuit illud discipli- nam bene vivendi tragoediis suis illustrandi institutum, ne- que ullae ea eruditione excultae personae, qualis et Polyxena et Hecuba sunt, effingendae, aut eidem praecepta, quibus exempla explicarentur, aptis locis disponenda. Officium enim est poetarum intelligentiae auditorum succurrere at- que ea, quae sint et ad interpretandam fabularum structu- ram et ad ostendendum consilium suum idonea, operibus ipsis inserere.

Meditatio primus est quasi gradus confirmationis ani- mi ex torpore excitati, secundus est rerum actio, quum quasi ex ruina miseri se erigunt atque a loco, in quo prostrati iacuerant, abeunt. Hoc facit Hecuba, dum ad componendum, abluendum sepeliendumque filiae corpus se accingit et quae necessaria esse videntur constituit. Iubet

*) Schol. ad v. $96: τινὲς ἐπιλαμβάνονται τοῦ ποιητοῦ τῷ βάρβαρον εἰςάγειν καὶ λέγειν, (ví) γνωρίσῃ περὶ φύσεως. "444 οὐ τὸ τυχὸν zoógozov ἡ Ἑκάβη, ἀξιοπρε- πὲς δὲ ὡς ἀρχικόν. Eustath. ad Il. v. 930, 39. (v. 292.) : Εὐριπίδης uiv ovv τὴν Ἑκάβην ἠϑικευομένην πλάσας καὶ φιλοσόφως προβαλλομένην ἀπορίαν καὶ λύουσαν ἐν τῷ dg οἱ τεκόντες κτλ., εἶτα καταγνοὺς ἀκαιρίαν τῆς τοιαύτης φιλοσοφίας τοῦ λόγου ἐπήνεγκεν Ὁμηρικῷ δήπου ξήλῳ τὸ ταῦ τὰ νοῦς ἐτόξευσεν μάτην. AM ἐὰν μάτην; διὰ τί, ὦ Εὐριπίδη, ὅλως ἐτόξευσεν;

519

autem nautarum ferorum turbam a corpore virginis castis- simae arceri; mittit ministram quandam fidam ad aquam marinam apportandam; hortatur captivas, ut, si quid mundi ex prioribus divitiis servatum sit, ad inferias conferatur. - Inde necessario ad meditationem redit, fragilitatem rerum humanarum reputans, negatque fortunae unquam confiden- dum esse, sed satis habendum, si cui in diem nihil mali acciderit. ' : His sic peractis chorus, ad fontem malorum recurrens, ex Paridis Helenaeque dementia et 'Troiae interitum et Graecis luctum natum esse ostendit. Haec sunt decan- tata illa et ubique obvia. At enim in talibus non studebant novitati veteres poetae, neque theatra eadem centies repe- tita inculcari, dummodo vera atque utilia essent, aegre ferebant. Debuisse autem chorum in hac tragoedia non totum se ad Hecubam applicare, sed communem. quoque sortem spectandam proponere, infra docebimus. à Fida famula, ad mare missa, unde aquam abluendae Polyxenae afferret, in littore eiectum corpus Polydori re- perit agnitumque statim ad matrem infelicissimam retulit, quae Polyxenae corpus afferri putans detracta veste re- pente filium crudeliter laniatum abiectumque cognoscit. Ab hospite 'Thracio hoc tam scelestum , inauditum, dirum fa- cinus quin patratum sit, somniorum visa dubitare non si- nunt, neque, quae erat illorum hominum opinio, alio fir- mamento opus erat. Potuit Euripides nuntium e Thracia venientem adhibere, sed efficacius ad miserationem indigna- tionemque movendam erat. cadaveris ipsius repraesentatio. Sed plane singulari arte Euripides res spatiosissimas et longinquissimas ad communionem locorum, temporum actíio- numque sic scit revocare, ut et ad' cognoscendum oppor- tunissimae sint et ad movendum aptissimae. Cui quum migrare theatri leges sane angustas aut recedere a more recepto non liceret simulque intra illos fines tragoediam consistere non posse, sed actionum copia et varietate au- gendam esse persuasum esset, hoc certe ingenii virtute perfecit, ut non unam semper actionem vel catastropham, sed duas aut plures, quarum alia ex alia nasceretur, dra- matibus concluderet. |n quibus quod recentiorum quidam

520

(veterum enim nemo vituperavit) areumentorum simplici- tatem desiderarunt, magnopere mirandum esset, nisi fuis- sent aut ii, qui praeter vocabulorum formas verborumque compositionem nil accuratius examinare solerent, aut ii, qui vix satis graece scirent ad legendum exemplar ip- sum et cognoscendum familiarius. Sed ad propositum red- eo. Ex tribus liberis, qui quasi ex naufragio servati Hecubae superfuerunt, duobus orbatur, tertii gratia alterius iusta funebria, alterius ultionem consequitur. Duplex cae- des eiusmodi est, ut duplex genus iniuriarum, quibus victi obnoxii esse solent, violentiam victorum et perfidiam ami- corum, repraesentet. Simul hoc inter utramque interest, quod altera a necessitate, altera a temeritate proficiscitur. Necessitati parendum, temeritatem vindicandam esse iudi- cant bomines fortes. Nam non solum obviam eundo, sed etiam cedendo vincitur fortuna, qua ratione non Polyxenam tantum, sed etiam Hecubam calamitate superiores esse apparet. "lemeritatem autem et nefas qui inultum sinit, ignavus est atque ex eo genere hominum, qui, ut aiunt, nec sibi nec alteri. Nequc ira tantummodo, quae quidem vehementius inflammatur accedente victorum iniuria, sed etiam pietate Hecuba ad vindicandum crudeliter crudelis- simum facinus incitatur. Officio enim et legi divinae satis- facit Polymestorem puniens, id quod aperte declaratur chori verbis (v. 830.): «ul τὰς ἀνάγκας oí νόμοι διώρισαν.

Νόμοι sunt illae non scriptae leges, sed natae, sive ἄὥγραπτα κασφαλῆ ϑεῶν νόμιμα (Soph. Antig. v. 454.), quibus pa- rent etiam dii (v. 782.). Hae omnibus vinculis, quibus homines inter se iunguntur, omnibusque necessitatibus superiores sunt *), ut recte Hecuba ad perfidiam hospitis ulciscendam cum ipso inimico atque infestissimo domus suae patriaeque hoste foedus atque amicitiam ineat. Hanc

*) Rectissime scholiasta haec interpretatus est hisce verbis: καὶ ἡ ἀνάγκη γὰρ αὐτή, y συνδέονται φίλοι ἢ συγγενεῖς, καταλύεται καὶ τρέπεται τοῖς νόμοις, καὶ ἡγούμεθα. τὸν πα- ρανομοῦντα φίλον πολέμιον. τὸν δὲ μὴ παρανομοῦντα καὶ ἀδικούμενον φίλον, εἰ καὶ πολέμιός ἐστι.

921

credo sententiam, si satis a multitudine intellecta esset, non minus invidiosam , quam illud ἡ γλῶσσ᾽ ὀμώμοκε, fu- turam fuisse. Manifesto enim docet nullum foedus vel vinculum íam firmum esse debere, quod non violandum sit, si pugnet cum iis legibus, quibus non homines tantum, sed etiam dii teneantur. Necessitati enim parere servo- rum est, iustitiam, pietatem honestatemque sequi sa- pientium:

πᾶν τοὐξ ἀνάγκης δοῦλόν ἐστ᾽ iv τοῖς δοφοῖς (Orest, 478.). Unde efficitur, ut legibus parendum sit non quatenus sint sancitae sive iis insit necessitas, sed qua- tenus cum iustitia consentiant: nam iustitiae ratio necessi- tatem constituit, non necessitas iustitiam.

Cognatorum mortem iniuste impieque trucidatorum ulciscendam esse tam consentiens erat veterum opinio, ut, cum contra naturam humanitatemque ab Oreste factum esset, tamen iussu dei ad caedem impulsus eiusdemque auxilio crimine absolutus esse crederetur. Quanto magis hospes atque alienus puniendus fuit? Oculos autem im- probis effodi non temeraria crudelitas, sed usitatum sup- plicii genus erat, morte acerbius. Agamemnonis autem beneficio non tantum huius sumendi, sed iusta quoque Polyxenae faciendi facultas paratur. Neque ille tantum Talthybio misso Hecubam arcessivit, sed cunctante ea, ius- sis militibus funere abstinere, anum ducturus ipse adve- nit, ubi foedum ac nefarium Polymestoris scelus et oculis perspicit et audiendo cognoscit, alternis versibus ipso quae- rente, Hecuba respondente. Humanitate Agamemnonis animus mulieris confirmatur, ut post brevem dubitationem spe concepta, se rem ipsa libertate sibi cariorem impetra- turam, ad genua eius supplex volvatur. Oratione, qua uti- tur, gravior nulla cogitari potest. ,jAudito, et si aequa lbi pati videbor, aequo animo feram; sin vero contra, tu sis mihi vindex hospitis improbissimi, qui neque inferos neque superos deos veritus facinus patravit immanissimum, et cum saepe communi mecum mensa usus sit, trucidavit filium trucidatumque ne sepulcro quidem dignatus est, sed in mare proiecit. Et ego quidem serva sum atque imbel- lis; at dii validi sunt et cui dii parent lex: propter hanc

522

enim legem deos esse credimus, iusta iniustaque in vita humana definientes." Hoc loco paullulum nobis subsisten- dum est et accuratius consideranda sententia gravissima, iNópov dicit legem absolutam, non νόμους Ἑλληνικοὺς sive πατρίους παραδοχάς, sed summam eorum, quae con- sensu generis humani aequa iustaque habentur. Huic su- premae iustitiae, non fatali cuidam necessitati, diis ipsis parendum est: nam, ut idem poeta alio loco dixit, neces- sitati parere servorum esse censent sapientes. Hanc legem ut sint qui tueantur, cum in vita humana non solum a privatis , sed etiam a populis regibusque saepissime viole- tur, deos esse credimus *), unde efficitur, ut certis aequis- que legibus res humanas temperari et deos esse credere idem sit. Quae opinio nisi mortalium: animis innata in- fixaque esset, temere omnia non minus in hominum vita quam in rerum natura administranda agerentur, neque ullis legibus vel domus vel civitates temperarentur. llla autem lege iniurias ulcisci non hominibus tantum, sed etiam diis concessum, et mortuorum caedes ulcisci rectum debitum- que est. Pergit igitur orationem Hecuba: ,jHaec lex si, quantum in te est, impune violabitur, neque poenas luent - improbi et sacrilegi, iustitia e vita sublata erit. Quod si hoc turpe esse ducis, me reverere et integro iudicio mala mea aestimans mei miserere. Regina olim fui, nuncserva sum; olim dives liberis, nunc orba, anus, exul, deserta, mortalium afflictissima.? Haec Hecuba dicente, Agamemnon, qui unam filiam, quam illa superstitem habebat, a se abreptam teneri recordetur, os avertit corpusque com- movet. 'T'um illa: ,,Heu mihi miserae, quo subducis pedem? Nil profectura esse videor. Quid tandem mortales alias

*) Recte scholiastes ad v. 489: διὰ τοῦ νόμου γὰρ τοὺς 9:006 γιγνώσκομεν, ἤγουν διὰ νόμου καταλαμβάνομεν εἶναι ϑεούς, καὶ ξῶμεν διὰ τοῦ νόμου τὰ δίκαια καὶ τὰ ἄδικα τάξαντες. τῶν νόμων ix ϑεοῦ ὄντων τιμωμένων σώξεται καὶ ἢ εἰς ἐκεῖνον τιμή, μὴ τιμωμένων δὲ διαλύεται. ---- ϑεὸν ἴσμεν τῷ σέβειν ϑεοῦ νόμους" τῷ γὰρ φυλάττειν τὰ ὑπὸ ϑεοῦ νενομο- δετημένα εἶναι καὶ τὸ ϑεῖον νομίξομεν. His neglectis Her- mannus ea levitate, qua solet talia transigere: , Hos, inquit, dicit deos, quos credimus."

523

quidem artes elaboramus, suadelam vero, quae sola homi- num regina est, elaborare mercede data non studemus? Quid enim mihi relinquitur, quo in melius res meas com- mutem? llli tot filii non sunt amplius; ipsa captiva, ab- iecta sum; urbs incendio deleta, nane fortasse erit Ve- nerem ad partes vocare, sed nihilominus dicatur. Ad latus tuum filia mea quiescit. Quodnam igitur erit suavium no- ctium et dulcium in toro amplexuum testimonium? quam- nam filiae mihique gratiam referes, nisi hunc mortuum, affinem tuum, honoris debiti feceris participem ? *) Uti- nam mihi esset vox in brachiis, in manibus, in capillis, in pedibus sive Daedali arte sive cuiuspiam dei, ut cuncta simul genibus tuis adhaerentia omnibusque precibus uten- tia lamentarentur. O rex, o summus Graecorum arbiter, flectere, praebe manum vetulae, quamvis perditae, ultricem. Probi enim viri est ubique iustitiam tueri et punire im- probos."

Hac oratione victus Agamemnon velle se dicit deorum iustitiaeque gratia scelus punire, si fieri opportune possit neque timendum sit, ne Veneri indulgens amicum socium- que Graecorum Polydori caussa, quem illi pro hoste ha- beant, perdidisse videatur. "Tum Hecuba regem mwultitu- dini obnoxium hoc metu liberat ostendens se solam ad- iuvantibus feminis captivis ultionem persecuturam satisque habituram, si rex se conscium esse dissimulans multitudi- nem cohibeat neque succurrere patiatur, Hoc unum ro- gat, ut famulam, quam ad invitandum fallaciter Polymesto- rem cum liberis missura sit, tuto per exercitum ducendam curetí, Simul Polyxenae sepulturam, ut uno rogo cum fratre comburatur, differri iubet, id quod ventis adversis moram navigationi inferentibus facile impetrat,

Temporis spatium, quo Polymestor ex Thracia arces- situr, sane longum, carmine expletur, quo chorus, ut in prioribus duobus, ad primariam et communem calamitatem

*) Schol. ad v. 808: ov μαστροπώδεις ol λόγοι, ἀλλ᾽ ἀφαιρε- ϑεῖσα τὸν τύχης ὄγκον sig πᾶν ὁτιοῦν καταβαίνει. καϑομι- λοῦσα τοῖς καιροῖς καὶ λέγουσα ταῦτα, δι᾿ ὧν ἔμελλε ϑηρᾶσϑαι βοήϑειαν.

524

recurrit, ex qua mala singulorum pendent. Fecit enim Euripides in hac tragoedia idem quod in Phoenissis, ut publica mala et fata civitatis ostenderet cum regum casi- bus coniuncta et populi partes choro sustinendas tribueret, cuius ore quasi universum civium coetum loquentem au- diremus, Expugnationis igitur llii imaginem repraesentat chorus tam vividis coloribus expressam, tam aptis ad ani- mos movendos exemplis illustratam eandemque tanta ver- borum numerorumque elegantia praeditam, ut omnibus par- tibus politissimum hoc carmen dicere non dubitem *). Eleganter imitatus est Anglus quidam doctus, quam imita- . tionem vide apud Matth, p. 106. ad v. 931.

Interim Hecuba cum captivis, quae in tentorio sunt, colloquens fraudem composuit, Cadaver Polydori e con- spectu remotum est; prodit Hecuba et paullo post Poly- mestor cum filiis suis, stipatus famulis. Mox in laqueos devenit monstrum hominis Polyphemo ipso scelestius ne- que ulla dignum misericordia. Ubi in mutuum conspe- ctum veniunt, Polymestor dolorem et misericordiam simulans se Hecubae, quod ad eam visendam non venerit, excusat. Hecuba, quod adversum intueri hostem prae ira atque do- lore nequit, pudorem praetexit. Deinde simulans se ei cum liberis aliquid arcani aperturam, facile ab eo impetrat, ut comites ableget, propter Graecorum amicitiam securus, Nec minus facili negotio homo pecuniae cupidine coecus in tentorium , ubi supplicium ei paratum est, deducitur. Hoc colloquium ambiguitate verborum dictorumque excel- lit, quae fallat eum, cui insidiae parantur, spectatores au- tem consiliorum gnaros exspectatione suspendat. Laetatur chorus et triumphat, dum poena, quam dii et iustitia po- stulat, exigitur: ,, Velut qui transversus in mare decidit, in tentorium devenit, ubi portu atque refugio carenti pereun-

*) Non defuerunt homines morosi ne inter veteres quidem, qui notarent quae crimine vaednt, velut aliquis ad v. 906. scri- psit: κακόξηλον δὲ φαίνεται rovro οὐ yàg κατὰ τὴν νύκτα ὁρῶσιν αἱ γυναῖκες τὰ κάτοπτρα, ἀλλὰ κατὰ ἡμέραν" ὅμως δὲ δεικνύει τὸ φιλήδονον, ὅπερ εἶχον. Multo etiam ineptius alius quidam: δεασυρτεκῶς τῶν γυναικῶν τὸ τῆς μέσης νυκτὸς καλλωπίξεσϑαι.

525

dum est. Nam scelus diis et iustitiae obnoxium ubi ruinam trahit, internecivum existit malum. taque ille ad Orcum inscius profectus est, huc proficiscens. Clamore mon- strum quae patitur significat. Deinde, dum Hecuba cum adiutricibus profugiunt, tecta evertit et stipites pro iaculis vibrat coeco impetu. Mox et liberorum interfectorum cor- pora egeruntur et ipse Polymestor prodit quadrupes, eiu- lans prae dolore atque iracundia, errabundus frustraque feminas venans, ferarum belluarum furorem sanguinis siti carnisque laniandae aviditate superans. Deinde liberorum corpora offendens, timens, ne a feminis distrahantur, apud eos recumbit, ingenti clamore Thracum gentem armatam et Graecorum exercitum et Atridas ad opem ferendam advocans, Nemine veniente (Graeci enim ab Agamemnone cohibentur), optat, ut aut in aerem ad astra evolare aut ad Orcum sibi descendere liceat. “

Foedum spectaculum est homo erutis oculis in sce- nam-.prodiens, sed foedius est in conspectu theatri oculos innocenti effodi, id quod fit apud Schacisperium, Anglum poetam. Talia non e nostro sensu iudicanda esse quili- bet intelligit, Nulli apud nos eiulantes, nulli torvum cla- mantes, nulla vulnerum morborumque foeditas, nulla faci- norum aítrocitas exhibetur; contra apud Graecos nil his rebus frequentius fuit. Feminas vero; et honestas quidem, atrocia patrantes ostendere contra urbanitatem esse iudi- camus, Quod si quis Euripidem, quod fuerit feminis ini- quior, vel solum vel primum talia exhibuisse arbitretur, reputet quae ipse, ad priores aliorum poetarum dramata respiciens, Hecubam fecit dicentem :

τί δ᾽; οὐ γυναῖκες εἷλον Αἰγύπτου τέκνα,

καὶ “ῆμνον ἄρδην ἀρσένων ἐξῴκισαν ; An mitius est, quod Electra Aeschyli Sophoclisque in ma- tricidio patrando fratrem adiuvat, quam tamen pro prae- stantissima virgine vult uterque haberi? Non mirum est dira patrare qui dira perpessus est, et ineptum est vel morum elegantiae vel urbanitatis vel decoris vel humanita- tis rationem habere, mole malorum catervatim in unum . hominem tanta irruente, quantam sustinere naturam hu- manam unquam potuisse vix credibile est et profecto

526

eorum, qui nunc sunt, mortalium an quisquam possit du- bitare licet. Dramatum, quaecunque hodie in nostris theatris exhiberi solent, vix ulli insunt tam calamitosi homines, quales in τραγικωτάτου poetae plerisque fabulis conspiciuntur. Necesse enim fuit poetae philosopho, qui vellet homines docere, qua ratione conditio humana tole- rari et calamitates vinci possent, repraesentare quaecunque miserrima mortalibus accidere possent. Sed longissime idem abfuit ab ea sententia, quam Stoici probarunt, ut indolentiam illam commendaret, quam immanitatem in ani- mo, stuporem in corpore esse rectissime iudicavit Crantor, qua tamen indolentia multo deterior est ostentatio eorum, qui, quod ipsi in vita umbratili nulla unquam graviora dis- crimina subierunt, sive etiam quod propter levitatem ani- morum vecordiamque nulla re vehementius moventur, damnant, si quem alium perturbationibus iis, quibus: se va- care putant, obnoxium esse vident. Helenae Euripideae instar hoc genus hominum etiam summis calamitatibus in- stantibus caute et religiose, ne qui cincinnus turbetur neve quid detrimenti fiat venustatis, curandum esse omnibus censet.

Ad argumentum fabulae redeo. Accurrit ad Polyme- storis clamores Agamemnon, simulans ignorantiam rerum, quae interim gestae sunt. Quem nactus, ut putat, vindicem Polymestor, quamvis vix cohibeat laniandae Hecubae libi- dinem, ad caussam dicendam ex adverso consistit. Cuius oratione narratio eorum, quae intus gesta sunt, continetur. Et Graecorum et suo commodo a se prospectum esse Po- lydorum interficiendo simulat: verendum enim fuisse, ne collectis Troianorum reliquiis filius Priami 'Troiam restau- raret rursusque Graeci contra urbem hostilem exercitum ducentes "Thraciam vastarent. Pro hoc autem beneficio, quod Graecorum hostem interfecisset, hanc se accepisse mercedem, fraude in tentorium deductum, ubi, postquam recubuerit, turbam mulierum circumfusam primum vestem, hastas liberosque curiosam attrectasse et paullatim e ma- nibus removisse, deinde repente strictis ensibus liberos, se inspectante, sed capillis, manibus pedibusque retento, tru- cidasse, mox ipsi pupillas effodisse. Eadem ratione reliqua

521

persecutus neque pontum neque terram dicit feminis quid- quam gignere atrocius *).

Facili negotio ab Hecuba speciosi praetextus barbaro detrahuntur, meramque auri aviditatem improbo caussam fuisse sceleris patrandi ostenditur: debuisse enim eum, si Graecorum rem adiuvare vellet, a florentibus "Troianis, non a succumbentibus , desciscere; debuisse aurum subre- ptum Graecis longa peregrinatione laborantibus reddere, non in suam domum conferre. Nihil igitur impetrat perfidus ab Agamemnone praeter monitum, ut, quoniam patrarit quae nou liceat, toleret quae non libeat, quae sententia contra- ria est illi: 0 τι καλὸν φίλον αἰεί, honesta eadem iu- cunda sunt, qua in Bacchis utens Euripides haec effa- tus est:

τί τὸ σοφὸν ἢ τί τὸ κάλλιον παρὰ ϑεῶν γέρας ἐν βροτοῖς; ἢ χεῖρ᾽ ὑπὲρ κορυφᾶς

τῶν ἐχϑρῶν χρείσσω κατέχειν; ὅ τι καλὸν φίλον αἰεί.

Unum solatium relinquitur homini penitus cum domo sua pessumdato, quod et Hecubae et Cassandrae et Aga- memnonis miserum interitum a 'Thracio quodam vate prae- dictum esse recordatur. Haec commemorari lex tragoediae Euripideae iubebat, qua lege nullum fere drama sine ali- qua futurarum rerum praedictione finitur; et Polyphemo similis est Polymestor cum in aliis rebus tum in hoc, quod futuris eius, a quo punitus est, malis se consolatur. Quod si quaeras, quo consilio hac tragoediarum clausula usus sit noster, caussam rationemque consuetudiuis ostendere non admodum difficile est.

Nulla neque mera voluptas neque mera aegritudo mor- talibus a diis tribuitur, curantibus, ne laetitia nimis exsul- tent neve aegritudine nimis afflictentur ; et plerumque lae-

τὸ Non omisit veterum interpretum quidam ad hanc senten- tiam adscribere decantatum illud: καὶ ἐκείνου γὰρ ἡ γυνὴ ἐμοιχεύϑη, καὶ εὑρὼν ἀρτίως ἀφορμὴν λέγει — neque reten- tus est eo, quod Euripides statim criminationem ipse refutat malarum bonarumque numerum fere aequalem esse dicendo,

528

titiam dolor, dolorem laetitia excipit. Quod si detractis involucris futura semper prospicere liceret, neque felici rerum eventu efferremur neque calamitatibus afflictaremur, sed imminuta et laetitia et aegritudine facilius aequitatem animorum ef constantiam servaremus. Hoc autem illud est, in quo efficiendo vel maxime tragoedia elaborat, quae extricatis iam rebus solutoque nodo quomodo efficacius, si quid restat turbidi, sedare, quomodo aequius votis satis- facere, quomodo plenius res consummare potest, quam ostendendo ea, quae praesentibus rebus annexa postmodo eventura sunt? Cohaerent autem ea, quae vates praedixit, cum praesentibus rebus hac ratione: Conspirantes cum Hecuba Atridae atque Graeci amicum sociumque prodide- runt; mox eiusdem feminae acerbitate animi atque contu- macia lacessiti mortem ei intensuri sunt *), Agamemnon pellicis gratia regi interitum parari passus est; eiusdem pellicis caussa redux in patriam mortem ab uxore sua passurus est, Ceterum Hecubae mutationem noli credere poenam esse crudelitatis, qua Polymestorem puniverit. Simili enim modo Cadmus in lapidem anguis formam ex- hibentem conversus eodemque tempore in beatorum insu- las translatus est. Contra Polymestor ne nunc quidem satis magno supplicio affectus esse videtur, nisi etiam in deserta insula exponatur monstrum divinis humanisque iu- ribus et universae societati humanae inimicum. "Ceterum hoc eo consilio decernit Agamemnon, ut de socii fato Graeci celentur.

Magnam huius tragoediae apud veteres dignitatem fuisse ex imitationum et commemorationum frequentia in- telligitur. Respexit ad eam Aristophanes in Nubibus bis (v. 718. et 1163.), itemque in Gerytadis fragm. 1. et IL, in Ran. 1331 seqq. et in incerto fragm. ap. Athen. Ill. p. 112. E.: ἥκω Θεαρίωνος ἀρτοπώλιον λιπών, ἵν᾽ ἐστὶ κριβάνων ἑδώλια. Respexit simili ratione ad v. 1. Lucianus in Ne- cyom. ac Plautus ad v. 740. in Asin. II, 2, 8. Usi sunt dictis quibusdam philosophi, velut Chrysippus v. 783. (cf.

*) Cf. Schol. ad v. 1297. et 1241.

529

Matth.) et Cleanthes et Epictetus Polyxenae verba (v. 342 seqq.) in suum usum convertentes sic:

ἄγου δέ μ᾽. ὦ Ζεῦ, καὶ σύ γ᾽ ἣ πεπρωμένη,

ὅποι ποϑ᾽ ὑμῖν εἰμι διατεταγμένος "

ὡς ἕψομαί γ᾽ doxvog* ἣν δὲ μὴ ϑέλω,

κακὸς γενόμενος οὐδὲν ἧσσον ἕψομαι. Respexit denique ad universum drama Statyllius Flaccus epigrammate, quod est in lacobsii Anthol, T. II. p. 40. n. 117. Latine conversum erat a duobus poetis praestan- tissimis, Ennio (de quo vide Gellium XI, 4.) atque Attio (vide v. 538. et 587 seqq. ap. Cic. Tusc. IL, 4.). Harum versionum reliquias aptis locis cum Euripidis versibus com- posuerunt interpretes, imprimis Hermannus. Omiserunt autem fragm. inc. 18:

»micus ceríus in re incerta cernitur," cum v. 1202:

ἐν τοῖς κακοῖς γὰρ oL ᾽γαϑοὶ σαφέστατοι, congruens. Partes quasdam huius dramatis aemulati sunt alii, velut Ovidius narrationem de morte Polyxenae, Seneca in Troad. v. 814 seqq. cantum chori v. 441 seqq., singu- lasque sententias Trabea (v. 769. ap. Cic. Tusc. IV, 31, 67.), Pacuvius v. 799., Eumathius vv. 225. 329. 410. 602. Respexerunt praeterea Aristoteles ad v. 847., Aeschines ad v. 823. (cf. Matth.), Dionysius Hal, ad v. 159., Clemens Alex. ad v. 565., Dio Chrysost. ad v. 602., Virgilius ad v. 3. et ad plurimos grammatici atque scholiastae. "Totum quoque opus Aristoteles laudavit in art. poet. c. 18, 4: ὅσοι πέρσιν Ἰλίου ὅλην ἐποίησαν, καὶ μὴ κατὰ μέρος, ὥςπερ Εὐριπίδης ΕἘκάβην : sic enim scribendum esse pro Νιόβην manifestum est. Qui compositionem fabulae improbaverit, inter veteres nemo reperitur, nec nisi levia et singula dicta a scholiastis, auctoritate priorum nisis, passim reprehen- duntur. Neque recentiores vituperassent, si partim ad ea, quae Euripides ipse ad aperiendam mentem suam dramati dicta intexuit, diligentius attendissent, partim veterum de rebus humanis divinisque iudicia opinionesque et bene vi- vendi praecepta respexissent, partim necessitatem migrandi pristinas tragoediae leges proferendique terminos angustos

aequiore iudicio reputassent. Accedit, quod quidam ira 34

X

;

530 studioque adeo coeci ferebantur, ut irrisorum atque ca- lumniatorum, quam aequorum iudicum, munere fungi mal- lent, velut Schlegelius et Hermannus, quorum hic, ut criminandi copiam nancisceretur, etiam nescire se simula- vit quae vel maxime. novit. Nam quum tragicos constet stichomythiae servandae caussa saepe minus necessariis uti interpellationibus, bis in hac tragoedia (ad v. 1229, et 160.) Euripidi vitio vertit ea, quae ex illius legis observantia necessario profecta sunt. Et vellem mihi huius viri errorem refutare supersedere liceret, Quod quoniam operis suscepti ratio vetat, certe quam fieri potest parcissime faciam ita, ut fontes maxime errorum arguam, reliqua omittam,

Duas tragoedias pro una Euripidi componendas fuis- se iudicat sic, ut principalis persona in altera Polyxena, in altera Polydorus esset, 'Tum curandum fuisse, ut metuere- mus Polymestori et puniri eum misereret, idque consecutu- rum fuisse Euripidem, si eum fecisset perpetrata caede conscientiae stimulis agitatum poenam ab oraculo vel vate aliquo significatam timere; postquam autem puniretur, iure ac merito se perdi confitentem, vel virili animo ferre quae commeruisset, vel succumbere malis desperatione ea, quae horrorem incuteret spectatoribus. Egregie sane talia tra- ditis artis praeceptis responderent: in altero enim dra- mate homo probus iniuria laborans, in altero improbus iuste punitus et, quod est gravissimum, poenitentia fractus miserationem moverent valde legitimam. — Accedit, quod utraque persona principalis mortem occumberet, quod nisi fiat, nullam non tragoediam vitiosam esse credunt. Re- prehendendus igitur est Nibelungorum carminis auctor, qui Chriemhildem effinxit, alteram Hecubam, ex probissima uxore in Furiam dolore atque iracundia mutatam; idem, si Hermannum audire potuisset, Hagenium induxisset metu impendentis poenae exanimatum, conscientiae stimulis vexatum, culpae confessione veniam per sacerdotes quae- rentem; vituperandus Schaxperius, qui Macbethium nulla poenitentia excruciatum perire fecit et omnino foedissimas. res repraesentavit; damnandi omnes, qui non metum et misericordiam ea ratione, qua volunt isti, movere studue- runt. Huiusmodi autem praeceptorum —admiratoribus haecce argutissime respondit Molierius: ,,Vous étes de

-

531

plaisantes gens avec vos régles, dont vous embarassez les ignorans et nous étourdissez tous les jours. Il semble, à vous ouir parler, que ces régles de l'art soient les plus grandes mystéres du monde, et cependant ce ne sont que quelques observations aisées, que le bon sens a faites sur ce qui peut óter le plaisir que l'on prend à ces sortes de poémes, et le méme bon sens, qui a fait autrefois ces observations, les fait fort aisement tous les jours sans la secours d'Horace et d'Aristote. Je voudrois bien savoir, si la grande régle de toutes les régles n'est pas de plaire, et si une piéce de théatre, qui a attrapé son but, n'a suivi pas un bon chemin."

Pergit autem Hermannus sic: ,,Qui in theatrum tragoedias spectatum veniunt, non maleficos, sed infeli- ces, non crimina et scelera, sed culpam et errorem, non supplicia sontium, sed mala insontium, non cupitas poenas immiserabilium, sed metuta infortunia miserando- rum videre volunt, eoque spectaculo animos suos ad vir- tutem extolli ac roborari? Quid igitur? in Choephoris Aeschyli et in Electra Sophoclis non malefici, non' scelera, non supplicia sontium repraesentantur? Neque primaria persona est Polymestor, neque non etiam vindicatio eo- rum, qui iniuria laborant, et punitio sceleratorum et vi- ctoria proborum et laetus rerum exitus in tragoediam ca- dunt, nisi forte verum est, quod quibusdam discipulo- rum suorum illum persuasisse video, seriori demum tem- pore, Atheniensibus scilicet omnibus pridem recta ratione et sincero iudicio destitutis, tragoedias, quaecunque lae- tum rerum exitum habent, compositas esse.

Non potuisse alteram tragoediae partem, quae Poly- mestoris habet supplicium, omissa priore, quae in Poly- xenae immolatione versatur, commode exhiberi facile est intellectu. Nam quis Hecubam ferret hosti oculos eruen- tem, nisi antea malis afflictatam , doloribus exacerbatam, hostium amicorumque iniuriis lacessitam non fando audis- set, sed coram oculis spectasset? Negat Hermannus quid- quam commune habere filiae immolationem per hostes fa- ctam et filii caedem per hospitem patratam. ,Quid

. 84*

592

enim ?" inquit, ,matri filium habenti et filiam, si filiam aliquis eripuit, numquid solatii affert punitio alius, qui in- terfecit filium ?" Idem paullo ante: ,,Si Hecubam eo mi- seram ostendere voluit poeta, quod plurima ei mala acci- dissent, cur solos coniunxit Polydorum et Polyxenam, quibus illa orbaretur, quum eodem iure etiam tot alios fi- lios et universum urbis excidium adnectere potuerit? Nam si multitudinem malorum argumentum esse fabulae volebat, omnia in conspectum debebat producere, quia ex illis omnibus demum conficitur illa multitudo, non autem de plurimis duo temere arrepta afferre, in quibus neque mul- titudinis malorum ulla imago est neque ipsa quomodo in- ter se cohaereant, nisi quod uni mulieri eodem tempore acciderint, perspicitur." Ad posteriora prius respondeamus. Omnium liberorum interitum cum universo urbis excidio si Euripides repraesentasset, se ait probaturum fuisse vir sagacissimus. Atqui hoc ipsum ab illo factum esse affirmo. Omnibus enim, quos habebat incolumes, liberis quorum- que salus ipsi auxilio atque solatio esse poterat (nam Cas- sandram. quidem abreptam et pellicatus turpitudine dede- coratam hoc tempore iam amisit) privari eam videmus, Urbis autem excidium et cummaxime factum est et chori carminibus sic describitur, ut quasi coram conspicere no- bis videamur. Universae igitur patriae regnique interitum et omnia Hecubae mala, quae illa calamitate comprehende- bantur, hoc dramate, quatenus tragoediae natura patere- tur, repraesentari recte iudicavit Aristoteles verbis, quae supra posuimus. Duobus autem liberis, qui matri miser- rimae relicti sunt, duplici perfidia Ulyssis atque Polyme- storis orbatur. Potuit enim captivarum quaelibet Achilli, non Polyxenam nominatim postulanti, obferri, et oblata esset, nisi Graecorum is, quem minime decuit, mulierem prostratam calcare, quam gratiam servatrici referre, ma- luisset. Duorum autem hominum perfidia laesae, si non possit utriusque, certe alterius poenam solatio esse quis negabit? ^ Atqui simplicem poenam pro duplici iniuria exigi nego. Socium enim amicumque Graecorum inspe- ctantibus his et succurrendi potestate destitutis pessumdans Hecuba duplicem perficit ultionem et in angustias Aga-

5398

memnonem atque Ulyssem adducit, conscientia factorum, quominus sociam defendant, impeditos, Itaque admiratio Polyxenae milites ' conciliavit, iniuriae conscientia duces obstrinxit, simulque calamitatis, quam modo perpessa est, magnitudo captivas ad exsequenda ea, quae mandat, prom- ptiores reddit. Sic Polyxena non tantum pro Graecorum exercitu, sed etiam pro fratris manibus, pro caedis ultio- ne proque pietatis officio exsequendo mortem occubuit. Secus, atque nos statuimus, plerique aestimatores, Poly- mestoris supplicium pro appendice quadam habentes, in Polyxenae morte summam tragoediae consistere arbitrati suní: unde factum est, ut quidam mirarentur, quod non pars ea, quae poenam scelerati continet, immolationi vir- ginis praemissa esset. Atqui ex ipsa rerum serie, et quod non Polyxenae, sed Hecubae primae sunt partes, contrariam rationem Euripidem secutum esse apparet. Neque unius virginis vel unius adolescentis, sed universae domus Priamidarum sortem in discrimine versari et in Hecuba, tanquam eius columine, maximum rerum momen- tum esse et universa structura dramatis et singulae eius partes ostendunt, Regiae autem domo gentis reliquiae, quae choro vel feminis captivis repraesentantur, necessario annectuntur: hae enim omnes participes sunt rerum, quae aguntur, et calamitatum ultionisque sociae. Neque pro otiosis intervallorum supplementis carmina interposita sunt ea, quibus urbis expugnatio, virorum trucidatio, mulierum captivitas, belli origo atque eventus deplorantur. Argu- mentum enim dramatis fere idem quod Troadum est, et amabat noster ad testificandam ingenii copiam eadem ar- gumenta diversa ratione saepius tractare. Simplicibus autem argumentis in paucissimis tragoediis usus est. Sic effu- giendae simplicitatis caussa Phaethontis ruinam cum nu- ptiarum apparatu et periculo matris, sic Thesei certamen caedemque Minotauri cum amore Ariadnae coniungendo dramata amplificavit. Ea autem caussarum duplicitas par- tim ea fuit, quae mixtionem nodorum eventuumque pate- retur, partim ea, quae alteram partem post alteram exhi- beri postularet, quorum hoc ibi recte fieri potest, ubi prior pars minoris est momenti et posteriori ita subiicitur,

592

ut in hoc cardinem poni rerum appareat. Maioris autem momenti fuit Polydori nex, quippe quo superstite 'Troia- num regnum restaurari potuisset; regem vero opibus flo- rentem et amicitia exercitus victoris munitum in perni- ciem praecipitari, et ab imbelli mulierum caterva perfici quod vix magni exercitus perficere possint, magnum est et summi poetae studio dignum. taque quemadmodum in Thesei fabula, quam una cum Hecubae actam esse con- licio, non in Ariadnae amore aut infortunio, sed in sceleroso homine puniendo populoque Atheniensium a contumelia liberando cardo rerum vertitur, ita ne in Hecuba quidem . mors virginis, quamvis eximiae, sed perfidi regis sup- plicium, quod quasi inferiae interfectis obfertur, sum- mam rerum finisque est.

B. Alcmene sive Licymnius.

Alcmenae fabulae nomen, a Plauto, Stobaeo, Hesy- chio, Polluce et scholiasta Aristophanis traditum , in Al- bano spectatae fidei monumento omissum est, unde alte- rum eidem nomen fuisse Welckerus recte coniecit, sed idem cum Rhadamanthye eam coniungens errasse videtur. Spuriam enim illam tragoediam et per errorem Kuripidi adscriptam fuisse auctor vitae, quae est in cod. Mediol., testatur; Alemenam contra pro genuina habitam esse testi- bus, quos diximus, credendum est. Coniugium quidem Alemenae atque Rhadamanthyis commemoratum ab Euripide fuisse pro certo affirmare licet propterea, quod in anagly- phis Cyzicenis, quorum auctor paene ubique Euripidem se- eutus est, Hercules matrem in campos Elysios, Rhada- manthyi nupturam, abducens exhibebatur. Verum eam materiam non toti tragoediae formandae, sed exitui dum- taxat temperando aptam fuisse planum est. |

Profecto non potuerunt vitae casus Alcmenae, nisi aut cum Herculis aut cum Heraclidarum fatis coniunge- rentur, ad eíficiendam ullam tragoediam sufficere. Idem in Licymnium. cadit, cuius nomen uni Euripidis tragoe-

939

diarum inscriptum fuisse testes docent locupletissimi. Licymnii atque Alcmenae calamitates consociaverat tragi- cus Xenocles, quam tragoediam Aristophanes in Nubibus (v. 1264 seq.) respexit. Idem ab Euripide factum esse quominus statuamus, nil impedit. In proverbium abierat tempestas propter Aleumenae imprecationem coorta et fulmina propter Licymnii caedem missa, testibus Hesy- chio, Aristophane et Plauto. Hesych. s. v. «“ικυμνίοις βολαῖς" τῶν ἐν τῷ Εὐριπίδου “ικυμνίῳ μνημονεύοι ἂν ἴσως" κεραυνοῦται γὰρ ἡ ναῦς κατὰ τὸν ἐκεῖ λόγον. οὐχ ὡς αὐτοῦ τοῦ Δικυμνίου, τῆς Φωκίδος κατεσκεμμένο[υ]. Schol. Aristoph. Av. 1242: ἐν τοῖς ἐπιγεγραμμένοις ᾿“πολλωνίου ταῦτα γέγραπται, ὅτι ἡμίφλεκτόν τινα εἰςάγειν εἰς τοιοῦτό τι κεκεραυνωμένον ἀπὸ τῆς περιστάσεως ἐκείνης" εἴη δ᾽ ἂν τοῦ Εὐριπιδείου μεμνημένος ἀγγέλου τοῦ ἐν τῷ “ικυμνίῳ" λέγει γὰρ ἐπὶ τελευτῆς ἐκεῖνος. — ἐν Δικυμνίῳ δὲ δράματι Εὐριπίδου εἰςήχϑη τις κεραυ- νοβολούμενος. In fine igitur tragoediae redibat aliquis ex nautis in altum profectis, qui interitum sive unius navis sive universae classis tempestate horrendisque fulminibus effectum exponebat. Atque ingentis tempestatis descri- ptionem Alcmenae fabulae infuisse Plautus Rud. I], 1, 4. testatur :

»Pro dii immortales, tempestatem cuiusmodi

JNeptunus nobis nocte hac misit proruma!

Detezxit ventus villam. Quid verbis opust?

NNon ventus fuit, verum A4lcumena Euripidi!" Licymnium non ipsum navi profectum fuisse Hesychius testatur. Relinquitur igitur, ut Tlepolemum, qui Licy- mnium interfecisse traditur et statim deinde Rhodum au- fugisse, illa tempestate iactatum esse statuamus. Apud Xenoclem idem íracto curru saucius in scenam redibat sic lamentans :

ὦ σχληρὲ δαῖμον, ὦ τύχαι 'ϑραυσάντυγες

ἵππων ἐμῶν" ὦ Παλλάς, ὥς w ἀπώλεσας.

Fuisse enim haec ipsius Tlepolemi verba Aristophanes declarat hisce verbis:

τί δὲ Ἰληπόλεμός 6s πώποτ᾽ εἴργασται xoxÓv; Invitus Licymnium interfecit, si fides habenda est Apollo-

536

doro (IL, 8, 2.). In iudicium Tlepolemum vocatum esse et capitis caussam dixisse ex fragm. XIV. Alem. intelli- gitur, et praeierat in hac re Homerus:

— «--- ἀπείλησαν γάρ oi ἄλλοι

υἱέες υἱωνοί τε βίης Ηρακληείης.

Hesychii quidem verbis de morte Licymnii nullum inest indicium; neque tamen dubium esse potest, quin postre- ma corrupta sint.

His perpensis, in Diodori narratione (IV, 58.) argu- mentum dramatis servatum esse suspicor. Qui cum de priore Heraclidarum reditu exposuisset et Hyllum certa- mine singulari inito interfectum , reliquos autem "Trico- ryuthum concessisse docuisset, haec subiunxit: «μετὰ δέ τινας χρόνους “ικύμνιος μετὰ τῶν παίδων καὶ Τληπολέ- μου τοῦ Ἡρακλέους, ἑκουσίως τῶν ᾿“ργείων αὐτοὺς προςδεξαμένων. ἐν άργει κατῴκησαν. Οἱ δὲ ἄλλοι πάν- τες, ἐν Τρικορύνϑῳ κατοικήσαντες, ὡς πεντηκονταετὴς χρόνος διῆλθε, κατῆλθον εἰς Πελοπόννησον’ ᾿Δλκχμήνη δὲ, εἰς Θήβας κατοικήσασα καὶ μετὰ ταῦτα ἄφαντος γε- νομένη, τιμῶν ἰσοϑέων ἔτυχε παρὰ τοῖς Θηβαίοις. Τοὺς δὲ ἄλλους Ἡρακλείδας φασὶν ἐλθόντας παρ’ ΔΑἰγίμιον τὸν ziógov, τὴν πατρῴαν τῆς χώρας παραϑήκην ἀπαῖ- τήσαντας, μετὰ Ζωριέων κατοικῆσαι. Τληπόλεμον δὲ τὸν Ἡρακλέους. ἐν ώργει κατοικοῦντα. λέγουσιν ἀνελεῖν “Δικύμνιον τὸν ᾿Ηλεκτρυόνος. ἐρίδσαντα περί τινῶν. διὰ δὲ τὸν φόνον τοῦτον ἐξ 4gyovg φυγόντα εἰς “Ῥόδον κατοικῆσαι. Adde eiusdem libr. V. c. 59. Immutavit- autem Diodorus ea, quae de Alcumena retulit: nam hanc una cum Heraclidis in Peloponnesum profectam fuisse et interfecto demum Licymnio ad divinos honores per Her- culem evectam esse pluribus ex indiciis intelligitur.

Herculis ex Astydameia aut ex Astyocha filius. Tlepo- lemus erat. De Licymnii autem vita haec scripta reliquit Apollodorus: Fuit ex Midea, Phrygia muliere, ab Ele- ctryone sublatus. Cuius genuini filii cum a Pterelai filiis, pugna commissa, omnes interfecti essent, Licymnius spu- rius, quod erat etiamtum puer, solus superstes erat. Electryone occiso quum Amphitryon a Sthenelo patria pelleretur, Licymnius cum ipso atque Alcmena Thebas

921

commigravit, ubi Crantoris sororem, Perimedem, in matri-

monium duxit. Haec ab ipso Licymnio, cum prooemium ageret, theatro exposita esse fragm. 3. ostendit, quo Mideae patria commemoratur:

Τευϑράντιον δὲ σχῆμα Μᾳυσίας χϑονός. De priore Heraclidarum reditu exponens idem Stheneli mortem commemoravit, de qua Hyginus c. 244. haecce scripsit: ,,Phillus (Hyllus?), Herculis filius, Sthenelum oc- cidit, Electryonis proavi sui fratrem." — Caussa excedendi Peloponneso aut ea fuerat, quam ostendit Diodorus, aut, quod magis mihi probatur, pestis, propter reditum fe- stinatum immissa. Nam Apollodorus, ἀπολομένου δέ, in- quit, Εὐρυσϑέως ἐπὶ Πελοπόννησον ἦλϑον oi Ἥρα- κλεῖδαν καὶ πάσας εἷλον τὰς πόλεις. "Emi ἐνιαυτὸν δὲ αὐτοῖς ἐν τῇ καϑόδῳ γενομένοις φϑορὰ πᾶσαν Πελο- πόννησον χατέδχε. Καὶ ταύτην γενέσϑαι χρησμὸς διὰ τοὺς Ἡρακλείδας ἐδήλου: πρὸ γὰρ τοῦ δέοντος αὐτοὺς κατελθεῖν. Οϑεν ἀπολιπόντες Πελοπόν- νησον ἦλϑον εἰς Μαραϑῶνα κἀκεῖ κατῴκουν ἢ). Haec ex Euripide petita esse et Marathonis commemoratio osten- dit (quippe ab Atheniensibus solis Heraclidas, exclusos civitatibus omnibus, receptos esse saepius noster affirma- vit) et ea, quae de Licymnii caede subiuncta sunt, testan- tur. Erat autem in Licymnio, quaivis sene (ἤδη γηρά- 6xov, |l. 8, 663.), firmissimum Alcumenae praesidium, cum qua communiter tutelam liberorum Herculis gerebat. Eo spectat fragm. 7. Alcm.:

δεινόν τι τέκνων gíAvgou ἔϑηκεν

Qt0g ἀνθρώποις. Sed Tlepolemus, maximus natu filiorum, defuncto Hyllo, ut erat ferox atque violentus ingenio, impatiens erat leni- tatis, tarditatis et morositatis senilis. ^ Unde nata discor- dia factionibus rempublicam distrahebat iamque in seditio- nem malum gliscens erupturum erat, Hic rerum status

*) Congruunt verba scholiastae ad Orest. v. 9. scripta: τῶν δὲ Ἡρακλειδῶν κατασχόντων Πελοπόννησον, ἔχρησεν ὃ ϑεὸς αὐτοὺς μὲν ἀποστῆναι Μακεδαίμονος. τοὺς δὲ Πε- λοπίδας βασιλεῦσαι.

928

materiam praebere potuit diverbii, quod prooemio, ut plerumque, adiunctum fuit. Conciliare enim Tlepolemum fratri studens Alcumena ad colloquium illum arcessere potuit, idque a se factum esse Licymnio ostendere.

Inde prodeundum fuit choro, quem aut ex militibus aut ex civibus confici necesse fuit. Herculis laudes hic praedicavit hisce praestantissimis verbis:

φαῦλον, ἄκομψον. τὰ μέγιστ᾽ ἀγαϑόν,

πᾶσαν ἐν ἔργῳ παρατεμνόμενον

σοφίαν, λέσχης ἀτρίβωνα.

Colloquii et contentionis, qua 'Tlepolemus et Licymnius inter se congressi sunt, plures exstant reliquiae. Segni- tiam Licymnio exprobravit "Tlepolemus, se, si illius loco fuisset, nunquam passurum fuisse, ut Alcumena a Sthe- nelo regno et iwiximoniq exueretur, testatus :

οὐ γάρ zov εἴων Σϑένελον, εἰς τὸν εὐτυχῆ

χωροῦντα τοῖχον. τῆς δίκης σ᾽ ἀποστερεῖν.

Etiam Alcumenam vituperavit, quod nimis mitis iure suo

cessisset: ἀλλ᾽ οὐ γὰρ ὀρϑῶς ταῦτα. γενναίως δ᾽ ἴσως ἔπραξας αἰνεῖσϑαι δὲ (Mes ἐγὼ

μισῶ λόγος γὰρ τοὖργον οὐ νικᾷ ποτε.

Quid? quod ne Herculem quidem ipsum crimine vacuum reliquit: parum enim liberis ab illo prospectum esse affir- mavit. Cuius caussam agens haec dixisse videtur Alcu- mena:

οὐκ οἶδ᾽. ὅπως χρὴ τὸν σαφῶς κατειδότα

τῆς ἩΗρακλείας φροντίδος κατηγορεῖν *).

Eidem haec tribuo:

δοφώτερον γὰρ συμφορὰς τὰς τῶν πέλας

πάντες διαιρεῖν, ἢ τύχας τὰς οἴκοϑεν.

A partibus Licymnii Alcumenam stetisse ex his in- telligsitur. llle autem regnandi cupiditatem et avaritiam Tlepolemi accusavit:

Gxoióv τι χρῆμα πλοῦτος ἥ v ἀπειρία

-—— -—— —— —- — -----

*) Chrysippus περὶ ἀποφατικῶν, ed. Bergk. p. 4.

539

τὸν εὐτυχοῦντα χρὴ σοφὸν πεφυκέναι. ἴστω δ᾽ ἄφρων ὦν. ὅςτις, ἄνϑρωπος γεγώς,

δῆμον κολούει. χρήμασιν γαυρούμενος.

Etenim nullius pretii esse nobilitatem generis sine opi- bus dixerat Tlepolemus:

ἀλλ᾽ οὐδὲν ηὑγένεια πρὸς τὰ χρήματα"

τὸν γὰρ κάκιστον πλοῦτος εἰς πρώτους ἄγει.

Nam gloria ipsa nominis quum iisdem artibus, quibus opes, paretur, illam sine his servari non posse planum esse arbitratur:

πόνος γάρ. ὡς λέγουσιν, εὐκλείας πατήρ.

Possumus ex his voluntatem οἱ consilia utriusque coniiciendo assequi. Otii impatiens iuvenis in partis ac- quiescere nolebat, sed paternam gloriam propria virtute augere universam Peloponnesum armis domando. Contra senex, ut sapiens, qui felicitatem non ex bonis externis pendere intellexisset quemque laborum ac proeliorum tae- deret, bonis placide ac tranquille frui cupiens, bella de- trectabat. |

Quinam huius colloquii eventus fuerit, non traditur. Sed oraculum Apollinis Delphicum ut consuleretur ac deo lis dirimenda commendaretur, placuisse videtur. Una in terram Phocensium profecti sunt Licymnius atque Tlepo- lemus, quo in itinere ille interfectus est. Imprudens au- tem Tlepolemus avunculum occidit teste Apollodoro, quem Euripide auctore usum. esse diximus: Τληπόλεμος οὖν κτείνας οὐχ ἑκὼν “ικύμνιον (vij βακτηρίᾳ γὰρ αὐ- τοῦ ϑεραπεύοντα πλήσσων ἥμαρτε). Noctu et in saltu aliquo hoc accidisse fragmenta declarant:

ἀμολγὸν νύκτα ---- -

πολὺς δ’ ἐνεῖρπε κισσός, εὐφυὴς κλάδος,

χελιδόνων μουδσεῖαὰα “-- —

In Phocide illum saltum fuisse ex Hesychii verbis (τῆς Φωκίδος κατεσχεμμένου) erui potest, quibus addenda sunt haec Macrobii (Saturn. 1, 18.): (Εὖ ne quis opinetur. di- versis diis Parnassum montem dicatum, idem Euripides in

529

Licymnio Apollinem Liberumque unum eundemque deum esse significans scribit :

δέσποτα φιλόδαφνε Βάχχε, Παιὰν "AzoAAov sAvos."

Haec sine dubio ex chori carmine, quod posít nuntii narrationem et lamenta Alcmenae interpositum fuit, petita sunt. Eodem refero Hesychii lemma: ϑριάξειν, φυλ- λολογεῖν, ἐνθουσιᾶν, ἐνθουσιάξειν, Εὐριπίδης Δικυμνίῳ. Ad consolationem, qua chorus dolorem mulieris mitigare studuit, haecce pertinent:

ἀλλ᾽ εὖ φέρειν χρὴ συμφορὰς τὸν εὐγενῆ. Merito autem affligebatur Alemena, fratre privata et ab Herculis ipsius liberis prodita, ut mirandum non sit, si desperatione ad atrocia dicenda compulsa est: etenim

τὸ τῆς ἀνάγκης οὐ λέγειν. ὅσον fvyóv. Exsecranti Tlepolemum chorus adstipulatus esse vide- tur:

ϑάρσει" τάχ ἂν γένοιτο᾽ πολλά τοι ϑεὸς

«dx τῶν ἀέλπτων εὔπορ᾽ ἀνϑρώποις τελεῖ ἢ).

Reversus Tlepolemus accusatus est caussamque dixit. Accusator fuisse idem famulus vel satelles (ϑεραπεύων ab Apollodoro dictus) videtur, quem percutere '"Tlepo- lemus volens cum Licymnio permutaverat. Eius enim verba haec sunt:

ἀεὶ δ᾽ ἀρέσκειν τοῖς κρατοῦσι" ταῦτα γὰρ

δούλοις ἄριστα. xdq ὅτῳ τεταγμένος

εἴη τις, ἀνδάνοντα δεσπόταις ποιεῖν. Orationis, qua Tlepolemus usus est, exordium servatur hoc:

ὃ φόβος. ὅταν vig σώματος μέλλῃ πέρι

λέγειν. καταστὰς εἰς ἀγῶν᾽ ἐναντίον,

τό τὲ στόμ εἰς ἔχπληξιν ἀνθρώπων ἄγει

τὸν νοῦν τ ἀπείργει μὴ λέγειν ἃ βούλεται.

τῷ μὲν γὰρ ἔνι κίνδυνος, ὃ δ᾽ ἀϑῶος μένει.

ὅμως δ᾽ ἀγῶνα τόνδε δεῖ w ὑπερδραμεῖν"

ψυχὴν γὰρ ἄϑλα τιϑεμένην ἐμὴν ὁρῶ.

*) Vulgo πολλὰ τοῖς ϑεοῖς — πέλει. Lobeckii emendationem admisi.

511

Falsa quadam specie oblata se deceptum esse significavit hisce verbis:

ἀλλ ἡμέρα τοι πολλὰ καὶ μέλαινα νὺξ

τίκτει βροτοῖς.

Audita hac defensione, aut accusator aut Alcmene il- lum quaestionibus quibusdam convincere studuit, velut hacce : ' πόϑεν δὲ πεύκης πανὸν ἐξεῦρες λαβεῖν; ΄ Damnatus exilioque multatus Rhodum cum amicis migrare constituit. Apollod. 1. l.: ,,psóyov οὖν μετ’ οὐκ ὀλίγων ἧκεν εἰς Ῥόδον κἀκεῖ κατῴκει." Homerus l. 1. αὐτὰρ 0y ἐς Ῥόδον ἷξεν ἀλώμενος ἄλγεα πά- ὄχῶων. Ex ipso autem iudicio prosequentibus sodalibus sociisque ad littus descendisse videtur.

Carminis, quod hoc loco δι ονουλνωα fuit, hoc ex- stat fragmentum:

ἀτρέκεια δ᾽ ἄριστον ἀνδρὸς

ἐν πόλει δικαίου πέλει.

Deinde nuntius ille ambustus ex navigatione rediit et nar- rationem illam celeberrimam egit, de qua supra exposui- mus.

In fine dramatis cum Alcmene malis succumbens e vita discederet, Hercules de coelo deseendens matrem in campos Elysios, ubi Rhadamanthyi nuptura erat, abduxit. Testatur haec epigramma Cyzicenum n. 20. p. 633. para- lip. ex cod. Vátic.: ó δὲ τριρκαιδέκατος Ηρακλέα ἄγοντα τὴν μητέρα αὐτοῦ ᾿Δλκμήνην sig τὸ ᾿Ηλύσιον πεδίον, συνοικίξοντα αὐτὴν Ῥαδαμάνϑυϊ, αὐτὸν δὲ εἰς ϑεοὺς δῆϑεν ἐγκρινόμενον᾽

᾿Αλκίδας ὁ ϑρασὺς Ραδαμάνϑυϊ ματέρα τάνδε

᾿Δλκμήναν ὅσιον πρὸς λέχος ἐξέδοτο. Amaverat autem quondam etiam Licymnium Rhadaman- thus, teste Philostrato epist. XLVI. p. 25. ed. Boissonad. . Alemenae sors materiam tragoediarum praebuit Ioni, Astydamanti ac Dionysio, Licymnii mors Xenocli; cf. Welck. p. 954. 1060. 1233. et 1022. Respexisse ad Euripidis drama Aristophanes videtur in Vespis v. 375:

542

καὶ τὸν περὶ ψυχῆς δρόμον δραμεῖν (cf. fragm. Alem. XIV.), in gs v. 93:

χελιδόνων μουσεῖα (cf. fragm. Alem. IL), et in Nubibus v. 1413:

πῶς γὰρ τὸ uiv σὸν σῶμα χρὴ πληγῶν d9Gowv εἶναι (cf. fragm. Alem. XIV. v. ὅ.).

Verba illa in Avibus (v. 1242.):

λιγνὺς δὲ σῶμα καὶ δόμων περιπτυχὰς

καταυϑαλώσει cov Μ“ικυμνίαις βολαῖ ἃ .᾽ an ad Euripidis didascaliam spectarent, Callimachus (Cy- renaeus) dubitavit, hac, puto, caussa motus, quod non Li- cymnius, sed Tlepolemi navis fulmine percussa esse fin- gebatur. Possunt tamen illa sic ab Euripide narrata fuis- se, ut Licymnii ἀλάστωρ fulminis mittendi caussa fuisse videretur: neque enim de Licymnii ictibus ex aliis poetis quidquam veteribus grammaticis innotuerat, ut prae- ter Euripidis drama nihil, quo illa allusio referretur, pos- sit inveniri. Nisi igitur me fallit opinio, qua hoc drama iam in Vespis Nubibusque respectum esse statuo, sequitur, ut ante Ol. 89, 1. vulgo innotuerit. Itaque una cum Hecuba in scenam delatum esse coniicio propterea, quod similitudinem quandam sors Hecubae cum sorte Alemenae habere videtur,

Praeter Aristophanem autem etiam Plautus, Plutarchus (Marc. p. 310. C.), Diogenes L. (III, 63.), Macrobius, Pho- tius, Hesychius aliique ad hanc tragoediam respexerunt.

C; Plistih'-e dex

"

Argumentum huius dramatis apud Hyginum c. 86. in- veniri primus vidit Musgravius, Illius narratio haec est: .lIhyestes, Pelopis et Hippodamiae filius, quod cum Ae- ropa, Atrei uxore, concubuit, a fratre Atreo de regno est eiectus. At is Atrei filium, Plisthenem, quem pro suo educaverat, ad Atreum interficiendum misit. Quem Atreus credens fratris filium esse, imprudens filium suum occidit." Hanc tamen narrationem non ex ipso Euripide,

543

sed ex Attii opere haustam esse inde apparet, quod Pe- lopidarum ei nomen pro titulo praemissum est: P e- lopidae enim Attii tragoediarum una inscripta fuit, quam quidem de Euripidis Plisthene expressam fuisse ex hac ipsa inscriptione cognoscitur. Atrei filium Plisthenem fuisse schol. Orest. v. 9. testatur: καὶ ᾿Δτρεὺς uiv KAtó- λαν τὴν ΖΔίαντος ἀγαγόμενος ἔσχε Πλεισϑένη τὸ σῶμα ἀσϑενῆ, ὃς ᾿Εριφύλην γήμας ἔσχεν ᾿Δγαμέμνονα καὶ Me- νέλαον καὶ ᾿ἀναξιβίαν. Νέος δὲ τελευτῶν ὁ Πλεισϑένης καταλείπει τῷ πατρὶ τοὺς παῖδας. Quocum quodammodo conspirat Eustath. ll. &, 249: οὗτοι μὲν ἦσαν κατὰ τὸ σύνηϑες ᾿Δερόπης xol ᾿ΔΑτρέως παῖδες τοῦ Πέλοπος. τῇ δὲ ἀληθείᾳ Πλεισϑένους. ὥς φασιν ἄλλοι τε πολ- λοὶ x«l Πορφύριος ἐν τοῖς ξητήμασιν. AAX ἐπειδὴ Πλεισϑένης νέος τελευτᾷ μηδὲν καταλείψας μνήμης ἄξιον, véou πάνυ ἀνατραφέντες ὑπὸ ᾿Δτρέως αὐτοῦ παῖδες ἐκλήϑησαν ἢ. Hunc Plisthenem per Thyestem interfe- ctum esse schol. Orest. v. 16, docet: τὴν μοιχείαν ᾽Ζερό- πῆς αἰνίττεται. ἢ τὴν yvvaixa Πλεισϑένους, ὃν ἀνεῖλε Θυέστης. Eundem Aeropae maritum et Agamemnonis Menelaique patrem fuisse Apollodorus III, 2, 2. refert: ᾿Μερόπην δὲ καὶ Κλυμένην Κρητεὺς Ναυπλίῳ δίδωσιν εἰς ἀλλοδαπὰς ἠπείρους ἀπεμπολῆσαι. Τούτων ᾿Δερόπην μὲν ἔγημε Πλεισϑένης καὶ παῖδας ᾿“γαμέμνονα καὶ ΜΜε- νέλαον ἔτεκεν. Haec ex Euripide hausta esse scholiasta Sophoclis ad Ai. 1269. docet his verbis: ἡ ἱστορία ἐν ταῖς Κρήσσαις Εὐριπίδου, ὅτι διαφϑαρεῖδαν αὐτὴν (τὴν ᾿Δερόπην) λάϑρα ὑπὸ ϑεράποντος ὃ πατὴρ (Κρητεὺς) ΝνΝαυπλίῳ παρέδωκεν, ἐντειλάμενος ἀποποντῶσαι. Ὃ δὲ οὐκ ἐποίησεν, ἀλλ᾽ ἐνεγύησε Πλεισϑένει. Verumtamen in Cressis haec lecum habere non potuisse facile est in- tellectu: non potuit enim eadem mulier et patri et filio

*) Eadem refert Dict. Cret. I, 1: ,,Sed hi non Plisthenis, uf eranfí, magis quam Atrei dicebantur, ob eam caussam, quod, quum Plisthenes, admodum parvus, ipse agens in pri- mis annis, vita functus nihil dignum ad memoriam nominis reliquisset, Atreus miseratione aetatis secum eos habuerat neque minus quam regios educaveraí." ul

5144

nupfa fuisse. Fallente memoria Cressas pro Plisthene scho- liasta nominavit. Hyginus autem, Aeropam Atrei coniugem fuisse dicens, utramque Euripidis narrationem confudisse videtur. Denique respexisse ad nostram tragoediam Quincti- lianum necesse est, apud quem III, 7, 19. haec leguntur: Quibusdam bona vitiis corrupta odium attulerunt, ut Ne- rea imbellem, Plisthenem impudicum a poetis accepimus," Impudicitia iuvenis connubio arguitur, quod cum femina impudicissima iniit; et videtur 'Thyestes mores pueri, quem regno patriaque pulsus ac crudelissima poena affe- ctus patri surripuerat et in spem futurae ultionis pro suo educabat, data opera corripuisse. Sic ingeniosissima cru- delitate, quod male moratos liberos, quam nullos, habere miserius esset, fratris saevitiam aequavit.

Haec a Thyeste prooemio exposita esse putandum est, Praeterea huius dolum hunc fuisse ex fragmentis colligo. Primo perfecit, ut Plisthenes, qui se 'Thyestis fillüm esse credebat, Atrei filius haberetur et in domum regnique successionem summa cum laetitia a vero patre reciperetur. Hoc autem impetrato iuvenis, qui putaret ultionem crudelitatis pro '"Thyeste exigendam regnumque eidem, tanquam vero patri suo, restituendum esse, Atreum interficere conatus est. Quo in conatu deprehensus, Thyestis se filium esse confessus est, et tanquam '"Thye- stis filius ab Atreo summo cruciatu atque supplicio neca- tus. Animam exspirante Plisthene "Thyestes, ut fratris dolore se delectaret, veritatem aperuit.

Aut mutata veste aut situ ac moerore deformis fra- trem 'Thyestes adisse videtur et filium ei cum nepotibus, quasi divinatione repertum, adduxisse. Sardibus se oriun- dum esse dixit

ἐγὼ δὲ Σαρδιανός, οὐ γὰρ AAoyóAag, ideo, quod Argis pulsus in Lydiam, pristinam Pelopida- rum patriam, concesserat ), Duos Plisthenis filios (Aga- memnonem atque Menelaum) una adductos esse haec Thyestis verba declarant:

SEt ut te triplici laetarem bono."

*) Hygin. c. 88: ,,Postero die rogat regem 'Thyestes, ut se in patriam Lydiam remitteret."

*

5415

Oraculorum auctoritate fidem firmatam esse ex fra- gmento eo, quod Schneidew. Coni. critt. p. 108. protulit, colligi potest :

εἰσὶν γάρ. εἰσὶ διφϑέραν usAcyygogeió

πολλῶν γέμουσαι “οξίου μαντευμάτων.

Videtur igitur specie χρησμολόγου se Thyestes Atreo ob- tulisse. Eius verba servantur haecce:

»Nam eum uti credam ex (uo esse conce-

ptum satu,

Sat argumenta redigunt animum et com-

movent." Ea argumenta in vestibus Plisthenis reperta esse videntur:

»HMius serpentis squamae squalido auro

textae et purpura." Atreus autem agnito receptoque filio, ut grandaevus, re- gnum tradit cum hisce praeceptis:

δήμῳ δὲ μήτε πᾶν ἀναρτήσῃς κράτος

μήτ αὖ κακώσῃς, πλοῦτον ἔντιμον vi9slg,

μηδ᾽ ἄνδρα δήμῳ πιστὸν ἐχβάλῃς ποτέ,

μηδ᾽ αὖξε καιροῦ μεῖξον" οὐ γὰρ ἀσφαλές,

μή 6o, τύραννος λαμπρὸς ἐξ αὐτοῦ φανῇ"

κώλυε δ᾽ ἄνδρα παρὰ δίκην τιμώμενον" :

πόλει, γὰρ εὐτυχοῦντες oi κακοὶ νόσος.

Festorum, sacrificiorum epularumque apparatus, qui- bus Atreus diem laetissimum celebrandum curavit, hoc est indicium :

μηλοσφαγεῖτε δαιμόνων ἐπὶ ἐσχάραις.

Eandem laetitiam chorus describit hisce verbis:

πολὺς δὲ κοσσάβων docyuós,

Κύπριδος προρωδὸν

ἀχεῖ μέλος ἐν δόμοισιν.

In hac ipsa festorum laetitia impetum ἃ Plisthene in Atreum factum esse putandum est, Ex confessione illius decerptum esse potest fragmentum satis obscurum :

»Stimulove cor meum."

Quum Atreus Thyestem non ipsum, sed tantum liberos eius interfecisset, iniuste sibi mortem ab illius filio inten- tatam esse arbitrabatur:

οὐ τὸν σὸν ἔχταν πατέρα. πολέμιόν ys μήν.

35

546

Ad 'Thyestis orationem, veritatem aperientis, hoc traho fragmentum , quo fratrem re peracta laetari vetat:

»Nectibi me in hoc gratari decet? Cognito errore uxor Atrei laqueo vitam abrumpit, sic antea. conquesta :

Quinam Tantalidarum internecioni mo-

dus

Paretur, aut quaenam unquam ob mortem

Myrtitli Poenis luendis dabitur satias supplict" Ubi nec Pelopidarum nomen mec facta aut famam audiam." Atreus autem orbatus liberis, privatus coniuge, grandae- vus, duplici luctu afflictatus, miserrimus apparet. Huius verba haec fuerunt:

ὦ zÀo)9 , ὅσῳ μὲν ῥᾷστον εἶ βάρος φέρειν,

πόνοι δὲ κἀν σοὶ καὶ φϑοραὶ πολλαὶ βίου

ἔνεισ᾽. ὃ γὰρ πᾶς ἀσϑενὴς αἰὼν βροτοῖς.

"Ote hinc ire et rapere lucti vestem in

leto coniugia?"

Sive mortem sibi conscivit Atreus sive superstes fuit, utique regnum ad "Thyestem translatum esse verisimile est. Praeierat Homerus:

"Avgsvg δὲ ϑνήσκων ἔλιπεν πολύαρνι Θυέστῃ.

Et potuit huc respicere scholiasta Orest. v. 800. hisce verbis: μέλλων δέ ποτε τελευτᾶν ᾿Ζτρεὺς τὴν βασιλείαν Θυέστῃ καταλιμπάνει, ὅπως ἀνδρωϑέντι ᾿“γαμέμνονι ἐπιδώσει αὐτῷ τὴν βασιλείαν.

Praestantiorum numero tragoediarum hoc drama ha- bitum esse Attii imitatio ostendit, cuius fragmenta apud Ciceronem, Gellium, Nonium aliosque inveniuntur. Ean- dem Quintilianus loco, quem supra commemoravimus, Ovidius Rem. A. 777. et Serv. Aen. I, 458. respexisse videntur. Graeci exemplaris fragmenta apud Athenaeum, Stobaeum et grammaticos reperiuntur.

Hoc drama structura quidem loni simillimum fuisse videtur, rebus autem atque natura argumenti finitimum

541

fuit Hecubae, ut facile etiam una in theatrum deferri potuerit. Repraesentabatur enim parens summa crudelitate liberis orbatus simulque ipse bonis regnoque privatus, isque mala, quibus laborat, in eum, a quo iniuriam pas- sus est, omnia revolvit. Homo nefarius, qui regni divi- tiarumque cupidine ad immanissima scelera committenda abreptus est, dum liberos quaerens oracula consulit, ho- rum ipsorum ductu ad orbitatem et perniciem adigitur. Verisimile enim est Atreum malo aliquo sive necessitate ad quaerendum filium reducendumque Thyestem impulsum esse eoque rerum sanandarum studio ansam praebuisse fratri ultionis repetendae. Certe similia ab aliis poetis scripta ' fuisse ex Hygini narratione c. 88. intelligitur, cui insunt haecce: ,nterim sterilitas Mycenis frugum ac penuria oritur ob-Atrei scelus. Ibi responsum est, ut 'Thyestem in regnum reduceret) Itemque haec: ,Interim Atreus mittit Agamemnonem et Menelaum filios ad quaerendum Thyestem: qui Delphos petierunt sciscitatum. — Casu 'Thyestes eo venerat ad sortes tollendas de ultione fratris, comprehensusque ab eis ad Atreum perducitur, Quem Atreus in custodiam coniici iussit, Aegisthumque vocat, aestimans suum filium esse, et mittit eum ad 'Thyestem interficiendum etc." ^ Ad Aegisthum in hac narratione translata sunt ea, quae Plistheni tribuit noster. Ceterum caussis rerum iisdem uti potuit, neque ei coniecturae fra- gmenta adversantur,

D.. T hes ew s

Caedem Minotauri atque amorem Ariadnae hac íra- goedia repraesentata fuisse fragmenta ostendunt. Eae res cum a pluribus scriptoribus relatae sint, nemo eerum Euripidis vestigiis accuratius institisse, sed respexisse ad eum plerique videntur *).

*) Cf. Welck. p. 733 seq., qui omisit Malalae Chronogr. L. IV. p. 107. (87. Nieb.) et 'Tzetzis Chil. XI. v. 549 seqq. 39 *

948

Prooemium ab Ariadne dictum esse ex fragm. VII. intelligitur. ^Conquestam esse virginem suspicor et de patris saevitia et de fratris efferata immanitate, quarum quum illam odisset, hane abominaretur, perfugium quae- rebat et liberationem ex molestiis. Eandem de instituto pueros puellasque Athenienses monstro obiiciendi specta- tores docuisse necesse est. Formam Minotauri describens eum dixit esse

σύμμικτον εἶδος κἀποφώλιον βρέφος.

Postea pastor quidam eam convenit, qui forte, quum prope mare armenta pasceret, Theseum cum suis e navi ᾿ escendentem spectasse videtur. Hic 'Thesei nomen navi inscriptum conspexerat, sed ignarus litterarum cum inter- pretari non potuisset, formas earum sic memoriae manda- verat, ut posset singulas ordine describere:

ἐγὼ πέφυκα γραμμάτων μὲν οὐκ ἴδρις,

μορφὰς δὲ λέξω καὶ σαφῇ τεχμήρια᾽"

κύκλος τις ὡς τόρνοισιν ἐκμετρούμενος "

οὗτος δ᾽ ἔχει σημεῖον ἐν μέσῳ σαφές.

Τὸ δεύτερον δὲ πρῶτα μὲν γραμμαὶ δύο,

ταύτας διείργει δ᾽ ἐν μέσαις ἄλλη μία.

Τοίτον δὲ βόστρυχός τις ὡς s(Avyuévog.

Τὸ δ᾽ αὖ τέταρτον ἦν μὲν εἰς ὀρϑὴν μία,

λοξαὶ δ᾽ im αὐτῆς τρεῖς κατεστηριγμέναν

ἦσαν. Τὸ πέμπτον δ᾽ οὐκ ἐν εὐμαρεῖ φράσαι"

γραμμαὶ γάρ εἰσιν ἐκ διεστώτων δύο,

αὗται δὲ συντρέχουσιν εἰς μίαν βάσιν.

Τὸ λοίσϑιον δὲ τῷ τρίτῳ προςεμφερές.

Sine dubio hae litterarum formae (0 HZZETTZ)) prorae navis, quae Athenis servabatur, inscriptae erant, deditque haec Euripides civium studio , antiquitatis illud monumentum venerantium ἢ).

Locum, quo res agerentur, proxime labyrinthum fuis- se et labyrinthum ipsum oculis spectatorum repraesenta- tum fuisse putandum est. Ex quo loco postquam Ariadne in regiam rediit, chorus prodiit septem adolescentium se-

*) Plato Phaed. p. 58. A. Plutarch. Thes. c. 23.

549

ptemque virginum, qui pro hostiis adducebantur *). Pa- rodi fragmentum apud Aristophanem et scholiastam eius- dem (Vesp. 312.) servatum est: ^

τί μὲ δῆτ᾽, ὦ μελέα μᾶτερ, ἔτικτες ; Alternans eum choro Hippolytus haec cecinisse traditur:

ἀνόνητον ἄγαλμα,

πάτερ, οἴκοισι τεκών. De horum immolatione exponens Plutarchus Euripidem secutus esse videtur, id quod versus quosdam huius poetae proferendo declarat. Is igitur propter Androgei caedem sterilitate, morbo ac fluminum inundationibus Atticam la- borasse narrat, monenteque deo Delphico, Minoe placato atque reconciliato finem fore malorum iraeque coelestis, Athenienses legatis cum suppliciis missis foedus inisse ea lege, ut tributum novem annis mitterent septenos adole- scentes totidemque virgines. Hos in Cretam deportatos a ítragicis perhiberi (ὁ μὲν τραγικώτατος μῦϑος dzo- φαίνει) in labyrintho aut a Minotauro peremtos esse aut vagantes, cum exitum invenire nequirent, ibidem in- terisse.

Finita parodo Theseus cum prooemio quodam in sce- nam prodiit. Ad Europae terminos se navigasse ait:

σχεδὸν παρ᾽ αὐτοῖς κρασπέδοις Εὐρωπίας, ut pugnaret cum monstro, quod tauri faciem cum humano corpore consociatam gerere dicatur:

ταύρου μεμῖχϑαι καὶ βροτοῦ διπλῇ φύσει. Neque tamen se imparatum ad tales labores ac discrimina accedere, sed meditatione atque disciplina (Pitthei, pu- to) firmatum:

ἐγὼ δέ, τοῦτο παρὰ δοφοῦ τινος μαϑών,

εἰς φροντίδας νοῦν συμφοράς v ἐβαλλόμην.,

φυγάς τ᾽ ἐμαυτῷ προςτιϑεὶς πάτρας ἐμῆς

θανάτους τ᾽ ἀώρους καὶ κακῶν ἄλλας ὁδούς,

ἵν᾽, εἴ τι πάσχοιμ᾽, ὧν ἐδόξαζον φρενί,

μή μοι νέορτον προςπεσὸν μᾶλλον δάκοι. Haec vertit Cicero eo loco Tusculanarum disp., quo docet praemeditatione futurorum malorum leniri eorum adven-

*) Cf. Welck. p. 784.

$50

tum quae venientia longe ante videris. Verissime idem Euripidis ipsius sententiam a Theseo explicari animadver- tit: ,Quod autem "Theseus a docto se audisse dicit, id de se ipso loquitur Euripides *). Fuerat enim auditor Anaxagorae, quem ferunt nuntiata morte filii dixisse: »Sciebam me genuisse mortalem." ἢ |

Tertio dramatis actu colloquium "Thesei atque Mino- tauri exhibitum fuisse consentaneum est. Huius colloquii parte ea, quae minas "Thesei continebat, Aristophanes in Ranis (v. 478.) abusus est:

vola Στυγός 6€ μελανοκάρδιος πέτρα

VAysgóvrióg τε σκόπελος αἱματοσταγὴς

φρουροῦσι Κωκυτοῦ τὲ περίδρομοι κύνες

"Eyvá 9' ἑκατογχέφαλος, ἣ τὰ σπλάγχνα σου

διασπαράξει" πνευμόνων τ᾽ ἀνϑάψεται,

Ταρτησία μύραινα ᾽ τὼ νεφρὼ δέ δου

αὐτοῖσιν ἐντέροισιν ἡματωμένω

διασπάσονται Γοργόνες Τιϑράσιαι,

ἐφ᾽ ἃς ἐγὼ δρομαῖον δὁρμήσω πόδα Ἐῶ. Tanquam ipsa Euripidis verba haec protulit scholiasta:

κάρα τὲ γάρ Gov συγχέω κόμαις ὁμοῦ

ῥδανῶ vs πεδόσ᾽ ἐγκέφαλον, ὀμμάτων δ᾽ ἄπο

αἵἱματοσταγεῖς πρηστῆρες ὕσονται κάτω ***). His minis compulsum simulque copia militum , qui 'The- seo praesto erant, territum Minotaurum in labyrin- thum, tanquam in castellum, concessisse verisimile est. Ad quod munimentum expugnandum quum 'lheseus se accingeret, Ariadne, viri praestantissimi amore permota, in colloquium eius venit ostenditque, qua ratione in laby- rinthum ipsum ingressus monstrum interimere incolumis-

*) Pittheum a Theseo sapientem dici manifestum est.

**) Schol. Ven.: παραπλήσιά ἐστι τούτοις τὰ ἐν τῷ Θησεῖ πε- ποιημένα παρ᾽ Εὐριπίδῃ" ἐκεῖ γὰρ τοιοῦτος ἦν σπουδάξων καὶ τοιαῦτα λέγει πρὸς τὸν Mívoa (Μινώταυρον Ἐ)" διστά- σαι δ᾽ ἄν τις, μὴ καὶ ταῦτα μιμεῖται ᾿ἀριστοφάνης. Προ- είρηται. ὅτι πολὺς ἐν τούτῳ τῷ γένει ᾿ἡριστοφάνης. Schol. Flor. ad 479. (μελανοκάρδιος)" ἐκ Θησέως Εὐριπίδου.

***) Vulgo soloece δεύσονται κάτω.

551

que inde evadere posset^). Theseus contra pollicitus est se eam ex labyrintho servatum in patriam secum abducturum et pro uxore habiturum. Consilium Ariadnae his verbis explicat Plutarchus c. 19: ἐπεὶ δὲ κατέπλευσεν εἰς Κρήτην, ὡς uiv οἵ πολλοὶ γράφουσι καὶ ᾷδου- δι, παρὰ τῆς ᾿Δριάδνης ἐρασϑείσης τὸ λίνον λαβὼν καὶ διδαχϑεὶς. ὡς ἔστι τοῦ λαβυρίνϑου τοὺς ἑλιγμοὺς διεξελ- δεῖν. ἀπέχτεινε τὸν Μινώταυρον καὶ ἀπέπλευσε τὴν ᾿Δριάδνην ἀναλαβὼν καὶ τοὺς ἠϊϑέους. Exstat etiam fragmentum ad huius doli descriptionem pertinens (inc. n. 206.):

— λίνου κλωστῆρα περιφέρει λαβών.

Ex famuli narratione hoc depromtum esse apparet. Eo- dem pertinet fragm. inc. 202., quo ipsa monstri caedes significatur :

ὃ δ’ ἐσφάδαξεν, οὐκ ἔχων ἀπαλλαγαάς. Potuit praeterea in hac tragoedia locum habere fragm. inc. 46:

σὺν τοῖσι δεινοῖς αὔξεται κλέος βροτοῖς. Nec absonum est fragm. 110:

εἶ δὲ ϑανεῖν 95g, ὧδε ϑανεῖν καλόν,

εἰς ἀρετὴν καταλυσαμένους βίον.

Noctu clam cum Ariadna 'Theseum aufugisse ait Dio- dorus (V, 51.), nec sponte illani deseruisse, sed Baccho minitanti, quum Naxum pervenisset, concessisse. Ad De- lum quoque eum appulisse et, cum sacra Apollini fecisset signumque Veneris dedicasset, quod ab Ariadna accepis- set, tripudium saltasse cum pueris puellisque, quod po- stero quoque tempore Delii usurpaverint, refert Plutarchus c. 20. Harum rerum praemonendarum caussa Minervam de coelo descendere necesse fuit.

Hunc dramatis exitum pictura quadam Herculanensi repraesentari suspicor, in qua Theseus conspicitur pallio indutus, caetera nudus, et coram eo Minotauri interfecti corpus cruentatum. Pueri puellaeque servati crura,

*) Diodor. IV, 61: Θησεὺς δὲ εἰς λόγους ἐλθὼν αὐτῇ καὶ ταύτην συνεργὸν λαβὼν κτλ.

592

manus, clavam viri amplectuntur. Numen praesens post tergum eius apparet.

Respexit Aristophanes ad hoc drama in Vespis v. 312., in Ranis v. 476 etc. Usi sunt quibusdam eius ver- sibus Plutarchus, Galenus, Athenaeus, Cicero aliique. Una cum Hecubae fabula actum illud esse inde colligo, quod Deliacorum sacrorum ac tripudii sollemnis ab Athe- niensibus antiquitus instituti commemorandorum facultas erat, quodque pestilentiae remedium quaerentes Athenien- ses tributum puerorum puellarumque in Cretam initio mi- sisse dicebantur, et quod liberorum caedem Theseus per- inde atque Hecuba immane monstrum supplicio afficiens ulciscitur.

University of Toronto Library

Acme Library Card Pocket LOWE-MARTIN CO. LIMITED

D