0K297
.R4

The
^ Arno ld Arboreti
Purchase
June 1971

(H. C. 1862)

Received J un €_ J 9 ) 5. ,

FLORA VAN HELDER

FLORA VAN HELDER

HANDLEIDING TOT HET BESTEMMEN DER IN
EN OM HELDER, HUISDUINEN EN HET KOEGRAS
WILDGROEIENDE EN OP OPENBARE PLAATSEN
ALGEMEEN AANGEPLANTE KRUIDEN, HEESTERS
EN BOOMEN BEWERKT DOOR

JULIE HOEK EN Dr. H. C. REDEKE

TE HELDER BIJ C. DE BOER JR. - MCMI

LIBkARY

NEW \()llK

va K Wie/
. 1? 'f

VOORWOORD

jS. 9. B, Ö. /3.

N de laatste vier of vijf jaren plachten wij
op onze wandelingen door Hollands Noor-
derkwartier planten te verzamelen, eerst te
hooi en te gras, later meer systematisch en
wij legden een herbarium aan, dat een nu
vrij volledig overzicht geeft van de eigenaardige plan-
tengroei dezer streek. Dit herbarium bevindt zich in
het Zoölogisch Station der Nederlandsche Dierkundige
Vereeniging. Om de door ons verzamelde gegevens
echter in ruimer kring ter beschikking te stellen, meen-
den wij niet beter te kunnen doen, dan beschrijvende
lijsten der door ons gevonden planten te publiceeren.
Zoo is dit boekje ontstaan ten gebruike van hen, die er
belang in stellen, het leven der planten hunner om-
geving uit eigen aanschouwing te leeren kennen.
Met behulp der dichotomische tabellen, die naar wij
hopen ook voor de allereerste beginners bruikbaar
zullen blijken, zijn de meeste soorten zeer gemakkelijk
te bestemmen. Vervolgens zijn bij de meer gewone
planten, die iedereen noodzakelijkerwijs met naam en
toenaam behoort te kennen, een aantal bijzonderheden
betreffende de bestuivings-inrich tingen der bloem, de
verspreiding van vruchten en zaden, de betrekkingen
tusschen planten en mieren en enkele andere biologische
bijzonderheden ingevoegd, benevens een opgave van
de meest algemeene door dieren verwekte galvormingen.

Hierbij moesten wij ons echter, meer dan ons lief was,
bekorten, gelijk ook in de inleiding over de oekologie,
de groeiplaatsenleer, onzer planten. Het uitteraard vluch-
tige overzicht, dat hier over de verschillende planten-
formatie's van ons gebied gegeven wordt, is bovenal
bedoeld als aansporing tot eigen studie en waarneming
voor meergevorderden.

Natuurlijk zullen de lijsten blijken niet geheel volledig
te zijn: wij hopen van harte, dat ons recht vele planten
„nieuw voor de flora" zullen worden gebracht. Dat
een aantal minder gewone soorten, die ons ontgaan
waren, niet ontbreken, zijn wij verschuldigd aan de
vriendelijke medewerking van den heer L. de Bruijn,
hoofd eener openbare lagere school te Helder. Het zij
ons vergund dezen nauwlettenden natuurvriend daar-
voor openlijk onzen hartelijksten dank te zeggen.
Met bijzondere erkentelijkheid moge ten slotte nog
vermeld worden, dat Dr. J. W. C. Goethart, Direk-
teur van het Rijks-herbarium te Leiden, de goedheid had
ons Cyperaceeen-materiaal nog eens ter dege na te zien.

Helder, in de eerste dagen van
Augustus negentien honderd één

JULIE HOEK

Dr. H. C. REDEKE

LIJST DER GEBEZIGDE AFKORTINGEN :

L. beteekent: Linneus

D. C. beteekent : De Candolle

de Br. tusschen haakjes achter een plantenbeschrijving
beteekent, dat deze plant door den heer L. de Bruijn
te Helder werd gevonden

INLEIDING

REKT men in gedachte een lijn van af de INLEI-
Kooi aan het Groote Noordhollandsche DING
Kanaal langs de Middenvliet tot op het
strand, even beneden paal 4, dan geeft deze
lijn ongeveer de zuidelijke grens van het
door ons onderzochte gebied aan. Het centrale en
verreweg het grootste gedeelte van dit gebied wordt
door de brakke gronden van den polder het Koegras
of Buitenveld ingenomen, ten Westen door de duinen
en het strand begrensd, ten Oosten door het Noord-
hollandsch Kanaal met zijn dijken en de daarbuiten
gelegen schorgronden. In het Noorden sluiten zich
daarbij aan de Heldersche en Huisduiner polder met
den bebouwden kom van de gemeente Helder, wel
beschermd door de kapitale Heldersche zeewering, die
in het Noord- Westen vanaf Kaaphoofd tot even voorbij
het dorp Huisduinen reikt.

Het valt niet te ontkennen, dat het plantenkleed van
dit noordelijkste gedeelte van Noordholland over het
geheel genomen alles behalve weelderig is. Slechts op
sommige vochtige plekken in de duinstreek treft men
een rijkere vegetatie aan ; overigens heeft de flora een
zeer monotoon karakter, hetgeen moet worden toege-
schreven aan de groote eenvormigheid van het terrein
en het betrekkelijk geringe aantal plantensoorten. Van
de, stel ruim veertienhonderd, hoogere planten, die in
Nederland in het wild gevonden worden, kunnen
nauwelijks driehonderd-en-vijftig, dat is dus nog geen
vierde gedeelte, gezegd worden tot onze flora te be-
h o oren.

Deze armoede openbaart zich wel het eigenaardigst
daardoor, dat sommige planten, die in andere streken,

I

INLEI- zonder aan een bepaalden bodem gebonden te zijn,
DING overal en algemeen in het wild aangetroffen worden,
in het door ons onderzochte gebied óf zeldzaam zijn
(Lamium-soorten, eenjarige Veronica's, Glechoma he-
deracea, Ficaria ranunculoides) of zelfs geheel schijnen
te ontbreken. Zoo o. a. Chelidonium majus, de stin-
kende gouwe.

Voor een deel moet dit ontbreken van vele elders ge-
wone planten ongetwijfeld worden toegeschreven aan
het feit, dat het geheele gebied, met uitzondering na-
tuurlijk van Helder en Huisduinen zelf, nagenoeg on-
bewoond is. De meeste der bovengenoemde planten
toch groeien met andere bij voorkeur in de nabijheid
van menschelijke woningen, op steenhoopen of onder
heggen, op ruige plekken en langs randen van wegen.
Men noemt zulke planten ,,ruderaalplanten" en zij
spelen uiteraard slechts een ondergeschikte rol in schaars
bevolkte streken. Precies hetzelfde geldt voor de eigen-
lijke akkeronkruiden. Landbouw wordt slechts op zeer
kleine schaal, hier en daar in het Koegras gedreven
en tal van typische onkruiden ontbreken dan ook in
onze flora.

Zoo bijvoorbeeld: Raphanus raphanistrum, Specularia
speculum, Scleranthus annuus, Arnoseris pusilla, Chry-
santhemum segetum, Apera spica venti. Andere komen
slechts sporadisch of meer als ruderaalplanten voor:
Agrostemma githago, Centaurea cyanus. Papaver rhoeas.
Omgekeerd vindt men als onkruid op velden en akkers
tal van planten die elders meer als ruderaalplanten ge-
vonden worden, of' althans als onkruid nooit een zeer
groote beteekenis krijgen. Voorbeelden hiervan zijn :
Vicia, Spergula, Polygonum, Chenopodium, Phragmites.
In het eigenaardig voorkomen dezer zoogenaamde
„adventiefplanten" nadert onze flora zeer tot die der
Noordzee-eilanden en deze overeenkomst blijkt nog
grooter, wanneer wij de rest der planten, de eigenlijke
inboorlingen, die de kern van elke flora uitmaken,
gaan beschouwen.
Het blijkt dan, dat verreweg de meeste planten, die

2

bij ons in het wild groeien, ook op Texel gevonden INLEI-
worden, dat met name de flora onzer duinen de groot- DING
ste gelijkenis vertoont met die van het zuidelijk deel
van Texel en geheel afwijkt van de plantengroei der
Haarlemsche duinen bijvoorbeeld — gelijk aanstonds
nog meer in het bijzonder zal worden aangetoond.
Zeer verwonderlijk is deze overeenkomst onzer flora
met die der Noordzee-eilanden echter niet, wanneer
men bedenkt, dat deze eilanden ongetwijfeld eenmaal
met den vasten wal van Noordholland hebben samen-
gehangen, terwijl aan den anderen kant Huisduinen
zelf nog in het begin der zeventiende eeuw een eiland
was. Althans bij hoogwater was het volkomen van het
Westfriesche vasteland gescheiden, zoodat Noordzee en
Zuiderzee in open verbinding met elkaar stonden, on-
geveer als in den tegen woordigen tijd door het Éijer-
landsche Gat, tusschen Texel en Vlieland. Terwijl de
kust voortdurend afnam kwam telkens veel Noordzee-
water binnen en bedreigde de Zijper Zeedijk, die in
die dagen de noordgrens van het vasteland van Noord-
holland vormde en het er achter gelegen lage land ter
nauwernood beschermen kon. Daarom lieten in 1610
de Staten langs het strand een zanddijk leggen vanaf
de noordwestpunt van den polder Callantsoog tot aan
Huisduinen: den nog zoo genoemden Statendijk of
Zanddijk. Ten Westen van dezen dijk vormde zich een
smalle rij duinen; de dijk zelf werd gaandeweg over-
stoven en ten Oosten ervan lagen uitgestrekte slikken
en schorren met hier en daar wat hoogere zandheuvels.
Deze schorren, waarop in het begin dezer eeuw slechts
koeien en schapen konden worden geweid, zijn om-
streeks 1820 bedijkt, toen het Noordhollandsche Ka-
naal gegraven werd. Zij gaven den oorsprong aan den
polder het Koegras. De voormalige zandheuvels vindt
men terug in de binnenduintjes bij de Garst en de
Schooten en van den zanddijk ziet men nog de sporen
in de steile helling naar de landzijde van de duinen
ten zuiden van de Doggersplaats. En aan de overzijde
van het Kanaal, ten oosten van den Schordijk, liggen

3

INLEI- nog altijd uitgestrekte schorgronden, die ons een beeld
DING geven van hoe eenmaal de bodemgesteldheid van het
noordelijkst deel van Holland's Noorderkwartier moet
geweest zijn.

Het dorre strand en de duinen in het Westen, de
zilte schorren in het Oosten, daar tusschen de brakke
gronden van het Koegras, zij vormen in hoofdzaak het
terrein, waarvan wij het plantenkleed thans wat meer
in bijzonderheden zullen nagaan. Daarbij komen de hel-
lingen der talrijke dijken, de randen der wegen door
de polders en eindelijk, niet te vergeten, de vele,
meest brakke, kanalen en vlieten, slooten en plassen.
En de zee zelf.

Onafhankelijk van haar systematische verwantschap
maar naar haar bijzonderen bouw in harmonie met den
aard der omgeving waarin zij groeien kan men de
planten onzer flora in een aantal gemeenschaps-klassen
verdeelen, bij welke indeeling echter de reeds boven-
genoemde ad ventief planten buiten beschouwing blijven.
Men zou deze gemeenschaps-klassen aldus kunnen on-
derscheiden: ten eerste de klasse der zandplanten of
xerofyten, ten tweede die der zoutplanten of halofyten,
vervolgens die der moeras- en waterplanten of hydro-
fyten en eindelijk die der weide- en bosch plan ten
of mesofyten.

Deze laatste klasse, die in hoofdzaak de plantenforma-
ties omvat, die wij gewoon zijn met den naam van
weilanden en bosschen aan te duiden, is in ons ge-
bied slechts zeer onvolledig vertegenwoordigd. Bosschen
vindt men er in het geheel niet en de weilanden ver-
toonen, armzalig als ze zijn, een sterk gedegenereerd
type. Doch hierover aanstonds nog een enkel woord.
Des te sprekender zijn daartegenover de drie eerstge-
noemde gemeenschapsklassen, wat natuurlijk moet wor-
den toegeschreven aan de bijzondere gesteldheid van
het terrein. Wij zullen nu deze drie klassen achtereen-
volgens iets uitvoeriger beschouwen en daarbij in de
gelegenheid zijn te wijzen op tal van eigenaardigheden
4

in het uitwendig voorkomen, den zoogenaamden „habi- INLEI-
tus", en de verspreiding van de planten onzer flora. DING

De klasse der xerofyten is in ons gebied vertegenwoor-
digd door drie vegetatie-vormen of formaties, te weten :
de strand vegetatie,
de diiinvegetatie,
de heidevegetatie.

Xerofyten zijn planten, die op een dorren, drogen
bodem en in droge lucht groeien. Deze bodem is
meestal zand, vandaar dat wij ze zandplanten noem-
den, en de lucht, die ze omgeeft, is droog door
feilen zonneschijn of aanhoudenden wind. Men vindt
echter ook xerofyten op dorre rotsen of droge boom-
schors. Planten nu, die onder zulke omstandigheden
groeien, moeten voor alles de eigenschap bezitten van
tegen bijzondere droogte bestand te zijn en feilen zon-
neschijn te kunnen verdragen.

De groote droogte maakt het voor de planten nood-
zakelijk in de eerste plaats door verdamping zoo min
mogelijk water te verliezen, maar vervolgens moeten
zij er op ingericht zijn, zooveel mogelijk van het beetje
water, dat nog in den bodem is, op te nemen en vast
te houden.

Alle xerofyten, alle strand-, duin- en heideplanten zijn
derhalve toegerust met onderscheiden middelen, om de
verdamping zooveel mogelijk tegen te gaan en tevens
zooveel mogelijk water op te zuigen en vast te houden.
Deze gemeenschappelijke levenstaak nu vindt haar uit-
drukking in een onderlinge overeenkomst in samen-
stel en groei wij ze der planten en deze overeenkomst
heeft er toe geleid ze te beschouwen als leden eener
groote planten-gemeenschaps-klasse : die der xerofyten.
Deze klasse, klaarblijkelijk dus slechts een terwille van
de indeeling willekeurig gekonstrueerd begrip, omvat
een aantal kleinere formaties, die verschillen al naar
de plantensoorten waaruit ze in hoofdzaak bestaan,
hetgeen weer afhankelijk is van het klimaat en van,
soms geringe, verschillen in den aard van den bodem.

5

INLEI- Een goed voorbeeld van zulk een xerofyten-formatie is
DING een heide. Ook de strand vegetatie kan men als een tame-
lijk op zich zelf staande plantengemeenschap noemen
en ook, doch in eenigszins beperkten zin, omdat er
gelijk wij zien zullen vaak vreemde elementen onder
gemengd zijn, de duinflora. Deze formaties zijn de
natuurlijke eenheden, waarvan men bij de studie der
plantengeografie heeft uit te gaan.
De meest gewone inrichtingen om de verdamping tegen
te gaan zijn

ten eerste: periodieke verkleining der oppervlakte. Er
zijn een aantal grassen, Psamma arenaria, Corynepho-
rus canescens zijn een paar goede voorbeelden, die bij
droog weer hun bladeren oprollen zoodat zelfs de aller-
breedste buis- of draadvormig worden. Het ligt voor de
hand, dat door zulk een verkleining van het verdam-
pend oppervlak ook de transpiratie zelf aanzienlijk zal
worden verminderd. Ook bij dikotylen is het verschijn-
sel waargenomen ; zoo zijn bijvoorbeeld de blaadjes van
Erica op vochtigen bodem minder sterk opgerold dan
op drogen;

ten tweede : het bezit van kleine blaadjes, waardoor het
verdampend oppervlak tot een minimum kan worden
gereduceerd. Dit verschijnsel is zeer algemeen en wordt
onder de bij ons voorkomende duin- en heideplanten
het allerfraaist waargenomen bij Erica, Calluna en
Empetrum, die korte blaadjes met omgekrulde randen
bezitten. Vaccinium heeft ook kleine blaadjes, die
daarbij sterk glanzen waardoor een deel van het zon-
licht wordt teruggekaatst. Vele grassen hebben draad-
of borstelvormige bladeren en Sedum acre heeft blaad-
jes die vleezig doch tevens zeer klein zijn.
Terwijl de planten op de genoemde manieren de ver-
damping zooveel mogelijk zoeken tegen te gaan, trach-
ten zij aan den anderen kant zooveel mogelijk water
op te nemen en het eenmaal verkregen zoo goed moge-
lijk vast te houden.

Middelen om veel water op te zuigen in den vorm van
hygroskopische haren en overtreksels der wortels worden
6

voornamelijk bij tropische planten gevonden. Bij ons INLEI-
trachten vele duinplanten hetzelfde doel te bereiken DING
met behulp van zeer lange, diepgaande wortels, zooals
ze bijzonder fraai ontwikkeld zijn bij Psamma arenaria,
Carex arenaria en Eryngiiim maritimum, welke laatste
plant, om deze eigenschap vermoedelijk, in sommige
boeken „Eindeloos" wordt genoemd.
Ook bijzondere weefsels, die als waterreservoirs dienst
doen komen vooral bij tropische planten voor. Het
meestbekende voorbeeld hiervan zijn de vetplanten of
succulenten, die veel water en slijm in haar bladeren
en takken bezitten. In den regel hebben zij een plomp
voorkomen, men denke slechts aan de allen welbekende
kaktussen, groene stengels, ook de overblijvende soor-
ten, en geven het eenmaal opgenomen water slechts
uiterst langzaam af. Daardoor komt het ook, dat zulke
vetplanten uiterst moeilijk te drogen zijn. Voorbeelden
van bij ons groeiende zijn : Sedum acre, Salsola kali,
Honckenya peploides, Cakile maritima.
Een eigenaardigheid van vele xerofyten, die overigens
ook in rechtstreeksch verband staat met de droogte der
omgeving waarin zij groeien, is, dat zij bijzonder ge-
neigd zijn houtig te worden, hetgeen zich vooral in
doorn vorming openbaart. Bekende voorbeelden van zulke
doornige zandplanten zijn : Ononis spinosa en vooral
Hippophaes rhamnoides. Het struikige, dat deze plan-
ten kenmerkt, vindt men ook terug in vele andere
duin- en heideplanten : in Erica, Calluna, Empetrum,
Salix repens en Rosa pimpinellifolia. Deze planten
blijven alle laag bij den grond en vormen vaak min of
meer duidelijke kussens, zooals men die ook zoo fraai
kan waarnemen bij Ononis, Genista anglica en vooral
bij vele duingrassen.

Dit zijn in het kort de voornaamste kenmerken waar-
door de xerofyten onzer flora als zoodanig zijn gekarak-
teriseerd. Wij zullen nu meer in het bijzonder nagaan,
welke de voornaamste bestanddeelen zijn van de drie
reeds boven genoemde xerofile vegetatie-vormen. Hierbij
dient echter in het oog te worden gehouden, dat, even-

7

INLEI- als strand en duin bij ons vrij geleidelijk in elkaar
DING overgaan, ook de strand- en duinplanten niet altijd
scherp van elkander gescheiden zijn. Hetzelfde neemt
men waar bij duin- en heideplanten. Met andere woor-
den: men vindt soms planten, die zoowel in de duinen
als op het strand groeien, terwijl soms ook een plant
die hier in de duinen groeit elders uitsluitend op heide
wordt aangetroffen en omgekeerd. Maar in elk geval vindt
men steeds een kern van karakteristieke planten die
een bepaalde vegetatie haar eigenaardig type verleenen
en van andere vegetatie-vormen duidelijk onderscheiden.
Het strand.

De flora van het strand is zeer arm zoowel aan soorten
als aan individuen. De indruk van armoede wordt nog
versterkt door de eigenaardige verspreiding der strand-
planten: zelden vindt men ze in groepen bij elkander;
gewoonlijk staan ze ver uiteen, de eene hier, de andere
daar. Zoo groeien er: Cakile maritima met vleezige,
blauwberijpte bladeren, Honckenya peploides, met lan-
gen, ver kruipenden wortelstok, Eryngium maritimum,
ook met blauwberijpte bladeren, Salsola kali, Psamma
arenaria, Agropyrum junceum, Elymus arenarius, de
beide laatste met blauwberijpte bladeren.
De duinen.

Dezelfde planten vindt men ook in de buitenste duinen
terug. Hier krijgen Psamma arenaria en Elymus arena-
rius echter de overhand. Zij bezitten in hooge mate de
eigenschap van het rulle zand met behulp harer lange
wijdvertakte wortelstokken als het ware te binden en
verdragen het desnoods levend begraven te worden.
Geen plant is als zij geschikt in het dorre zand te
leven en zij dragen het meeste bij tot de vorming van
hooge duinen. Heeft het zand eenmaal een zekere mate
van onbewegelijkheid verkregen, dan komen zich tus-
schen de helm- en zeehaverplanten spoedig andere
nestelen, eerst lage vormen, vooral mossen en korst-
mossen. Zij houden het zand nog meer vast, de bodem
wordt steviger en er kunnen weer andere planten groeien.
Het zijn bij ons voornamelijk de komposieten Sonchus
8

arvensis en Hieracium umbellatum, die op de toppen INLEI-
der buitenste duinen tusschen de helmplanten groeien. DING
Verder Carex arenaria, Viola tricolor en, vooral aan de
hellingen, die naar de landzijde gekeerd zijn: Salix
repens, Hippophaes rhamnoides, Rosa pimpinellifolia
en Convolvulus arvensis.

Hier vertoonen de duinen ons reeds den overgang van
de nog rulle zeeduinen of witte duinen naar de vaste
grauwe of landduinen, gekenmerkt door een betrekke-
lijk groote verscheidenheid van planten. Daar de dalen
of valeien tusschen de duinen in den regel meer be-
schut en ook vochtiger zijn dan de hellingen der
duinen zelf, zullen wij in het algemeen op de duinen
ook andere planten aantreffen dan in de duinpannen.
Langs de duinhellingen in hoofdzaak groeien : Polypo-
dium vulgare, Psamma arenaria, Koeleria cristata, Wein-
gaertneria canescens. Avena praecox, Festuca ovina,
Bromus mollis, Triticum repens var. litorale, Carex are-
naria, trinervis, Luzula campestris, Salix repens, Sagina
procumbens, Arenaria serpyllifolia, Cerastium semide-
candrum, Sedum acre, Rubus fruticosus. Rosa pimpi-
nellifolia, Ononis spinosa, repens, Anthyllis vulneraria,
Trifolium arvense, Lotus corniculatus, Vicia lathyroides,
Erodium cicutarium, Polygala vulgaris, Empetrum ni-
grum, Viola canina, tricolor, Hippophaes rhamnoides,
Convolvulus arvensis, Myosotis hispida, Linaria vulgaris,
Galium verura, Jasione montana, Erigeron acer, Senecio
Jacobaea var. discoideus, Thrincia hirta, Sonchus arven-
sis, Hieracium umbellatum.

Met weglating van een aantal moerasplanten, die op de
natste plekken gevonden worden (zie beneden) en som-
mige uit het voorafgaande lijstje, die ook wel aan den
voet der duinhellingen staan, is de flora der min of
meer vochtige duinpannen in hoofdzaak uit de navol-
gende soorten samengesteld: Equisetum limosum, Ophio-
glossum vulgatum, Phleum arenarium, Agrostis alba,
canina var. mutica, Calamagrostis epigeios, Sieglingia
decumbens, Carex trinervis, flava, Schoen us nigricans,
Juncus lamprocarpus, Orchis incarnata, morio, Epipactis

9

INLEI- paliistris, Platanthera bifolia, Liparis Loeselii, Salix
DING repens, aurita, Rumex acetosella, Sagina nodosa, Stel-
laria glauca, Ranunculus flamruula, acer, Cochlearia
danica, Hydrocotyle vulgaris, Parnassia palustris, Poten-
tilla tormentilla, Genista tinctoria, Trifoliuin arvense,
Lotus uliginosus, Empetrum nigrum, Erica tetralix,
Calluna vulgaris, Vaccinium macrocarpon, Pirola rotundi-
folia, Erythraea linariifolia, Brunella vulgaris, Veronica
scutellata, Rhinanthus minor. Euphrasia officinalis,
Pedicularis palustris, sylvatica, Galium verum, palustre,
Jasione montana, Carlina vulgaris, Crepis virens, Hiera-
cium pilosella.

Natuurlijk zijn dit lang niet alle planten, die wij in
de duindalen vonden, doch zij zijn de meest kenmer-
kende en tevens de meest algemeene.
Meer naar de landzijde toe neemt de duinvegetatie een
ander karakter aan en is het plantenkleed met name
ter hoogte van de Doggersplaats, het weelderigst. Hier
is de grond dicht bedekt met Salix repens, Rubus
fruticosus en Rosa pimpinellifolia waar tusschen veel
Koeleria cristata, Juncus effusus, Gerardi, Ranunculus
flammula, Daucus carota, Linum catharcticum, Parnassia
palustris, Potentilla tormentilla, Ononis repens, spinosa,
Trifolium pratense, Lotus uliginosus, Erica tetralix, Cal-
luna vulgaris, Vaccinium uliginosum(op Doggersplaats),
Lycopus europaeus, Euphrasia officinalis.
Het moet ieder, die de flora der duinstreek van Wijk
aan Zee tot Loosduinen ongeveer kent, treffen, dat tal
van planten, die daar tot de karakteristieke duinplanten
behooren, bij ons ontbreken. Zoo missen wij in onze
duinen, om slechts enkele te noemen : Asparagus offici-
nale en Polygonatum officinale van de Liliaceeën, van
de Boragineeën : Echium vulgare, Cynoglossum offici-
nale, Lithospermum spec. Verder groeien bij ons geen
Verbascum, geen Orobanche, geen Oenothera, geen
Reseda. En ook missen wij in onze duinen : Berberis
vulgaris, Evonymus europaeus, Epilobium angustifoliura,
Bryonia dioica, Saxifraga tridactylites, Lonicera peri-
clymenum, ja zelfs Thymus serpyllum, de heerlijke
lo

thym, hebben wij nimmer in onze duinen gevonden. INLEI-
Aan den anderen kant ontbreken, voor zoover ons be- DING
kend is, in het zooeven genoemde gebied bezuiden Wijk
aan Zee : Erica, Calluna en Empetrum. Toch zijn alle
drie echte duinplanten, die langs de geheele Noordzee-
kust van af kaap Skagen tot over de Noordfriesche en
Oostfriesche eilanden en onze Noordzee-eilanden tot aan
de Fransche kust gevonden worden — met uitzondering-
van die korte strook tusschenWijk aan Zee en Loosduinen,
waar de duinflora een zoo afwijkend type vertoont.
Over de binnenduinen bij de Garst en de Schooten
kunnen wij kort zijn. Zij zijn droog, de flora is er arm
en komt in hoofdzaak overeen met die der schraalste
duinpannen. Tusschen Psamma en Carex arenaria
groeien er het ovcrvloedigst : Luzula campestris, Salix
repens, Cerastium semidecandrum, Trifolium arvense,
Lotus corniculatus. Viola tricolor, Myosotis hispida,
Galium verum, Jasione montana, Hieracium pilosella.
De heide.

Achter het kerkhof, daar waar de duinen in het vlakke
land uitloopen, ligt een klein zacht heuvelig terrein, dat
de grootste overeenkomst vertoont met een dorre dilu-
viale hei. De hoofdplant is er Calluna vulgaris, daar-
naast vindt men er: Weingaertneria canescens, Sieglingia
decumbens, Salix repens, Genista anglica, tinctoria,
Jasione montana en Hieracium pilosella.
Hiermede eindigen wij ons overzicht over de xerofyten
om thans op de zelfde wijze in het kort na te gaan,
uit welke bestanddeelen de halofyten-flora bij ons bestaat,
die zich, gelijk wij zien zullen, het nauwst aan de vooraf-
gaande vegetatie-vormen aansluit.

Halofyten of zoutminnende gewassen zijn, zooals hun
naam aanduidt, planten die bij voorkeur op een zout-
houdenden .bodem groeien. Zij spelen, gelijk te ver-
wachten was, in onze flora een niet onaanzienlijke rol.
Aangezien men tot op zekere hoogte en om voor de
hand liggende redenen ook de meeste strandplanten tot
de halotyten zou kunnen rekenen, is het duidelijk, dat

II

INLEI- de grens tusschen xerofyten en halofyten niet altijd

DING scherp te trekken is. Dit springt nog meer in het oog

wanneer wij de halofyten-flora in haar zuiversten vorm

iets nader gaan beschouwen, de flora namelijk der

schorren.

Hier is de bodem, die uit een mengsel van zand en
slib bestaat in tegenstelling met het strand voortdurend
vochtig; voor een goed deel staan de schorren bij hoog
water zelfs geheel onder.

Het hooge zoutgehalte van deze bodem maakt echter,
dat deze sterk hygroskopische eigenschappen bezit, dat
wil zeggen, het water slechts noode loslaat. Dit komt
derhalve voor de planten vrijwel op hetzelfde neer alsof
de bodem weinig water bevatte; in beide gevallen valt
het haar zwaar, het voor alle levensverrichtingen zoo
onmisbare water aan den grond te onttrekken, en zoo
vinden wij dan bij planten, die op fysiek zoo geheel
verschillende terreinen groeien, grooter overeenkomst in
samenstel en uitwendig voorkomen, dat men op het
allereerste gezicht verwachten zou.

Vleezige bladeren, dikwijls blauw berijpt, witviltige
bladeren en stengels, neiging tot houtvorming, al die
karakteristieke eigenschappen, die wij bij de strand- en
duinplanten als aanpassingen aan het leven op een
waterarmen bodem en in droge lucht hebben leeren
kennen, vinden v/ij terug op dezen waterrijken bodem —
die echter uitermate hygroskopisch is.
Deze strukturale overeenkomst met de xerofyten wordt
vervolgens ook niet weinig verhoogd, doordat, gelijk
ieder die ooit op een zomermiddag op de schorren heeft
gebotaniseerd weten kan, de zon er niet minder fel
brandt, dan aan het strand.

Fraaie voorbeelden van de zooeven genoemde aanpas-
singen vindt men in tal van de gewoonste schorplanten.
A^leezige bladeren hebben: Suaeda maritima, Salicornia
herbacea, de schorplant bij uitnemendheid, Halimus
portulacoides, Cochlearia officinalis, anglica, Glaux
maritima, Plantago maritima. Witviltige ot bedauwde
bladeren vindt men bij : Halimus portulacoides, Atriplex

12

litorale, Artemisia maritima. Deze laatste is verder zeer INLEI-
struikig, evenals in meer of mindere mate : Suaeda mari- DING
tima, Halimus portulacoides, Statice Limonium en Aster
tripolium.

Behalve de reeds genoemde vindt men, ten deele uit-
sluitend, op de schorren : Juncus Gerardi, Triglochin
maritima, Atropis distans, maritima, Festuca rubra,
Triticum pungens, Atriplex latifolium, Rumex crispus,
Spergularia salina, marginata, Lepidium ruderale, Apium
graveolens, Daucus carota, Erythraea pulchella, Armeria
elongata, maritima, Sonchus arvensis.
Zooals boven reeds is aangeduid is Salicornia herbacea
de schorplant bij uitnemendheid. Zij is de eerste plant
die op de door Zostera vastgehouden slib gaat groeien
en den bodem voor andere planten geschikt maakt.
Zoodra deze iets droger is geworden heeft het kwel-
dergras, Atropis, er gelegenheid te groeien en daar-
tusschen verschijnen weldra andere vormen : Triglochin,
Suaeda, Plantago, Glaux, Spergularia. Meer op het
hoogere schor tot tegen den dijk vindt men vooral :
Juncus, Armeria, Artemisia en de andere.
De meeste der hier genoemde planten zijn uitsluitend
tot de schorren beperkt, doch sommige echte schor-
planten, Triglochin, Aster tripolium bijvoorbeeld, komen
ook langs slooten meer in het binnenland voor. Zij kun-
nen het desnoods met minder zout stellen evenals die
andere zoutminnende planten, echte halofyten, die bij
ons op de schorren wel niet gevonden worden, doch
die met de zooeven genoemde op dezelfde plaatsen
groeien: Oenanthe Lachenalii, Trifolium fragiferum en
Plantago coronopus.

Tot de zoutminnende planten behooren ten slotte,
doch niet het minst, ook de in zee groeiende Najadeeen,
aan onze kust alleen vertegenwoordigd door het ge-
slacht Zostera. Zij vormen den natuurlijken overgang
tot de waterplanten of hydrofyten en kunnen zelfs gelden
als het type van deze klasse.

Wij zullen ze dus liever in verband met de andere
zich hier aansluitende hydrofyten-vegetaties behandelen.

13

INLEI- Hydrofyten zijn planten, die aangepast zijn aan leven
DING in het water of op een bijzonder vochtigen bodem,
waaruit zij overvloedig en gemakkelijk water tot zich
kunnen nemen. De eerste zou men de eigenlijke wa-
terplanten kunnen noemen, de laatste moerasplanten,
doch gelijk vanzelf spreekt, komen tusschen beide tal
van overgangen voor.

Het meest karakteristieke kenmerk van de eigenlijke
waterplanten is het bezit van ondergedoken lijnvormige
of in fijne slippen verdeelde bladeren. Daarnaast ko-
men, doch voornamelijk bij planten die in stille wa-
ters thuis hooren, vaak drijvende bladeren voor, die
dan echter juist een zoo groot mogelijk oppervlak heb-
ben en niet zelden tot de cirkelronde gedaante naderen.
Deze bijzondere vorm der ondergedoken bladeren,
waarmee een aanzienlijke vergrooting van oppervlak
wordt verkregen, staat, gelijk bekend is, in verband
met het assimilatie-proces. Met behulp der talrijke
lijnvormige of wel fijn verdeelde bladeren kunnen de
planten zich het in geringe hoeveelheid in het water
opgeloste, voor haar leven onmisbare, kooldioxyde
verschaffen.

De drijvende bladeren ontwikkelen zich vrijelijk aan
de oppervlakte en kunnen er een bijna onbegrensde
hoeveelheid kooldioxyde opnemen, daarom zijn zij ge-
woonlijk groot en min of meer rond. Men kan deze
beide typen passend vergelijken met kieuwen en longen
bij dieren ; alleen in het eene geval is het kooldioxyde,
in het andere zuurstof, dat de fijn verdeelde organen in
het water zoeken.

Een verdere bijzonderheid in den bouw van vele
moeras- en waterplanten is het bezit van soms zeer
wijde luchtkanalen in den stengel, die de lucht voer-
ren tot in de onderaardsche deelen, die vaak diep in
den modder verzonken en zonder deze kanalen van
lucht geheel verstoken zouden zijn.
Gelijk boven reeds is gezegd is Zostera een typische
zeewater-fan erogaam. De bladeren zijn alle onderge-
doken ; drijvende bladeren ontbreken, wat vermoede-
14

lijk moet worden toegeschreven aan de werking van INLEI-
de branding, gelijk dan ook in snelstroomende wate- DING
ren bij voorkeur planten groeien, die alleen onderge-
doken bladeren hebben.

De bladeren zelf zijn lang, soms tot een halven meter,
lintvornig en gaafrandig. Ook deze vorm der blade-
ren staat in verband met de beweging van het water
en vinden wij terug bij talrijke zoetwaterplanten.
Zostera is verder gekenmerkt door het bezit van wijd
vertakte wortelstokken, die het hunne bijdragen tot de
vorming der groote wierbanken op de Wadden en in
de Zuiderzee.

Aan deze planten sluiten zich het eerst natuurlijk aan
de planten der brakke slooten en vlieten : Ruppia,
Batrachium, Potamogeton pectinatus, Myriophyllum,
Hippuris, Callitriche, Lemma, alle goede voorbeelden
van aanpassingen aan het leven in het water. Het
meeren deel dezer planten heeft geheel ondergedoken
en dan fijnverdeelde of lijnvormige bladeren, sommige
drijvende en dan deze rond of ovaal, sommige einde-
lijk beiderlei, zooals Batrachium heterophyllum.
Vele der zooeven genoemde soorten vindt men terug
in zoetwaterslooten en poelen, waar zij den overgang
tot de moerasflora helpen vormen. Daar groeien ver-
der: Equisetum palustre, limosum, Sparganium ramo-
sum, Potamogeton natans, Alisma plantago, ranuncu-
loides, Sagittaria sagittifolia, Butomus umbellatus, Phrag-
mites communis, Glyceria fluitans, Scirpus maritimus,
Tabernaemontani, Polygonum amphibium, Caltha pa-
lustris, Ranunculus lingua, sceleratus, Nasturtium offi-
cinale, amphibium, Drosera rotundifolia, Berula an-
gustifolia, Oenanthe fistulosa, phellandrium.
Tal van deze planten vinden wij verder terug in voch-
tige duinpannen, in gezelschap van Ophioglossum vul-
gatum, Calamagrostis epigeios, Eriophorum angustifo-
lium, Carex flava, acuta, Salix aurita, Stellaria glauca,
Parnassia palustris, Comarum palustre, Lythrum sali-
caria, Epilobium hirsutum , Menyanthes trifoliata,
Myosotis palustris, caespitosa, Mentha aquatica, Vero-

15

INLEI- nica scutellata, Pedicularis silvatica, palustris, Galium

DING palustre, Eupatorium cannabinum.

Voor een niet gering deel zijn dit veenplanten en op
sommige plaatsen in onze duinen vinden wij dan ook
een eigenaardige plantengemeenschap, zooals men die
in de zoogenaamde moerasvenen, een tusschenvorm
tusschen hoog- en laagvenen, pleegt aan te treffen.
Het voorkomen van Erica en Calluna ook op deze
vochtige plekken maakt, dat er talrijke overgangen
zijn tusschen veen en duin aan den eenen, veen en
heide en duin en heide aan den anderen kant, zonder
dat het mogelijk is overal de juiste grens te trekken.
Afzonderlijk mag nog wel even vermeld worden het
voorkomen van Vaccinium macrocarpon, die op Ter-
schelling uit Amerika ingevoerd en daar verwilderd is
en die thans ook in onze duinen, vooral op vochtige
plekken, welig tiert.

Om de groote beteekenis der dijken voor het door ons
onderzochte gebied en hun dienovereenkomstige enorme
afmetingen verdienen zij eene afzonderlijke bespreking,
te meer, daar zich bijvoorbeeld op de groote Heldersche
zeewering een eigenaardige plantengemeenschap ontwik-
keld heeft, die een duidelijk halofiel karakter vertoont
en op de aan de overzijde van het Marsdiep gelegen
Texelsche dijken in hoofdzaak althans terug gevonden
wordt.

Ziehier een lijstje van de planten, die wij op den zeedijk
vonden : Carex hirta, Alopecurus geniculatus, Phleum
arenarium, Agrostis alba, Sieglingia decumbens, Dacty-
lis glomerata, Cynosurus cristatus, Bromus moUis, Lolium
perenne, Agropyrum junceum, Hordeum murinum, Poly-
gonum aviculare, Suaeda maritima, Salsola kali, Hon-
ckenya peploides, Atriplex latifolium, Arenaria serpylli-
folia, Stellaria media, Senebiera coronopus, Cochlearia
danica, Sisymbrium officinale, Diplotaxis tenuifolia, Cap-
sella bursa pastoris, Malva vulgaris. Geranium molle,
Linaria vulgaris, Plantago major, maritima, coronopus,
Galium aparine, Bellis perennis, Achillea millefolium,
i6

Chrysanthemum inodorum, Senecio vulgaris, Leontodon INLEI-
autumnalls, Taraxacum officinale, Sonchus asper en DING
arvensis.

Het was ook op dezen dijk, dat de heer de Bruijn
Crithmum maritimum terug vond, die sedert Boerhave's
tijd van de lijst der inheemsche planten was geschrapt.
Als eigenaardige vindplaats moet hier nog vermeld
worden, dat sedert jaren een welige pruik van Convol-
vulus sepium groeit op den leidam tegenover het
Zoölogisch Station.

Is de zeedijk rijk aan zoutminnende planten, langs het
Noordhollandsche kanaal vindt men een geheel andere
flora, voor het meerendeel bestaande uit Composieten,
Umbellifeeren en Crucifeeren. Ertusschen groeien tal van
andere planten, die echter een weinig afgerond geheel
vormen, daar men ze ook elders, langs wegen en sloot-
bermen, door het geheele gebied verspreid terug vindt.
Een afzonderlijke vermelding verdient ten slotte nog
de spoordijk. Gelijk overal vindt men ook bij ons
langs dezen dijk een aantal planten, die elders niet
schijnen te groeien en die men dus met eenig recht
als gasten of indringers zou kunnen beschouwen. Tot
deze meest ongewone planten, die wij uitsluitend langs
den spoordijk vonden, behooren : Lychnis vespertina
en diurna, Papaver rhoeas, Thymus serpyllum en
Campanula rotundifolia.

Slechts een klein deel der laatstgenoemde planten kan
gerekend worden tot een der drie boven nader behan-
delde vegetatieklassen te behooren : de meeste vormen
een overgang tot de zoogenaamde mesofyten, dat zijn
al die planten, die van middelmatig vochtigen bodem
en lucht houden en zoowel bijzonder natte plekken als
zilten grond vermijden. Zooals reeds in den aanvang
dezer inleiding werd aangeduid, is de klasse der meso-
fyten in ons gebied slechts gebrekkig vertegenwoordigd
door de magere weiden in het Koegras.
Een weide is een vereeniging van tamelijk hooge, meest
overblijvende, kruidachtige planten, vooral grassen. Het
plantenkleed is er zeer dicht, zoodat men in den regel
II 17

INLEl- den bodem niet kan zien. Het innig saamgevlochten
DING warnet van Avortels en rhizomen onder den grond ver-
hoogt de dichtheid van het in den zomer helder groene
plantenkleed zeer aanzienlijk.

Zoowel naar soorten als naar individuen bestaat een
goede weide grootendeels uit grassen waaronder som-
mige, met name de Avena-soorten, Alopecurus praten-
sis, Phleum pratense e. a., tot de beste voedergewassen
gerekend worden. Deze ontbreken bij ons echter ge-
heel of komen slechts sporadisch voor. Holcus lanatus,
Anthoxanthum odoratum, Agrostis-soorten, Alopecurus
geniculatus, Lolium perenne en Cynosurus cristatus
vormen het hoofdbestanddeel onzer weiden. Daarnaast
vindt men er vooral: Rumex acetosella, Ranunculu^-
soorten, Daucus carota, Trifolium pratense en repens,
Geranium molle, Ononis spinosa, Linaria vulgaris,
Euphrasia officinalis, Plantago lanceolata, Achillea
millefolium.

In enorme hoeveelheden vindt men er soms, vooral in
den zomer, de alombekende ratelaars, Rhinanthus
major en minor. Evenals Euphrasia zijn dit halve
parasieten, die zich bij voorkeur op wortels van grassen
nestelen en, waar zij de overhand verkrijgen, wat in
den regel het gevolg is van ondoelmatige kuituur, de
toch reeds niet zeer fleurige weiden in bedenkelijke
mate doen verarmen. Het is niet onwaarschijnlijk, dat
de enorme ontwikkeling dezer woekerplanten begunstigd
wordt doordat men te laat maait, namelijk wanneer
het gras uitgebloeid is en de ratelaars reeds rijpe
vruchten hebben. Met het maaien vallen de zaden
van den ratelaar in groote hoeveelheden op den grond
en overwinteren daar. Kon men ertoe besluiten ge-
durende een paar jaar achtereenvolgens het gras te
maaien terwijl het bloeit, dan zou men deze lastige
parasieten voor een goed deel althans kunnen uitroeien.

i8

OVERZICHT DER HOOFDAFDEELINGEN

ARCHEGONIATAE

Planten met duidelijke generatiewisseling, zonder ware TABEL
bloemen, die zich door middel van sporen vermenig-
vuldigen.
I. [Planten zonder vaatbundels en zonder wortels

— Bryophyta].

I.* Planten met vaatbundels, met duidelijken stengel

en bladeren en echte wortels I. Pteridophyta.

2. Bladeren groot in verhouding tot den stengel,
sporangiën op de bladeren — A. Filicinae.

2.* Bladeren klein in verhouding tot den stengel,
sporangiën in eindelingsche aren. B. Equisetinae.

SIPHONOGAMAE

Planten met in de vorming van het zaad verscholen
generatiewisseling, met ware, soms uiterst eenvoudige
bloemen, die zich door middel van zaden voortplanten.

ï. Jonge zaden (eitjes) naakt II. Gymnospermae.

I.* Jonge zaden (eitjes) in een vruchtbeginsel opge-
sloten III. Angiospermae.

2. Kiem met een zaadlob, stengel met verspreide
gesloten vaatbundels, bladeren doorgaans paral-

lelnervig, bloem meest drietallig

A. Monocotyledonae.

2.* Kiem met twee zaadlobben, stengel met in een
ring geplaatste open vaatbundels, bladeren door-
gaans vinnervig, bloem meest twee- of vijftallig

B. Dicotyledonae.

3. Bloembekleedselen ontbrekend of in een of
twee kransen aanwezig, waarvan de binnen-
ste, bloemkroon, meestal losbladig: is

Archichlamydeae.

Bloembekleedselen meestal in twee kransen,
waarvan de binnenste, bloemkroon, ver-

groeidbladig is Sympetalae.

19

TABELLEN TOT HET BESTEMMEN

DER FAMILIEN

PTERIDOPHYTA

TABEL I. Stengel ongeleed.

2. Sporangien aan de achterzijde van soms min

of meer vervormde gewone bladeren

I. Polypodiaceae.

2.* Sporangien aan bijzondere vruchtbladeren

2. Ophioglossaceae.

I.* Stengel geleed, bladeren in kransen - 3. Equisetaceae.

GYMNOSPERMAE

I. Heesters of boomen met altijd groene, naaldvormige
bladeren, eenige inlandsche familie - 4. Coniferae.

MONOCOTYLEDONAE

I. Drijvende waterplanten met bladachtigen stengel

9. Lemnaceae.

I.* In den bodem wortelende waterplanten of landplanten.
2. In den regel ondergedoken waterplanten, waar-
van zich somtijds de bloeiende deelen even boven

het water verheffen 15. Potamogetonaceae.

2.* Waterplanten welke zich ver uit het water ver-
heffen of landplanten.

3. Bloemdek onaanzienlijk, nooit fraai gekleurd,
vaak slechts uit schubben of borstels bestaand.
4. Bloemdek 6-bladig, bladeren lijnvormig.

5. Bloemen in trossen, bloemdek kruid-
achtig 16. Juncaginaceae.

5.* Bloemen alleenstaand of in hoofdjes,
bloemdek droogvliezig - 5. Juncaceae.
4.* Bloemdek ontbrekend of slechts uit schub-
ben of borstels bestaand.

6. Bloemen in bloempakjes, die tot een
bloeiwijze vereenigd zijn.

20

7» Bloempakjes zoowel als bloemen TABEL
aan den voet met 2 kaf] es, stengel

knoopig, hol 11. Gramineae.

7.* Bloempakjes zonder, bloemen aan

den voet met 1 kafje, stengel zonder

knoopen, niet hol - 10. Cyperaceae.

6.* Bloemen dicht opeengedrongen in rol-

ronde of bolvormige aren of kolven.

8. Bloemen in een rolronde bloeikolf,

dooreen groote, blijvende scheede

omhuld — 8. Araceae.

8.* Bloemen in aren, de manlijke boven
aan den stengel, de vrouwelijke
meer naar beneden, bloemscheede

onaanzienlijk 7. Typhaceae.

Bloemdek geheel, of ten minste de binnen-
ste krans fraai gekleurd, vier- of zesbladig.
9. Bloemen eenslachtig, buitenste bloemdek-
bladeren kelkachtig, binnenste bloem-
kroonachtig - (Sagittaria) 13. Alismaceae.
9.* Bloemen tweeslachtig.

10. Vruchtbeginsel onderstandig, bloem-
dek zesbladig, tweelippig.

12. Orchidaceae.

10.* Vruchtbeginsel(s) bovenstandig.

II. Vruchtbeginsel i, meeldraden

5 5. Liliaceae.

II.* Vruchtbeginsels vele.

12. Meeldraden 9, bloemdek
rood — 14. Butomaceae.
12.* Meeldraden 6, buitenste
krans van het bloemdek
groen, binnenste teer, rosé
of wit - 13. Alismaceae.

ARCHICHLAMYDEAE

I. Planten zonder duidelijken kelk en bloemkroon.
2. Bloemen in katjes.

21

TABEL 3. Bloemen eenhuizig 17. Salicaceae.

3.* Bloemen tweehuizi^ 18. Betulaceae.

2.* Bloemen niet in katjes.
4. Boomen.

5. Bloemdek klokvormig, 4-8 lobbig -

20. Ulmaceae.

5.* Bloemdek ontbrekend

(Fraxinus) 54. Oleaceae.
4.* Heesters.

6. Plant met doornen — — 47. Elaeagnaceae.
6.* Plant ongewapend — 39. Empetraceae.

4.**Kruidachtige planten.

7. Moeras- en waterplanten.

8. Bloemen groot, geel

(Caltha) 24. Ranimculaceae.

8 * Bloemen onaanzienlijk.

9. Bladeren groot, verspreid — (Poly-
gonum amphibium)2i. Polygonaceae.
9*. Bladeren klein.

10. Bladeren tegenoverstaand

2)^. Callitrichaceae.

IC* Bladeren afwisselend

39. Empetraceae.

io.**Bladeren kranswijs geplaatst.
II. Bladeren vindeelig

— 44. Halorrhagidaceae.
II.* Bladeren ongedeeld

45. Hippuridaceae.

7.* Landplanten.

12. Bladeren met vliezige, stengelomvatten-
de scheeden (tuitjes) - 21. Polygonaceae.
12.* Bladeren zonder tuitjes.

13. Planten met melksap.

14. Bloemen groot, rood, kelk

vroeg afvallend

(Papaver) 26. Papaveraceae.
14.* Schijnbloemen klein, geel-
achtig groen

37. Euphorbiaceae.

22

13.* Planten zonder melksap. TABEL

15. Bloemen klein, meestal groen-
achtig.
16. Bladeren kruiswijs •

19. Urticaceae.

16.* Bladeren verspreid

— 22. Chenopodiaceae.
15.* Bloemen wit of geel, vijftallig

— 40. Umbelliferae.

Men vergelijke overigens ook de tabel der Sympetalae.
I.* Planten met duidelijken kelk en bloemkroon.
17. Vruchtbeginsel(s) bo venstan dig.

18. Vruchtbeginsels talrijk, vrij, elk met i
stijl of stempel.

19. Bladeren vleezig — 41. Crassulaceae.
19.* Bladeren niet vleezig.
20. Kelk losbladig

24. Ranunculaceae.

20.* Kelk vergroeidbladig

48. Rosaceae.
t8.* Vruchtbeginsel i, of vele tot 1 vergroeid.
21. Waterplanten met drijvende bladeren

25. Nymphaeaceae.

21.* Landplanten.

22. Bloemen zijdelingsch symme-
triek.
23. Bloemen gespoord

29. Violaceae.
23.* Bloemen ongespoord.
24. Kelkbladeren vrij.
25. Kelk vierbladig,
meeldraden vier-

machtig

27. Cruciferae.

25.* Kelkbladeren 5,

de2zijdelingsche

bloemkroonach -

tig

35.Polygalaceae.

33

TABEL 24.* Kelkbladeren ver-

groeid, meeldraden
een- of tweebroederig
— 50. Papilionaceae.
22.* Bloemen stralend symmetriek.
26. Meeldraden 2 — 10.

27. Boomen (meeldraden meest 8)

(Acer) 36. Aceraceae.
27.* Kruidachtige planten.

28. Bladeren gedeeld 33. Geraniaceae.

28.* Bladeren enkelvoudig.

29. Stijl I (Pirola) 51. Ericaceae.

29.* Stijlen 2.

30. Bladeren verspreid

34. Linaceae.
30.* Bladeren tegenoverstaand —

23. Caryophyllaceae.

3o.**Bladeren in een wortelrozet.
31. Alle bladeren wortelstan-

dig 28. Droseraceae.

31.* Bladeren op een na wor-

terstandig (Par-

nassia) 42. Saxifragaceae.
26.* Meeldraden 12 of meer.
32. Meeldraden vrij.

:^^. Boomen 31. Tiliaceae.

33.* Kruidachtige planten.

34. Kelk vergroeidbladig 46. Lythraceae.
34.* Kelk losbladig, vroeg afvallend

26. Papaveraceae.

32.* Meeldraden min of meer vergroeid.

35. Meeldraden tot een buis vergroeid

32. Malvaceae.

35.* Meeldraden tot 3—5 bundels vergroeid

^o. Hypericaceae.

17.* Vruchtbeginsel(s) onderstandig of half onderstandig.
36. Heesters.

37. Vruchtbeginsel i 49. Pomaceae.

37.* Vruchtbeginsels talrijk — 48. Rosaceae.
24

36.* Kruidachtige planten. TABEL

38. Stijl I — 43. Onagraceae.

38.* Stijlen 2 40. Umbelliferae.

SYMPETALAE.

I. Vruchtbeginsel bovenstandig.
2. Bloemen in hoofdjes

*

(Armeria) 53. Plumbaginaceae.
.* Bloemen niet in hoofdjes.
3. Vruchtbeginsel vierdeelig.

4. Bladeren tegenoverstaand - 59. Labiatae.
4.* Bladeren verspreid — 57. Borraginaceae.
Vruchtbeginsel niet vierdeelig.

5. Helmknoppen tweehoornig 51. Ericaceae.
5.* Helmknoppen gewoon, niet tweehoornig.

6. Meeldraden 5 — 10.

7. Stijlen 5, bladeren wortelstandig
— (Statice) 53. Plumbaginaceae.
7.* Stijlen I — 2.

8. Meeldraden voor de bloem-

kroonslippen 53.Primulaceae.

8.* Meeldraden met de bloem-

kroonslippen afwisselend.

9. Bladeren tegenoverstaand

of wortelstandig

55. Gentianaceae.
9.* Bladeren alle verspreid,
bloemkroon ster- of klok-
vormig.

10. Stengel windend —

56. Convolvulaceae.

10.* Stengel nietwindend

— 58. Solanaceae.

Meeldraden 2 — 4.

II. Boomen of heesters 54. Oleaceae.
II.* Kruidachtige planten.

12. Bloemkroonslippen gelijk,
meeldraden lang, 2 — 4 —

61. Plantaginaceae.

25

TABEL 12.* Bloemkroonslippen onge-

lijk, meeldraden 2—4 —
— 60. Scrophulariaceae.
I.* Vruchtbeginsel onderstandig of half onderstandig.
13. Bloemen in hoofdjes met een gemeenschappe-
lijk om windsel.

14. Helmknopjes meestal tot een buis vergroeid,
bloemen ongesteeld — ■ 66. Compositae.

14.* Helmknopjes vrij of alleen aan den voet

iets verbonden, bloemen gesteeld

(Jasione) 62. Campanulaceae.

13.* Bloemen niet in hoofdjes, althans zonder ge-
meenschappelijk omwindsel.

15. Kruidachtige planten.

16. Bladeren in kransen - 63. Rubiaceae.
16.* Bladeren tegenoverstaand

65. Valerianaceae.

16.** Bladeren verspreid.

17. Stijl met 2 — 5 stempels

62. Campanulaceae.
17.* Stijl met I knopvormigen stem-
pel - (Samolus) 52. Primulaceae.
15.* Heesters.

18. Meeldraden 8 — 10

*

(Vaccinium) 51. Ericaceae.

Meeldraden 5 — 64. Caprifoliaceae.

?.e

ARCHEOONIATAE

E Archegoniaten vormen een onderafdeeling ARCHE-
van de groote massa der kryptogamen of GONIA-
sporeplanten. Zij zijn gekenmerkt door het TAE
bezit eener duidelijke generatie-wisseling en
door den eigenaardigen vorm harer manlijke
en vrouwelijke voortplantingsorganen. Deze, antheri-
diën en archegoniën geheeten, worden voortgebracht
door de pro-embryonale of geslachtelijke generatie.
De archegoniën bevatten elk slechts een enkele eicel.
Na bevruchting dezer eicel ontstaat door deeling en
verderen groei de embryonale of ongeslachtelijke gene-
ratie, die nog lang met de voorafgaande generatie in
verbinding blijft en door haar gevoed wordt en ten
slotte kiemcellen of sporen voortbrengt, waaruit dan
opnieuw een volgende geslachtelijke generatie ontkiemt.
Deze brengt weer antheridiën en archegoniën voort enz.

Tot de Archegoniaten rekent men in de eerste plaats
de Levermossen en Bladmossen, die samen ook wel
Bryophyta (Mosplanten) genoemd worden. Zij zijn in
deze flora echter niet opgenomen.

Maar vervolgens behooren hiertoe de Pteridophyta
(Varenplanten), die men, lettende op eigenaardigheden
in den anatomischen bouw van haar wortel en stengel,
veelal Vaatkryptogamen, Cryptogamae vasculares, noemt.

27

PTERIDOPHYTA

PTE- Planten met duidelijke generatie-wisseling. De volkomen
RIDO- plant is ongeslachtelijk, doch brengt aan haar bladeren
PHYTA of in de oksels der bladeren organen voort, die de
sporen bevatten, de sporeh nisjes of sporangiën. Uit de
sporen ontwikkelen zich voorkiemen, de zoogenaamde
prothalliën, die de manlijke en vrouwelijke voortplan-
tingsorganen, antheridiën en archegonien, dragen (pro-
embryonale of geslachtelijke generatie). Uit de bevruchte
eicel ontwikkelt zich vervolgens weer de volkomen
plant (embryonale of ongeslachtelijke generatie). Met
ware wortels en vaatbundels. Vergelijk de tabel op
bladzijde 20.

A. FILICINAE - VARENGEWASSEN

Bladeren gewoonlijk krachtiger ontwikkeld dan de stam POLY-
en in hun jeugd spiraalsgewijs opgerold. Sporangiën PODIA-
op de achtervlakte, soms aan den rand, van gewone, CEAE
min of meer vervormde bladeren.

Aanm. De bij ons voorkomende v^arengewassen behooren
alle tot de eigenlijke varens (Filices). De sporen
zijn alle gelijksoortig en brengen eveneens ge-
lijksoortige aanzienlijke prothalliën voort. Van
de tweede groep der varengewassen, de water-
varens (Hydropterides) met tweeerlei sporen,
mikro- en makrosporen, die verschillende, onder-
scheidenlijk manlijke en vrouwelijke prothalliën
voortbrengen, zijn bij ons tot nu toe geen ver-
tegenwoordigers gevonden.

FAM. 1. POLYPODIACEAE

Stengel al of niet vertakt, met fraai ontwikkelde, af-
wisselende, meestal sterk gevinde bladeren, sporehuisjes
(sporangien) met vertikalen ring dwars openspringend,
aan de achterzijde der bladeren, meestal tot stof hoopjes
(sori) vereenigd, vaak met een dekvliesje (uitgroeisel van
het bladoppervlak).

Aanm. De sporangien-ring bestaat uit een boogvormige
reeks van zeer hygroskopische cellen met dik-
ken wand, die zich bij uitdroging sterk samen-
trekken, waardoor het sporangium open barst
en de sporen weggeslingerd worden. Het dek-
vliesje beschermt de sporangien voor te snel
uitdrogen.

I. Stof hoopjes zonder dekvlies i. Polypodium.

I.* Stof hoopjes met dekvlies. 2. Polystichum.

I. POLYPODIUM

P. vulgare L., 10—20 cM., met kruipenden wortel-
stok, bladeren in omtrek langwerpig-eivormig, vindeelig,
kaal, bladslippen langwerpig, flauwbochtig getand, nu

29

POLY- en dan gaafrandig, stofhoopjes rond, aan het einde of
PODIA- in de oksels der bladnerven. — Zomer, op droge plaat-
CEAE sen in de duinen en op de Garst. Naaktvaren.

2. POLYSTICHUM - NIERVAREN

P. spinul os um D. C, 40—80 cM., bladeren vol-
komen dubbel tot vierdubbel gevind, stengel gewoonlijk
even lang als of langer dan de schijf, bezet met geel-
bruine kafschubben, stofhoopjes rond, op den rug der
bladnerven, dekvliesje niervormig, in het midden aan-

gehecht. — Juli
aan den

Strooweg.

Augustus, een enkele maal gevonden
Stekelvaren.

FAM. 2. OPHIOGLOSSACEAE

Bladeren min of meer vleezig, uit een vruchtbaar en
een onvruchtbaar gedeelte bestaand, sporangien in het
blad zelf gevormd, zonder ring, dwars openspringend.

I. Sporangien tot een lijnvormige aar vereenigd

I. Ophioglossum.

I.* Sporangien tot een samen gestel den tros vereenigd
2. Botrychium.

1. OPHIOGLOSSUM

O. vulgatum h., 5 — 25 cM., geelgroen, sporangien-
aar lijnvormig, langgesteeld, gewoonlijk ver boven de
ongedeelde ei-lancetvormige, onvruchtbare slip uitste-
kend, sporangien ter weerszijden van den middennerf
van de vruchtbare bladslip. — Juli, duinvalleien achter
de schietbanen. A d d e r t o n g.

2. BOTRYCHIUM

B. 1 u n a r i a S w a r t z., 4 — 20 cM., kaal, onvrucht-
bare bladslip ongeveer ter halve hoogte van de plant,
min of meer leerachtig, vinspletig met halvemaan- tot
wigvormige slipjes, sporangien in twee rijen aan de
onderzijde van de vruchtbare bladslip tot een samen-
gestelden tros vereenigd. — Juni, duinvalleien achter de
schietbanen, een enkele maal ook aan slootkanten in
het Koegras. Maanvaren.
30

B. EQUISETINAE

PAARDESTAARTGEWASSEN

Bladeren in vergelijking van den stam weinig ontv/ik- EQUISE-

keld, in kransen. Sporangiën aan de onderzijde van TACEAE

vervormde bladeren in eindelingsche vruchtaren.

Aanm. Evenals bij de Filicinae onderscheidt men bij
de Equisetinae een groep met gelijksoortige
sporen naast een met tweeërlei sporen. Tot
de eerste behooren alleen de thans nog levende
Paardestaartachtigen, terwijl de tweede groep,
de Calamariën, geheel uitgestorven en alleen
uit fossiele resten uit de steenkolenformatie be-
kend geworden is.

FAM. 3. EQUISETACEAE

Stengels geleed, hol, bladeren onaanzienlijk, tandvor-
mig, tot kokervormige scheeden aan de knoopen ver-
groeid, uit wier voet de takken ontspringen, vruchtaren
eindelings, samengesteld uit kransen van gesteelde,
schildvormige schubben, aan wier ondervlakte vier tot
zeven met een spleet zich openende sporangiën zitten,
sporen groen, van twee gekruiste elastische springdraden
voorzien, die in hooge mate hygroskopisch zijn.

I. Eenig thans nog levend geslacht, kenmerken als
van de familie. i. Equisetum.

I. EQUISETUM - PAARDESTAART

A. Vruchtbare en onvruchtbare stengels verschillend
van vorm.

E. arvense L., vruchtbare stengels lo — 15 cM., vuil-
wit tot lichtbruin, scheeden met 10 — 12 tanden, onvrucht-
bare stengels 25 — 30 cM., groen, ruw, scheeden met 10
en meer tanden, takken meest vierkant, met viertandige
scheeden. — Maart, April, vruchtbare stengels zeldzaam
langs het Noordhollandsch Kanaal en aan slootkanten

31

EQUISE- naar de duinen, de onvruchtbare vanaf April gedurende

TACEAE den geheelen zomer vrij algemeen in en aan den voet

der landduinen, in wagensporen en droge slooten, langs

het Noordhollandsch Kanaal, op de rijkswerf en iangs

den spoordijk. Akkerpaardestaart.

Aanm. De var. decumbens, G. F. W. Meijer,

die plat op den grond ligt, met talrijke, lange,

opstijgende zijtakken, is zeer algemeen achter

het fort Oostoever.

B. Vruchtbare en onvruchtbare stengels gelijk van
vorm, groen, vruchtaar stomp.

E. limosum L., 30 — 100 cM., stengel grijsgroen,
flauw geribd, tanden der scheeden 15 — 18, priem vor-
mig, zwart met zeer smallen vliezigen rand. — Mei,
Juli, veel op het Groene Veldje, in de Harmsloot en
andere slooten naar den duinkant. Slijk - paard e-
staart.

E. p a 1 u s t r e L., 25 — 50 cM., stengel geelgroen, diep-
gegroefd, tanden der scheeden 6 — lO, breed lancet-
vormig , met breeden vliezigen rand. — Mei, Juli,
minder algemeen dan de vorige, in slooten naar den
duinkant, kleine, armelijke exemplaren ook in droge
duinvalleien. Moeras - paardestaart.

32

SIPHONOGAMAE

OT de Siphonogamen of Phanerogamen be- SIPHO-
hooren de hoogst ontwikkelde vormen uit NOGA-
het plantenrijk, de zoogenaamde zichtbaar MAE
bloeiende planten, in tegenstelling met de
kryptogamen of sporeplanten, ook wel zaad-
planten genoemd. Zij zijn gekenmerkt, doordat de
generatiewisseling, die zich in het bijzonder aansluit
aan die der Pteridophyten met tweeerlei sporen, ver-
scholen is in het proces der vorming van het zaad,
zoodanig, dat de volkomen plant de embryonale of
ongeslachtelijke generatie voorstelt, terwijl de manlijke
en vrouwelijke pro-embryonale (geslachtelijke) generatie
in de stuifmeelkorrel en het jonge zaadje gezocht
moeten worden. Na de bevruchting rijpt het zaad en
daaruit ontwikkelt zich dan opnieuw de volkomen plant.

Men verdeelt de Siphonogamen in twee zeer ongelijk
groote klassen, die der Gymnospermen (naaktzadigen)
en die der Angiospermen (bedektzadigen) al naarmate
de jonge zaadjes vrijelijk op de vruchtbladen zitten of
in de rondom gesloten vruchtbladen (vruchtbeginsel)
verborgen zijn.

III

33

II

GYMNOSPERMAE

GYMNO- Jonge zaden (eitjes) naakt, dat wil zeggen niet in een
SPER- vruchtbeginsel opgesloten, met twee of meer, elk een ei-
MAE cel bevattende, archegonien. Deze archegoniën komen
overeen met die der Pteridophyten. Zij zijn reeds voor
de bevruchting omgeven door een bijzonder celweefsel
(endosperm), dat beantwoordt aan de vrouwelijke voor-
kiem (vrouwelijk prothallium) der Pteridophyten met
tweeerlei sporen. De manlijke kiemcellen of stuifmeel-
korrels ontwikkelen een sterk gereduceerd prothallium,
dat de manlijke geslachtscel bevat. De Gymnospermen
zijn alle houtachtige planten die in den regel harsen
bevatten. Vergelijk de tabel op bladzijde 20.

34

FAM. 4. CONIFERAE

Meest altijd-groene, schub- of naaldvormige bladeren CONIFE-
(naalden), manlijke bloemen uit een kleiner of grooter RAE
aantal aarvormig gerangschikte meeldraden bestaande,
vrouwelijke meestal tot aren vereenigd in de oksels
van schutbladeren.

Aanm. Alle Coniferae zijn windbloemig en produceeren
groote hoeveelheden droog, melig, heldergeel
stuifmeel. De afzonderlijke korrels zijn vaak van
luchtblazen voorzien, waardoor het transport
nog vergemakkelijkt wordt. In den bestuivings-
tijd wordt op de micropyle der zaadknoppen
een druppel waterige vloeistof afgescheiden,
waaraan de stuifmeelkorrels blijven hangen.
Deze druppel droogt langzamerhand in en neemt
de stuifmeelkorrels mee, die zoodoende in den
zaadknop geraken en daar de bevruchting kun-
nen volbrengen.
I. Bladeren 2 — 5 bijeen, meerjarig, bloemen eenhuizig,
vrucht een houtige kegel, eenig bij ons voorkomend
geslacht — — i. Pinus.

I. PINUS - DEN

P. silvestris L., boom tot 30 M. hoog, stam grijs,
bladeren in bundels van 2, blauwgroen, 4 — 7 cM. lang,
kegels dof, grijs, gesteeld, dadelijk na den bloeitijd
haakvormig naar beneden gebogen. — Mei, kleine
exemplaren aangeplant bij den watertoren. Grove den.

35

III

ANGIOSPERMAE

ANGIO- Jonge zaden (eitjes) bedekt, dat wil zeggen in een
SPER- vruchtbeginsel opgesloten, elk met slechts één eicel en
MAE resten van het sterk gereduceerde archegonium. Het
vrouwelijke prothallium (endosperm) ontstaat eerst na
de bevruchting en wordt in den regel reeds door de
zich ontwikkelende jonge plant gebruikt, terwijl deze
nog in het zaad verborgen is. Soms dient het eerst
later, bij de kieming, als reservevoedsel. Het manlijke
prothallium in de stuifmeel korrel is nog sterker gere-
duceerd dan bij de Gymnospermen en bestaat slechts
uit een spoedig verdwijnende vegetatieve cel en de tot
de stuifmeelbuis uitgroeiende manlijke geslachtscel.
Vergelijk de tabellen op bladzijde 20 — 26.

36

A. MONOCOTYLEDONAE

EENZAADLOBBIGEN

Kiem met een enkele zaadlob, zaden rijk aan kiem wit JUNCA-
(endosperm), bloem meestal met vijf drietallige kransen, CEAE
bladeren smal en met evenwijdige nerven, hoofdwortel
vergankelijk, vaatbundels verspreid, gesloten.

FAM. 5. JUNCACEAE

Eenjarige of overblijvende planten van grasachtigen

habitus, bloem dek zesbladig, kafachtig, meeldraden 6

of 3, vruchtbeginsel bovenstandig, stijl i, stempels 3,

vrucht een doosvrucht.

Aanm. Alle Juncaceae zijn honingloos en windbloemig;
zelfbestuiving wordt vaak voorkomen doordat
de stampers rijpen vóór de meeldraden (proto-
gynie). Bij onderscheiden Juncus-soorten vindt
men af en toe planten met sterk verkorte sten-
gelleden, en dientengevolge dicht opeengedron-
gen bladeren met abnormaal vergroote, meestal
rood getinte " bladscheeden. Deze bladerpluim
moet onder de galvormingen gerangschikt wor-
den en wordt teweeggebracht door een bladvloo,
Livia juncorum.

I. Doosvrucht veelzadig, bladeren kaal — i. Juncus.

I.* Doosvrucht driezadig, bladeren behaard - 2. Luzula.

I. JUNCUS — BLOEMBIES

Bladeren kaal, grasachtig of op een stengel gelijkend,
rolrond of plat, met merg gevuld of hol en met tusschen-
schotten, vrucht een- of driehokkig, veelzadig.

A. Bloemen alleenstaand, hoewel vaak dicht bij elkaar.

I. Bloeiwijze schijnbaar zij delingsch, door het onderste,
veel langere, stengel vormige schutblad op zijde ge-
drongen.

37

JUNCA- J. effusus L., 30 — 75 cM., bladscheeden bruin of
CEAE geel, dof, stengel rond, glanzig, zeer fijngestreept, bloei-
wijze los, bloemdekbladeren lancetvormig, spits, meel-
draden 3, vrucht meestal langer dan het bloemdek, met
indruk aan den top, waarin de rest des stijls. — Juli,
Augustus, algemeen langs zandwegen en in droge slooten
naar den duinkant. Uitgespreide bloem bies.

II. Bloeiwijze duidelijk eindelingsch.

a. Plant overblijvend.

J. compressus Jacquin, 1 5—40 cM., stengel
bebladerd, bloeiwijze een losse pluim, korter dan het
onderste schutblad, bloemdekbladeren eivormig, stomp,
bruin met groenen rug, korter dan de bijna bolvormige
doosvrucht. — Juni — Augustus, niet algemeen, in de
liniegracht bij den Huisduiner straatweg. Platte
b 1 o e m b i e s.

J. Gerardi Jacquin, 10—25 ^^v ^^^ de vorige,
doch in alle opzichten tengerder, bloemdekbladeren
ongeveer even lang als de langwerpige vrucht. — Juni —
Augustus, op de schorren, in de slooten, langs wegen
en in de duinen, overal gewoon. Ronde bloembies.
Aanm. Deze soort is de meest voorkomende bloembies

in deze streek en als een zilte vorm van de

vorige te beschouwen.

b. Plant eenjarig.

J. b u f o n i u s L., 2—30 cM., stengel rond, bladscheeden
zonder oortjes, takken der bloeiwijze rechtopstaand,
bloemdekbladeren lancetvormig, groen, meeldraden 6
(alleen in eindstandige bloemen 3), vrucht driekant,
gewoonlijk kleiner dan het bloemdek, meestal stroogeel
tot bruin of groenachtig. — Juni — Oktober, op vochtige
plekken in de landduinen, langs slooten naar den
duinkant. Paddegras-bloembies.

J. Tenageja Ehrhart, 2 — 20 cM., stengel rond,
bladscheeden aan beide zijden in oortjes uitloopend,
takken der bloeiwijze opstijgend, afstaand, bloemdek-
bladeren ei-lancetvormig, met stekelpunt, bruin met een

38

groene streep in het midden, meeldraden 6, vrucht LILIA-
kcgelvormig of eivormig, even lang als het bloemdek. CEAE

— juni— September, op zandwegen naar den duinkant.
Wijibloeiende bloem bies.

B. Bloemen steeds in hoofdjes.

J, larftpocarpus Ehrhart, lo — 40 cM., stengel
rechtopsiaand, evenals de bladeren cylindrisch of samen-
gedrukt, hoofdjes drie- tot achtbloemig, bloemdekbla-
deren lancetvormig, spits, meeldraden 6, vrucht lang-
werpig-eivormig toegespitst, zeer glanzend, langer dan
het bloemdek, bloemen donkerbruin, vrucht zwartbruin.

— Juli— September, op vochtige plekken in de duinen.
Water-bloembies.

2. LUZULA - VELDBIES

L. campestris D. C, 5—40 cM., wortelstok met
korte uitloopers, bladeren lijnvormig, bloemen in 2 — 5
eivormige aren, overhangend, meeldraden 6. — April —
Jmii, algemeen langs wegen en dijken en in de duinen.
Gewone veldbies.

FAM. 6. LILIACEAE

Overblijvende planten, vaak bollen vormend, of met
krachtigen wortelstok, bladeren slechts zelden met dui-
delijken steel en schijf, bloemen tweeslachtig, stralend
symmetriek, drietallig, bloemkroon gewoonlijk helder
gekleurd, meeldraden meestal 6, stempel gewoonlijk
kort, niet gedraaid, zelden draadvormig, vruchtbeginsel
bijna altijd bo venstan dig.
I. Bloemen in een scherm.

2. Scherm kegelvormig, vóór den bloeitijd om-
geven door een droogvliezig omhulsel en niet
zelden kleine bolletjes bevattend. — i. Allium.
2.* Scherm niet kegelvormig, zonder bolletjes,

bloemen groot, wit 2. Ornithogalum.

I.* Bloemen in trossen, groot, blauw — 3. Endymion.
De bij ons gevonden Liliaceae behooren alle tot de
onderfamilie der Lilieae, gekenmerkt als bolgewassen
en door het bezit eener hokverbrekende doosvrucht.

39

LILIA- I. ALLIUM-LOOK
CFAT"'

A. vin e al e L., 30 — 50 cM., bladeren buisvorrcig,

bijna rolrond, grijsgroen, bloemscherm met bolletjes
tusschen de lichtpaarse bloemen; soms uitsliiiterd uit
bolletjes bestaande, meeldraden boven de bloewi uit-
stekend. — Juli — Augustus, aan de zuidelijke helling
van fort Kijkduin, bij den watertoren en op den schor-
dijk. K ra ai 1 o o k.

A 1 1 i u m C e p a L., Ui, en A. P o r r u m L., Prei,
worden hier en daar gekweekt.

2. ORNITHOGALUM - VOGELMELK

O. u m b e 1 1 a t u m L., 15 — 25 cM., bladeren goot-
vormig, stomp, meestal langer dan de siengel, bloem-
dekbladeren wit met een groene streep over den rug,
bloemen in een rechtopstaand scherm. — Mei, een enkele
maal gevonden in de Tuintjes en langs slooten in den
Helderschen polder, (de Br.) Schermdragende
vogelmelk.

3. ENDYMION

E. nutans D u m o r t i e r, 20 — 40 cM., wortelbla-
deren lang en smal, bloemdek aan den voet samenhan-
gend, klokvormig, blauwe (soms ook witte) bloemen in
een ijlen, gebogen tros, helmdraden draadvormig. —
Mei, Juni, een enkele maal gevonden in de Tuintjes,
waarschijnlijk verwilderd, ook veel in stadstuinen, (de Br.)
Scilla non scripta Hoffm annsegg et Link.
Endymion non script us Garcke. Wilde
hyacint h.

FAM. 7. TYPHACEAE

Overblijvende moeras- of waterplanten met lijnvormige
bladeren, eenhuizig, onderste bloemen vrouwelijk, bo-
venste manlijk, in cylindervormige schij naren of kogel-
vormige hoofdjes, bloemdek uit zachte schubben of
borstelharen bestaand, meeldraden 3, vruchtbeginsel
bovenstandig, vrucht een noot of steenvrucht.
40

I. Bloeiwijze een pluim, gevormd uit kegelvormige ARA-
hoofdjes, bloemdek driebladig, spoedig verwelkend, CEAE
eenigbij ons voorkomend geslacht. — i. Sparganium.

I. SPARGANIUM - EGELSKOP

S. ramosum Hudson, 30 — 60 cM., wortelstok
kruipend, met uitloopers, stengel rechtopstaand, bloeiend
gedeelte vertakt, takken aan hun voet met vrouwe-
lijke, hooger op met manlijke hoofdjes, bloemdek wit,
vrucht aan den top afgeknot en plotseling in den snavel
versmald. — Juni — Augustus, in de Molensloot, in de
slooten langs den Strooweg, enz. Vertakte egelskop.
Aanm. De egelskoppen leveren een der fraaiste voor-
beelden onder de planten waar protogynie de
zelfbestuiving onmogelijk maakt. Ofschoon de
manlijke bloemen op dezelfde plant boven de
vrouwelijke geplaatst zijn en zelfbestuiving dus
haast onvermijdelijk lijkt, wordt deze volkomen
geweerd doordat zich de manlijke bloeiwijzen
pas beginnen te ontwikkelen, nadat de stempels
der vrouwelijke reeds geheel verwelkt zijn:
zoodoende moet dus wel altijd kruisbestuiving
tusschen verschillende planten plaats grijpen.

FAM. 8. ARACEAE

Bloemen aan vleezige kolven, die door een bloeischeede
omgeven zijn, eenslachtig en naakt, of tweeslachtig met
vier- tot zesbladig weinig ontwikkeld bloemdek, vrucht-
beginsel bovenstandig, een- tot driehokkig, vrucht droog
of een bes.

I. Bloeischeede bladachtig, bloemen tweeslachtig,
bloemdek zesbladig, meeldraden 6, eenig bij ons
voorkomend geslacht. i. Acorus.

I. ACORUS

A. calamus L., 30 — 100 cM., geelgroen, kruipende
aromatische wortelstok, bladeren zwaardvormig met
golfswijs geplooide randen, bloeikolf schijnbaar einde-

41

ARA- lingsch. — Juni — Augustus, een enkele maal gevonden
CEAE in de Molensloot. (de Br.) K a 1 m o e s.

FAM. 9. LEMNACEAE

Drijvende of ondergedoken waterplantjes met blad-
achtige stengelleden, zelden bloeiend, bloemen eenslach-
tig, bij 3 tegelijk (2 manlijke en i vrouwelijke) aan
den rand der stengelleden staand, vruchtbeginsel boven-
sta ndig, vrucht droog.

I. LEMNA- KROOS

Bloemdek ongedeeld, dunvliezig, manlijke bloemen

met I meeldraad, vrouwelijke met een- of meerzadig

vruchtbeginsel.

Aanm. Meeldraden en stamper steken boven het water
uit, de eerste zijn vroeger ontwikkeld dan de
stampers, die door tusschenkomst van aan de
oppervlakte van het water levende insekten be-
stoven worden.

L. trisul ca L., overblijvend, stengelleden 5 — 8 mM.
lang, vlak, dun, met een groote middennerf, later
gesteeld, meest vele kruiswijs samenhangend, plant
ondergedoken, slechts in den bloeitijd aan de opper-
vlakte. — April, Mei, algemeen in slooten en vlieten.
Driekant kroos.

L. minor L., overblijvend, stengelleden 2 — 3 mM.
lang, rond of omgekeerd eivormig, aan beide zijden
vlak, groen, of aan de onderzijde rood, zonder nerven,
plant drijvend. — April — ^Juni, als de vorige. Klein
kroos.

FAM. 10. CYPERACEAE

Overblijvend, zelden eenjarig, meest op vochtige stand-
plaatsen, stengel gewoonlijk driekant, zelden duidelijk
geleed (zonder knoopen), bloemen in aren, een- of
tweeslachtig, in de oksels van kaf j es, bloemdek ont-
brekend of uit haren of schubben bestaand, vruchtbe-
ginsel bovenstandig, meeldraden i — 3, meestal 3, stam-
42

per I met i stijl en 2 of 3 stempels, vrucht een drie- CYPERA-
kant of samengedrukt dopvruchtje. CEAE

Aanm. Alle Cyperaceae zijn honing- en reukeloos en
windbloemig. Kruisbestuiving wordt vaak door
protogynie d. i. vroegtijdige ontwikkeling der
vrouwelijke bloemen of voortplantingsorganen
bevorderd.
I. Bloemen eenslachtig, zonder bloemdek. — 4. Carex.
I.* Bloemen tweeslachtig.

2. Kafblaadjes der aartjes in 2 rijen. — i. Schoenus.
2.* Kafblaadjes der aartjes in spiralen.

3. Bloemborstels 6, niet langer dan de kaf-
blaadjes, soms ontbrekend. 3. Scirpus.

3.* Bloemborstels talrijk, lang, na den bloeitijd
tot lange, zijdeachtige haren uitgroeiend. —
2. Eriophorum.

1. SCHOENUS

S. nigricans L., 15—45 cM., dichte kussens vor-
mend, stengel rond, gestreept, bladscheeden zwartbruin,
glanzend, bladeren priemvormig, half zoo lang als de
stengel, bloei wijze zwartbruin, samengesteld uit 5 tot 10
twee- tot driebloemige aren, onderst schutblad schuin
afstaand met groenen, boven de aar uitstekenden top,
kaf jes gekield, de 3 tot 6 onderste onvruchtbaar, bloem-
borstels 3 — 5, meeldraden 3. — Juni, Juli, in vochtige
duinvalleien vooral ten zuiden van de Harmsloot.
K n o p b i e s.

2. ERIOPHORUM - WOLLEGRAS

E. angustifolium Roth, 20 — 45 cM., weinig
zodevormend, uitloopers kort, stengelstandige bladeren
lijnvormig, aan den top driekant. 3 — 5 rijkbloemige
aren, kaf jes toegespitst eennervig, vrucht gevleugeld drie-
kant, stekelpuntig, door zeer lange wol omgeven. —
April, Mei, in de Harmsloot en op weiden in het Koegras.
E. polystachyum L. Smalbladig wollegras.
Aanm. De zijdeachtige, witte wolharen aan de basis
der vruchtjes zijn bevorderlijk bij de verspreiding.

43

CYPERA- 3. SCIRPUS - BIES

CEAE , „ ,.,,.,.

Aren alleenstaand, eindstandig of m samengestelde

bloeiwijzen, arm- of rijkbloemig, kafjes evenals de ge-

heele plant kaal, bloemen tweeslachtig, bloemborstels

3 — 8, gewoonlijk 6, zelden ontbrekend, meeldraden 3,

zelden minder, stempels 2 of 3.

A. Aren alleenstaand aan den top van den stengel of
van de zijtakken, ondergeslacht Heleocharis.

S. paluster L., 15 — 50 cM., wortelstok kruipend,
op drogen bodem met korte, in water met lange leden,
stengel rechtopstaand, rond, aren meestal lijnvormig-
langwerpig, onderst kaf je slechts de helft van den
omtrek des stengels omvattend, bloemborstels zoo lang
als de samengedrukte, gladde vrucht. — Juni — Augustus,
in de slooten langs den Strooweg. Heleocharis
palustris R. Br. Gewone waterbies.

B. Bloeiwijze een vertakte pluim, aren opgehoopt aan
de takken, waarvan de onderste gesteeld zijn,
ondergeslacht S c i r p u s.

I. Bloeiwijze schijnbaar zijstandig, het onderste schut-
blad vormt de voortzetting van den stengel.

S. lacustris L., 100 — 250 cM,, wortelstok kruipend,
stengel rechtopstaand, grasgroen, bladeren ontbrekend,
hoogstens draagt de bovenste scheede een korte blad-
schijf, pluim zeer samengesteld, kafjes bruin, glad,
bloemborstels 6, stempels 3, vrucht driekant, glad. —
Juni — Augustus, een enkele maal gevonden in het
Koegras. (de Br.) Matten-bies.

S. T ab e r n a e m o n t a n i G m e 1 i n, 50- 100 cM.,
stengel rond, grijs- of blauwgroen, bloeiwijze minder
samengesteld, kafjes roodbruin, gespikkeld, ruw, stem-
pels 2, vrucht samengedrukt, overigens als de vorige. —
Juni — Augustus, vrij algemeen in slooten. Ruwe bies.

II. Bloeiwijze door 2 of meer vlakke, ver uitstekende
schutbladeren omgeven.

S. maritimus L., 40 — 150 cM., met uitloopers, die
aan hun top knolvormig verdikt zijn, stengel driekant,
44

bebladerd, bladeren vlak, gekield, aan den rand ruw, CYPERA-
bloeiwijze uit een of talrijke eivormige aartjes bestaand, CEAE
de onderste meestal gesteeld, kafblaadjes iets ingesneden,
in de insnijding met een stekelpuntje, vrucht omge-
keerd eivormig. — Juni — Augustus, zeer algemeen in
slooten, vaarten en kanalen. Oever-bies.

4. CAREX - ZEGGE

Overblijvend, aren of aartjes eindelingsch, of einde-
lingsch en zijdelingsch, afzonderlijk of aan den top des
stengels tot een één- of tweemaal samengestelde aar
vereenigd, manlijke en vrouwelijke bloemen in de oksels
van kafjes, beide in hetzelfde aartje vereenigd, of over
verschillende aartjes, aren of planten verdeeld, manlijke
zonder bloemdek, vrouwelijke in een vliezig, blijvend
urntje.

A. Samengestelde of dubbel samengestelde aar, be-
staande uit korte eivormige aartjes, aan den top
samengedrongen, op de lagere takken min of meer
van elkaar verwijderd.

I. Aartjes met verschillende en min of meer veran-
derlijke geslachtsverdeeling.

C. are n aria L., 20 — 30 c.M., met lange uitloopers,
stengel rechtopstaand, driekant, naar boven ruw, blade-
ren smal, stijf, vaak teruggebogen, aartjes 6 — lO, een
lange aar vormend, gewoonlijk de onderste vrouwelijk,
de bovenste manlijk, de middelste gemengd, kafjes
ei-lancetvormig, fijn toegespitst, platbol, geelbruin, het
bovenste % jn een groenen, gezaagden vleugelrand
gevat; zeer veranderlijke plant. — Mei, Juni, in zee- en
landduinen, zoowel als in droge pannen. Zand-zegge.

II. Aartjes alle gelijksoortig, aan hun voet uit vrouwe-
lijke, aan hun top uit manlijke bloemen gevormd.

C. V u 1 p i n a L., 40 — 80 c.M., grasgroen, stengel ge-
vleugeld driekant met holle zijden, zeer scherp, blade-
ren breed (5—8 m.M.), aartjes dicht opeen, kafjes lang-
werpig, toegespitst, met stekelpuntje, roodbruin, groen

45

CYPERA- gekield, urntjes middelgroot, duidelijk zes- tot zevenner-
CEAE vig. — Mei, Juni, langs slooten en kanalen. Vos- zegge.

C. muricata L., 20— 60 c.M., dicht-zodevormend,
heldergroen, stengel driekant met platte zijden, alleen
naar boven toe ruw, bladeren smal, (2^/2—3 m.M.),
aartjes dicht opeen, 8 è, 10, heldergroen gekleurd,
gewoonlijk bruin aangeloopen, urntjes groot, (4V2 —
6 m.M. lang), in den vruchttijd wijd uitstaande. — Mei
— Juli, op den schordijk, niet algemeen. C. contigua
Hoppe. Stekelige zegge.

B. Scherp gescheiden aren, topaar en al of niet een
of meer zij aren manlijk, onderste zijaar of zij aren
vrouwelijk.

I. Urntjes met afgeknotte snavelpunt of met enkel-
voudigen snavel.

a. Stempels 2.

C. Goodenoughii Gay, 10 — 30 c.M., uitloo-
pers vormend, stengel grijsgroen, scherpkantig, slechts
naar den top ruw, bladeren smal, dikwijls samenge-
vouwen of opgerold, aren cylindrisch, kort, de 2 tot 4
vrouwelijke rechtopstaand, ongesteeld, (soms alle man-
lijk), kafjes eivormig, stomp, urntjes langer dan de
kafjes. — Mei, Juni, een enkele maal gevonden langs
den Huisduiner straatweg. C. v u 1 g a r i s Fries.
Gewone zegge.

C. trinervis Deglandier, 10 — 12 c.M., uit-
loopers vormend en talrijke stengels naar boven zen-
dend, grijsgroen, stengel stompkantig, glad, bladeren
zeer smal, gevouwen, ruw aan den rand, manlijke aren
2 of 3, vrouwelijke gewoonlijk ook 2 of 3, dicht bij
elkaar, eivormig, dik, kafjes langwerpig, urntjes breed
eivormig, geel, duidelijk gestreept. — Juni, Juli, in de
duinen. C. frisica Koch, Drienervige zegge.

b. Stempels 3.

C. flacca Schreber, 20—30 c.M., uitloopers
vormend, grijsgroen, stengel driekant, zeer weinig ruw,
46

bladeren vlak, manlijke aren 2, zelden i of 3, vrou- CYPERA-
welijke 2 of 3, smal cylindrisch, rijk- en dichtbloemig, CEAE
in den vruchttijd meest hangend, dikwijls manlijke
bloemen in den top der vrouwelijke aren en omge-
keerd, kafjes donker met groene middennerf, urntjes
ongenerfd, door stekeltjes een weinig ruw. — Mei,
Juni, op de dijken langs het Noordhollandsch Kanaal
en naar den duinkant. C. glauca Scopoli. Zee-
groene zegge.

C. p a n i c e a L., 20 — 30 c.M., uitloopers vormend,
grijsgroen, bladeren v^lak, smaller dan bij de vorige,
manlijke aren i, vrouwelijke i of 2, zelden 3, cylin-
drisch, opgericht, kafjes eirond, bruinrood met groene
middennerf en lichteren rand, urntjes bijna bolvor-
mig, de kafjes op zijde drukkend, lichtbruin, zwak ge-
nerfd. — Mei, Juni, vrij algemeen in vochtige duin-
valleien. Blauwe zegge.

II. Urntjes met tweetandigen snavel.

a. Tanden van den snavel evenwijdig.

C. dis tan s L., 30—50 c.M., dicht zodevormend,
grasgroen, bladeren vlak, smal, manlijke aren 1, vrouwe-
lijke gewoonlijk 3, ver van elkaar verwijderd, recht
opstaand of min of meer knikkend, urntjes elliptisch,
aangespitst, aan de bovenzijde met een drietal nerven
aan weerskanten van de middennerf, bruin. — Juni, Juli,
op den schordijk, niet algemeen. Wijdarige zegge.

C. flava L., 2 — 30 c.M., dicht zodevormend, geel-
groen, stengel zwak driekant, glad, bladeren vlak, niet
ruw, manlijke aren i, vrouwelijke 2 of 3, zelden 4,
ei- of kogelvormig, kafjes omgekeerd eivormig, die der
vrouwelijke aren stomp, die der manlijke spits, urntjes
opgeblazen, geel, generfd, in den vruchttijd wijd uit-
staande of zelfs teruggebogen. — Mei— Augustus, in
vochtige duinpannen. Gele zegge.

b. Tanden van den snavel vaneen gebogen.

C. h i r t a L., 30—45 c.M., grasgroen, stengel stomp"
kantig, naar boven een weinig ruw, bladscheeden be"

47

CYPERA- haard, evenals de vlakke, breede bladeren, vrouwelijke
CEAE aren 2 — 6, lang en rond, losbloemig, de onderste dik-
wijls langer gesteeld, urntjes behaard, groot, kafjes der
vrouwelijke bloemen eivormig met een groene mid-
dennerf, die in een lange punt, soms veel langer dan
het kafje zelf, uitloopt. — Mei, Juni, duinhelling tegen-
over den vuurtoren. Behaarde zegge.

FAM. 11. GRAMINEAE

Eenjarig of overblijvend, stengel (halm) meestal rond,
hol, knoopig, bladeren bestaande uit een scheede,
een tongetje en een bladschijf, bloemen tweeslachtig,
zelden eenhuizig, bloemdek gereduceerd tot i of 2
doorschijnende schubben of geheel ontbrekend, meel-
draden 3, zelden 2, vruchtbeginsel enkelvoudig, boven-
standig, meestal 2 stijlen met 2 stempels, doch soms de
stempels direkt uit het vruchtbeginsel ontspringend,
bloemen omgeven door 2 schutblaadjes (kroonkatjes),
I of meer zulke bloemen vormen samen een bloem-
pakje, dat aan zijn voet gewoonlijk weer door 2 schut-
blaadjes (kelkkafjes) is omgeven. De bloempakjes zijn
op zeer verschillende wijze vereenigd tot aren, trossen
of pluimen. Vrucht (zoogenaamde korrel) droog, naakt
of door blijvende kafjes omsloten.

Aanm. De grassen zijn bij uitstek windbloemige plan-
ten, hunne bloemen zijn klein, onaanzienlijk,
honingloos en meestal zonder reuk. De helm-
hokjes, die tijdens den bloei op lange helm-
draden ver buiten de bloem bungelen, bevatten
groote hoeveelheden droog, melig stuifmeel. De
stempels zijn in den regel veervormig en heb-
ben dus een groot oppervlak, geschikt om het
voorbijwaaiende stuifmeel op te vangen.
I. Bloeispil niet vertakt, bloempakjes ongesteeld op

tanden der bloeispil en dus een enkelvoudige aar

vormend. (Aargrassen).

2. Twee of meer bloempakjes op iederen tand
der bloeispil.

48

3- Bloempakjes eenbloemig, 3 op eiken tand, GRAMI-
de bloeispil de rugzijde toekeerend, alleen NEi\E
het middelste vruchtbaar — 25. Hordeum.
3.* Bloempakjes twee tot meerbloemig, 2 — 6 op
eiken tand, de bloeispil de smalle zijde

toekeerend 26. Elymus.

2.* Bloempakjes alleenstaand op iederen tand der
bloeispil.
4. Bloempakjes met de smalle zijde naar de

spil gekeerd — 23. Lolium.

4.* Bloempakjes met de breede zijde naar de
spil gekeerd.

5. Bloempakjes tweebloemig (zelden drie-
of vierbloemig), kelkkafjes priemvormig

24a. Secale.

5.* Bloempakjes drie- of meerbloemig, kelk-
kafjes eivormig 24. Agropyrum.

I.* Bloeispil vertakt, de takken echter somtijds zoo
kort, dat zij alleen bij het ombuigen der schijnbare
aar te zien zijn (Aarpluimgrassen) of wel de bloem-
pakjes langer gesteeld (Pluimgrassen).
6. Aan den top van de bloeispil (of van de zij-
takken) een aarachtige pluim.
7. Bloempakjes aan den voet met een groot
kamvormig ingesneden orgaan (loos bloem-
pakje dat slechts uit talrijke kafjes bestaat)

19. Cynosurus.

7.* Bloempakjes zonder kamvormig ingesneden
orgaan.

8. Bloempakjes vast aaneengesloten, aar dicht.
9. Kelkkafjes aan den voet vergroeid,
bloempakjes naar den top smaller wor-
dend, niet tweepuntig, kroonkafjes
dikwijls genaaid — 3. Alopecurus.
9.* Kelkkafjes tot aan den voet vrij,
aan de randen witvliezig, aan den
kiel gerimpeld of ruw, bloempakjes
afgeknot-tweepuntig, kroonkafjes zon-
der naald ■ 4. Phleum.

IV 49

GRAMI- 8.* Bloempakjes een losse aar vormend.
NEAE lo. Bloempakjes met slechts i twee-
slachtige bloem, kelkkafjes 4, be-
haard en genaaid, meeldraden 2, wel-
riekend 2. Anthoxanthum.

10.* Bloempakjes twee- tot vierbloemig.

II. Kroonkafjes ongenaaid

Q. Koeleria.

II.* Kroonkafjes met een rechte
naald — 13. Avena (praecox).
6.* Aan den top van den stengel (of van de zij-
takken) een pluimvormige bloeiwijze met kortere
of langere, dikwijls in kransen geplaatste takken.
12. Elk bloempakje bevat slechts een twee-
slachtige bloem.

13. Kroonkafjes langer of korter genaaid,
aan den voet door lange haren om-
geven, die echter niet langer zijn dan
de kelkkafjes, bloeiwijze groot, dicht,
somtijds onderbroken.

14. Kelkkafjes ongeveer even lang,
vliezig. 6. Calamagrostis.

14.* Onderst kelkkafje korter dan het
bovenste, beide kraakbeenachtig.

y, Ammophila.

13.* Bloemen aan den voet niet door
lange haren omgeven.

15. Groot rietachtig gras met rijk-
bloemige in elkaar gedrongen
pluim, bloempakjes ongeveer
4 niM. lang, ongenaaid, met
4 kelkkafjes. i. Phalaris.

15.* Klein gras met sterk vertakte,
fijne bloeiwijze, bloempakjes on-
geveer 2 niM. lang

5. Agrostis.

12.* Ieder bloempakje bevat een tweeslachtige
bloem en I of 2 manlijke (die echter
soms tweeslachtig zijn) 12. Holcus.

50

i2**Ieder bloempakje bevat twee of meer twee- GRAML
slachtige bloemen. NEAE

i6. Kelkkafjes (tenminste een ervan) bijna
zoolang als of langer dan het bloem-
pakje.

17. Alle bloemen van het bloempakje
ongenaaid.

18. Tongetje ontbreekt, in plaats
daarvan een rij haren, pluim
samengetrokken , bestaande
uit 4—16 bloempakjes, kroon-

kafjes drietandig

14* Sieglingia.

18.* Tongetje aanwezig, kort, bloei-
wijze lang-cylindrisch, soms
onderbroken, bestaande uit
vele bleekgroene kortgesteelde
bloempakjes — 9. Koeleria.
17.* Bloempakjes slechts 2 of 3 twee-
slachtige bloemen bevattend, alleen
de onderste genaaid, voedergras

13. Avena.

17.** Alle bloemen van het bloempakje
genaaid.

19. Kafnaald klein, knievormig
gebogen, aan de bocht met
een krans van stijve haartjes
bezet, aan den top knotsvor-

mig gezwollen

IT. Weingaertneria.

19.* Kafnaald noch aan de bocht
met haren bezet, noch aan
den top knotsvormig gezwol-
len, bloempakjes tweebloe-
mig, 2—4 cM. lang, kroon-
kafjes afgeknot, viertandig —

— — 10. Aera.

16.* Kelkkafjes duidelijk korter dan het
bloempakje.

51

GRAMI- 20. As van het bloempakje met sneeuwwitte lange
NEAE haren, in plaats van een tongetje afstaande haren

— 8. Phragmites.

20.* As van het bloempakje kaal.

21. Takken der bloeiwijze alleenstaand, afwisse-
lend geplaatst, bloempakjes tot kluwens ver-

eenigd 18. Dactylis.

21.* Takken der bloeiwijze in kransen of halve kran-
sen, bloempakjes niet tot kluwens vereenigd.
22. Bloempakjes rond-hartvormig, knikkend
of hangend aan dunne steeltjes, met zeer
wijd-waaiervormig uitstaande schelpvor-

mige kafjes — 15. Briza.

22.* Bloempakjes langwerpig, lancet- of lijn-
vormig.

23. Bloempakjes samengedrukt, aan den
rug scherp gekield, ongenaaid —

16. Poa.

23.* Bloempakjes aan den rug afgerond,
met of zonder kafnaald.
24. Bladscheeden over hun ge-
heele lengte gesloten.

25. Kroonkafjes ongenaaid,
bloempakjes veelbloemig,
krachtige watergrassen —

17. Glyceria.

25.* Kroonkafjes genaaid of

stekelpuntig, naald uit den
top van het kroonkafje of
even daaronder ontsprin-
gend 22. Bromus.

24.* Bladscheeden open, met elkaar
bedekkende randen.

26. Bloempakjes klein, rond,
kroonkafjes naar boven
toe droogvliezig, afgerond-
stom p of afgeknot, onge-
naaid, vrucht vrij

20. Atropis.

52

20.* Bloempakjes klein of meer GRAMI-
nog vrij groot, van ter NEAE
zijde samengedruktjkroon-
kafjes lancetvormig, naar
boven versmald, dikwijls
genaaid, vrucht door de
kroonkafjes omsloten —
21. Festuca.

I. PHALARIS

P. canariensis L., eenjarig, 15 — 50 cM., blad-
scheeden ruw, opgeblazen, bloeiwijze een dichte schijn-
aar, sierlijk groen en wit gevlekt, kelkkafjes aan den
rand eennervig, op den rug met een gaafrandigen
vleugel. — Juli — September, op ruige plaatsen, als
onkruid in stadstuinen enz. Kanariezaad.
Aanm. Kanariezaad wordt algemeen gebruikt als vogel-
voeder en verwildert dikwijls.

2. ANTHOXANTUM

A. o dor at um L., overblijvend, 20 — 50 cM., zode-
vormend, welriekend, stengels rechtopstaand, onvertakt,
bloeiwijze een losse langwerpige schijnaar, kelkkafjes
aangedrukt behaard, kroonkafjes genaaid. — Mei, Juni,
algemeen langs wegen en dijken. Reukgras.

3. ALOPECURUS — VOSSESTAART

Kelkkafjes gekield, aan den voet met elkaar vergroeid,
niet stekelpuntig of genaaid, kroonkafjes groot, vliezig,
als een huls de bloem omgevend, bloempakjes in hun
geheel afvallend, als de vrucht rijp is.

A. prat en sis L., overblijvend, 50 — 90 cM., wortel-
stok weinig kruipend, stengel rechtopstaand, bloeiwijze
een dichte, zachte schijnaar, somtijds naar onderen
onderbroken, takjes der bloeispil 4 — 6 bloempakjes dra-
gend, kelkkafjes lancetvormig, spits, onder het midden
vergroeid, met lange zachte haren, kroonkafjes uit den
voet genaaid, kafnaald dubbel zoo lang als de kelkkafjes.
— Mei, Juni, langs wegen en dijken. B o t k r u i d.

53

GRAMI- A. geniculatiis L., overblijvend, 20—30 cM., sten-
NEAE gel knievormig gebogen, opstijgend, grasgroen, bladeren
smal, bloeivvijze een korte, dichte aar, bloempakjes
ei-lancetvormig, kelkkafjes stomp, behaard, slechts aan
den voet vergroeid, kafnaald nauwelijks langer dan
de kelkkafjes, helmknopjes geel, later bruin. — Mei
— 'Juli, duinhelling tegenover den vuurtoren. Geknikte
vossestaart.

4. PHLEUM — LIESCHGRAS

P. arenarium L., een- of tweejarig, 5 — 20 cM.,
stengel hoogstens aan den voet vertakt, rechtopstaand,
bovenste bladscheede opgeblazen, bloeiwijze een dichte
langwerpig-eivormige schijnaar, kelkkafjes met een naar
buiten gewelfde stijfbehaarde kiel, naar den top toege-
spitst, kortgenaald, kroonkafjes behaard. — Mei, Juni,
op dorren grond, aan den binnenkant van den zeedijk
(bij Kaaphoofd) en in de duinen. Zand-lieschgras.

5. AGROSTIS — STRUISGRAS

Bloeiwijze pluimvormig, ten minste in den bloeitijd los,
veelbloemig, bloempakjes klein, kelkkafjes langer dan
de kroonkafjes, deze laatste dun, ongenaaid of onder
het midden genaaid.

A. Kroonkafjes ongenaaid of uit den rug genaaid,
bladeren vlak, in den knop gerold.

A. vuig ar is Wit her ing, overblijvend, 10 — 50 cM.,
zodevormend of met korte uitloopers, grasgroen, stengel
dun en teer, tongetje zeer kort, afgeknot, pluim met
afstaande takken, na den bloeitijd weinig of niet samen-
getrokken, kroonkafjes drienervig, zelden genaaid. —
Juni, Juli langs wegen en in de landduinen. Gewoon
struisgras.

A. alba L., overblijvend, 15 — 100 cM., lange uit-
loopers vormend, grasgroen of grijsgroen, stengel recht-
opstaand of liggend, dikwijls zeer krachtig, tongetje
lang, bloeiwijze kegelvormig, met afstaande takken, na
54

den bloeitijd geheel samengetrokken, kroonkafjes vijf- GRAMI-
nervig, somtijds uit den rug genaaid. — Juni — Augustus, NEAE
algemeen langs wegen , langs het Noordhollandsch
Kanaal en aan den zeedijk, hier en daar in vochtige
duinvlakten. F ioriengras.

B. Kroonkafjes onder het midden van den rug m^t
een knievormig gebogen kaf naald, die boven het
bloempakje uitsteekt, bladeren in den knop ge-
vouwen, ten minste de onderste borstelvormig.

A. canina L., overblijvend, lO — 30 cM., korte uit-
loopers vormend, grasgroen, stengel rechtopstaand, sten-
gelstandige bladeren dikwijls met ingerolde randen,
tongetje lang, getand, pluim na den bloeitijd samen-
getrokken, kroonkafjes onder het midden genaaid, vier-
of vijfnervig. — Juni — Augustus; van deze soort is bij
ons alleen in vochtige duinvalleien aangetroffen de var.
m u t i c a, die ongenaaid is. Kruipend struisgras.

6. CALAMAGROSTIS — STRUISRIET

C. Epigeios Roth, overblijvend, 50 — 150 cM., grijs-
groen, stengel rechtopstaand, evenals de bladscheeden
naar boven ruw, bladeren breed, tongetje lang, half in
tweeën gespleten, pluim stijf rechtopstaand, kelkkafjes
lijn-priemvormig, haren langer dan de kroonkafjes,
naald dan eens boven, dan eens onder uit den rug
ontspringend , boven de kroonkafjes uitstekend. —
Juli, Augustus, algemeen in de duinen en op zand-
wegen. Land-struisriet.

7. AMMOPHILA — HELM

A. a r e n a r i a Link, overblijvend, 60 — 100 cM., wor-
telstok sterk vertakt, met zeer lange (5 M. en meer)
horizontale uitloopers en lange taaie draadachtige wor-
tels, plant grijsgroen, stengel stijf-rechtopstaand, met
samengetrokken takken, bladeren bij droog weer opge-
rold, aan de onderzijde kaal, glad en glanzend, tongetje
3 cM. lang, tot aan den voet gespleten, bloeiwijze een
dichte cylindrische aarpluim, wit, kelkkafjes lancetvor-

55

GRAMI- mig, ongeveer zoo lang als de haren. — Juli, Augustus.
NEAE strand en zeeduinen. Psamma arenaria Romer

et Schultes. Gewone helm.

Aanm. De helm is een van de gewichtigste planten
voor het vastleggen van stuifzand. Zeer alge-
meen vindt men bij ons in de duinen op de
helm een gal veroorzaakt door een sluipwesp,
Isosoma hyalipenne : een aantal dicht opeenge-
drongen, sterk verkorte en verbreede bladeren,
die een meestal naar ëén zijde gekeerde, stijve
pluim vormen.

8. PHRAGMITES — RIET

P. communis T r i n i u s, overblijvend, i — 3 M.,
wortelstok met zeer lange, witte, onderaardsche, dikwijls
ook met groene bovenaardsche uitloopers, grijsgroen,
bladeren lancet-lijnvormig, met zeer ruwe randen, tongetje
uit een rij haren gevormd, pluim zeer samengesteld,
gedurende den bloeitijd uitgespreid, daarvoor en daarna
samengetrokken, overhangend, violet aangeloopen en
zilverglanzend, kelkkafjes lang-lancetvormig, spits, de
bovenste dubbel zoo lang als de onderste, kroonkafjes
lijn-priemvormig. — Augustus — Oktober, zeer algemeen
in slooten, vaarten en kanalen. D e k r i e t.
Aanm. Behaarde deelen der bloeias blijven met de
vruchtjes in verbinding en vormen zoo een
zweeftoestel, dat hun verspreiding bevordert.

9. KOELERIA

K. cristata Persoon, overblijvend, 25 — 45 cM.,
grasgroen, bladeren vlak, aan den rand ruw, tenminste
de onderste kort behaard, tongetje zeer kort, pluim
lang-cylindrisch, somtijds afgebroken, bloempakjes twee-
tot vierbloemig, kroonkafjes toegespitst, soms kort ge-
naald. — Juni, Juli, in droge duinpannen en aan duin-
hellingen. Scherpgras.

10. AERA — SMEELE

A. flexuosa L., overblijvend, 25—50 cM., zodevor-

56

mend, vaak helderrood aangeloopen, stengel rechtop- GRAMI-
staand, tongetje der onderste bladeren afgeknot, der NEAE
bovenste toegespitst, bladeren borstelvormig, weinig ruw,
pluim gewoonlijk met weinig bloemen, borstelvormig,
met rechthoekig afstaande, meestal gedraaide takken,
bloempakjes lichtbruin, rood aangeloopen, bovenste
kelkkafje langer dan het onderste, ongeveer zoo lang
als de bloemen, bovenste bloem zeer kort gesteeld, (4
tot 8 maal zoo lang als hare steel), kafnaald der kroon-
kafjes zeer lang, knievormig gebogen. — Juni, Juli, op
zandwegen, vrij algemeen. Bochtige s meel e.

1 1. WEINGAERTNERIA

W. canescens Bern hard i, overblijvend, 15 — 30 cM.,
dicht zodevormend, met fijne sterke wortels, grijsgroen,
bladscheeden rood aangeloopen, stengel rechtopstaand,
dun, bladeren samengevouwen, pluim rijkbloemig, los,
voor en na den bloeitijd dicht samengetrokken, bloem-
pakjes wit, rood aangeloopen, kelkkafjes langer dan de
bloemen, kroonkafjes spits, dicht bij den voet genaaid.
— Juni, Juli, algemeen in de duinen. Aera canes-
cens L. Corynephorus canescens Pali-
sot de Beauvois. Buntgras.

12. HOLCUS

H. lanatus L., overblijvend, 30 — 50 cM., zodevor-
mend, grijsgroen, stengel rechtopstaand, aan en onder
de knoopen evenals de bleekgroene bladscheeden "be-
zet met korte, zachte haren, bladschijf smal, zachtharig,
aan den rand ruw, pluim uitgespreid, rijkbloemig, bloem-
pakjes witachtig, dikwijls rood aangeloopen, kroonkafjes
der manlijke bloemen genaaid, naald korter dan de
kelkkafjes, eindelijk haakvormig teruggebogen. — Juni
— Augustus, zeer algemeen langs wegen en dijken en
in de duinen. Zorggras.

13. AVENA — HAVER

A praecox Palisot de Beauvois, eenjarig,
2 — 10 cM., bladeren zeer smal, borstelvormig, opgerold,

57

GRAMT- tongetje lancetvormig, pluim samengetrokken, bloem-
NEAE pakjes zeer klein, kort gesteeld, kelkkafjes spits, weinig
langer dan de bloemen, kroonkafjes bruinachtig, twee-
puntig, genaaid. - April, Mei, in de landduinen en
in binnenduinen (de Garst). Vroege haver.
Aanm. Avena sativa L., wordt als zomerhaver
hier en daar in Koegras verbouwd.

14. SIEGLINGIA

S. decumbens Bern har di, overblijvend, 20 —
40 cM., zodevormend, stengel liggend, in den bloeitijd
opstijgend, bladeren vlak, met een rij haren in plaats
van een tongetje, bladscheede en bladschijf gewimperd,
pluim SQial met weinig bloempakjes. — Juni — Augustus,
vochtige duinvlakten. Tri o dia decumbens Pal is o t
de B e a u V o i s. K e 1 k g r a s.

15. BRIZA

B. media L., overblijvend, 30—40 cM., zodevormend,
stengel rechtopstaand, glad, bladeren smal, ruw, ton-
getje kort, afgeknot, pluim rechtopstaand, los met uit-
gespreide takken, bloempakjes aan zeer dunne steekjes,
knikkend, bij aanraking trillend, vrij groot, violet en
groenachtig wit gevlekt, kelkkafjes evenals de kroonkaf-
jes gewelfd, afgerond stomp. — Mei, Juni, in de duinen,
in weiden en langs wegen in het Koegras. Tri Ig ras.

16. POA — BEEMDGRAS

Bladeren in den knop gevouwen, pluim met driekante,
naar twee zijden weder vertakte zijtakken, bloempakjes
klein, twee- tot achtbloemig, sterk samengedrukt, op
den rug gekield, kroonkafjes ongenaaid, aan den voet
en aan de randen meestal bezet met wollige haren, die
de tusschenruimten tusschen de bloemen vullen.

A. Kroonkafjes onduidelijk vijfnervig.

P. a n n u a L., een- of tweejarig, dikwijls verscheidene
generaties in een jaar, 3 — 25 cM., grasgroen, vroeg geel
58

wordend, gewoonlijk met vele stengels, rechtopstaand GRAMI-
of opstijgend, bladeren glad, tongetje der onderste NEAE
bladeren kort, afgeknot, dat der bovenste bladeren
langer, pluim los, takken later teruggeslagen, onderst
kelkkafje klein, cénnervig, bovenst drienervig. — Bloeit
bijna het geheele jaar, overal en algemeen. Eenjarig
beemdgras.

B. Kroonkafjes met 5 sterke nerven, pluimtakken ruw,
de onderste gewoonlijk 4 bijeen, onderst kelkkafje
een-, bovenst drienervig, beide op de nerven ruw.

I. Plant zodevormend, zonder lange uitloopers.

P. trivialis L., overblijvend, 50— 60 cM., stengel
evenals de bladscheeden ruw, tongetje langwerpig, spits,
bladschijf smal, toegespitst, ruw, pluim langwerpig,
pyramidaal, bloempakjes, drie- tot vierbloemig, kroon-
kafjes langwerpig, lancetvormig, spits, aan den voet
met wollige haren. — Juni, Juli, langs wegen en in
weiden. Gewoon beemdgras.

II. Plant lange uitloopers vormend.

P. pratensis L., overblijvend, 15 — 80 cM., stengel
rechtopstaand of opstijgend, een weinig samengedrukt,
glad, bladscheeden glad, bladschijf smal, aan den rand
ruw, tongetje kort, afgeknot, pluim pyramidaal, bloem-
pakjes drie- tot vijfbloemig, kroonkafjes langwerpig,
spits, door wollige haren verbonden. — Mei, Juni, langs
wegen en dijken en in weiden. Veld-beemdgras.

17. GLYCERIA — VLOTGRAS

G. fluitans Rob. Brown, overblijvend, 40— 75 cM.,
wortelstok kruipend, uitloopers vormend, stengel op-
stijgend of in het water drijvend, bij de bladscheeden
glad, tongetje lang, gespleten, pluim zeer lang en smal,
dikwijls onderbroken, naar een zijde gekeerd, met
takken, die in den bloeitijd horizontaal afstaan, daar-
voor en daarna aangedrukt zijn, bloempakjes langwer-
pig, lijnvormig, veelbloemig, kelkkafjes eennervig, veel
korter dan de spitse, langwerpige, dikwijls tweetandige

59

GRAMI- kroonkafjes. — Mei — Augustus, in slooten aan den
NEAE duinvoet. Zee-vlotg ras.

i8. DACTYLIS

D. glom er at a L., overblijvend, 30—75 cM., dicht
zodevormend, gras- of bruingroen, stengel rechtopstaand,
vrij glad, bladscheeden ruw, bladeren lang, smal en
ruw, pluim naar een zijde gekeerd, bloempakjes in
bundels, takken ruw, onderst kelkkafje eennervig, kor-
ter dan het bovenste drienervige, evenals de vijfnervige
kroonkafjes aan de kiel stijfbehaard. — Mei, Juli, alge-
meen en overal langs wegen en dijken. K r o p a a r.

19. CYNOSURUS

C. cri status L., overblijvend, 20 — 50 cM., dicht
zodevormend, geelgroen, stengel opstijgend, glad, blade-
ren smal, glad, tongetje kort, afgeknot, schijnaar rol-
rond, eenzijdig, bloempakjes twee- tot vijfbloemig, elk
aan hun voet met een kamvormig ingesneden orgaan,
(looze kroonkafjes met stekeligen top van onvrucht-
bare bloemen), kaf naald korter dan de kroonkafjes. —
Juni, Juli, algemeen langs wegen en dijken, ook in de
landduinen. K a m g r a s.

20. ATROPIS - KWELDERGRAS

Bladscheeden bijna tot den voet gespleten, bloemen in
pluimen, takken driekant, slechts aan 2 kanten zijtak-
ken dragend, bloempakjes klein, rolrond, kelkkafjes
veel korter dan de naastbijstaande kroonkafjes, kroon-
kafjes stomp of afgeknot, soms drielobbig, onduidelijk
vijfnervig, stijl ontbrekend.

A. distans Grisebach, overblijvend, 15— 40 cM.,
zonder uitloopers, grijsgroen, tongetje kort, stomp, pluim
zeer los, takken ruw, in den bloeitijd afstaand, daarna
teruggeslagen, meestal 5 bijeen, bloempakjes groen-
achtig, vaak violet aangeloopen, kelkkafjes stomp, het
onderste Vs ^^^^ zoolang als het naastbijstaande kroon-
kafje. — Juni— September, in de landduinen, langs hel
60

Noordhollandsch Kanaal en op de schorren. Festuca GRAMI-
distansKunth. Glyceria distansWahlen- NEAE
berg. Afstaand kweldergras.

A. maritima Grisebach, overblijvend, 20 —
80 cM., in of na den bloeitijd lange, liggende of op-
stijgende, niet wortelende uitloopers vormend, grijsgroen,
tongetje lang, driehoekig, bladeren vlak of opgerold,
pluim zeer groot, meestal samengetrokken, takken tijdens
den bloeitijd afstaand, bloempakjes iets grooter dan bij
A. distans, groenachtig, vaak violet aangeloopen, kelk-
kaf jes stomp, het onderste half zoo lang als het naastbij-
staande kroonkafje. — Juni — September op de schorren.
Festuca thalassica Kunth. Glyceria mari-
tima Mertens et Koek. Zee- kweldergras.

21. FESTUCA — ZWENKGRAS

Pluim eenzijdig, as driekant, slechts aan 2 kanten met
takken, ruw, bloempakjes drie- tot meerbloemig, van
terzijde samengedrukt , onderst kelkkafje eennervig,
korter dan het bovenste drienervige, kroonkafjes lan-
cetvormig, naar boven versmald, aan den rug afgerond.

A. Bladeren in den knop gevouwen, alle of ten minste
de onderste borstelvormig, tongetje kort, met 2
stengelom vattende oortjes.

F. ovina L., overblijvend, 15— 40 cM., dicht zode-
vormend, stengel rechtopstaand, glad of van boven ruw,
bladeren alle samengevouwen, borstelvormig, pluim in
den bloeitijd uitgespreid, daarvoor en daarna samen-
getrokken, bloempakjes ei- of lancetvormig, drie- tot
achtbloemig, kelkkafjes lijnvormig, spits. — Mei— Juli,
in de landduinen. S c h a p e n g r a s.

F. r u b r a L., overblijvend, 30 — 80 cM., zodevormend,
met meer of minder lange uitloopers, meestal grijsgroen,
stengel rechtopstaand, stijf, glad, onderste bladeren in
drogen toestand drie- tot vijfkantig, bovenste, wanneer
zij versch zijn, gewoonlijk vlak, pluim gedurende den
bloeitijd meestal afstaand, onderste takken 2 bijeen,

6i

GRAMI- bloempakjes vier- tot zesbloemig, dikwijls rood aange-

NEAE loopen, kroonkafjes met een naald, half zoo lang als zij

zelve. — Juni, Juli, op de schorren. Rood zwenkgras.

B. Bladeren vlak, in den knop opgerold, tongetje
afgeknot, ongeoord, pluim los.

F. elatior L., overblijvend, 30 — 80 cM., zodevor-
mend, stengel opstijgend, bij de bladscheeden glad,
pluim voor en na den bloeitijd samengetrokken, een-
zijdig, takken ruw, de onderste 2 bijeen, de eene i,
de andere 3 of 4 bloempakjes dragend, bloempakjes
vijf- tot twaalfbloemig, vrij groot, kelkkafjes lancet-
vormig, evenals de kroonkafjes aan den voet droog-
vliezig. — Juni, Juli, op den schordijk. F. pratensis
Hudson. Beemdlangbloem.

F. arundinacea Schreber, 60— 150 cM., weinig
zodevormend, stengel rechtopstaand, zeer krachtig, glad
of alleen van boven een beetje ruWj onderste blad-
scheeden ruw, pluim uitgespreid, knikkend, takken ruw,
de onderste 2 bijeen, 5 — 15 bloempakjes dragend, bloem-
pakjes vier- tot vijfbloemig, kelkkafjes lijnvormig. —
Juni, Juli, vrij algemeen langs wegen en kanaaldijken.
Rietzwenkgras.

22. BROMUS — DRAVIK

B. m ol 1 is L., een- of tweejarig, 2 — 50 cM., grijsgroen,
bladeren en takken zachtharig, pluim rechtopstaand, na
den bloeitijd samengetrokken, de onderste takken aan
den voet met twee of drie zijtakken, bloempakjes zes- tot
tienbloemig. kroonkafjes eivormig-elliptisch. — Mei,
Juni, zeer algemeen langs wegen, dijken en fortwallen.
Zachte dravik.

23. LOLIUM — RAAIGRAS

L. p e r e n n e L., overblijvend, 30 — 75 cM., dicht zode-
vormend, lichtgroen, stengel sterk samengedrukt, bij de
bladscheeden glad, bladeren smal, bloempakjes recht-
opstaand, hun smalle zijde naar de as toekeerend (aan
62

die zijde ontbreekt bij de zij-bloempakjes het kelkkafje GRAMI-

— slechts bij het aan den top geplaatste zijn ze beide NEAE

aanwezig), kroonkafjes ongenaaid of kort stekelpuntig. —

Juni — Oktober, zeer algemeen langs wegen en dijken

en in de duinen. Engelsch raaigras.

Aanm. De var. r a m o s u m met vertakten spil werd

een enkele maal tQSschen steenhoopen op den

schordijk gevonden.

24. AGROPYRUM — TARWE

Bloempakjes alleenstaand op de tanden der spil, drie- tot
vierbloemig, kelkkafjes lancetvormig, veelnervig, korter
dan de bloem, kroonkafjes leerachtig, met de vrucht
verbonden, zwak gekield of afgerond, vijf- tot zeven-
nervig, al of niet genaaid.

A. repens Palisot de Beauvois, overblijvend,
50 — 100 cM., wortelstok met lange, witte uitloopers ver
voortkruipend, stengel rechtopstaand of opstijgend, glad,
bladeren dun, vlak, ook bij droog weer niet inrollend,
aar rechtopstaand, bloempakjes meestal dicht bij elkaar,
klein (10 — 15 i^^- lang) kelkkafjes toegespitst, vijf- tot
negennervig, kroonkafjes ongenaaid of met een naaldje
korter dan zij zelve. — Juni — Augustus, op den schor-
dijk, de var. 1 i 1 1 o r a 1 e in de landduinen. T r i t i-
cum repens L. Kweek.

A. junceum Palisot de Beauvois, overblij-
vend, 20—80 cM., wortelstok met lange witte uitloopers,
plant witachtig groen, bladeren bij droog weer naar
boven ingerold, bloeispil zeer bros, bloempakjes vijf-
tot achtbloemig, van elkaar verwijderd staand, groot
(20—25 i^M- l^ï^ö)? kelkkafjes lijn-lancetvormig, negen-
tot elfnervig, stomp, 1/3 niaal zoo kort als het bloempakje,
kroonkafjes stomp, ongenaaid, met een kort, dik stekel -
puntje, helmknoppen voor het openspringen violet. —
Juni, Juli, in de zeeduinen en op den zeedijk; de vorm
sub-repens Marsson = A. pungens Per-
soon grooter, met meer dikke, stijve bladeren en meer

63

GRAMI- grijze kleur, op de schorren. Triticum junceumL.
NEAE Bies-tarwegras.

Aanm. Secale cereale L., wordt als Winter-
rogge hier en daar in het Koegras verbouwd.

25. HORDEUM — GERST

H. m u r i n u m L., een- of tweejarig, 20—40 cM., gras-
groen, stengel opstijgend, bovenste bladscheede buikig
gezwollen, bladeren behaard, kelkkafjes der zijdelingsche
bloempakjes borstelvormig, scherp, meest zonder wim-
pers, die der middelste lijn-lancetvormig, gewimperd,
kroonkafjes even lang genaaid. — Juli, Augustus, zeer
algemeen langs wegen en dijken, vooral op den zeedijk.
Muize gerst.

Aanm. H o r d e u m v u 1 g a r e L., wordt als Z o m e r-
gerst hier en daar in het Koegras verbouwd.

26. ELYMUS

E. a r e n ar i u s L., overblijvend, 63 — 120 cM., wortel-
stok met lange, ver rondkruipende uitloopers, grijs-blauw-
groen, stengel opstijgend, dik, stijf, bladeren stijf, breed,
stekend, bij droogte ingerold, nerven aan de bovenzijde
met talrijke, korte, vrij zachte haartjes bezet, aar lang,
aan den top door een bloempakje afgesloten, bloem-
pakjes meestal driebloemig, kelkkafjes lancetvormig,
toegespitst, gekield, behaard, kroonkafjes lang-lancet-
vormig, kort behaard. — Juni — Augustus, algemeen aan
het strand en in de zeeduinen. Zandhaver.

FAM. 12. ORCHIDACEAE

Overblijvende planten, vaak met knollen, bloemen twee-
slachtig, zijdelingsch symmetriek, onduidelijk drietallig,
in den regel gekleurd, uit drietallige kransen bestaand,
een blad der binnenste krans vervormd tot de zooge-
naamde lip, meeldraad i (alleen bij Cypripedium 2)
met den stijl vergroeid tot de zoogenaamde stempel-
zuil, helmknop tweehokkig, stuifmeel meestal in twee
klompjes (polliniën), vruchtbeginsel onderstandig, 180°

64

gedraaid, waardoor de oorspronkelijk naar den sten- ORCHI-
gel gekeerde lip naar voren is gericht, vrucht, zoo- DACEAE
genaamde lantaren-vrucht, met zes overlangsche sple-
ten openspringend, zaden talrijk en zoo fijn als stof.
Aanm. De bloemen der Orchideeën zijn zoo volledig
ingericht op kruisbestuiving door bemiddeling
van insekten, dat zelfbestuiving slechts bij hooge
uitzondering schijnt voor te komen. In den
regel wordt zij onmogelijk gemaakt door den
stand der bloemdeelen. Als lokmiddel doet ge-
woonlijk de lip dienst, die dan ook veelal van
een honingmerk voorzien is, en in een spoor, die
den honing bevat, eindigt. Achter den stempel
bevinden zich een of twee al of niet overdekte
hechtklieren, die een taai, kleverig vocht afzon-
deren en met de steekjes der beide stuifmeel-
klompjes in verband staan. De bijzondere in-
richting is bij nagenoeg alle soorten weer ver-
schillend; in het volgende worden uitvoeriger
alleen eenige der meest eigenaardige gevallen
vermeld.

I. Lip met lange of kortere spoor, vruchtbeginsel dui-
delijk iSqo gedraaid-
2. Lip ongedeeld, lijnvormig, wit of groenachtig

3. Platanthera.

2.* Lip gedeeld, met drie slippen of tanden.

3. Hechtklieren der pollinien in een beursje

verborgen i. Orchis.

3.* Hechtklieren der pollinien onbedekt

2. Gymnadenia.

I.* Lip ongespoord.

4. Lip ongedeeld, naar boven gericht, (bloem

3600 gedraaid), even lang als en breeder dan

de lijnvormige bloemdekbladeren — 6. Sturmia.

4.* Lip overdwars gedeeld, bloem klokvormig —

4. Epipactis.

4.**Lip met 2 slippen, stengelbladeren 2, tegen-
overstaand 5. Listera.

V 65

ORCHI- I. ORCHIS— STANDELKRUID

Vruchtbeginsel gedraaid, lip gespoord, drielobbig, mid-
dellob gaaf of ingesneden.

A. Alle bloemdekbladeren behalve de lip helmachtig
samengebogen, knollen ongedeeld.

O. morio L., 6—20 cM., knollen rond, bladeren lang-
werpig, de onderste afstaand, de bovenste den stengel
omhullend, aar los, arm-, acht- tot tienbloemig, bloem-
dekbladeren stomp, purper tot wit, de bovenste samen-
gebogen, met groene aderen, spoor zoo lang als het
vruchtbeginsel. — Mei, Juni, algemeen in de duinen,
langs de vlieten en op weiden in het Koegras, zeldzaam
op den schordijk. Harlekijns-standelkrui d.
Aanm. De helmachtig saamgebogen bloemdekbladeren
beschutten de voortplantingsorganen ; de lip
dient als lokmiddel en als rustplaats voor de
bestuivende insekten. De spoor bevat geen vrije
honing, doch een dunwandig, wandstandig
weefsel, dat een zoet vocht bevat en door de
insekten van binnen aangeboord wordt. De
helmhokjes springen aan de voorzijde met een
overlangsche spleet open, de polliniën zijn met
hun stelen vergroeid met het beursje, dat de
hechtklieren verbergt. Het beursje scheurt en
bij het binnendringen van het insekt plakken
de polliniën aan den kop vast en worden, als
het dier zijn kop terugtrekt, meegenomen. Tij-
dens de vlucht drogen de hechtklieren en krom-
men zich de polliniën zoodanig, dat zij bij eenvol-
gend bezoek met den kleverigen, ontvankelijken
stempel eener nieuwe Orchis in aanraking moeten
komen. Bestuivers zijn voornamelijk hommels.

B. Alleen de 3 bovenste bloemdekbladeren helmachtig
samengebogen, de beide zijdelingsche afstaand,
knollen handvormig gedeeld.

O. latifolia L., 20—45 ^^-j stengel hol, bladeren
4—6, met zwarte vlekken, aan den voet smal, tot aan het
66

midden verbreed, aar rolrond, rijkbloemig, onderste schut- ORCHI-
bladeren langer dan de bloemen, bloemdek lilapurper, de DACEAE
lip donkerder geteekend, drielobbig met ruitvormige zij-
lobben en zeer kleine middenlob, spoor korter dan het
vruchtbeginsel. — Mei, Juni, langs de Korte Vliet, waar-
schijnlijk ook in de duinen. Handekenskruid.
O. incarnata L., 25 — 50 cM., geelgroen, stengel hol?
bladeren 4—6, van den voet af versmald, aan den top
samengevouwen, meestal niet gevlekt, aar rijkbloemig,
schutbladeren langer dan de bloemen, bloemdek in den
regel vleeschkleurig, soms ook lichtpurper, lip ongedeeld
of onduidelijk drielobbig. — Mei — Juli, op den Strooweg
en in de duinvalleien achter de schietbanen. Vleesch-
kleurig standelkruid.

Aanm. De inrichting van de bloem der beide laatste
soorten stemt in hoofdzaak overeen met die
van het Harlekijns-standelkruid. Bestuivers zijn
vooral bijensoorten.

2. GYMNADENIA

G. conopea Rob. Brown, 30 — 60 cM., knollen
handvormig gedeeld, bladeren lijnvormig, bloemen in
een dichte aar, rozerood, zeer welriekend, zijdelingsche
buitenste bloemdekbladeren afstaand, lip drielobbig,
lobben eivormig, stomp, spoor draadvormig, dubbel zoo
lang als het vruchtbeginsel. — Juni, Juli, zeldzaam in
duinvalleien, (de Br.) Muggen-standelkruid.
Aanm. De inrichting der bloem komt in hoofdzaak
overeen met die der vorige soorten, alleen wordt
hier vrije honing in de spoor gevonden. Deze
is zoo lang en nauw, dat niet alleen de kort-
snuitige kevers en vliegen, maar zelfs vele lang-
snuitige bijen en hommels niet in staat zijn den
honing daaruit te bemachtigen. Het zijn alleen
de avondvlinders of sphingiden, die met hun
lange en dunne bewegelijke slurp cot diep in
de spoor kunnen dringen. In verband hiermee
staat verder, dat de bloemen vooral na zons-
ondergang sterk rieken, dus nachtbloemen zijn.

67

ORCHI- 3. PLATANTHERA— BREEDKNOP

P. bifolia Reichenbach, 20— 40 cM., knollen
ongedeeld, langwerpig, bladeren twee, wortelstandig,
ovaal, bloemdek wit, binnenste zijdelingsche]bloemdek-
bladeren, top van de lip en van de spoor groenachtig
wit, spoor draadvormig, bloemen vooral 's avonds zeer
welriekend. — Juni, Juli, vrij algemeen in de duin-
valleien bij de schietbanen en in het Duivelsmeer.
Weide-breedkn op.

Aanm. Ook Platanthera is een nachtbloem, heeft een
lange spoor met overvloedigen, vrijen honing
en wordt door noctuiden of nachtvlinders bezocht.

4. EPIPACTIS— MOERASWORTEL

E. palustris Crantz, 15 — 30 cM., wortelstok krui-
pend of dikvezelig, bladeren langwerpig of lancetvormig,
spits, bloemtros knikkend, naar een zijde overhangend,
spits, schutbladeren korter dan de bloemen, buitenste
bloemdekbladeren bruinachtig groen, buitenste rood en
wit, lip zoo lang als de overige bloemdekbladeren, wit,
purper gestreept. — Juni — Augustus, algemeen in de
duinvlakten bij de schietbanen en in het Duivelsmeer.
Echte moeraswortel.

Aanm. Het voorste deel der lip dient als rustplaats voor
de insekten, het binnenste is napvormig en bevat
de honing. De helmhokjes openen zich terwijl
de bloem nog gesloten is. De polliniên hebben
geen steel tj e, doch bestaan uit een kleverige
massa korrels, die met taaie draden aan elkaar
hangen en aan den] kleverigen wand van het
beursje bevestigd zijn. De insekten, meest bijen,
nemen, met een deel van dezen wand, de stuif-
meelmassa aan kop en rug mee en strijken ze
weer af op den stempel eener volgende bloem.

5. LISTERA

L. ovata Rob. Brown, 20—50 cM., wortelstok
langgestrekt, stengel krachtig, bladeren twee, aan de
68

onderste helft van den stengel, breed, elliptisch, tros ALISMA-
veelbloemig-, lip tweespletig, omgekeerd eivormig, geel- CEAE
achtig, de rest van de bloem groen. — Juni, Juli, in
vochtige duinvalleien, vooral ten zuiden van de Harm-
sloot. T w e e b 1 a d.

Aanm. Een honingafscheidende streep geleidt de insek-
ten, voornamelijk sluip wespen, naar de voort-
plantingsorganen in de bloem. Het beursje is
groot en bladachtig en bevat een bijzonder
kleverige vloeistof, die er bij de minste aan-
raking in druppels uit te voorschijn komt. Door
middel hiervan worden de pollinien, evenals bij
Epipactis uit een taaie massa korrels en draden
bestaande, aan den kop van het insekt bevestigd.

6. STURMIA

S. Loeselii Reichenbach, 8 — 20 cM., plant
geelachtig groen, vetglanzend, stengel aan den voet met
twee eenigszins platgedrukte groene knollen, welke uit
een verdikking aan de stengelbasis ontspringen, bla-
deren 2, langwerpig, spits, korter dan de driekantige
stengel, tros ijl, armbloemig, schutbladeren gewoonlijk
zoo lang als de zeer korte bloemstelen, lip langwerpig,
stomp, fijngekarteld, even lang als de overige bloem-
dekbladeren. — Juni, Juli, zeer zeldzaam, in duinval-
leien. Liparis Loeselii Richard. Glanswortel.

FAM. 13. ALISMACEAE

Overblijvende planten van vochtigen bodem, bloem dek
zesbladig, buitenste krans stevig, kelkachtig, binnenste
teer, bloemkroonachtig, meeldraden 6 of meer, vrucht-
beginsel bovenstandig, stampers 6 of meer, ieder met
I stijl, vrucht droogvliezig, niet openspringend.
Aanm. In diep water brengen de Alismaceae tweeërlei
bladeren voort, namelijk in slippen fijn verdeelde
ondergedoken en ongedeelde luchtbladeren.
I. Bloemen eenslachtig, de onderste vrouwelijk, de
bovenste manlijk, meeldraden talrijk — i. Sagittaria.
I.* Bloemen tweeslachtig, meeldraden 6 — 2. Alisma.

69

ALISMA- I. SAGITTARIA
CEAE

S. s a g i 1 1 i f o 1 i a L., 30 — 80 cM., lange uitloopers
vormend, wier toppen in den herfst tot dikke knollen
uitgroeien, waaruit in het voorjaar een nieuwe plant
ontstaat, ondergedoken bladeren lintvormig, opgerichte
langgesteeld, pijlvormig, zeer verschillend breed, bloe-
men gesteeld, eenhuizig, de onderste vrouwelijk, kort-
gesteeld, de bovenste manlijk, langer gesteeld, binnenste
bloemdekbladeren met purperen nagel.— Juni — Augustus,
Molensloot, in sommige jaren zeer veel. P ij 1 k r u i d.

2. ALISMA — WATERWEEGBREE

Moeras- of waterplanten met vezeligen wortelstok, bla-
deren gesteeld, gaafrandig, bloemen gesteeld, in kransen
staand, tweeslachtig, regelmatig, meeldraden 6, stampers
talrijk, in een krans of hoofdje, vruchtjes droog, eenzadig.

A. plantago L., 15 — 80 cM., bladeren ei- of hart-
vormig, spits, bloem pluim groot, pyramidaal, met drie-
tallige kransen, binnenste bloemdekbladeren teer, rood-
achtig, aan den voet geel, vruchtjes stomp, sterk van
terzijde samengedrukt; in de bloem in een kring staand,
stijl aan den binnenrand daarvan. — Juni — September,
Vlij algemeen in slooten. Groote waterweegbree.

A. ranunculoides L., 5 — 30 cM., stengel recht-
opstaand of liggend en wortelend, bladeren langgesteeld,
smal lancetvormig, spits, scherm enkelvoudig, hoofdjes-
achtig, binnenste bloemdekbladeren roodachtig wit, aan
den voet geel, spoedig verwelkend, vruchtjes niet samen-
gedrukt, in hoofdjes opgehoopt, op den top van den !
blijvenden stijl, ongesnaveld. — Juli— October, hier en j
daar in vochtige duinpannen. Echinodorus ranun- ;
culoides Engelmann. Kleine waterweegbree.

FAM. 14. BUTOMACEAE \

Overblijvende planten in moerassen of stilstaande wate-
ren, bloemdek zesbladig, bloemkroonachtig, de blaad- '■
jes van den buitensten krans iets kleiner en steviger, |
70 i

meeldraden 9 of meer, vruchtbeginsels 6 of meer, bo- POTAMO-
venstandig, aan den voet vergroeid, ieder met i stijl. GETONA-
I. Bloemdek blijvend, meeldraden 9, vruchtjes 6, aan CEAE
den voet vergroeid, door den blijvenden stijl be-
kroond, eenig inlandsch geslacht i. Butomus.

I. BUTOMUS

B. 11 m b e 1 1 a t u s L., 50 — 120 cM., wortelstok horizon-
taal, kruipend, bladeren lang, lijnvormig, driekant, stijf
rechtopstaand, bloei'vijze een zijdelingsch langgesteeld
scherm, bloemen groot, bloemdek blijvend, rood, donker
geaderd. — Juni — Augustus, Molensloot. Zwanebloem.
Aanm. Er zijn twee kransen van meeldraden, een bui-
tenste van 6 en een binnenste van 3. De helm-
knoppen van den buitensten krans springen het
eerst open, terwijl de 6 stijlen nog tegen elkaar
staan. Daarna openen zich de helmknoppen
der 3 binnenste meeldraden, maar nog altijd
staan de stijlen tegen elkaar. Eindelijk ver-
welken de helmknoppen en dan pas ontplooien
zich de stempels. De bloem is dus duidelijk
protandrisch. De honing wordt afgezonderd
aan den voet der stempels en voornamelijk door
vliegen en graafwespen (sphegiden) genuttigd.

FAM. 15. POTAMOGETONACEAE

Overblijvende, ondergedoken, dikwijls met de boven-
ste deelen drijvende waterplanten, bladeren meestal
met groote bladscheeden en vaak met een duidelijk
tongetje, bloemdek ontbrekend, of slechts weinig ont-
wikkeld, bloemen een- of tweeslachtig, meeldraden
I — 4, stampers i of meer, vruchtjes vliezig of steen-
vruchten.

Aanm. Het stuifmeel van Zostera is draadvormig en

wordt door het water verspreid, de soorten van

Potamogeton daarentegen bloeien boven water

en zijn windbloemig.

I. Bloemen opgesloten in een bladscheede, zonder

71

POTAMO- bloemdek, uit een tweedeeligen meeldraad of uit

GETONA- I stamper bestaand, zeeplant i. Zostera.

CEAE I,* Bloemen niet in een scheede opgesloten, vier-
deelig, in aren vereenigd, welke in den bloeitijd

uit het water steken, zoet- of brakwaterplant.

2. Potamogeton.

1. ZOSTERA-ZEEGRAS

Bladeren lintvormig, bloemen eenhuizig, in 2 over-
langsche rijen geplaatst, zonder bloemdek, manlijke
uit I meeldraad en vrouwelijke uit i stamper bestaand.

Z. marina L., 30 — 100 cM., wortelstok kruipend,
in het slijk wortelend, stengel ondergedoken, bij ebbe
dikwijls boven water, bladeren vijf- tot zevennervig,
breed of smal-lijnvormig (3 — 9 mM.), bloeikolf door
een scheede omhuld, zonder dwarsarmpjes. — Juni —
Augustus, op ondiepe plaatsen langs de kust, vooral
naar den kant van Wieringen, dikwijls in groote plok-
ken drijvend. Groot zeegras.

Z. nana Roth, 20 — 30 cM., bladeren zeer smal lijn-
vormig, (i mM.), een- tot drienervig, bloeikolf aan haar
randen met korte, smalle, over de stampers heengebogen
dwarsarmpjes. — Juni— Augustus, tusschen de vorige,
vaak aangespoeld op het strand. Klein zeegras.

2. POTAMOGETON— FONTEINKRUID

Bloeiwijze een meer of minder dichte aar, bloemen
naakt, meeldraden 4, met groote, bladachtig uitge-
breide (schijnbaar het bloemdek vormende) helmbind-
sels, stampers 4, met zittenden stempel, steenvruchtjes
met leerachtigen of beenharden vruchtwand.

P. p e c t i n a t a L., 50—200 cM., met korte uitloo-
pers, waarvan de uiteinden knolvormig aanzwellen,
stengel meestal sterk vertakt, bladeren alle onderge-
doken, aan den voet met een groene, den stengel om-
vattende scheede, met een tongetje op de grens van
schijf en scheede, smal lijnvormig, eennervig, met zicht-
bare dwarsnerven, aar langgesteeld, onderbroken, bloe-
72

men in de oksels van schutbladeren, vriichtjes half- JUNCA-
cirkelrond, kort gesnaveld. — Juni— Augustus, zeer al- GINA-
gemeen in slooten. Kamvormig fonteinkruid. CEAE
P. natans L., 50 — 150 cM., wortelstok lang, kruipend,
ondergedoken bladeren (alleen voor den bloeitijd aan-
wezig) zeer smal, lancetvormig eennervig, drijvende
eirond of elliptisch, spits of stomp, aan den voet zwak
hartvormig, bladstelen van boven gegroefd, vruchtjes
groot, scherpgekield, duidelijk gesnaveld, in rijpen dro-
gen toestand glanzend, tot een dikke, stevige, hier en daar
afgebroken schijnaar bijeengezeten. — Juni — Augustus,
hier en daar in slooten. Drijvend fonteinkruid.

FAM. 16. JUNCAGINACEAE

Overblijvende planten met zesbladig bloemdek, meel-
draden 6, vruchtbladen bovenstandig, 3—6, alle of slechts
3 vruchtbaar, meer of minder vergroeid of vrij.
I. Bloemen tweeslachtig, vruchtjes over de geheele

lengte vergroeid, eenig bij ons voorkomend geslacht.

— I. Triglochin.

I. TRIGLOCHIN — ZOUTGRAS

Bloemen tweeslachtig, bloemdek spoedig afvallend, meel-
draden 6 (of door mislukking minder), vruchtbladen 3
of 6, elk met een zaad.

T. palustris I.., 15—30 cM., bladeren wortelstandig»
smal lijnvormig, tongetje niet zoo lang als het blad
breed is, schuin afgeknot, tros spichtig, ijl, bloemstelen
aangedrukt, vrucht lijnvormig, aan den voet versmald. —
Juni— September, zeldzaam aan slooten in het Koegras.
Moeras-zoutgras.

T. maritima L., 15 — 50 cM., wortelstok krachtig,
schuin opstijgend, zonder uitloopers, bladeren wortel-
standig, lijnvormig, tongetje vrij groot, naar den top
versmald en ten slotte afgeknot, tros dicht met kort-
gesteelde bloemen, vrucht onder den top ingesnoerd. —
Mei — Oktober, algemeen langs kanalen en slooten en
op de schorren. Zee-zoutgras.

73

B. DICOTYLEDONAE

TWEEZAADLOBBIGEN

SALICA- Kiem met twee zaadlobben, bloemen twee- vijf- of meer-
CEAE tallig, bladeren vin- of handnervig, hoofdwortel met
zijwortels, in een ring geplaatste vaatbundels.

Archichlamydeae

Bloemdek enkelvoudig of ontbrekend (Apetalae), of in
kelk en bloemkroon gescheiden, in welk geval de
bloemkroon losbladig is (Choripetalae).

FAM. 17. SALICACEAE

Boomen of heesters met meestal enkelvoudige bladeren,
bloemen tweehuizig, in eindstandige aren (katjes) in de
oksels van schutbladeren aan korte takken, bloemdek
sterk gereduceerd, meeldraden 2-talrijk, vruchtbeginsel
bovenstandig, eenhokkig, met korten stijl en tweesple-
tigen stempel, vrucht een tweekleppige zaaddoos.
I. Schutbladeren gaaf, bloemdek uit enkele klieren

bestaand i. Salix.

I.* Schutbladeren ingesneden, bloemdek napvormig —

2. Populus.

I. SALIX — WILG

Katjes rechtopstaand, niet hangend, schutbladeren gaaf,
aan den voet der meeldraden en van den stamper,
laatste overblijfsel van het bloemdek i of 2 klieren,
meeldraden 2 (-12), de 2 soms vergroeid.
Aanm. De wilgen behooren tot de eenvoudigste insek-
tenbloeiers. De bloemen, op zichzelf onaan-
zienlijk, vallen zeer in het oog, doordat ze tot
katjes vereenigd zijn en in den regel nog voor
de bladeren ontluiken. De bloemen brengen
rijkelijk honing voort en worden door allerlei
insekten, vooral door bijen bezocht. De man-
lijke bloemen produceeren heldergeel, kleverig
stuifmeel, dat niet door den wind wordt ver-
74

voerd. De tweehiiizigheid begunstigt het ont- SALICA
staan van bastaarden, die bij de gemakkelijk- CEAE
heid, waarmee de wilgen zich langs vegetatieven
weg laten vermenigvuldigen, uiterst standvastig
zijn. De zaden zijn door een haarkleed omgeven
en worden zeer licht door den wind verspreid.
Op de wilgen komen tal van galvormingen voor.
Tot de meest gewone behooren : eindstandige
rozetten van kort-verbreede bladeren, zooge-
naamde wilgenroosjes, die des winters verdord
aan de plant blijven zitten, dan vooral in het
oog vallen en door een galmug, Cecidomyia
rosaria H. Löw veroorzaakt worden. Dan:
ronde of spoelvormige aanzwellingen der een-
jarige takken, eveneens veroorzaakt door een
galmug, Cecidomyia salicis Schrank.
De helder-oranje larven dezer beide galmug-
soorten leven in de holte der gallen. Vervol-
gens: kleine gallen ter grootte van een erwt,
aan de onderzijde der bladeren (van Salix
r e p e n s L.), meestal rood aangeloopen, veroor-
zaakt door een bladwesp, vermoedelijk N e m a-
tus gallarum Hart.

A. Boomen of heesters, katjes voor de bladeren ver-
schijnend.

S. vi minalis L., hooge heester, takken lang en
slank, bladeren laucetvormig, van boven dofgroen, van
onderen wit, glanzend viltig, katjes min of meer rol-
rond, schutbladeren zwartbruin, langharig, vruchtbegin-
sel ongesteeld. — April, Mei, bij het kerkhof en langs
de Korte Vliet. B i n d - w i 1 g.

S. a u r i t a L., matig hooge heester, takken weinig
slank, bladeren omgekeerd eivormig, van boven dof-
groen, met sterk ontwikkeld adernet, van onderen blauw-
groen, wit behaard, katjes eivormig, schutbladeren klier-
achtig behaard, vruchtbeginsel gesteeld. — April, Mei,
hier en daar in de duinen. G e o o r de wilg.

75

SALICA- B. Kruipende heesters, katjes onmiddellijk voor of
CEAE te gelijk met de bladeren verschijnend.

S. r e p e n s L., takken in den regel dun, opstijgend,
bladeren ovaal tot lancetvormig, eerst aan beide zijden
zachtharig, later van boven meest kaal, dofgroen, iets
glanzend, van onderen steeds wit-zijdeachtig behaard,
kafjes klein, eivormig, vruchtbeginsel gesteeld, zeer ver-
anderlijke plant. — Mei, Juni, algemeen in de duinen.
Kruipende wilg.

2. POPULUS — POPULIER

Katjes slap neerhangend, schutbladeren ingesneden of
getand, bloemdek in den vorm van een scheef, gaaf-
randig napje, meeldraden 8 — 30.

A. Schutblaadjes der bloemen gewimperd, meel-
draden 8 — 10.

P. tremula L., struik of matig hooge boom. knop-
pen kaal, somtijds kleverig, bladeren bijna cirkelrond,
de hoogere driehoekig of ruitvormig, gewoonlijk onbe-
haard, schutblaadjes der bloemen vingervormig inge-
sneden, lang grijs gewimperd, stempels purperkleurig.
— Maart, April, hier en daar in duinpannen. Ratel-
populier.

Aanm. De ratelpopulier is evenals de overige Populus-
soorten windbloemig en heeft dienovereenkom-
stig droog poederig stuifmeel. Aan de basis der
jongste, kort gesteelde bladeren komen klieren
voor, die honing afzonderen. Men noemt zulke
buiten de bloem gelegen honingbereidende
organen extranuptiale nektarien. Hierdoor wor-
den voornamelijk mieren gelokt, die de plant
beschermen tegen talrijke vraatzuchtige rupsen.

P. canescens Smith, boom van 20 — 30 M.,
takken en knoppen grijsviltig, bladeren rondachtig,
grof getand, van boven donkergroen, van onderen grijs-
viltig, later kaal, schutblaadjes der bloemen meest hand-
vormig ingesneden, stempels purperkleurig met waaier-

76

vormige uitgespreide armen. — April, aangeplant bij BETULA-

het kerkhof (jonge exemplaren). Abeel. CEAE

B. Schutblaadjes der bloemen doorschijnend berand,
kaal, meeldraden 12 — 30.

P. canadensis Mönch, struik of hooge boom,
knoppen en jonge spruiten kaal, takken scherpkantig
door kurkribben, bladeren driehoekig-eivormig, althans
in hun jeugd langs de randen gewimperd, katjes lang
en ijl. — Maart, April, aangeplant langs de Weststraat.
P. monilifera Aiton. Kanadeesche populier.

FAM. 18. BETULACEAE

Boomen of heesters met enkelvoudige bladeren, bloemen
in katjes, eenhuizig, manlijke bloemen in driebloemige
schubben met 4 of 2 (tweedeelige) meeldraden, tot lange
rolronde katjes vereenigd, vrouwelijke bloemen in twee-
tot driebloemige schabben, zonder bloemdek, tot kortere
katjes vereenigd, vruchtbeginsel onderstandig, tweehok-
kig, stempels 2, draadvormig, vrucht een nootje.
I. Bloemen voor de bladeren verschijnend, schutbla-
deren der vrouwelijke bloemen in den vruchttijd

houtig I. Alnus.

I.* Bloemen tegelijk met de bladeren verschijnend,
schutbladeren der vrouwelijke bloemen niet houtig
wordend, afvallend 2. Betuia.

I. ALNUS — ELS

A. glutinosa Gartner, boom van 3 — 25 M., bla-
deren bijna cirkelrond, meestal stomp of aan den top
uitgeschulpt, in de oksels der nerven harig, aanvankelijk
glanzend en kleverig, manlijke bloemen met 4 bloem-
dekbladeren en 4 meeldraden, vrouwelijke in tweebloe-
mige schubben. — Maart, April, in het spoorboschje
en langs de kerkhoflaan. Zwarte els.
Aanm. De korte vrouwelijke katjes zijn in den bloeitijd
helderrood. Zij ontluiken later dan de manlijke
katjes, waardoor kruisbestuiving door den wind

77

BETULA- bevorderd wordt en vormen later de bekende,

CEAE zwartbruine elzenproppen, die eenigszins op

kleine sparappels lijken.

2. BETULA - BERK

B. pubescens Ehrhart, struik of boom, 2 — 20 M.,
bladeren eerst, evenals de jonge takken, zachtharig,
later kaal, maar in de hoeken der nerven altijd met
een bundeltje stijve haren, eirond tot ruitvormig, met
afgeronde zijhoeken, kort toegespitst, manlijke katjes
reeds in den winter aanwezig, lang cylindrisch, vrouwe-
lijke katjes veel kleiner, onder de manlijke staand. —
April, Mei, langs de kerkhoflaan (jong aangeplant).
Zwarte berk.

FAM. 19. URTICACEAE

Boomen, heesters of kruidachtige planten, bloemen
meestal een- of tweehuizig, bloemdek vierdeelig of
-bladig, meeldraden 4 — 5, vruchtbeginsel bovenstandig,
een- of tweehokkig, vaak met 2 stempels, vrucht een
dopvrucht of noot, soms in een schijnbes verborgen.
I. Bladeren gezangd, plant met brandbaren — i. Urtica.
I.* Bladeren handlobbig, stengel windend — 2. Humulus.

1. URTICA— BRANDNETEL

Planten met brandbaren, stengel vierkant, bladeren
tegenoverstaand, bloemen in okselstandige hoofdjes,
aren of pluimen, groenachtig, bloemdek vierdeelig,
manlijke bloemen met 4 voor de bloemdekbladeren
staande meeldraden, vrouwelijke met ongelijke bloem-
dekbladeren, waarvan de 2 grootste later de vrucht
omsluiten, stempels penseelvormig.

Aanm. De brandnetels zijn windbloeiers. De 4 meel-
draden zijn in den knop spiraalsgewijs opgerold,
springen bij het ontluiken der bloem elastisch
naar buiten en werpen het droge stuifmeel,
terwijl de helmhokjes zich openen, ver in de
lucht. De brandbaren, die mierenzuur bevatten,

78

hetgeen het bekende brandende gevoel ver- ULMA-
oorzaakt, dienen der plant tot bescherming tegen CEAE
dieren.

U- urens L., eenjarig, 15-45 cM., stengel rechtop-
staand, met brandbaren, bladeren eirond of elliptisch,
spits, gezaagd, de onderste korter dan hun stelen,
bloemtakken korter dan de bladstelen, bloemtrossen
aarvormig, bloemen eenhuizig. — Juli — September, aan
wegen en ruigten. Kleine brandnetel.

U. dioica L., overblijvend, 30 — 150 cM., stengel
rechtopstaand met brandbaren en gewone haren, blade-
ren langwerpig hartvormig, grof gezaagd, langer dan
hun stelen, bloemtakken langer dan de bladstelen,
manlijke met korte, vrouwelijke met langere zijtakken,
bloemtrossen sterk vertakt, vruchttrossen gedrongen, over-
hangend, bloemen meestal tweehuizig. — Juli— Oktober,
algemeen aan wegen en ruigten. Groote brandnetel.

2. HUMULUS

H. lupulus L., overblijvend, 2 — 6M., stengel rechts-
windend, knobbelig ruw, bladeren langgesteeld, de
onderste drie- tot vijflobbig, de bovenste ongedeeld, alle
getand-gezaagd, van onderen ruw, bloemen eenhuizig,
manlijke in pluimen, vrouwelijke elk in den oksel van
een schutblad en met deze paarswijs in den oksel van
grootere schubben tot een vliezigen kegel vereenigd, bloem-
dek napvormig, vrucht een dopvrucht. — Juli, Augustus,
zeldzaam in de duinen bij den watertoren. Hop.

FAM. 20. ULMACEAE.

Boomen met gewoonlijk tweeslachtige bloemen in hoofd-
jes of ^bundels, bloemdek klokvormig, vier- tot acht-
spletig of vijf- tot zesdeelig, meeldraden 3 — 12, vrucht-
beginsel bovenstandig, vrucht een vleugel- of doosvrucht.
I. Bloemen voor de bladeren verschijnend, tweeslachtig,
bloemdek klokvormig vier- tot achtlobbig, opdrogend,
evenveel meeldraden, rondom gevleugeld nootje, eenig

inlandsch geslacht i. Ulmus.

79

ULMA- I. ULMUS — IEP

CF AK

U. c a m p e s t r i s L., hooge boom met rechte takken»

bladeren ongelijkhelftig, dubbel gezaagd, groot (8—10
cM.), breed-eirond of elliptisch, spits, meeldraden 4,
vrucht omgekeerd hartvormig, dopvrucht, juist onder de
insnijding van den vleugel zittend. — Maart, April,
algemeen langs grachten en wegen. Gewone Iep.
Aanm. Op de bladeren kan men onregelmatig opge-
blazen, min of meer behaarde, bleekgroene (soms
rood getinte) gallen vinden, die veroorzaakt
worden door bladluizen (aphiden), behoorende
tot het geslacht Schizoneura.

FAM. 21. POLYGONACEAE

Planten met knoopig geleden stengel, bladeren aan den
voet met een gesloten, vliezige scheede (tuitje), bloemen
klein, een- of tweeslachtig, bloemdek onderstandig, drie-
tot zesdeelig, meeldraden 3 — 9, aan den voet van het
bloemdek ingeplant, vruchtbeginsel bovenstandig, stijlen
2 of 3, vrucht een nootje, vlak of kantig.
I. Bloemdek zestallig, meeldraden 6, stempels penseel-

vormig i. Rumex.

I.* Bloemdek vijf- (drie- tot vier)tallig, meeldraden ge-
woonlijk 8, stempels knopvormig. — 2. Polygonum.

I. RUMEX - ZURING

Bloemdek kruidachtig, zesbladig, de 3 binnenslippen
doorgaans met een knobbeltje (zoogenaamde klier), met
de vrucht medegroeiend en deze omhullend, meeldraden
6, stijlen 3, kort en dun, stempels penseelvormig.
Aanm. Alle soorten zijn windbloeiers en bezitten on-
aanzienlijke, in den regel groenachtige bloemen.

A. Bloemen tweehuizig, bladeren spies- of pijlvormig.
R. acetosa L., overblijvend, 30—90 cM., stengel
gegroefd, bladeren grasgroen, aan den voet hart- of
pijlvormig, tuitjes getand of franjeachtig ingesneden,
buitenste bloemdekbladeren in den vruchttijd afstaand,
80

binnenste tweemaal zoo groot, met korte teruggebogen POLYGO-
klier, rond eivormig, langer dan de vrucht. — Mei, NACEAE
Juni, in de duinen en langs zandwegen. Veld- zuring.

R. a c e t o s e 1 1 a L., overblijvend, 5 — 30 cM., met uit-
loopers, stengel zwak gegroefd, bladeren matgroen, spies-
vormig, bloemdekbladeren alle tegen de vrucht aan-
gedrukt, zonder klier, nauwelijks zoo lang als de vrucht.
— Mei — Juli, zeer algemeen in de duinen, ook op gras-
grond. Kleine veld-zuring.

B. Bloemen tweeslachtig, soms met enkele vrouwelijke
ertusschen, bladeren niet spies- of pijlvormig.

R. hydrolapathum Hudson, overblijvend, tot
150 cM., onderste bladeren langwerpig lancetvormig,
zeer groot (Va meter en langer), bladranden der hoogere
bladeren niet of zeer flauw gekroesd, binnenste bloem-
dekbladeren driehoekig-eivormig, alle met een klier. —
Juli, Augustus, langs slooten en op moerassige plaatsen.
Groote oever-zuring,

R. crispus L., overblijvend, 50 — 100 cM., bladeren
met sterk gekroesden rand, binnenste bloemdekbladeren
bijna cirkelrond, één ervan met grootere klier dan de
beide anderen. -— Juni— Augustus, langs de kanaaldijken
en op de schorren. Gekroesde zuring.

2. POLYGONUM — DUIZENDKNOOP

Bloemen tweeslachtig, bloemdek meestal vijfbladig, vaak
helder gekleurd, blijvend, meeldraden 5, 6 of 8, inge-
plant aan den voet van het bloemdek, stijlen 2 — 3 met
knopvormige stempels, vrucht driekant ofwel lensvormig.

A. Stengel niet windend.

I. Bladeren aan den rand gewimperd, ruw, stijlen tot
aan het midden vergroeid, 2, zelden 3, stempels
knopvormig.

a. Plant overblijvend, bloemstengels gewoonlijk onver-
takt, met eindelingsche schijnaar, zelden ook een
kortgesteelde zijdelingsche.

VI 81

POLYGO- P. amphibium L., 30—150 cM., wortelstok met

NACEAE korte uitloopers, bloemen rood, dikwijls eenslachtig,

meeldraden 5, aan sommige planten half zoo lang als

het bloemdek en onvruchtbaar, aan andere langer dan

het bloemdek, vrucht dubbel gewelfd, scherpkantig. —

Juni — September, in slooten langs den Huisduinerweg

en op Doggersplaats. Roode veenwortel.

Aanm. De roode bloemen zijn heterostyl, zonderen

honing af en worden vermoedelijk door insekten

bestoven. Op den stengel van den landvorm

ontwikkelen zich kleverige haren, waardoor on-

gewenschte kruipende insekten van de bloem

geweerd worden. Bij den in het water groeienden

vorm, die door het omringende water voor

dergelijke bezoekers gevrijwaard is, ontbreken

zulke haren.

b. Plant eenjarig met vertakten stengel, die, evenals
de zijtakken, door een schijnaar wordt afgesloten.

P. lapathifolium L., 30 — 60 cM., bladeren lang-
werpig, van onderen met kliertjes, scheeden los, kaal
of fijn gewimperd, schijnaar kort, bloemstelen en bloem-
dek met klieren, bloemdek groenachtig. — Juli —Oktober,
vrij algemeen in moestuinen en op bouwland. P. p a 1-
lidum Withering. Bleeke duizendknoop.

P. p e r s i c a r i a L., 30 — 60 cM., bladeren lancetvor-
mig, tuitjes aanliggend, lang gewimperd, schijnaar vrij
lang, bloemstelen en bloemdek zonder klieren, bloem-
dek wit of roodachtig. — Juli — October, op bouwland.
Perzikkruid.

Aanm. De weinig aanzienlijke bloempjes worden, ook
bij de volgende soorten, schaars door insekten
bezocht. De meeldraden en stampers rijpen
tegelijkertijd en staan op gelijke hoogte. Zelf-
bestuiving heeft dientengevolge zeer regelmatig
plaats. Aan het perzikkruid vindt men zeer
algemeen verdikte, roodgekleurde, ingerolde
bladranden, die veroorzaakt worden door een
galmug, Cecidomyia persicaria L.
82

IL Bloemdekbladeren in het midden kruidachtig, stij- CHENO-
len 3, zeer kort, met kleine stempels. PODIA-

P. aviculare L., eenjarig, 10—45 cM., kaal, sten- CEAE
gel vertakt, meestal liggend, takken tot aan den top
bebladerd, bladeren elliptisch tot lijn-lancetvormig, tuit-
jes tweespletig, bloeiwijze drie- tot vijfbloemig, bloem-
dek groen, witachtig of rood. — Juni — Oktober, zeer
algemeen op bouwland, kanaaldijken, zeedijk en schor-
ren. Varkensgras.

B. Stengel rechts windend.

P. c o n V o 1 V u 1 u s L., eenjarig, 15—100 cM., gewoon-
lijk kort behaard, bladeren hart-pijlvormig, buitenste
bloemdekbladeren stomp gekield, vrucht dof. — Juni —
Augustus, op bouwland en hier en daar in de duinen.
Zwal uwtong.

FAM. 22. CHENOPODIACEAE

Planten met tegenoverstaande onderste bladeren en af-
wisselende hoogere, soms de bladeren volkomen onont-
wikkeld, bloemen een- of tweeslachtig, onaanzienlijk,
bloemdek drie- tot vijfbladig of -deelig, of in de vrou-
welijke bloemen tweekleppig, meeldraden in gelijk of
kleiner aantal, vruchtbeginsel bovenstandig, stempels
I — 4, vrucht een nootje of eenzadige doosvrucht.
Aanm. De kleine, weinig aanzienlijke bloemen zijn op
bestuiving door den wind ingericht en niet
zelden duidelijk protogynisch, waardoor de kans
op kruisbestuiving vergroot wordt.
I. Stengel zonder bladeren, geleed, bloemen bij drie-
tallen in holten van den stengel, tweeslachtig. —

3. Salicornia.

I.* Stengel met bladeren, niet geleed.

2. Bloemen tweeslachtig, bloemdek kelkachtig.
3. Bladeren lijn- tot priem vormig.

4. Bladeren stekelpuntig, bloemdek vijf-
bladig, bloemdekbladeren in den vrucht-
tijd dikwerf door een opstaande kam

dwars gevleugeld. 2. Salsola.

83

CHENO- 4.* Bladeren niet stekelpuntig, bloemdek-

PODIA- bladeren zonder kam. i. Suaeda.

CEAE 3.* Bladeren vlak, meest driehoekig of ruitvor-

mig, niet priemvormig.
5. Bloemdek vijfbladig, vrij, groenachtig.

6. Chenopodium.

5.* Bloemdek vijfspletig, aan den voet met
het vruchtbeginsel vergroeid. — 6^. Bèta.
2.* Bloemen eenslachtig.

6. Bloemen tweehuizig, manlijke bloemen met
4 deelig bloemdek en 4 meeldraden, vrou-
welijke bloemen met 2 — 4 tandig bloemdek
en 4 draadvormige stempels. — 5^. Spinacia.
6.* Bloemen eenhuizig, bloemdek der vrouwe-
lijke bloemen uit 2 kleppen bestaande, dat
der manlijke vijfbladig.
7. Kleppen bijna van den voet af vrij, ruit-
ofspiesvormig, toegespitst. — 5. Atriplex.
7.* Kleppen tot halverwege of hooger ver-
groeid, aan den top drielobbig.

— ■ 4. Halimus.

I. SUAEDA

S. maritima Du Mortier, eenjarig, 5 — 30 cM.,
stengel liggend of rechtopstaand, bladeren meer of
minder halfrond, de onderste stomp, de bovenste spits,
bloemen bij 2 — 3 in de bladoksels, lange bebladerde
aren vormend, bloemdek vijfbladig, vleezig, groenachtig,
de platte vrucht omhullend, meeldraden 2, stempels 2,
zeer kort. — Augustus, September, zeer algemeen op
de schorren, een enkele maal gevonden op den zee-
dijk. Schoberia maritima C. A. Me ij er.
Chenopodina maritima Moquin Tandon.
Kleine witte kali.

Aanm. Op de schorren komt zoowel de var. flexilis
W. O. Focke met kleinere bloemen, rechtop-
staande takken, teerdere bouw en groene kleur,
als de var. prostrata W. O. Focke voor.
Deze laatste is gekenmerkt door grootere bloemen,
84

neerliggende takken, groveren bouw en rood CHENO-
aangeloopen kleur. PODIA-

2. SALSOLA

S. kali L., eenjarig, 20 — 50 cM., stengel kaal of kort
stijfharig, uitgespreid vertakt, bladeren afwisselend, lijn-
vormig-stekelig, bloemen alleenstaand in de bladoksels,
zittend, klein, bloemdek vijfbladig, bloemdekbladeren
later elk met een kam vleugel. — Juli — September, schaars
langs het strand en in de zeeduinen. Loogkruid.

3. SALICORNIA

S. h e r b a c e a L., eenjarig, 5 — 30 cM., stengel kruid-
achtig, rond, meestal vertakt, opstijgend, vleezig, bloei-
wijze een aar, telkens bestaande uit 2 tegenoverstaande
groepen van 3 bloemen, die in stengelholten liggen,
bloemdek vleezig, ongedeeld, alleen door een spleet
aan den top geopend, meeldraden i of 2, stijl kort,
tweespletig, vrucht plat, in het bloemdek opgesloten.
— September — November, op de schorren en aan den
schordijk. Zeekraal.

Aanm. De var. stricta Du Mortier, met rechtop-
staande, stijf aangedrukte takken en dunne,
slanke aren, donkergroen, in den herfst vaak
rood aangeloopen, werd een enkele maal tus-
schen andere exemplaren aangetroffen.

4. HALIMUS — ZEEPORSELEIN

H. portulacoides Wallroth, overblijvende
dwergstruik, 30-100 cM., stengel rechtopstaand of op-
stijgend, bladeren omgekeerd eivormig, stomp, evenals
de geheele plant met een grijsachtig stof bedekt,
bloemen eenhuizig, bloemdek der manlijke bloemen
vijf-, zelden vierbladig, meeldraden 5 of 4, kleppen
van het vrouwelijke bloemdek ongesteeld, drielobbig,
zachtstekelig. — Juli — September, zeer algemeen langs
den schordijk en op de schorren. Obione portu-
lacoides Moquin Tandon. P o r t u 1 ak-zee-

CEAE

porselein.

8S

CHENO- 5. ATRIPLEX — MELDE

CEAE Blo^ïïisi^ eenhuizig of gemengdslachtig, manlijke en
tweeslachtige bloemen met vier- tot vijfdeelig bloem-
dek en 4 — 5 meeldraden, vrouwelijke met tweekleppig
bloemdek, blaasvrucht plat.

A. Onderste bladeren ei-lancetvormig of spiesvormig.

A. patulum L., eenjarig, 30 — 80 cM., stengel ge-
woonlijk rechtopstaand en vertakt, onderste takken af-
staand, bladeren lancetvormig, alleen de onderste ge-
tand en bijna spiesvormig, kleppen van het vrouwelijke
bloemdek spies-ruitvormig. — Juli— Oktober, op bouw-
land. Openstaande melde.

A. hastatum L., eenjarig, 30—80 cM., stengel uit-
gespreid, neerliggend of rechtopstaand, vertakt, onderste
bladeren vaak tegenoverstaand, driehoekig spiesvormig,
de hoogere lancetvormig met spiesvormigen voet, klep-
pen van het vrouwelijke bloemdek driehoekig. — Juli —
September, op den zeedijk en op de schorren. A. 1 a t i-
foliumWahlenberg. Breedbladige melde.

B. Alle bladeren lijnvormig of lijn-lancetvormig.

A. 1 i t o r a 1 e L., eenjarig, 30 — 80 cM., stengel recht-
opstaand, gewoonlijk sterk vertakt, bladeren groen,
zelden iets schilferig, kleppen van het vrouwelijke
bloemdek ruit-eivormig, getand. — Juli — September, op
de schorren. Strand-melde.

Aanm. Spinacia oleracea L., Spinazie wordt
hier en daar als groente gekweekt.

6. CHENOPODIUM — GANZEVOET

Bloemen tweeslachtig, (zelden door mislukking vrouwe-
lijk), bloemdek kruidachtig, vijfbladig, meeldraden 5,
vrij, stempels 2 — 3, vrucht in het bloemdek besloten,
maar niet daarmee vergroeid.

A. Bladeren alle gaafrandig, hoogstens een weinig
uitgeschulpt.

C. polyspermum L., eenjarig, 15—60 cM., kaal,

86

zonder meelachtig stof, stengel met veel uitgespreide CARYO-
takken, onderste bladeren eirond tot langwerpig-eirond, PHYLLA-
hoogere langwerpig-lancetvormig, bloeiwijze ijl, bloem- CEAE
dek in den vruchttijd openstaand. — Juli— September,
zeldzaam aan den schordijk. Veelzadige ganzevoet.

B. Bladeren duidelijk getand of ingesneden.

L Bloemdek de vrucht geheel bedekkend. Zaden fijn
gestippeld.

C. album L., eenjarig, 15 — 100 cM., meelachtig be-
stoven, stengel vertakt, rechtopstaand, bladeren ei-ruit-
vormig, ongeveer tweemaal zoo lang als breed, de
hoogere smaller, bloemdekbladeren op den rug gekield.
— Juli — Oktober, algemeen op bouwland en aan ruig-
ten. Witte ganzevoet.

II. Bloemdek de vrucht niet geheel bedekkend, in
den vruchttijd niet vleezig, zaden glad, glanzend.

C. g 1 a u c u m L., eenjarig, 10—40 cM., stengel groen
en wit gestreept, bladeren langwerpig, meestal stomp,
van boven donkergroen, van onderen grijsgroen, sterk
meelachtig bestoven, bloemen in onbebladerde schijn-
aren, zaden scherprandig. — Juli — Oktober, op den
schordijk en op de stortplaats van het gemeenteerf (de
Br.) Zeegroene ganzevoet.

C. r u b r u m L., eenjarig, 20 — 50 cM., stengel vaak
rood en wit gestreept, rechtopstaand of uitgespreid,
bladeren glanzend, ruitvormig-driehoekig, bijna spies-
vormig drielobbig, meestal spits, sch ij naren bebladerd,
in kluwens. — Augustus, September, op den schordijk
en aan ruigten (de Br.) Roode ganzevoet.
Aanm. Bèta vulgaris L., Biet, wordt hier en daar
gekweekt, zoo ook de var. rapa Du Mor-
tier als mangelwortelen voor het vee.

FAM. 23. CARYOPHYLLACEAE

Eenjarige of overblijvende planten met tegenoverstaande
bladeren, kelk vier- tot vijfbladig of vijf- tot zestandig,

87

CARYO- bloemkroon drie- tot zesbladig, soms zeer klein of ont-
PHYLLA- brekend, meeldraden 3—12, vruchtbeginsel bovenstan-
CEAE dig, stijlen 2 — 5, vrucht gewoonlijk een eenhokkige
doosvrucht.
I. Kelk losbladig (onderfamilie der Alsineeën).

2. Kelk en kroon vierdeelig, kroonbladeren onge-
deeld — — — — 3. Sagina.

2.* Kelk en kroon vijfdeelig.
3, Stijlen 2—3.

4. Bloemkroonbladeren ongedeeld, hoog-
stens iets getand.
5. Vrucht driekleppig.

6. Bladeren met droogvliezige steun-
bladeren, zaden lensvormig. —

2. Spergularia.

6.* Bladeren vleezig, zonder droog-
vliezige steunbladeren, zaden dik,
peervormig. — 4, Honckenya.
5.* Vrucht zestan dig, bladeren eivormig,

ongesteeld. 6. Arenaria.

4.* Bloemkroonbladeren diep tweespletig,

zaden niervormig. 7. Stellaria.

3.* Stijlen 5.

7. Bloemkroonbladeren ongedeeld.

8. Bladeren zonder vliezige steunbla-
deren. 3. Sagina.

S.* Bladeren met vliezige steunbladeren.

— — — ■ 1. Spergula.

7.* Bloemkroonbladeren tot op de helft ge-
spleten. 5. Cerastium.

I.* Kelk vergroeidbladig (onderfamilie der Sileneeën).
9. Stijlen 2, bladeren elliptisch. — 8. Saponaria.
9.* Stijlen 5.

10. Bloemkroonbladeren korter dan de kelk,
stempels behaard, vrucht vijfkleppig. — -

10. Agrostemma.

IC* Bloemkroonbladeren langer dan de kelk,
stempels onbehaard, vrucht vijf- of tien-

tandig. 9. Lychnis.

08

1. SPERGULA — SPURRIE CARYO-

PHYLLA-

S. arvensis L., eenjarig, 15 — 35 cM., stengel recht- pT-A-c'

opstaand, van den voet af vertakt, bladeren lijnvormig,
van achteren gesleufd, kranswijs gebundeld, met vlie-
zige steunbladeren, kelk- en bloemkroonbladeren 5,
meeldraden gewoonlijk 10, stijlen 5, zaaddoos vijfklep-
pig, zaden rond, smal gevleugeld. — Juni — September,
in de duinen, op den Strooweg, op Doggersplaats.
Gewone spurrie.

Aanm. De witte bloemen zijn bij mooi weer en zonne-
schijn wijd geopend, aan de basis der meel-
draden wordt honing afgezonderd. Meeldraden
en stampers zijn tegelijkertijd rijp, de bloemen
zijn dus homogaam, de eerste zijn echter ver
naar buiten gekromd. Met koud en nat weer
blijven de bloemen gesloten en vindt zelfbe-
vruchting plaats.

2. SPERGULARIA — SPURRIEKRUID

Bladeren met vliezige steunbladeren, kelk- en bloem-
kroonbladeren 5, meeldraden meestal 5, de buitenste
elk met twee kleine kliertjes aan den voet, stijlen 3,
zaaddoos driekleppig, zaden peervormig.

S. salina Presl, een- of tweejarig, 10 — 20 cM.,
stengel liggend of opstijgend, bladeren vleezig, van
onderen bol, kelkbladeren vliezig berand, grooter dan
de rosé bloemkroonbladeren, vrucht anderhalf maal zoo
lang als de kelk, zaden omgekeerd eivormig, samenge-
drukt, ongevleugeld. — Juli — September, op den schor-
dijk en op de schorren. Zee-spurriekruid.

S. margin ata Patze, Me ij er et Elkan, over-
blijvend, 15 — 40 cM., stengel en bladeren als bij S.
salina, maar in alle deelen grooter, kelkbladeren kruid-
achtig, spits, met zeer smallen vliezigen zoom, weinig
langer dan de bleek rosé bloemkroonbladeren, vrucht
tweemaal zoo lang als de kelk, zaden rond, zwartbruin,
alle gevleugeld. — Juli — September, op den schordijk
en op de schorren. Gerand spurriekruid.

89

CARYO- 3. SAGINA — VETMUUR

PHYLLA-

CEAE K.l^i^^ planten met witte bloemen, kelk- en bloem-
kroonbladeren 4 of 5, meeldraden 5 of 10, stijlen 4 of
5, zaden niervormig, zonder vleugels of aanhangsels.

S. procumbens L., overblijvend, 2 — 5 cM., stengel
sterk vertakt, liggend of opstijgend, uit een midden-
rozet van wortelbladeren ontspringend, soms wortelende,
bloeiende zijstengels, bladeren lijnvormig, bloemstelen
na den bloei haakvormig omgebogen, ten slotte weer
recht, kelkbladeren 4, met stompen top, bloemkroon-
bladeren 4, veel korter dan de kelk, wit, meeldraden

4, (komt enkele malen vijftallig voor). — Mei — Sep-
tember, zeer algemeen, tusschen straatsteenen, in duin-
pannen. Liggende vetmuur.

5. nodosa Fenzl, overblijvend, 6—15 cM., stengel
uitgespreid of opstijgend, met centrale bladrozet, blade-
ren lijnvormig, stomp of gepunt, bloemstengels altijd
rechtopstaand, bloemen vijftallig, bloemkroonbladeren
tweemaal zoo lang als de kelk, meeldraden 10. —
Juli, Augustus, in vochtige duinpannen. K n o o p i g e
vetmuur.

4. HONCKENYA

H. peploides Ehrhart, overblij vend, 10—30 cM.,
wortelstok onder den grond sterk vertakt, stengels lig-
gend, bladeren vleezig, zittend, eivormig-spits, geelachtig
groen, bloemen alleenstaand in de bladoksels, kelk bla-
deren 5, bloemkroonbladeren 5, ongedeeld, wit, meel-
draden 10, stijlen 3, zaaddoos driekleppig. — Juni—
Augustus, tusschen de steenen op den zeedijk, aan het
strand en te Huisduinen bij de stoomtram-remise in het
zand. Halianthus peploides Fries. Zout-
bl o em.

5. CERASTIUM - HOORNBLOEM

Behaarde planten met tegenoverstaande, gaafrandige
bladeren, kelk en bloemkroon vijf-, zelden vierbladig,
90

kelkbladeren vliezig berand, bloemkroonbladeren twee- CARYO-
spletig of spits getand, meeldraden meestal lo, zelden PHYLLA-
4 of 5, stijlen 5, zelden 4, vruchten een tien- (zelden CEAE
acht-) tandige zaaddoos.

Aanm. Bij vele soorten komen behalve planten met
tweeslachtige bloemen ook zulke met uitsluitend
vrouwelijke voor. In deze laatste zijn de meel-
draden niet tot ontwikkeling gekomen. Alle
zijn min of meer protandrisch, worden vooral
door vliegen bezocht en passen bij uitblijvend
insektenbezoek of slecht weer regelmatig zelf-
bestuiving toe.

A. Bloemkroonbladeren dubbel zoo lang als de kelk-
bladeren.

C. a r v e n s e L., overblijvend, 10 — 20 cM., wortelstok
sterk vertakt, bloemstengels opstijgend, niet bloeiende
stengels wortelend, liggend, bloeiwijze los, kelkbladeren
evenals de schutbladeren breedvliezig berand, aan den
top kaal. — April— Juni, algemeen in de duinen, op
het kerkhof, op de Garst, minder algemeen langs de
kanaaldijken. Akker-hoornbloem.

B. Bloemkroon- en kelkbladeren ongeveer even lang.

I. Alle schutbladeren evenals de kelkbladeren kruid-
achtig, tot aan den top behaard.

C. glomeratum Thuillier, een- of tweejarig,
8 — 30 cM., geelgroen, naar boven vaak klierachtig be-
haard, stengel rechtopstaand, slap, boven vertakt, bloei-
wijze gedrongen, vruchtstelen zoo lang als kelk en bloem-
kroon, weinig gebogen, kelkbladeren met boven den
top uitstekende haren, meeldraden 10. — Mei — Juli,
algemeen langs wegen en dijken en in de duinen.
Bundel-hoornbloem.

II. Tenminste de bovenste schutbladeren aan den rand
droogvliezig.

C. semidecandrum L., een- of tweejarig, 2 — 20
cM., klierachtig behaard, geelgroen, stengel rechtop-

91

CARYO- staand, bloeiwijze tamelijk gedrongen, schutbladeren
PHYLLA- minsteïis voor een derde vliezig berand, bloemen vijftallig,
CEAE bloemkroonbladeren ingesneden tot tweedeelig, vrucht-
stelen teruggebogen, 2 — 3 maal zoo lang als de breed-
vliezige kelkbladeren. — Maart — Mei, zeer algemeen,
langs wegen en dijken en in de duinen. Z a n d-h o o r n-
bloem.

C. triviale Link, een- of tweejarig, of overblijvend,
10 — 40 cM., afstaand behaard, met of zonder klieren,
stengel opstijgend, zijstengels in de onderste knoopen
wortelend, bloemen vijftallig, groot, kelkbladeren met
bijna tot aan den top doorloopende groene streep, meel-
draden 10, vruchtstelen uitstaande, gebogen, 2 — 3 maal
zoo lang als de gaafrandige kelkbladeren. — April —
September, langs wegen, ook op den zeedijk. Gewone
hoornbloem.

6. ARENARIA — ZANDKRUID

A. s e r py 1 1 i f o 1 ia L., een- of tweejarig, 5 — 10 cM.,
stengel sterk vertakt, bladeren ongesteeld, eivormig toe-
gespitst, bloemen talrijk, gesteeld, kelkbladeren 5, toe-
gespitst drienervig, bloemkroonbladeren 5, wit, korter
dan de kelk, meeldraden 10, stijlen 3, zaaddoos eerst
zestandig, daarna met 3 tweetandige kleppen. — Mei —
Augustus, niet algemeen, op grasgrond en in de binnen-
duinen (de Garst). Fijnbladig zandkruid.

7. STELLARIA - STERREMUUR

Kelk vijfbladig, bloemkroonbladeren 5, tweedeelig of
tweespletig, meeldraden 10 of minder, stijlen 3, zaad-
doos zeskleppig.

Aanm. Evenals bij Cerastium heeft bij uitblijvend insek-
tenbezoek regelmatig zelfbestuiving plaats, die
echter volkomen vruchtbaarheid ten gevolge
heeft.

A. Stengel rolrond, onderste bladeren gesteeld, schut-
bladeren kruidachtig, kelkbladeren stomp, onduide-
lijk generfd.
92

S. media L., een- of tweejarig, vaak meerdere gene- CARYO-
raties in een jaar, 5 — 40 cM., stengel gewoonlijk lig- PHYLLA-
gend, zelden opstijgend, met een rij haren, bladeren CEAE
eivormig, bijna rond, de bovenste ongesteeld, bloem-
kroonbladeren wit, kleiner dan of even groot als de
kelk, soms ontbrekend, meeldraden in den regel slechts
3 — 5. Bijna het geheele jaar bloeiend, het meest ge-
wone onkruid op akkers, in tuinen, langs wegen en
dijken. Vogelmuur.

B. Stengel vierkant, bladeren ongesteeld, aan de 4
zijden ontspringend, kelkbladeren langwerpig, spits
of toegespitst.

S. glauca Withering, overblijvend, 20—40 cM.,
plant blauwgroen, stengel rechtopstaand, gewoonlijk
on vertakt, bladeren lijnvormig of smal lancetvormig,
spits, kaal, pluim armbloemig, schutblaadjes droog-
vliezig, kaal, kelkbladeren duidelijk drienervig, bloem-
kroonbladeren bijna tot aan den voet gedeeld, anderhalf
tot 2 maal zoo lang als de kelk. — Juni — Augustus, in
de landduinen onder kreupelhout, op akkerranden en
langs den Strooweg. Blauwgroene sterremuur.

S. graminea L., overblijvend, 15 — 45 cM., plant
grasgroen, stengel slap, opstijgend, al of niet vertakt,
bladeren smal-lancetvormig, spits, evenals de schut-
blaadjes aan den voet gewimperd, pluim los, rijkbloe-
mig, bloemkroon meestal weinig grooter of zelfs kleiner
dan de kelk, bloemkroonbladeren tweespletig. — Mei
— Juli, niet algemeen tusschen gras aan den duinvoet.
(de Br.). Gras-sterremuur.

8. SAPONARIA

S. officinalis L., overblijvend, 30 — 80 cM., wortel-
stok kruipend, vertakt, stengel rechtopstaand, iets ruw,
naar boven enkelvoudig of vertakt, bladeren drienervig,
elliptisch of lancetvormig, spits, kaal, aan den rand
ruw, de bovenste paren aan den voet vergroeid, bloe-
men in gedrongen tuilen, iets welriekend, kelk buis-
vormig, vijftandig, zonder bijkelk, bloemkroonbladeren

93

CARYO- 5, langgenageld, wit of lichtrood, meeldraden lo, stijlen
PHYLLA- 2, zaaddoos eenhokkig, viertandig. — Juli— September,
CEAE zeldzaam in Koegras, langs het schoolpad. Zeepkruid.
Aanm. De bloem geurt des avonds het sterkst en wordt
door avondvlinders bezocht. Eerst ontluiken de
vijf buitenste meeldraden, dan de vijf binnenste,
en pas wanneer deze geheel verlept zijn, groeien
de stempels uit tot op de hoogte waar vroeger
de meeldraden stonden. Zelfbestuiving is dus
ten gevolge der zeer volkomen protandrie on-
mogelijk.

9. LYCHNIS — KOEKOEKSBLOEM

Planten met rechtopstaanden stengel, bladeren tegen-
overstaand, aan den voet samenhangend, gaafrandig,
spits, bloemen groot, kelk vijftandig, geen bijkelk, bloem-
kroonbladeren 5, langgenageld, gekroond, meeldraden

10, stijlen 5, zaaddoos vijf- tot tientandig.

A. Bloemkroonbladeren vierspletig, bloemen tweeslachtig .
L. f 1 o s c u c u 1 i L., overblijvend, 25 — 50 cM., wortel-
stok bloeiende en niet bloeiende stengels vormend, de
eerste naar boven vertakt, ruw door achterwaarts aan-
gedrukte haren, wortelbladeren langwerpig, spatelvormig,
hoogere smal, lancetvormig, alle spits, iets ruw, bijscherm
los, kelk kruidachtig, buis klokvormig. — Mei— Juli, in
duinvlakten en langs slooten op zandigen bodem. C o r o-
naria flos cuculi Alex. Braun. Echte
koekoeksbloem.

Aanm. Duidelijk protandrisch, op dezelfde wijze als
het zeepkruid. Op den honing aan den bodem
der kelk komen voornamelijk bijen, vlinders en
langsnuitige vliegen af.

B. Bloemkroonbladeren tweespletig, bloemen tweehuizig.
L. vespertina Sibthorp, een- of tweejarig, 30
— 90 cM., plant kort behaard, naar boven klierachtig,
onderste bladeren langwerpig, bovenste lancetvormig,
bloemen welriekend, wit, 's nachts geopend, doosvrucht

94

kegelvormig, met rechte tanden. — Juni — September, RANUN-
langs den spoordijk, op fortwallen, achter den Huis- CULA-
duiner straatweg aan den duinvoet. Melandry um CEAE
album Garcke, Avond-koekoeksbloem.

L. diurna Sibthorp, overblijvend, 30 — 90 cM.,
plant kortbehaard, zonder klieren, stengel slap, al of
niet vertakt, bladeren breed eivormig, gesteeld, bloemen
lichtpurper, bij dag geopend. — Mei — Augustus, zeld-
zaam langs de spoordijken, (de Br.) Melandryum
rubrum Garcke. Dag-koekoeksbloem.
Aanm. De 's avonds sterk riekende bloemen der avond-
koekoeksbloem worden door avondvlinders en
uilen bestoven, die der roode dag-koekoeks-
bloem door dagvlinders. Hommels, die den
honing niet langs den gewonen weg kunnen
bemachtigen, plegen diefstal met inbraak door
de kelkbuis te doorboren. In de vrouwelijke
bloemen van beide soorten zijn onontwikkelde
meeldraden aanwezig, die onder den invloed
van een roestzwam, Ustilago violacea,
tot ontwikkeling kunnen komen en dan met de
donkeipaarse sporen van de zwam in plaats van
met stuifmeel gevuld zijn.

10. AGROSTEMMA

A. githago L., een- of tweejarig, 30 — 100 cM., door
lange haren grijsviltig, stengel rechtopstaand, naar boven
vertakt, bladeren lijnvormig, spits, kelk leerachtig, ruw-
harig, bloemkroonbladeren korter dan de kelkbladercn,
vuilpurper, vrucht ongesteeld, aan den top met 5 klep-
pen openspringend. — Juni, Juli, zeldzaam op bouw-
land (de Br.). Bolderik.

FAM. 24. RANUNCULACEAE

Meest eenjarige kruiden met in den regel afwisselende,
gedeelde bladeren, bloemen tweeslachtig, stralend of
zijdelingsch symmetriek, kelk en bloemkroon gewoon-
lijk duidelijk, meestal vijftallig, meeldraden en stampers

95

RANUN- zeer talrijk, vruchtbeginsels bovenstandig, vrucht een
CULA- eenzadig nootje of een meerzadige kokervrucht.
CEAE I. Bloemen met afzonderlijken kelk en bloemkroon,
bloemkroonbladeren met een (bedekt of naakt)
honinggroefje.

2. Bloemen geel, honinggroefje door een schub
bedekt. i. Ranunculus.

2.* Bloemen wit, honinggroefje onbedekt.

2. Batrachium.
I.* Bloemen zonder bloemkroon, doch met bloemkroon-
achtigen kelk. 3. Caltha.

I. RANUNCULUS — BOTERBLOEM

Kelk vijf- zelden driebladig, bloemkroonbladeren 5 of
8, met een door een schub bedekt honinggroefje op
de grens van plaat en nagel, glanzend geel, vrucht-
stelen rechtopstaand.

Aanm. De boterbloemen zijn alle min of meer pro-
tandrisch, doch niet zoo volkomen of de moge-
lijkheid van zelfbestuiving blijft bestaan. Zij
worden voornamelijk door vliegen bezocht, de
soorten met de grootste bloemen het allermeest.

A. Bloemen vijftallig.

I. Alle bladeren ongedeeld, vruchtjes glad.

R. f 1 a m m u 1 a L., eenjarig of overblijvend, 5—50 cM.»
zonder uitloopers, bladeren lancetvormig of elliptisch,
de onderste langgesteeld, bloemen klein, vrucht met
een dun snaveltje. — Juni— Oktober, in de landduinen
en in vochtige duinpannen. Egelboterbloem.

R. lingua L., overblijvend, 6o~ioocM., met onder-
aardsche uitloopers, bladeren lang, breed-lancetvormig,
bloemen groot, vruchtjes breed sikkelvormig gesnaveld.
— Mei— September, in slooten en op vochtige plekken
in de duinen. Groote boterbloem.

IL Bijna alle bladeren gedeeld of samengesteld.

a. Bloemstengel rond, niet gegroefd.

96

R. acer L., overblijvend, 30—60 cM., zonder uit- RANUN-
loopers, stengel rechtopstaand, aangedrukt behaard, CULA-
wortelbladeren handvormig gedeeld met min of meer CEAE
ruitvormige, spitsgetande slippen , bovenste bladeren
driedeelig met lijnvormige slippen, bloemen goudgeel,
vrucht met korten, nauwelijks gebogen snavel. — Mei
— September, zeer algemeen in weiden, in de duinen
en langs wegen. Scherpe boterbloem.

b. Bloemstengel gegleufd.

R. r e p e n s L., overblijvend, 15—45 cM., stengel recht-
opstaand, uitloopers kruipend, bladeren drietallig, met
gesteelde blaadjes, bloemen vrij groot, goudgeel, vruch-
ten met korten rechten snavel. — Mei— Juli, langs
wegen in den Helderschen polder, (de Br.). Krui-
pende boterbloem.

R. b u 1 b o s u s L., overblijvend, 15 —30 cM., zonder
uitloopers, stengel aan de basis knolvormig verdikt,
van onderen afstaand, van boven aangedrukt behaard,
bladeren enkel of dubbel driedeelig, kelk teruggeslagen,
bloemkroon goudgeel, vrucht glad met korten, krom-
men snavel. — Mei— Augustus, langs wegen in het gras.
Knolboterbloem.

III. Tenminste de onderste stengelbladeren verdeeld.

R. s c e 1 e r a t u s L., een- of tweejarig, 10—90 cM.,
stengel hol, sterk vertakt, meestal kaal, bladeren glan-
zend, iets vleezig, gesteeld, de onderste driedeelig, kelk
teruggeslagen, bloemkroon citroengeel, wel meer dan
honderd stampers in een langwerpig-rond, ver uitstekend
hoofdje, vruchten zeer talrijk, klein met korten snavel.
— Mei — Juli, in slooten en op vochtige plekken in de
duinen. Blaartrekkende boterbloem.

B. Kelk drietallig, bloemkroon acht-meertallig.

R. f ie aria L., 5 — 20 cM., stengel liggend of opstij-
gend, een bundel knotsvormige knolletjes onder den
grond, soms ook knolletjes in de bladoksels, bladeren
hartvormig, eirond, stomp getand, bloem geel met smalle
vn 97

RANUN- bloemkroonbladeren, vrucht ongesnaveld. — April, Mei,
CULA- zeldzaam op weilanden in den Helderschen polder.
CEAE Ficariaranunculoides Mönch. Speenkruid.

2. BATRACHIUM — WATERRANONKEL

Overblijvende waterplanten, bladeren met vliezige, sten-
gelomvattende scheeden, de ondergedoken steeds gafifel-
vormig gedeeld met lijnvormige slippen, gesteeld, kelk-
bladeren 5, bloemkroonbladeren 5, wit, met onbedekt
honingbakje aan den nagel.

A. Bloemstelen twee- en meermalen langer dan de onder-
gedoken bladeren, bloembodem kegelvormig, kaal.

B. Baudotii Godron, 15—30 cM., geheele plant
onbehaard, drijvende bladeren doorgaans aanwezig en
dan in den regel driedeelig met wigvormige slippen,
meeldraden niet boven de volwassen stampers uitstekend,
nootjes zeer klein en talrijk, kort en breed, driehoekig
tot half cirkelvormig. — Mei — Augustus, zeldzaam in
de slooten in den Helderschen polder. Zo ut- water-
ranonkel.

B. Bloemstelen even of ongeveer even lang als de
ondergedoken bladeren, bloembodem bolvormig,
dichtharig.

B. heterophyllum Wiggers, 10—300 cM., drij-
vende bladeren doorgaans aanwezig, bladscheeden groot,
bloemen groot (2 — 2.5 cM ), bloemkroonbladeren breed,
zeven- of meernervig, meeldraden meer dan 20. — Mei
—Augustus, zeldzaam in slooten aan den duin voet.
Ongel ij klDladige waterranonkel.

B. trichophyllum Chaix, 30— 200 cM., drij-
vende bladeren ontbrekend, zeldzamer aanwezig, blad-
scheeden klein, bloemen klein of vrij groot (een tot
anderhalf cM.), bloemkroonbladeren smal, vijf- tot zeven-
nervig, meeldraden minder dan 20. — Mei — Augustus,
algemeen in slooten en vlieten. Haarbladige water-
ranonkel.

98

Aanm. Meeldraden en stampers rijpen tegelijkertijd, NYMPHAE-
zoodat de kans op zelfbestiiiving zeer groot is. ACEAE
Kruisbestuiving wordt intusschen verzekerd door
een zeer talrijk insektenbezoek (vooral vliegen
en kevers) waarbij de gele nagels der bloem-
kroonbladeren als honingmerk een rol spelen.

3. CALTHA

C. palustris L., overblijvend, 15 — 50 cM., wortel-
stok krachtig, zonder uitloopers, stengel opstijgend,
bladeren donkergroen, glanzend, hart-eivormig tot nier-
vormig, gekarteld, de onderste gesteeld, de hoogere 2
of 3 stengelstandig, zeer kort of niet gesteeld, bloemen
groot, goudgeel. — April — Juni, sommige exemplaren
bloeien nog eens in den herfst, algemeen in slooten en
op moerassige plaatsen in de duinen. Dotterbloem.

FAM. 25. NYMPHAEACEAE

Overblijvende waterplanten met een in het slijk krui-
penden wortelstok, bladeren ongedeeld, in hun jeugd
opgerold, bij de inlandsche soorten drijvend, bloemen
tweeslachtig, onsymmetriek, kelkbladeren 4 — 5, bloem-
kroonbladeren talrijk, in een spiraal, geleidelijk in meel-
draden overgaand, vruchtbladen tot een boven-, onder-
of halfonderstandig vruchtbeginsel vergroeid, stempels
zittend.

I. Kelkbladeren 4, bloemen wit, eenig bij ons voor-
komend geslacht i. Nymphaea.

I. NYMPHAEA

N. a 1 b a L., wortelstok zeer krachtig, bladeren rond,
met hartvormigen voet, langgesteeld, gaafrandig, blad-
stelen rond, evenals de bloemsteel buisvormig, met 4
groote luchtkanalen, kelkbladeren langwerpig-eivormig,
bloemkroonbladeren eivormig, stomp, de buitenste langer
dan de kelkbladeren, wit, stempelschijf tien- tot twaalf-
stralig. — Juni— September, zeldzaam, alleen in slooten
met volkomen zoet water (Doggersplaats). C a s t a 1 i a
alba Woodville et Wood. Waterlelie.

99

PAPAVER- FAM. 26. PAPAVERACEAE

ACEAE ^ . . ^ ^,.. j , ,1 u, j
Eenjarige of overblijvende planten met melksap, blade-
ren gedeeld, bloemen tweeslachtig, stralend symmetriek,
kelk twee- tot driebladig, vroeg afvallend, bloemkroon-
bladeren meestal 4, meeldraden talrijk, vruchtbeginsel
bovenstandig, eenhokkig, stempels zittend, vrucht op
verschillende manieren openspringend.
I. Kelk tweebladig, vrij, melksap wit, doosvrucht bol-
of knotsvormig, eenig bij ons voorkomend geslacht
I. Papaver.

I. PAPAVER — KLAPROOS

Eenjarige, zelden tweejarige planten met bebladerden
stengel, vinspletige tot vindeelige bladeren en groote,
langgesteelde bloemen met in den knop verfrommelde
bloemkroon.

P. ar ge m on e L., 15 — 30 cM., plant ruw door aan-
liggende of rechtopstaande haren, bloemkroonbladeren
donker scharlakenrood met aan den voet een zwarte
vlek, meeldraden naar boven verbreed, stempel vier-
tot vijfstralig, zaaddoos met eenige rechtopstaande bor-
stels bezet, knotsvormig. — Juni, Juli, zeldzaam op
stortplaatsen, tusschen afval enz. Ruige klaproos.

P. r h o e a s L., 30 — 60 cM., plant door horizontaal
afstaande borstels ruw, bloemkroonbladeren scharlaken -
rood, meestal met een zwarte vlek aan den voet, bloe-
men grooter dan bij de vorige soort, meeldraden priem -
vormig, stempel acht- tot twaalfstralig, stralen zwart-
violet, zaaddoos omgekeerd eirond met afgeronden voet.
— Juni, Juli, langs de spoorbaan en op fortwallen.
Gemeene klaproos.

Aanm. De meeldraden staan in dichte kransen rondom
den stamper en produceeren reeds stuifmeel
nog voordat de bloem ontloken is. Hierdoor is
spontane zelf bestuiving onvermijdelijk; deze
schijnt echter zonder eenige uitwerking te blij-
ven. De vele insekten, die de plant bezoeken,
bewerken overigens in den regel kruisbestuiving.
100

FAM. 27. CRUCIFERAE CRUCI-

FERAE

Planten met afwisselende, gedeelde of ongedeelde bla-
deren, bloemen tweeslachtig, stralend symmetriek, kelk
vierbladig (2 kransen van 2), bloemkroonbladeren 4,
diagonaalsgewijs geplaatst, meeldraden 6, viermachtig,
zelden 4 of 2, vruchtbeginsel bovenstandig, in den regel
tweehokkig, stamper i, stempels 2, vrucht een hauw of
hauwtje, in den regel met twee kleppen openspringend,
zelden in leden uiteenvallend of niet openspringend,
in het laatste geval eenzadig.

Aanm. De Cruciferae vormen een zeer homogene groep
van planten en voor zoover dit is onderzocht
schijnen ook de bestuivingsinrichtingen in hoofd-
zaak bij alle op hetzelfde neer te komen. De
bloemen der inheemsche soorten zijn in den
regel niet zeer aanzienlijk en geel of wit, alleen
bij enkele (Cardamine pratensis, Cakile), ook
paars of roodachtig. Zij worden door insekten
bestoven. Kruisbestuiving wordt bevorderd, door-
dat de viermachtige meeldraden gewoonlijk
naar buiten openspringen. Honingkliertjes staan
aan den voet der helmdraden, met name aan die
der beide korte. Overigens schijnt bij de meeste
soorten zelfbestuiving volkomen afdoende te zijn.
I. Vrucht minstens 5 maal zoo lang als breed, hauw.
2. Bloemkroon wit, roodachtig of violet.

3. Zaden in ieder vak eenrijig — 13. Cardamine.
3.* Zaden in ieder vak meer of minder duide-
lijk tweerijig 12. Nasturtium.

2.* Bloemkroon geel of bleekgeel.

4. Hauw ongesnaveld of kortgesnaveld.

5. Hauw vierkant, bladeren lij n -lancet vor-

mig, gaafrandig of getand

16. Erysimum.

5.* Hauw op doorsnede rond, niet vierkant.
6. Hauw kort, langgesteeld, zaden in

elk vak min of meer tweerijig

12. Nasturtium.

lOI

CRUCI- 6.* Hauw lang.

FERAE 7. Zaden tweerijig, hauw platge-

drukt, kleppen vlak, eennervig

9. Diplotaxis.

7.* Zaden eenrijig.

8. Hauw met korten snavel,

kleppen eennervig

10. Erucastrum.

8.* Hauw ongesnaveld, kleppen
drienervig - 6. Sisymbrium.
4.* Hauw met langen snavel.

9. Snavel samengedrukt, kleppen der hauw

drie- tot vijfnervig 8. Sinapis.

9.* Snavel rolrond, kleppen der hauw veel-

nervig of netvormig geaderd

10. Brassica.

I.* Vrucht hoogstens 4^5 maal zoo lang als breed,
hauwtje, bloemkroon wit, roodachtig of violet.
10. Alle bladeren in een wortelrozet.

11. Bladeren ongedeeld, getand, hauwtje lang-
werpig-ovaal 15. Draba.

II.* Bladeren liervormig-vinspletig, hauwtje om-

gekeerd-eivormig i. Teesdalia.

IC* Stengel ook hoogerop bebladerd, soms met
wortelrozet.

12. Hauwtjes met smal tusschenschot, zijde-
lingsch min of meer platgedrukt.

13. Hauwtjes plat, ongevleugeld, aan den
top afgeknot of bochtig uitgerand —

— 14. Capsella.

13.* Hauwtjes meer rondachtig, gevleu-
geld.

14. Hokjes eenzadig - 2. Lepidium.
14.* Hokjes meerzadig - 4. Thlaspi.
13.* Hauwtjes weinig of niet zijdelingsch plat-
gedrukt.

15. Hauwtjes met overlangsch tusschen-
schot, tweehokkig.
16. Hauwtjes dubbel-bolvormig, niet
102

openspringend, hokjes eenzadig CRUCI-

3. Senebiera. FERAE

16.* Haiiwtjes bolvormig of ellip-
tisch, hokjes twee- tot veelzadig

5. Cochlearia.

15.* Kauwtjes met dwars tusschenschot,
tweehokkig, bladeren en stengel
vleezig 7. Cakile.

1. TEESDALIA

T. n u d i c a u 1 i s R. B r o w n, twee-, zelden eenjarig,
5 — 20 cM., plant kaal, bladeren in een wortelrozet, soms
ook enkele aan den langgestrekten stengel, bloemen
wit, klein, bloemkroonbladeren gaaf, de buitenste (groot-
ste) grooter dan de kelk, stijl zeer kort, hauwtje bijna
cirkelvormig of omgekeerd-eivormig, hokjes vierzadig. —
April— Juli, algemeen in de duinen en op open zand-
grond. Klein taschjeskruid.

2. LEPIDIUM ~ KRUIDKERS

L. ruderale L., een- of tweejarig, lO — 45 cM., plant
scherp aanvoelend, onaangenaam riekend, stengel met
uitgespreide takken, onderste bladeren (bij de volwassen
plant vaak afgestorven) eens of dubbel vinspletig, bovenste
lijnvormig, bloemkroon witachtig, vaak ontbrekend,
meeldraden gewoonlijk slechts 2, stijl zeer kort, hauwtjes
uitstaande, cirkel-eivormig, kaal, niet gevleugeld, duide-
lijk uitgerand. — Mei — Oktober, algemeen langs de ka-
naaldijken en op den schordijk. Steen-kruidkers.

3. SENEBIERA — VARKENSKERS

S. coronopus Poiret, een- of tweejarig, 5—25 cM.,
stengel kaal, liggend, sterk vertakt, bladeren eens- of
dubbelgevind, bloeiwijze zeer gedrongen, bloemen klein,
wit, kelk iets korter dan de bloemkroon, stijl kort,
hauwtjes niervormig, netvormig, langs den rand straalswijs-
gerimpeld. — Juni— Augustus, op den zeedijk en op den
schordijk, op stortplaatsen van steenen. Coronopus
Ruellii Allion i. Gewone varkenskers.

103

CRUCI- 4. THLASPI — BOERENKERS

FERAE

T. ar ven se L., een- of tweejarig, 15 — 40 cM., kaal,
geelgroen, stengel rechtopstaand, naar boven vertakt,
onderste bladeren in den stengel versmald, hoogere met
hart-pijlvormige basis, zittend, alle grof gezaagd, bloem-
kroon wit, diep ingesneden, breed-gevleugeld. — Mei —
September, Koegras, in greppels langs het schoolpad.
Gemeene boerenkers.

5. COCHLEARIA — LEPELBLAD

Onbehaarde planten met gesteelde wortel- en zittende
of kortgesteelde stengelbladeren, bloemkroon wit, haiiwtjes
bijna rond of elliptisch, kleppen gewelfd, maar niet
gevleugeld.

A. Bovenste bladeren ongesteeld, met diep hartvormigen
voet stengelomvattend, meeldraden rechtopstaand.

C. officinalis L., tweejarig, 15—40 cM., slank,
weinig vleezig, scherp smakend, wortelbladeren langge-
steeld, bloemen klein, bloemkroonbladeren 2 maal zoo
lang als de kelk, breed ovaal, hauwtjes 3— 4mM., lang,
bijna bolvormig, kleppen vrij hard, stijl op het tiisschen-
schot staan blijvend, ongeveer i mM. lang. — Mei,
Juni, algemeen in en langs slooten, vaarten en kanalen.
Gewoon lepelblad.

C. a n g 1 i c a L., tweejarig, 10—20 cM., plant krachtig,
zeer vleezig, weinig scherp smakend, wortelbladeren
eirond of langwerpig, in den bladsteel afloopend, bloei-
wijze gewoonlijk minder dan tienbloemig, bloemen
groot, bloemkroonbladeren bijna 3 maal zoo lang als
de kelk, spatelvormig, hauwtjes 10 — 12 mM. lang, lang-
werpig, kleppen week, blijvende stijl slap, i of 2 mM.
lang. — Mei, Juni, op de schorren en op den schor-
dijk. Engelse h lepelblad.

B. Zelfs de bovenste bladeren gesteeld.

C. dan i ca L., tweejarig, 5—20 cM., plant weinig
vleezig en weinig scherp smakend, bladeren spiesvormig
driekant, vijftandig, bloemen weinig talrijk, zeer klein,

104

bloemkroonbladeren nauwelijks langer dan de kelk, CRUCI-
hauwtje langwerpig, spits, met halve niM. lange, blij- FERAE
vende stijl. — Mei, Juni, algemeen langs wegen en
dijken, ook veel in de duinen. Deensch lepelblad.

6. SISYMBRIUM ~ RAKET

Vaak onaangenaam riekende planten met bebladerden
stengel en witte of gele bloemen, bauwen lijnvormig
of naar den top versmald (priemvormig), kleppen ge-
welfd met drie overlangsche aderen.

A. Bloemen wit, bladeren gaaf.

S. Thalianum Gay et Monnier, een- of twee-
jarig, 7 — 35 cM., stengel vertakt, beneden ruw behaard,
bladeren lancetvormig langwerpig, gaafrandig of schaars
getand, de onderste een rozet vormend, de bovenste
zittend, bloemen klein, hauwen slank, opgericht, zoo
lang als haar draadvormige, uitstaande stelen. — April
— Juni, zeldzaam in de landduinen. Steno phrag ma
Thalianum Celakovsky. Zand-raket.

B. Bloemen geel, bladeren ingesneden.

I. Hauw priemvormig, naar den top versmald.

S. officinale Scopoli, een- of tweejarig, 30 —
60 cM., plant kortbehaard, stengel rechtopstaand, met
takken naar alle zijden, bladeren gesteeld, vinspletig,
eindslip breeder dan de zijslippen, spiesvormig, bloei-
wijze rijkbloemig, bloemen klein, bleekgeel, hauwen
kortgesteeld, aangedrukt. — Mei — Oktober, algemeen
op fortwallen en dijken, ook op den zeedijk. Steen-
raket.

II. Hauw niet naar den top versmald.

S. p a n o n i c u m J a c q u i n, tweejarig, 30 — óo cM.,
stengel rechtopstaand, van onderen verspreid behaard,
vertakt, onderste bladeren ruwharig, diep bochtig ge-
tand, hoogere vindeelig met lijnvormige slippen, kelk
vlak uitstaand, bloemkroon bleekgeel, anderhalf maal zoo
lang als de kelk, hauw zeer lang, schuin uitstaande. —
Mei — Juli, zeer zeldzaam op den schordijk tusschen

105

CRUCI- steenhoopen. Pothoofdplant! S. sinapistrum Crantz.
FERAE Hongaarsche raket.

S. Sophia L., een- of tweejarig, 20—75 cM., kort-
behaard, stengel rechtopstaand, somtijds vertakt, blade-
ren twee- of driedubbel gevind, met kleine, lijnvormige
slippen, kelk rechtop-afstaand, bloemkroon klein, licht-
geel, hauwen afstaand. — Mei — September, op den
schordijk tusschen steenhoopen. Fijnbladige raket.

7. CAKILE

C. m a r i t i m a S c o p o 1 i, eenjarig, 20 — 80 cM., plan
kaal, vleezig, stengel dik, meestal sterk vertakt, de takken
rondom afstaand, bladeren stomp-vinspletig of langwerpig,
gegolfd-gekarteld, bloemen groot, paars, wit of lichtrose,
hauwtje afstaand, op een korten, dikken steel, hard,
kurkachtig, door een dv/ars tusschenschot in twee een-
zadige hokken verdeeld, waarvan vaak het onderste
onvruchtbaar is. — Juli— Oktober, op het strand en in
de zeeduinen. Zee-raket.

8. SINAPIS — MOSTERD

S. a r V e n s i s L=, eenjarig, 30—60 cM., plant stijf be-
haard, stengel rechtopstaand, vertakt, bladeren ongelijk
bochtig getand, de onderste gesteeld, liervormig-vinspletig,
de hoogere zittend, eivormig, kelk horizontaal afstaand,
bloemkroon goudgeel, hauw mee drie- tot vijfnervige
kleppen, rolrond, met een tweesnedigen snavel, zaden
zwart, glad. — Juni — Augustus, op stortplaatsen, als
onkruid op akkers. K r o d d e.

9. DIPLOTAXIS — MOSTERDZAAD

D. t e n u i f o 1 i a D. C, overblijvend, 30 — 60 cM.,
stengel rechtopstaand, bebladerd, beneden iets struik -
achtig, onderste bladeren vinspletig met lijnvormige
slippen, de bovenste lijnvormig, gaafrandig, bloem lang-
gesteeld, heldergeel, welriekend, bij het verwelken bruin-
achtig, bloemkroonbladeren bijna rond, in een korten
nagel samengetrokken, hauw breed-lijnvormig, kleppen
gewelfd, eennervig. — Juni— Oktober, langs den spoor-

lOÓ

dijk en aan den zeedijk. Wild mosterdzaad. CRUCI-

FERAE
10. BRASSICA — KOOL

Bloemen in lange trossen, kelk afstaand of rechtop-
staand, bloemkroon geel of wit, somtijds met violette
aderen, hauw lijnvormig of langwerpig, kleppen bol of
gekield, met cylindrischen of wel kegelvormigen snavel.

B. nigra Koch, eenjarig, 60 — 120 cM., stengel recht-
opstaand, rondom vertakt, van onderen verspreid-behaard,
bladeren alle gesteeld, grasgroen, de onderste liervormig-
vinsplctig, met groote bochtig getande eindslip, de
hoogere lancetvoimig, gaafrandig, bloemen klein, goud-
geel, kelk ten laatste horizontaal afstaand, hauwen aan-
gedrukt, kleppen gekield, snavel tweesnedig. — Juni—
September, op wallen en dijken. Zwarte mosterd.

B. rapa L., een- of tweejarig, 60—100 cM., plant van
onderen behaard, stengel rechtopstaand, meestal van
boven vertakt, onderste bladeren gesteeld, liervormig-
vinspletig, grasgroen, hoogere zittend, eivormig, met
diep hartvormigen voet stengelomvattend, min of meer
zeegroen bedauwd, bloemen goudgeel, kelk ten laatste
horizontaal afstaand, hauwen op uitstaande stelen. —
April, Mei, later ook Juli, Augustus, langs de kanaal-
dijken en aan den Strooweg, verwilderd. Raapzaad.
Aanm. B. oleracea L. wordt in de vormen Rood e
kool. Boerenkool en Spruitjes hier en
daar verbouwd. — B. Napus, Koolzaad ver-
wilderd langs het Noordholiandsch Kanaal.

II. ERUCASTRUM

E. Pollichii Schimper et Spenner, een- of
tweejarig, 30—60 cM., stengel evenals de bladeren kort-
behaard, tot onder in den tros bebladerd, aan de jonge
plant een rozet van plat op den grond liggende w^ortel-
bladeren, stengelbladeren diep-vinspletig met ronde
bochten en stompe, getande slippen, bloemen bleekgeel,
kelk schuin opstaand, hauwen uitstaand, lijnvormig,

107

CRUCI- kleppen gewelfd, eennervig. — Mei— Oktober, op de
FERAE dijken langs het Noordhollandsch Kanaal. Schijnraket.

12. NASTURTIUM — WATERKERS

Onbehaarde planten met bebladerden stengel, bloemen
wit of geel, hauwen kort, lijnvormig of kort elliptisch,
kleppen bol of iets afgeplat, zonder nerf of met een
zeer flauwe aanduiding daarvan, zaden onvolkomen
tweerijig.

A. Bloemkroon wit, langer dan de kelk, honingklieren
alleen aan den voet der korte meeldraden.

N. officinale R. Brown, overblijvend, 15 — 60 cM.,
stengel hol, kantig, aan den voet wortelend en kruipend,
bladeren gevind, de bovenste drie- tot zevenjukkig,
eindblaadjes gesteeld, hauwen lijnvormig, even lang als
de steel. — Mei — September, zeer algemeen in slooten,
vooral naar den duinkant. Gewone waterkers.

B. Bloemkroon geel, honingklieren aan den voet van
alle meeldraden.

I. Bloemkroon hooggeel, langer dan de kelk.

N. a m p h i b i u m R. Brown, overblijvend, 30 — 100
cM., stengel meestal hol, aan den voet kruipend en
wortelend, bladeren lancetvormig, gezaagd of getand,
de onderste lier- of kamvormig ingesneden, hauw rond
of langwerpig, 3 — 4 maal korter dan haar steel. — Mei —
Augustus, in slooten naar den duinkant. Tweeslach-
tige waterkers.

N. silvestre R. Brown, overblijvend, 10—50 cM.,
stengel liggend, sterk vertakt, bladeren diep vindeelig,
slippen langwerpig lancetvormig, getand of vinspletig,
hauw lijnvormig, evenals haar steel i cM. lang. — Juni —
Augustus, langs de kanaaldijken. Akker -waterkers.

II. Bloemkroon lichtgeel, even lang als de kelk.

N. palustre D. C, een- of tweejarig, 15 — 50 cM.,
stengel rechtopstaand of liggend, vertakt, bladeren diep
vinspletig, slippen langwerpig, getand, hauw langwerpig,
108

kort en dik, ongeveer even lang als haar steel. — Juni — CRUCI-
September, verdwaald op den schordijk tusschen tak- FERAE
kenbossen. Pothoofdplant ! Moeras-waterkers.

13. CARDAMINE — VELDKERS

Planten met bebladerden stengel, bloemkroon wit of
lila, hauw lijn- of lancetvormig, kleppen vlak, onge-
nerfd, of met een flauw begin van een middennerf.

C. p r a t e n s i s L., overblijvend, 15 — 50 cM., scherp
smakend, kaal, wortelstok kruipend, stengel rolrond,
hol, blaadjes vier- tot zesparig, zittend, eirond tot lijn-
vormig, gaafrandig, bloemkroonbladeren lila tot wit,
met breeden, vlak uitstaanden zoom, 2 — 3 maal grooter
dan de kelkbladeren, hauw schuin uitstaand. — April —
Juni, algemeen op grasgrond en in vochtige duinpan-
nen. Pinksterbloem.

C. hirsuta L., tweejarig, 10 — 40 cM., behaard, sten-
gel kantig, hol, vertakt, wortelbladeren in een rozet,
blaadjes twee- tot vijfparig, gesteeld, die der hoogere
bladeren smal, bloemkroonbladeren wit met smallen,
opstaanden zoom, hoogstens 2 maal zoo groot als de
kelkbladeren, hauw bijna opgericht op schuias uit-
staande stelen. — April— Juni, zeer algemeen, langs
wegen en dijken en in de duinen. Ruige veldkers.

14. CAPSELLA

C. bursa pastoris Mönch, een- of tweejarig,
2 — 40 cM., stengel rechtopstaand, aan grootere exem-
plaren zoowel onder als boven vertakt, wortelbladeren
gaaf, stengelbladeren met twee kleine oortjes stengel-
omvattend, bloemkroon wit, langer dan de kelk, hauwtje
omgekeerd driekant hartvormig, kleppen gekield, onge-
vleugeld, hokjes veelzadig. — April — Oktober, zeer
algemeen langs wegen en dijken. Herderstaschje.

15. DRABA — VROEGELING

verna L., een of tweejarig, 2 — 15 cM., stengel

109

D

CRUCI- naakt, wortelbladeren een rozet vormend, lancetvormig,
FERAE kelk rechtopstaand, bloemkroonbladeren wit, gaaf tot
tweespletig, kauwtje langwerpig of elliptisch, sterk afge-
plat, zaden talrijk, tweerijig. — Maart — Mei, algemeen
langs dijken en wegen en in de duinen. Voorjaar s-
vroegeling.

i6. ERYSIMUM — STEENRAKET.

E. cheiranthoides L., eenjarig, 30 — 70 cM., plant
ruw door stervormige haren, die op den stengel meest
tweearmig en op de bladeren driearmig zijn, stengel
rechtopstaand, meestal vertakt, bladeren langwerpig-lan-
cetvormig, uitgeschuipt getand, bloemstelen 2 — 3 maal
zoo lang als de steel. — Juni — September, een paar
maal op den schordijk gevonden. Violierachtige
steenraket.

FAM. 28. DROSERACEAE

Vleeschetende, in den regel overblijvende planten van
moerassige standplaatsen, bladeren afwisselend, meestal
gesteeld, voorzien van inrichtingen om insekten te van-
gen, bloemen tweeslachtig, stralend symmetriek, kelk
en bloemkroon vijfbladig, meeldraden 5, stijlen 3, met
gespleten stempels, vruchtbeginsel bovenstandig, een-
hokkig.

T. Bladeren langgesteeld, wortelstandig, met roode
klierharen, bloemen klein, wit, een aar vormend,
eenig inlandsch geslacht i. Drosera.

I. DROSERA - ZONNEDAUW

D. rotundifolia L., 10 — 20 cM., stengel rechtop-
staand, 2 — 4 maal zoo lang als de bladeren, bladschijf
rond, uitgespreid, doosvrucht niet gegroefd, zaden olijf-
kleurig. — Juli, Augustus, zeldzaam, langs slooten aan
den duinvoet. Rondbladige zonnedauw.
Aanm. Alle Droseraceae zijn insekten-etende planten,

die op stikstofarmen, moerassigen bodem groeien.

De klierharen op de bladeren zijn aan hun

IIO

uiteinde aangezwollen en zonderen glinsterende VIOLA-
en kleverige druppels af, waardoor tal van CEAE
insekten worden aangelokt en gevangen. De
spartelende dieren oefenen een prikkel uit op de
klierharen, waardoor deze zich naar het midden
van het blad ombuigen en een verterende vloei-
stof afscheiden met behulp waarvan het gevan-
gen insekt snel oplost en door de klierharen
opgezogen wordt. Ook stukjes vleesch, gekookt
eiwit en dergelijke worden door de zonnedauw
geresorbcerd. Behalve de gewone bloemen komen
ook bloempjes voor, die zich nooit openen,
zoogenaamde verborgen of kleistogame bloemen,
en deze brengen verreweg de meeste zaden voort.

FAM. 29. VIOLACEAE

Planten met afwisselende, meestal ongedeelde, gesteelde,
in den knop opgerolde bladeren, bloemen tweeslachtig,
zijdelings symmetriek, okselstandig , kelk vijfbladig,
bioemkroonbladeren 5, het onderste aan den voet met
een zakachtige spoor, meeldraden 5, boven de helm-
knoppen met een vleezig aanhangsel, onderlinj2^ samen-
hangend of -neigend, vruchtbeginsel bovenstandig, een-
hokkig.

I. Kelkbladeren 5, met aanhangsels aan den voet,
onderst bloemkroonblad gespoord, eenig inlandsch
geslacht ■ — — i. Viola.

I. VIOLA — VIOOLTJE

Bloemen met voorblaadjes op lange, aan den top om-
gebogen stelen, het onderste bloemkroonblad en som-
tijds ook de zijdelingsche met waaiervormige strepen,
meeldraden breed, een cylinder vormend, maar niet
vergroeid, doosvrucht driekleppig.

Aanm. De meeste viooltjes bloeien vroeg in het voor-
jaar en worden door allerlei insekten, voor-
namelijk hommels bestoven. Behalve de gewone
bloemen die, wanneer de insekten uitblijven,

III

VIOLA- nooit vrucht zetten, komen bij sommige soorten in

CEAE de bladhoeken verscholen bloemen voor, die nooit

opengaan, zoogenaamde kleistogame bloemen,
en waarin dus uitsluitend zelf bestuiving kan plaats
hebben. In deze bloemen wordt het meeste zaad
voortgebracht. De onderste meeldraden bezitten
tamelijk lange uitsteeksels, die honing afscheiden,
welke honing in den hollen spoor van het on-
derste bloemblad geborgen wordt. Bij vele
soorten worden de zaden verspreid door mieren,
die bijzonder verlekkerd zijn op het kiem propje,
een wratachtig uitwasje dezer zaden.

V. canina L., overblijvend, 6—30 cM., stengel in
den regel liggend, bladeren aan den voet zwak hart-
vormig of bijna afgeknot, bloemkroonbladeren blauw,
zelden wit, de beide middelste zijdelingsch afstaand,
spoor blauw- of geelachtig, stempel in een naar beneden
gebogen snaveltje uitloopend. — Mei, Juli, lang? de
kanaaldijken en meer nog in de duinen. Honds-
viooltje.

V. tricolor L., een- of tweejarig of overblijvend,
15—45 cM., stengel vertakt, bladeren gekarteld, de
onderste hart-eivormig, de hoogere langwerpig of lancet-
vormig, bloemkroon zeer veranderlijk in grootte en
kleur, geel of driekleurig, de beide middelste bloem-
kroonbladeren naar de 2 bovenste gericht en deze met
hunne randen bedekkend, stempel kruikvormig. —
Mei — Oktober, algemeen in de duinen. Driekleurig
viooltje.

Aanm. De var. arvensis Murray, die zich onder-
scheidt door witachtige bloemen, waarvan de
bloemkroon kleiner is dan de kelk en die ge-
woonlijk eenjarig is, werd in een greppel langs
bouwland aan den duinvoet gevonden.
Het driekleurige viooltje is met zijn fraai honing-
merk het best aangepast aan insektenbezoek en
dienovereenkomstig verstoken van kleistogame
bloemen. De stengel is knopvormig en voor-
112

zien van een lipje dat den toegang tot de bloem vol- HYPERI-
komen afsluit. Insekten, vooral bijen, moeten hun snuit CACEAE
onder dit lipje doorsteken, waarbij het stuifmeel, dat
zij meebrengen, op het lipje te land komt. Onder het
honingzuigen nemen zij nieuw stuifmeel aan hun snuit
mee, dat op den stempel der eigen bloem zou geraken,
wanneer niet het lipje bij het terugtrekken van de snuit
den stempel bedekte. Bij de var. arvensis met weinig
in het oog vallende bloempjes mist de stempel het lipje
en heeft regelmatig zelfbevruchting plaats.

FAM. 30. HYPERICACEAE

Planten met tegenoverstaande of kranswijs geplaatste,
gewoonlijk ongedeelde, ongesteelde bladeren, bloemen
tweeslachtig, stralend symmetriek, kelk vijfdeelig of
-bladig, bloemkroon vijfbladig, geel, meeldraden talrijk,
tot 3 of 5 bundels vergroeid, vruchtbeginsel boven-
standig, meerhokkig of eenhokkig met wandstandige
zaadlijsten, stijlen 3 — 5.

I. Bladeren vaak met talrijke doorschijnende stippels,
stijlen 3, eenig bij ons voorkomend geslacht

I. Hypencum.

I. HYPERICUM — HERTSHOOI

H. tetrapterum Fries, overblijvend, 30—60 cM.,
wortelstok dunne roode uitloopers vormend, stengel hol,
gevleugeld vierkant, bladeren ovaal, stomp, met talrijke
doorschijnende stippels, bloemen klein, lichtgeel, kelk-
bladeren lancetvormig, scherp aangespitst, bijna even
lang als de bloemkroon. — Juli, Augustus, in slooten
aan den duin voet. Gevleugeld hertshooi.
Aanm. De bloemen hebben geen honing en worden
dus door betrekkelijk weinig insekten bezocht.
Meeldraden en stampers rijpen tegelijkertijd,
waardoor de mogelijkheid van zelf bestuiving
verzekerd wordt. De bundels meeldraden zijn
feitelijk afzonderlijke, sterk vertakte meeldra-
den.
VIII 113

TILIA- FAM. 31. TILIACEAE

CF A F

Boomen met afwisselende bladeren, kelk vijfbladig,

bloemkroon vijfbladig, meeldraden vele, vrij of veel-
broederig, vruchtbeginsel bovenstandig, vijf- (twee- tot
tien-) bokkig, stijl i met vijflobbigen stempel, vrucht
een nootje.

I. Bloemen in bijschermen, gemeenschappelijke bloem-
steel gevleugeld, nootje eenzadig, eenig inlandsch
geslacht i. Tilia.

I. TILIA — LINDE

T. grandifolia Ehrhart, boom van 18—30 M.,
knoppen behaard, bladeren scheef-hartvormig, toegespitst,
lichtgroen, aan de onderzijde kortharig, bijschermen
twee- tot driebloemig, hangend, bloemkroon lichtgeel,
stijl behaard, nootje kantig, duidelijk vijfribbig, hard. —
Juni, aangeplant langs de Weststraat. T. platyphyllos
Scopoli. Grootbladige linde.
Aanm. De zeer welriekende bloemen zonderen rijkelijk
honing af, zijn protandrisch en worden vooral
door bijen bezocht. Daar de bloemen omlaag
hangen, zijn de honing en het stuifmeel tegen
den regen beschermd. Het met den bloemsteel
vergroeide dekblad vormt na den bloei een
valscherm. In de aderoksels aan de onderzijde
der bladeren zitten bosjes haar, die tot woon-
plaats dienen aan bepaalde mijten, die de bla-
deren vermoedelijk schoon houden van schimmel-
plantjes enz. De mijten huizen o. a. ook in de
zaden, zoodat de zich daaruit ontwikkelende
jonge plant van den beginne af aan door mijten
bewoond is.

FAM. 32. MALVACEAE

Planten met afwisselende bladeren, bloemen tweeslachtig,
stralend symmetriek, kelk vijfspletig, vaak met bijkelk,
bloemkroon vijfbladig, meeldraden eenbroederig, tot
114

een rechtopstaande buis vergroeid, vruchtbeginsel twee- MALVA-
veelhokkig met een- tot veelzadige hokken. CEAE
I. Kruidachtige planten, bijkelk driebladig, aan den
voet met den kelk vergroeid, eenig bij ons voor-
komend geslacht i. Malva.

I. MALVA — KAASJESKRUID

Planten met vertakten stengel, bladeren handnervig,
stijlen talrijk, aan den voet verbonden, vrucht een platte
ronde splitvrucht, met talrijke eenzadige hokjes, zaden
aan de middenzuil verbonden.

M. silvestris L., tweejarig of overblijvend, 25 — 100
cM., stengel liggend, opstijgend of rechtopstaand, ruw-
harig, bladeren diep vijf- tot zevenlobbig, meerdere
bloemen in de bladoksels bijeen, groot, lichtpurper met
donkerder strepen, bijkelkbladeren langwerpig, bloem-
kroonbladeren 3 — 4 maal zoo groot als de kelk, omge-
keerd eivormig, diep ingesneden. — Juni — Augustus,
hier en daar bij woningen langs den weg. (de Br.).
Groot kaasjeskruid.

M. vulgaris Fries, eenjarig, overblijvend, 15— 45 cM.,
stengel liggend, vertakt, evenals de bladeren en bloem-
stelen verspreid ruwharig, bladeren ondiep gelobd, bijna
niervormig, bloemen in hoopjes in de bladoksels, klein,
rosé, bijkelkbladeren diep ingesneden, 2 maal zoo lang
als de kelk. — Juni — Oktober, algemeen langs wegen
en dijken en op ruigten. M. neglecta Wallroth.
Klein kaasjeskruid.

Aanm. De beide Mal va-soorten gedragen zich ten op-
zichte van de bestuiving precies als het drie-
kleurig viooltje en zijn var. arvensis. Het groot
kaasjeskruid met heldere opzichtige bloemen
wordt druk bezocht en regelmatig door insekten
bestoven, het kleine daarentegen heeft weinig
in het oog loopende bloemen en past in den
regel zelfbestuiving toe.

115

GERANI- FAM. 33. GERANIACEAE

ACEAE

Planten met gedeelde, zeldzamer gevinde bladeren, kelk

en bloemkroon vijf bladig, meeldraden lo, waarvan soms
5 onvruchtbaar, meestal aan den voet een weinig ver-
groeid, vruchtbeginsel vijfhokkig, stampers 5, stempels
vrij, vrucht een splitvrucht, waarvan de deelvruchtjes
hangen aan de stijlslippen, die mede van beneden naar
boven loslaten en omkrullen.

I. Meeldraden alle 10 vruchtbaar, deelvruchtjes open-
springend I. Geranium.

I.* Slechts 5 meeldraden vruchtbaar, deelvruchtjes niet
openspringend — 2. Erodium.

I. GERANIUM — OOIEVAARSBEK

In den regel behaarde planten met vertakte stengels,
bladeren handvormig gedeeld, meeldraden om den ander
met een honingklier aan den voet, stijlslippen (z.g. kluis-
naalden) aan de binnenzijde kaal.

G. dissectum L., een- of tweejarig, 10 — 25 cM.,
stengel rechtopstaand of opstijgend, vertakt, met naar
achteren gerichte of afstaande haren bezet, bovenaan
klierachtig behaard, slippen der dubbel-vinspletige bla-
deren lijn-lancetvormig, kelkbladeren langgenaald, bloem-
kroonbladeren karmijnrood, even lang als de kelk,
deelvruchtjes behaard. — Mei— Oktober, op den schordijk
en langs wegen in den Helderschen polder. Slipbla-
dige o oie vaarsbek.

G. mol Ie L., eenjarig, 6 — 30 cM., plant zachtharig,
naar boven klierachtig behaard, stengel rechtopstaand
of opstijgend en vertakt, bladeren in omtrek rond, diep
handlobbig, kelkbladeren stekelpuntig, bloemkroonbla-
deren diep ingesneden, aan den voet kort maar dicht
gewimperd, rosé, even grooter dan de kelk, deelvruchtjes
dwars gerimpeld, kaal. — Mei — Oktober, zeer algemeen
langs wegen en dijken en in de duinen. Zachte
ooievaarsbek.
116

Aanm. De bij ons voorkomende ooievaarsbekken be- LINA-
hooren tot de soorten met kleine bloemen, die CEAE
slechts matig door insekten bezocht worden. Zij
zijn dan ook, doordat de voortplantingsorganen
nagenoeg terzelfder tijd rijp zijn, volkomen be-
rekend op zelfbevruchting.

2. ERODIUM — REIGERSBEK

E. cicutarium L'Héritier, een- of tweejarig, lo —
40 cM., plant ruw behaard, vaak naar boven klierachtig,
stengel uitgespreid of rechtopstaand, bladeren in rozetten,
gevind, blaadjes vinspletig, bloeiwijze veelbloemig, kelk-
bladeren genaaid, bloemkroon lichtpurper, vruchtnaalden
bij rijpheid van de middenzuil loslatend en opgebogen;
bovendien aan het benedeneinde kurketrekkervormig
gewonden, aan de binnenvlakte met schuins naar boven
staande borstels bezet. — April — Oktober, algemeen
langs wegen en dijken, vooral in het Koegras. Ge-
wone reigersbek.

Aanm. De gewone vorm heeft 5 even groote bloem-
blaadjes, is homogaam en past steeds zelfbe-
stuiving toe. Bij de var. pimpinellifolium echter
zijn de twee bovenste bloemkroonbladeren korter
en donkerder rood dan de overige, die verlengd
zijn en tot rustplaats voor de insekten dienen, en
elk van een duidelijk honingmerk zijn voorzien.
Zij is duidelijk protandrisch, wordt druk bezocht
en regelmatig door insekten bestoven. Door de
eigenaardige inrichting van den snavel der deel-
vruchtjes boren deze zich bij afwisseling van
vochtigheid en droogte tot diep in den grond.

FAM. 34. LINACEAE

Planten met ongedeelde, ongesteelde, gaafrandige bla-
deren, bloemen vier- of vijftallig, stralend symmetriek,
tweeslachtig, meeldraden 4—20, aan den voet vergroeid,
vaak slechts gedeeltelijk vruchtbaar, vruchtbeginsel bo-
venstandig, vier- of vijf hokkig, hokken door onvolkomen

117

LINA- tusschenschotten in 2 eenzadige vakjes verdeeld, stijlen
CEAE 2 — 5, vrucht een doosvrucht.

I. Bloem vijftallig i. Linum.

I.* Bloem viertallig 2. Radiola.

1. LINUM — VLAS

L. catharticum L., een-, zelden tweejarig, 5 — 30 cM.,
stengel rechtopstaand, draadvormig, naar boven gaffel-
vormig vertakt, bladeren ei- lancetvormig, aan den rand
ruw, bloemen klein, kelk langwerpig toegespitst, aan
den rand klierachtig behaard, bloemkroonbladeren wit,
aan den voet geel, meeldraden 5, aan den voet tot een
ring vergroeid, waarop ook de bloemkroon is ingeplant,
vrucht zoo lang als de kelk. — Juni — Augustus, zeld-
zaam in de landduinen. Pur geer-vlas.

2. RADIOLA

R. linoides Gmelin, eenjarig, 1 — 10 cM., stengel
draadvormig, sterk gaffel vorm ig vertakt, bladeren tegen-
overstaand, eivormig tot langwerpig, spits, kelkslippen
spits, bloemen klein wit. — Juli — September, zeldzaam
in de landduinen. Radiola multiflora Ascher-
son. Haarkruid.

FAM. 35. POLYGALACEAE

Planten met gewoonlijk afwisselende, ongedeelde, gaaf-
randige bladeren, bloeiwijze een tros, hoofdje of aar,
bloemen tweeslachtig, zijdelingsch symmetriek, kelkbla-
deren 5, blijvend, de 2 zijdelingsche groot, bloemblad-
achtig, bloemkroon driebladig, meeldraden 8, een- of
tweebroederig, helmknoppen met poriën openend, vrucht-
beginsel bovenstandig, stijl i met 2 stempels, vrucht
tweehokkig.

I. Bloemkroonbladeren onderling en met de helmdra-
den min of meer vergroeid, het onderste met een
kamvormig aanhangsel, eenig inlandsch geslacht —

— — T. Polygala.

118

I. POLYGALA — KRUISBLOEM ACER-

ACEAE
P. vul garis L., overblijvend, 6 — 20 cM., wortelstok

vertakt, bladeren lancet- of lijnvormig, de onderste het
kleinst, stengel rechtopstaand, tros rijkbloemig, vrij los,
schutblaadjes korter dan de bloemen, bloemkroon blauw,
zeldzamer rood of wit. — Mei — Augustus, in duinpannen.
Gewone kruisbloem.

Aanm. De twee zijdelingsche, groote, gekleurde kelk-
bladeren worden ook wel vleugels genoemd, en
dienen om de bestuivende insekten, meest bijen
en hommels te lokken.

FAM. 36. ACERACEAE

Boomen of heesters met ongedeelde, gelobde of gevinde,
tegenoverstaande bladeren, bloemen klein, stralend sym-
metriek, kelk en bloemkroon gewoonlijk vijfbladig,
meeldraden meestal 8, op een onderstandige schijf,
vruchtbeginsel bovenstandig, vrucht een tweedeelige,
gevleugelde splitvrucht, waarvan de deelen een- zelden
tweezadig zijn.

I. Bladeren min of meer gelobd, bloemen eenhuizig
of tweeslachtig, kelk en bloemkroon in den regel
vijfdeelig, eenig bij ons voorkomend geslacht. —
I. Acer.

I. ACER - ESCHDOORN

A. pseudo platanus L., boom, bladeren hand-
vormig gelobd, ongelijk gekarteld gezaagd, van achteren
grijs, bloemen in hangende trossen, groenachtig, meel-
draden der manlijke bloemen dubbel zoo lang als de
bloemkroon, vrucht vaak roodachtig, vruchtvleugels
schuins uitstaande. — Mei, Juni, in het spoorboschje.
Gewone eschdoorn.

Aanm. De geelachtig groene, honingrijke bloesems ver-
schijnen na de bladeren. Zij hebben een onaan-
genamen reuk en worden daarom vooral door
aasvliegen bezocht.

119

EUPHOR- FAM. 37. EUPHORBIACEAE

BIACEAE

Planten met tegenoverstaande of afwisselende bladeren,
vaak met melksap, bloemen eenslachtig, bloemdek
enkelvoudig of geheel ontbrekend, in het laatste geval
vaak meerdere manlijke bloemen rondom één vrouwe-
lijke binnen een om windsel, schijnbaar samen een bloem
vormend, manlijke bloemen met i of meer, soms zeer
vele meeldraden, al of niet rondom een mislukten
stamper, vrouwelijke met een gewoonlijk driehokkig,
bovenstandig vruchtbeginsel, stijlen 3, met meestal ge-
spleten stempels, vrucht een meest driekluizige split-
vrucht met middenzuiltje, soms een hokverbrekende
zaaddoos, bes of steenvrucht.

I. Planten met m.elksap, manlijke en vrouwelijke
bloemen enkel uit een meeldraad of een stamper
bestaande, met een gemeenschappelijk omwindsel,
eenig bij ons voorkomend geslacht.— i. Euphorbia.

I. EUPHORBIA — WOLFSMELK

Melksap wit, bloemen eenhuizig, 10 — 20 manlijke ron-
dom een vrouwelijke, binnen een klokvormig, tien-
of achtlobbig omwindsel, tezamen een schijnbloem,
zoogenaamd cyathium, vormend, de lobben om de andere
vliezig en klierachtig verdikt, vrucht driekluizig, kluisjes
tweekleppig openspringend.

A. Zaden glad.

F^. esula L., overblijvend, 15 — 30 cM„ plant kaal,
grijs- of geelgroen, bladeren omgekeerd langwerpig of
lijn-lancetvormig, boven het midden het breedst, stomp,
bloeiwijze veelstralig, stralen herhaald tweedeelig, klie-
ren van het omwindsel sikkelvormig, geel, later bruin.
— Mei — Juli, op den dijk langs het Noordhollandsch
Kanaal. S t o m p b 1 a d i g e w o 1 f s m e 1 k.

B. Zaden ruw, verheven netvormig geaderd.

E. helioscopia L., eenjarig, 15 — 30 cM., stengel
120

rechtopstaand, vertakt, verspreid behaard, bladeren breed CALLITRI-
wig-omgekeerd-eivormig, de bovenhelft gezaagd, bloei- CHACEAE
wijze vijfstralig, stralen eerst drie- daarna tweedeelig,
klieren van het omwindsel rondachtig-ovaal, geel. —
Juni— September, op bouwland langs het Noordhol-
landsch Kanaal. Kroon tjeskruid.
Aanm. De schijnbloemen van het kroontjeskruid zijn,
gelijk die van alle Euphorbia soorten, duidelijk
protogynisch. De eerste schijnbloem, aan het
eind van de hoofdas tusschen de vijf primaire
stralen gezeten, is zuiver manlijk en heeft 5
klieren, de overige zijn tweeslachtig en bezitten
er slechts 4. Deze centrale bloem bezit reeds
rijp stuifsteel en honing wanneer de 5 volgende
nog in het vrouwelijk stadium zijn. Hebben
deze het manlijk stadium bereikt, dan bloeien
de volgende 15 vrouwelijk en zoo voort.

C. Zaden zeskantig, gespikkeld.

E. peplus L., 10—20 cM., plant kaal, donkergroen,
stengel rechtopstaand, vaak reeds aan den voet vertakt,
bladeren gesteeld, omgekeerd-eivormig, gaafrandig, bloei-
wijze driestralig, stralen herhaald driedeelig, klieren van
het omwindsel sikkelvormig, met 2 lange horens, geel-
achtig wit. — Juli — Oktober, op bouwland en in moes-
tuinen. Tuin-wolfsmelk.

FAM. 38. CALLITRICHACEAE

Meest in water drijvende, soms op vochtigen bodem
groeiende planten, stengel zwak met tegenoverstaande
ongedeelde bladeren, bloemen alleenstaand in de blad-
oksels, met 2 teere, vliezige steunblaadjes (die somtijds
ontbreken), eenhuizig, zonder bloemdek, de bovenste
bloemen manlijk, uit i meeldraad bestaand, de onderste
vrouwelijk, vruchtbeginsel plat vierkant met 2 stijlen,
vrucht een vierdeelige splitvrucht.

I. Kenmerken als van de familie, eenig geslacht

— — I. Callitriche.

121

CALLITRI- I. CALLITRICHE — HAARSTENG

CHACEAE ^ ^ .... ....

C verna L., overblijvend of eenjarig, 5 — 25 cM.,

stengel gedeeltelijk boven water, bladeren omgekeerd-
eivormig, vaak de onderste of zelfs alle lijnvormig,
bovenste bladeren rozetten vormend, stijlen opgericht,
vrucht iets langer dan breed, met smal-gekielde kanten,
schiitblaadjes blijvend, slechts weinig gebogen, niet tot
elkaar neigend. — Mei — Oktober, in slooten en vlieten.
Voorjaars-haarsteng.

Aanm. De bloemen ontluiken deels in de lucht, deels
onder water. De eerste worden door aan de
oppervlakte van het water levende insekten be-
stoven, bij de ondergedoken bloemen dient het
water als transportmiddel van het stuifmeel.

FAM. 39. EMPETRACEAE

Heideachtige dwergstruiken, bladeren afwisselend, lijn-
vormig, bloemen in de bladoksels, eenslachtig, stralend
symmetriek, drietallig, bloemdek in 2 kransen, buitenste
krans driedeelig, binnenste driebladig, meeldraden 3,
vruchtbeginsel bovenstandig, zes- tot negenhokkig, stijl
I, vrucht een steenvrucht met 6 — 9 steenen.
1. Bloemen tweehuizig, zelden tweeslachtig, eenig ge-
slacht. ■ — • I. Empetrum.

I. EMPETRUM

E. nigrum L., altijd groene heester, 15 — 45 cM.,
stengel liggend, sterk vertakt, bladeren kortgesteeld,
stomp, glanzend, met naar achteren omgekrulde randen,
kelk groenachtig, bloemkroon der manlijke bloemen
rosé, die der vrouwelijke bloemen meer purperkleurig,
stijl zeer kort, stempels 6—9, tweespletig, vrucht zwart,
onaangenaam smakend. — April, Mei, in de duinen.
Kraaiheide.

FAM. 40. UMBELLIFERAE

Planten met knoopig geleden stengel, bladeren gewoon-
lijk met stengel om vatten de scheeden, gewoonlijk samen-
122

gesteld, zeldzamer ongedeeld, bloeiwijze gewoonlijk een UMBELLI-
samengesteld scherm, bloemen klein, de buitenste vaak FERAE
stralend, kelkrand vijftandig of onvolkomen zichtbaar,
bloemkroon vijfbladig, meeldraden 5, vruchtbeginsel
onderstandig, tweehokkig, stijlen 2, vrucht een twee-
deelige splitvrucht, vruchtdeelen meestal aan een ge-
deelden vruchtdrager hangend, voorzien van ribben en
somtijds ook van bijribben, waartusschen de z.g. dalen
liggen, die in den regel door oliehoudende kanalen
(striemen) doortrokken zijn.

Aanm. De samenschikking der bloempjes, die elk af-
zonderlijk in den regel maar klein zijn, heeft
tengevolge, dat zij reeds van verre de insekten
lokken en groote kans hebben snel en regel-
matig bestoven te worden. Daarom zijn ook
vaak de randbloemen het grootst. Zelfbestui-
ving wordt meestal door uitgesproken protan-
drie onmogelijk gemaakt. Bovendien bloeien
alle bloempjes in een scherm meestal in het-
zelfde stadium, zoodat de bezoekende insekten
een kruising van twee verschillende schermen
van dezelfde of verschillende planten moeten
bewerken. De vruchten zijn deels klein en
licht en aangewezen op verspreiding door den
wind, deels voorzie» van haren, haakjes enz.
voor het transport door dieren.
I. Bladeren enkelvoudig.

2. Bladeren cirkelrond, gekarteld. — i.Hydrocotyle.
2.* Bladeren doornig getand. 2. Eryngium.

I.* (Zie ook I.**). Bladeren gevind.

3. Bladeren eens gevind.

4. Bloemen geel. 10. Pastinaca.

4.* Bloemen wit.

5. Omwindsel en om windsel tjes ontbrekend.

3. Apium.

5.* Omwindsel en omwindseltjes of althans
een van beiden aanwezig.
6. Stengel en bladeren ruwharig. —

9. Heracleum.

123

UMBELLI- 6.* Plant geheel onbehaard.

FERAE 7. Scherm meestal twee- zelden

driestralig. —

— 4. Helosciadium (inundatum).
7.* Scherm vier- of meerstralig, sten-
gel rechtopstaand, forsch.

5. Berula.

Bladeren alle of althans voor het meerendeel
twee- tot driemaal gevind.
8. Wortel een al of niet vertakte penv/ortel.
9. Omwindsel en omwindseltjes beide aan-
wezig.

10. Omwindsel bestaande uit een bree-
den krans van vindeelige blaadjes.

II. Daucus.

10.* Omwindselblaadjes gaaf, plant vlee-

zig. 8. Crithmum.

9.* Van omwindsel en omwindseltjes hoog-
stens een van beide aanwezig. —

— 12. Anthriscus.

8.* Wortel bestaande uit dikkere of dunnere
wortelvezels of uit een gedrongen wortel-
stok, waaruit talrijke wortelvezels komen.
7. Oenanthe.

i.**Bladeren dubbel drietallig, bloemen wit.

6. Aegopodium.

I. HYDROCOTYLE

H. vulgaris L., overblijvend, i — 5 cM., stengel krui-
pend, bladeren schildvormig, cirkelrond, kaal op lange,
naar boven behaarde stelen, bloemhoofdfes in de oksels
der bladeren, kortgesteeld, armbloemig, kelkzoom on-
duidelijk, bloemkroon bleekrood, vrucht dubbel schijf-
vormig, ribben draadvormig, geen striemen. — Juli —
September, algemeen op moerassige plaatsen in de duinen.
Waternavel.

2. ERYNGIUM — KRUISDISTEL

Distelachtige onbehaarde planten, bloemen in hoofdjes,
124

kelkzoom vijftandig, vrucht omgekeerd-eivormig, onge- UMBELLI-
ribd zonder striemen, bezet met schubben of knobbels. FERAE
geen vrije vruchtdrager.

E. campestre L., overblijvend, 15 — 50 cM., plant
kaal, witachtig of grijsgroen, stengel zeer vertakt, bla-
deren drietallig, dubbel-vinspletig, doornig getand, on-
derste gesteeld, bovenste zittend en minder gedeeld,
hoofdjes kogelvormig, omwindselblaadjes lang en smal
lijn-lancetvormig. — Juli, Augustus, zeldzaam langs de
kanaaldijken. Veld-kruisdistel.

E. maritimum L., tweejarig, 15 — 60 cM., kaal, zee-
groen, stengel rechtopstaand, alleen naar boven vertakt,
wortelstandige bladeren langgesteeld, hart-niervormig,
drielobbig, hoogere stengelomvattend, driedeelig of-sple-
tig, alle grof doornig getand, hoofdjes eivormig, om-
windselblaadjes breed wig-eivormig. — Juni— Augustus,
algemeen in de zeeduinen, vooral in het zuidelijk deel
van het gebied. Zeedistel.

3. APIUM

A. graveolens L., overblijvend, 30 — 70 cM., kaal,
wortel een penwortel, (bij gekweekte exemplaren zeer *

vleezig), stengel rechtopstaand, gegroefd, onderste bla-
deren gevind, langgesteeld, bovenste ongesteeld, drietallig,
alle kaal, glanzend, bloemen wit, deels okselstandig,
ongesteeld, deels eindstandig, langgesteeld, omwindsel
en omwindseltjes ontbrekend, kelkzoom onduidelijk,
vrucht breedrond, ingesnoerd, ribben draa.dvormig, dalen
een- tot driestriemig, vruchtdrager onverdeeld. — Juli —
September, aan slooten langs wegen in den Helderschen
polder en op de schorren. Selderij.

4. HELOSCIADIUM - MOERASSCHERM

H. in un datum Koch, overblijvend, 10 — 40 cM.,
stengel onder wortelend, boven drijvend of in het slijk
kruipend, ondergedoken bladeren dubbel gevind, met
haarfijne slippen, de hoogere eens gevind, met wig-
vormige, soms drielobbige blaadjes, scherm twee- zelden

125

UMBELLI- driestralig, bloemen klein, wit, omwindsel ontbrekend,
FERAE omwindseltjes dunbladig, kelkzoom onduidelijk, vrucht
eivormig of langwerpig, ribben draadvormig, dalen een-
striemig, vruchtdrager ongedeeld. — Juni — Augustus,
zeldzaam in slooten aan den duinvoet. (de Br.) Drij-
vend moerasscher m.

5. BERULA

B. angustifolia Koch, overblijvend, 30—60 cM.,
kaal, uitloopers vormend, stengel rond, gestreept, bladeren
gevind, blaadjes gezaagd of gekarteld, schermen kort-
gesteeld, omwindsel en omwindseltjes veelbladig, bloemen
wit, kelkzoom vijf tan dig, vrucht eivormig, diep zijde-
lings ingesnoerd, ribben draadvormig, striemen talrijk,
onder de dikke buitenlaag van den vruchtwand ver-
borgen, vruchtdrager tweedeelig. — Juni — Augustus, in
slooten, vooral naar den duinkant. Smalbladige
watereppe.

6. AEGOPODIUM

A. po dag r aria L., overblijvend, 50 — 90 cM., plant
kaal, stengel alleen boven iets vertakt, onderste en mid-
delste bladeren dubbel-, hoogere eens drietallig, blaadjes
eivormig, onregelmatig gekarteld-gezaagd, bladscheeden
buikig, omwindsel en omwindseltjes ontbrekend, bloemen
wit, kelkzoom onduidelijk, vrucht langwerpig, ribben
draadvormig, dalen zonder striemen, vruchtdrager alleen
aan den top tweedeelig. — Juni, Juli, langs wegen en
als onkruid in tuinen. Zevenblad.

7. OENANTHE — TORKRUID

Kelkzoom vijftandig, vrucht langwerpig rolrond, ei- of
bolvormig, door den langen blijvenden stijl gekroond,
ribben stomp, de zijdelingsche breeder, dalen eenstriernig,
geen losse vruchtdrager.

A. Overblijvende planten met min of meer verdikte
bijwortels.

O. fistulosa L., 30 — 60 cM., wortel vleezig, stengel
126

hol, naar boven onvertakt, onderste bladeren dubbel, UMBELLI-
hoogere enkel gevind, blaadjes lijnvormig, bladstelen FERAE
buisvormig, eindelingsch scherm driestralig, vruchtdra-
gend, zijdelingsche drie- tot vijfstralig, onvruchtbaar,
omwindsel meestal ontbrekend, omwindseltjes veelbladig,
bloemkroon roodachtig wit. — Juli, Augustus, in slooten
naar den duinkan t. Pijp-torkruid.

O. Lachenalii Gmelin, 30 — 60 cM., bij wortels
draad-knotsvormig, stengel gevuld, onderste bladeren
dubbel gevind, met eivormige slippen, hoogere enkel
gevind met langere lijnvormige slippen, omwindsel ont-
brekend tot zesbladig, omwindseltjes veelbladig, bloem-
kroonbladeren wit, tot het midden gespleten, de buitenste
stralend. — Juli— September, langs dijken en op den
Strooweg. Weide-torkruid.

B. Niet overblijvende planten met draad vormige wortels.

O. phellandrium Lamarck, tweejarig, 30 —
100 cM., stengel sterk vertakt, aan den voet zeer dik
en daar bij oude exemplaren hol wordend, bladeren
2 — 3 maal gevind, de ondergedokene met vinspletige,
lijnvormige slippen, de hoogere met eivormige blaadjes,
schermen eindelingsch, kort gesteeld, tegenover de bla-
deren, alle bloemen vruchtbaar, omwindsel ontbrekend,
omwindseltjes veelbladig, bloemkroon wit. — Juli,
Augustus, in slooten aan den duinvoet. O. aquatica
Lamarck. Wat er-tor kruid.

8. CRITHMUM

C. m a r i t i m u m L., overblijvend, 30 — 60 cM., kaal,
geelachtig groen, bladeren vleezig, 2 — 3 maal gevind,
met lijn-lancetvormige slippen, schermen vijftien- tot
twintigstralig, bloemen groenachtig wit, kelkzoom on-
duidelijk, omwindsel en omwindseltjes veelbladig, vrucht
eirond, ribben scherp, geen striemen, vruchtwand spon-
zig, vruchtdrager tweedeelig. — Juli, Augustus, zeer
zeldzaam op den zeedijk. Zee-fenkel.

127

UMBELLI- 9. HERACLEUM

H. s p h o n d y 1 i u m L., overblijvend, 60 — 150 cM.,
ruwharig, stengel rechtopstaand, gegroefd, naar boven
kantig en vertakt, bladeren gevind, zeldzamer vinspletig,
blaadjes gelobd tot diep vinspletig, bladscheeden buikig,
omwindsel al of niet aanwezig, omwindseltjes veelbladig,
schermen groot, stralend, kelkzoom vijftandig, bloem-
/ kroon wit of groenachtig, vrucht elliptisch, glad, kaal,

ribben zeer fijn, dalen eenstriemig, vruchtdrager twee-
deelig. — Juli — September, hier en daar op grasland,
langs fortgrachten enz. Bereklauw.

10. PASTINACA

P. s a t i V a L., tweejarig 30 — 90 cM. met pen wortel,
plant kortbehaard, stengel rechtopstaand, kantig ge-
groefd, naar boven vertakt, bladeren gevind, aan de
bovenzijde glanzend, blaadjes langwerpig, stomp, gekar-
teld gezaagd, omwindsel en omwindseltjes ontbrekend
of armbladig, bloemen geel, kelkzoom onduidelijk,
vrucht ruggelings samengedrukt met breeden vleugel-
rand, ribben zeer fijn, dalen eenstriemig, vruchtdrager
tweedeelig. — Juli, Augustus, langs dijken en fortwallen.
Pastinaak.

11. DAUCUS

D. carota L., tweejarig, 30—90 cM., met penwortel,
stengel rechtopstaand, gegroefd, ruwharig, bladeren 2 —
3 maal gevind, blaadjes vinspletig met lancetvormige
slippen, omwindsel uit vele vinspletige blaadjes bestaand,
omwindseltjes veelbladig, gewimperd, bloemstelen stijf-
harig, bloemschermen vlak, vruchtschermen hol samen-
getrokken, bloemen doorgaans stralend, wit, met een
onvruchtbare roode bloem in het midden, soms alle rood,
kelkzoom vijftandig, vrucht ruggelings samengedrukt,
bijribben eenrijig gestekeld, dalen (onder de bijribben)
eenstriemig, vruchtdrager tweedeelig. — Juli — Septem-
ber, zeer algemeen, langs wegen en dijken, in de duinen
en op de schorren. Peen.
128

12. ANTHRISCUS - KERVEL CRASSU-

Kelkkroon onduidelijk, vruchtsnavel korter dan de -L-AClLAiii
vrucht, ribben op de vrucht onduidelijk, op den snavel
duidelijk, geen striemen, vruchtdrager vrij, alleen aan
den top tweespletig.

A. vulgaris Persoon, eenjarig, 15—50 cM., stengel
gewoonlijk zeer vertakt, rolrond, gestreept, kaal, bladeren
ruwharig, 3 maal gevind, om windsel meestal ontbrekend,
omwindseltjes twee- tot vijfbladig, gewimperd, bloem-
kroon wit, vrucht eivormig, met haakvormige stekels
bezet, 3 maal zoo lang als haar snavel. -— Mei, Juni,
langs wegen en dijken. Torilis Anthriscus Gart-
ner, Anthriscus Scandix Ascherson. Gewone
kervel.

A. silvestris Hoffmann, overblijvend, 80 — 150CM.,
stengel kantig, naar boven vertakt, beneden evenals de
ribben der bladscheeden ruwharig, bladeren 2 — 3 maal
gevind, omwindsel weinigbladig of ontbrekend, omwind-
seltjes in den regel vijfbladig, gewimperd, bloemkroon
wit, vrucht langwerpig, bruin, met een haarkransje om
haar voet, in een 4 maal korteren snavel uitloopend. —
Mei, Juni, langs wegen, in greppels in den Helderschen
polder en onder heggen. Wilde kervel.

FAM. 41. CRASSULACEAE

Vleezige planten, bladeren ongedeeld, kelk 3—12, meestal
vijfdeelig of -spletig, bloemkroonbladeren in gelijk aantal,
vrij of vergroeid, meeldraden in gelijk of dubbel aantal,
op den kelk ingeplant, stampers tegenover de bloem-
kroonbladeren, in gelijk aantal, vrij of van onderen
vergroeid, vruchtbeginsel boven- of on derstandig, vrucht
een kokervrucht.
I. Bloem vijf- (zes- tot acht-)tallig, bladeren meestal

verspreid, eenig bij ons voorkomend geslacht

I. Sedum.

I. SEDUM — VETKRUID

S. acre L., overblijvend, 8 — 15 cM., plant scherp sma-
IX 129

CRASSU-kend, wortelstok sterk vertakt, bloemstengel opstijgend,
LACEAE aan den voet wortelend, daar ook bladloten, die in *t
volgend jaar bloeistengels zullen vormen, bladeren klein,
eivormig, aan de voorzijde afgeplat, aan de rugzij de
gewelfd, bladloten dicht dakpanachtig- bloeistengels
meer verspreid-bebladerd, bloemtuil eindelingsch, rijk-
bloemig, bloemen goudgeel, stervormig, kelkslippen
eivormig, stomp. — Juni, Juli, hier en daarin de duinen,
op den zeedijk en langs den spoordijk. Muurpeper.

FAM. 42. SAXIFRAGACEAE

Planten met tegenoverstaande of afwisselende bladeren,
kelk vier- tot vijfdeelig of -spletig, bloemkroon vier- tot
vijfbladig, op den kelk ingeplant, of ontbrekend, meel-
draden 4 — 10, op den kelk gezeten, vruchtbeginsel
boven-, onder- of halfonderstandig, vrucht een doosvrucht.
1. Meeldraden 5, schijn-nektarien 5, waaiervormig ge-
wimperd, vruchtbeginsel bovenstandig, eenig bij ons
voorkomend geslacht i. Parnassia.

T. PARNASSIA

P. palustris L., overblijvend, 10—30 cM., wortel-
bladeren een rozet vormend, langgesteeld, hartvormig,
gaafrandig, stomp, het stengelblad hartvormig stengel-
omvattend, bloemen alleenstaand aan den top der sten-
gels, bloemkroonbladeren wit met doorschijnende aderen,
schijn-nektarien 9—13 slippig, geelachtig, doosvrucht
aan den top mét 4 kleppen openspringend, zaadjes
klein en talrijk. — Juli— September, algemeen in voch-
tige duinpannen en in het Koegras langs vlieten en in
vochtige weiden. Parnaskruid.
Aanm. Parnassia is een aardig voorbeeld van een bloem,
die de insekten als het ware voor den gek houdt.
De gele knopjes op de slippen der schijn-nek-
tarien bootsen namelijk op bedriegelijke wijze
glinsterende honingdruppeltjesna. De verstandige
insekten, zooals bijen en vlinders, laten zich hier-
door niet beetnemen, doch de domme vliegen
130

en kevertjes komen er gretig op af en bewerken ONAGRA-
regelmatig kruisbestuiving. Deze wordt in hooge CEAE
mate verzekerd, doordat de bloemen uitgesproken
protandrisch zijn : het eerst ontluiken de meel-
draden, een voor een, daarna pas de stempels.

FAM. 43. ONAGRACEAE

Planten met tegenoverstaande, zeldzamer afwisselende
bladeren, bloemen in trossen of alleenstaand, gewoon-
lijk twee- of vier-, zeldzamer vijftallig, vruchtbeginsel
onderstan dig, twee- tot vier-, zelden vijfhokkig, meel-
draden meestal dubbel zoo veel als het aantal bloem-
kroonbladeren, stijlen vergroeid, vrucht een doosvrucht
of noot.

I. Bloemkroon rood, lila of roodachtig wit, zaden ge-
kuifd, eenig bij ons voorkomend geslacht

I. Epilobium.

I. EPILOBIUM — BASTAARDWEDERIK

Bloem viertallig, meeldraden 8, stijl draadvormig, stem-
pel ongedeeld of vierdeelig, vrucht lijnvormig.

A. Stempel vierspletig.

E. hirsutum L., overblijvend, 50 — 100 cM., srengel
rolrond, vaak vertakt, met lange afstaande en korte
klier-haren bezet, bladeren ongesteeld, de onderste
tegenoverstaand, de hoogere afwisselend, zittend met
afgeronden, eenigszins afloopenden voet, langwerpig,
met een weinig spitsen top en gezaagde randen, bloem-
kroon groot (2 cM.), donkerpaars. — Juni — September,
in slooten in de duinen. Ruige bastaardwederik.

E. m o n t a n u m L., overblijvend, 10 — 50 cM., stengel
kaal of aangedrukt behaard, vaak vertakt, bladeren vrij
groot, bijna kaal, kortgesteeld, ongelijk getand-gezaagd,
2 — 3 maal langer dan breed, meestal een weinig aan-
gespitst of spits, bloemknoppen knikkend, bloemen
klein, rosé, zelden wit. — Juni — September, een enkele
maal gevonden als ruderaalplant op een stortplaats voor
steenen en bouwmaterialen. Berg- bastaard wede rik.

131

ONAGRA- B. Stempel ongedeeld.

CEAE £^ palustre L., overblijvend, 15 — 50 cM., wortelstok
met draadvormige uitloopers, stengel rechtopstaand, rol-
rond, vertakt, kaal of zachtharig, bladeren lancetvormig
tot bijna lijnvormig, gaafrandig, met wigvormigen voet
zittend, of kortgesteeld, bloemknoppen knikkend, bloe-
men klein, bleekviolet. — Juli, Augustus, veel aan
slooten in de duinen. Moer as-bastaard wederik.

FAM. 44. HALORRHAGIDACEAE

Waterplanten met vaak in kransen geplaatste, vinspletige
bladeren, bloemen tweeslachtig of door mislukking een-
slachtig, meestal viertallig, met of zonder bloemkroon,
meeldraden 4 of 8, vruchtbeginsel onderstandig, een-
tot vierhokkig, ieder hokje met slechts een eitje, stem-
pels 4, zittend, vrucht een droge vierdeelige splitvrucht.
I. Ondergedoken waterplanten, waarvan de bloemen
boven het water uitsteken, bladeren in kransen, diep
vinspletig, bloemen eenhuizig, in aren, waarvan de
bovenste bloemen manlijk zijn met vierdeeligen kelk,
4 bloemkroonbladeren en 8 meeldraden en de on-
derste bloemen vrouwelijk met kleineren kelk, zeer
kleine bloemkroonbladeren en 4 blijvende behaarde
stempels, eenig inlandsch geslacht - i. Myriophyllum.

I. MYRIOPHYLLUM - VEDERKRUID

M. spicatum L., overblijvend, 10 — 200 cM., plant
vaak roodachtig, stengel meestal vertakt, bladkransen
viertallig, met fijne meest tegenoverstaande bladslippen,
bloeiwijze voor het ontluiken rechtopstaand, bloemen
rosé. — Juli— September, in de slooten langs den Stroo-
weg (de Br.). Aardragend vederkruid.
Aanm. De plant is uitgesproken protogynisch en voor
windbestuiving ingericht. De aan het boveneinde
der bloeiaren zittende manlijke bloemen met
lange, fladderende, stuifmeelrijke meeldraden
ontluiken eerst, wanneer de lager zittende vrou-
welijke uitgebloeid zijn. Tegen den herfst vormen
132

zich knoppen, die zich van de moederplant los- LYTHRA-
maken en op den bodem in het slijk over- CEAE
winteren.

FAM. 45. HIPPURIDACEAE

Waterplanten met ongedeelde bladeren in kransen, bloe-
men okselstandig, tweeslachtig, kelk als een zeer kleine,
gave of tweelobbige rand aanwezig, bloemkroon ont-
brekend, vruchtbeginsel onderstandig, eenhokkig, met
slechts een eitje, meeldraad i, stijl i, kort, met priem-
vormigen stempel, vrucht een steenvrucht.
I. Kenmerken als van de familie, eenig inlandsch ge-
slacht I. Hippuris.

I. HIPPURIS

H. vulgaris L., overblijvend, 15 — 40 cM., stengel
hol, onvertakt, gewoonlijk rechtopstaand en gedeeltelijk
boven water uitstekend, zeldzamer drijvend, bladkransen
acht- tot twaalfbladig, bladeren lijnvormig, gaafrandig,
bloemen klein, ongesteeld, groenachtig. — Juni— Au-
gustus, veel in vlieten en slooten naar den duinkant.
L i d s t e n g.

FAM. 46. LYTHRACEAE

Planten met ongedeelde, meestal gaafrandige bladeren,
kelk getand, blijvend, het vruchtbeginsel omvattend
doch vrij, bloemkroonbladeren 4 — 6, op de keel inge-
plant, soms echter ontbrekend, meeldraden gewoonlijk
dubbel zoo veel als de kelk, vruchtbeginsel half onder-
standig, twee tot zeshokkig, stijl i met enkelvoudigen
stempel.

I. Kelk buisvormig, acht- tot twaalftandig, bloemkroon-
bladeren veel grooter dan de kelktanden, zaaddoos
tweehokkig, veelzadig, eenig bij ons voorkomend
geslacht i. Lythrum.

I. LYTHRUM — PARTIJKE

L. s a 1 i c a r i a L., overblijvend, 60 — 120 cM., plant

133

LYTHRA- behaard, bladeren ongesteeld, lancetvormig met hart-
CEAE vormigen voet, spits, bloemen bijna zittend in beneden
afgebroken eindelingsche aren van schijnkransen, pur-
perrood, meeldraden 12. — Juni — September, hier en
daar in de duinen, vooral op Doggersplaats. Katte-
staart.

Aanm. De Kattestaart is de eenige inheemsche plant,
die trimorfe bloemen heeft en wel : lO. bloemen
met korten stijl, middensoort en lange meel-
draden; 20. bloemen met middensoort stijl, korte
en lange meeldraden en 30. bloemen met langen
stijl, korte en middensoort meeldraden. Deze
inrichting is in hooge mate bevorderlijk voor de
kruisbestuiving. Uit proeven is gebleken, dat die
bestuiving de beste nakomelingen geeft, waarbij
de insekten, bijen en vliegen vooral, den stempel
eener bloem besmeren met het stuifmeel afkom-
stig van op gelijke hoogte staande meeldraden.
Men noemt dit legitieme bestuiving.

FAM. 47. ELAEAGNACEAE

Struiken waarvan de bladeren en jonge takken door
stervormige, zilverwitte of bruine schubben schilferig
zijn, bloemen tweehuizig of tweeslachtig, bloemdek
twee- tot vier-spletig of -bladig, meeldraden 4 of 8,
vruchtbeginsel bovenstandig, eenhokkig, vrij, binnen de
blijvende, later besvormige buis ingesloten, stijl i met
I stempel.

I. Doornige struik, bloemen tweehuizig, manlijke bloe-
men met diep tweedeeligen kelk en 4 meeldraden,
vrouwelijke bloemen met tweespletigen buisvormi-
gen kelk en i stempel, eenig bij ons voorkomend
geslacht i. Hippophaes.

H. r h a m n o i d e s L., 100—400 cM., doornig, sterk
vertakt, takken donkergrijs, bladeren lijn-lancetvormig,
stomp of spits, in den korten steel versmald, van boven
groen, van onderen wit- of grijs-schilferig, bloemen klein,
bloemdek rond-eivormig, schijnbes oranje. — Mei, Juni,
134

algemeen in de duinen, vooral in de zeeduinen, ook ROSA-

in de binnenduinen (de Garst) dicht bij de spoorbaan. CEAE

Duindoorn.

Aanm. De fraaie schub- en stervormige haren op de

bladeren gaan een al te sterke verdamping tegen.

Het stuifmeel wordt door den wind verspreid,

de helder oranje-gele vruchten worden veel door

vogels gegeten.

FAM. 48. ROSACEAE

Planten met afwisselende, meestal gedeelde bladeren,
kelk vier- tot vijfbladig of -spletig, vaak met bijkelk,
bloemkroon vier- tot vijfbladig, meel draden 12 — 25,
zelden minder, vruchtbeginsels onderstandig of half-
on derstan dig , eenhokkig, talrijke vrije stampers, elk
met I stijl, vrucht een dop-, steen- of kokervrucht.
I. Vruchtbeginsels geheel binnen de kelkbuis of den
hollen bloembodem verborgen, talrijk — 3. Rosa.
I.* Vruchtbeginsels openliggend, op een vlakken of
verhevenen bloembodem.

2. Kelk vijfbladig zonder bijkelk 4. Rubus.

2.* Kelk met bij kelk, daardoor acht- of tientandig
of -bladig.

3. Bladeren kort gevind, bijna handvormig,
zeventallig, bloemkroon bruinrood, blijvend

2. Comarum.

3.* Bladeren handvormig samengesteld, zeldza-
mer gevind, bloemkroon geel, blijvend —
I. Potentilla.

I. POTENTILLA - GANSERIK

Kelk met bijkelk, tien- (of acht-)spletig, bloemkroon*
bladeren vijf (of vier) met stompen of uitgeranden top,
meeldraden 20 — 30, nootjes talrijk, op een bollen, be-
haarden, bij rijpheid niet vleezigen vruchtbodem.

A. De hoofdas van den bloeistengel ontspringt einde-
lings, dus midden uit het wortelhoofd, boven de
wortelbladeren of overblijfsels daarvan.

135

ROSA- P. argentea L., overblijvend, 10—30 cM., stengel
CEAE liggend of opstijgend, dun, viltig, bladeren handvormig,
vijftallig, blaadjes smal wigvormig, in de bovenhelft
gezaagd, aan de voorzijde kaal, donkergroen, aan de
achterzijde doorgaans zilverwit, met omgekrulde randen,
bloemen klein, bloemkroon goudgeel, nauwelijks langer
dan de kelk, vruchtjes ongekield. — Juni, Juli, zeldzaam
aan den zeedijk (de Br.). Zilverwitte ganzerik.

B. De bloeistengels ontspringen zijdelings uit een wor-
telhoofd; dus onder de eindknop ervan en tus-
schen de bladeren van de wortelrozet of de over-
blijfsels daarvan.

I. Bladeren handvormig.

P. tormentilla Necker, overblijvend, 15 — 30 cM.,
wortelstok dik, bruin, houtig, stengel rechtopstaand of
opstijgend, niet wortelend, naar boven vertakt, kort-
behaard, wortelbladeren tijdens den bloeitijd doorgaans
niet meer aanwezig, stengelbladeren drietallig, ongesteeld,
blaadjes langwerpig, grof gezaagd, tanden spits, bloemen
klein, meestal viertallig, vruchtjes effen. — Mei — Augustus,
in de landduinen. Tormentil.

P. reptans L., overblijvend, 30 — 60 cM., bloeistengels
lang, in het najaar aan de knoopen wortelend, en dan
door het afsterven der leden nieuwe planten vormend,
bladeren alle gesteeld, meestal vijftallig, blaadjes getand-
gezaagd, bloemen groot, alleenstaand, vijftallig, vruchtjes
knobbelig. — Juni — Augustus, langs dijken en fort-
wallen. V ij f V i nge r kr u i d.

II. Bladeren afgebroken gevind, zes- tot tienjukkig.

P. a n s e r i n a L., overblijvend, 10—50 cM., bloei-
stengels kruipend, uit de oksels van een rozet van
wortelbladeren komend, blaadjes scherp gezaagd, van
boven doorgaans groen, van onderen zilverwit zijdeach-
tig, bloemen alleenstaand, groot vijftallig, bloemkroon
bijna tweemaal langer dan de kelk, goudgeel, vruchtjes
effen. — Mei— Juli, algemeen langs dijken en fortwallen.
Zilverschoon.
136

2. COMARUM ROSA-

CF A F

C. p al u si re L., overblijvend, 20 — 80 cM., wortel-
stok horizontaal, lang, roodbruin, houtig, stengel op-
stijgend, alleen aan den top vertakt, bladeren vijf- tot
zevenjukkig gevind, blaadjes van achteren blauwachtig
groen, kelk tienspletig, bloemkroonbladeren donker-
rood, nauwelijks half zoo lang als de van binnen
roodbruine kelkbladeren, meeldraden 20 of meer, in
3 kransen, nootjes talrijk op een bij rijpheid dikken
sponsachtigen vruchtbodem. — Juni — Augustus, op moe-
rassige plekken in de duinen vooral in het Groene Veldje.
Roode waterbezie.

Aanm. Het zijn de kelkbladeren, die de bloem het
meest in het oog doen vallen en de insekten,
voornamelijk bijen en vliegen, lokken. Aan den
voet der meeldraden vindt men naar de binnen-
zijde den honing in groote hoeveelheden. De
bloemen zijn duidelijk protandrisch.

3. ROSA — ROOS

Stekelige struiken met oneven gevinde bladeren, bloe-
men groot, kelk vijfbladig zonder bijkelk, bloemkroon
vijfbladig, meeldraden talrijk, nootjes talrijk binnenin den
kruikvormigen bij rijpheid besvormigen bloembodem.

R. r u b i g i n o s a L., 60—200 cM., een fijnen appel-
geur verspreidende, krachtige, sterk vertakte struik met
groote, kromme stekels, aan bloeiende takken boven-
dien nog kleinere, priemvormige stekeltjes, bloemstelen
behaard en klierachtig, blaadjes 5 — 7, rond elliptisch,
dubbel en klierig gezaagd-getand, kelkbladeren vin-
spletig, na den bloei teruggeslagen, voor het rijpen der
vrucht afvallend, bloemkroon rood, bottels eirond of
tolvormig. — Juni, Juli, zeldzaam in de landduinen.
Egelantier.

Aanm. Op den breeden vleezigen rand van den kelk
wordt honing afgescheiden, waarop hommels
en kevers afkomen. Men vindt soms de bla-
deren vergroeid tot een mosachtige galvorming,

137

ROSA- bedeguar genoemd, veroorzaakt door den steek

CEAE eener galwesp: Rhodites Rosa e L.

R. pi m pi n e 1 1 i f ol i a L., dwergstruik, 10—25 cM.,
gewoonlijk plat op den grond liggend, takken dicht-
stekelig met langere, priemvormige en kleinere, borstel-
vormige stekels bedekt, bladeren drie- tot vijfjukkig,
blaadjes klein eivormig of rondachtig, sterk getand,
kelkslippen tweemaal korter dan de open bloemkroon,
gaafrandig, dadelijk na den bloei opgericht en tot
vruchtrijpte blijvend, bloemkroon van buiten rood- of
geelachtig, van binnen wit, bottels platrond, zwart of
zwartrood. — Mei, Juni, landduinen. Duinroos.
Aanm. Gewoon aan stengels en vooral op en ter weers-
zijde van de bladeren zijn bleekgroene tot
roode galletjes, ter grootte van een erwt onge-
veer, die veroorzaakt worden door den steek
eener galwesp : Rhodites spinosissi-
m a e G i r.

4. RUBUS — BRAAM

R. f r u t i c o s u s L., heester met stekelige takken,
bladeren handvormig, drie- tot vijfbladig, bladloten al-
thans naar den top min of meer kantig, vaak sterk met
stekels bezet, evenals ook de bladstelen, bladnerven
en andere deelen, kelk uitgespreid, bloemen wit of rood,
vrucht zwart of blauwzwart. — Juni, Juli, algemeen langs
dijken en in de duinen. Gewone braam.

FAM. 49. POMACEAE

Heesters of boomen met afwisselende bladeren, kelk-
zoom vijftandig, evenals de talrijke meeldraden op
den kelkzoom ingeplant, vruchtbeginsel onderstandig,
een- tot vijfhokkig, vrucht een bes-, appel- of steen-
vrucht.

I. Takken gedoomd, bladeren gelobd, vruchthokjes
met harden wand, elk een steen vormend, eenig
bij ons voorkomend geslacht i. Crataegus.

138

I. CRATAEGUS — MEIDOORN

C. monogyna Jacquin, heester of boom, tak- PAPI-
ken gedoomd, bladeren meestal diep drielobbig, zeld- LIONA-
zamer vijf lobbig, bloemstelen lang en zacht behaard, CEAE
bloemen wit, zeldzamer bleekrood, kelk vijf lobbig,
eensteenig, langwerpig, rood, stijl i. — Mei, Juni, aan-
geplant als heggen langs de spoorbaan, in het Spoor-
boschje en langs sommige fortwallen. Mespilus mo-
nogyna Ehrhart. Eenstij lige meidoorn.
Aanm. De bloemen lokken door haar eigenaardigen
geur voornamelijk vliegen, maar ook kevers. Bij
koud en vochtig weer krommen zich de meel-
draden over de stempels, zoodat gemakkelijk zelf-
bestuiving plaats heeft. Bij warm en zonnig weer
staan zij uit, zoodat de honing zichtbaar wordt.

F AM. 50. PAPILION AGEAE

Planten met in den regel krachtigen hoofdwortel en
bakterieknolletjes op de bijwortels, bladeren bijna altijd
gevind of drietallig, bloemen tweeslachtig, zijdelingsch
symmetriek, kelk vijftandig of tweelippig, bloemkroon
vijfbladig, vlindervormig, het bovenste blad (de vlag)
min of meer opgericht, de twee zijdelingsche (zwaar-
den) uitgestrekt, de twee onderste (de kiel) samenhan-
gend, meeldraden lo, bij de inlandsche soorten alle
vergroeid of een (de naar de vlag gekeerde) vrij, vrucht-
beginsel bovenstandig, eenhokkig, stijl i met i stem-
pel, vrucht een peulvrucht.

Aanm. De vlinderbloemen bezitten alle een in hoofd-
zaak overeenstemmenden bouw en worden alle
door bijen bestoven. Sommige geven daarvoor
alleen stuifmeel, bij andere vinden de insekten
ook honing. Bij de eerste zijn alle tien de meel-
draden vergroeid, bij de laatste is de boven-
ste raeeldraad van de overige gescheiden, waar-
door een toegang tot den honing verschaft
wordt. De vlag dient als uithangbord en is
vaak met strepen en stippen geteekend, die het

139

PAPI- insekt den weg naar den honing wijzen (honing-

LIONA- merk). De beide zwaarden dienen ten eerste als

CEAE rustplaats voor het insekt, maar vervolgens wer-

ken zij op verschillende wijzen als hefboomen,
zoodat door de zwaarte van het dier de kiel
omlaag wordt gedrukt en de voortplantings-
organen vrij komen. Eindelijk zijn er ge-
vallen waarin de zwaarden als veerende klem-
men werken, die de kiel in haar juisten stand
houden en haar, zoo noodig, weer in den ou-
den stand terug brengen. De kiel omhult en
beschermt de meeldraden en den stamper.
Deze zijn aan hun uiteinde naar boven gebogen,
zoodat de bijen zich (uitgezonderd bij Sarotham-
nus) van onderen met stuifmeel bepoederen.
Men treft bij de inheemsche vlinderbloemen in
hoofdzaak vier verschillende soorten van be-
stuivings-inrichtingen aan, die echter door
overgangen verbonden zijn en ook wel gekom-
bineerd voorkomen.

I. De meeldraden en stampers komen tijdens
het insektenbezoek uit de kiel te voorschijn
en nemen na afloop van het bezoek hun oor-
spronkelijken stand weer in. Zulke bloemen
kunnen herhaaldelijk met gevolg bezocht
worden. Voorbeelden: Melilotus, Trifolium.

II. De meeldraden en stampers springen elas-
tisch uit de kiel te voorschijn, waardoor
het stuifmeel als het ware weggeschoten
wordt, doch keeren niet weer in den oor-
spronkelijken stand terug. Bij zulke bloe-
men is slechts een insektenbezoek mogelijk.
Voorbeelden : Sarothamnus, Genista.

III. Het stuifmeel wordt bij kleine beetjes aan
den top der kiel uitgeperst. Herhaald in-
sektenbezoek is gewenscht. Voorbeelden :
Lotus, Anthyllis, beide met honing, Ononis,
Lupinus, beide honingloos.
140

IV. Het stuifmeel wordt met behulp van een
borstel tje aan den top van den stijl bij
kleine beetjes uit de kiel geveegd. Ook hier
is voor de bevruchting herhaald insekten-
bezoek nuttig. Voorbeelden : Lathyrus, Vicia.
Terwijl bij I en II kruisbestuiving verzekerd
wordt, doordat de het meest uitstekende stem-
pel het eerst in aanraking komt met het stuif-
meel-dragende insekt, kan bij III en IV op den
duur zelf bestuiving plaats grijpen. Deze wordt
nog een poosje tegengehouden, doordat de
stempel eerst laat kleverig wordt, zoodat in het
algemeen spontane zelfbestuiving slechts zelden
schijnt voor te komen.

Een voor den landbouw gewichtige bijzonder-
heid der Papilionaceae is het bezit van ver-
schillend groote wortelknolletjes, waarin bakte-
riên leven. Deze kunnen de atmosferische stik-
stof in den bodem assimileeren en vastleggen
in den vorm van eiwitachtige verbindingen.
De bakteriën zelf gaan hierbij te gronde en
nemen allerlei onregelmatige vormen aan (bak-
teroïden), de plant groeit er echter krachtiger
van. Tegen dat het zaad rijp is komen de
bakteroïden vrij uit de knolletjes, hetgeen dus
ten goede komt aan den bodem, die daar-
door rijker wordt aan stikstof houdende verbin-
dingen.
Meeldraden alle vergroeid (eenbroederig).
2. Bladeren alle ongedeeld, lancetvormig of ellip-
tisch, doornige of ongedoornde struiken, bloemen

geel ■ — 2. Genista.

2.* Bladeren drietallig, handvormig of, althans de
hoogere, gevind.

3. Onderste bladeren drietallig, hoogere enkel-
voudig.
4. Heester met gele bloemen en kantige

takken i. Sarothamnus.

4.* Planten met roode, zelden witte bloemen

141

PAPI-
LIONA-
CEAE

PAPI- en bijna houtige, liggende takken

LIONA- 4. Ononis.

CEAE 3.* Bladeren handvormig of, althans de hoogere,

gevind.
5. Bladeren handvormig, kiel gesnaveld,

stempel knopvormig 5. Lupinus.

5-* Onderste bladeren enkelvoudig, hoogere
oneven gevind, planten met bloemen

in hoofdjes 3. Anthyllis.

I.* Meel draden op i na vergroeid.

6. Bladeren drietallig (bij Lotus eigenlijk vijftallig).
7. Bloemkroon blijvend, verdrogend, peul recht,

korter of weinig langer dan de kelk

9. Trifolium.

7.* Bloemkroon afvallend, vrucht aanmerkelijk
langer dan de kelk.

8. Bladeren vijftallig met zeer kleine bruine
steunblaadjes (gewoonlijk voor drietallig
gehouden met groote steunbladeren),
bloemen in schermvormige hoofdjes,

geel — — — — — - 8. Lotus.

8.* Bladeren drietallig met kleine, groene
steunblaadjes, bloeiwijze een aar, tros
of hoofdje.
9. Peul recht, kogel- of eivormig —

7. Melilotus.

9.* Peul nier-, sikkel- of slakkenhuis-

vormig 6. Medicago.

6.* Bladeren gevind.

10. Bladeren oneven gevind, bloemen in scher-
men, zeer klein 10. Ornithopus.

10.* Bladeren even gevind, somtijds slechts
eenjukkig.

II. Stengel al of niet gevleugeld, bladeren
een- tot driejukkig, stijl van onderen
gesleufd, naar boven ruggelings samen-
gedrukt, aan de binnenzijde gebaard

12. Lathyrus.

II.* Stengel niet gevleugeld, bladeren meer-
142

jukkig, stijl aan den top naar de buiten- PAPI-
zijde baardig, naar de binnenzijde zeer LIONA-
weinig behaard of kaal — ii. Vicia. CEAE

1. SAROTHAMNUS

S. scoparius Koch, heester van 60—200 cM.,
stengel rechtopstaand, evenals de groene, roedevormige,
kantige takken kaal, bladeren gesteeld, drietallig, de
bovenste bijna ongesteeld, enkelvoudig, evenals de
blaadjes der onderste langwerpig-omgekeerd-eivormig,
spits, bloemen groot, goudgeel, alleenstaand in de blad-
oksels, kelk tvveelippig, bovenlip twee-, onderlip drie-
tandig, beide droogvliezig, bloemkroon veel langer dan
de kelk, stijl zeer lang, spiraalvormig opgekruld, stem-
pel klein, peul plat, veel langer dan de kelk, langs de
beide naden sterk behaard. — Mei, Juni, zeldzaam in
de duinen (de Br.). B e z e m k r u i d.
Aanm, De groote, gele bloemen met duidelijk honing-
merk, doch zonder honing, ,, springen", wanneer
een bij er op gaat zitten. De korte n^eeldraden
bestuiven het insekt van onderen, de lange van
boven. Is een bloem eenmaal „gesprongen" ten
teeken dat zij bestoven is, dan laten de bijen
en hommels haar links liggen. De zwarte, leer-
achtige peulen springen op warme zomerdagen
in de zon met een kort knetterend geluid open.

2. GENISTA — BREM

Bladeren (bij onze soorten) ongedeeld, bloem vrij klein,
goudgeel, kelk tweelippig, bovenlip tweedeelig, onder-
lip drietandig, kiel stomp, stijl priemvormig, opstijgend,
stempel scheef naar buiten afbellend, peul langwerpig-
lijnvormig, veel langer dan de kelk.
Aanm. De bloemen hebben geen honingmerk, „sprin-
gen" evenals die van Sarothamnus en worden
eveneens voornamelijk door bijen en hommels
bestoven. Die der eerstgenoemde soort leveren
een gele verfstof: vandaar de naam.

143

PAPI-

LIONA-

CEAE

G. t i n c t o r i a L., dwergstruik,

bladeren

30—60 cM,
langwerpig,

, stengel
evenals

opstijgend, ongedoornd,

de takken, bloemen en vruchten kaal, bloemen m
eindelingsche trossen, kelk aan den voet door twee
kleine schutblaadjes omgeven, vlag blijvend op de peul,
kelk afvallend. — Juni— Augustus, vrij algemeen op
vochtige plekken in de landduinen. V erf-brem.

G. a n g 1 i c a L., dwergstruik, 20 — 50 cM., stengel
met korte, scherpe doornen, vertakt, opstijgend of lig-
gend, bladeren blauwgroen, evenals de bloemen en vruch-
ten kaal, bloemen in korte eindelingsche trosjes, schut-
blaadjes langer dan de bloemstelen. — Mei, Juni, aan
den voet der duinen achter den Watertoren, hier en
daar in de landduinen. Kattendoorn.

3. ANTHYLLIS

A. V u 1 n e r a r i a L., overblijvend, 15 — 30 cM., sten-
gel rechtopstaand of opstijgend, naar boven vertakt en
viltig, onderste bladeren gewoonlijk ongedeeld, lang-
werpig, gaafrandig, spits, van onderen viltig, de hoogere
oneven gevind met zeer groot eindblaadje, bloemen in
bolvormige hoofdjes, met handdeelige omwindselblaad-
jes, kelk opgeblazen, vijftandig, viltig, de vrucht om-
sluitend, bloemkroon lichtgeel. — Juni, Juli, in de
landduinen, zoowel op vochtige, als op droge plekken.
Wondkruid.

Aanm. Door de verdikte einden der 10 meeldraden
wordt het stuifmeel als het ware opgepompt tot
buiten de spits van de kiel. Bij de eerste be-
zoeken wordt het stuifmeel door de haren aan
den buik der insekten (meest hommels) mede-
genomen. Volgende bezoekers schuren langs
de teere oppervlakte van den stempel; daar-
door scheuren er cellen van de opperhuid en
wordt de stempel kleverig, zoodat hij met stuif-
meel eener andere bloem bestoven kan worden.
Op den onbeschadigden stempel blijft geen
stuifmeel kleven.
144

4. ONONIS — STALKRUID PAPI-

Bladeren drietallig, kortgesteeld, kelk vijfspletig, blij- ceAE
vend, aan de vrucht open, kiel gesnaveld, peul ge-
zwollen, kort.

O. s p i n o s a L., overblijvend, 30—60 cM., stengel
liggend of opstijgend, ruw behaard, takken in doornen
eindigend, blaadjes elliptisch, getand, bijna kaal, bloem-
stelen in den regel eenbloemig, bloemkroon rozerood,
peul zoo lang als of langer dan de kelk. — Juli, Au-
gustus, algemeen in de landduinen, ook op grasland
in den Helderschen polder. Gedoomd stalkruid.
O. r e p e n s L., overblijvend, 30 — 60 cM., stengel lig-
gend of opstijgend, rondom met klierharen, alleen aan
den top gedoomd of geheel zonder doornen, blaadjes
eivormig, getand, klierachtig en sterk wollig behaard,
bloemen gewoonlijk alleenstaand in de bladoksels, roze-
rood, peul korter dan de kelk. — Juni— September,
algemeen in de duinen, het meest op droge duinhel-
lingen. Kruipend stalkruid.
Aanm. De inrichting der bloemen is bij beide soorten
dezelfde en komt in hoofdzaak overeen met
die van Anthyllis. Ofschoon zij geen honing
afscheiden, worden zij toch voornamelijk door
bijen bezocht.

5. LUPINUS — LUPINE

L. 1 u t e u s L., eenjarig, 30 — 60 cM., stengel rechtop-
staand, bladeren handvormig, blaadjes gaafrandig, lang-
werpig, bloemtrossen eindelingsch, bloemen bijna zittend,
in trosvormig gerangschikte kransen, onderlip van den
kelk drietandig, bovenlip tweedeelig, bloemkroon hoog-
geel. — Juni — September, verwilderd in de buurt van
bouwland aan den duinvoet. Gele lupine.
Aanm. De inrichting der bloem komt in hoofdzaak
overeen met die van Anthyllis en Ononis.
Alleen ontluiken hier de 5 buitenste en langste
meeldraden reeds in den knop, storten hun
stuifmeel uit en verschrompelen dan. Daarna
X 145

PAPI- groeien de 5 binnenste uit en fungeeren als de

LIONA- zuiger, die het stuifmeel opperst. De ronde

CEAE stempelknop is van een krans van steil opstaande

haren voorzien om zelfbestuiving tegen te gaan.

6. MEDICAGO — RUPSKLAVER

Planten met drietallige bladeren, bloemen in oksel-
standige bloemhoofdjes of i — 3 bijeen op een langen
steel, kelk vijfspletig of -tandig, bloemkroon afvallend,
niet met de meeldraden vergroeid, peul sikkel- of slak-
huisvormig.

M. 1 u p u 1 i n a L., eenjarig of overblijvend, 15-30 cM.,
verspreid behaard, stengel vertakt, liggend of opstijgend,
blaadjes omgekeerd-eivormig, uitgerand, bloemen tal-
rijk, klein, geel, in langgesteelde, bolronde, later lang-
werpige trosjes, peul niervormig, eens gewonden, met
spiraligen top, oppervlakte met netvormige aderen. —
Mei — September, algemeen op akkers en in moestuinen.
H o p k 1 a V e r.

M. s a t i V a L., overblijvend, 30 — 80 cM., stengel recht-
opstaand, bijna kaal, blaadjes langwerpig, omgekeerd
eivormig of lijn-wigvormig, bloemen in lange trossen,
violet of blauwachtig, peul met 2 of 3 windingen. —
Juni — September, op bouwland langs het Noordhol-
landsch kanaal. Luzerne.

Aanm. De inrichting der bloemen komt bij beide
soorten overeen. Zij „springen" wanneer een
insekt op de zwaarden neerstrijkt, waarna de
meeldraden en stamper tegen de vlag aange-
drukt raken. De spanning, die dit bewerkt,
zetelt vooral in de bovenste meeldraden. Vooral
bij deze bloemen plegen de hommels, die het
„springen" klaarblijkelijk minder pleizierig vin-
den, vaak honingdiefstal met inbraak, door de
kelk aan te boren.

7. MELILOTUS — HONINGKLAVER

Bladeren drietallig, bloemen in hoofdjes of trossen, kelk
146

vijftan dig, kiel stomp, meeldraden niet met de bloem- PAPI-
kroon vergroeid, stijl kaal, peul een- tot vierzadig, niet LIONA
openspringend, kort, maar buiten den kelk uitstekend. CEAE

M. officinalis Willdenow, tweejarig, 60 — 1 20
cM., stengel rechtopstaand, vertakt, blaadjes scherp ge-
zaagd, de onderste langwerpig, de hoogere bijna lijn-
vormig, bloem goudgeel, welriekend, de vlag vaak bruin
gestreept, even lang als de zwaarden en de kiel, peultje
spits, in een punt uitloopend, langs den bovenrand
scherp gekield, min of meer behaard, tot 6 mM. groot,
bij rijpheid zwart. — Juli — September, langs den dijk
van het Noordhollandsch Kanaal. M. altissimus
Thuillier. M. macrorrhizus Persoon. Gele
honingklaver.

M. arvensis Wallroth, tweejarig, 30 — cM., kaal
of naar boven verspreid behaard, stengel opstijgend of
liggend, vertakt, blaadjes gezaagd, die der onderste
bladeren omgekeerd-eivormig, die der hoogere lang-
werpig, bloem goudgeel, welriekend, vleugels langer
dan de kiel, even lang als de vlag, peultje omgekeerd
eivormig, gepunt, langs den bovenrand stomp, kaal, niet
grooter dan 4 mM., bij rijpheid geel of groenachtigbruin,
dwars gewimperd. — Juli — September, langs de Dog-
gersvaart. M. Petitpiereanus Koe h. M. offi-
cinalis Desrousseaux. Echte honingklaver.

8. LOTUS — ROLKLAVER

Overblijvende planten met vijftallige (schijnbaar drie-
tallige) bladeren, steunblaadjes in den vorm van kleine
bruine puntjes aanwezig, bloemen geel, in okselstandige
langgesteelde schermen, kelk vijftandig of -spletig, vleu-
gels met den bovenrand tot elkander neigend, kiel met
een opstijgende snavelpunt, peul tweekleppig, met door
het uitdrogen gedraaide kleppen.

L. corniculatus L., 10 — 20 cM., kaal of behaard,
stengel opstijgend, kantig, met merg gevuld of nauw-
buisvormig, onderste blaadjes scheef-, breed- eivormig,
hoofdjes vijfbloemig, kelktanden voor het opengaan der

Ï47

PAPI- bloem samenneigend, bloemkroon geel, vlag vaak bruin-
LIONA- rood aangeloopen, peul plotseling toegespitst. — Mei —
CEAE Augustus, zeer algemeen langs wegen en dijken en in
de duinen. Gemeene rolklaver.

L. uliginosusSchkuhr, 15 — 40 cM., meestal kaal,
stengel rechtopstaand, rond, meest wijd-buisvormig, on-
derste blaadjes rond-eivormig, half-hartvormig, hoofdjes
tien- tot vijftienbloemig, kelktanden voor het opengaan
der bloem teruggekromd, peul geleidelijk toegespitst. —
Juni, Juli, in vochtige duinpannen, zeer veel langs sloot-
kanten in het Koegras. Moeras-rol klaver.
Aanm. De inrichting der bloem is bij beide soorten
dezelfde en herinnert het meest aan die van
Lupinus. Doch het zijn hier de vijf lange, bui-
tenste meeldraden, die het stuifmeel uit de kiel-
spits als het ware oppompen. Niet zelden vindt
men vooral aan L. corniculatus gesloten, abnor-
maal groote en sterk verdikte bloemen, die
meestal helderrood gekleurd zijn. Dit zijn gallen,
die door een soort van galmug, Diplosis
1 o t i, veroorzaakt worden.

9. TRIFOLIUM — KLAVER

Planten met drietallige bladeren, bloemen in hoofdjes,
kelk vijftan dig of vijfspletig, bloemkroon meestal af-
vallend, kiel stomp, meeldraden min of meer met de
bloemkroonbladeren vergroeid, peul eivormig of lang-
werpig, een- tot vierzadig, binnen de kelkbuis of de
verdrogende bloemkroon verborgen.
Aanm. Alle klavers hebben honingrijke bloemen, meestal
lang-buisvormig, zoodat zij alleen door insekten
met een langen zuigsnuit bezocht worden. Is
het insekten-bezoek afgeloopen, dan nemen de
elastische bloemdeelen in den regel hun ouden
stand weer in. De verdroogde kelk of bloem-
kroon vormt een vliegtoestel voor de kleine peul.

A. Bloemkroonbladeren aan den voet tot een buis ver-
groeid, peul niet langer dan de kelk.
148

I. Bloemen ongesteeld, keel van den kelk van binnen PAPI-
met een verheven lijn of haarkrans, stijl met een LIONA-
haakje, peul eenzadig. CEAE

T. prat en se L., overblijvend, 20—50 cM., stengel
rechtopstaand, aangedrukt behaard, hoofdjes kogel-ei-
vormig, meest 2 bijeen, door 2 bladeren beschut, kelk-
buis tiennervig, aan de keel met een dichten haar-
krans, bloemkroon purperrood, zelden vleeschkleurig of
wit. — Mei — September, zeer algemeen langs wegen,
dijken en fortwallen, ook in de duinen en op de
schorren. Roode klaver.

T. arvense L., eenjarig, 5—30 cM., stengel recht-
opstaand, evenals de geheele plant dichtbehaard, blaad-
jes lijnvormig-langwerpig, bloemstengels eindelingsch,
hoofdjes eirond, later cylindrisch, alleenstaand, kiel der
kelk met een verheven lijn en een losse haarkrans,
kelktanden priemvormig, langer dan de vleeschkleurige
bloemkroon. — Juli — September, in de duinen en op
den schordijk. Hazepootje.

II. Keel van de kelk van binnen zonder verheven lijn
of haarkrans, stijl zonder haakje.

T. fragiferum L., overblijvend, 7 — 20 cM., stengel
liggend, kruipend, vertakt, de takken wortelend, bla-
deren elliptisch of omgekeerd-eirond, hoofdjes langge-
steeld, omringd door een veeldeelig omwindsel met
lancetvormige slippen, kelk tweelippig, in den vrucht-
tijd scheef opgeblazen, (hoofdjes dan op aardbeien ge-
lijkend), bovenlip tweetandig, bloemkroon bleekrood,
peul een- tot tweezadig. — Juni — September, algemeen
op grasland, langs wegen en dijken, vooral waar het
vochtig is. Aardbei -klaver,

T. r e p e n s L., overblijvend, 7 — 20 cM., stengel lig-
gend, aan de knoopen wortelend, bladeren droogvliezig,
breed-lancetvormig, stekelpuntig, blaadjes fijn gezaagd,
alle bloemen van een hoofdje duidelijk gesteeld, stelen
der binnenste bloemen zoo lang als de kelkbuis, bloem-
kroon wit of roodachtig, welriekend. -— Mei—Septem-

149

PAPI- ber, algemeen op grasland, langs wegen en dijken.
LIONA- Witte klaver.

CEAE g^ Bloemkroonbla deren niet vergroeid, peul gesteeld,
eenzadig, langer dan de kelk.

T. procumbens L., een- of tweejarig, 15 — 30 cM.,
stengel rechtopstaand of liggend, sterk vertakt (veel
hoofdjes dragend), blaadjes omgekeerd-eivormig , het
middelste langer gesteeld, hoofdjes langgesteeld, kogel-
vormig, rijkbloeraig, bloemen heldergeel, vlag gegroefd,
naar voren lepel vormig verwijd, de zwaarden ver uit
elkander tredend. — Juni — September, langs dijken en
zandwegen. Liggende klaver.

T. minus Relhan, eenjarig, lo — 30 cM., stengel
uitgespreid, liggend of opstijgend, blaadjes wigvormig,
het middelste langer gesteeld, hoofdjes langgesteeld,
klein, bijna kogelrond, armbloemig, bloemkroon licht-
geel, tegen het verwelken donkerder wordend, vlag
nauwelijks merkbaar gegroefd, samengevouwen. — Mei
— September, algemeen langs wegen, dijken en fort-
wallen. Kleine klaver.

10. ORNITHOPUS

O. sativus Brotero, eenjarig, 30 — 60 cM., stengel
opstijgend, wit met rood gestreept, bladeren oneven
gevind, blaadjes puntig, behaard, bloemen rosé, kelk
buis vormig, vijftandig, kiel stomp, peul recht of bijna
recht, samengedrukt. — Juni — Augustus, verwilderd in de
nabijheid van bouwland aan den duinvoet. Sera de 11a.

11. VICIA — WIKKE

Bladeren even gevind, vaak met rank, bloemen in een-
tot veelbloemige, zijdelingsche trossen, kelk vijftandig
of -spletig, helm draden min of meer volkomen twee-
broederig, priemvormig, stijl draadvormig, naar boven
behaard, peul eenhokkig, tweekleppig, gesnaveld.

A. Bloemen in langgesteelde trossen, bladeren met
ranken.
150

I. Stengel slap, klimmend, tros armbloemig. PAPI-
V. hirsuta Koch, eenjarig, 25 — 90 cM., verspreid LIONA-
behaard, stengel sterk vertakt, klimmend, blaadjes in CEAE
den regel zesjukkig, langwerpig-lijnvormig, tros drie- tot
achtbloemig, kelktanden even lang als de kelkbuis,

bloem klein, witachtig blauw, peultje bronskleurig, be-
haard, meestal tweezadig. — Juni^Augustus, hier en
daar langs wegen en op den zeedijk, (de Br.). Ervum
hirsutum L. Ruige wikke.
Aanm. De bloemen zijn weinig in het oog loopend,
doch buitengemeen honingrijk en worden ver-
moedelijk daarom druk bezocht door bijen en
vlinders. De stijl is met enkele fijne haartjes
bezet, die de zelf bestuiving slechts onvolkomen
weren. Deze heeft dan ook regelmatig en met
het beste gevolg plaats.

II. Stengel krachtiger, al of niet klimmend, tros rijk-
bloemig.

V. cracca L., overblijvend, 30 — 120 cM., behaard,
wortelstok met onderaardsche uitloopers, stengel vertakt,
weinig klimmend, blaadjes tienjukkig, langwerpig tot
lijnvormig, stomp of spits, bloemtrossen dicht, bloem-
kroon blauwviolet, plaat der vlag omstreeks zoo lang
als de nagel, peul langwerpig, bruin, steel der peul
korter dan de kelkbuis. — Juni — Augustus, op de dijken
langs het Noordhollandsch Kanaal. Vogel-wikke.

V. villosa Roth, een- of tweejarig, 30 — 150 cM.,
plant dicht-zachtharig, stengel hoogklimmend, bladeren
en bloeiwijze als bij V. cracca, plaat der vlag half zoo
lang als de nagel, peul kort en breed, bijna ruitvor-
mig, steel der peul langer dan de kelkbuis. — Juni —
Augustus, algemeen op zandwegen en in de duinen.
Zachtharige wikke.

Aanm. De inrichting der bloem komt bij beide soorten
in hoofdzaak op hetzelfde neer. De stijl is dicht
onder den stempel tot ver over het midden bezet
met een cylindervormigen krans van fijne, stijve

151

PAPI- haren. Deze stijlborstel treedt bij insekten-be-

LIONA- zoek met stuifmeel beladen uit de bloem te

CEAE voorschijn en besmeert het lichaam van de be-

zoekers. Dit zijn meestal bijen, doch ook on-
nutte vliegen en vlinders.

B. Bloemtrossen kortgesteeld, een- tot achtbloemig,
bloemen met ranken.

I. Bloemen groot, meer dan 9 mM. lang, blaadjes
vier- tot achtjukkigv

V. angustifolia Allioni, tweejarig, 20—60 cM.,
verspreid behaard, stengel slap, met behulp der ran-
ken klimmend, blaadjes drie- tot zeven-, meestal vijf-
jukkig, die der onderste bladeren elliptisch, stomp, die
der hoogere bladeren lancet- tot lijnvormig, bloemkroon
purper, peul afstaand, als zij rijp is, kaal, zwart. —
Mei — Augustus, in de duinen. Smalbladige wikke.

V. sativa L., een- of tweejarig, 20 — 60 cM., behaard,
stengel slap, met behulp der ranken klimmend, blaad-
jes meestal zevenjukkig, omgekeerd-eivormig tot lijn-
vormig, vlag blauwachtig, zwaarden purper, peul recht-
opstaand, als zij rijp is, behaard, bruin. — Mei — ^Juli,
langs wegen en dijken en in de duinen. Voeder-
wikke.

II. Bloemen klein, minder dan 8 mM. lang, blaadjes
twee- tot vierparig.

V. lathyroides L., eenparig, 6—20 cM., stengel
behaard of kaal, uitgespreid of opstijgend, meestal aan
den voet vertakt, middennerf der bladeren meestal in
een puntje eindigend, onderste blaadjes omgekeerd
hartvormig, de bovenste langwerpig, wigvormig, bloe-
men in den regel alleenstaand, klein, lichtviolet, peul
lijnvormig, kaal, zwart. — April — Juni, algemeen langs
wegen, dijken, fortwallen en inde duinen. Latherus-
vormige wikke.

12. LATHYRUS — LATHERUS

L. p r a t e n s i s L., overblijvend, 30—60 cM., zacht-
152

harig, stengel kantig, maar niet gevleugeld, slap, klim- ERICA-
mend, blaadjes eenjukkig, langwerpig lancetvormig, blad- CEAE
steel in een rank eindigend, bloemtros langgesteeld, drie-
tot twaalfbloemig, kelk vijftandig of -spletig, tanden
driehoekig, genaaid, bloemkroon geel, peul tweekleppig,
veelzadig, gesnaveld. — Juni — Augustus, langs het Noord-
hollandsch Kanaal, onder hakhout bij de Kooij, langs
den spoordijk en op weiland. Veld-latherus.
Aanm. De inrichting der bloem komt in principe met
die van Vicia overeen. De stijl is vlak onder
den stempel verbreed tot een ovale schijf die
met stijve, schuin omhoogstaande haren be-
zet is. Deze werken weer als schuier om het
stuifmeel uit te vegen. Ofschoon de stempel
met eigen stuifmeel bedekt is, heeft toch geen
zelfbestuiving plaats, zoolang hij niet ontvan-
kelijk is, hetgeen eerst het geval is, wanneer,
evenals bij Anthyllis, de opperhuid door het
scheuren van cellen kleverig is geworden. Be-
zoekers zijn bijen.

Sympetalae

Met kelk en bloemkroon, bloemkroon vergroeidbladig.

FAM. 51. ERICACEAE

In den regel altijd-groene planten met afwisselende
bladeren, bloemen stralend symmetriek, vier- of vijf-
tallig, bloemkroon vaak blijvend, vier- tot vijfdeelig of-
spletig, meeldraden 8 — lo, vruchtbeginsel boven- of
onderstandig, vier- of vijfhokkig, stijl i met i enkel-
voudigen stempel, vrucht een doosvrucht of bes.
I. Kruidachtige planten, bloem vijftallig, stempel op
een verlengden stijl, boven de meeldraden uit-
stekend I. Pirola.

I.* Kleine of grootere heester.

2. Vruchtbeginsel onderstandig, meeldraden 8(-io),

vrucht een bes 4. Vaccinium.

2.* Vruchtbeginsel bovenstandig.

153

ERICA- 3. Kelk gekleurd (niet te verwarren met de

CEAE 4 hoogste bladeren), veel langer dan de

bloemkroon 2. Calluna.

3.* Kelk groen, veel kleiner dan de bloem-
kroon 3. Erica.

1. PIROLA — WINTERGROEN

P. rotundifolia L., overblijvend, 15 — 30 cM.,
wortelstok horizontaal, onder den grond sterk vertakt,
bladeren rond of ovaal, stomp, langgesteeld, bloemen
groot, wit, welriekend, klokvormig, kelkslippen lancet-
vormig, kaal, bloemkroon losbladig, meeldraden 10,
naar boven-, stijl naar beneden gekromd, vruchtbeginsel
vijfhokkig, vrucht van beneden af hokverbrekend open-
springend. — Juni — Augustus, algemeen op vochtige
plaatsen in de duinen. Rondbladig wintergroen.
Aanm. Honing wordt in de bloemen van Pirola niet
afgescheiden : de insekten, voornamelijk vliegen
en kevers, worden vermoedelijk aangelokt door
den vochtig-glanzenden stempel. Na hierop rond
gekropen te hebben bezoeken zij de meeldraden
en bewerken zoodoende kruisbestuiving. Blijven
zij uit, dan vindt regelmatig zelfbestuiving plaats,
doordat het stuifmeel uit de meeldraden op den
eigen stempel valt. De zaden zijn uiterst klein
en licht en worden door den wind verspreid.

2. CALLUNA

C. vulgaris Salisbury, dwergstruik van 30 —
75 cM., takken kaal of kortbehaard, bladeren altijd
groen, lijn-lancetvormig, bloemen in dichte trossen,
kelk vierspletig, gekleurd, langer dan de bleekroode,
zelden witte bloemkroon, meeldraden 8, spits, stijl met
vierlobbigen stempel, zaaddoos vierhokkig, schotver-
brekend. — Augustus — Oktober, algemeen in de duinen.
Erica vulgaris L. Struikheide.
Aanm. De bloempjes staan horizontaal en bevatten
honing, die in de diepte door 8 zwarte honing-
kliertjes wordt afgescheiden, en voornamelijk
154

door bijen verzameld wordt. Het stuifmeel is ERICA-
echter, evenals bij windbloemen, droog en melig. CEAE

3. ERICA - DOFHEIDE

E. tetralix L., dwergstruik, 15—45 cM., takken
ruwbehaard, bladeren altijd groen, in kransen staand,
lijnvormig, met stijf har ig-gewimperden, omgerolden rand,
bloemen knikkend, 5 — 12 bijeen in een eindelingsch
scherm, kelk vierbladig of -spletig, groen, evenals de
bloemstelen viltig, bloemkroon langer dan de kelk,
kruikvormig, rosé, zelden wit, meeldraden 8, stijl met
vierlobbigen stempel, zaaddoos vijfhokkig, hokverdee-
lend. — Juli — September, algemeen in de duinen. Ge-
wone dopheide.
Aanm. Dopheide heeft evenals struikheide droog, melig

stuifmeel. De bloempjes worden voornamelijk

door bijen bezocht.

4. VACCINIUM — BOSCHBES

Kelkzoom vier- tot vijfdeelig, zeldzamer ongedeeld,
bloemkroon kruik-, klok- of stervormig, vier- tot vijf-
tandig of -spletig, meeldraden 8 of 10, bes bolrond.

V. macrocarpon Aiton, dwergstruik , stengel
liggend, tot i M. lang, bloeiende takken rechtopstaand,
bladeren altijd groen, stomp, bijna vlak, van onderen
blauwgroen, bloemen zijdelingsch, alleenstaand in de
bladoksels, stervormig, diep vierdeelig met teruggeslagen
slippen, vrucht groot, helderrood. — Juni, Juli, hier en
daar in vochtige duinvalleien. Lepeltje-heide.
Aanm. Deze plant is uit Noordamerika afkomstig.

V. u 1 i g i n o s u m L., dwergstruik van 30 — 90 cM.,
bladeren elliptisch of omgekeerd eirond, stomp, gaaf-
randig, van onderen blauwgroen, tegen den winter af-
vallend, bloemen aan de toppen der takken van het
vorig jaar, bij elkander gezeten, kruikvormig, vijftallig,
groenachtig of roodachtig wit, bes zwartblauw, van bin-
nen groen, sap kleurloos. — Mei, Juni, op duingrond
op Doggersplaats. R ij s b e s.

155

PRIMULA- FAM. 52. PRIMULACEAE
CEAE

Planten met in den regel ongedeelde bladeren, bloemen
tweeslachtig, stralend symmetriek, kelk vergroeidbladig,
meestal vijfspletig, bloemkroon ster-, klok- of trompet-
vorm ig of ontbrekend, zoom vijfspletig, meeldraden 5,
tegenover de bloemkroonslippen, soms nog 5 onvrucht-
bare daartusschen, vruchtbeginsel bovenstandig met cen-
tralen zaaddrager, stijl i, vrucht een doosvrucht.
I. Bloemkroon ontbrekend, kelk klokvormig, rosé ge-
kleurd, bloemkroonachtig 2. Glaux.

I.* Bloemen met kelk en bloemkroon.

2, Vruchtbeginsel ten deele met den kelk ver-
groeid (daardoor hal fon derstan dig), bloemkroon

wit, trechtervormig 3. Samolus.

a.* Vruchtbeginsel bovenstandig, bloemkroon rood

of blauw, stervormig i. Anagallis.

Aanm. In deze familie vindt men de klassieke voor-
beelden van dimorfisme (heterodistylie), gelijk
men het voor de kruisbestuiving in hooge mate
bevorderlijke verschijnsel pleegt te noemen, dat
bij eenzelfde plantensoort tweeerlei bloemen ge-
vonden worden, op verschillende planten ver-
deeld. En wel ten eerste langstijlige bloemen
met korte, diep onder in de bloembuis staande
meeldraden en ten tweede kortstijlige bloemen
met hoog boven in de bloembuis geplaatste
meeldraden. Deze bijzonderheid werd door Kon-
rad Cristian Sprengel (1750 — 18 16) het eerst
ontdekt bij de waterviolier, Hottonia palustris,
terwijl Charles Darwin (i8og— -1882) later het-
zelfde verschijnsel bij verschillende Primula-
soorten waarnam en tevens proefondervindelijk
aantoonde, dat een korte stijl alleen met het
stuifmeel der korte meeldraden, een lange stijl
alleen met het stuifmeel van een kortstijligen
vorm met goed gevolg bestoven kan worden.
Men spreekt in zulke gevallen van gepaste of
legitieme bestuiving.
»S6

1. ANAGALLIS — BASTERDMUUR PLUM-

. . o ,, , , . BAGINA-

A. arvensis L., eenjarig, 8 — 15 cM., kaal, stengel vier- CEAE

kant, uitgespreid vertakt, bladeren tegenoverstaand, on-
gesteeld, eivormig, bloemen alleenstaand in de bladok-
sels, bloemstelcn slank, kelk vijfdeelig, bloemkroon
langer dan de kelk, scharlakenrood, klierachtig behaard,
vrucht een dekselvrucht. — Juni — October, in moes-
tuinen en op ruige plekken. G u i c h e 1 h e i 1.

2. GLAUX

G. maritima L., overblijvend, 2-— 10 cM., wortel-
stok met dunne uitloopers, stengel uitgespreid, vertakt,
bladeren dicht op elkaar, tegenoverstaand, gaafrandig,
ei-spatelvormig, bloemen ongesteeld, in de oksels der
bladeren, kelk bloemkroonachtig, rosé, bloemkroon ont-
brekend, meeldraden op den voet van den kelk inge-
plant, vrucht een vijfkleppige zaaddoos. — Juli, Au-
gustus, op de schorren en zeer algemeen langs de boor-
den van het Noordhollandsch kanaal en van de vlie-
ten in het Koegras. Zee-melkkruid.

3. SAMOLUS

S. V a 1 e r a n d i L., overblijvend, 20—40 cM., kaal,
geelgroen, stengel rechtopstaand, naar boven vertakt,
bladeren spatelvormig, de onderste in rozetten, langer
gesteeld, de hoogere verspreid, korter gesteeld, alle
gaafrandig, een weinig vleezig, bloemen in trossen,
klein, kelkslippen driehoekig, spits, bloemkroon wit,
aan den voet geel, op de keel van den kelk inge-
plant, meeldraden op de kroonbuis ingeplant, vrucht
kogelvormig. — Juli— September, hier en daar aan
slooten langs wegen. Waterpunge.

FAM. 53. PLUMBAGINACEAE

Bladeren in een wortelrozet, gaafrandig, kelk buisvor-
mig, vijftandig, bloemkroon met vijfdeeligen zoom of
5 vrije, genagelde bloemkroonbladeren, meeldraden 5,

157

PLUM- vruchtbeginsel bovenstandig, eenhokkig, stijl 5 of i
BAGINA- met 5 stempels, vrucht meestal een blaasvrucht.
CEAE I. Stengel niet vertakt, bloemen in een eindelingsch

hoofdje, stijl behaard i. Armeria.

I.* Stengel vertakt, bloeiwijze scherm-pluimvormig, tak-
ken eenzij dig-aarvormig, stijl kaal 2. Statice.

1. ARMERIA - STRANDKRUID

Bloemstengel onbebladerd, bloemkroonbladeren vrij, meel-
draden 5, met de bloemkroonbladeren vergroeid, vrucht
. niet openspringend.

A. elongata Boissier, overblijvend, 15 — 40 cM.,
wortelstok krachtig, bladeren in een wortelrOzet, lijn-
vormig, kaal, stengel kaal, schutbladeren aan den rand
droogvliezig, de binnenste afgerond-stomp, bloemkroon
rosé, zeldzamer wit of rood. — Mei — Juli, algemeen op
de schorren en langs den schordijk. Engelsch gras.

A. maritima Willdenow, overblijvend, 5 — 20
cM., wortelstok krachtig, bladeren in een wortelrozet,
lijnvormig, behaard of kaal, stempel fijnbehaard, schut-
bladeren aan den rand droogvliezig, de buitenste zeer
spits of (evenals de binnenste) stomp-stekelpuntig, bloem-
kroon licht of donker rosé, zelden wit. — Mei — Juli,
opnieuw in Augustus, September, minder algemeen
tusschen de vorige. Zee-strandkruid.
Aanm. Talrijke kleine vliegjes kruipen in en uit de
bloem en van de eene plant naar de andere en
bewerken zoodoende zoowel kruis- als zelf-
bestuiving.

2. STATICE

S. 1 i m o n i u m L., overblijvend, 20—50 cM., bladeren
wortelstandig, omgekeerd eivormig, in een langeren of
korteren steel versmald, gaafrandig, leerachtig, takken
der bloeiwijze afstaand, ten laatste teruggebogen, met
naar een zijde gekeerde, violette bloemen, kelk trechter-
vormig, vijftandig, bloemkroon vijfdeelig of -bladig,
meeldraden 5, ingeplant op den voet van den kelk,

•58

vrucht niet openspringend. — Juni— September, alge- OLEA
meen op de schorren. Limoenkruid. CEAE

FAM. 54. OLEACEAE

Heesters of boomen met tegenoverstaande bladeren,
bloemen tweeslachtig, stralend symmetriek, kelk vier-
tandig of -deelig, zelden ontbrekend, bloemkroon vier-
spletig (zeldzamer vierbladig), zelden ontbrekend, meel-
draden 2, op de bloemkroon ingeplant, vruchtbeginsel
bovenstandig, tweehokkig, stijl i, met tweedeeligen
stempel.

I. Bladeren gevind, bloemen naakt, vrucht een vleugel-
vrucht I. Fraxinus.

I.* Bladeren enkelvoudig, bloemen met trechtervormige
bloemkroon, vrucht een bes 2. Ligustrum.

1. FRAXINUS — ESCH

F. excelsior L., hooge boom, tot 35 M., bladknop-
pen zwart, fluweelachtig behaard, bladeren oneven ge-
vind, blaadjes 9—13, nauwelijks gesteeld, langwerpig-
lancetvormig, toegespitst, bloemen voor de bladeren
verschijnend, gemengdslachtig, kelk vierdeelig, bijna
altijd ontbrekend, bloemkroon twee- tot vierbladig of
ontbrekend. — April, Mei, in het spoorboschje en
enkele exemplaren in den Helderschen polder bij de
linie. Gewone esch.

Aanm. De esch bloeit voor dat de bladeren ontloken
zijn met opvallende, donkere bloeipluimen en
wordt door den wind bestoven. Evenals bij de
linde worden de bladeren regelmatig door mijten
bewoond, die ze schoonhouden.

2. LIGUSTRUM

L. V u 1 g a r e L., heester, 1.5—3 M., bladeren elliptisch
langwerpig of lancetvormig, glanzig, iets lederachtig,
bloemen in een eindelingsche dichte pluim, kelk nap-
vormig, viertandig , bloemkroon trechtervormig, wit,
vierlobbig, stijl met 2 opgerichte stempels, bes in den

ï59

OLEA- regel zwart. — Juni, Juli, zeldzaam langs de spoor-
CEAE baan. Liguster.

FAM. 55. GENTIANACEAE

Planten met in den regel tegenoverstaande bladeren,
bloemen tweeslachtig, stralend symmetriek, kelk vier-
tot achtspletig of -tandig, bloemkroon met 4 of 5 slip-
pen, soms met bijslippen in de uitsnijdingen, meeldraden
op de bloemkroon ingeplant, even talrijk als de slip-
pen, vruchtbeginsel bovenstandig, een- of tweehokkig,
met I somtijds ontbrekenden stijl en 2 stempels, zaad-
lijsten wandstandig, vrucht een veelzadige, met 2 klep-
pen openspringende zaaddoos.
I. Bladeren drietallig, bloemen rozerood tot wit, van

binnen baardig i. Menyanthes.

I.* Bladeren enkelvoudig.

2. Uitgebloeide helmknoppen spiraalswijs gedraaid,
bloemen rood, zelden wit 3. Erythraea.

2.* Helmknoppen niet gedraaid, bloemen blauw,
zelden wit 2. Gentiana.

ï. MENYANTHES

M. t r i f o 1 i a t a L., overblijvende moerasplant, 15 — 30
cM., bladeren langgesteeld, blaadjes omgekeerd eivormig,
stomp, zeer kort gesteeld, bloemen in een langgesteelden
tros, kelk vijfdeelig, bloemkroon trechtervormig, slippen
aan de binnenzijde met franje bezet, stijl met twee-
deeligen stempel, doosvrucht eenhokkig. — Mei, Juni,
op vochtige plekken in de duinen, vooral op het Groene
Veldje. Waterklaver,

Aanm. De waterklaver bloeit met prachtige, ver zicht-
bare bloemtrossen en is evenals vele Primulaceae
heterodistyl, dat wil zeggen : er zijn planten, die
uitsluitend bloemen met lange meeldraden en
korte stempels, en andere, die bloemen met
korte meeldraden en lange stempels bezitten.
Dit is natuurlijk een zeer werkzaam middel ter
bevordering van de kruisbestuiving. In verband
x6o

met den langeren weg, dien de stuifmeelbuis GENTIA-
in een langstijlige bloem heeft af te leggen NACEAE
voordat hij in het vruchtbeginsel is aangeland,
zijn de stuif meelkorrels der kortstijlige bloem
grooter dan die in de langstijlige. Hun lengte
verhoudt zich ongeveer als 5 tot 4.

2. GENTIANA — GENTIAAN

G. am ar el la L., 3 — 20 cM., kaal, bladeren gaaf-
randig, met breeden voet, lancetvormig tot lijn-lancet-
vormig, bloemen rechtopstaand, kelk en bloemkroon
vijfspletig, bloemkroon buis-trechtervormig, tot 2 cM.
hoog, roodpaars, zelden geelwit, keel met franje bezet,
stijl zeer kort, stempel tweedeelig, zaaddoos eenhokkig,
zeer kortgesteeld. — September, Oktober, zeldzaam aan
slooten aan den duinvoet. Slanke gentiaan.

3. ERYTHRAEA - DUIZENDGULDENKRUID

Stengel vierkant, bloemen in bijschermen, kelk vijf-
kantig, buisvormig, vijfspletig, bloemkroon trechter- of
trompetvormig, onder de keel ingesnoerd, zoom vijf-
deelig, na den bloei boven de vrucht ineengedraaid,
zaaddoos een- of onvolkomen tweehokkig.
Aanm. De bloemen zonderen geen honing af, zijn
homogaam en worden niet zeer druk door
insekten bezocht. Dientengevolge heeft in den
regel zelfbestuiving plaats.

E. linarifolia Persoon, eenjarig, 5 — 25 cM.,
stengel eerst onvertakt, boven vertakt, wortelbladeren
in een rozet, bladeren lijnvormig of langwerpig, eind-
bloemen niet of nauwelijks gesteeld, bloemen rozerood,
trompetvormig, bloemkroonslippen eivormig tot ei-lancet-
vormig, stomp. — Juli, Augustus, algemeen in de duinen
en langs den Strooweg. Strand -duizendgulden-
kruid.

E. pulchella Fries, een- of tweejarig, i — 15 cM.,
stengel meestal van den voet af vertakt, met rechtop-
staande takken, onderste bladeren niet in een rozet,
XI 161

GENTIA- stomp, de hoogere spits, alle eivormig, ook de eind-
NACEAE bloemen duidelijk gesteeld, bloemen bleekrood, trechter-
vormig, bloemkroonslippen lancetvormig, spits. — Juli —
September, op de schorren. Fraai duizendgul-
de n k r u i d.

FAM. 54. CONVOLVULACEAE

Links windende klimplanten met afwisselende bladeren,
bloemen stralend symmetriek, vijftallig, meeldraden 5,
onder in de kroonbuis ingeplant, vruchtbeginsel op een
schijf, twee- tot vierhokkig of bijna eenhokkig, stijl i
of 2, vrucht een doosvrucht.

I. Slingerplant met bebladerden stengel, eenig bij ons
voorkomend geslacht i. Convolvulus.

I. CONVOLVULUS — WINDE

Bloemen in arm- of eenbloemige bijschermen, bloem-
kroon trechtervormig, stempel tweedeelig, vrucht al of
niet volkomen tweehokkig.

C. s e p i u m L., overblijvend, kaal, stengel windend,
1 — 3 M. lang, bladeren gesteeld, langwerpig eivormig,
aan den voet pijlvormig, kelk door twee groote, hart-
vormige of eironde schutbladeren ingesloten, bloem-
kroon trechtervormig, wit, vrucht stomp. — Juni—
September, aan heggen en schuttingen en tusschen de
steenen van den leidam. Haag-winde.
Aanm. De groote witte bloemen zijn homogaam en
worden door avond vlinders, Sphinx con-
V o 1 V u 1 i, bestoven. Overdag ziet men er weinig
bezoekers aan. De plant is in zoo hooge mate
aangepast aan dezen vlinder, dat haar versprei-
dingsgebied samenvalt met dat van het insekt.

C. arvensis L., overblijvend, stengel windend, 30—75
cM. lang, kaal of kortbehaard, bladeren gesteeld, lang-
werpig-eivormig tot lancetvormig, aan den voet pijl- of
spiesvormig, zeldzamer afgeknot, twee kleine schut-
blaadjes op aanzienlijken afstand onder de kelk, bloem-
kroon trechtervormig, wit of rosé, van buiten met 5
162

roode strepen. — Juni— September, algemeen in de BORRA-
duinen en langs fortwallen. Akker-winde. GINA-

Aanm. De plant bloeit alleen overdag, tegen den avond CEAE
sluit de bloem zich en verwelkt dan. De roode
strepen op de bloemkroonbladeren dienen als
honingmerk voor de insekten, voornamelijk
bijen en dagvlinders.

FAM. 55. BORRAGINACEAE

Planten vaak door borstelharen ruw, bladeren afwisse-
lend, ongedeeld, bloemen in een opgerolde bloeitop of
schicht, tweeslachtig, bladeren al of niet vergroeid,
bloemkroon vergroeidbladig, stralend of zijdelings sym-
metriek, vijftandig of -spletig, meeldraden 5, vruchtbe-
ginsel bovenstandig, op een schijf, vierdeelig, zelden
tweedeelig of gaaf, vierhokkig, stijl i, met 2 stempels,
vrucht een viernotige splitvrucht (viervoudige dopvrucht).
Aanm. Alle Borraginaceae zijn ingericht op bestuiving
door insekten en wel voornamelijk door bijen.
Dikwijls is de toegang tot den honing verbor-
gen door de bijkroon, die hem tevens beschut
tegen den regen. Door de harde, steile haren wor-
den de planten vooral tegen slakken beschermd.
I. Bloemkroon groot, stervormig, donkerblauw, zelden
wit, met spitse slippen, meeldraden boven de schubben
aan de keel der bloemkroon uitstekend - 3. Borrago.
I.* Bloemkroon kleiner, met stompe slippen, meel-
draden in de kroonbuis ingesloten.
2. Bloemkroon buis klokvormig, keelschubben lan-
cet-priemvormig, bloemen meestal violet, zelden
geelachtig wit of purperrood — 4. Symphytum.
2.* Bloemkroon trechter- of trompetvormig, bloemen
meestal blauw.
3. Nootjes stekelig, met weerhaken bezet,

bloemen bruin i. Cynoglossum.

3.* Nootjes zonder stekel, bloemen blauw.
4. Keelschubben behaard, wit— 2. Lycopsis.
4.* Keelschubben kaal, geel, een verheven

ring vormend 5. Myosotis.

163

BORRA- I. CYNOGLOSSUM

CEAE ^' o f f i c i n a 1 e L., tweejarig, 30—90 cM., plant kort-
grijsharig, stengel rechtopstaand, naar boven vertakt,
meestal dicht bebladerd, bladeren zeer zacht, zacht-
harig, langwerpig-lancetvormig, de hoogere half stengel-
omvattend, kelk vijfdeelig, bloemkroon bruin, trechter-
of trompetvormig, stomp lobbig, met 5 stompe schubben
in de keel, meeldraden ingesloten. — Mei — Juli, zeld-
zaam in de landduinen in het zuidelijk deel van het
gebied, (de Br.). Hondstong.

2. LYCOPSIS

L. arvensis L., een- of tweejarig, 15 — 30 cM., ruw-
harig, stengel rechtopstaand, vertakt, bladeren lancet-
vormig, getand, kelk vijfdeelig, bloemkroon trechter-
vormig, helder blauw, met knievormig gebogen witte
buis, keelschubben kort-ruwharig, meeldraden ingesloten.
— Mei— September, langs den Strooweg, op aardappel-
land in de duinen en op fortwallen. Anchusa arven-
sis Marschall a Bieberstein. Kromhals.

3. BORRAGO

B. officinalis L., eenjarig, 30 — 60 cM., stengel
stijfbehaard, opgericht, vertakt, dik, bladeren ruw, ellip-
tisch of langwerpig, kelk vijfdeelig, bloemkroon ster-
vormig. blauw, met 5 onbehaarde, korte, vleezige schub-
ben in de keel, meeldraden buiten de bloemkroon
uitstekend, tot een kegel samenneigend, helmknoppen
zwart. — Juni— Augustus, op stortplaatsen, op puin-
hoopen en in moestuinen, (de Br.) Be magie.

4. SYMPHYTUM

5. officinale L., overblijvend, 30 — 90 cM., wortel-
stok zeer dik, stengel vertakt, ruwbehaard, bladeren
lang afloopend, ten deele eivormig-langwerpig, ten deele
lancetvormig, kelkslippen 5, toegespitst, bloemen wit,
geel, violet of rozerood, bloemkroon buis-klokvormig,
met 5 stompe lobben en 5 driehoekige, spitse, tot een

164

kegel samennijgende schubben in de keel, meeldraden BORRA-
ingesloten. — Mei, Juni, langs fortwallen op 's Rijks GINA-
werf. Smeerwortel. CEAE

Aanm. De lange bloemen hangen neer. In de keel
der bloem bevinden zich driehoekige zakjes,
die den honing herbergen, zoodat deze alleen
voor de vlinders, hommels en vliegen met lange
tongen bereikbaar is, die daarbij de bestuiving
bewerken. Sommige, die niet zoo'n langen
snuit hebben, boren de bloemkroon van buiten
aan en stelen den honing.

5. MYOSOTIS — VERGEETMIJNIET

Bloemen meestal in een dubbele schicht, kelk vijftan-
dig of- spletig, bloemkroon trompet- of schotelvormig,
keel door een kalen, uit schubben gevormden ring ge-
sloten, meeldraden ingesloten.

Aanm. De vergeetmij nieten, die om hun blauwe bloe-
men met geel hart zeer in het oog loopen,
worden door allerlei bijen, vliegen en vlinders
bezocht, maar passen niettemin zeer dikwijls
zelfbestuiving toe.

A. Kelk aangedrukt behaard, in den vruchttijd open,
twee- tot driemaal zoo kort als de onderste bloem-
stelen, zoom der bloemkroon vlak.

M. palustrisRoth, overblijvend, 15—40 cM., sten-
gel kantig, bladeren langwerpig-lancetvormig, bloeiwijze
krachtig, veelbloemig, kelk tot op een derde vijftandig,
bloemen groot, helderblauw, zoom geheel vlak, stijl
vrij lang. — Mei — Augustus, in en langs slooten in de
duinen. Moeras-vergeetmijniet.
Aanm. Tusschen deze werd de var. strigulosa Rei-
chenbach met aangedrukte, ruwe stengel-
haren en kleine bleekblauwe bloemen aange-
troffen.

M. caespitosa Schultz, tweejarig, 15 — 45 cM.,
stengel rechtopstaand of opstijgend, rolrond, dichtbe-
bladerd, bladeren langwerpig-lancetvormig, bloemsten-

165

BORRA- gel slap, bloemen vaak ver van elkaar verwijderd, klein,

GINA- lichtblauw, somtijds eerst roodachtig, zelden wit, kelk

CEAE tot op de helft ingesneden, stijl zeer kort. — Juni—

Augustus, in slooten langs wegen, vooral naar den

duinkant. Zode-vergeetmijniet.

B. Kelk met afstaande, teruggekromde haren bezet.

M. hispida Schlechtendal, eenjarig, 5 — 20 cM.,
stengel slap, vertakt, onderste bladeren jin een rozet,
omgekeerd-eivormig, hoogere langwerpig-lancetvormig,
bloeiwijze onbebladerd, lang uitgerekt, vruchtstelen
even lang als of weinig langer dan de kelk, ten laat-
ste bijna loodrecht afstaand, bloemen klein, bloem-
kroonbuis korter dan de kelk, zoom verdiept, licht-
blauw. — Mei, Juni, zeer algemeen op grasland, langs
wegen en dijken en in de duinen. Ruwe vergeet-
m ij n i e t.

M. stricta Link, eenjarig, 5—25 cM., stengel slap,
aan den voet vertakt, bladeren langwerpig, stomp, de
onderste vaak rozetachtig samengedrongen, bloeiwijze
aan den voet bebladerd, bloemen meestal tegen den
stengel aangedrukt, bloemkroonbuis korter dan de kelk,
zoom verdiept, hemelsblauw, vruchtstelen korter dan
de kelk, rechtopstaand. — Mei, Juni, langs wegen en
dijken. Myosotis arenaria Schrader. Voor-
jaars-vergeetmijniet.

FAM. 56. SOLANACEAE

Vaak vergiftige planten met al of niet gedeelde bladeren,
bloemen vijftallig, kelk in den regel blijvend, bloem-
kroon meestal stralend-, zeldzamer zijdelings-symmetriek,
meel draden ingeplant op den voet der bloemkroon,
stijl I met I stempel, vruchtbeginsel twee- zelden meer-
hokkig, vrucht een bes of veelzadige doosvrucht.
I. Bloemkroon stervormig of bijna stervormig, violet

of wit I. Solanum.

I.* Bloemkroon klokvormig, lichtblauw — 2. Physalis.
166

1. SOLANUM - NACHTSCHADE LABIATAE

Kelk vijf- tot tientandig of -deelig, in den vruchttijd
onveranderd of een weinig vergroot, bloemkroon stralend
symmetriek (bij onze soorten), helmknoppen samennij-
gend, met 2 poriën aan den top openspringend, vrucht
een bes.

S. n i g r u m L., eenjarig, 15—50 cM., stengel en takken
ruw, verspreid behaard of kaal, stengel vertakt, recht-
opstaand of uitgespreid, bladeren eivormig of bijna
driekant, in den bladsteel versmald, bochtig getand,
bloemen in kortgesteelde bijschermen, bloemkroon vijf-
deelig, dubbel zoo lang als de kelk, wit, bes zwart,
glanzend. — Juni — Oktober, aan wegen en op ruigten,
stortplaatsen enz. Zwarte nachtschade.

S. d u 1 c a m a r a L., struik van 30 — 150 cM., stengel
klimmend, vertakt, kantig, meestal kaal, bladeren gaaf-
randig, langwerpig, spits, aan den voet vaak hartvormig,
de hoogere spiesvormig of zelfs drietallig, bloeiwijze een
bebladerde tak afsluitend, langgesteeld, bloemen violet,
bes scharlakenrood. — Juni— Augustus, op den schor-
dijk, langs wegen in den Helderschen polder en in
moestuinen. Bitterzoet.

Aanm. Solanum tuberosum L., Aardappel, wordt hier
en daar, meestal voor eigen gebruik, verbouwd.

2. NICANDRA

N. physaloides Gaertner, eenjarig, 30 — 100
cM., stengel zeer kantig, bladeren eirond-langwerpig,
bochtig getand, bloemen gaffel- en eindstandig, vrij
groot, bloemkroon lichtblauw, aan den voet wit, kelk
vijfdeelig, doorgroeiend, om de vrucht opgeblazen,
knikkend, vijf hoekig gevleugeld met pijlvormige slippen,
bes groen. — Juli— Oktober, zeldzaam op aardappelland
in den Helderschen polder. G i f b e s.

FAM. 59. LABIATAE

In den regel aromatische planten met vierkanten stengel,

167

LABIATAE bladeren tegenoverstaand, bloemen in schijnkransen,
kelk vier- tot vijfspletig, buisvormig, bloemkroon meestal
duidelijk tweelippig, meel draden 4 tweemachtig, of 2,
vruchtbeginsel bovenstandig, vrij, vierdeelig, stijl tus-
schen de deelen geplaatst, stempels 2, vrucht een vier-
notige splitvrucht (viervoudige dopvrucht).
I. Bloemkroon klok- of trechtervormig, met 4 of 5
bijna gelijke slippen.

2. Vruchtbare meel draden 2, een weinig boven de
bloemkroon uitstekend i. Lycopus.

2.* Vruchtbare meeldraden 4, recht, uitstaande en
ver boven de bloemkroon uitstekend- 2. Mentha.
T.* Bloemkroon tweelippig, met duidelijke boven- en
onderlip.

3. Meeldraden verwijderd staande', naar boven
uiteenwijkend 3. Thymus.

3.* Meeldraden onder de bovenlip dicht bij elkan-
der evenwijdig loopend, na het verstuiven soms
buitenwaarts afbuigend.
4. Kelk tweelippig, in den vruchttijd gesloten.

5. Kelkslippen ongetand, bloemen oksel-
standig (weinige bij elkaar)- 7. Scutellaria.

5.* Kelkslippen getand, bloemen tot dichte

hoofdjes bij eengedrongen — 8. Brunella.

4.* Vruchtkelk niet gesloten, tanden uitgestrekt.

6. De twee achterste meeldraden het langst,
kelk met 5 spitse tanden — 4. Glechoma.

6.* De 2 voorste meeldraden het langst.

7. Onderlip met breed uitgerande mid-
dellob, de zij lobben met, of ver-
vangen door I of 2 kleine tandjes
6. Lamium.

7.* Onderlip duidelijk drielobbig

— 5. Stachys.

I. LYCOPUS

L. e u r o p a e u s L., overblijvend, 25 — 60 cM., stengel
rechtopstaand, meestal vertakt, met gegroefde vlakken,
onderste bladeren gesteeld, vinspletig, de hoogere onge-
168

steeld, diep bochtig getand, kelk vijfspletig, slippen LABIATAE
langer dan de bloemkroonbuis, bloemen wit met roode
stippels, vruchtbare meel draden 2, de beide andere tot
fijne draadjes verarmd of geheel ontbrekend. — Juni —
Augustus, hier en daar langs den Strooweg aan den
duinvoet. Wolfspoot.

Aanm. De roode stippels wijzen den weg naar den
honing, die onder in de bloembuis afgescheiden
en door lange haren tegen regen beschut wordt.
Behalve de gewone tweeslachtige bloemen komen
ook nog zuiver vrouwelijke bloemen voor, die
kleiner zijn. Bijen en vliegen zijn de gewone
bezoekers. Groeit de plant in het water, dan
zijn de ondergedoken bladeren fijn verdeeld in
lijnvormige slippen.

2. MENTHA — MUNT

M. a q u a t i c a L., overblijvend, 30—80 cM., stengel
rechtopstaand, meestal vertakt, bladeren ei- of lancet-
vormig, gesteeld, bloemen in hoofdjes aan het eind van
den stengel en van de takken, kelktanden driehoekig,
plotseling priemvormig versmald, bloemkroon lila. —
Juni — Oktober, algemeen in slooten aan den duinvoet
en op moerassige plekken in de duinen. Water-munt.
Aanm. De honing wordt onder het vruchtbeginsel af-
gescheiden, is door haren tegen den regen be-
schut en tengevolge van de geringe diepte der
bloem gemakkelijk te bereiken. De meest ge-
wone bezoekers zijn dan ook vliegen, wespen
en bijen.

3. THYMUS — THIJM

T. s e r p y 1 1 u m L., dwergstruik, 10 — 30 cM., zeer
aromatisch, stengel sterk vertakt, liggend of opstijgend,
wortelend, bladeren gesteeld, gaafrandig, aan de randen
iets naar beneden omgekruld, bloemen in okselstandige
of aarvormig vereenigde schijnkransen, lichtpurper, kelk
tweelippig, na den bloeitijd door een haarkrans gesloten,

169

LABIATAE bovenlip drietandig, teruggekromd, niet langer dan de
tweespletige onderlip, bovenlip der bloemkroon uitgerand
of kort tweespletig, onderlip gelijkmatig driespletig. —
Juni — September, zeldzaam langs den spoordijk. Wilde
t h ij m.

Aanm. Deze plant is driehuizig, de tweeslachtige bloe-
men zijn het grootst, zuiver manlijke zijn zeld-
zaam. De sterkriekende, honingrijke bloemen
worden druk bezocht door allerlei vliegen, bijen
en vlinders, die zoowel kruisbestuiving als zelf-
bestuiving veroorzaken.

4. GLECHOMA

G. hederacea L., overblijvend, 15 — 40 cM., blad-
loten kruipend, wortelend, stengel opstijgend, gewoonlijk
onvertakt, bladeren gesteeld, niervormig of hartvormig,
gekarteld, schijnkransen arm- (zes- tot een-) bloemig,
alle in de oksels der bladeren, kelk vijftandig, met
gelijke tanden, bloemkroon lila, bovenlip tweelobbig,
onderlip drielobbig, middellob veel grooter dan de
zijlobben, meeldraden onder de bovenlip, helmknop-
pen twee aan twee tegen elkander nijgend, de schuins
uiteen wij kende hokjes een kruis vormend. — April —
Juli, niet zeer algemeen langs wegen en dijken en aan
ruigten. Hondsdraf.

Aanm. De onderlip draagt een duidelijk paars honing-
merk. Naast de tweeslachtige bloemen komen
kleinere voor, die zuiver vrouwelijk zijn. De
eerste zijn protandrisch : pas nadat de meeldra-
den uitgebloeid zijn, strekt zich de stamper
naar voren en krullen de beide stempelhelften
om. Ook deze bloemen worden druk bezocht.
Aulax Glechomae, een galwesp, maakt
donkerroode, sappige, kogelvorraige stengel- en
bladgallen.

5. STACHYS — ANDOORN

S. palustris L., overblijvend, 30—75 cM., onder-
aardsche uitloopers aan den top knollig verdikt, vaak
170

ook met knoUig verdikte bijwortels, plant donkergroen, LABIATAE
stengel enkelvoudig, bladeren lancetvormig, spits, met
hartvormigen voet, fijngekarteld, schijnkransen meestal
zesbloemig, kelk vijftandig, half zoo lang als de bloem-
kroon, bloemkroon met haarring binnen de buis, vuil-
rose, bovenlip lepelvormig, doorgaans gaaf, onderlip
drielobbig, met groote middellob en kleine zij lobben. —
Juli — September, op bouwland. Moeras-andoor n.
Aanm. De lichte en donkere strepen en vlekken op
de onderlip vormen een fraai honingmerk. De
buitenste meeldraden zijn even lang als de
binnenste en ontluiken reeds, terwijl de bloem
nog gesloten is. Bij het verwelken buigen zij
naar buiten en dan komen de beide andere
in hun plaats. Daarna groeit ook de aan zijn
top gespleten stamper. Blijven de insekten uit,
dan heeft gewoonlijk zelf bestuiving plaats. Be-
zoekers zijn vooral bijen en zweefvliegen.

6. LAMIUM — DOOVENETEL

Kelk met 5 lancet-priemvormige tanden, bovenlip der
bloemkroon gewelfd, onderlip afstaand, drielobbig, de
middellob groot, omgekeerd-hartvormig, de zijlobben
zeer kort en afgeknot, met of vervangen door i of 2
tandjes, helmknoppen der meeldraden baardig.
Aanm. De doovenetels worden alle door langsnuitige
bijen bestoven. De onderlip met het honing-
merk dient als zitplaats, de helmvormige bo-
venlip beschermt de meeldraden en den stam-
per. Een der stempelhelften krult naar voren
om en komt zoodoende vóór de meeldraden
in aanraking met het insekt. Blijven de in-
sekten onverhoopt uit, dan is zelfbestuiving
onvermijdelijk.

A. Bloemkroonbuis ingesnoerd, met haarring op de

insnoering.
L. album L., overblijvend, 30 — 60 cM., stengel recht-
opstaand of opstijgend, bladeren eivormig, gezaagd,

171

LABIATAE bloemen groot, bloemkroonbuis boven den voet sterk
gebogen, insnoering en dus ook haarring scheef, bloemen
geelachtig wit. — April — Juni, zeldzaam langs de spoor-
baan, bij de tuintjes aan den duinvoet (de Br.). Witte
doovenetel.

L. p u r p u r e u m L., een- of tweejarig, 15 — 30 cM.,
stengel rechtopstaand, enkelvoudig, of aan den voet
vertakt, glasachtig glanzend, bladeren kortharig, gekar-
teld, de onderste langgesteeld, rondachtig, de hoogere
kortgesteeld, eivormig-driehoekig, bloemen klein, bloem-
kroonbuis flauw gebogen of recht, langzaam naar de
keel verwijd, beneden met een haarring, bloemen licht-
purper. — Maart — Oktober, in moestuinen (de Br.).
Purperen doovenetel.

B. Bloemkroonbuis zonder insnoering en haarring.

L. amplexicaule L, een- of tweejarig, 15—30
cM., stengel meestal aan den voet vertakt, van onderen
kaal, van boven kortharig, onderste bladeren langgesteeld,
rondachtig-hartvormig, hoogere zittend, stengelomvattend,
diep gekarteld, kelk klein, grijs, gewimperd, bloemkroon
veel langer dan de kelk, purper. — Maart — Oktober,
in moestuinen en op bouwland langs het Noordhol-
landsch kanaal (de Br.). Stengelomvattende
doovenetel,

Aanm. De plant ontwikkelt bij koud en nat weer geen
bloemkronen. De bloemen blijven dan rondom
gesloten roode bolletjes, met normaal ontwikkelde
voortplantingsorganen, kleistogame bloemen dus.

7. SCUTELLARIA — GLIDKRUID

S. g a 1 e r i c u 1 a t a L., overblijvend, stengel al of niet
vertakt, bladeren langwerpig-lancetvormig met hart-
vormigen voet, stompgekarteld, bloemen in de oksels
der bladeren, vrij groot, kelk met 2 ongedeelde lippen,
bovenlip met op den rug een opstaande kam, bloem-
kroonbuis opgebogen, zonder haarring, bloemkroon
violet, bovenlip recht, helmvormig, onderlip drielobbig,
met vaak opgerichte en schijnbaar tot de bovenlip be-
172

hoorende zijlobben. — Juni— Augustus, in de duin- SCROPHU-
valleien achter de schietbanen, onder wilgestruiken. LARIA-
Gemeen glidkruid. CEAE

Aanm. De toegang tot den honing is tengevolge van
den opstaanden kam zeer nauw. Vlinders steken
hun zuigsnuit door een gleuf onder langs de
bovenlip, bijen kruipen heelemaal in de bloem.
De kans op zelfbestuiving wordt verhoogd, door-
dat de stempel zich juist voor de stuifmeelhokjes
der beide korte meeldraden bevindt.

8. BRUNELLA

B. vuig ar is L., overblijvend, 15 — 30 cM., kaal of
kortbehaard, stengel aan den voet vertakt, opstijgend,
bladeren gesteeld, eirond tot lancet vorm ig, bloemen in
dichte aren samengedrongen, blauwviolet of roodachtig,
kelk na den bloei door toenadering der 2 lippen ge-
sloten, bovenlip vlak, breed, aan de voorzijde afgeknot,
met 3 zeer kleine tandjes gewapend, onderlip eivormig,
naar voren gespleten in 2 scherppuntige tanden, bloem-
kroonbuis ingesnoerd, met een haarring op de insnoe-
ring, recht, bovenlip der bloemkroon gaaf, helmvormig,
onderlip driespletig. — Juni — September, in de duinen,
langs den spoordijk en op den schordijk. Brunei.
Aanm. Behalve de meestal protandrische tweeslachtige
bloemen, komen ook kleinere zuiver vrouwelijke
voor, in den regel tweehuizig. De lange meel-
draden hebben een tand onder het helmhokje
waarmede zij vastgehaakt zijn aan de gebogen
bovenlip en zoo juist in den stand gehouden
worden, die het voordeeligst is voor de bestuiving.

FAM. 60. SCROPHULARIACEAE

Planten met in den regel tegenoverstaande bladeren,
bloemen zijstandig, kelk vijftandig of -deelig, zeldzamer
door mislukking van de bovenste slip vierdeelig, bloem-
kroon bijna altijd zijdelings symmetriek, bovenlip twee-,
onderlip drieslippig, meeldraden op de bloemkroon

173

SGROPHU- ingeplant, 5 of 4, vruchtbeginsel bovenstandig, bijna
LARIA- altijd tweehokkig, stijl i, met i of 2 stempels, vrucht
CEAE een doosvrucht.

I. Vruchtbare meeldraden 2 3. Veronica.

I.* Vruchtbare meeldraden 4.

2. Kelk vijfdeelig of -tandig (bij Pedicularis vaak
tweelobbig).

3. Bladeren tegenoverstaand — 2. Scrophularia.
3.* Bladeren verspreid.

4. Bloemkroon met een lange spoor

— I . Linaria.

4.* Bloemkroon ongespoord — 5. Pedicularis.
2.* Kelk vierdeelig of -tandig.

5. Kelk opgeblazen, zijdelings samengedrukt

4. Rhinanthus.

5.* Kelk niet opgeblazen, buis- of klokvormig
6. Euphrasia.

I. LINARIA — VLASBEK

Kelk vijfdeelig, bloemkroonbuis langgespoord, onderlip
maskervormig, meeldraden tweemachtig, stijl met twee-
lobbigen stempel, doosvrucht met gelijk groote hokken.

L. cymbalaria Miller, overblijvend, 15 — 50 cM.,
tusschen steenen wortelend, stengel slap, hangend of
kruipend, onbehaard, bladeren afwisselend, langgesteeld,
hart-niervormig , aan de onderzijde vaak roodachtig,
kelkslippen lijn-lancetvormig, spoor half zoo lang als
de bloemkroon, gekromd, stomp, bloemkroon licht-
violet, de onderlip met 2 gele vlekken. — Mei— Au-
gustus, zeldzaam op den zeedijk (de Br.) (Afkomstig
uit Italië). Muur-Vlasbek.

L. vulgaris Miller, overblijvend, 20—40 cM.,
kaal, stengel rechtopstaand, dichtbebladerd, bladeren
afwisselend, lancet- tot lijnvormig, kortgesteeld, bloe-
men in eindelingsche trossen, kelkslippen lancetvormig,
spoor ongeveer zoo lang als de bloemkroon, recht,
bloemkroon zwavelgeel, zelden bijna wit. — Juni —
174

Oktober, algemeen langs wegen en dijken, ook in de SCROPHU-
duinen. Gewone vlasbek. LARIA-

Aanm. Meeldraden en stamper rijpen tegelijkertijd: CEAE
de bloemen zijn dus homogaam. Het oranjegele
honingmerk op de onderlip wijst den insekten
(bijen) den weg naar den honing. Deze is ge-
borgen onder in de lange spoor en dus voor
insekten met korten zuigsnuit onbereikbaar.
Door het dichtopeensluiten van onder- en bo-
venlip worden bovendien vliegen en kevers
geweerd. Daar de stempel juist tusschen de
helmhokjes der lange en korte meeldraden in-
ligt, is kruisbestuiving even waarschijnlijk als
zelf bestuiving.

2. SCROPHULARIA — HELMKRUID

S. nodosa L., overblijvend, 50—100 cM., wortelstok
knolvormig verdikt, stengel scherp vierkant, bladeren
dubbel gezaagd, bloempluim eindelingsch, onbebladerd,
kelkslippen smal vliezig berand, bloemkroon vuil bruin-
rood of groenachtig, kruikvormig, meeldraden 4, twee-
machtig, met een vijfde valsche meeldraad, stijl aan
den top verdikt, stempel uitgerand, zaaddoos twee-
hokkig. — Juni— September, op oude stapelplaats van
takkenbossen aan den Schordijk. Pothoofdplant ! Knoo-
pig helmkruid.

Aanm. De bloemen zijn duidelijk protogynisch en
worden door wespen bestoven. Deze bewerken
steeds kruisbestuiving: alleen wanneer de in-
sekten uitblijven, blijft de stempel ontvankelijk
totdat ook de meeldraden rijp zijn en heeft
spontane zelfbestuiving plaats, die tot volko-
men vruchtbaarheid leidt.

3. VERONICA - EEREPRIJS

Kelk meestal vierdeelig, bloemkroon radvormig, zoom
vierslippig, bovenste slip meestal grooter dan de andere,
meeldraden 2, stempel ongedeeld, stomp, doosvrucht
stomp of uitgerand, tweehokkig.

175

SCROPHU- Aanm. De bloemen zijn voor het meerendeel homo-
LARIA- gaam en worden voornamelijk door zweef-

CEAE vliegen (Syrphiden) bestoven.

A. Bloemen in zijdelingsche, meestal gesteelde tros-
sen, scherp afgescheiden van den bebladerden sten-
gel, vrij groot.

I. Plant min of meer vleezig, kaal.

V. a n a g a 1 1 i s L., 20 — 45 cM., plant onbehaard,
stengel rechtopstaand of opstijgend, al of niet vertakt,
stomp vierkant, bladeren ongesteeld, lancetvormig, half
stengelomvattend, fijngezaagd, bloemtrossen rijkbloemig,
verspreid klierharig, bloemen bleekblauw, met donkerder
aderen. — Juni — September, in slooten naar den duin-
kant. Water-eereprijs.

II. Plant niet vleezig, kaal of behaard.

V. officinalis L., 8— 2ocM., ruwharig, naar boven
klierachtig behaard, stengel kruipend, vertakt, alleen de
hoogste deelen opgericht, bladeren omgekeerd eivormig,
kortgesteeld, ruw, gekarteld-gezaagd, meestal slechts
enkele bloemtrossen aanwezig, deze dichtgedrongen,
rijkbloemig, bloemstelen kort, bloemkroon lichtblauw
met donkerder aren. — Mei — Juli, in de duinen.
Mannetjes-eereprijs.

V. s c u t e 1 1 a t a L., overblijvend, 5 — 30 cM., plant
kaal, stengel opstijgend, dun, slap, meestal aan den
voet vertakt, bladeren lijn- tot lancetvormig, ongedeeld,
bloemstelen haardun, veel langer dan de kelk, bloem-
kroon witachtig, met bleekroode of blauwachtige aderen,
vrucht diep ingesneden. — Juni, Juli, op het Groene
Veldje in de duinen. Schildzadige eereprijs^

B. Bloemen alleenstaand in de bladoksels of in einde-
lingsche trossen, die niet scherp afgescheiden zijn
van den bebladerden stengel.

I. Bloemen in eindelingsche trossen.

V. s er py 11 ifo lia L., overblijvend, 10—20 cM.,
verspreid behaard of kaal, stengel kruipend, naar boven
176

opstijgend, bladeren onduidelijk gekarteld, eivormig of SCROPHU-
ovaal, bloemstelen iets langer dan de kelk, bloemkroon LARIA-
vrij groot, blauwachtig wit, donkerder geaderd. — Mei — CEAE
September, aan fortwallen. Thijmbladige eereprijs.

V. arvensis L., een- of tweejarig, 2—15 cM., (tus-
schen lang gras soms wel 30 cM.), verspreid behaard,
naar boven klierachtig, stengel rechtopstaand, al of niet
vertakt, bladeren hart-eivormig, gekarteld-gezaagd, bloem-
stelen half zoo lang als de kelk, bloemkroon lichtblauw,
vrucht plat, omgekeerd hartvormig. — April — Oktober,
zeer algemeen langs dijken en op grasland, en tusschen
straatsteenen. Veld-eereprijs.

II. Bloemen alleenstaand in de bladoksels.

V. a gr est is L., een- of tweejarig, 10 — 25 cM., plant
lichtgroen, glanzend, weinig behaard, bladeren lang-
eivormig, aan den voet afgeknot of hartvormig, bloem-
stelen ongeveer zoo lang als de bladeren, bloemkroon
lichtblauw, donkerder geaderd, onderste slip wit, vrucht
met klierharen. — April — September, op bouw- en moes-
land. Akker-eereprijs.

4. RHINANTHUS — RATELAAR

Bladeren tegenoverstaand, ongesteeld, met hartvormigen
voet, ruw, kelk zijdelings samengedrukt, buikig opge-
blazen, viertandig, bovenlip der bloemkroon helmvormig,
zijdelings afgeplat, onder den top aan weerszijden met
een tand bezet, vrucht cirkelrond, bijna plat. tweekleppig,
hokken veelzadig, zaden plat, gevleugeld.

R. major Ehrhart, tweejarig, 30 — 45 cM., stengel
rechtopstaand, vertakt, zwartbruin gestippeld, schutbla-
deren geelwit, tanden van de bovenlip der bloemkroon
tamelijk lang, gebogen, donkerpaars, bloemen geel. —
Mei, Juni, in de landduinen en langs den Strooweg.
Alector olophus major Reichenbach. Groote
ratelaar.

R. minor Ehrhart, tweejarig, 15 — 30 cM., stengel

rechtopstaand, al of niet vertakt, niet gespikkeld, schut-

XII 177

SCROPHU- bladeren groen, tanden van de bovenlip der bloemkroon

LARIA- kort, vlak, geel of vuilblauw, bloemen bruinachtig geel. —

CEAE Mei — Juli, algemeen langs wegen en dijken, vooral naar

den duinkant. Alectorolophus minor Wimmer

et Grabowsky. Kleine ratelaar.

Aanm. De bloemen zijn homogaam en worden door

hommels bestoven. De buikig opgeblazen kelk

vangt veel wind, zoodat de gevleugelde zaden

gemakkelijk ver verspreid worden. De Ratelaars

zijn halve parasieten, die zich op de wortels

van allerlei monokotylen en dikotylen nestelen.

Evenals vele andere parasieten worden zij bij

het drogen zwart.

5. PEDICULARIS — KARTELBLAD

Bladeren vindeelig, kelk opgeblazen, zijdelings afgeplat,
twee- of vijflobbig of -spletig, bovenlip der bloemkroon
helmvormig, stomp en uitgesneden of gesnaveld, onderlip
vlak, drielobbig, doosvrucht scheef gesnaveld, twee-
kleppig, zaden weinig talrijk, groot, gerimpeld.
Aanm. Evenals de vorige homogaam en door hommels
bestoven. Parasiteeren eveneens op de wortels
van andere planten en worden bij het drogen
zwart.

P. s i 1 V a t i c a L., tweejarig of overblijvend, 10 — 20
cM.j hoofdstengel van den voet af bloemdragend, vele
onvertakte zijstengels, die plat neerliggen en aan den
top enkele bloemen dragen, kelk ongelijk vijftandig,
tanden gekarteld, bladachtig, bovenlip der bloemkroon
aan weerszijden met een spitsen tand, bloemkroon roze-
rood, zelden wit. — Mei, Juni, op vochtige plekken in
de duinen, o. a. in het Duivelsmeer. Bosch-kar-
t e 1 b 1 a d.

P. p a 1 u s t r i s L., tweejarig, 15 — qo cM., stengel recht-
opstaand, met opgerichte takken, kelk tweespletig, met
bladachtige, kroesgetande lobben, bovenlip der bloem-
kroon aan weerszijden met een priem vormigen tand,
bloemen lichtpaars, bovenlip donkerder. — Mei — Juli,

178

in de duinen, overal op vochtige plekken. Moeras- PLANT A-
k a r t e 1 b 1 a d. GINACEAE

6. EUPHRASIA - OOGETROOST

E. o f f i c i n a 1 i s L., eenjarig, 5 — 25 cM.. stengel recht-
opstaand, al of niet vertakt, met schuin afstaande tak-
ken, bladeren zittend, eivormig, kelk diep vierspletig,
slippen lancetvormig, bloemkroon wit of blauwachtig
met paarse strepen, onderlip driespletig, vlak, met citroen-
gele vlek, bovenlip flauw helmvormig, tweelobbig, doos-
vrucht afgeplat, twee- tot vierkleppig, zaden klein, ge-
sleufd. — Juni — Augustus, algemeen op vochtige plekken
in de duinen en aan den duinvoet. Gewone ooge-
troost.

Aanm. Protogynisch, wordt door bijen bestoven, en is
als de vorige een wortelparasiet.

FAM. 61. PLANT AGINACEAE

Bloemen tweeslachtig, zeldzamer eenhuizig, kelk vier-
deelig, of twee- tot driebladig, bloemkroon stralend
symmetriek, vergroeidbladig, vierdeelig, droogvliezig,
meeldraden 4, meestal in de bloemkroonbuis ingeplant,
vruchtbeginsel bovenstandig, een- of tweehokkig, stijl i,
met langen, draadvormigen stempel, vrucht een doos-
of dopvrucht.

Aanm. De bloemen zijn meestal protogynisch en vol-
komen op bestuiving door den wind ingericht.

I. Bloemen tweeslachtig, ongesteeld, in een dichte aar,
eenig bij ons voorkomend geslacht — i. Plantago.

I. PLANTAGO — WEEGBREE

Bloemen tweeslachtig, kelk vierdeelig, bloemkroonbuis
trechtervormig met vierdeeligen zoom, dekselvrucht twee-
tot vierhokkig.

A. Kroonbuis kaal, bloemstengel rond of kantig, zwak
of diep gegroefd.

P. major L., overblijvend, 15—30 cM., kaal of ver-

179

PLANT A- spreid behaard, bladeren eivormig of elliptisch, drie-
GINACEAE tot zevennervig, gaafrandig of zwak getand, plotseling
in den tamelijk langen, breeden stengel versmald, bloe-
men in lange, dichte, cylindrische aren, schutbladeren
droogvliezig, groen gekield, bloemkroonslippen stomp. —
Juni — Oktober, zeer algemeen op den zeedijk, den
schordijk, langs het Noordhollandsch Kanaal en in de
duinen. Groote weegbree.

P. lanceolata L., overblijvend, 15—45 cM., kaal
of behaard, bladeien lancetvormig, drie- tot vijfnervig,
in een langen, gootvormigen steel versmald, bloeiwijze
dicht eivormig of langwerpig, schutbladeren eivormig,
lang toegespitst, bloemkroonslippen eivormig, toegespitst,
vliezig met bruine streep, meeldraden geelachtig wit. —
Mei — September, zeer algemeen langs wegen en dijken
en op de schorren. Kleine weegbree.

B. Bloemkroonbuis behaard, bloemstengel rolrond, niet
gegroefd.

P. c o r o n o p u s L., een- of tweejarig, bladeren vin-
spletig of zelfs dubbel vinspletig, lichtgroen, meestal
ruwharig, bloemstengel langer de bladeren, aangedrukt
behaard, bloemen in dichte cylindrische aren, achterste
kelkslippen met vliezig gevleugelde, gewimperde kiel,
doosvrucht eivormig. Juni — September, algemeen langs
den zeedijk. Hertshoorn-weegbree.

P. maritima L., overblijvend, 15—40 cM., kaal,
grijsgroen, bladeren lijnvormig, gootvormig, drienervig,
aan den voet en aan den top versmald, rechtopstaand,
gaafrandig, bloemstengel langer dan de bladeren, aar
lang, cylindrisch, achterste kelkslippen met een scherpe,
kruidachtig gewimperde kiel. — Juni — Oktober, algemeen
op de schorren en langs den zeedijk. Zee-weegbree.

FAM. 62. CAMPANULACEAE

Planten met afwisselende, ongedeelde bladeren, bloemen
tweeslachtig, stralend symmetriek, vruchtbeginsel onder-
standig, twee- tot vijf hokkig, kelk vijfdeelig of -spletig,
180

bloemkroon met vijfspletigen zoom, meeldraden 5, stijl CAMPA-
I met 2 — 5 stempels, vrucht een doosvrucht. NULACEAE

I. Bloemen klein, in hoofdjes, door een gemeenschap-
pelijk omwindsel omgeven, slippen der bloemkroon

lijnvormig i. Jasione.

I.* Bloemen groot, klokvormig, in trossen, zonder ge-
meenschappelijk omwindsel, slippen der bloem-
kroon breed 2. Campanula.

1. JASIONE — ZANDKLOKJE

J. montana L., tweejarig, 15 — 45 cM., vele stengels
rechtopstaand of opstijgend, beneden ruwharig, bebla-
derd, boven kaal, onbebladerd, bladeren langwerpig,
met gegolfden rand, bloemen lichtblauw, bloemkroon
tot bijna aan den voet vijfdeelig, slippen eerst verbon-
den, later van beneden af loslatend, meeldraden draad-
vormig, stempels 2, kort, vrucht kogelvormig, tweehok-
kig. — Juni — September, algemeen aan duinhellingen.
Berg-zandklokj e.

Aanm. De bloemen zijn zoo volkomen protandrisch, dat
zelfbestuiving onmogelijk is. De honing wordt
op de oppervlakte van het vruchtbeginsel afge-
scheiden, en is voor allerlei insekten bereikbaar.

2. CAMPANULA — KLOKJE

C. rotundifolia L., overblijvend, 15—30 cM.,
stengel meestal vertakt, wortelbladeren rond-niervormig
of hartvormig, stomp-gezaagd (in den bloeitijd meestal
verdwenen), hoogere bladeren lancet- tot lijnvormig,
gezaagd of gaafrandig, bloemen gesteeld, hemelsblauw,
zelden wit, kelk vijfslippig, bloemkroon vijflobbig of
-spletig, stijl met 3 of 5 draadvormige stempels, doos-
vrucht tolvormig. — Juni — Oktober, langs den spoor-
dijk en zeldzamer langs het Noordhollandsch Kanaal.
Gras-klokje.

Aanm. De bloemen zijn protandrisch en worden door
hommels bestoven. De meeldraden vormen in
de jonge bloem een gesloten buis rondom de

181

CAMPA- stempels, die met stijve haren bezet zijn en het

NULACFAE stuifmeel opvangen. Daarna verwelken de meel-

draden, de bloemen openen zich en de hommels
kunnen zich met het stuifmeel bepoederen.
Later ontluiken de stempels en krommen zich,
zoodat de ontvankelijke oppervlakte naar buiten
gekeerd wordt. Blijven de insekten uit, dan
krullen ze zich nog verder om, zoodat dan zelf-
bestuiving plaats grijpt.

FAM. 63. RUBIACEAE

Planten met vaak vierkanten stengel, bladeren tegen-
overstaand, bloemen tweeslachtig of gemengdslachtig,
kelk vaak tot een korten zoom gereduceerd, of zelfs
geheel verdwenen, bloemkroon vergroeidbladig, meestal
vier- tot vijf-, zelden driespletig, vruchtbeginsel onder-
stan dig, tweehokkig, meel draden 4 of 5, op de bloem-
kroonbuis ingeplant, stijl ongedeeld of tweedeelig, vrucht
een tweenotige splitvrucht (dubbele dopvrucht) of een
steenvrucht.

I. Bloemkroon stervormig, vlak, wit of geel — i. Galium.
I.* Bloemkroon trechtervormig, lila 2. Sherardia.

I. GALIUM — WALSTROO

Bladeren kransstandig, bloemen in bijschermen, kelk-
zoom onduidelijk, bloemkroon stervormig of vlak-klok-
vormig, vier- zelden driespletig, vrucht meer of minder
tweenotig.
Aanm. De Galium-soorten zijn meestal duidelijk pro-

tandrisch en worden door talrijke kevers, vliegen

en bijen bestoven.

A. Stengel ruw door weerhaakjes, bros, bladkransen
vier- tot achttallig.

G. a par in e L., eenjarig, 60 — 120 cM., plant forsch,
stengel liggend of door middel van de stekels klim-
mend, sterk vertakt, bladkransen zes- tot achttallig, aan
den rand en op de middennerf door achterwaarts ge-
kromde stekels ruw, bijschermen in de bladoksels,
182

samengesteld, langer dan de bladeren, bloemen klein, RUBIA-
vrucht op een rechte steel, met hakige borstels bezet. CEAE
— Juni— Oktober, algemeen op den zeedijk, langs
wegen en op fortwallen. Kleef kruid.

G. palustre L., overblijvend, 15—60 cM., plant
tenger, stengel liggend of opstijgend, uitgespreid ver-
takt, bladkransen meestal viertallig, bladeren stomp,
zonder stekelpuntje, bloemen wit, vrucht glad of fijn-
rimpelig. — Mei — Juli, algemeen op vochtige plekken
in de duinen en langs slooten. M oeras-walstroo.

B. Overblijvende planten, stengel niet stekelig, blad-
kransen zes- tot twaalftallig.

G. verum L., 15 — 60 cM., wortelstok sterk vertakt,
stengel rechtopstaand, opstijgend of liggend, kortharig,
bladkransen acht- tot twaalftallig, bladeren lijnvormig-
stekelpuntig, van onderen witachtig, zachtharig, bloem-
kroon citroengeel, bloemen in bijschermen, die tezamen
een dichte pluim vormen, zeer welriekend. — Juli,
Augustus, algemeen in droge duinpannen en duinhel-
lingen, minder algemeen langs het Noordhollandsch
Kanaal. Echt wal stro o.

Aanm. Niet zelden vindt men vergroende en mis-
vormde bloemtrossen, welke misvormingen door
mijten (Phytoptus-soorten)worden teweeggebracht.

G. m o 1 1 u g o L., 25 — 90 cM., stengel opstijgend, vier-
kant, kaal, bladkransen achttallig, de hoogere vaak
minder, bladeren lancetvormig of omgekeerd eivormig,
aan beide zijden groen, stekelpuntig, bloemen wit of
geelachtig wit, welriekend. — Mei — Augustus; langs het
Noordhollandsch Kanaal groeit de var. erectum
H u d s o n , met lang-lijnvormige, spitse bladeren, recht-
opstaande takken en groote vruchten. Rechtop-
staand walstroo.

2. SHERARDIA

S. arvensis L., eenjarig, 10 — 30 cM., wortel helder-
rood, stengel vertakt, liggend of opstijgend, bladeren

183

RUBIA- verspreid ruwharig, stekelpuntig, de onderste spatelvor-

CEAE mig in viertallige kransen, de hoogere lancetvormig, in

zestallige kransen, bloemen in hoofdjes, lila, vrucht

aangedrukt, ruwharig. — Juni— Oktober, een enkele

maal gevonden op grasland. Akker-sherardia.

FAM. 64. CAPRIFOLIACEAE

In den regel heesters, soms windend, bladeren meestal
tegenoverstaand, kelk vier- tot vijfspletig of -deelig,
vaak zeer klein, bloemkroon rad-, klok- of buisvormig,
stralend of zijdelings symmetriek, meestal vijfdeelig,
meeldraden 5, vruchtbeginsel onderstandig, twee- tot
vijfhokkig, stijlen i of meer, vrucht een bes of steenvrucht.
I. Bladeren oneven gevind, bloemkroon met korte
buis, stempels 3 — 5, zittend, eenig bij ons voor-
komend geslacht ■ — — — i. Sambucus.

I. SAMBUCUS — VLIER

S. n i g r a L., heester, 2 — 4 M., takken zacht, met veel
wit merg, bladeren gevind, blaadjes eivormig, lang-toe-
gespitst, ongelijk gezaagd, bloemen in vlakke bijscher-
men, kelk tot op de helft met het vruchtbeginsel ver-
groeid, bloemkroon geelachtig wit, radvormig, zoom
vijfdeelig, ten slotte teruggebogen, meeldraden 5, geel,
stempels 3 of 5, ongesteeld, steenvrucht kogel vormig,
zwart-violet. — Juni, Juli, hier en daar aangeplant.
Gewone vlier.

FAM. 65. VALERIANACEAE

Planten met meestal tegenoverstaande bladeren, bloemen
zeer klein, tweeslachtig, zwak zijdelings symmetriek,
bloemkroon vaak met een spoor of bult, buis- of trech-
tervormig, meeldraden i — 4, bij onze soorten 3, vrucht-
beginsel onderstandig, stijl i, naar boven vaak drie-
deelig, vrucht een dopvrucht.

I. Kelkzoom naar binnen opgerold, later tot een haar-
kroontje uitgroeiend, bloemkroon onregelmatig, ge-
spoord I. Valeriana.

184

I.* Kelkzoom niet opgerold, getand, bloemkroon regel- COMPO-
matig, ongespoord 2. Valerianella. SITAE

1. VALERIANA — VALERIAAN

V. dioica L., overblijvend, 15 — 30 cM., wortelstok
kruipend, uitloopers vormend, stengel rechtopstaand,
gegroefd, vooral onder de knoopen verspreid behaard,
wortelbladeren rond-eivormig tot elliptisch, stengelbla-
deren liervormig-vinspletig, de hoogste met lijnvormige
slippen, bloemkroon trechtervormig, aan den voet met
een stomp spoortje, vrucht eenhokkig, bloemen in 3
vormen en grootten, de grootste (manlijke) bleekrood,
de middelste (meestal tweeslachtige) en de kleinste
(vrouwelijke) wit, de eerste in losse, de beide laatste
in gedrongen bijschermen. — April, Mei, in moeras-
sige grasvlakten aan den duinvoet, b.v. op Doggers-
plaats. Kleine valeriaan.

2. VALERIANELLA - VELDSLA

V. olitoria Pollich, een- of tweejarig, 10 — 20 cM.,
stengel rechtopstaand, meestal gaffelvormig vertakt,
kantig, beneden behaard, bladeren meestal gaafrandig,
spatelvormig, bloemen hoofdjesachtig gedrongen, bleek-
paars, kelkzoom onduidelijk drietandig, bloemkroon
trechtervormig, vrucht kaal, driehokkig, lensvormig. —
April, Mei, algemeen op den dijk van het Noord-
hollandsch Kanaal en langs fortwallen. G e m e e n e
veldsla.

FAM. 66. COMPOSITAE

Planten met in den regel afwisselende bladeren, bloe-
men tweeslachtig of gedeeltelijk, (zeer zelden alle)
eenslachtig of ongeslachtelijk, klein, in gewoonlijk veel-
bloemige hoofdjes, door een gemeenschappelijk om-
windsel omgeven, dat meestal uit verscheidene rijen
van blaadjes bestaat, soms de afzonderlijke bloempjes
met een schutblad, (strooschub), kelk ontbrekend, een
lage rand vormend of uit borstels of haren bestaand,

185

COMPO^ pappus geheeten, die later het vruchtpluis vormen, bloem-
SITAE kroon vergroeidbladig, buis-, trechter- of lintvormig, meel-
draden 5, helmdraden meestal vrij, helmhokjes lang,
gewoonlijk tot een cylindrische buis vergroeid, vrucht-
beginsel onderstandig, stijl i met 2 stempels.
Aanm. De Compositae bezitten onder de dikotyle
planten, evenals de Orchidaceae onder de mo-
nokotyle de meest volmaakte inrichtingen ter
bevordering van de bestuiving door insekten.
Door de vereeniging van talrijke afzonderlijke
bloemen in zoogenaamde hoofdjes wordt voor
elk de kans om opgemerkt en bestoven te wor-
den aanmerkelijk vergroot. Met hetzelfde doel
zijn vaak de randbloemkronen tot een lang
lint uitgegroeid, ja, de arbeidsdeeling gaat zoo-
ver, dat vaak een buitenste krans van onvrucht-
bare, doch zeer in het oog loopende bloemen
uitsluitend dient om de aandacht der insekten
te trekken. Doordat de bloemen zoo dicht bij
elkaar staan, kunnen de insekten in korten tijd
vele bezoeken en bestuiven. Onder in de bloem-
kroonbuis wordt rijkelijk honing afgescheiden,
die door de vergroeide meeldraden tegen regen
beschermd is. De bloemen zijn niet zelden
eenslachtig en volkomen protandrisch : in de
tweeslachtige bloemen ontluiken de meeldra-
den reeds in den knop. Zij openen zich naar
binnen, zoodat de koker, door de vergroeide
helmknoppen gevormd, met stuifmeel gevuld
raakt. De met haren bezette stempel is dan
nog gesloten, groeit uit en veegt als een borstel
het stuifmeel uit de buis, zoodat de insekten
het kunnen meevoeren, (manlijk stadium). In
het volgende, vrouwelijke, stadium spreiden zich
de beide stempels uit, zoodat hun met papillen
bekleede, ontvankelijke oppervlakte naar bui-
ten gekeerd en voor de met stuifmeel beladen
insekten toegankelijk is. Blijven de insekten
uit, dan kan de stempel zich verder omkrullen,
186

komt zoodoende in aanraking met de pollen- COMPO-
koiTels, die aan den stijl zijn blijven kleven SITAE
en er heeft dan zelfbestiiiving plaats. Daar het
omwindsel voor alle bloemen van een hoofdje
als kelk fungeert, komen de kelken der afzon-
derlijke bloempjes of niet tot ontwikkeling of
wel ze vormen het vruchtpluis, dat de ver-
spreiding der vruchten in hooge mate bevordert.
I. Alle bloemen tweeslachtig, lintvormig.

2. Pappus uit droogvliezige blaadjes bestaand —

24. Cichorium.

2.* (zie ook 2**) Pappus uit haren of borstels bestaand.
3. Pappus ongesteeld.

4. Vrucht vlak samengedrukt, pappusha-
ren zuiver wit, bladeren stekelpuntig
of bijna doornig getand — 20. Sonchus.
4.* Vrucht rolrond of vijf kantig, bladeren
niet stekelig getand.
5. Pappusharen buigzaam, zuiver wit,
omwindsel tweerijig — 30. Crepis.
5.* Pappusharen bros, vuilwit, omwind-
sel dakpanachtig— 31. Hieracium.
3.* Pappus in den vruchttijd gesteeld, blade-
ren in een wortelrozet, bloemstengel hol,

met melksap 28. Taraxacum.

2.**Pappus uit schubben of vedervormige haren be-
staand.

6. Pappus der buitenste bloemen uit een krans
van schubben of een veelspletige vliezige

ring bestaand — 25. Thrincia.

6.* Pappus van alle bloemen vedervormig —

27. Tragopogon.

6.**Pappus bestaand uit een binnenste veder-
krans door eeji krans van haren omringd
of wel van alle bloemen vedervormig —

26. Leontodon.

I.* (zie ook I**) Alle bloemen buis- of trechtervormig,
randbloemen al of niet verschillend van de mid-
delste bloemen.

187

COMPO- 7. Pappus ontbrekend of zeer kort, schubvormig.
SITAE 8. Hoofdjes zeer klein, in aren of trossen,
bloemen onaanzienlijk, bruinachtig- of geel-
achtig- wit 8. Artemisia.

8.* Hoofdjes aanzienlijk, breed.

9. Hoofdjes goudgeel in vlakke scherm-

vormige trossen 9. Tanacetum.

9.* Hoofdjes groenachtig geel, bloembodem
in rijpen toestand kegelvormig, hol —

13. Matricaria.

(Centaurea jacea, die ook geen pappus heeft, is door

zijn naar den top droogvliezige om windselbladeren en

roode bloemen gemakkelijk hiervan te onderscheiden).

7.* Pappus aanwezig (alleen soms bij de randbloe-

men ontbrekend).

10. Bloemen aan den voet zonder strooschub-
ben. (Alleen bij Filago aan den rand
eenige schutblaadjes).
II. Omwindsel eenrijig, aan den voet
vaak met een tweede rij korte blaadjes.
12. Stengel met schubben bezet, bla-
deren wortelstandig, bloemen
vuilpaars tot witachtig

188

3. Petasites.

12*. Stengel bebladerd, bloemen geel

; 15. Senecio.

iT.* Omwindsel twee- tot dricrijig of
dakpanachtig.

13. Bladeren handvormig, tegenover-
staand, pappus uit haren be-
staand I. Eupatorium.

13.* Bladeren ongedeeld, afwisselend.

14. Plant groen, behaard

__ 6. Erigeron.

14.* Plant wit- of grijsviltig.

15. Hoofdjes in doorsnede
vijf kantig, ten minste
de buitenste omwind-
selblaadjes aan den

voet kruidachtig COMPO-

17. Filago. SITAE

15.* Hoofdjes in doorsne-
de rond, om windsel-
blaadjes droog-vliezig

16. Gnaphalium.

10.* Bloemen aan den voet met strooschubben
of borstels.

16. Bloembodem diep gegroefd, randen
der groefjes vliezig - 19. Onopordon.
16.* Bloembodem niet gegroefd.

17. Bladeren tegenoverstaand, pappus
uit 2 — 4 weerhaakachtige borstels

bestaand 14. Bidens.

17.* Bladeren afwisselend.

18. Binnenste omwindselblaad-
jes glanzend, geelwit, stra-
lend, droogvliezig, grooter
dan de buitenste, die stekelig

zijn 21. Carlina.

18.* Binnenste omwindselblaad-
jes niet droogvliezig of stra-
lend.
19. Pappus vedervormig, omwindselblaad-
jes doornig toegespitst - 22. Cirsium.
19.* Pappus uit haren of borstels bestaand.
20. Omwindselblaadjes kruidachtig,
aan den top haakvormig ge-
kromd 18. Lappa.

20.* Omwindselblaadjes aan den top
niet haakvormig gekromd.
21. Omwindselblaadjes franje-
achtig gespleten of met
droogvliezig aanhangsel —

23. Centaurea.

21.* Omwindselblaadjes smal,
niet franjeachtig, stekelpun-
tig, zonder aanhangsels —

20. Carduus.

189

COMPO- i.**Randbloemen lintvormig, stralend, schijfbloemen
SITAE buisvormig.

22. Bladeren wortelstandig, stengel enkelvoudig,
bladerloos.
23. Stengel met schubben bezet, met i hoofdje,

alle bloemen geel, pappus harig

2. Tussilago.

(Petasites, dat hier gezocht kon worden, heeft een sten-
gel met vele hoofdjes, roodachtig witte bloemen zonder
echte straalbloemen).

23.* Stengel zonder schubben, straalbloemen
wit of rood, schijfbloemen geel, pappus

ontbrekend 5. Bellis.

22.* Stengel bebladerd, al of niet vertakt.

24. Bladeren tegenoverstaand, pappus uit 2 — 4
haakvormige borstels bestaand, bloemen

geel of bruingeel 14. Bidens.

24.* Bladeren afwisselend.

25. Schijfbloemen aan den voet met
strooschubben.

26. Schijfbloemen witachtig, straal-
bloemen kort, breed, hoogstens

10 in ieder hoofdje

10. Achillea.

26.* Schijfbloemen geel, breed lijn-
vormig of langwerpig, talrijk

II. Anthemis.

25.* Schijfbloemen zonder strooschubben.
27. Pappus ontbrekend of kort.

28. Omwindselblaadjes bruin-
achtig-droogvliezig, gerand,
bloembodem vlak of ge-
welfd, gevuld

12. Chrysanthemum.

28.* Omwindselblaadjes groen,
witgerand , bloembodem

kegelvormig, hol

13. Matricaria.

27.* Pappus uit haren bestaand.
190

29- Omwindselblaadjes eenrijig, vaak met COMPO-

schubben 15. Senecio. SITAE

29.* Omwindselblaadjes twee- of drierijig
of dakpanachtig.

30. Alle bloemen geel - 7. Pulicaria.

30.* Straalbloemen niet geel gekleurd.

31. Straalbloemen meer dan i

rij, zeer smal, de binnenste

vaak draadvormig

EUPATORIUM

6. Erigeron.
31.* Straalbloemen in i rij lint-
vormig 4. Aster.

E. cannabinum L., overblijvend, 75 — 150 cM.,
kortbehaard, stengel rechtopstaand, al of niet vertakt,
bladeren kortgesteeld, drie- tot vijfdeelig, met lang-
puntige, gezaagde, lancetvormige blaadjes, hoofdjes
klein, cylindrisch, rolrond, meestal vijfbloemig, in
dichte, schermvormige trossen, omwindsel dakpanachtig,
armbladig, bloemen alle tweeslachtig, buisvormig, vuil-
rose, pappus langer dan de vrucht. — Juli — September,
een enkele maal gevonden tusschen kreupelhout bij de
schietbanen in de duinen. Koninginnekruid.

2. TUSSILAGO

T. farfara L., overblijvend, 10—20 cM., stengel met
ei-lancetvormige schubben bezet, met i vrij groot hoofdje,
dat voor en na den bloeitijd overhangt, bladeren na
de bloemen verschijnend, wortelstandig, langgesteeld,
rond-hartvormig, uitgeschulpt, van onderen witviltig,
omwindsel tweerijig, randbloemen zeer smal lintvormig,
vrouwelijk, vruchtbaar, schijfbloemen buisvormig, vijf-
tandig, tweeslachtig, maar onvruchtbaar, alle goudgeel. —
Maart, April, hier en daar langs het Noordhollandsch
Kanaal en op Doggersplaats. Klein hoefblad.

3. PETASITES

P. officinalis M ö n c h, overblijvend, 30 — 50 cM.,

191

COMPO- uitloopers vormend, bladeren na de bloemen verschij-
SITAE nend, zeer groot, langgesteeld, rond-hartvormig, getand,
van onderen grijsgroen, zachtharig, omwindsel onregel-
matig, twee- tot drierijig, bloemen tweehuizig of ge-
mengdslachtig, vuilpurper of roodachtig wit, welriekend,
randbloemen vrouwelijk, vruchtbaar, draadvormig, met
scheef afgesneden zoom, schijf bloemen tweeslachtig, .on-
vruchtbaar, met klokvormigen, vijftandigen zoom. —
Maart, April, aan den dijk langs het Noordhollandsch
Kanaal. Groot hoefblad.

4. ASTER - ASTER

A. tripolium L., tweejarig, 15 — 50 cM., kaal, vlee-
zig, stengel rechtopstaand of opstijgend, naar boven
vertakt, onderste bladeren langgesteeld, elliptisch tot
lancetvormig, de bovenste lijn- lancetvormig, spits,
bloemhoofdjes in tuilen, omwindsel dakpanachtig, rand-
bloemen paars, lintvormig, vrouwelijk, zelden onvrucht-
baar of ontbrekend, schijfbloemen geel, buisvormig,
tweeslachtig, pappus ruwharig. — Juli — September, al-
gemeen op de schorren, langs het Noordhollandsch
Kanaal, langs slooten en grachten in de stad. Zulte.

5. BELLIS

B. perennis L., overblijvend, 4 — 15 cM., kaal of be-
haard, wortelstok kort, zodevormcnd, bladeren in een
wortelrozet, spatel vormig, stomp, stengel met i hoofdje,
omwindsel tweerijig, stomp, randbloemen lintvormig,
vrouwelijk, eenparig, wit, somtijds rood, schijfbloemen
buisvormig, tweeslachtig, geel. — Bloeit het geheele
jaar door, overal op grasland, langs wegen en dijken.
M a d e 1 i e f j e.

6. ERIGERON — FIJNSTRAAL

E. acer L., tweejarig of overblijvend, 15—30 cM.,
ruwharig, stengel naar boven sterk vertakt, bladeren
lijnvormig-langwerpig, stomp, ruwharig, bloemhoofdjes
vrij groot in een ijlen, eenigszins samengestelden tros,
omwindsel veelrijig, dakpanachtig, buitenste randbloe-
192

men smal-lintvormig, de binnenste draadvormig, alle COMPO-
paars, vrouwelijk, veelrijig, schijfbloemen buisvormig, SITAE
tweeslachtig, geel, pappus wit of roodachtig. — Juni —
Augustus, in de duinen bij de schietbanen, op den
spoordijk en op den schordijk. Scherpe fijnstra al.

7. PULICARIA — VLOOKRUID

P. dysenterica Gartner, 30—75 cM., wortelstok
korte uitloopers vormend, stengel rechtopstaand, naar
boven vertakt, dicht wollig behaard, bladeren langwerpig
of lancetvoimig, spits, met hartvormigen voet stengel-
omvattend, hoofdjes vrij groot, in schermachtige plui-
men, omwindselblaadjes veelrijig, dakpanachtig, rand-
bloemen lintvormig, vrouwelijk, eenrijig, heldergeel,
uitgespreid, schijfbloemen buisvormig, tweeslachtig, pap-
pus dubbel, een binnenrij van haren en daarbuiten een
vliezige, korter of langer getande ring. — Juli — September,
langs de Doggersvaart en in de landduinen bij Falga.
Groot vlookruid.

8. ARTEMISIA — ALSUM

Hoofdjes klein, cylinder- tot kogelvormig, vaak knik-
kend, omwindsel dakpanachtig, bloemen alle tweeslachtig
of de randbloemen vrouwelijk, de schijfbloemen soms
onvruchtbaar, randbloemen buisvormig, drietandig, schijf-
bloemen buisvormig vijftandig, pappus ontbrekend.

A. maritima L., overblijvend, 20—50 cM., sterk
riekend, stengel opstijgend of rechtopstaand, bladeren
sneeuwwit-viltig, twee- tot driemaal gevind, met lijn-
vormige stompe slippen, hoofdjes langwerpig, van buiten
viltig, bloemen alle tweeslachtig, vruchtbaar. — Septem-
ber, Oktober, op de schorren en langs den schordijk.
Zee-alsem.

A. V u 1 g a r i s L., overblijvend, 50 — 100 cM., stengel
rechtopstaand of opstijgend, sterk vertakt, naar boven
kortbehaard, bladeren van boven kaal, groen, van onderen
wit- viltig, met teruggeslagen randen, aan den voet ge-
oord, vindeelig met lancetvormige, stekelvormige slippen,
XIII 193

COMPO- hoofdjes lang-eivormig, van buiten viltig, bloemkroon
SITAE geel of roodbruin. — Juli — September, tusschen steen-
hoopen op den schordijk achter fort Oostoever. G e-
m e e n e alsem.

9. TANACETUM — WORMKRUID

T. vul gare L., overblijvend, 50 — 120 cM., sterk en
bitter riekend, bijna kaal, stengel rechtopstaand, naar
boven vertakt, bladeren taai, gespikkeld, vindeelig, met
lang-lancetvormige, stompe, gezaagde of vinspletige slip-
pen, hoofdjes in een dichten schermvormigen tros,
omwindsel dakpanachtig, randbloemen buisvormig, drie-
tandig, vrouwelijk, of evenals de schijfbloemen twee-
slachtig, vijftandig, pappus een vliezig kroontje. —
Juni — Oktober, algemeen langs het Noordhollandsch
kanaal en op fortwallen. Boeren-worm kruid.

10. ACHILLEA — DUIZENDBLAD

Stengel rechtopstaand, aan den top vertakt, omwindsel
dakpanachtig, hoofdjes klein, in een dichten, scherm-
vormigen tros, omwindsel dakpanachtig, randbloemen
bijna cirkelrond, lintvormig, vrouwelijk, wit of rosé,
schijfbloemen afgeplat-buisvormig, tweeslachtig, geel of
bruinachtig, pappus ontbrekend.

A. millefolium L., overblijvend, 15 — 45 cM. ,
stengel rechtopstaand, in den regel niet vertakt, meer
of minder behaard, bladeren dubbel vindeelig, hoofdjes
in een saamgedrongen scherm, klein, omwindselblaadjes
met vliezigen r^nd, randbloemen 4—6, kort, wit of rosé,
schijfbloemen geelachtig wit. — Juni— Oktober, zeer
algemeen langs wegen en dijken en in de duinen.
Gemeen duizendblad.

A. p t a r m i c a L., overblijvend, 30 — 60 cM., stengel
rechtopstaand, naar boven vertakt, bladeren lancet- tot
lijnvormig, toegespitst, de onderste fijn-, de bovenste
diepgezaagd, bloeiwijze vrij los, hoofdjes niet zeer klein,
randbloemen 5—10, wit, schijfbloemen geelachtig wit. —
Juli— September, in vochtige valleien en droge slooten
194

in de duinen bij den vuurtoren. Moeras-duizend- COMPO-
b 1 a d. SITAE

11. ANTHEMIS

A. cotula L., eenjarig, 15 — 45 cM., onaangenaam
riekend, weinig behaard, stengel sterk vertakt, bladeren
dubbel vindeelig, met lijnvormige, ongedeelde of twee-
tot driespletige slippen, omwindsel dakpanachtig, rand-
bloemen lintvormig, vrouwelijk, wit, schijf bloemen
samengedrukt-buisvormig, tweeslachtig, geel, pappus
ontbrekend. — Juni — Oktober, op den schordijk op een
vroegere stapelplaats van takkebossen, pothoofdplant.
Stinkende kamille.

12. CHRYSANTHEMUM — GANZEBLOEM

Omwindselblaadjes dakpanachtig, aan den rand droog-
vliezig, randbloemen lintvormig, vrouwelijk, schijfbloe-
men buisvormig-tweeslachtig, bloemen alle geel of de
straal wit.

C. leucanthemum L., overblijvend, 30—60 cM.,
kaal of verspreid-behaard, stengel rechtopstaand of op-
stijgend, een- of wéinig-hoofdig, wortelstandige blade-
ren gesteeld, breed-lancetvormig, gekerfd, getand of ge-
zaagd, bovenste ongesteeld, lang-lancetvormig, grof ge-
tand of bijna vinspletig, hoofdjes groot, alleenstaand,
schijf bloemen goudgeel, randbloemen wit. — Mei —
Juli, algemeen op de wallen van fort Oostoever, langs
het Noordhollandsch kanaal en op den spoordijk.
Witte ganzebloem.

C. inodorum L., een- of tweejarig, soms zelfs over-
blijvend, 15—60 cM., kaal, stengel rechtopstaand,
meestal vertakt, bladeren dubbel vindeelig, met smal-
lij nvorige, stekel puntige slippen, om windelblaadjes met
bruinen rand, hoofdjes iets kleiner dan die der vorige
soort, schijfbloemen geel, randbloemen wit. — Juni —
Oktober, op den zeedijk, langs het Noordhollandsch
kanaal en op den schordijk. Reukelooze ganze-
bloem.

COMPO- 13. MATRICARIA
SITAE ]^^ chamomilla L., eenjarig, 15 — 40 cM., aroma-
tisch riekend, kaal, stengel rechtopstaand, vertakt, bla-
deren dubbel vinspletig, met draadvormige, stekelpun-
tige slippen, hoofdjes vrij groot, om windselblaadjes
stomp, groen, dakpanachtig, randbloemen lang, wit,
lintvormig, vrouwelijk, ten laatste meestal teruggeslagen,
schijfbloemen geel, buisvormig, vijftandig, tweeslach-
tig. — Juni, Juli, zeldzaam in moestuinen (de Br.)
Chrysanthemum chamomilla Bernhardi.
Echte kamille.

14. BIDENS

B. cernuus L., eenjarig, 15 — 80 cM. geelgroen, sten-
gel rechtopstaand, weinig vertakt, bladeren ongesteeld,
iets vergroeid, lancetvormig, hoofdjes knikkend, om-
windsel twee- tot drierijig, de buitenste blaadjes kruid-
achtig, de binnenste droogvliezig, randbloemen door-
gaans aanwezig, lintvormig, onvruchtbaar, schijfbloe-
men buisvormig, tweeslachtig. — Juli — Oktober, in de
sloot langs den Strooweg. Knikkend tandzaad.

15. SENECIO — KRUISKRUID

Omwindsel klokvormig of cylindrisch, eenrijig, blaad-
jes vaak met donker gevlekten top, met veel kleiner
buitenschubjes, randbloemen lintvormig, vrouwelijk,
soms ontbrekend, schijfbloemen buisvormig, tweeslachtig.

S. jacobaea L., tweejarig, of overblijvend, 30—90
cM., grijsgroen, wortelstok afgeknot, stengel rechtop-
staand, naar boven vertakt, spinwebachtig, onderste
bladeren liervormig-vindeelig, hoogere vindeelig, bloem-
stelen rechtopstaand, een groote schermvormige tros
vormend, buitenschubjes van het omwindsel meestal 2,
veel korter dan de omwindselblaadjes. — Juli — Okto-
ber, algemeen in de duinen en op den schordijk, doch
alleen de var. discoïdeus Wimmer et Grabowsky,
met straallooze hoofdjes. Jakob's kruiskruid.

S. vul garis L., een- of tweejarig, vaak verscheidene
196

generaties in een jaar, lo — 50 cM., kaal of iets wollig COMPO-
behaard, stengel rechtopstaand, al of niet vertakt, hoofd- SITAE
jes klein, cylindrisch, omwindsel rolrond bijschubben
ongeveer 10, met zwarte toppen, straalbloemen ont-
brekend — bloeit het geheele jaar door, zeer alge-
meen langs wegen en dijken en op akkers. Gemeen
kruiskruid.

16. GNAPHALIUM ~ ROERKRUID

Hoofdjes klein, tot aren of kluwens vereenigd, omwindsel
droogvliezig, meerrijig, dakpanachtig, half kogelvormig
of cylindrisch, randbloemen meerrijig, draadvormig,
plant viltig, soms tweehuizig.

A. Hoofdjes eenhuizig, randbloemen vrouwelijk, schijf-
bloemen tweeslachtig.

G. uliginosum L., eenjarig, 10—25 cM., plant in
den regel sterk viltig, zeer zelden kaal, stengel recht-
opstaand, meestal van den voet af vertakt, bladeren
lijnvormig-langwerpig, stomp, hoofdjes aan het eind der
takken tot dichte kluwens vereenigd, door bladeren
omgeven, omwindselblaadjes alleen in de bovenste helft
kaal, droogvliezig, bloemen geelachtig wit. — Juni —
September, op een vroegere stapelplaats van takkebossen
op den schordijk. Pothoofdplant. Moeras-roerkruid.
G. 1 u t e o - a 1 b u m L., eenjarig, 5 — 20 cM., stengel
rechtopstaand, aan den voet vaak vertakt, evenals de
de bladeren wollig-viltig, bladeren half stengelomvattend,
de onderste stomp, de hoogere spits, hoofdjes in kluwens,
niet door bladeren omgeven, omwindselblaadjes kaal,
bijna geheel droogvliezig, geelachtig wit, bloemkroon
geel. — Juli— September, op vochtige weilanden en langs
akkerranden in het Koegras. Bleekgeel roerkruid.

B. Hoofdjes tweehuizig.

G. d i o e c u m L., overblijvend, 6—20 cM., stengel aan
den voet liggend, wortelende uitloopers vormend, bla-
deren spatelvormig, stomp, van boven groen, van onderen
evenals de stengel witviltig, de bovenste lijnvormig,

197

COMPO- spits, hoofdjes weinig talrijlc, vrouwelijke met rosé
SITAE bloemen en spitse, lange om windselblaadjes, de andere
met witte onvruchtbaar-tweeslachtige bloemen en stompe,
korte omwindselblaadjes. — Mei, Juni, in slooten aan
den duinvoet en op de Doggersplaats. Antennaria
dioeca Gartner. Tweehuizig roerkruid.

17. FILAGO

F. g e r m a n i c a L., eenjarig, 15 — 30 cM., plant viltig,
stengel rechtopstaand, van boven onregelmatig gaffel-
vormig vertakt, bladeren lang-lancetvormig, hoofdjes
20—30 bij elkaar, gaffel- of eindstandig, omwindsel
dakpanachtig, randbloemen draadvormig, meerrijig,
vrouwelijk, schijfbloemen tweeslachtig, viertandig, bloem-
kroon geelachtig wit. — Juli, Augustus, op den dijk
achter het fort Oostoever. Grijs viltkruid.

18. LAPPA — KLIS

L. minor D. C., tweejarig, 80—150 cM., bladeren
van onderen meer of minder viltig, hoofdjes vrij klein,
weinig spinwebachtig behaard, omwindselblaadjes in
een lange, haakvormig gebogen punt eindigend, ver-
spreid getand, bloemen alle buisvormig, tweeslachtig,
vruchtbaar, purper, bloemkroonbuis geleidelijk in den
zoom overgaand, pappus korter dan de vrucht. — Juli —
September, algemeen langs den dijk van het Noord-
hollandsch Kanaal en op den schordijk. Kleine klis.

19. ONOPORDON

O. acanthium L., tweejarig, 100 — 200 cM., plant
iets wollig, stengel stekelig gevleugeld door de afloo-
pende bladranden, bladeren langwerpig, bochtig-steke-
lig getand, hoofdjes alleenstaand, vrij groot, rond, om-
windsel dakpanachtig, blaadjes in een steel uitloopend,
bloemen alle buisvormig, tweeslachtig, vruchtbaar, licht-
purper, pappus dubbel zoo lang als de vrucht, rood-
achtig. — Juli, Augustus, langs de Middelvliet in het
Koegras (de Br.) Wegdistel.
198

20. CARDUUS - DISTEL COMPO::

SITAE
C. crispus L., tweejarig, 60 — 150 cM., stengel recht-
opstaand, vertakt, bladeren bochtig-vinspletig, met twee-
tot drielobbige slippen, weinig wollig, evenals de sten-
gelvleugels weinig stekelig, hoofdjes rond, tot 1V2 cM.
breed, rechtopstaand of hangend, orawindselblaadjes
stekelpuntig, bloemen alle buisvormig, tweeslachtig,
vruchtbaar, lichtpurper, pappus harig, haren getand. —
Juli — September, tusschen steenhoopen op den schor-
dijk achter fort Oostoever. Gekrulde distel.

21. CARLINA

C. vulgaris L., tweejarig, 60—150 cM., stengel recht-
opstaand, vertakt, bladeren lancetvormig, bochtig, ste-
kelig getand, ruw, omwindsel dakpanachtig, buitenste
blaadjes groen, stekelig getand, afstaand, binnenste veel
langer, droogvliezig, geelachtig, bij droog weer wijd
uitstaand, een stralenkrans vormend om de buisvormige,
tweeslachtige, vruchtbare, gele bloemen, pappus veder-
vormig. — Augustus, September, een enkele maal ge-
vonden in droge duinvalleien. Driedistel.

22. CIRSIUM — VEDERDISTEL

Omwindsel dakpanachtig, blaadjes met stekelpunt, bloe-
men alle buisvormig tweeslachtig of door mislukking
tweehuizig, pappus vedervormig.

A. Bloemen tweeslachtig, bloemkroon vijfspletig.

C. lanceolatum Scopoli, tweejarig, 50 — 100 cM.,
plant ruw-stekelig, donkergroen, stengel rechtopstaand,
vertakt, behaard, door de afloopende bladranden ge-
vleugeld, bladeren diep-vinspletig, aan de bovenzijde
stekelig, aan de onderzijde spinwebachtig behaard, slip-
pen in een scherpen stekel eindigend, hoofdjes vrij
groot, alleenstaand, rechtopstaand, bloem lichtpurper.
— Juni — Oktober, op fortwallen en langs den dijk van
het Noordhollandsch Kanaal. Speer -vederdistel.

C. palustre Scopoli, tweejarig, 50 — 150 cM.,

199

COMPO- stengel rechtopstaand, meestal onvertakt, weinig spin-
SITAE webachtig, doornig gevleugeld door de afloopende blad-
randen, bladeren lijn-lancetvormig, diep vinspletig, met
twee- tot driespletige stekelpimtige slippen, van onderen
viltig, van boven kaal of verspreid-behaard, hoofdjes
klein, dicht bij elkaar, op korte witwollige stelen, bloem
purperrood. — Juli — September, in vochtige duinval-
leien en langs de Middelvliet. Kale jonker.

B. Bloemen tweehuizig, bloemkroon tot aan den voet
vijfdeelig.

C. arvense Scopoli, overblijvend, 50 — 120 cM.,
stengel rechtopstaand, vertakt, bijna kaal, bladeren
weinig afloopend, lancetvormig, ongedeeld of bochtig
vinspletig, doornig gewimperd, hoofdjes klein, in scherm-
vormige pluimen op spin webachtig- viltige stelen, bloe-
men bleekrood. — Juli — September, algemeen op wegen
en dijken en langs vlieten. Akker-veder distel.

23. CENTAUREA — CENTAURIE

Omwindsel dakpanachtig, blaadjes stijf gewimperd of
gedoomd, randbloemen trechtervormig, onvruchtbaar,
grooter dan de schijfbloemen, zelden alle bloemen
tweeslachtig en gelijk, pappus kort, schubvormig of
borstelig, zelden ontbrekend.

Aanm. Alle soorten van het' geslacht Centaurea hebben
prikkelbare meeldraden. Raakt een insekt met
kop of pooten aan de helmdraden, dan krom-
men deze zich zoodanig, dat de door de ver-
groeide helmknoppen gevormde buis omlaag
getrokken en een gedeelte van het daarin aan-
wezige stuifmeel uitgestooten wordt.

C. jacea L., overblijvend, 30—75 cM., stengel recht-
opstaand, vertakt, meer of minder ruw, soms ook viltig,
onderste bladeren gesteeld, lancetvormig, vaak vinspletig,
hoogere langwerpig-, lancetvormig- of lijnvormig, hoofdjes
alleenstaand, bijna kogelvormig, omwindselblaadjes ge-
heel door ronde, bruine, droogvliezige of franjeachtige
aanhangsels bedekt, bloemen bleekpurper, pappus ont-
200

brekend. — Juni — Oktober, een enkele maal gevonden COMPO-
op den zeedijk. Weide-knoopkruid. SITAE

C. cyanus L., een- of tweejarig, 30—75 cM., stengel
rechtopstaand, vertakt, verspreid spin webachtig behaard,
bladeren lijn-lancetvormig, spits, de onderste getand,
de hoogere gaafrandig, hoofdjes alleenstaand, eivormig,
omwindselblaadjes smal, wit of bruin berand, rand ge-
wimperd met witte toppen, bloemkroon blauw, zelden
wit of roodachtig, pappus zoo lang als de vrucht. —
Juni— Augustus, een enkele maal gevonden tusschen
steenhoopen op den schordijk. Korenbloem.

24. CICHORIUM — CICHOREI

C. i n t y b u s L., overblijvend, 50 — 100 cM., plant met
melksap, stijf harig, stengel rechtopstaand, sparrig ver-
takt, onderste bladeren bochtig-vinspletig, met groote
eindslip, hoogere lancetvormig, stengelomvattend, hoofd-
jes groot, omwindsel tweerijig, de buitenste 5 kort, af-
staand, de binnenste 8 langer, rechtopstaand, aan den
voet vergroeid, alle klierachtig behaard, bloemen alle
lintvormig, tweeslachtig, helderblauw, spoedig verwel-
kend, pappus een of tweerijig, uit droogvliezige, al of
niet vergroeide blaadjes bestaand. — Juli, Augustus,
langs het NoordhoUandsch kanaal in het zuidelijk deel
van het gebied. Gewone cichorei.

35. THRINCIA

T. hirta Roth, overblijvend, 5—20 cM., plant met
melksap, bladeren in een wortelrozet, lijnvormig-lang-
werpig, naar onderen versmald, getand of bochtig-vin-
spletig, bloemstengels opstijgend, niet vertakt, elk met
I hoofdje, omwindsel meerrijig, dakpanachtig, blaadjes
meest 8, in den vruchttijd uitstaand en de buitenste
vruchtjes bedekkend, bloemen alle lintvormig, twee-
slachtig, goudgeel, de buitenste van onderen grijs-ge-
streept, pappus der middelste bloemen haarvormig, dat
der buitenste kort-kroonvormig. — Juli — September, hier
en daar in droge duinpannen. Leeuwetan d.

201

COMPO- 26. LEONTODON

SITAE

L, a u t u m n a 1 i s L., overblijvend, 15 — 40 cM., plant

met melksap, kaal of weinig behaard, stengel meestal
gaffelvormig vertakt, zeldzamer onvertakt, onder de
hoofdjes langzaam verdikt en met schubben bezet,
bladeren wortelstandig, lang-lancetvormig , bochtig-ge-
tand of bijna vinspletig, omwindsel meerrijig, dakpan-
achtig, bloemen alle lintvormig, tweeslachtig, geel, de
buitenste aan de onderzijde oranje gestreept, pappus
vedervormig. — Juli — Oktober, langs het Noordhol-
landsch Kanaal en op den zeedijk. Late honds-
bloem.

27. TRAGOPOGON - BOKSBAARD

T. pratensis L., tweejarig, 30—75 cM., plant met
melksap, kaal, stengel rechtopstaand, vertakt, bladeren
halfstengelomvattend, naar den top versmald, lijnvor-
mig, omwindsel achtbladig, zoo langs als of langer dan
de bloemen, aan den voet vergroeid, bloemen alle
lintvormig, tweeslachtig, zwa velgeel, zich 's morgens om
II uur sluitend, pappus vedervormig met ineengeweven
zij haren. — Mei — Juli, langs de beide dijken van
het Noordhollandsch Kanaal en op de havenlanden.
Beemd-boksbaard.

28. TARAXACUM

T. of f icin al e Web er, overblijvend, 15— 30 cM.,
plant met melksap, bladeren in een wortelrozet, meestal
uitgespreid, lancetvormig, schaafswijs ingesneden of ge-
tand, kaal of wollig-kortharig, stengel buis-scheedevor-
mig, hoofdjes vrij groot, omwindsel dakpanachtig, blaad-
jes talrijk, bloemen alle lintvormig, tweeslachtig, goud-
geel, pappus harig, langgesteeld, steel 3 maal zoo lang
als de gesnavelde vrucht. — April, Mei, zeer algemeen
langs wegen, dijken en fortwallen. Paardenbloem.

29. SONCHUS — MELKDISTEL

Planten met melksap, omwindsel kruikvormig, dak-
202

panachtig, bloemen talrijk, alle lintvormig, tweeslach- COMPO-
tig, pappus-haren zacht, sneeuwwit. SITAE

A. Plant eenjarig, stengel vertakt, met scherm-pluim-
vormige takken.

S. oleraceus L., 30—90 cM., stengel dik, hol, kaal,
bladeren groot, slap, lang, vinspletig of getand, met
pijlvorraigen voet, de hoogere stengelomvattend, hoofd-
jes gedrongen, bloemkroon lichtgeel, vrucht zwak-ge-
ribd, overdwars gerimpeld. — Juni — Oktober, op bouw-
land aan het Noordhollandsch kanaal en op den dijk
achter fort Oostoever. Moes-melkdistel.

S. asper Allioni, 30—70 cM., stengel rechtopstaand,
stijf, blauwgroen, bladeren vrij ruw, stekelig getand en
stomp geoord, aan den voet hartvormig, bloemen hel-
dergeel, vrucht sterk geribd, niet overdwars gerimpeld.
Juni — Oktober, op den zeedijk, den spoordijk en den
schordijk. Ruige melkdistel.

B. Plant overblijvend, stengel onderaan meest on ver-
takt, eerst hoogerop vertakt.

S. arvensis L., 60 — 120 cM., stengel stijf, hol, van
onderen kaal, bladeren ongelijk stekelpuntig getand,
bochtig tot vinspletig, hoofdjes in een schermvormigen
tros, dicht met gele klierharen bezet, groot, bloemen
goudgeel. — Juli — September, algemeen in zee- en
landduinen, op bouwland, op den zeedijk en op de
schorren. Akker-melkdistel.

30. CREPIS — STREEPZAAD

C. virens Villiers, eenjarig, 15 — 50 cM., plant
grasgroen, bijna kaal, stengel rechtopstaand, al of niet
vertakt, bladeren vinspletig, de hoogere lijnvormig,
alle met pijlvormigen voet stengelomvattend, omwind-
sel dakpanachtig, hoofdjes klein, bloemen alle lint-
vormig, tweeslachtig, lichtgeel, pappus sneeuwwit, buig-
zaam, vrucht met 10 ribben. — Juni — Oktober, langs
het Noordhollandsch kanaal en op de wallen van fort
Oostoever. Groen streepzaad.

203

COMPO- 31. HIERACIUM — HAVIKSKRUID

Omwindsel dakpanachtig, de buitenste blaadjes soms een
afzonderlijke bij -omwindsel vormend, bloemen alle lint-
vormig, tweeslachtig, vruchtbaar, pappusharen stijf, bros.

H. p i 1 o s e 11 a L., overblijvend, 10 — 30 cM., bladeren
wortelstandig, omgekeerd eivormig, aan beide zijden
met borstelharen, van onderen bovendien viltig, stengel
onbebladerd, met i hoofdje, omwindsel kort cylindrisch,
blaadjes grijsviltig. bloemen lichtgeel, de buitenste van
onderen rood gestreept. — Juni, Juli, in de landduinen.
Langharig havikskruid.

H. umbellatum L., overblijvend, 30 — 100 cM.,
stengel stijf rechtopstaand, dicht bebladerd, kaal of
kortharig, boven vertakt, bladeren niet- of kortgesteeld,
lancet- tot lijnvormig, gaafrandig of getand, hoofdjes
vrij groot, om windselblaadjes kaal of zwak behaard, in
drogen toestand zwartachtig, bloem goudgeel. — Juli —
Oktober, in de zee- zoowel als de landduinen, ook op
den spoordijk. Schermdragend havikskruid.
Aanm. Vrij algemeen vindt men bij ons in de duinen
aan het Schermdragend Havikskruid ronde of
spoelvormige, soms min of meer behaarde sten-
gelgallen, veroorzaakt door een galwesp, A u 1 a x
hieracii.

204

REGISTER DER PLANTENNAMEN

Aardbei - klaver

. . . 149

Abeel . . .

. . . 77

Acer. . .

. . 119

Aceraceae.

. . 119

Achillea . .

• • 194

Acorus . .

. . . 41

Addertong

. . . 30

Aegopodium

. . 126

Aera . .

• 56, 57

Agropyrum

. . 63

Agrostemma

• • 95

Agrostis .

. • 54

Akker - eereprijs.

. . 177

Akker - hoornblo

em . 91

Akker -melkdist

el . . 203

Akker - paardestj

lart . 32

Akker - sherardis

L . . 184

Akker - vederdist

el . . 200

Akker - waterker

s . . 108

Akker - winde

. . 163

Alectorolophus

177, 178

Alisma . . .

. . 70

Alismaceae .

. . 69

Allium . . .

. . 40

Alnus . . .

• • 77

Alopecurus .

• • 53

Alsem . . .

• • 193

• • 194

Ammophila .

• • 55

Anagallis . .

• • 157

Anchusa .

. . 164

Andoom 170

Antennaria .... 198

Anthemis 195

Anthoxantum ... 53

Anthriscus 129

Anthyllis 144

Apium 125

Araceae 41

Arenaria 92

Armeria 158

Artemisia 193

Aster 192

Atriplex 86

Atropis 60

Avena 57

Avond - koekoeksbloem 95

Bastaardwedcrik . . . 131

, ruige. 131

Basterdmuur . . . . 157

Batrachium .... 98

Beemd - boksbaard . . 202

Beemdgras .... 58

, eenjarig . 59

, gewoon . 59

Beemdlangbloem . . 62

Bellis 192

Bereklauw 128

Berg • bastaard wederik. 131

Berg - zandklokje . . 181

Berk 78

, zwarte .... 78

205

Bernagie 164

Berula 126

Bèta 87

Betuia 78

Betulaceae 77

Bezemkruid .... 143

Bidens 196

Bies

, ruwe . .

Bies - tarwegras .

Biet

Bind - wilg . .

Bitterzoet 167

Bloembies 37

, platte . . 38

, uitgespreide 38

-,wijdbloeiende 39

44
44
64
87

75

Boerenkers

, gemeene

Boerenkool . . .
Boeren - wormkruid
Boksbaard. . . .
Bolderik ....
Borraginaceae , .
Borrago ....
Boschbes ....
Bosch - kartelblad .
Boterbloem . . .

■ , blaartrek

kende
, groote

-, kruipende 97

Botkruid
Botrychium
Braam . .

-, scherpe

Brandnetel

gewone

206

-, kleine

104
104
107
194
202

95
163
164

155

178

96

97
96

97
53
30
138
138
78
79

Brandnetel, groote
Brassica . .
Breedknop .
Brem . . .
Briza . . .
Bromus. . .
Brunei . . .
Brunella . .
Bundel - hoornbloem
Buntgras . .
Butomaceae .
Butomus . .
Cakile . . .
Calamagrostis
Callitrichaceae
Callitriche. .
Calluna . .
Caltha . . .
Campanula .
Campanulaceae
Caprifoliaceae
Capsella . .
Cardamine .
Carduus . .
Carex . . .
Carlina . . .
Caryophyllaceae
Castalia . .
Centaurea . .
Centaurie . .
Cerastium . .
Chenopodiaceae
Chenopodina.
Chenopodium
Chrysanthemum,
Cichorei . .

Cichorium.
Cirsium

gewone

i95j

76

107
68

143
58
62

173

173

91

57
70

71

106

55
121
122
154

99
181
180
184
109
109
199

45
199

87

99

200

200

90

83

84

86

196

201

201

201

199

Cochlearia .
Comarum . .
Coniferae . .
Convolvulaceae
Convolvulus .
Coronaria . .
Coronopus
Corynephorus
Crassulaceae .
Crataegus . .
Crepis . . .
Crithmum . .
Cruciferae . .
Cynoglossum .
Cynosurus. .
Cyperaceae .
Dactylis . .
Dag - koekoeksbloem
Daucus'. . .
Dekriet'. . .
Den. . . .

, grove .

Diplotaxis. .
Distel . . .

, gekrulde,

Doovenetel .

Dopheide

, purperen
, stengelom-
vattende
, witte

gewone

Dotterbloem
Draba . . .
Dravik . . .

, zachte

Driedistel . .
Drosera. . .
Droseraceae .

104
137
35
162
162

94
103

57
129

139
203
127

lOI

164
60
42
60

95
128

56
35
35
106
199
199
171
172

172
172
155
155
99
109

62

62

199

IIO

iio

Duindoorn! . . . . 135

Duinroos 138

Duizendblad .... 194

, gemeen. 194

Duizendgul denkruid . 161

, fraai 162

Duizendknoop ... 81

, bleeke 82

Echinodorus .... 70

Eereprijs 175

, schildzadige. 176

, thijmbladige 177

Egelantier 137

Egel - boterbloem . . 96

Egelskop 41

, vertakte. . 41

Elaeagnaceae. . . . 134

Els 77

— , zwarte .... 77

Elymus 64

Empetraceae . . . . 122

Empetrum 122

Endymion 40

Epilobium 131

Epipactis 68

Equisetaceae .... 31

Equisetum 31

Erica .... 154, 155

Ericaceae 153

Erigeron 192

Eriophorum .... 43

Erodium 117

Erucastrum .... 107

Ervum 151

Eryngium 124

Erysimum iio

Erythraea 161

Esch 159

, gewone . . . 159

207

Eschdoorn 119

, gewone . 119

Eupatorium . . . , 191

Euphorbia 120

Euphorbiaceae . . . 120

Euphrasia 179

Festuca 61

Ficaria 98

Fijnstraal 192

, scherpe]. . 193

Filago 198

Fioriengras .... 55

Fonteinkruid. ... 72

jkamvormig 73

, drijvend. 73

Fraxinus 159

Galium 182

Ganserik 135

, zilverwitte . 136

Ganzebloem .... 195

,reukelooze 195

, witte. . 195

Ganzevoet 86

, roode . . 87

, veelzadige 87

, witte . . 87

, zeegroene. 87

Genista 143

Gentiaan 161

, slanke . ♦ 161

Gentiana 161

Gentianaceae . . . . 160

Geraniaceae . . . . 116

Geranium 116

Gerst 64

Gifbes 167

Glanswortel .... 69

Glaux 157

Glechoma 170

208

Glidkruid

gemeen

Glyceria
Gnaphalium .
Gras, Engelsch
Gras -klokje .
Gras - sterremuur
Guichelheil .
Gymnadenia .
Haarkruid. .
Haag - winde .
Haarsteng . .
Halianthus .
Halimus . .
Halorrhagidaceae
Handekenskruid
Harlekijns-standelkruid
Haver

, vroege

Havikskruid .

Hazepootje
Helm . .

► 172
' 173
59» 61

, gewone . .

Heleocharis . . .
Helmkruid . . .

, knoopig

Helosciadium . .
Heracleum . . .
Herderstaschje . .
Hertshooi. . . .

, gevleugeld

Hertshoorn - weegbree
Hieracium . . .
Hippophaes , . .
Hippuridaceae . .
Hippuris ....

197

158
i8i

93
157

67
118
162
122

90

85
132
67
66
57
58
204

, langharig 204
, scherm-
dragend 204
149

55

56

44

175

175
125

128
109
113
113
180
204
134
133
133

Hoefblad, groot

, klein.

Holcus. . . .
Honckenya . .
Hondsbloem, late
Hondsdraf . .
Hondstong . .
Hondsviooltje .
Honingklaver .

, echte

, gele

Hoornbloem . . .

Hop. . . .
Hopklaver
Hordeum . .
Humulus . .
Hyacinth, wilde
Hydrocotyle .
Hypericaceae
Hypericum .
Iep ....
— , gewone .
Jasione . . .
Jonker, kale .
Juncaceae . .
Juncus . . .
Juncaginaceae
Kaasjeskruid .

, groot

, klein

Kali, kleine witte
Kalmoes . . .
Kamgras . . .
Kamille, echte .

, stinkende

Kanariezaad .
Kartelblad .
Kattendoorn .
XIV

192
191

57

90

202

170

164

112

146

147

147

90

92

79
146

64

79

40

124

113

113

80

80

181

200

37

37

73

115

115

115

84

42

60

196

195

53

178

144

Kattestaart
Kelkgras .
Kervel , .

gewone .

wilde

Klaproos

Klaver

-, gemeene
-, ruige.

, kleine .

, liggende

, roode .

, witte. .

Kleefkruid
Klis . . .

, kleine

Klokje . .
Knol - boterbloem
Knopbies . . .
Koekoeksbloem .

, echte

Koeleria . . .
Koninginnekruid
Kool ....

, roode . .

Koolzaad . . •
Korenbloem . .
Kraaiheide . .
Kraailook . . .
Krodde . . .
Kromhals . . .
Kroontjeskruid .
Kropaar . . .
Kroos ....

, driekant .

, klein . .

Kruidkers .
Kruisbloem

gewone
209

Kruisdistel .... 124

Kruiskruid .... 196

, gemeen . 197

, Jacob's . 196

Kweek 6;^

Kweldergras .... 60

, afstaand. 61

Labiatae 167

Lamium 171

Land - struisriet . . . 55

Lappa 198

Leeiiwetand .... 201

Leontodon .... 202

Lepeltje- heide . . . 155

Latherus 152

Lathyrus 152

Lemna 42

Lemnaceae .... 42

Lepelblad 104

, Deensch . 105

, Engelsch . 104

, gewoon. . 104

Lepidium 103

Lidsteng 133

Lieschgras 54

Liguster 159

Ligustrum 159

Liliaceae 39

Limoenkruid. . . . 159

Linaceae 117

Linaria 174

Linde 114

, grootbladige . 114

Linum 118

Liparis 69

Listera 68

Loogkruid 85

Loliiim 62

Look 40

210

Lotus
Lupine

-, gele .

Lupinus
Luzerne
Luzula . .
Lychnis
Lycopsis .
Lycopus .
Lythraceae
Lythrum .
Maanvaren
Madeliefje.
Malva . .
Malvaceae.
Mannetjes - eereprijs
Matricaria .
Mattenbies
Medicago .
Meidoorn .

, eenstijlige

Melandryum .
Melde . . .

• — , breedbladige

, openstaande

Melilotus .
Melkdistel.

ruige

Mentha. . . .
Menyanthes . .
Mespilus . . .
Moeras - andoorn
Moeras - bastaardwederik
Moeras - duizendblad
Moeras - kartelblad .
Moeras - paardestaart
Moeras - roerkruid .
Moeras - rolklaver .
Moerasscherm . ,

147
M5
145
145
146

39
94
164
168
133
133
30
192

115
114
176
196

44
146

139

139

95

86

86

S6

146

202

202

169

160

139
171

132

195
179

32
197
148
125

Moerasscherm, drijvend 126
Moeras- vergeetmij niet 165
Moeras - walstroo .
Moeras - waterkers .
Moeraswortel . . .
, echte

Moeras - zoutgras .
Moes - melkdistel .
Mosterd ....

, zwarte. .

Mosterdzaad . . .

, wild .

Muggen - standelkruid
Muizegerst. . . .

Munt

Muurpeper . . .
Muur - vlasbek . .
Myosotis ....
Myriophyllum . .
Naaktvaren . . .
Nachtschade . . .

, zwarte

Nasturtium . . .
Nicandra ....
Nymphaea. . . .
Nymphaeaceae . .

Obione

Oenanthe ....
Oeverbies ....
Oever - zuring, groote
Onagraceae . . .

Ononis

Onopordon . . .
Oogetroost. . . .

, gewone

Oleaceae ....
Ooievaarsbek . . -

183

109

68

68

73
203
106
107
106
107
67
64
169
130
174

165
132

30

167

167

108

167

99

99

85

126

45
81

131

145
198
179
179

159
116

slipbladige 116

zachte . 116

Ophioglossaceae.
Ophioglossum
Orchidaceae .
Orchis . . .
Ornithogalum
Ornithopus .
Paardenbloem
Paardestaart .
Paddegras - bloembies.
Papaver . .
Papaveraceae.
Papilionaceae
Parnaskruid .
Parnassia . .
Partij ke. . .
Pastinaak . .
Pastinaca . .
Pedicularis .
Peen . . .
Perzikkruid .
Petasites . .
Phalaris . .
Phleum. . .
Phragmites .
Pijlkruid . .
Pinksterbloem
Pinus . . .
Pirola . . .
Plantaginaceae
Plantago . .
Platanthera .
Plumbaginaceae

Poa . . . .
Polygala . .
Polygalaceae .
Polygonaceae.
Polygonum .
Polypodiaceae
Polypodium .

211

Polystichum .... 30

Pomaceae 138

Populier 76

, Kanadeesche 77

Populus 76

Portulak - zeeporselein. 85

Potamogeton. ... 72

Potamogetonaceae . . 71

Potentilla 135

Prei 40

Primulaceae . . . . 156

Psamma 56

Pulicaria 193

Purgeer - vlas . . . . 118

Raaigras 62

, Engelsch . 63

Raapzaad 107

Radiola 118

Raket 105

, fijnbladige. . 106

, Hongaarsche . 106

Ranunculaceae ... 95

Rauunculus .... 96

Ratelaar 177

, groote. . . 177

, kleine. . . 178

Ratel - populier ... 76

Riet 56

Riet - zwenkgras . . . 62

Reigersbek . . . . 117

, gewone . 117

Reukgras 53

Rhinanthus . . . . 177

Rijsbes 155

Roerkruid 197

, bleekgeel . 197

, tweehuizig 198

Rolklaver 147

, gemeene . 148

212

Roos

137

Rosa .

137

Rosaceae

135

Rubiaceae

182

Rubus .

ns

Rumex.

80

Rupsklavei

T46

Sagittaria

70

Salicaceae

74

Salix

74

Samolus

157

Sagina .

90

Salicornia

8S

Salsola .

85

Sambucus

184

Saponaria

93

Sarothamnus .

143

Saxifragaceae.

130

Schapengras .

61

Scherpgras. .

50

Schijnraket .

108

Schoenus . .

43

Scilla . . .

40

Scirpus . . .

44

Scoberia . .

84

Scrophularia .

175

Scrophulariaceae

173

Scutellaria

172

Sedum . . .

129

Selderij .

125

Senebiera

103

Senecio

196

Seradella

150

Sherardia

183

Sieglingia

58

Sinapis .

106

Sisymbrium .

105

Slijk - paar destaart

32

Smeele .

.

56

Smeele, bochtige
Smeerwortel . .
Solanaceae . .
Solanum . . .
Sonchus . . .
Sparganium . .
Speenkruid . .
Speer - vederdistel
Spergula . . .
Spergularia . .
Spurrie ....
gewone

Spurriekruid

Spinacia
Spinazie
Spruitjes
Stachys .
Stalkruid

gerand

Standelkruid .

-, gedoomd
, kruipend

vleesch

Stenophragma . .
Strand - duizendgulden

kruid ....
Strandkruid . . .
Strandmelde . . .
Streepzaad. . . .

57
165
166

167

202

41

98

199

89

89

89

89

89

89

86

86

107

170

145

145

145

66

67

158
103

kleurig . . .

Statice

Steen - kruidkers. .
Steenraket (Sisymbrium) 105
Steenraket (Erysimum)

, violierachtige

Stekelvaren . . .
Stellaria ....
Sterremuur . . .
, blauwgroene

IIO

92
92
93

105

161

158

S6

203

Streepzaad, groen . . 203

Struisgras 54

, gewoon . . 54

, kruipend . 55

Struisriet 55

Sturmia 69

Suaeda 84

Symphytum .... 164

Tanacetum . . . . 194

Tandzaad, knikkend . 196

Taraxacum .... 202

Tarwe 63

Taschjeskruid, klein . 103

Teesdalia 3.03

Thlaspi 104

Thrincia 201

Thijm 169

, wilde. . . . 170

Thymus 169

Tilia 114

Tiliaceae 114

Torilis 129

Torkruid 126

Tormentil 136

Tragopogon .... 202

Trifolium 148

Triglochin 73

Trilgras 58

Triodia 58

Triticum 63

Tuin - wolfsmelk . . 121

Tussilago 191

Tweeblad 69

Typhaceae 40

Umbelliferae . . . . 122

Ui 40

Urtica 78

Urticaceae 78

Ulmaceae 79

213

Ulmus . .
Vaccinium
Valeriaan

kleine

Valeriana . .
Valerianaceae
Valerianella .
Varkensgras .
Varkenskers .

Vederdistel
Vederkruid

gewone

, aardragend
Veenwortel, roode .
Veld - beemdgras .
Veldbies ....

, gewone .

Veldkers ....

ruige

Veld - latherus .
Veld - eereprijs .
Veld - kruisdistel
Veldsla. . . .

, gemeene

Veld - zuring .

kleine

Verf - brem .
Vergeetmijniet

ruwe

Veronica
Vetkruid
Vetmuur

-, knoopige
liggende .

Vijfvingerkruid
Vlasbek

gewone

Vicia
Viltkruid, grijs
214

80

155
185
185
185
184

185

83

103

103

199

132

132

82

59

39

39

109

109

153

177

125
185
185
81
81
144

165
166

175

129

90

90

90

136

174

175

150

198

Viola III

Violaceae 11 1

Viooltje III

, driekleurig . 112

Vlas 118

Vlier 184

, gewone . . . 184

Vlookruid 193

, groot . . 193

Vlotgras 59

Vogelmelk 40

, scherm-

dragende 40

Vogelmuur .... 93

Vogel -wikke. . . . 151

Voorjaars - haarsteng . 122

Voorjaars-vergeetmijniet 166

Vossestaart .... 53

, geknikte . 54

Vos - zegge .... 46

Vroegeling .... 109

, voorjaars. iio

Walstroo 182

, echt . . . 183

, rechtopstaand 183

Waterbezie, roode . . 137

Waterbies, gewone . . 44

Waterbloembies ... 39

Water - eereprijs . . . 176

Watereppe, smalbladige 126

Waterkers 108

, gewone. . 108

, tweeslachtige 108

Water -klaver . . . 160

Water - lelie .
Water - munt .
Water - navel .
Water - punge
Waterranonkel

99
169
124

157
98

Waterranonkel, haar-
bladige

, onge-

lijkbladige . . .
Water - torkruid . . .
Waterweegbree

groote
kleine

Weegbree

groote
kleine

Wegdistel ....
Weide - breedknop .
Weide - knoopkruid
Weide - torkruid. .
Weingaertneria . .

Wikke

, latherusvormige 152

, ruige . ._ .

, smalbladige

, zachtharige.

Wilg.

-, geoorde .
-, kruipende.

Winde
Wintergroen

, rondbladig

Winterrogge
Wolfsmelk.

, stompbladige

Wolfspoot
Wollegras

smalbladig
Wondkruid ...
Wormkruid . . .
Zandhaver. . . .
Zand - hoornbloem . ,
Zandklokje . . . ,
Zandkruid. . . .

98

127

70

70

70

179

180

180

198

68

201

127

57

150

151

152

151

74

75

76

162

154

154

64

120

120

169

43

43

144

194

64

92

181

92

Zandkruid, fijnbladig
Zand - lieschgras,
Zand - raket .
Zand - zegge .
Zee - alsem. .
Zeedistel . .
Zeefenkel . .
Zeegras . . .

, groot

— , klein

Zeekraal . .
Zee - kweldergras
Zee - melkkruid
Zeeporselein .
Zeepkruid . .
Zee - raket . .
Zee - spurriekruid
Zee - strandkruid
Zee - vlotgras . .
Zee - weegbree .
Zee - zoutgras. .
Zegge ....

, behaarde

, blauwe .

, drienervige

, gele . .

, gewone .

, stekelige.

, wijdarige

, zeegroene

Zevenblad . . .
Zilverschoon . .
Zode - vergeetmijniet
Zomergerst .
Zomerhaver .
Zonnedauw .

,rondbladig

Zorggras
Zostera .

92

54
105

45
193
125
127

72

72
72

85
61

157
85
94

105
89

^58
60

180
73
45
48

47
46

47
46

46

47

47

126

136

166

64

58

IIO

e IIO

57

72

215

Zoutbloem. .... 90

Zoutgras 73

Zout - waterranonkel . 98

Zulte 192

Zuring 80

Zuring, gekroesde . . 81

Zwaluwtong .... 83

Zwanebloem .... 71

Zwenkgras 61

, rood . . 62

216

FLORA VAN HELDER
— EERSTE SUPPLEMENT —

LIJST VAN SEDERT DE UITGAVE VAN DE
FLORA TOT HET EINDE VAN 1903 NIEUW
GEVONDEN PLANTEN, BEWERKT DOOR

J. L. REDEKE-HOEK en Dr. H. C. REDEKE

TE HELDER BIJ C. DE BOER JR. - MCMIV

NZE wensch, dat ons recht veel planten
„nieuw voor de flora" zouden worden ge-
bracht, is na de uitgave van ons boek rijkelijk
in vervulling gegaan : het herbarium van
Heldersche planten is met een groot aantal
soorten verrijkt. Daar zijn er vele onder, die wij stellig
over het hoofd hebben gezien, terwijl andere, meest
pothoofdplanten, even stellig niet in ons gebied voor-
kwamen, toen wij er botaniseerden. Al deze nieuw
gevonden planten zijn in de achterstaande lijst in syste-
matische volgorde vermeld, terwijl daarin tevens enkele
planten zijn opgenomen, waarvan ons verzekerd werd,
dat ze gezien waren, zonder dat het ons evenwel mocht
gelukken een exemplaar als bewijsstuk machtig te worden.
Zij zijn daarom met een vraagteeken gekenmerkt.
Natuurlijk schuilen de meeste nieuwe planten onder
de groote families der Cyperaceeen en Gramineen, en
het is in de eerste plaats aan de nauwkeurige onder-
zoekingen van een zoo ervaren florist als onze vriend
P. J. VAN Breemen te danken, dat onze kennis aan-
gaande de genoemde families zoo aanmerkelijk is uitge-
breid.

Onze oude medewerker L. de Bruijn heeft ons opnieuw
met menig zeldzame vondst verrast en eindelijk hebben
ons talrijke jongere natuuronderzoekers, waarvan hier
alleen Simon Visser met name genoemd zij, met nieuwe
planten en nieuwe vindplaatsen bekend gemaakt.
Aan allen onzen hartelijken dank voor hun hulp en,
niet het minst, voor de groote bereidwilligheid waarmede
de vaak met moeite verkregen nieuwe planten voor ons
herbarium werden afgestaan.

Helder, December negentien honderd drie.

J. L. REDEKE— HOEK
Dr. H. C. REDEKE

A. MONOCOTYLEDONAE

EENZAADLOBBIGEN

FAM. 5. JUNCACEAE

Juncus Leersii Marsson (= J. conglomera-
tus L.) — Kluwen-bloembies. — Juli 1903, aan
een slootkant aan den voet van de duinen (v. Br.).

FAM. 10. CYPERACEAE

Scirpus pauciflorus Lightfoot — Armbloemige
bies — Juni 1903, op vochtige plaatsen bij de schiet-
banen (v. Br.).

Scirpus setaceus L., — Borstel-bies — Juni
1903, op dezelfde plaats (v. Br.).

Scirpus uniglumis (= Heleocharis uni-
g 1 u m i s Link) — Slanke bies — Juni 1903, op vochtige
plaatsen in de duinen (v. Br.).

Carex pulicaris L., — Vloo-zegge — Mei
1903, op vochtig terrein bij de schietbanen (v. Br.).

Carex disticha Hudson — Tweerijige zegge —
Juni 1903, op hetzelfde terrein (v. Br.).

Carex teretiuscula Goodenough — Rond-zegge
— Juni 1903, op hetzelfde terrein (v. Br.).

Carex echinata Murray (= C. stellulata
Goodenough) — Ster-zegge — Juni 1903, op hetzelfde
terrein (v. Br.).

FAM. 11. GRAMINEAE

Phalaris arundinaceaL. — Eenhalm — Juni
1903, in slooten bij de Tuintjes (v. Br.).

Calamagrostis lanceolata Roth — Pluim-
struisriet — Juni 1903, in de wilgenboschjes bij de
schietbanen (v. Br.).

3

Arrhenaterum elatius. Mertens et Koch,

(== Avena elatior L.) — Fransch raaigras —

Augustus 1903, langs het Noordhollandsch kanaal

(V. Br.).

Avena pubescens Hudson. — Zachtharig haver-

gras — Juni 1903, op den Schordijk (v. Br.).

Avena flavescensL. — Goud havergras — Juni

1903, op hetzelfde terrein (v. Br.).

Molinia coerulea Mönch — Bentgras — Juli

1903, in een duinpan (v. Br.).

Bromus sterilis L. — Schrale dravik — Juni

1903, bij fort Oostoever (v. Br.).

Hordeum secalinum Schreber — Roggegras —

Juli 1903, in den Helderschen polder (S. Visser).

Nardus stricta L. — Borstelgras — Juli 1903,

in de duinen (v. Br.).

FAM. 12. ORCHIDACEAE

Orchis maculata L. — Gevlekte orchis — Juli
1901, in de duinen, met O. latifolia L. (de Br.).

Epipactis latifolia L. — Breedbladige moe-
raswortel — September 1903, in de buitenste duinen-
reeks, zeldzaam (Carl Denker).

FAM. 15. POTAMOGETONACEAE

Potamogeton crispa L. — Gekruld fontein-
kruid — Juni 1903, in de sloot langs den Strooweg
(v. Br. en S. Visser).

B. DICOTYLEDONAE

TWEEZAADLOBBIGEN

Archichlamydeae

FAM. 22*. PORTULACCACEAE

Montia minor Gmelin — Kleine montia — Mei
1903, aan een sloot bij het kerkhof (v. Br.), September
1903 op den Strooweg (R.).

FAM. 23. CARYOPHYLLACEAE

Sagina maritima Don (= S. s t r i c t a Fries) —
Stijve-vetmuur — Juni 1903, langs den Schordijk (v. Br.).

Stellaria uliginosa Murray — Moeras-sterre-
muur — Mei 1903, aan een sloot bij het kerkhof en
in den elderschen polder (v. Br.).

? Silene conica L. — Kegel-lij mkruid — Juni
1902, langs den spoordijk (J. Siesling).

FAM. 27. CRUCIFERAE

Lepidium campestre Rob. Brown — Veld-
kruidkers — Juni 1902, aan den zeedijk (S. Visser).

Alliaria officinalis D. C. (=Sisymbrium
al li aria Scop.) — Look zonder look — Mei 1903,
op den Schordijk (v. Br.).

FAM. 40. UMBELLIFERAE

Torilis nodosa Gaertner — Knoopig doornzaad
— Juni 1903, aan de binnenzijde van den zeedijk bij
fort Erfprins (S. Visser).

Conium maculatum L. — Dolle kervel — Sep-
tember 1903, langs het Noordhollandsch kanaal bij de
Kooy (Witsenburg).

5

FAM. 42. SAXIFRAGACEAE

Saxifraga tridactylites L. — Drievingerige
steenbreek — Mei 1902, algemeen in de zeeduinen,
(J. R., S. Visser en anderen). — Mei 1903, Sporadisch
in de duinen, vrij algemeen langs Doggersvaart (v. Br)..

FAM. 43. ONAGRACEAE

POenothera biennis L. — St. Teunisbloem —
in den herfst van 1883, in de duinen dicht bij den
watertoren (J. J. Sterk).

FAM. 48. ROSACEAE

Geum urbanum L. — Gemeen nagelkruid — Au-
gustus 1901, langs het Noordhollandsch kanaal bij de
Kooy (S. Visser).

FAM. 50. PAPILIONACEAE

Lotus tenuifolius Rchb. — Smalbladige rolkla-
ver — misschien een variëteit van L. corniculatus
L. de gewone rolklaver — in den Helderschen polder
(V. Br.).

Sympetalae

FAM. 51. ERICACEAE

Pirola minor — Klein wintergroen — September
1903, in de duinen bij Doggersplaats (R.).

FAM. 55. BORRAGINACEAE

Echium vulgare L. — Slangenkruid — Juni
1903, bij het fort Oostoever (v. Br.).
Lithospermum officinale L. — Gladzadig
6

parelkruid — Augustus 1902, langs het NoordhoUandsch
kanaal dicht bij Doggersvaart (de Br.).
Myosotis intermedia Link — Middelste ver-
geetmijniet — Juni 1903, op den Schordijk (v. Br.).
Myosotis versicolor Smith — Bonte vergeet-
mijniet — Mei 1903, langs Doggersvaart en later ook
in de slooten achter het kerkhof (v. Br.).

FAM. 56. SOLANACEAE

Hyoscyamus niger L. — Bilzenkruid — J uli
1903, in de duinen bij Falga (J. Siesling).

FAM. 59. LABIATAE

Galeopsis speciosa Miller (= G. versicolor
Curt) — Dinettel — Juni 1903, in moestuinen (de Br.).

FAM. 60. SCROPHULARIACEAE

Veronica hederifolia L. — Klimopbladige
eereprijs — Mei 1903, in een duinweide bij den water-
toren (S. Visser).

Euphrasia odontites L. — Roode oogentroost

— Augustus 1902, aan de westzijde van den Schordijk
(S. Visser).

FAM. 60*. OROBANCHACEAE

Orobanche galii Duby — Welriekende bremraap

— Juli 1902, aan den spoordijk (H. Boerdijk).

FAM. 63. RUBIACEAE

Galium uliginosum L. — Kleverig walstroo

— Juli 1903, op vochtige plekken bij de schietbanen
(V. Br.).

7

FAM. 64. CAPRIFOLIACEAE

Lonicera periclymenum L. — Wilde kamper-
foelie — Juli 1903, op vochtig terrein bij de schiet-
banen (J. Siesling).

FAM. 66. COMPOSITAE

Senecio silvaticus L. — Bosch-kruiskruid —
Juli 1902, op bouwland aan den strooweg, zeldzaam
(S. Visser).

Senecio viscosus L. — Kleverig kruiskruid —
Juni 1903, bij het fort Oostoever (v. Br.).

Cirsium anglicum D. C. — Engelsche veder-
distel — Juni 1902, op het groene veldje in de duinen
(S. Visser).

Hypochoeris radicata L. — Langwortelig big-
genkruid — Juni 1903, langs de Buitenhaven en op den
Schordijk, in de duinen en langs den Strooweg (v. Br.).

New York Botanical Garden Library ■%

QK297.R4 gen 4

Redeke-Hoek, Julie/Flora van Helder; han k'

3 5185 00105 2420

jr

^é^

rt^ .1^,

N^-.

v^

mi-yi:-' m Wh

^

k^ -^

'v \ " ■

^C^^

x-4

3=^1

..- - ^^-4:^

^r«,

^ \

\