\ ."^:^v T»

«

^^'

^-*%i^

^%_.. 1

.V

ly^

^o^ ^

Digitized by the Internet Archive

in 2011 witii funding from

Researcii Library, Tiie Getty Researcii Institute

http://www.archive.org/details/francernbruckmanOObruc

FRANC ERN. BRVaiMANNI,

MED. DOCT, ACAD,* C^SAR. NAT. CVR. ET SOG*

REG. PRVSS. SCüENT. COLLEG. ET PRACTia

ivOLFFENB.

EPISTOLA ITINERARIA L

BIBLIOTHECIS

VINDOBONENSIBVS

PRAECIPVIS,

AD
VlHym NÜBIL1!>SIMFM ATJQVE AM-

PLISSIMVM DOMINVM

D O M I N V M

LAVRENTIVM HERTEL.

SERENISS. DVCIS BRVNSV. ET LVNER CONSILIA-
RIVM A LEGATIONIBVS SPLENDIDISSIMVM ET BIBLIO-

THECAE GVELPHERBYTANAE PRAEFECTVM ET DIRECTOREM
CELEBERRIMVM,

FAVTOREM OMNI AMORIS ET HONORIS GENERE
MAXIME PROSEQVENDVM.

CVM FIG, MN.

WOLFFENBVTTELAE, ANNO CHRISTI 1728^

VIR NOBILISSIME ATQVE AMPLISSIME,
FAVTOR OMNI HONORIS ET AMORIS CVLTV

MAXIME D£V£N£aANPii I

CVm hiac bde amici eruditi , qui quasdam de ituiere QoArq
per Germaniam & Hungariam Annis 172; , 1724 Öc 1725-, cu-
piditate admiranda natura 6c artis videndi fafto , obfervati-
ones in fic diäis llratislavicnfium Annalibus Phyfico-Medicis

(vulgo (Sammlungen »on ^Jtatm unö Medicin, xok auc& ()\tti\x Qtf)6xit
gen Äun|MmDLiteratur-©efdl)lc^fcn/ JC) non finc voluptate viderunt»
iog..v:'runt, ut totum itinerum noftrorum curfum cum obfervationibi^s
& Phyficis & Medicis, Sc Politicis Sc Literariis Sc reliquis tunc tcmporis
nobis obviis fedis cum orbe curiofo erudito communicare non detreda-
remus, eorum petitis fatisfacere & gratificare libenter propofuimus«
Uno volurr.ine ftatim certe prodirent totum diari^m, omniaque Icäu
memoratuque digna a nobis obfervata , dummodo bibliopola quidam
lumtus tubminiftrare vellet , horum autem defedtu , animum induxi-
mus, ad modum epiftolarum itinerariarum Toflii , memoratu dignifli-
ma in certas quasdam breves epiftolas diftribuere Sc in commune con-

ferre.

fcrre. Prima hinc epiftola de Blbliothecis Vindobonenfibus ad TE,
VIR NOBILISSIME atque AMPLISSIME , BihUotheca Guelpherbytana
PrafeBe cekberrime ^ dirigitur, nee ingrata fpcramus TIBI fore , quae de
his, cum bibliothecas in delicüs maximopere habeas i obfervavimus &
TEcum communicavimus» Primo merito loco ftant binae Bibliotheca
Cafarea , antiqua nempe & nova j prior dicitur communiter magna,
(ita e regione domus pilse lufui dicatae ; Codices & libri ? quorum volu.
mina plus quam looooo numerantur, in varia conclavia funt diftributi;
hie videndus Sc legendus omnium facultatum , omnium Icientiarum^
omnium artium, omnis literaturas ditiffimus thefaurus librorum , <Sc im-
prefibrum Sc manufcriptorum ; ad ligaturam quod attinet > non una
eademque, mox enim occurrit voIumen albiflima nitidiflimaque Charta
pergamena te£tum, mox aliud duriflimo fuillo corio inclufum ; mox
aliud eleganti Gailico & Anglico veftitu fuperbum, & fic porro. Li-
ber rarillimus» quem Bibliothecse Seeretarius, cum de Galeni profapia
nos effe inaudiviflet, siobis monftravit, erat vetuftisfimus codex Diof-
coridis Graecus, quem non in hac tantum inftrudlisfima Bibliotheca, Ted
öc in tota Europa rarisfimum librum manufcriptum cfTe referebat« For-
ma externa erat folii majoris, liter« autem folitis omnes multo majores
chartse pergamenae optima infcriptsBj figurae autem plantarum öc icones ele-
gantiflima, multo ftudio Sc labore afliduo ad vivum coloribus optimis Sc
fuaviffimisdepiäariOCulisärridebantjCodicemhuncBusbequiusinRegno
Turcico Conftantinopoli apud Judaeum quendam invenit, pretio centum
Ducatorum aureorum ab eo emit Sc Bibliothecse huic inclytse» tanquam
pretiofiflimum thefaurum, tradidit, leculo poft Chriftum natum quar-
to in Graecia confcdum, Sc fie plus quam mille Sc aliquot centum annos
antiquiorem narrabat fupra jam didus Dominus Seeretarius« Petrus
Lambecius» vir eruditione praeclarus, qui> cum fecunda Sc profpera ei
in patria fua non afFulgerent fata, cum ioeo Sc religionem mutavit, Vr-
enn£B autem Auftrix ftudio indefeflb Sc labore incomparabili cataiogum
Sc defcriptionem Bibliothecas Csefarese auguftiflimaj moliebatur , edidit
quoque VII« tomos librorum Grsecorum , reftant autem adhuc plures,
quorum ne titulo quidem mentionem injecit -, in folio ; fed dolendum,
cum vix hoc nobüiflimum Sc eruditis omnibus exoptatiftimum inchoa-
vifletopus, mors filum vitae nimis cito praeföcuit. Sc fic incompletum
ftd haee noftra tempora permanfit. Sepofito numero innumero libro-
rum , oculos exhilarabant duo numifmatibus , quorum copia i6ooo,
tranfcendit, Sc antlquis Sc hodiernis, & indigenis&exoticis, aureis^

X 2 argen-

argenteis, «reis Sc cxalio metalla cufis, fepicta fcrmra , jaxtascres
quaedam naturales curiolie «Sc artefadie antiqus, de quibas merko recen-
femus- dentem magna molis» aliquot librarum civilium pondere, mola-
reinfe^lem, quem licet pro giganteo venditant quidam , differentiam
tarnen i'^r hunc Sc elephantinum vix monftrare poterutit» Inter fru-
ftus exoticos rariores fe offert nux Gocus duplex t Tcu bin« nuces ma-
jores Cocus diäae ad invrcem a natura adnatae^ ac fi glutine vifeido fir-
matse efTent, Inter antiquitates videri meretur inftrümentum facrificiis
olim Arabfbus ufitatura, reprtefentat fecurim vel afciam, loco aciei cha-
iibes eft lapis in formam Ceraunise exafciatus 5c fabricatus j materla au-
tem cjusdem videtur marmor nigricans vel ferpentinum j manubrium
ligneum in parte füperiori, lapidi vicina, ornatu lan^o variegato vefti-
tur. N€C ex memoria deponendum vitrum quoddam pellucidum vel
potius cryftallum magicum^ perquocl venefici 6c magi apparitiones dia-
boli videre, converlationes & coUoquia cum fpiritibus ma\x Sc dämnx-
tx notSE habere folere creduntur. Pofterior.Bibliotheca Cxfarea Vindo
bonenßs , quae refpeäu prioris parva eft > locum in praetenti habet in
Palatio Cafareo , numerat tantum uooo, Volumina? cum e contrario
libri prioris auguftx bibliothecae, mox ante paululum adambratse, non^
dum unquam exadte numerati fint , quapropter nee certum Sc defini-
tum de iis iKimerum exhibere poßumus y hoc Interim certum manet>
cam ex plus quam loooco. volaminibus conftare«. Hunc pofteriorem
librorura apparatum glorioßffimus Romanorum Imperator , femper au-
guftus, Carolus F/. pro 5000CO. thaleris Anno 1720, modo emiti cum
antea ad llluftriflimum Baronem deHohendorfFBruxelenfem pertineret,
cum autem hie tunc temporis , Annis 1725. Sc 1724. nondum ex ciftis,
in quibus Viennam Auftrias transportatus, expofitus erat, eum videre
non licuit. Anno 1723, 1724 Sc i72f aedificium, admodum fpltndidum
poft Monafterium Ordinis Eremitarum fenäi Auguftini a4 latus Palatii
Caefarei exftruebatur pro capiendis his duabus egregiis bibliothecis, an
jam translatCE l pro certo afßrmare non quimus. Primarius Caefarearum
bibliothecarum direäor eft Pius Nicolaus de Garelli , Phil. Sc Med,
Dod» Rcgii primique in Lufitania ordinis de habitu Chrißi eques Sc in
Patria Bononienfi univerfitate publicus Med. Prof. Romanorum Impera-
toris Caroli VI. confiliarius Sc arehiater. Sumtusy quos Sac. Ca?far. Ma-
jeftas quotannis harum bibliothecarum confervationi Sc augmentationi
dedicavit, fummam 12000 florenorum Imperialium implent , qus par-
tim in falarium datur Diredoriy Secretariis (Sc biblipthec« roiniftris, par-
tim

tim etiam ad emtionem novorum recens editorum Ilbrorum & Irterak
rum commercium, quod vulgo correfpondentiam vocant, cum erudi-
tis exteris confervandum/infervit. Happelius in Relationibus luis curiofis
Part 11» p. 325*. it. Valentini in Mufei Mufeorum Part. II* p. 3. delineatio-
nem aeri incifam prioris auguftae bibiiothecsE quidem dederunt, Ted cum
eoUationem tabulae aeneae cum bibliotheca ipfa inftitueremus, nee uUam
analogiam invenire poflemus , firmiter hinc credimus? tales piduras
effe in cerebro faitim natas» Alias quxdam legenda de hac inclyta bi-
bliotheca in Edward Browns Itinerario pag. 2<).2. cujus figura eadem
nobis efle videtur cum fupra allegata Happelii 6c Valentini, & in Toliii
£pift. Itinerar. IV. pag, 99. &c. it. pag. ug. &c» Poft Caefareas vifu dt-
gna eft Bibliotheca Serenijjimi fortijßmique Herois^ Principis Ö' Ducis Sabau-
dia^ Eugenii^ Pr^fidis Collegii bellici Csefarei, Generalis locum tenen-
tis 3c Gubernatoris Belgii Auftriaci &c. hasc continet omnium faculta-
tum & omnium materiarum fcientiarumque & artium libros feledtiores,
rariores <Sc pretiofiores , elegantillima aurata Gallica tunica veftitos, in-
primis autem ingentem copiam & farragiuem codicum Italo fermone
confcriptorum. Bibliothecarius quoque natus eft Italus , qui nee Teu*
tonicam, nee Latinam , nee Orientales, nee aliam, nid patriam Ro-
manam fermone profeire poteft linguam ; Latinam quidem puer didi-
cerat, cum vero Ipatio ;6. annorum eam non eloquutus amplius , jarn
oblitus eft» Quaefivimus ex eo inter alia, quinam rariores eflent libri
hujus bibliothecae ? & quidnam prascipue memoratu 3c notatu dignum
de ifta eftet ? fed refponfum nobis dedit ex Tacito , & ipfe foyfan nefci-
vit, nee librorum notitiam habuit. Haud paucas jam vidimüs bibh'o^
thecas, Ted ejusmbdi bibliothecarium nullibi invenire contigit. Nil fic
amplius de hac addere poftumus , quam quod per tria diftributa ^
conclavia*

Defequenti, nempe Windhagiana^ licet neu tarn fpeciofa, plura
communicabimus. Sub initium adducemus verba ßurcardi Gottheifßi
Struvii, quas proftant in ejus introductione in notitiam rei iiterarias &
ufum bibiiothecarum Cap. IV. de Bibliothecis Germanorum §, 1. pag,
132. Privatis curis collefta Viennae, fed publico deftinata eft Windha-
giana Bibliotheca , Dominieanorum monafterio nexa. Auöor iUius
Windhagius, tenui forte natus, patronorum liberalitate ad ftudia inci-
tatus,in tantum promotusi ut Dodoris jura impetraret, Advocatipofte»,
6c demum Confiliarii Camera munus fubiret ; opibus autem ita crefcc-
bat ) ut fuis noniblum bene profpiceret , fed etiam hanc bibliothecani

X5 " ^"»^

fuam in ufum potiflimum ftudlofomm pauperum dcftinaret. Patet ita-
que fingulis diebus per certas horas, & facultas utcndi libris conceditur,
fub banni nota tarnen prohibetur, librum exinde nee mutuo fumere«
Numerus librorum adeo magnus non eft, 6c potiflimum libris juridicis
& humanioris litteratura: quibusdam eft referta ; fingularem habet pne-
feäum, licet etiam Dominicani fuprcmam curam fibi vindicent, Agit
de eadem Job, Chriftoph. Wagenfeilius epiftola de Hidrafpide fua, <Sc
auäior relationis üom ^dpferl. Jpofe JU ^ien pag. i6. HisStruvii verbis
fequentia addemus : Hxc bibliotheca locum habet in monafterio Domi-
nicanorum » 6c narratur Dominus Comes de Windhagen , quem Stru-
vius advocatum nominavit ) teftamento Dominicanis iftam confecraile
6c dono dedifle. Singulis feptimanis per tres dies aperitur, nempe die-
bus Lunae, Mercurii & Veneris, horis antemeridianis a nona usque ad
undecimam, pomeridianis vero a fecunda usque ad quartam* quo tem-
pore cuilibet intrare permiflum eft i 6c quo tempore quoque quilibet ap-
paratu librario pro lubitu uti poteft. Continentur libri in tribus Tat ca-
pacibus conclavibus, primum monftrat Philofophicos 6c Mcdicos, nee
non Mathematicos , quorum haud parvus adeft numerus ; aliquot ma-
thematicis inftrumentis 6c machinis referta fcrinia ; binos haud parvos
globos ; fcrinium dives nummarium, quod oculorum vifui oftert aliquot
mlllia numismatum , nummos antiquos Hebraeorum» Ärabum ? Grseco-
rum, Romanorum, aliorumquc popuiorum & gentium; Catalogus ho-
rum manufcriptus (at prolixum prasbet librum in folio, quem ibi videre
licet» Duos embryones aliquot menfium in fpiritu vini balfamico alTer-
vatos, quorum uni fequens adjefta eft infcriptio :

jGeneratio mea ablata eft, 6c convoluto eft a me, quafi tabernaculum
paftorum.

IfaijE Cap» XXXVtll. verf. 12.

JOJcin ©ebuvtfe i(l t)on mir i)imtQ scnommen/ unD sufammen ßctwcffct/
\Dic ein ^iiUtt ipütlein.

Alteri vero :

PrEEcifa eft velut a texentc vita mea, dum adhuc ordircr, fuccidit me.
Ifaiae Gap. XXXVIU. verC 12.

min £cben i)l ^mm t)on einem Sö^eber abaefc&nitten/ er f)at mic& ab*
genauen/ Da ict^ crjt anfin0.

Aliquot

Aliquot bruforum fceleta ; monftrum humanuni, feÄione C«.

farea, matre mortua , ex utero in lucem traäum, duobus ca.

pitibus> quatuor manibus & tribus pedibus ) absque ullo gene-
Tid.Fig. rationis organo i quod cum raridimum (it, copiam ejus depi-

ciam serique inciiam fimul adjecimus. Bibliotheca; praefeftus

nullam nobis dare poterat informationem,unde Sc quo tempore?
firmiter autem credimus , efle idem monftrum , cujus Theatrum Euro-
pium Part. II. Anno \6ju pag» yio. fequentibus mentionem injecit. d.ig»
Nov. 1651. t(l ju QöBten t>or Dem @cl}otrtntf>or ein monftröftfd^e @cburt
an t)ie 9a3e(t ^ebrac^t tvoiDcn/ mit 4» J^;^cin^en / 2. ^öpffcn unt) 5. güflen/
j^ati.^a^egdebet/ unD i(l Donmedooo. CO^enfcften mit Qxo^\m @cfcrc#
Cfen unl) dntfe^en anöcfct^auct werben. Parallelum monftrum huic fer-
me plane fimlle videndum erat Anno r 42. Menfe Mart. in Comitatu
Hanovienfi, cujus etiam mentio injeäa eft Theatro EuropjEO part. IV.
pag» 81;» 814. cum fig. Tria lege artis optime combinata fceleta mafculU
ni generis» primo infcripta leguntur hsec verba :

Omnia ofta dicentt Domine, quis ftmilis tibi ^
Pfalm. XXXIV. verf. 10.

Mt Q5ebeine foöen fa^cn / ^err ! mx i(] Mt g(ei$ f

^ecundo, cujus corpus capite truncatum :
Juftus Dominus concidit cervices peccatorum.

Pfalm. CXXVIII. verf 4.
S)er ^err/ Der ^ere^t tfl/ W ben 5^acfcn ber ©tinber (ih^tfd)viitm'

In conclavi fecundo affervantur libri Juridici , duo globi minores
ac fcrinium variis rebus naturalibus , praecipue mineralibtfl > refertumj
quod vero , cum ncquc infpeäor nequc minifter minerajium iftorum
notitiam haberent, erubefcebant monftrare, & fic contenta iftius fcii-
nii non vidimus. Tertium & ultimum conclave continet libros Roma-
no-catholicos j infimul «Sc prohibitos hajreticosque. Bibliothec« prae-
funt duo bibliothecarii , alter rcligiofus Dominicanorum ordini adfcri-
ptus, alter non rel-giofus (ein ßetfllt^er Unb mltlic^er Bibliothecarius)
& unus minifter BibliothecaB, qui juffus libfos p^rrTgi^& monftrat.

Sequitur quarta Sc ultima Vihdobbnenfis bibllotheca , memoratu
digna, poffeftbreft penDuftris, magnificus , fpeftabilis Sc excellentifli-
mus Dominus Piuf Nicolaus de Gareüi^ Phil. Sc Med. Doft. Regii, pri;
mique in Lufitania ordinis de habitu Chrifti eques, in patria Bononienfi
Univerfitate ad cathedram eminentem conduäus publicus Sc primarius

Med.

Med. Prof. Augudlflimi Romahomm Imperatöns atque catholici Hifpa-
niarum Rcgis C^rö// VL confiliarius &: archiateri CEefarearum bibliothe-
carum primarius direftor, nee non inclytSE Facultatis Medicie Viennenfis
Decanus (peöabilis. Hie vir peiilluftiis inter omnes eruditosjqui ViennsE
Auftrise degunt & vivunt, inftruciiflimam 3c optimam habet bibliothe-
cam ex rarillimis 3c feledillimis libris conflatam, non impreflis tantum?
fed 3c manufcriptis. Parens ejus, Job, Baptift. de Gaielli, parlter per-
fonsE Ca^fareae Majeftatis Archiater eam colligere incepiti filius vero an-
tediäus poftea, cum iter faceret per totam Germaniam, Belgium,An-
gliam» Galliami Portugalliam , Hifpaniam , Italiam» aliasque Europae
provincias multo auftiorem ßc locupletiorem eam reddidit;felix ille, qui
gratiam habet videndi iftam , nee non rarithecium rerum naturallum
curiofarum omnium naturae regnorum» prsecipue vero marini, quarum
admodum magnum cumulum in itineribus fuis acquifivit. Vir eft oc-
cupatiffimus, quapropter raro contigit, aliquid apud eum viderej, fpe-
cialiaiiincde hac inclyta bibliotheca ^ admodum celebri adducere non
poflumus. H^c funt, quse de bibliöthecis Vindobonenfibus Annis 1725
&1724, quibu^ Viennsc vixiraus, inaudivimus partim, partim ^ vidi-
mus. Valej Vir Nobilijfime atque Amplißme^ vivediu, reipublicfic
literarijE ornamento &c bibliothecae Guelphicae augmento«
XK^oIfFenbuttel« d. i. Odob. 1728.

FRANCISCI ERNESTI
BRÜCKMANNI,

MED. DOCT. ACAD. C/ESAR. NAT. CUR. ET

SOG. REG. PRUSSIC. SCIENT. COLLEG. ET

PRACTICI VVOLFFENBUTT.

EPISTOLA ITINERARIA IL

VE

CHRYSOCOLLA NEOSOLIENSI
HUNGARICA,

AD
VIRUM NOBILISSIMUM ATQUE DOCTISSIMUM,

DOM. DOM,

JOHANN. HEINRIC.
LINCK,

ACAD. CESAR. LEOPOLD. CAROLIN. NAT.

CURIOS. COLLEGAM, CHYMICORUM CORYPH^UM

CELEBERRIMUM, ET PHARMACOPPEORUM LIPSIENSIUM £T

TOTiUS GERMANIA PRINCIPEM, RERUM NATURALIUM

jEST1MATOR£M 5UMMUM,

AMI CUM MAXIME € ÖLEND UM.

WOLFFENBUr TEL^ ANNO CHRISTI 1728,

.J k

/"

VIR NOBfLISSlME ATCIUE

DOCTISSIME,

AMICE MAXIME CÜLENDEJ

Uasad nos, Vir nobiliffim«,haud niipcr t^.deo, nun-
dinisnempeiblennioribiis aiitiiranalibus Liplien-
fiiuu , müifti res criißatophacea induilbs ex rher-
mis toto orbe cekbrioribus 5c ab Imperatore Ca-
rolo IVto gioriofilfim^ memorise denominatis, deüimtas,
redieaccepimus, iisqiiejam apmm locum in lithophylacio
noiiro dedimns ; gratias pro Ulis rernittimiis maximas, cum
defiderio prsftandi Tibi viciflim quseciinqiie grata officio-,
rumgenera, limulquetranfcribimus modum, qnemdudnm
a nobis exp£tiifti, confici^ndiBiftricii in Himgariaficdic^am
ChryfocollamfeuviridemüntanniTi. Hicelegans color viridis

mr , primiim tarnen locum apud omnes mereturis, qiü
Ncofoiii in fic dido oppidulo montano Herrengrund ex cu-

)( 2 nicu-

Tiiculo quodam , rtUd dtieitt ©töffettf cum aqua frofluit^cr
in , ad hunc colligendum , adaptatis canalibus & cÜlis qiia-
dratis ex aqua pra:cipitatur,corräditur Sc ficcatur. E t uiiLcin
ChryfbcoUa nihil aliud, quam mineraasrisdives (inops enim
& pauper minera, HkiW ^uptfer^v^rO/ nullam largitur chryfo-
collam) vel metallum' asrisr, quod ad fi.rmmam^ maturitatem
pervenit, (minera? enim perfed^ <Sc matur^ decrefcunt,
uti reliqu^ in toto terrarum orbe res ,. qxiod metallifofTori-
bus peropti'me notiim eft) putrefä6tum- & ab aqua quadam
accedente fubterranea falfd , acida' 8c acidula, corrofiva in
pulverem viridem & fmaragdinum corrofum & deftru<5lum.
Hie modus generationis Chryfocollce non diiFert a modo
conficiendi 6c parandi Viride «eris, hoc ex cupro ilratilica-
to cum vinaceis , quae fpiritum acidulum continent 3c ef-
fluviis fuis ftatim produnt , in Hifpania paratur ; h^c chry-
focolla vero in in venis infra terram asrariis ex sere , acce--
dente fpiritu acido,^ falfo,- corrodente optimas Veneris
mineras , oritur ;' Viride* seris arte in Hifpania ^
Viride montanum in fubterraneö mturss I'aboraL-o-
rio a natura conficitur, «Sc quidem ambo ex aere feir
Cupro. Et licet in diverfis metallifodinis , & auri,,
&argenti, &phimbi, hie color nativus viridis reperiatur,
mineris didlorum metallörum adha?rens, non tarnen eftnrb-
les gemüna harum minerarum , fed folius Veneris nitiian-
tis filius; caufam vero , cur in hifce quoque fodinis <Sc of-
fendaturfepenumero chryfocolla, haud dimculter Tibi da-
bimus, examenenim harum minerarum chvmicum 5cdoci-
mafticum non fufione tantum aurum , argentum 8c plum-
bum porrigit, fed 8c Venerem optimam; cum vero. Cn-
prum haud infrequenter a reliquis metallis feparatione non
fit dignum , pra^tereaque Sol & Luna meralla fint Venere
ionge praeftantiora , quibus merito addimus, quod hocce
metallum rutilans ex aliis venis minori fumtu , minorique^
läbore fundere & extrahere poffimus, non adeo in conil-

dtra

derationem trahimr, fed plernmqne in itoismödi mineris'
combiiritiir, inque auras iic cum fuitio avolat. Hinc funt,
qui, cum accuratum <Sc iegitimum fepärationis rheeallorum
examen non inftituerint, chrrfocollam & prolem auri, ar-
genti & Saturni nominanty quöd nunqiiam facerenty vel
unquam feciÜenr, fi legitime pröceiTum tradlandi Sc fepa-
f andi mineras & metalla inftituifTent. In valle Domino-
rum, Germanice J^eitcn^^CunO/öppiduIömöntanounico (al-
tim milliari Neofolio diftantej eft cuniclilus, fttl ©totlen/
ex: quo chrrfocolla nativa cum aquis claris 8c pellucidis, qua?
eandem in'fodina qüadamasris ditiflima ex venis ^räriis, ab
acido humore corrüptis 6c ptitridisquafi, eluunt, elutriunf,'
lambunt, fecumqxie in interflitiis fuisöcporis abripiunt, pi*o-:
fiuit. Simul ac naec aqua, chrrfocolla impr^gnata, lo ca dere-
liquit (iibterranea 8c fupra teVräm vifui fe offert, per ca-
fiales excavatos , ad ingentes ex ligiieis afTeribus cöndrudlaS'
8c fabricatas ciftas,^ de cifta iterum prima in fecündam, ex
feclindai in tertiam ,* poütis femper de Cifta ad ciftam in
piano inclinatö canalibus parvis brevibus ligneis , progre-
ditür vel ducitur. In his ciftis aquae tranfeuntes viridem chrvfo-
Goliam, quam fecum excuniculodic^oeduxerunt, fenllmat-
que fenfim deponunt , in prima cifta crailiorem ,• interdum'
arenulis adhuc aliisqüe impuritatibus commixtam, in fe-
cudda meiiorem puriörernque , in tertia optimam pnrifli-
mamque.H2ecChr\/bcölIa,qUce fenfim atque fenfim in pulveris~
forma fubfedir partim ad fundum, partim ad latera,inftarcru-<:.
üx firma: 8c quafiagglütinatce Ciftis adh<^ret, decantatur po-
ftea aqua, cruft^ virides ex canalibus & ciftis efffa(ä^ in
fole fereno ^ftivali tempore ficcantur 8c ad ufum fervantur.
Impurior <Sc craflior" chryfocölla, ex prima 8c cuniculo pro-
Ximä cifta derafa, obfcuriore, quam reliqu^ duse, gaudef
viriditate , ft ad ufum piÄorumy his enim pra^cipue omnes
tres, colore & puritate tan tum differentes, fpecies in ufu
tunty adhibenda, prius iterum aqua clara diflbivitur 8c ab

)( j admi-

admixtis heterogeneis depuratur partkiilis. Secimda ali-
quo modo purior prima, Goloremque habet medium inter
primam Sc tertiam, nonadeo obfcurum ac prima, necadeo
darum ac lucidum, quam tertia, quse optima, colore
eniragaudet fmaragdino oculis grato 6c elegant!, puritate
autem fuperat oranes, nee ullä amplius , ii in ufum trahen-
da, depuratione eget, Unico quoque tantuni milliari
Neofolio diilat ficdi<fba Vaihs Judicum , Der S)\(c()tcr>yBtU«D/
in qua etiam ex aquaeodem modo eademque methodo, ac
in Valle Dominorum, hoc viride montanum coliigitur, fed
non in tanta copia. DifFerentia tamen nulla inter hoc 6c
illud obrervanda. Chryfocolla Armeniana, a patriacogno-
minata, coloremPorri quod ad viriditatem referens, olim
laudatillima erat <Sc optima 5 poftea Macedonica 5c dein Cy-«
pria; noftris autem temporibus, cum antedito obfoletar
fint nee ampUus habende , Hungarica primatum inter o-
'mnes obtinet, pidlores quoque, licet omni chr}Tocollä
utancur, hancce tamen Neofolienfem reliquis multo pr^fe-
nint, ut nihil dicamus de ^colore fuaveviridi, ex folo xre
oritur ; chryfocolla enira , qu^ in argenti fodinis reperi-
tur, multo vilior häc ; quas in plumbariis venis ofFenditur,
adhuc multo ingratior ; & quse tandem ex auri mineris eru-
itur, omnium viliflima <Sc rarilTime in quantitate habenda;
8q licet omnes, utijamfupra innuimus, Venerem proma-
tre 3c materia ex qua agnofcant, funt tamen deteriores 0-
mnesifta, quxexCupro corrupto 3c quaü putrefaclo ori-
ginem trahit, funt enim heterogeneis particulis iflorum
mecallorum & minerarum ümul adhuc inquinata? & con-
fpurcatiB. Armeniaca , Macedonica & Cypria, qua2
olim ufitatiflinix eranü, an eodem modo ex aquaiint pr^e-
cipitata^? ac Hungarica, vel an ex mineris fint derafb &
lot£e? de hoc nul'.um apud fcriptores iftius sevi mentio^
nem repcrimus; nee eciam apud recenriores invenire li-
cuit, an hodierna die uilibi terrarum tali conficiantur äc

ex aqua prajparentur methoda, ac hie locorum in Him-
garia, in vallibiTS feil: Dominonim 5c Judieum. An
hoeee viride raontanum, additione fulphutis vel alianim
materiarum reduci 6c fimdi poflit iterum in bonae notag
cuprum , experimenta faeere nee tempus nee ali^ Cireum-
ftantise permirernnt, relinquimus ea Tibi, Chymiee expe-
rientiflime j tempore vacuo inftitiienda, rei veritatem &
poriibilitarem ad ignem probacorium examinabis, 6c pro-
duÄum haud gravatim nobiscucn communieabis. Hxc
funt, qua? de chryfocoUa Hungarica in chartam eonjicere
potuimus, an petitis Tiiis finc fatisfadlura ? proxime in-
audiemus ; reliqua videnda apud D. Joh. Laurent. Bau-
fchiiim in Sehediafmate pofthiimo de Coeruleo 6c Chryfo-
colla ; Martin, Ruiandum in Lexico Alcheimi^ pag«
146. 6cc. 6cc. 6c in noflro [opere de metalhfodinis totius or-
bis terrarum pag. 272. cujus fcripti tomum fecundum cum
circa teftum Pafch^ t}'pis exfcribi curaturi fimus, rogamu.9,
velis haud gravatim ex egregia 6c inftruäiillma Tua Biblio-
theca 6c ccleberrimo Mufeo Tuo metallico communicare
Ä; fuppiere ea, qu^ ad hocce opus completum reddendum
ex iftis necefTaria videbis, gratias non modo infignes pro
relationnm harum communicatione habebimus, fed 6c o-
mnes mineralium 6c metallorum fofTores', quiq'ue metalli-
co ftudio operam dant, quibusque metalli fodinae in deliciis
funt, huncceiisaTe coliatum favorem omni laude, gra-
tia 6c encomio depraedicare non defment. Reliquum pro
fpera omnia TibiTuisque vovemus, vivas, vakas^
WoliFenbütteW; die i. Nov. 1728.

^\>

FRANCISCI ERNESTI
BRÜCKMANNI,

MED. DOCT.

EPISTOLA ITINERARIA ffltia

DE

BELLARIIS LÄPIDEIS LIPTOVIENSIBUS
HUNGARICIS

AD

VmUM NOBILISSIMUM, EXCELLENTISSIMUM, CON-

SULtlSSlMUM ATQUE DOGTISSIMÜM,

DOM. DOM.

JOHANN. HEINRIC.
BURCHARD,

MEaDOCT.SERENISSIMOR DUCÜM BRUNS.

ET LÜNEBURG. GONSILIARIÜM CELEBERRIMUM

ET ARCHIATHUM SPLENDIDISSIMllM^ MAGNUM NOSTRO-

KUM f EMPORUM MEDICIIM, PHYSICUM SINE PARI ET

PRACTICUM 'WOLFFENBUTTELENSIUM

FELICISSIMUM,

FAUTOREM OMNI HONORIS ET AMOiUS
ENCOMIO MAJOREM.

Cum Hg. xn.

r

TTTTl I i J I i

M i I i I TT

VIR NOBILISSIME , EXCELLENTISSIME,
ATQUE CONSULTISSI&IE,

FAUTOR OMNI HONORIS ENCOMIO

MÄjOIl :

SUmmopere nobis graftilaremur, prarfensfi remporum
flatus gratias re & verbis peculiares Tibi, Vir coti-
fultiffime, offerre proinfinitis in nos collatis bene-
ficiorum generibus favorisqiie maximi fignis per*
mitteret. Cum vero Tibi fumma impotentia, qua labora-
mus, plus quam fatisnota&perfpedla fit, certa 6c indubita-
ta fide fperamus, Te nee hocce lapideum munufculum,
(labiisquidem minime gratiim, dentibus<5c lingu«e guftu
6c mafticatione moleftum & infapidum , oculis tarnen
vifü non injucundum) quod devote in grati animi teC«
feram mittimus , male interpretaturum. Non igno-
ramus enim , Te Gazophylacium lapideum & metalli-
cum ex feleftiflimis & elegantiffim^s plurimarum regionum
rebus fubterraneis, quod ob praeftantiam optimis non im-
merito annumeratur, poflidere. Forfanöc h« confeflio-

X2 ' ncs^

nes, abanalogia, quam cum bellariis faccharatis edulibus
habent, ific didae, dignse aeftiraentur, iftud ut intrent; li-
benter enim contenta^ erunt, ü licet lociim poft ianuam in-
fimum in ifto occupenr. Patria horum bellariorum, vel
re6Hus lapillorum beliaria, quod ad externa, mentientiiim,
ei^in Hungaria comitatiis Liptovienfis, in hoc enim pro-
ftanttria permagna fubterranea antra, Draconum dida ex
CO, quod olTa in bis reperibilia femicaldriata vulgus pra?-
occupato animo de Draconum fceletis efle fibi falfo imagi-
netur. In bis fat capacibus antris foditur & eruitur ad ri-
pas eujusdam fliiminis , quod per medium antri maximi
transverfim tranfit, lac hmx (eu montis, terra albiflima,
levis <3c farinacea, qiiceinmultis Hungaria^ officinis phar-
maceuticis in ufu eft, vocitatur Nihihim album <& pro co
publice venditur ; eft autem nihil aliud, quam terra caK
earia vel lapis calcarius infra terram ab accedentibus con-
tinuis aquis in pollinem levem fblutus (Scquall pra?paratusj
firmÜHme credirnus ,. hoc Nihilum album vel lac montis
efle materiam ex qua ßafaöites, quo lapide orai^es antro-
rum concamerationes undique, infra in fimdb, flipra in
tegmine, dextrorfum, finistrorfum in parietibus, tanquam
eleganti nee fatis admirando a namra fedula elaborato tape-
2ioinduftie&; incruftat*e, originem ducat. Primo enim
calcarius lapis in & (lipra terram undique, 5c in ipiis antris
fiatirn poft ftala(ftiteiii ^ reperibilis eft ^ feamdo ftalacfli'tes
moderato ignis gradu reducitur & caicinatur in calcem, qu^e
antea fuit, optimam, eommifliiris aedium glutinandis 5cfir-
inandis non inidoneamj Tertio Lac montis vel luna? eft calx
in pulverem fubtilem comminuta , bic pulvis aqua viTcofa
Änitrofa fölutus iterumque fiecatuSy facit ftalaclitem; fta-
laftites igne uftus dat calcem. Hoc Nihilum album,. in-
ßar alcohol, fubtiliflimum, aqua fblutum vel potius mix-
tum , intrat meatus <5c porös terrae, rimas 5c (patia rupium,
demum evaporatis rucceilive & paidatim particulis humidio-

ribus*/

ribus, remanet Nihilum album, cumiilatiir in via, vifcidi-
tate aqiiae frigidse Sc nitrofa? gliitinatur, lapideam diiritiem
Indult temporis tracäu iktis firmam 6c duram, cryftallifatur.
öc adhasret lärer ibiiis rimarijm, parietibus fpe'uncanim , an^
trorum & aiiis rebus ipfi obviis. H^c Nihilö albo im-
praegnataaqua, quando ex poro quodam unico ftnüm at-
que fenfim deftillat , ita ut priores guttae^ ficcentiir & m-
ourentur, anüequam mox infequentes per eundem porum
pen^trare pofHnt , ciimulatur hsec cabc, & crefcit lapis in-
ftar Ririx, & ftaladlites a fimilitudine, quam cum glaciali
ftirfa hybemo tempore habet, cognominatur, qui magni-
tudine & craflitie differt pro diverfitate quantitatis affluentiis
aqu^ 6c Gopi^ materi^ ealcariae , qua aqua imbuta <Sc fceta;^
quando autem gutta & guttula de alto tegminis ex poris an-
trorum decidit, &in via vel poftea demum exliceatnr, re-
manet, evaporatä & exhalatä aqua, Lac montis vifciditate
aquse frigidse <Sc nitrofe glutinatum inftar globuli lapidei,
pro varietate guttarum & guttularum , quantitatisque ma-
teri$ calcari^, majoris vel minoris. Quando vero ha^c aaua
fucceflive faltim lambit <Sc alluit cavernarum parietes, initar
cnifta polit^, evaporatis humiditatibus, adn^rere folet ii%
induratur 8c optimum oculis exhibet tapezium. Omnia
frc ferme phocnomena, generationem hujus cryftallini lapi-
fc concernenria, explicatu fiint haud difficilia. In modo
dicftis Draconum antris confpicitintnr in fundo integri cu-
muli vel parvi monticuliexmeris &;innumerisftala(ftitiisglo*
bulis diverfas magnitudinis conftantes , qui: globuli in
ßiperficie (unt omnium maximi, rariflime tarnen nu-
cem avellanam mole fuperantes ; fub bis minores lati*
tarn; fub bis icerum adhuc minores videndi, 8c infimi funt
omnrum minimi, ärenam a^mulantes, tamen fphserici, ac
fi manu tornatoris fummo ftudio 8c lege artis ad hancce fi-
guram formati efTent. Rationem dabimus hanc: globuli
infimi ex Ußica faltim giutulä concreti (unt, hinc minimi j

X ^ fupcFt

fuperjaccntes majores initium qnidem 8c principium, vel
potins nucleiim, quoque tantum ex iinica giiütula fumfe-
runt, accedentibus aiitem'quotidie novis gumilis per appo-
fitionemaccrevemnr, &molem, pr^infrajacentibus, ir.a-
jorem nunc oftendunt; hör um ciimiilorura ex iftiusmodi
globulis, bellaria peroptime mentientibus, non unns, fed
plus quam cenaim, in his antris adfunü. Bellaria lapidea,
qux ex his antris mittimus, & pro qiiibus locum in. litho-
phylacio Tuo celeberrimo humillime expetimus, funt fe-
quentia:

I.) Nihilum album, Lachm^e vel montis, repr^fen-
tans faccharum in mortario fraflum <Sc in fubtilifumum pul-
verem comminutum.

II.) Staladlites, coloris ex albo luteoli, inftar rallir»
cornucervi.

III.) Staladlites, arenam globulofam ex albo luteolanire-
prxfentans, velpotius referens lemina vegetabilium minima,
globulienim hi iapidei arense faltim funt raolis & quantitatis.

Fig. I.

IV.) Stalaktites, fernen Milii vulgaris raagnimdine «-
quans, colore gaudens luteo.

Fig. n.

V.) Stala(^ites, confe.£iionem faccharatam, corpus fi-
neanima, vulgo in oificinis pharraaceuticis dicflam, adeo
exa^le repr^fentans, uü ovum ovo non tarn fit llmile, quam
globuli memorati huic didla? confedlioni faccharat^^. Frau-
dem jam binis vicibus his bellariis , inter alias confe(ftiones
bonx nota* mixtis, inftituimus, nee dolus citius fentitus 8c
obfervatus , quam dentes nee comminuere, nee lingua <5c pa-
latum gratum ac dulcem ex iis faporcm elicere & extrahere
potuerint. Fig. III.

VI.) Stalaftites globularis pauIo' major, (emen Anifi
faccharo indu(5lum <Sc conditum raentiens, nee aliam pra;
fc fcrens differentiam, quam quod Tphserica figura rotun-

ditate

ditate i^qualiori fit in hac lapidea, quamifta faccharata con-
feÄione.

VII.) Bellaria ftalaöitia, aliquo modo oblonga^ fernen
Carvi & Ciimini faccharo incruftatum referentia, colorls
magis lutei, quam globuli antecedentes.

Fig. IV.

VIII.) Globuli lapidei majores ex albo ad fiavedinem
vergentes.
• ^ Fig. V. .

IX.) Alii adhuc prioribtis majores 5c craffiores, par-
tim albi, lutei, partim gryfei; rotundi partim, partim 5c
insequales. DifFerentia coloris, fine dubio, dependet a puritate
&impuritate aqua^, calcis <5caliarumminerarum, per quas
aqua iluit

Fig. VI.

X.) Hi magnitudine Cubebas, aroma notiffimum,
•onfedtione faccharata incruftatas , mentiuntur.

Fig. VIL

XI.) Adhuc majores, &tandem.
Fig. VlIL

Xn.) Omnium maximi, partim avellanas nucis molem
fiiperantes, partim infra pofiti 5c minores, fed non exa(^
ft)h«ricä figurä pr«editi,potiusina?quales,cruflofi,gibbon;cau-
ia hujus in«equalitatis rejicienda venit in nunquam non de novo
fupervenientes 5c extrinfecus allabentes guttulas, quas deho-
rain horam, de die in dicm Nihili albi aliquid adponuntj
pofiti enim funt hi globuli in fuperficie di(äorum monticulo-
rum, in dies fmgulos ex allabentibus guttulis calceimpra?-
gnatis accrefcunt 5c incrementa fumunt, iingulasque in^qua?-
litates horum corporumglobuloforum repr^entantquafino-
vas guttulas ßc guttas, nucleus tarnen femper ex unica fal-
tim conftatguttula. '

Fig. IX 5c X.

Xm.) MafEe compaöa: 5c ex globulis concret^ele-

gan-

gantiffimse, alba* vellaÄea?, grvrea*(5c lutea?, ita tarnen, nt
fingulum friiftulum ex jeqiialiBus globulis, vel majoribus
velminoribus, conftet & compofitum fit.
* XIV.) Bellaria ex albo-gryfea inflar crnfta? fcabrofa?
& afperae inicqualia.

Fig. XL

XV.) Tubuli pellucidi,candidi, cavi (Sc ftiriales, cras-
fitie calamorum fcriptoriorura anferinorum, tegmento ca-
yernarum plerumque adh^rentes, admodum fonori.

XVL; Fragraentum iigni femijiutfidi flala(äite alboiji-
duaum. "Fig. XII.^ -

XVII.) Stala£tites lafteus, ftiriam glacialem referens,
fpithamam longitudine ferme ada^quans.
^ Fig. XIII.

XVIII.) Agarici albi cum crafTo .<Sc breVi pedicuio et
ftaladlite concreti minoris familiä?, arborum vegetabilibus
Agaricisadeorimiles,iitneccentoculus Argu^ utluminveni-
re potuerit inter hos minerales 6c iftos vegetabiles difcri-
men; accrefeunt lapidibus, ac vegetabiles ligno.

, Fig. XIV. .** .^ ...

XiX.) Pyrura ftalaftatium ex tegmento rpelünß^eye?
|umtum,ut&: Fig. XV.

XX.) Botrys, leii ftalaÖites Botrionem aim petiolp
exafte monftrans, quareöcapud Germanos, ScrtUbfnftnn/
ex fimilitudine, nomen indeptum,n)tttecetn€r QQBeln^Scaubm
In feiner ^Seflalt nactdffct miD öldcö liefet.

Fatemur equidem, Vir confultiflimej munuiculum hoc-

celapideumvilimmumefTe, nee Indias, pretiofasgemmasejt

(inu fuo donantes,pro patria agno1fcere,rcimus auteminfimulj

Te nee lapides vulgares figuratoscont:emnere,quare3cmaxi-

niopererogamus^vells grato oculo iftud afpicere, manu fa^'

y ente accipere & pergere, ßi vere, ut olim fic &

porro, Tuo Brückmanno.

W olfFenbuttela^ d. i. Dec. 1728.

FRANCISCIERNESTI

BRÜCKMANNI,
MED. DOCT. &c.

EPISTOLA ITINERARIA IV^a

DE

IV. FIGUR ATIS CQRIOSIS RUPIBUSAD FAU-
CES HERCYNIffi SYLVjE PROPE ILFELDAM

AD

INCLYTiE SOCIETATiS REGIO PRUSSIC^ BE-

ROLINI SCIENTIIS PROMOVENDIS

CONDIT^

REFEREND/SS/MUM. ILLUSTRISSIMUM,
EXCELLENTJSSIMÜM

DOM. PROTECTOREM,

EXCELLENTISSIMUM FARITER

DOM. PRiESIDEM

ET

RELIQUA EJUSDEMMEMBRAUNDIQUAQyE
CELEBERRIMA.

WOLFFENBUTTELiE, ANNO CHRISTI 1729.

Fficiumnoftrum fiiifTet, iam diu obfervationem
unam atque alteram vel Phvficam vel Medicam,
more in inch ta veflra Regia Societate recepro,
ad promovendas fciendas traufmictere , impe-
diraenra aiitem nimqiiam noil adfiierünt , quo minus ci-
tius id reapfc pra^flare' potuerimus , nunc autem inirium
facimus & primam , m tbrma epiftolcC itineraricc de qua-
tuor figuratis Hercynia: inferioris riipibus confcripra^^ti-
pis exprefTam officiofiilime ablegamus.

Ad fauces Hercyni^r inferioris fylva^unolapideNord-
husä in valle peramcenä undiquaque altiÜimorum monti-
um ferie munitä confpicitur oppidulum cum monaderiö
fecularifato, ceiebri Regio gymnaßo confpicuo, Jlfelda di-
(Sum, ubi praeter lapides nguratos, mineralia & metalla,
quatuor quoque ex lic dicfto lufu natura? figurat2e& forma-
ta? rupes perelegantes peregrinis advenis admirationem
cxcitant fummam.

Prima rupes recreat oculos in monte alto ad dextrum
latus monafterii fita, non procul a magna ifta pifcibus, ex
quibus truttse aureis maculis confpicuce gratiflimi faporis
falivam in ore movent, ditiüimapifcina, der Netz-Boden
vulgo di<9:a. Roßri afjferhii , e'nies G/hife-ScbnabelsfigU'
T&m exhibet,unde 5cnoraenindepta oft, derGäiife Schna^
hei, Hxc excelfa rupes & nulli non huius vicini^ lapides
fubrubri funtjmuito nitro impr£Egiiati,quare <Sc sedificia ex
hisconftrucfta, foluto abäereö, vel alio accedente humido,
nitro, calcem derepente rejiciunt, plus quoque hyberno
tempore, quam alii folent lapides, aquas prae frigore exfu-
danr.
T-||>. I. In appofita Tab. I. Fig. i. defignat A. B. altitudinem ru-

^$' ^- pisintegrae, G^w/^-6VZj//af^W didla?, göometrice, ab Hori-
aonte menfurata?, &ada?quat XXX. perticas, Ruthen,
A. G, Altitudinem rupis velpropriediäi roflri afjfe^

riniy

W«/,proncin äere libero vifwi 5c oculis fe ofFert, menfura?
Rhenana? XXVII. perticas.A. B. enim fubfe ^cfimulcom-
prehendit dorfum.

D. E. Pes velinfimacrafTities riipis vel columnse (re-
pr^efentat enim columnam turbinatam cum capitiiio 6c bafi,
eine gewundene Säule mit ihrem Capital und Poftement )
eftXXXI. pedum.

F. G. Craflities fuprema vel capituli (^^jCapitäls) eft

XXII. pedum.

H. I. CrafRties vero media XIII. pedum.

D.K. Dorfi anferini longitudo, quaeinfra ex bafivel
pede coiumnasprodit, 6c inftar parvi teäi ad trianguli for-
mam fefe contrahit , in quo teäulo , pro lubitu , quifque cum
&fine ephippio, equitare poteft, ^d^quat quinque pedes, <Sc
ejusdem quoqueeftaltitudinis, itautinafcendendo brachia
fuper hoc dorfum pofita afcenfionem admodum facilitare
poflint. In dorfo fedens pone Collum anferinum perpen-
diailum, das Senck Bley, adhuc dimiteere potuimus ad

XXIII. pedes, antequam montem attigerit. Sequentem
narrantde hac rupe traditionem: tempore Neandri cele-
berrimi quondam llfeldenfis Gymnafii Re^loris , ( cujus epi-
taphium in templo monafteriali cum imagine ejus totaque
corporis ftatura eminenter lapidifuneraliincifa, adhuc cum
hac epigraphe videndum : Juxta hunc lapidem in tumulo
requiefcit Reverendus vir M. Michael Neander, Soravien-
fis , Redlor & Antüles monafterii <Sc Schote Ilfeld. ad annos
XLV. doftiffimus, fideliflimus & meritiflimus maxime pius
Sc munificentiflimus in Scholam , ecclefiam & pauperes,obiit
autem anno ^tatis fuae 70. Chrifti vero 1595. 26. April. Il-
feld^) ibidem fuitliterarum Studiofus, qui padhim interdi-
<äum cum malo iniÜTe fpirim diciair, a quo & affirmatio-
nem accepit , fecurus certiorque redditusfadtus, quod eura
interrampras frigore horridam, Syberiam nempe, quam
videndi peculiari cupidine flagrabat juvenis, momento ci-
tius ducere vellet. Divino tamen forfan omine Neander
hujus candidatidiaboli intrat mufeolum. quodflamrriis vero

):C^ intus

intns circiimcirca repletum videt. Terror e 5c horrore agi-
tatus Dom. Rektor, nil bonihic efrefa(ftum prcefagiens, ea-
propter , cum ad fe ex terrore rediiflet, canfam hiijus ignis 5c
jiammse inhypocaiiftoexfurpe(fto juvene qiisefivit, qua iii-
audita 5 fummo fludio maximoque labore, divinaafliflente
■gratia , ftudiofum hunc ad meliora duxit,qui quidem male ha-
buit , quodhac vice in itinere fuo S yberiano impeditus fuifFet.
Literis humanioribus abfolutis, religio Gymnalio/alutat aca-
demiam Jenenfem , aliinobis retuleruiit , Lipfienfem, inito <Sc
ibidem velpotiusfaltim confirmato de novo cum malo Sata-
na paÄo, dicitnr in via Syberiana^quam cum male dicflo fpiri-
tuingrelTuSjadhanc rupem Ganje-Schnabel^ dudus .<5c dila-
ceratus. Firmiter nobis perfuademus , traditionem hanc
cfTeexcogitatam&eamobcaufam inventam,utrupi Ganfe^
Schnabel dicftac ifta fabula major accrefceret fama. Archi-
vum monafticum hiftoriam cujufdam juvenis ftudiofi, de
jnalo cumda^mone pa(9:ofurpeä;i,legendamprxbet, nuHam
aniteminjicitmentionem,quod ab ifto malo fpiritu minuta-
tim ad hanc rupem fit confcifTus 5c dilaceratus. Fortaflis eri-
am h^c fabula originem ducir ab ifta hiftoria, queelegiturin
Spizels librOjCuirubrica: gebrochene Macht der Fmßenüjs
Part.LCap. 6.pag. 336.

Hase rupesadmodum expofita variis tempeftatibus 5c
procellis, quarum injuria hinc indepafta eft rimas fifTuras-
que majores 5c minores, timendum, ne ventus furens ali-
quando hunc elegantem naair^figuratum lapidemde monte
6cbafi fua dejiciat, frangat, inque fruftacomminuat.

Nonprocul ab hac rupe in eodem monte (fat enim
inagnas molis ineoconfpiciuntur rupeshincinde pertotum
traäum difteminatse 5c ere(^ , ac fi manu fedula fummoque
labore, prarmeditato ftupendo hominumftudio, exftruäas
hie efTent^vifuireofFertfecunda figurata rupes, panem la-
f'iäeum domeßicum , qui omnium maximusin furno coqui
folef , ingentem, fme dubio aliquot centenariorum pondus
T»b, I. aequantem reprxfentans , quem Tab. I. Fig. IL exprimit ; eft
Fig. u. lapis romodus , oblongus , pani firailis 5c utrinque deprelTus

rupi

rupialli'm^cntimciimbens t Germ* der Brod-Stem L\t O, O. in hat
Tab. I. defignant majorls öc minoris molis rupes per totum montis
ambitum hincindedifperfas.

L.Videtur puteus metallicus inveteratus Sc deroIatus,adhucaItus
6. orgyas, mineris martis olim, fine dubiO) extrahendis deftinatus fuit.

N. Semita ^qua Ilfeldam lucit.Haud procul a monaflerio ad latus

'finiftruni in montenonadeoprsealto confpicitur tertia figurata rupes,

das Nadel ohr didta, eamobcaufam,quiarupes a natura Sc cafu ita

excavataeft, vel parvam fpeluncam perviamhabet, nonaliteracfo-

ramen in acu , quae netricibus in ufu e(!e folet,

Hüc toramen acus repraefentatferme» uti videndum Tab. II. TaW, 11.
Fig.I. triangulumrectangulumadmutilatum inverfum<ScinapIcepo*Fis- ^*
fitum , cujus fuperi or linca vel latitudo a. b. eft x, pedum & 2. polllcum
feu unciarum menfuras Brufvicenfis.

Interioraltitudotriangulic.d.2 pedum 5c 7. unciarum.

Latitudo rupis e. f. ubi exitus apparet , 4. pedum (Sc 5. unciarum.

Altitudo rupis, pro afcenfione, quando quis per rupis cavita«
tem vult tranfire > g- h. 4. pedum. Fig. II eadem tabula fiftit eandem ^'S- H,
rupemjüxtaviamve«ttoriamadmontemin fitufuo natural!. Per hoc
acusforamen coguntaurigce Nordhufani tribus vicibus tranfire fuos
fervosjuvenes, quando nempe prima vice ligni caedendi Sc qusrendi
caufa in (ylvam Hercyniam curribus vehuntur. Simul acferyi ju*
venesincipiunt tranfire periiocforamen,ipro momento&aurigae in-
~ cipiuntflagellis partim» partim & flageüorum manubriis eos fortiter
& magno animo verberare &contundere, qui» quando bene verbe-
rati trans-& egrefli , interdum inftar cadaveris demortui pallidi viden-
tur. Hie ritus nunquam non accuratiflime multis retro annisjquando
lignicaufain (ylvam Nordhufäni vehuntur, obfervatur. Interimta-
men{ervisjuvenibuspermi(rum,probationis locoantea aliquot vici-
bus per foramen tranfire, antequam aurigas flagris eosexcipcre initi-
umfaciant, Admodumridieulumeft,ludicrum <5cjocorum, quando
alter incipitperaperturamforaminis tranfire, podice Sc pcdibus ad-
hucrelidtis, alter vero jammanibus porrectis capite in exitu forami»
nislemipendulusvifiturj aurigse Interim irrident hos, cachinnantur-
que, ac fi dementes vel fatui cfTent vcl fieri cuperent ; currus interdum
20, 90. ad montem in via expettare finunt. Servi juvenes, quando
tranfire coguntur, haud raro duas, trefve caligas induunt» Vidimus
quendam , qui primas ex panno laneo folido «Sc firmo, fecundas Sc ter-
tias excorioconfeäasindutuserat, aurigae enim mifcre cos flagris
verberari cooTueverunt, fumunt flagcllorum manwbria biais ma-

):( 5 nibu*

ftibus admodum firmiter, 6c incipiunt cos contundere iftis»fimul
ac juvenum manus attingunt rupis foramen ; graciles cito dtius
pertranfeunt,vae,vasobefis, inhahilibus,inertibus» cjulant Sc lamea-
tantur , dorfunü cum podice iis dnlet l Sunt , qui timore dolorum über-
tatemnontranfeundi ab aurigis fibi redimunt, öc florenum iftis li-
benter ad hilariter bibendum porrigunt. Hujus rupis fequentibus
fitmentioinBerckenmayeri Antiquario curiofo p. m.478. <Sc D. Ge-
org. Henning. Behiends Hercynia curiofa Cap.V. Art.I.p.a^»

53on einem ©tcin^ScIfcn bfi)Dem SlollcrSIcfdb/
M^ ^Rabcl^e^r genannt.

Inj he gute Meile von Nordhaufen , über dem Cloßer llefeld^
'^ iß zur lincken Hand, gleich heydem Hartz- Fahr wege»
an einen hohen Berg^ein nicht gar hoher dochflarcker Stein-
Felfs angewachfen , welcher in feiner Mitte eine enge und
Jchmale durchgehetide Hole hat, und ^«j Nadel- Öhr genen-
net wird, weilen das Loch etlicher mafsen mit der Geßalt ei^
nes Nadel- Öhrs ßch vergleichet. Durch diefes Loch miijjen
die Knechte , fo wohl aus ISIordhaufen als änderet umliegen-
den örtern ,wenn ße zumerften mahl hinter llefeld in den
Hart^i um daher Brenn Holtz auf wägen abzuhohlen^fah-
ren yU7td an diefen Ort gelangen , mit großer Mühe^ der en-
ge wegen y 3. wähl kriechen , und werden noch dar zu von ih -
ren dabey flehenden Camer aden ^ nicht allein bey dem Ein-
fondern auch bey dem Auskriechen , mit Peitfchen und Geif-
Jeln-Stielen tapffer abgefchmifsen , zumahl wenn diefelben
corpulent oder dickefind , und dieferwegenjbbald durch das
Nadel-Öhr nicht kommen können; woUenfie aber diefe Kurtz-
weil nicht ausflehen^ und haben es im vermögen, fo muffen
fie folches traäament mit Gelde bezahlen. Es ifl zwar die^
fes böfe IVefen , injonderheit von der Obrigkeit zu llefelä,bey
ziemlicher Straffe ver höhten worden , weilen dadurch die
Knechte abgefchrecket worden , hinter llefeld zufahren, und
damit dem Holtz- Handel großer Abbruch gefcbiehet '■> es
hilßt aber folches wenig, denn will ein Knecht vor feincfiCa-
meraden friede haben , und in ihrer Sauff- Compagnie gelit-
ten werden , fo mufs er doch nach ihrer Pfeiße tantzen , und

hilft

äü rz 7 k ehi klaglich thufj. Der gemeine Matm erzeh^
letvon dem Urjprmig diefes Steiites eine handgreijfliche Tu-
genh(ffff e Fabel , uridgiebet vor : Wie eines mahls ein Hiihne
oder Rieje etliche Meile gereifet fey\ als er nun hinter lle-
feldaiikhmmeji^ und gefühlet ydafs ihm, fulva venia, ein
Schub hejfiig drücke, hatte er denfelhen ausgezogen, und
diefen großen Stein darinnen gefunden, welchen er an den
Ort , wj er noch liege , gevjorffen habe, Dafs diefes aber el"
fiew Kinder-Mährgen gleich Jey y kan ein jeder verfländi^
ger leicht erachten, majjendas ein weidlic her großer Riefen-
Flegel niüfle gewefenfeyn , der einen fo großen Stein bey dem
Fuße hätte verbergen können, doch ift es denen gemeinen
Leuten nichts neues, dergleichen Fratzen, entweder aus
Scher tz oder aus Ernß , zuerzehlen; Wie denn auch von de-
nen bey der HochfürßL BratmfrhweigL Wolßenbüttelfrhen
Univej'ßtät Helmfledt , auf dem fogenandten Cornelius-Ber-
ge liege nde7iy großen Steinen vorgegeben wird: dafs vor
alters die Hühnen eines mahls bey guten Wetter damitgefpiä'
let , und exercitii gratia aus Kurtzweil ßcb damit geworf-
fen hätten , deswegen ße bifshieher dafelbfl gefunden wür-
den; glaubwürdiger aber iß es, daß diefe Steine, einiger
Gelehrter Muthmaffung nach, nichts anders als Begräbniße
alter tapjferer Helden Jeyn, Sonß iß bekandt , dajsßch bey
diefen Steinen in vorigen Zeiten eine lehr-r eiche und luflige
Begebenheit zugetragen habe indem ein berühmter Profes '
for Matheßos , als vve?üg Zuhörer in feinen CoHegiis undöß
f entliehen lectionibusßch eingefunden . gebräuchlicher mas-
fen an das fchwartze-Brett angefchlagefi gehabt: Wie er
diefe große Steine auf einen gevvißen benahmten Tag aUe
hinweg blafen wolle', als nun der beßimmte Tag heran
nahet, lauffen faß aüe Studenten hinaus,diefe Wunder-Kunß
anzufchauen , undf'änget ah denn derProfeßor in ihrer Ge»
genvvart an^ aus allen Kräfften auf die Steine lofs x^ublaßn,
es will aber nicht ein einiger weder wancken noch wei-
chen, derovvegen er anfanget, zu ihnen ^ufagen: dafs er
verheißen habe, vvif er diefe Steine hinweg blafen wolle,

mcbt

nicht aber, daß er dajjelhe könte ; Wohey er Gelegenheit
nimmety denenSiuäemen ^uz^eigen, dafs folche laß durch
mathematifche-Kuufle könten gehoben werden ^vermahnet
auch diejeibeny ein folche s herrliches Studium bejjeryah
vorher Oy zutreiben ^ undfo wohl feine Coüegia als oßent*
liehe Leäiones fleisßger zubeßchen.

Inoppidulo Ermsleben,2. milliaribus Quedlinburgo diftaatci
ante curiam in foro ingeatis molislapis reperitur, de quo fimills fabu«
la, quod nempequidam ex gigantum familia ortus dixifTet, arenu-
lam,moleftias 6c dolorem mihicaurantem,incalceofentio,quoexuto
6cvifitato,huncmagnumexeoadterram projecilTet lapidem, certc
arenula (Ine pari. In Galliahaud procul ab urbe ßefiersi in tradtu
Cataloniamverfus, monftrantur peregrinatoribus duse ingentes ru«
pes,praeterpropter XX.paflfus diftantesa feinviccm, de quibus pari
modonarratur, quod fceminagiganteaidasex tjiarfupio hicioci pro«
ßraviflct.

Quarta figurata rupesin eodem monte» in quo vidimus dar
Nadel-Öhr y pra:terpropter f o. pafTus pofl: molam chartariam in apri-
cum venit. Haec rupes vocatur Monachm , der Mönnkh 9 cujus altitu«
do II. pedum , ejus f ormam vero exhibct Tab. II. Fig. III. Sed analo-
giam nuliaminter hancrupemöcmonachum, fit dequocunquc vc-
litordine, nee quod ad ftruduram , habitum, magnitudinem ,pro-
portionem <Sc reliqua invenirc potuimus. Qui primum monachum
hicfibi imaginatus, certe peculiari, nedicamuscorrupta,phantafia
laboraYit;Nonconfundendus hie monachuscum iHis eiusdem SyU
vae Hereyniaelapideis, quibus nomina propria vulgo impofita Hanfi
lüonchund Hennig Mönch ^ quiquc non procul a monafterio Michel-
fteinenfivifunturjde quibus evolvendi Joh.Gottfr.Gregorii inOro-
graphia curiofa pag. 601. Happelius in Relat. Guriof. Part. IV. p. f 29.
McrianinTopographia Brunivic. p» ^j.Berckenmayer in Antiquario
curiofop. 475. Eminent quoque rupes in CarpathO) monte HungarU
am ^Poloniam diftingucnte , quaia longinquo afpicientibus .mona-
chum fcdentcm exprimunt, ideoquc cognomen obtinent Monachi^
Mnich Skala ^ Sermone Polonico^vid.Gab. RzaczynfkiHiftor. natur.
CuriorPolon. Tradat. III» Sed.I. p. 102. iled phantari3E& imagina-
tionihicut plurimum roultum tribuendum. Scribeb. "Wolffenb.
d. j. Jan, 1729,

BRÜCKMANN, D.

VI

i;^a^Js^,^^_^j^MtoSa.^^;,,^^.^ ,

=6^*-^"^"

FRANCISCIERNESTI
BRÜCKMANNI,

MED. DOCT. &c.

EPISTOLA ITINERARIA Vta

DE

TEMPLO CATHEDRALI VIEN-
NENSI D. STEPHANO DICATO

AD

VI RUM SUMME VENERABILEM
ATQ^UE AMPLISSJMUM

DOM.

DOM. PHILIP. LUDOVIC.
DREISSIGMARCK.

SENATUS ECCLESIASTICl ET CONSISTORFA-

US CONSILIARIUM DIGNISSIMUM, A CONCIONIBUS

ET CONFESSlONIßUS SERENISSIMO DUCI BRllNSV. ET

LUNEB. REGENTI CELEBERRIMUM &c«

FAUTOREM OMNI HONORIS CULTü PROSEQüENDUM

WOLFFENBUTTELiE, ANNO CHRISTI 1729.

fC« CA-' /HS CA-, r^-i ?*•) '•».1 1- 5 jVl CA? 5»-, iv.^ CAJ) /^^ «fc ;0 tir 2.13 Ä-i TA3 O« CA? eAr^ 1X9 'S? C^ (^> ltj> iS ci?? f"Ä" eS^ Sn
.. j s>.. (,» j «.- .tS «J iYS «>a «ja er: 5?j c^'^ «t cva äfi i ,,o cya cva .-^^ i»;; cvj cri i% ;^j ^vj «^ ivs ^ ^- wa ^j sB

V^SUMME VEmRABlLlSy QU0V1S HONORIS CE-
NERE DEVENERANüE, FAÜTOR!

NtertotDeodicatassEdes ViennjßAuilri^ ncque auguflioresmolene-
queflruduraiartificio} antiquiratifque nomine potentiorcs vidimus,
quam templum cathedialeDivo Pioto Martyri Stephane facrum. Hoc
enimeadsm plane cum hac, tototcrrarum orbe celebrina, Archi-
Ducum Cafärumquefedeiexordianactumeft, cujus autorHenricus, Leo«
poldiMarchionis,quipoft mortem Divis aRomanis annumeratus, filius
perhibetur. Jactafuntabiftoilliusd musDco dicatsefundamenta Anno
poft Chriftumnatum i(44.tertio (cilicet anno , portqiKimprxefTeis Au-
ftriacishis terris Öceas regere caepit^ ficque templum hoc noltro tempore
700. fermeannosstatislu^Enumerat. iEdificiuna admodum magnumqui-
demeftifsdinfimul valde obfcuruni^c tcnebricofum, Molestotaex qua-
dratisadregulam cccfiscSclsvigatiisraxisin altum exfurgit» cujus longitu-
flo inf7.orgyarum fpatium protenditur, latitudo voro maxima comple-

Ctitur orgyas^y.menfurEeVindobonenlls. Cnmini;.orgyarumacr- pedis

altitudinem cbafi afTurrexerit» undique ambulacra clapide duro affabre
claborata coronant- Turris maxima, qua templum ornatur, per univer-
fem Europam,nonaItitudinc quidem> (ed firmitatefua peculiari validadc
fbrti reliquis praeftat , hinc ortum pro verbium. z.uStraj}bu,g fey der Lihiß-
hihße^ z.iilMndrhiitcierHochßttifiihjtM'^icndtrfluitkjieThiirni^ Anno 15^^. a
Rudolphe IVto quideminch' ata,(cddemumpoRcjusobitnm,rpatiot€m.
porisf9. annorum, erccla&cxfliudla,&nc tarnen feine 4oo.annos nu»
merat. Exornant eam undique varia? figura: aft'ibre «St pereleganter fcul-
ptSE&fcalproelaboratXj terarum Facies varis, üivcium plurimorum alio-
lumquehcminum im^gines» multce pyramidat« turiiculie, aliaque orna-
inenta& (imulacra. Sund, qui putint &perhibcn*, cjcmentum calcari-
um,adturris hujus cönftrudioncm &: combijiationeni ufurpatumi vino,
IfiCoaqucE^cvorumque glutinoiö aibumine pro majori firmitate paratura

(uifle. Altitudoefl-^.orgyarum 4^ pedummeni'urxantediclx-,lncliiia-

tionem aliquaiem ad alt:eru6um latus & curvitatcm., cujus caofam in tcr
raemotum rcjiciuntincol« urbis,moni]:rat. Tredecim gaudet campanis

par

partim magnitudine acmole, partim antiquitate fua commendatls, inter
quas omniummaximapondush.ibetj^o.Centenariorum; alii dicunt pon-
deris foo. centenariorum efie, confiatam vel fufam ex folis Turcis hello ere-
ptis tormentis metallicis. vid. plura apud Sebaft. Ferd. Dopnern de Ranten-
hofFSopronienfem libro. unvergleichliche Vortrefflichkeit ^ imbefcjjreil^liche Ho-
heit^ V0rz;ngiiijdVvxm\nQnt7Ades Haufcs Oeflerreieh in dem Tempel der ün-r
fierblichkeitiJc.Cz^AW, Quotidiequsdam minoris familixex iftis campa-
nis duabus vicibus per integrum horam,a tertia ad quartam pomeridianam»
puiratur,vocata ^rt/5r/5!'«;/-G/o/^e/«,iri rnemoriarn inflammatorice angin2e-,quo
morboanteplurimos annosquadam vice ingcns incolarum turba hie Vi:
cnnse mifere occubuit & vitam morte finivit, quiqiie morbus Germanis die
Bräune audirelblet; fimulac auditurrefonatque, Romans ecclefia^addiäi
precibus devotis Deum , in cujus manu vita & mors, fanitas <Sc morbus, ve*
litinpofterumtempus hocccmortiferummaluma re(Sc (iais benigne aver-
runcare, orantrogantque. Sunt hicloci» qui putant, hanc ex quadratis
lapidibusexftruäam turrimin toto ürbee(leaitiinmam,red crrant valde,
inter Viennenfes vero eft altiflima & omnium firmiflima.

Teäum templi inftiudtum opertumquetegulis, flammarum inftarpo-
fitis, rubrcviridi atque albo colore in igne pidis vitriatifquc, ein bunt glafir-
if/Z)/zfÄ,jucundum&gratum faneintucntiumoculis, maxime verofimul
incidentibus&illuminantibuslolisrplendentisradüs, fpe^laculumpraebet,
Sub templi tedo aquila prsegrandis» tribus pedibus alta) rotatili opc
re atque adhorologiiartificium interne compolita,a Johanne Marbiocon,
ftrufta, aflervatur; hcccaquilina machinaexturri prxalta hujus templi,
dirigenteingeniole artificcj ad portam ufque ccemeterii Rudolpho Udo,
cum is Anno if7f« in Regem Romanorum eleclus 5c Ratisb -nae Corona tus,
folenni in hancurbem Vindobonenfem pompa rediret&(acrasD.Stepha.
niaedesfalutaret, obviamvolavit? non abfque admiratione fumma Impe«
ratoris totiusque comitatusampliflimi.

Ad murum templi fufpenla monftrantur ofTa gigantum , admodum .
magna, quxveroexCetorumgenerecfTefirmiterputamus ; vidimusfimi«
lia& Eilenftadii in Hungariainferioriadcaftellum Principis Efterhafi; in
templocathedraliWalbeccae Ducatus Magdeburgici ; Brun(vigse ad do-
mumquandam, ex qua prima vice Mumia Brunfvicenfis oleofapro navi-
bus in Indiam petita > non procul a porta vctereSt. Petri , qua navcs ingra-
darum a(n:ionem & memoriam longi itineris vertebram ingentem balaena:
rctuleruntd: domui afExerunt ; alibique locorum plura, femper cumtra-
ditione, quod iftimodioira ex Gigantum profapia eflent»

Adintroitum cujusdam portse templi lapis quadratus, magnitudinc .
quartam partem phylirse chartaceaea:quan$, albus <Scpolit«Sjmaculishinc

}:(2 iade

indc fanguincls notatus , muro lirmiter infixus, vifitur; hae macularubr«
putantur eflTe Martyris Colmanni , cui Terra ambo pedcs funt abfcifli» Ca-
tholici Romani has sedes intrantes &: exeuntes •, lapidi digitos afFricant»
tautlapisiftaquotidiana multa <5ccontinua ftiäione in mediojam quan-
dam profunditatem velcavitatem acceperit, & licet homines fccceflivc
unam alteramve abftergantguttulam fanguineam, femper tarnen deno-
vo inapricum veniunt aliaimacu!« rubicundae,quod maximopereabiftis
in admirationem trahitur. Noftra fententiahlc lapis conftituit Alaba-
ftrum candidum , fanguineis rubris per integram fubftantiam Innaculis a
natura notatumjuna alteraque guttula frictione digitorum deleta dcex*
ftin^ta, in hujuslocum anteain lapide ablconditae&non viße maculaeia
apricum veniunt, Nota funt nobis non tantum talia Alabaftra 6c Mar*
mora , (ed & alii lapides maculis Qnguineis a natura vel cafu pi£ti, ad quos
&:ref"erendiii, quorum Bechmann deprodigiis fanguinis, prope Franco-
furtum ad Oderam mentionem fecit, Nemini autem Catholicorum , m j-^
raculum hie ftatuentium , contradicere animus eil.

Pavimentum per totas xdes (acras rubri albiquejmarmoris politi ta-
bulsequadratse, variationis <Sc eiegantix majorisgratia, nunc alba» nunc
rubra , politae j confternunt-

Feneftrse funt altiflimse, ornatas more veteri piäis e vitro tabulis vel or-
bibus, iiiftorias exhibentes (acras <5cprofanas variis coloribusindudas,red
tcmplumhancobcaufämmaximeobfcurumtenebricorumque reddunt,

Templum hoc auguftiflimum XXXVIII. altaria, majora Sc minora,
pulchro ordine|coilocata<Scpro varictate feftorum, fplcndiflimis exauro
rutilantc, argcnto & margaritis candiflimis confedlis ornamentis facris
condecorata, numerat, in quibus quotidie fingulis horis antemeridianis
continue milTsiUtivocantt audiendx.

Scquentes in his sedibus (Scearum (acellisfunt cryptae Archiducum
Aufirix, Principum <Scc,

I.) OdaRudolphilV.pellibovinazinfutaiaureoquepanno centeCta.
a.) Alberticum trica,
3, ) Georgii Archi Ducis.
4.) Archi- Ducis Wilhelmi.
j,) Lepoldi IV. crafli vel fupeibi.
60 Albertus. IV.
7.) Inteftina Ferdinandi IV«
8.) Fcrdinandus III,

9.3 Inteftina Marigt Annaci Augufti Leopoldi fillse.
10.) Monumcntum ex albo purpureique coloris marmore Imperatoris

Fri-

■r,i

Friderici III. ad alUre paffionis , tanta arte conftrudlum 6c elaboratutn,
ut parispretii nuUum in Europa efTeperhibeatur.
H. ) Epifcopus de \^oIf rath , cui hsec intcriptio (epulchralis»

FUl

ABB AS, EPISCOPUS, PRINCEPS;

SUM

PULVIS ÜMBRA, NIHIL,

ANNO MDC XXXIX.

QUotannis die XVI. Aprilis feftum dedicationis tempÜ folcnniter cele»
bratur, quod videndum & audiendum partim ex vexillis ex turris
feneftris ab omniplaga eredtis, partim ex fonitu tintinabulorum, quibus
alias vaccie ornantur, Gtxm. der Kuh- Seh eilen 6c quidem in memoriam,
quod hie loci olimfuerint pafcua &ptata pro pafcendis vaccis 6c bobus.
In sdibus bis facrisinter alias imagines hominum Salvator crucem
in humero geftans cum magno vulnere (anguine pleno mifere depiäus
videndus, h«ic cum epigraphe.

0(ffn(Ha()riinß;'we(cf3el5em J^tn. ^[>t Bernhardt ClaravärällßfrcOe^
^ni/ xvi^m Der unbcfanDtet iinD fcl)ma^l)iiittniQÖunDfn/ fo et auf
ffiiifclKiliiicn^cCuIter oDcr 2ia)fdüi(iuftroi]en feinet fc()n)fs»
ren 5?ceu§:ö empfuuOen.

I jEr Herr Abt Bernh^rdus fragte eins wähl imfern Herrn Im
^^ Gebebt .welche 5\ fein meifl unbekandres Leiden gewefen^
dem atüwortet der Herr: Ich hatte eine Wundes» lingertieff
auf meiner Achfel , da ich mein Creutz auftrüge ^ diefelbe Wun-
de war mir viel peinlicher, als die andern Wunden alle; diefer
Wunden wird wenig gedacht , von den Menfchen: weil ße faß
vnbekandt ifi,darum erweife derfelben eine Ehre ^ und was du
in Kr äfft diefer Wunde begehren ^ deffen will ich dich gewehren^
und allen denen y die mich um diefes ehren, denfilben wiüich
ihre tügliche Sünden vergeben^nnd ihrer tödtlichen nicht mehr
gedencken , undfoUen Gnad und Barmhertzigkeit von mir er*
langen.

):(5 Q^M

®cbet() jitr Schulter * ^unDen.;

/j allerliehfler Herr Jefu Chriße , du fanfftmilhtiges Läm-
^^ lein GOtteSy ich armer ß'mdiger Menfch griijfe und ehre
die allerheiligfle Wunden <, die du auf deiner Acbfel empfundeny
ah du deinfchweres Creutz trugeflyiv eich er wegen da zugleich
wegen der ^. ausflehender Gebe'mer Jonderlich große Schmer-
tzen und Pein über aUe andere in deinen gebenedeitem Leibe
erlitten. Ich hehte dich any o fchnertzhaßtigfter Herr Jeßi
Chriße i dir fag ich Lob, Ehr und Preifs aus innigen Hertzen,
und dancke dir für die aüerheiligße tiejfeße und peinlichße
Wunde deiner AchfelyUnd bitte demütiglich y duwoUefl dich der
großen Scbmertzen und Pein y fo du in die/er tieffenlPunden er^
litten . und wegen der fchweren Laß des Creutzes , den du auf
diefer Wunden geduldet y über mich armenßünder erbarmen ymir
alle meine läßliche tmdtodtliche Sünden verzeihen y und mich in
deinem Creutz-Weg und blutigen Fufs-tapffen zur ewigen See-
ligkeit begleiten, Amen,

Figuram <5c magnitudmem iftius dolentis vulneris in hiimero noftii
fervatoris , tres digitos profundi, (cujus vero facer codex nullam fecit
mentionem ) in fronte epiftolce adjecimus^piout Viennae depidlam acce«
pimushac cuminfciipdone. Omnibus &fingulis, debitö honoris cnltü
hoc vülnus venerantibus,promittit Dominus Deus, fe non cogitare velle
'fuorum quotidianorum peccatorum, necin memoriam fibirevocare pec«
cata mortifera& capitalia, feddare öc diftribuere velle gratiam <5c milc-
ricordiam.

Scquitur facer divufquc harum xdium thefaurus > nempe:

Sex Corpora fandlorum.

Argcntea Chrifti imago, 46,argcnti

Marchias pondcrans.

Effigies St. LeopoldijAuftri«

Patroni , argentea.

Imago St. Stephani ex argento,

Dentes St. Apollinac.
- . - - St» Agathae.

Fruftum de praefcpio ^ quod Chrifto loco cunarum in diverforlo fuit«

Lapis unus exillis, quibusStephanus, gloriofus proCo-martyr, lapi*
datus^oprefTusfuiC.
:; ., Pars

Pars magna ex farcns,quibusChriftus a Maria involvebatur.
Pars magna decruce St. Andrea:, Apoftoli, (imul cumiliius argen«
tea imagine.

Pars de ligno St. crucis'noftri Servatoris. Putamus, fi omne lin*
gnum hujus crucis,quod in variis provinciis Europa confervatur <5c de
hac Dominica cruce efle traditur, pollet recolligi &;congregari,quüdex
€0 iterum juftxmagnitudiniscrux, Iinonplures, poflintcomponijquao-
do nempe in fubfidium traiierentur.
I,) Fruflum iflud,quodinGalliain Fano S. Dionyfii lervafur, cujus me-

minit Aulus Apronius in Itinerario fuoauito ParM. p.142.
a«) ParS) quae Salerni inRegnojNeapölitano fanCte colitur, tefte eodem

Part II. p.257,
3,) Fruftum illudingens, quod Rom» inaedibus facris D. Petro dicatis

afTervatur, confitmante Matth. PueJ in Itinerario Thalaflic o p. igi.

4. ) Pars magna adhuc ibidem, in terr.plo St.Crucis. vid. Idem lib.cit.p 184.

f ) Magaumiiuftum idius ligni,quodCrucinaciijqua:urbsinPalatinatu

inferion eam ob caufam nomcn Creutz^enach accepit > cuftoditur.

vid. Tiieat. Europ. Tom. Xill. Anno r.87. p. 240.

€.) Pars iil.i, qucc Bruxellis inßrabantia, tefte Edward Browns in feinen

fonderba^jien Reifen i^c p. 42. rincte confervatur,
7.) Pars hujus cruc s fandlifiimce, quann auro circumdatam & inclufam
Bambeigau vidimus»

Proftant alibi locorum adhuc plures hujuv« portiuncul^e &frufta, fcd
iiGS latent. An crux dominica ex iigiio fuerit quercina^ defendat Mx{\-
uus Loc. 7. Cap. if. Si, Helena Anno 326. See. IV. pietatisftudioHierofb-
lymam profedajCtucem Domini miraculofe dete^tam reperit, öcpartem
illius ibi reliquit, aliam fecum Romam deportavit una cum clavis. De
Oiiraculofä hac inventione ita inquit Joan Mocquet tn feinett ReifC'
BegebuifsenlAhAY.p.-^^^.yilsvvir auf {fem Berg Calvaria «»i
allenthalben ttmgefchauety wurden wir in eine Capelle der
München ge führ eVy dafelbßen auf der Erden uns ein iveiffer run-
der Mar beiß ein ge zeiget wurde y darvon man fürgegehen ^ es
falte der Ort feyn, an welchen die gottfeelige Helena y Kaifers
Conflantini Magni Mutter, nachdem ße die Creutzedes Herrn
Chrifli^ und der beyden Schacherfunden , diefelbigen anf die pro -
he gefleUct . welches unter diefen dreyen des Herrn ChriJU\wä^'
re, indem ße eines nach dem andern auf ein todtesWeib gelegety
das todte JVeih aber^fabald das CreutzCbrißiße berühret yvon

Strmde

Stutide anßch aufgerichtet imd lebendig worden^ ivoraus gar
eigentlich T^ierkemiengeivefen^dajs es das Creuz Chriftiunge-
z-weiffelt feyn müfle. vid. pliira in beat. Joh. And. Schmidii DifH
deinventione criicis Dominica per Helenam4to.Helmft. 1724.

Frufl:umclavi,quo Chiiftus crucifixus eft. Talis clavus monftratur
& in Fano St Dionyfii , <Sc Tulli in GalHa. vid. Valentini Muf Mufeor, Part.
11. p. 196.it.Auli Aproniiitiner. auä. Part.I- p.142 &Mediolani intemplo
cathedrali,in quo hie clavus maxima veneraticne afficitur, pofitus eft in
fummo altari <Sc quinque cereis dies nodesque ilJuminatur. vid. MifTons Iter
Italum Part. U. p. 981- <Sc Romse in templo St, Crucis , hoc manus Chrifti al-
tera transfixa füit. vid Matth, Puel Itinerar. ThalafHcum p, 184. <5c Bamber-
gae t quo itidem manus altera Chrifti crucis ligno affixa fuit» Hie multa <Sc
ftupenda miraculaedit,pr2ecipue cancrum mammarum radicitus (anare
dicitur.Accepimusiftum ibiaere exprefTum &ferreo clavo affridum cum
precibus&litaniis. Liber» cui titulus. Ecclefia nalcens martyrum fanguinc
&c. p. 205". fequentia profert de his clavis. Helenapartem crucis cnm clavis
Hierofolyma Kontam deportavit ^qui ^ ß plures ^ quam^ trej jam invcniuntur ^ hi
7ion affixer e Chrißiirtty fed crucis brachia conjunxere^ vel etiam Martyres^ qui
ntembra Chrißi vocantur^ crucibtis affixerunt. Pie ereditur Helena ex his da-
»vis duos accommodajfeinfranosad robur <& viEiorias contra hoßes impetrandum^
Ö* U7ium diademati Imperatorio adhibuiß'e ; quartum atitem in rnare Adriaticum
conjecijfe^ admitigandum mare^ quodineo loco^ qui njoragp navigantium voca*
batur^ uaufragiis infame fuit^ i^ ex eo tempore cefj'aß'eibi naufragandi pericula^
maripenitus manfttefaSlo.

Parsexmenfali linteo feu mappa, qua Chriftus in|coena ultima cum
difcipulis ufus dicltur«

Infignes reliquise ex linteo 1 quo Chrifti in fepulchro corpus involvc-
batur. Ofliculum ex humeris St. Catharinse.

Pars cinguli B. Mariac yirginis.

Dens St. Dorothejp.

Spina ex corona Chrifti. Ejusmodi aculei olim <Sc in Monafterio
Walckenried Ducatus Brunfviccnfis, tefte Leuckfcld in Antiquität. Wal-
ckcÄredenfibus pag. 49. 291. 294. aflTcrvati funt.

Cranium St. Sebaftiani.

Capilli B. Virginis Maria?.

Particula de fpongia , qua Chriftus potatus fuit in ligno crucis.
' Capfa argcntea, quatuorvitrisiaftrufta, in qua integer paryus pufio
eS fnnocentibus illisab Hcrodc occifis aflTcrYatur.

Gcmi«

Gemina caplta S. S, Cofmae <5c Damiatti*

Fruftum ex colummaj ad quam flagclatus efl: Mcfllas.

Caput unius ex iiooo, virginum &Martyrum.

Enfis,qubufuseftCarolus M,CraniumSt.Stephani, proto Martyris ;
&multse aliae Reliquie, quasveroomnes transfcribere j nll aliud efleti ac
fi Tua patientl-äabuti velleirjus.

Magnumiftum thefaurumexinnumeris iconibus &aureis, 5c argen-
teis 5c cereis, paupercs enim faltimcereos (änäis facrificant&donodant,
cum prse pondere 5c multitudine non amplius parietibus fufpendaturjtrans.
gredi filentiolubet.

Quotannisinhoc templo certis diebus feftis non fine folennitatibus
Academia memorias quorundam» Sadtorum renovat 5c celebrat ,' nempc
St. Leopoldi , Patroni Auftriaca? ; St. Stephani , Patroni Hungancae ; St,
Mauritii , Patroni inclytae Saxonicas St. Urfuls , Patroni Rhenance nationis,
Johannis , Apoftoli 5c Evangeliftse, Patroni facultatis Theologicaj ; St. Ivo-
nis, Juridicas; St. St. Gofmse 5:Damiani,Medic2e; St. Catharinae, Philo-
fophica; facultatis. Dodtores 5c Prof efTores Univerfitatis audiunt milTamj
orationem cujusdam ftudiofi peculiavi habitu,plle6que magnis plumisor-
nat6ve(liti,quaorationeiftiusSandi, cujus folenniacelebrantnri laudes,
cncomia» vita ^ fada, fimulque 6c miracula exprimuntur ; mufica non con-
temnenda hanc excipit. Creantur 5c in bis iedibus Dodtores omnium fa-
cultatummulto pluribus ceremoniis 5c folennitatibus jac in aiiis Germa-
norümacademlisfierifolet. Ante templi portam tabula univerfitatis ni-
gra (^^/.S'cÄtuflri:?:,^5rft) in quanovaliteraria quotidie legenda^vifitur.

Farrago Hiftoriarum »fpeftra concernentium,narratur,quse nofturno
tempore in- 5c extra hasfacras asdes in coemeterio obambulantia terrorem
5r timorem hominibus incuterent ; prxfertim vero ab undecima ad duode-
cimamno6lurnamclcrici)par5cpar,habitualbo veftiti ex quadam templi
portÄ apertä ordinc procellionis , uti vocant i exirent , in coemeterio obam-
bularent 5c proceflibnem continuarent , litanias def un£torum decantarent.
QiiidamcxSac. Csef Majeftatis officialibus,qui adhuc vivisintereft, cum
aliquandocafu in hoc coemeterio obdormivilTet i noäu veroex hoc cantu
cleriorum expergefaäus , omnem proceffionem fe vidifTe profeifus eft, 5c
quoniamrobuftointrepidoquefuiffetcorde, elonginquo proceflionem fe-
quutum effe öc vidifle nulla non fepultorum fepulchra aperta , eo vero mo-
mcnto, quo campana duodecimcE horse fignum dtdilTcti fingula fpedra (in«
gula fepulchra lntrafre,qu£e momento citius abfque ulla manu rurfus claufa
5c terra cooperta apparuifTe. Cum vero nodurno tempore ccemeteri-
um fit undique claufum, iterumfomuo plenus fe ad fuum locum contu»

lit» aurorimqueexpeftavtt. De die cxpergefaÄus ccemetcrii fepulchw yi:
fitavit,nullani autem iniis mutationem in venire öcobfcrvarepotuit Ana-
Joga huicferme traditio in TheatEurop. Tom« lll. Anno 1654, p.ji^.lc-
gitur» IVunderlich ifl es auch gewefen ^•^voas fichzAi Mefer Zeit zu 5, unter*
fchiedlkhen mahlen zu Brefs/au hat fehc?i\/ajfeu ^ nemlich Proce(ionesw«[^rff«-
nenden Lichtern von feltf ahmen Gefpen{\ern , deren eine von St. Albrecht bifs
xtir St. Maria Magdalena, da nichts dann IVind-iichter ^ Kertzen und Geißer i
die andere bey St. Dorothea, bey welcher viel Kürafsier )Und die ite von St*
Vincentz ausgegangen , da neben denen PVi?id lichtem nichts den lauter Hun*
de gefehen worden. Sed finiamus epiftolamjnelimites tran(grediamurj(Sc
patientia Tua» Vir fumme venerabilis abutamur, Plurade hoc templo
videnda inpeculiari Iibro,qui 1721. Viennasin gvo cum icone templifub
hoc titulo prodüt. Memorabilia de templo ac turri ad St. Stephanum
Viennae Auftrias fide fumma e vcteribus documentis eruta. Addamus, in
his JEüibus quotidie venales proftant in duobus locis, i. ) Cerei variae ma-
guitudinis albi^qui ante pedes fan^ftorum cumprecibus acccnduntur. 2)
Simulacra de iconesex cera itidem Candida conflatij repraefentantes manusi
pedes , mammas , pufiones , virgines , equos &c« qui fanäis appenduntur «5c
immolantur. 9.) Sericum album& rubrum bencdi&üm {geweyhctc Sey^
de) quodroram,morbum,circumligatum pedemvcl aliam corporis ery-
(ipelate affcä:am partem curare <Sc difpellere perhibetur. Ferme filentio
prateriiflemus miraculofumChriftum crucifixum in quodam facello cui ca»
piHus crefcit 6c incrementa capit. Valc» Vir ampliflime Tuoquc
amorc<& favore profequi ne define Tuum Brückmanntira.
Wolffenb« d» i. Feb. 1729,

FRANCISCI ERNESTI BRVCKMANNI

MED. DOCT. ETC.

EPISTOLA ITINERARIA Vita

OVO GALLINACEO

FIGVRATO ET TERRA
VLRICANA

AD

VIRVM CLARISSIMVM, atque ^MPLISSIMVM

DOMINF M

DN. lOH. DAVID. MVLLERVM,

L7CEI COENOBIALIS, QVOD IN VALLE D.

MARWE PROPE HELMSTETVM FLORET, RECTOREM

DIGNISSIMVM FIDELISSIMVM etc.

PIl£CEPTOREM QyONDAM OMNI HONORIS ET AMORIS GENERE

LONGE PROSEQyENDVM.

WOLFFENBFTTELyE.
ANNO CHRISTI M DCC XXIX.

^u«^ ■ ' j J^

t

V. >

VIR CLARISSIME ATQVE
AMPLISSliME,

PRopofuimus nobis qtiaedam adTE dare de ovo figura-
to quodam, quod apud Pontificios in magno honoreeft
& fumma veneratione colitur, a?que ac terra Ulricana
Anguftanorum, qna^glires, animaicula nociva, haiid
tolerare traditur. Primo fic ftatim loco prodeat imaginuncula^
cvi magninidine, reprafentans ovum gallinaceum, in cujus
putamine vel cortice benedic^a marer Dei regali veftitu cinda
& diademate ex aiiro Sc gemmis conflato caput ornata, homi-
num falvatorem inFantem bracchio dexrro bijiilans, qui pue-
riilus arqne ac mater optime veftitus 6c coronatus, videnda,
bina? autem hx perfonse radiis liammeis, quales quandoque
Cometarum & ftellarum efTe folent, de quaque parte circum-
fufa exillunt. Ovum, cujus figura hie transmittitur, prout
nempe eam aeri incifam Vienna? Auftrias inter alias res fandas
&. benediöas, pecunia data, accepimus, a gallina quadam in
1 «xa ad S. Marias Stcllam, Bavariae Monaiterium Auguftini

)( 2 prar-

4m )oc m-

prajceptis addiftum , partum. Haec imago benedi(9:a , portis
& januis domus glutine lirmiter affixa, omnis generis rpe<ftra
procul & eorum ludibria no(^urna molefl-aöc afpedtu terribilia
propellere dicitur & a vulgo creditur. Qualis autem nexus ?
qualis logica? qualis fyllogifmus? Hoc ovum repr^fentat in
putatTiine fuo Dei matrem & filium Sc quidem cafLi ( putamus
enim firmiter hanc fignaturam ex gallinas oviparac imagina-
tione ä vifa tali Deiparac cum filio imagine vel perfona in do-
mo quadam vel templo ovi cortici eile communicatam ) huic
impreflam & adpidlam ; ergo (pe<Elra fugat e domo ! Hase ra-
tiocinatiOjhsEC conclufio merentur haud indigne adjici iis,qux
copiofißimo numero coUegitD. Job. Frid. Mayer cumque aliis
communicavit m fducr *'J}äprtirct)fn ^crnunfft* lofm ^6cölug^
Äanft Ocr neuen Jefuirinten i?dfterjAcademie in @ct)(e(ten/ jum
fjeften nuö Dem^Papm^'cljenScribentcn getreulicO ^ufamtncn (^^^
tta^]en/ qui Über parvae raolis in 12. Hamburg! A. 1695. lucem
afpexit. vid.plura de hoc modo didlo ovo apudP. Abrahamum
de St. Clara, qui integrum volumen de ifto typis Monachii Ba-
variae excudi curavit fub rubrica: sÖacf / v^act/ iöact/ iöact ä
Ga einer wunof rfe irfamen .P)ennen in Dem JöecOo()tbum '*8iit)ecn/
t, u eine nu^fuftrltcöe 'Sefcbrelbunc^ oec berühmten Balfufect Ma-
ria Stern j^uT^xa bei) Den P.P. Auguftinern "Barfüfl^rn/ n)e(«
(te feinen urbebt. iHni^anQ genommen ucn einem J^^nncn 5i?/iuif
ttm curcD '^ncrDnun(]i De^ JP)immelö ein ftroblenöer Stern er*
^oben n>flre/ in Defien iBflitten ein fcbön ()ecrönfe(^?5rnuen Jg^aupt
&.C. 8v. \6S9* cum flg. Ovum figuratum, aiius* apex turritum
muüebre ornamentum (quod Galli Fontange vocant) 5c huic
incumbentem parvum pufionem reprccfcntabat, Norimberga:
feculo (liperiori A. 1690 d.^o.jul. a gallina quadam nigra par-
ni exclufum eft prnit integra hiiloria legenda Sc icon ovi de-
pi<^us videndns apudChriihLehmannum in Theatrohiftorico
rerum naturaÜum Sc mcmorabihum territoni montani Mifni*
ci germanico lermone confcripto pag. 171, fub titnio: Fontan-
gen-^9. D. Stephaa Blankart in Colledt Med. rhyfic. Part. IL

' i

^m )o( g^

pag.T45?. obfervationem ovi, ftelIam|Gometam in cortice exM-
bentis, memorise tradidit. Cum Romse gallina qiiardam m
a^dibus Domini MalTinii de node clamola voce audiretur, qui
a fervitiis erat furem adeile putans de lefto furgit & modo
exclufum ovum exa6le cometara , qni eodem tempore nempe
A. 1680 5c 1681. in nubibus toti ferme Europa? terrori erat, ex-
hibens invenit, tremens & horrore undique perfufus fervus
derepente vifa (5c audita domino {lTonarravit,infimuIqueovum
monftravit. Hic altero raane ftatim id Papa?, Reginac Suecias
& reliquis Romae Magnatibus videndum & admirandum ob-
tnlit; noc ovum poftea a^ri a ca^latore incifum & hinc inde di-
ftributum varias eruditis 5c fpeculationes & cogitationes exci-
tavit. Nec lilentio prajtermittendum erit mirandum iftud
Ovum , cujus Theatr. Europ Tom. IX. pag. 1550. meminit, in
quo confpiciebanturacinaces vagina denudatus, crux 5cvirga.
Ne autem patientia Tua in legendo abutamur, plura figuris
notata ova non adducemus, firmiter autem perfuali fumus,ta-
ks icones in recenfitis & aliis o vis, ut & in Tasxenfi ad St. Mariac
ftellam,partu editis,nulli miraculo,fed foliharumdomefticarum
volucriumimaginationi adfcribendas effe, cum gravida talis
gallina divam Dei genetricem in femplo vel domo quadam opti-
rae veftibus ornatam viderit, (uti modo difta galUnaT^xen-
fis,qua: fajpius forfan hancDeiparam virginem cum filiolobe-
nedi£lo afpexerit, fibique rudem <5c incompletum de ifla fece-
rit concepmm,) pollea demum ovum excluferit focmina qua-
dam <5c infante liguratum. Noli autem credere, figuram ira
exacftam &perfeäam,prout hic eam in icunculavides(Sc prout
eam Vienna? Auftrise ante aliquot annos accepimus,in ovo ifto
naturali extitifTe, fed nobifcum puta, picborem & fculptorem
aerarium figuram multo efegantiorem 5c magis completam
penecillo chartx appinxifTe & inftrumento in xre casIafTe.
Gallina, quaeovum turrito mulierum ornamento & infante
ornatum peperit, tunc temporis impra?gnata afpexerit fequio«
Tis fexus perfonam talem mundum muliebrem in fronte & in-

)( 3 fantem

•^8 )oC 341-
fantem inbrachiis moventem, geftantem, Inde fibi conceptnm
rudern formavit, phantafia? impreilit, cum ovo liguras vifas
communicavit, & ovum hinc, m modo a nobis ddineamm,
partu edidit. Ad ovum quod attinet comecicum , gallina de
die fepius tunc temporis iftam m ccelo rutilanrem barbaram
& caudatam mirandae magnitudinis ftellam intuens, phantafiae
& imaginationi Cux id lumen ftupendum imprimens &; inovi
cortice delineans, ovum, cui cometae icon adpi<fta, edidit. Par
& eft ratio iftius ovi,cui crux, virga, acinaces 6cc. adpifti viii
funt, gallina afpiciens ejusmodi inflrumenta 5c res, conceptum
fibi formavit 3c vifa in ovo dehneavit,ricque peperit ovum ii-
gura rudi exprimens crucem, virgam, acinacem &c. Ha-
bent animalia oviparaa^que ac vivipera (ui generi<;phantaliam
& imaginationem, fed omnimode diverfam <Sc ab hum.ana pla-
ne diftindam, cum hsec fit longe excellentior, multo nobilior,
variisque modis pra^flantior. Generant 6c pariunt ovipara
& vivipara animalia ex hac imaginatione, quando corrupta
aliisque viiis objeftis tempore coitus &: graviditatis imbuta
exiftunt, non fecus ac homines, monftra <5c fcctus a fuo genere
diverros,aberrantes, corruptos, mutilatos,incompletos, aliter,
ac g^nus, fexus & propagatio a fuä divinitus inditä natu-
ra pottulatjfiguratos 6c formatos.

De terra fic di(9:a Ulricana fequentia inaudivimus, qua?
voluntarie Tecum communicabimus. Hxc cinerea & pul-
verulenta materia a pontificiis in monafterio quodam Augu-
üx Vindelicorum, parvis facculis fericis varii coloris indita,
diltribuitur, fic c( gnominata eft a San£lo Ulrico, glirium ex-
pulfore, qui, fecundum pontificiorum traditionem, om nes mu-
res majores, nocivas iftas beftias, fiiis ardentibus precibus ex
tota hac ampliflima urbe non tantum,red & ex tota circumja-
cente vicinia expulifTe , omnesque & fingulos in quandam
fpeculam, qua? hodienum in templo divo Ulrico dicato, ibi vi-
denda, profcnpliiTc perhibetur.

Terra

-m )oC S4«-
Terra hxc in iflo efFoditur loco, in quo divi Ulrlci ofla
fepulta jacent,hinc reliquiis canonifatis üHus fandli viri mixta
dicitur. Ejusmodi facculi ferici terra, cinere ac pulvere reli-
quiorum impleti <5c in alia loca extra Augiiftanam urbem
transportati eandem vim glirium expulfivam retinere tradun-
tur. Tres tales facculos fimul uno tempore in domo qua-
dam Brunfviga? ante aliquot annos' afTervavimus, fed efFedus
cxpulfivus nobis non fncceflit, nam hx beftiolse, refpedlu iftius
pulveris non territae, omnes domns & hypocaufti angulos ut
olim fic & porro perreptarunt. Cum te^ra quoque <Sc fche-
dulam accepimus, in fequentia verba typis excufa legenda :
(Jl)itt)iii:Dige0 ^eplt^um t?on Ofc ^iDai Deö ©cab^/ unD Dacttt
fletDf fcnen Sietftt) Deö ^. ?5ftcUtlj5ifr^ unO Augfpurgifc^en ^U
W)eflö Udalrici, n?clct)e/ fo tte c&cmürDtg aufbehalten unD juför*
Derft ö5tt(ict;er/ alöbann auct^ ciefeö örefien .P). <J^c etnige öule
OBercfe/ alö ®ebet / S^wlmf aiimofen/ Opffer in Den Ätrc^en*
©tort unb beröleicßen \>tniinn tuerben / tt>unberra6me Geäfft
f)aUt\l bie fcbdblt4)e 9la(jen au^ bcm J^c^i-fern unb 5Racl)bar^
fdjafft ju mtceiben/ wann nemlid) feiere Particul mitD ßeii
(Blauben unb ptcn 53rt:traufn an rergfeccften Ort aufßebdn^t/
cbec fonfl Dertra^ret tuerben. Unb bicfcö au(f fonbecbaren Pri-
vilegio, mit n>dct)en bec aUciüticje ©Ott bie bo^e ^erbienft fe(^
ufö }o heben SXenere Udalrici mit einem ea^<flen 2i$unber be^
tt^urbtaen tDcflen. vid. plura n\ ben Sreßf luec Ä. unb 5? ®ei»
fcbicl)(eii XXXV. ^vtfuct) pag. 214. it. in Happelii Relat Cur.
Part. IV". p.84. it. G.Ludovici de St. Ulrico, glirium expulfore^
qui liber Anno 1695. imprefTus hadenus a nobis nondura vifus
fuit; it. inP.L. Berckemeyers Dermcbrt. curieii(c?i Antiquario
perEuropam p. 402. Verum autem & certum eft, integram
Auguftanam urbem totamque viciniam circumcirca bis be-
ftiolis vacuam efTe, caufa autem non qua?renda in hujus (anfti
profcriptione putatiria, fed naturalis j adhuc latens, üne dubio
adeft,qua? oculatioribus phyficis naturse penetralia &miranda
fedulo rimantibus fine dubio Mq offerret, ü cogitationes in

eam

4^8 )oC g^
eam mquirendam 5c ftudium fimm dirigere vellent. Pr^eterea
& inSuecise regno, teile modo difto Happelio 1, c. pag. 502,
terrara quandam glires non tolerantem habemus , quit <3c in
aliis locis difperfa eandem virtutem retinet expulfivam & ex
caufa naturali, arfenicali forlan 5c venenata, hos miirts majo-
res procul fngat & pellit. Hoc murium quoque genus ex alia
regione Aiiguftam delatum , non diu vivit, fed viram mox ex-
balat, 5c fic forfan in aere, in aqiise 5c terra? effluviis aliquid
gliribusinimici, nocivi, venenati 5c arfenicalis abttrufum 5c
reconditum latere poteft , quod homines adhuc fugit. Sunt
5c porro plures terrarum loci,qui ha?c nociva animalcula pla-
ne ignorant, nee St. Ulricum unquam vixiiTe 5c in mundo
fuifTe fciunt,förfitan5cad hocnumerari poteritAuguftanorum
gliribus vacua regio? eft Infula Maris Baltici, Rugia Germ,
9a-gen di6>a,quae glires non fmitefTe vivos; eil infula feprera
diftans milliaribus Holmiä Suecia?, nee glires nee mures to'e-
rars. Silentii peplo involvemus reliquas regiones 5c loea iis
carentia, ne Tibi vomitum , de hoe naufeofo animalculorum
genere plura fcribendo,exeitemus. Dies diem docet 5c fedula
noftri asvi phyfieorum in reeondita natur^e miraeula indaga-
tio , qux jam multa majoribus noftris nee per tranfennam vi-
fa, nee cogitata unquam, detexit, hsee 5c nobis tempore indica-
bit veram 5c naturalem eaufam , ob quam hie Auguita; 5c qui-
busdam aliis locis glires non polHnt aura vitali frui.

Vrle» Vir clariflime atque Doi^iflime . cum tota Tua
honoratiflima familia, 5c me redamare ut olim rie5c porro
perge femper Tuum. Dabam WolfFenbütt. die 1. Mart.

172p.

FRANCISCI ERNESTI BRVCOIANN

MED. DOCT. ETC

EPISTOLA ITINERARIA VIIma

FIGVRATIS ET ALIIS

QVIBVSDAM CVRIOSIS

L APIDIBVS

IN

ELECTORAIT HANNOVERANO

OBVIIS
AD

VIRVM CLAK1SS1MVM, AMPLISSIMVM
ATQVE DOCTISSIMVM DOM.

DOM. ALBERTVM RITTER,

REGU PHRONTISTERIl ILFHLDIACl AD FAVCES

HERCINI/E COLLEGAM.

PR^CEPTOREM QVONDAM FIDELISSIMVM

NVNC

AMICVM CARISSIMVM ET OMNI HONOBE PROSEQVENDVM.

rVOLFFENBFTTEL^.
ANNO CHRISTI M DCC XXIX.

^ ^' j 4

TT f t.

VIR CLARISSIME ATQVE
DOCTISSIME,

FAVTOR ET AMICE
INTEGERRIME!

Mnem , quam poflumus , Tibi remittimus gratfa-
rum adionem pro curiofis fignratis lapidibus Sc
Alabailririsvariicoloris^queac variegatis mine-
risquemetallicis,qiiibus regio Ilfeldenlis&vicin»
NorthufanajStoilbergenfis, Hohenfteinenfis abundant, quo-
rum nos participes&quibnsmufeoliimnoftriimmetalliciim
locupletius <5c audiiis reddere non detredlaveris ; cnmque fl-
mul nobisauremvellicaveriSjUtfub finem fuperioris anniin-
ceptas epiftolas itinerariascontinuaremus^petitisTiiis faris-
facerenünrecufabimusf» . Ante aliquot annoslapicidinas va-

•4^2 )oC }t<^
rias,aUaque loca,in quibus lapides tiguris peculiaribus inß-
gniti inveniendi dicebantiir, in Eledoratii Hannoverano
plus vice fimplici villtavimus, nuncque de iis obfervara no-
ftratrunc temporisFadaTecumcommunicare conftituimu*;.
Hand procul urbe Hannovera in luco opaco<5cdeIicatiflimo
confpicitur caftellnm IlL Comitis de Platen , Lindenum di-
ftiim, cui ad latus dextnim lapicidinarum longa lataqiie fe-
lies, in quibus parrim murarii lapides pro cedificiis exftru-
endis, partim calcarii pro conficienda calce nunquam non
exfcinduntur & efFodiuntur. Cum his fimul in variis fub-
terraneis (tratis prorra£lum vidimus Selenitem rhomboida-
lem, fic didhim, quia hie geometricus lapis, vel in minima
& vix vifibiha fragmenta confraftus, retineat tamen figuram
quandam rhomboidalem. Colorem monftrat duplicem,
unum fplendentem pellucidum inltar glaciei Maria?, ad cu-
jus familiam unanimi lithologoram confenfu pertinet, alte-
rum;lafteum oblcurum nee pellicidum. Uftione in gypfum
bona; notse convertendus efl hie lapis ; gaudet quoqae qui-
busdam venis hiteis pulverulentis inftar Ochrse, qux terre-
ftris materia digilis facile in pollinem luteum abit, & pi£to-
ribus forfan ufum pr^ftare podet, fi hanc ochram collige-
re , lavare & ab adha^rentibus quisquiliis arenofis purgare
vellent. Sunt 2c ftrata lapicidiace, in quibus invenimus la-
pides Judaicos,cochleas marinastortiles majores petrifa^tas,
vulgoStrombitas,haud vulgari modo intortas,figuri conoi-
dea oblonga gracih, cinerei coloris; parvos cochlitas quo-
rum quidam vix acüs globulumpondere&magnirudine fii-
perabantjgryfei^brunni &lutei coloris; lapides L3'ncis mi-
nores Ted vulgares, <Scc, Fortuna quoque (ecunda in manus
dedif lapidis calcarii fruftrum ootime fignarisradiatis öcco-

§io(b numero confpiciendis afteriis afperflim. Pone viri-
arium RegiumHernhufanum, quod gratiHima amociitate
6c magnificentia fplendidiüima totius Europa? miraculum
dicimererecur,inter lapides, arenas, fabulum & terram,quar

ex

-m )o( m-

ex canalibiis pro aqua ad machinas hydraulicas ducendä
magnis fumptibus fac^is efFofla 3c eje<äa,obrervavimiis plu-
res lapidesLyncis minores, <5c in difFradisIapidibuscorneis
corallia marina varii generis petrifadla, allerias radiatas
pentagonas elegantiflimas, echinitas & partieulas teflarum
cchinoriim dilaceratas. Inveniuntiir & lapides laeves politi
fignrä ovali, rotiinda, tri- & multangulari, aliäque mathema-
tica,qui omnes & finguli originem fuam debent lufni, fortiori
motiii, triüiirationi, girationi & alluvioni aquarum, quibus la-
pides polinntur,!^ vigantur,deteruntur,triturantur <5c in figii-
ram qiiandam geonietricam coguntur. Relatum habemus
ripas non modo Leina?, fluminis Hannoverara 6c. Hernhu-
fum prasterlabentis, Belemnitis ad aliquot milliaria repletas
efTe, Ted 8c rufticos in diverfis agris eos copiofe vomere ex-
fcindere folere, qui poftremi intus cavitatem fuam conicam
materia alba cretacea repletam haberenr. In aliis locis pro*
pe Hannoveram exarant echinos petrifados, pileatos,ro-
tundos, Ted aculeis fpoliatos, coloris albi, cretä parum du-
riores, diverfe magnitudinis, J^ut^oDei: 3DlU0cn?<^retnf; hi
a fuperftitiofa ruftica gente in udim trahuntur , quando
nempe vacca?, loco laftis, (anguinem exuberibus mulgent,
lapides pulverifati tibn finefelici efFedtu iisdem exhibentur;
futuris, fulcis Sc ad bafm difFufis lineis non funt omati hi
cchini fbfliles, fed Hiperficies tota tantum, infra & fupra,
punÄulis & peltis,absque oculo armato vix confpicuis, no-
tata, qua? pelt^e nihil aliud funt, quam veftigia radiorum
echini, quibus nempe quondum cum animaiculum viverer,
aculei implantati exllitere. Lapides quoque bufonios feii
Echinos fofliles pileatos & rotundos ex pr2efe6lura Iltenfi
(au^ Der ^^Imtö^^ot^tet) ytm) dono accepimus, in quibus
quinque geminati linearum ordines a vertice (ummo ad
bafin jequali fere intervallo fefe diiFundunt, fpatia interme*
diapunttata funr, totura corpus crufta lapidea tenui indu-
^um 6c te(äum,mafla autem interna ex materia mere mar-
""' X i gacea

"^3 )oC g«H-
gacea conftat. Tribus Hannovera milÜaribus diftat oppi*
dulum Neofladiiim ad Leinam, vulgo.S^euflaDt öltt 910*
tentHtÖ diÄum, hie loci ad ripam fiuminis Leina? omnis
generis lapidum figuratorum farrago copiofa colligenda;
adefl ftratnm lutofum 6c argillaceum ex nigro- cinereum
tenax, in quo öftrem petrifadas nigrse majores latent, ad-
funt maJOTa? ex iftis conglutinatae xx. xxx. (Sc plurium libra-
rum. Adeil ftratnm, in quo ab aqua alluente politi, lae-
vigati & perforati vifuntur lapides argillacei, fbramina
excavata funt oblonga <5c rotunda , ac fi ab infedo quodam
perterebrata elTent. Adeft ftratum , in quo peculiares la-
pides ex raeris parvis p} ramidibus conftantes, unius ba-
üs alterius apici femper lirmiter agglurinata , plures tales
eredas Sc inverfae pyramides hoc concretum lapideum fi-
ftunt. Hinc inde cum lithophylis hnjus mirandi lapidis
frufta communicavimus, latet autem adhuc omnes , quid
fit? funt equidem, qui putant, e^<i balanos marinos in
lapidem converfos; funt &, qui lignum olim fuifTe <Sc pe-
trifadum, ün flfflcn Die 2ljre ju fibtitttt ©plittetbolO^

©tfin/ exiftirrant; funt autem mera? conjecflurae , qusad
lapidem hunc non quadrant. Ad pagum Gremshufen in
Abbatia Ganderfienfi idem lapidis genus reperiundum,
non diftans ab hoc nifi folo colore livido, qui in Neofta-
dienfi albus eft. Adeft terr^ ftratum, in quo globuli cani
non adeo duri, his per medium confradis in apricum ve-
nit corpus quoddam rüde, informe 8c quod cognofci ne-
quit, eleganter fplendentibus nigris fquamis, pifcium in-
,ltar . exornatum. In alio ftrato reperiuntur renes lapidei
oblongi & crafli , brunni coloris, qui longitudinaliter fcis-
ü integrum gammarum marinum cum crufta, chelis<Sc
pedibus optime exhibent. Hos renes ipfimet prasfentes
non obfervavimus, ex libcraliflima tarnen donatione Ex-
celL D. Hugonis, Archiatri Regii conüiltiflimi, tria ifto^

,:"."''" ' '" "" '' \^' "'' ' ' '*"* An-

Ep.Jtrm.

Anno 1728. nobifcum benevole commnnicavit, fimulqne
perrcripßr,nullo non annoNeoftadii nova adLeinam ftrata
novis nguratis lapidibus antea non vifis ibidem referta,
qnando nempe fortiores aquarum Impetus & iniindationes
prjfcas avellerent <5c eluerent ripas, pro venire» Adeft
ftratum magnum 8c longe ad ilumen protenfum , in quo
concha? minores bivalves lasves innumero numero colli*
gendar, parrim teftä orbatat, partim teftä gaudentes, hac-
queiterumalbä, nigra, lutea inftarterrxochrae, brunna,
rufFa <5c variegara , qualis videnda in conchis marinis ad
littora Hollandix vulgo all Den(Bc|)ctfiin(^fi;9}1ufcl)cln; par-
tim adhuc in matrice hcerentes , partim funt conquaflata?
& teilam confradtam exhibent. Harum tanta copia pro*\u .a/a
flat, ut piauftra iisdem onerari polTent. Adeft ftratum,
in quo elegantiftimi turbinita?, partim in matrice, partim
extra hanc, quorum icones videndi in Thefauri n<Dftri fub-»
terran. Ducat. Brunfvic. Part L Cap.XXIV. pag. 124. Tab,>
XXIV. Fig. I. II. IIL funt frufta lapidea ex meris ejusmodi
majoris & minoris familias turbinitis concreta; funt& la-
pides fiililes cinerei non admodum duri argillacei, quiitt
interftitiis fuis turbinitas minimos albiftimos, absque ocu-
lo armato vix confpicuos , elegantilBmos tamen monftrant
& exhibent. Adeft ftratum, in quo Cornua Ammonis
Ipiris in fe convolutis 8q intortis ad inftar Cornu Arietini
leguntur. Adeft infula in flumine Leina non admodum
magna ad latus dextrum pontis öppiduli Neoftadii fita, quae
ex meris ferme petrifaöis echinorum marinorüm radiis,
quos vulgo Belemnitas vocant, coacfla & concreta Per
pagum Marienhagen, qui duobus iÖannövera diftat milliari-
bus, rivulus tranfit, hie quando poft diluvia examinatur,
pra^bet elegantiftima Cornua Ammonis minora & Ixvia,
fineis deftituta & afper a fuperficie pra?dita, tuberculata 5c
verrucofa,armatura orichalcea, ob quam ruftica gens putat
aurumefle. A^te aliqtmannosPaftorift:ius loci, Reverend.

D.Ho-

-m )oc m-

D.Hogreven, qnoddam rarae magnitudinis ibi ad modo di-
öumrivum eriiit, quod ctaflitie duorum digitorum, dr-
cumferentia Imperialis erat, quodque adhuc in beati defun-
öi & fumme venerabilis viri Abbatis Schmidii colleöione
rerum naturalium & artificialium Helmftadii ab hxredibus

TAB. !• aflervatiir. Iconifmum hujus Cornu habe in appofita ta-
bula a?nea. Interdiim <Sc parva? conchnlaj, Cochleae minores
& turbinitsB exilis metallifatae cum Ammonis cornubus ef*
fodiimtur & eluuntur. Omnia ha?c foililia Marisehagiana
ex pyrite (i^clben Hie^) conftant, cujus 5c frufta varia absque
notabili figura hie loci efPofTa vidimus. In campis autem
hujus & vicinorum pagorum ä rufticis Cochleae majores

TAB, ii.petrifa6ta^,quarum icones hie Tab. II vides,aratro exfcin-

duntur 6c acuriofis coliiguntur; durities iis eft admodum

iirma, materia calcaria; nunquam non extra matricem fb-

Iwtx jacent, figura & magnitudo non femper eadem, uti ex

adjeftis quatuor earum fpeciminibus videndum. Plura

adhuc addere poiTemus de aliis in terris Hannoveranis re-

pertis & reperiundis petrifac^is, fed epiftola , nobis non co-

gitannbus, ita increvit,ut abrurapere, neTibi tasdium cree-

mwSy coadi fimus. Vale reliquum feliciter 6c nos

amare perge, qui ex anirao Tibi favemus»

Wolffcnb. d. 2. April. 1729,

-xiiiilir''

.r4
pi9*iii

FRANC ERN. BRVCKMANNI

MED. DOCT, &c.
-EPISTOLA ITINERARIA OCTAVA

SISTENS

MEMORABILIA

BAMBERGENSIA

AD

VI R VM

PLVRIMVM REyERENDVM, AMPLISSIMFM;

DOCIISSIMVM DOMINVM

DOMIN VM

FRID. CHRISTI AN.LESSER

PASTOREM NORTHVSANVM AD MONTEM

MARIiE VIRGINIS VIGILANTISSIMVM

ET

ORPHANOTROPHII ADMINI5X SPECTATISS.

FAVTOREM ET AMICVM CARISSIMVM.

CVM FIG.

WOLFFENBVTTEL^
ANNO CHRISTI MDCCXXIX.

s ! S 1 * ! ! I ! ! ! ! ! ! L J s ! I I I ! > } ! I ! }

yiK PLVRIMVM REVEKENDE AtQVE DOCTlSSIME,
FAVTOR ET AM ICE CARISSIME!

INteralianobiliora Europa loca & menfe Januario Annoi72f,
Bambergam fatis magnam & amplam, Romano - Catholicae
fidei addiftam, vifitavimus urbem, (qux quoniam murisöc
fortalitio caret, ad maximos faltim refertur pagos) ad Ele-
£lorem Moguntinura , qiii tun c temporis hic loci refidebat
pertinentcm. Sita eft haec urbs in plaga admodum fertili & fce-
cunda, vites viniferac &iiv:r du.'ces oculos & animum recreant,
frumenta Tat copiofa & turgcntia hilarem dant mefTem , olera hor-
tenfia & herbae fativae, c^iiac in ufu cibario efle folent, pr^ aliis
fapida; ceparum & liquiritiae tantiis proventus, ut de pofteriori
dulci radice infinitis Europa: officinispharmaceuticisquotanispro-
fpiciatur. Plurimis urbs gaudet templis & monafteriis, fic adefl
Conventus Patrum Societatis Jefu, vulgo Jefuitarum, Dominica-
norum, Capucinorum, Francifcanorum , Carmelitarum , Canoni-
corum, quos Dohmherrn appellant; fic proftant bina virginum
eoenobia See. Templum cathedrale Collegii Canonicorum fat
fpatiofum fecundum artem quadratariam ex faxo duro conftru-
clum eil; ante hujus portam duo bufones, in magnitudine leo-
num, ex lapide Cicfi vifuntur; traditio fequens de iftis hic Bam-
bergae vulgo circumfertur : Cum hujus facrac & magnificse a:dis
fundamenta ponerentur , duo bufones vivi, magnitudine leo-
num, in terra reperti, qui incrcmenta hujus Ihcr^ domus inhibe-
re conati, imo aliquoties muros jam conftruftos & fundamenta
iege architeftonicse pofita deftruxerunt & plane diruerunt, hinc
hjc beftiae Sataiiicac, (naturales enim bufones in tantam nunquaru

excre-

excrefcunt molem) teils transfixa* funt & in mcmoriam fupradi-
fti biifones lapidei eadem magnitudine & mole, qua vivifue-
runt, hie ante templum pofiti cernuntur. Relatio fabulam redo-
let. Statim ?c hanc xdem ingrefli fumus, vifui occurrit lic di-
£lus fei'pemo ridens angelus ^ qiü fignum hujus templi mnemoni-
ciim , ^af)vjeid?en / conftituit ; hie angelus eft Jftatua lapidea,
qua£ ex omni plaga & qiiacunqne regione , fit dextrorlum , fit fi-
niürorflim , vifa , femper ridens apparet. Eft & adhue altemm
fignum mnemojaicum, nempe ftatua Divum Stephanum, Re-
gem Hungariae fortem, equo animofo & alaeri infidentem reprac-
lentans, eo modo C2era, quo Rex gratia invifendi Hemricum Im-
peratorem Bambergam ingreffus. Silentio vix pr^eterire poflu-
mus fepulchra , in quibus corpora Imperatoris Heinrici & Kuni-^
gundae examinata quiete dormiunt , ridiculamque traditionem de
horura miraculis : Imperator prius e vita difceflit & fepultus , poft
& Imperatrix animam efflavit, cum vero hujus cadaver exftin-
£lum ad latus carifllmi conjugis finiftrum poneretur, eorpus ex-
anime Imperatoris ex fepulchro de loco fuo iponte fe movit, la-
tus uxori concelTit dextrum, fuperioremque fe ^^^ voluit, & fic
de manu dextra & lliperioritate mortui certarunt. Poftea nobis
monftrabatur campana metallica cum parvo foramine. Impera-
tor modo laudatus Schnperatrix, quilibet& qu^libet feorfimfun-
di campanas cura nmt j fed ifta, quxjulTu Kunigundce conflata
erat, fonavit clangorem multo gratiorem 8c auribus fuaviorem,
prac ifta Cxfaris campana; Imperatrix, cum animadverteret, id
carifllmo conjugi txdium afFerre, detrahit annulum digito fijo &
jecit iftum ad campanam, qui vero fibi foramen in metallo ifto
duro fecit 5c per campanam in templum decidit; vis ftupenda
i<ilus fuit, nam fpatio unius hors Imperatrix aburbe, cum annu-
lum, parvaemolis corpufculum, in campanam conjiceret, difta*
bat. Hoc foramen clangorem fonorum & auribus antea gratum
metalli infregit. Hie idius, fi verus nee iiftitius, neceffe fuitme-
rum 8c ftupendum miraculum , aliter impoillbile fuiffet, annulo
quodam in propinquo, multo minus procul 8c longe, ex diftan-
tia totius horae, foramen per campanam ex metallo duro confla-
tam trajicere 8c iftam perforare. In peculiari concameratione

A % hujus.

hujus templi admodum dives ex auro, argcnto , clmeliis pretiofis,
gemmis, unionibus & Reliqiiiis thefaurus vifendus, iii hoc prae-
eipue altare portatÜe ex Onyche multis figuris affabre cxlato , al-
bum lapidis lemper iiguras reprsfentat, & id quod in lapide ob-
fcurius eil:, nunquam non fiftit campum. Hcxc gemmaper-
magno & aliquot millionibus aeftimatur. Adeft Corona Impera-
toris Heinrici, qua Romanoram Imperator caputcintlusfuit,Bam.
bergenfes perhibent, fi folenne adhuc eilet , Romce Imperatores
diademate coronare, neceffe foret, hanc femper coronam tiinc
temporis Romam traiisportare. Pone hanc & Impcratricis Kuni-
gundae diadema confpicitur. Porro particula clavi , quo Chrifti,
Salvatoris noftri, manus altera crucis maledidlo ligno affixa fuit;
hoc fruttulum miracula efiicere innumera Romanaf fidei addidli
perhibent, pra^cipue curare & exftinguere dicitur cancrumputi-
dum mammarum. Omnibus & fingulis, qui hunc clavum vi-
fendi gratia accurrunt, ad ofculum porrigitur, ii quoque dono
accipiunt libellum parvum quinque foliorum in forma 0(ilav.i,in
Fig. I. q^^o fruilulum clavi seri incifum cum appenfis litaniis & variis ad
nunc clavum precibus. Libellus, antequam dono cuilibet datur,
prius clavo parum afFricatur, & lequentia in fe continet verba:
„En tibi qui hasc afpicis ad vivum expt-cfTum & depi6lum SStuni
„Clavum , quo Redemtor nofter ligno crucis affixus fuit a S. Hen-
„rico Imperatorc inter alias SS. Reliquas ex fpeciali amore Spon-
„r^ fuaz Ecclefias Cathedrali Bambergenfi ClementilTime dono re-
,,lidium Anno 1012.

^a5r(;Qfft'7ctgent[td^£ Contrafailur MmixdMjm ^htü^tu
M auö benen ()ct(tvien ^d<^kn/ mit twlcjcn unfcrö ^(£rrn 3.Sfu
C5tini 4?cin!? öurit Rochen/ unÖ an t)aö Creurj gmagltt njorben/ fo
von Dim^.^anfeiHcnrico, taufenbjwölff/bem ()0f)en5?öi;fcrI.t)Dn
i^me öefiif tsn S)omj]ifff iu^^am5er.c)/Q(e5 eö confecrirt/unl) ©Off
ju Sbren s^m^f)tt/ mbtn cinnngrofl'cn @tücf beö f)t\iiQtn (Treu^cö
ttttf)Vtt VOOXbm; ^nma^itl Leopoldus de Bebenburg, in libro de
Zelo Principum Germania: Cap. 12. bejeu^et/ unb TOirt) Die '^a\)tf)üt
Ätt>crü^rten J&- ^agefö/tvie t)ön2l(teröf)cro/a(foauc&noc5auf ftcu*
ftgm ^üQ/ mit t)jel unb groffen Slßunbcrjelcften confirmirt unl) 5e#
Bjttiflet. Cum penaiflii Superiorvua, 8 v. Bamberg. 1723.

£if nnet) 511 borten S^, ^. s. SIBunbrn, unfcr^ (Srlöfer^ unb (Seefi^
5Ct;rie cScifon/ €()rifle clclfon / itpri'e cfelfon/ St>n(^e ^dreun^/

€l)ri|]e/D£r bufürunt^öccrcu^töct bijltvoibcn/crf^jJrcun^.

Q:>Oit Q}^(er t)cm ^imnur/ ©Ott (gohn ^ilöfer ber^Geff/]
©Ott .5eiIs3ei'©ei|l/Jpei(iae:75ret;fa(t!sfcit ein einiger ^3i2)rt/

3*5(11 (t^f)riile/ bcr Du unfertmc^en bciiu Wuy.f.^unUn ju
empfanden/ bidj beincn f)imm(if(^cn Q}atcr frei^tviiHli) anerbot^cn/

3<;^iu €5nTte/berbu bir^^.Jp. ^Q[ßunöen unfma^fgenjueau
pfänden/ unb beinrofenfarbeö^lutfiirunfer fyH bavau^ ju »er»
öüffen/ mit «nau^fprcci)IJd;ei; ikbcö 1 ^eöuiDe bi\\ aiisancbcii
tporben.

S^fu €f)r!fle / bcr bu bcn ^(nfanj) bemer S^,S;). f. ^unben in
foflbavlicbjtcn Q3iUtjJ»Q3«rv)if(i'unoinber fc{;merf|lic|)cn Q3cfci'u«r?
t)ung (^Oit beincm himmlifcben Q}afci* für und auf^ccpjfcrf/

3€fu ^5ri|te/ ber bu \>Dn btnen 3»bcn jutti Creu/j unb ^un*
ben für unti bt^if)xt bift worbcn/

3^fu €I)i'i)le/ber bu jum €rtu6 unb (c&mdtdc&cn^ob burc^
Mnöcrid)tc£^ lUtf)iil üvvbammet bift ttorbcn/ |

3i5fu Cbrtjle/ ber bu beineip. J^.f. '^öunben fürun^juciti'i
pfanAcn auf bai Q3^rg Calvaria auößcfü^rt biii trorben/

3<5ru (I^rijle/ ber bu mit (lumpffm ^d^cln an tia& {d)mdi){u
^e €reu^ angc^ifft/ unt) cm ^dnbunbguffenfci^merfilici^burc&^
graben bijl tvorben/

3<Sfu Cf^rifle' bcrbu in beintr J^. (Seiten unb gebcnebeptenJpsf*
^m mitbem^äpeer burd)|iocten unb eröffnet worben/

% €. auö beffen Jp.^. ^ SOBunben ber ilBertb unferer (1x16*
(unö reic()(i^ gcftolfen/

3.C. ber bu in Deinen ^. Jg)* t* ^unben benQ5mttn^Quen
M mm Sebenö unö ^afl eröffnet/

3* C ber bu burcj Deine ^. J£). f. SOBunben W gan^e SOcIt
lad erlögt/

3- €♦ Der Du in Deinen Jg). Jp. 5-, 5D5unben einen fonb^rli^m
©$u$ in aUer^QBibermdrtiöfeit unöfeaft^orbereitett/

3«€. Der Du DurcJ) Deine Jg).^*SB3unben in Ddn^ ^lox^ untv

er

t5

Jent) in beinern glorifidrten Ztib ^ajl behalten/

3. €. t)er t)u mit betnen ^. ^. y . ^unDen t)ie gan^e himmli«
fc^e (graDt Serufalem mltn)unDerbarlicf)en©(an^ erleu(ite|t/

3. €. bei: Du Durc^ Scigung Deiner S^. ^. f, 2Bunben ®0n
Deineö crjörneten binmilifd^en QSaterö gegen unö (SunDecn Qtfa*
jlcn Sorn unauf5öilt(^abtvenDe|l/

3. €. Der Du mit Deinen ^. ^« f.^QunDenam 3ün9(^cn Q:a0
n>ieDerum wirft etfcbeincn/ ^t^

3. S. Der Du mit Deinen ^.J^. f. SCßunDenam 3«"n.f^^tt^ag; 5>
Deine 51uöern?d5(te mit unauöfpre^lic^er JreuD n?ir(] erfüllen/ I §

3, d' Der Du am 3«nflft«n ^ag Durc^ Deiner Jp. ^. f. 9IöunDeni S

$lnbl(cfe/ Die ©öttlofenüberaaemaffenn?irjlerf(|)ri^cfen/

(Set? und gndDig l 5*

C23erfcf one unfer ^(gri: 3€fu Sprint/ Durc6 Deine ^. J^p. f. "^
QßunDen.

©eoun^öndDig!

(^rMrt xmß ^(Srr 3. ^- Durd; Deine ^eilige f. ^unDen,

Q3ßn allen Ube(n£dböunDDer (5eelen/erlöfeunö^€rr 3-^'
Durd) Deine f)ei(. u ^unDen.

^onDemgdf?en/um)evfcbencn/unfecliöen^öDt unD u5rp(öl^(i'
$en (Sterbüi/erlöfeung/ :c,

Q}on allen gallllricfen Der tcuff(!fd;en Qi}erfuc})un0en / erlöfe
unö/ 2C.

Q3on Dem Urt^eil Der ctntgen QSerDammnig: ©e^et^in i()r
Q}crma(eDcpte / erlöfe unö / 2c.
' C03iv arme ©ünDer bitten Dicfe/ erhöre un^.

iÖQji Du unfer Durd) Deine J^.Jp. f. "SGunDenfterfiJoncI!/ ]

S)aÖDuun(? juanDdd)(igen unDeiffrl^en £ubbabcrn Deiner^.!
^. f. '^luiDcn aufnebmen/ unD Dtcfc(b"e of)n Unterlag ju efcrcn/
DuvcD Deine ©naDe wollejl befldtti.^en/

Söaß Du und Deine J;). ^. f. ^unDen in unfern legten 97i5bten/
ju einer fDnDer(id[)en3uflud;tt)er(la(tenunD »erleiden n?olIefi

S)a(j Du in Der oUerbeilicjjlen 3BunDen Deinem gebentDepten s,
S^txiim^/ unfere (Seelen/ wann (te \)om 2i\bi abgefünDert/ auf^j --
unD annehmen n?olleü/ |

S)al{

<3^

•T

SS

=s

^o§ l)u otfe ©(cfen unb Sitf^um^en ou^rcufen/ unb bfe b
nnbe ^d)d(fidn ju ber rcci)(cn €inißfu'( bciner ^. ^ircJ;en tvie^
bcrum bcfef)rm ftJcUefl/

^ag bu ade Cat^olifi^e gurflcn in recf;fer unb tva^rcrSiniij*!
feit erl?alten n?oÜcft/

^aj bu ^degunb 5SIuf ^Q}er^ole(lung/ Slufruferunb ^iber^
fefjuna gcpen ber otbentlidjen OhtiQhit bdraffcn/ unb üon unfc*
rem sÖaterlanb ^eutfci)er Nation t>erbanntn wollffl/

S^öß bu^5curung/^eflilenl^/ unb alle ücrbiente ©(raffen i)on[<
«nö öndbig abnjenben njoHejl/

S)ap bu unö/ famt adcn ^u^txtodl)itm am ^ünqflcn "^ag
mi( bem ader^olbfeliöllen ^nbd'cf beiner ^. ^. 5. ^unben er»
freuen xvoUtÜ/

3<2fu Cbrifte/ ber bu biefc ^. Jg). f. ^unben am Creu^ unfeit
tvepen ^a|l empfanqcn/

Ö bu £amm ©Ctteö/ tt>e(d)eö ber ^e(((5ünb[;inttje0nfmr/
Deridjone unfer m§m bemer .5^. ^. f. ^unben.

ö bu £anim ©Ottc^/ k. erfjöre un^tve^aen befner :c»

ö bu ^amm ©ötteö/ 2c. eibarme biit unfer wc^cn 2C.

^irie cleifon; Ci?rij]e chi'fon; ^irie eleifon. ^attx Unfer je, Ave

Maria.

ir, ©ie 5aben meine ^dnb unb gu§ burd;graben.

ly. Sllle meine ©ebeine l)aben fi'e gc jefelef.

^. ?D^etn J&er^ jfi tt)ie ^act^ jeifcbuioi^en»

ly, ?0?itfen in meinem £cib.

t. ^^rr erl)i5rc mein @ebet&.

ßj Unb unfer gleiten (äffe für be!rt06t((ic{)e03(n3c|tc6föefan0en.

^€*rr S^fu C^rifle/ ber bu au^ bem ©cJoöö befne^ emigcn
CDaferö t)om ^immtl bcrab auf bie (grbcn geflicöen/ unb bein ^o^
fenfarbeö ^(ut ouö beinen ader^eilißllen ^ S33unbensuQ[}er0ebun0
unferer^ünbenmilbiglicbüergoffcn/ bicb bitten n)ir bemül)ti0(id)/
(äffe unö am ^age M 3ün0(!en ©erid)tö ju beiner D^ecbfen W Ikbt
liebe unb bolbfeüge ©timm boren : kommet fter ibr ©ebenebei^te«
tneincäQ}atcr)j/unb Ufi^tt ^c^^ DJeicj^/ welcjcö eu(J t>oi:^nbei)lnbci:
SQeUiPmitit.

a. 0 ®Cft/t)« t)U buif^ ble ötötwiivblöß 2Bunt)eti bellica eftii
Öcbo5imn(Sobn^3 € unfere ©eelcn etliSfen unb f)i'\{\Qin tvollen/
wir bitten btc^/ »erleide allen Denen/ Die ftd; Dpi: (Shr Dicfcr J^. jp- f»
QBunbcti uHabld§i0 erfreuen/ Deinem ®d)u^ unb ^c^irmö in aüeit
Si^o^ten unb ^öibermdrtiöfeiten ju genieffen.

3.0®0tt/ber bu gemolt/ baj Dein geliebter ©o^nbiefcfmer^«
U^iit r ^unben am Creuß unfertwcgen emppnge/ bamit n?fr t>on
beö Wnif(i>cn geinbö Gewalt in Söienflbarfeit errettet tvürben; @ie#
be un0 Deinen !4)iencrn/ Dag tvir Durc& i)6df\t* ebrengcDac^te J£). S;^,
j. ^unDen Die ölornjürDioe ^luferpel^ung jum ewigen £eben erlangen.
4. O ©Ott/ Der Du Durcb Die ^, ^. f. SBunDen Deine« ©o5»
neö unfcrö (griöferö ein 50?ittel Deö ewigen ^t))U Der ganzen ^elt
i)erfc^Qfifet; tvir bitten Did&/ »erleide Deinem Qjokt allt notbroenDige
f)immlifc|)e ©aben/ Damit ti Die recf)te grep(;eitim ewigen ^eben/ mit
unauftorlicbergreuDe bellten mi5gen,

f. JpSrr 3(gfu Sfjrijle/Du (gobn Deö (ebenbigcn ©Otteö/ Den
bu für Daö J&ei?l Der2[ßelt ora Stammen beö ^p.(2veu|eö/DieJE)- -?).
^.SIBunben unfertwegen cmpfangcnV nuö welchen bu Dein allerfoil*
barlic^eö ^lut/ um ^tiöfung unferer (^eefen fo reicMidi) üergo(|cn;
wir bitten Dieb bemübtiglicj)/ (äffe unj? nacf; unferem 5ibfctieD \>on
biejcm Sammertbal in Dein ^immlifcbe^ ''ParaDeig mit greuDen ge#
langen/ Darin wir Dieb neben allen Sluöerwdbltcn/ in alle (Stvigfeit
loben/ preifen unb ebren mdgen. 5lmen.

©epc gegrüljet bu ewig*grünenDe ^lum Der j?eufcb5eit/ feije
ßegrüiJet Du (Spiegel Der \)0lIfDmmencn Dieinigfeit/ Du Stifter Deö
^ol)en ,1^omfiifff^ ^^ambcrg/ J&eiliger 5^ai;fer J^einrict?/ Deinem al*
lergctrcujjlen e)ci)u^ ergebe icl) micb \)0(lf]dnDig/ unD überlade mic&
Dir mit anDdcf)tigenJper^(n gdn^(idb/ Du wollefl mit Deiner bod;öer»
mdgcnben *^orbitt mir bülftlicb erfcbcinen; in allen ^6l)Ut\ unb
Slngelegenbeiten meinem? ^cbemi ^ülff leijlcn/ iiiht mir bei; im le^teti
5lugenb{icP/ wann id) Daö gammer- t)Olfe ^cben be}cf)liciy?n unD üer^
lafffu/aucb t)on Dejjen sugcbracl)(cn San jf Die genauere Öv?cfKnfc!)afft
werbe geben müfien/ auf Dag id) mit allen betiigtn (Sacramcnten
vjrfe(;en / »on allen ^acflen Der (Sünben gereiniget/ unb »ermit«

te(li

tiger m!d;barju bereite unbanf^tcff/ba^aU^emelne^üojjbe^menfd^«
li^mbbtn$/ olö ben gebül^rcnben ^ünbcn*©olb6cjabIe/ unt)
mit biy in Q}erqcftflfctafftun(j ju cmijjei: üvu^ß unb grieben meine
^eeic »on bein £eib auf0elö|] werbe.

(Bebet $u t>er i?,. B^a^f^nn Cnitcgurtb.
®tt)e bu auc[) ge.arüjjet mit Deinem reinen unDunbtj!ecften(S/)e#
©emal)! bcm ^^. 5^a?;fer Heinrich, Du vgcfjnce ^ t^jeijfe £llien ber 5?eufd)#
fcelt/ bu ^ieb[)alH'Tin Der ^icmigf dt/ o l)e}[f|]e 5l'ai;fenn Cuntgunb/
bici) bitte icfe buvcö bfine Sangfrdul. Üveiniiif?it / üerlaHe mic& nicbt
cm (töten ^nb miinei? ^cbensJ / fcnbein öcrfcpajfi burci^ Deine ho^*
^ulü^t gürbitt/ Daß ict> buvcb i)orbei'9ef)enbe ^rfdntnip eine^ feef.
€nb^ ben £au ff meinet £eben^ ijollcnbe/ unb mit mir miebcr aöe
flenjaltige ^irifecbtungen unb 9'JflcbfielIunsen bef$ böfen geinb* beti
geflalt jlreite/ Damit im@tanb bei: @nab ^OtU^ meine arme(5e«l
in bie ^di]\!> ibreö @cJ}öpffer^ oufgebc/ unb benfelben mit l^n unl)
beinern J^. (Sbe^öemabl/ öuc(^ allen ^eiliöcnin ber ewigen ^«i
ligfeit ewiglii^ anfcbauen möge/ 51m«n.

Particula iftiusmodi clavi in Tullenfi templo monftratur»
qusE in Tabula addita pone fig. IL vifenda, Valentin! in Muf.
Mufeor, Part. U, p. 196. Tab. XXXVII. fig. II- integrum clavum
de cruce Chrifti oculis exhibet, quiAuguftse Trevirorumin Ab-Fig. Ill>
batia S. Maximi fände veneratur, 6c qui limilis ifti, qui Viennae
Auftrise in Thefauro Imperiali, item öc ifti, qui auro inclufus in
Fano St. Dionyfii Gallig fervantur , hie quando publice
monftratur , omnes Sc finguli genibus flexis iflum fän-
de colere coguncur. vid. Auli Apronii I5etmef>rte Oielfe*
^jfi^rcibun,^ p. 142, Ifteclavus, qui Viennseviiendus, dicitur
pcrterebraße manum Chrifti dextram, (ecundum Pontificis cu-
jusdam Romani atteftatum, quod fimul cum clavo afteuvatur, <Sc
quod quoque apeiit, Conftantinum M. iftum clavum continuo
in pileo geftafTe. it. Pontificem experimenta cum ipfo apud de-
cumbentes ESgr-otos tecifle, qui^ licet fuerint miferrimi,derepen'
te tarnen , ac clavus iftos attigiftet, de Icdtofani 3c hilares refur-
rexiflent. Hicc atteftatiomanufpripta infimul cum clavo a Pon-
tifice Maximo Imperatori ConradoII.donodata^vid. plura in Kü-
chelbeckers allemeuerhij O^nd-iicf-t Dom jXömifd?»5?a9f?vI. ^ofe
p. 8^3. Medioiani in templo cathedralicjusmodi clavus maxima

B venera.»

veneratlone profequitur. vid.MiiTons Dvcifift itt Italien Part. 11. p.
981. In templo Sana:« Crucis Romse oftcnditur quidam clavus,
qui per Dn.noftri lefu Chrifti fandas manus transfixus fuit. vid.
Matth. Puel Itinearium Thalaflicum p.184. Viennasin templo ca-
thedrali fruftulum quoque clavi, quo Chriftus crucifixus eft, vi-
dimus, Salvatorem mundi tribus tantum clavis crucis ligno af-
fixum fuilTe credimus, id quod 6c Romano -Catholici ipfimetper-
hibent, interim cum plures, quam tres, apud ipfos clavi vene-
rentur, ferram contentionis inter (e rcciprocant de verisy quse-
übet enim ecclefia fuum, quem afTervat clavum, pro vero 6c
genuino habet. Prudcntlores inter Romanos dicunt, tres tan«
tum elTe veros, reliquos efle iftos, quibus trabes crucis conjun-
Öse fuifTent. Sed in fornicem, thcfaurum Bambergcnfem con-
tinentem, revertimur, &> vifoclavo, reiiqua infpicere lubet;
ftatim fe offert auro obryzo inclufum fruftumligniciucis Chrifti,
quale & Gandershemii inDucatu Brunsvigio? fecundumLeuck-
feldii Antiquität Gandersheim. p. ^9. monftratur. S'i placet» con-
feratur Epiftolanoftra Itinear. Vtade templo cathredrali Viennen-
ü, in qua permulta hujus ligni fragmenta <Sc particuias operofe
collegimus« In hoc Bambergcnfi thefauro efl: ftatua parva ex hoc
crucis ligno confeda benediclam Dei matremexhibens, in cujus
cavo a tergo machaera vel gladius seque parvus confe6lus ex fer-
ro lanceae, qua Chrifti latus apertum fuit, cum epigraphc: unl)
e^ tt)trb ein ^ü)Yotxt> t)urc|) Deine ^eele bringen; qua: verba, funt
qui ita exponunt, vaticinium fint Salvatoris noftri, quo matri
fuae praedicere voluerit plus quam divinum honorem, quem Ro-
mano-Catholici in fe conferrcntj quique honor ipfi ingentem
dolorem, non alitcr ac fi gladio pungeretur, excitaret; an hsec
Chrifti mens fuerit, dijudicent verbi divini interpretes. Porro
adeft ifte clavus» quo infcriptio crucijfupra caput Chrifti affixa
fuit; Enfis Imperatoris Henriei; it. ejusdcm hafta cum fatis lon-
ga pertica; terra de montc Oliveto, in quo Apoftoli fommoin-
dulgentcs quieverunt; pannus, quo Chriftus, finito pediluvio,
fuis miniftris pedes ficcavit. Particula ladis matris Dei; de eo-
dem lade pars quoque Gandcrshcimii afTervatur. vid. Leuckfcld
1. c. Quedlinburgi olim erat in Abbatia in fornice, Daö $\tUXf
Q^ttO^lb^ di^ia» vitruni} in cujus fundo matcria alba iicca inftar

calciSf

calcis, quse lac matris Del fuifrepcrhlbebatur, fcheriura appenfa
Jiteris monachorum,vuIgof02Ünnici)(B<4;n'|f'/ exarata, hacduo
tantum continebat verba: Lac virginis. Hoc vitrum clementi
jufTujam regnantis Imperatricis Viennam Auftriae transmifTum
fuit. Sed iterum ad thefaurum Bambergenfem : adfunt iftse ca.
tenas, quibus S. Petrus in carcere vin£tus 6c conftrictus fuit; !(:♦
fragmentum virgse Aaronis, quse ante altare, cum tribus ob fa-
cerdotium in partes divife erant» germina emifit» Liber Evan-
geliorum ex charta Pergumena, literis aureise!eganti(Iimis,(qua'
les pingendi ad artes hodie deperditas refertur) exaratus 6c ante
millejam annos confeä:us; über miiTarum ejusdem statis, ea-
rundtmque literarum pretiofarum ac antediä:us ; hoc libro Ro-
mano-Catholici monftrare volunt ? mißam celebrare non efTe
novum inventum, Ted jam multis retro (eculis ad cultum Dei
ufurpatam, Altare portatilelmperatoris: Henrici exauro,ope-
re, uti vocant, mofaico 6c gemmis confeä:um , quod divusCse-
far nunquam non in itinere fecum portavit 6c in quo fepius mif-
lam ceiebrari audivit. it. Cranium S. Kunigund^; it. veftimenta
modo didarum perfonarum , inter qua; ifta, quae Kunigundse olim
corpus attigerunt, nunc partu difficili mifere laborantibus pecu-
liarem virtutemexferunt. it. Spina ex Chrifti Corona defumta^quas
fpecifice auxiliari contra dentium dolorem perhibetur. Lituus
ex auro Epifcoporum iftius loci; crux aurea» qux ipfi femper
prsefertur; Machsera Equitis St. Georgii coelo dclapfa ; duourcei
magni, in quibus Cliriftus in nuptiis Canae Galilsese ex aqua bo-
na: notse vinummiraculofa&divinametamorphoficonfecit. Hacc
bina vafa non unius ejusdemque funt magnitudinis, materia ex
qua apparet marmor rubrum maculis albis diftinftum, licet Dn.
Reverend, Pater, qui hos urceos nobis monftravit, ex materia
quadam artefaä:a confcdos efTe affirmaret; plane diftant ab ifto
urceo,quem ante annos aliquot Quedlinburgi inAbbatia vidimu?,
Sc quod ad ftrufturam. 6c quod ad materiam ex qua, colorem,
magnitudinem & reliqua. Quidam ex iftis urceis in thefauro Fa-
ni St. Die nyfii in Gallia, tefte Aulo Apronio in Itincrario p. 142.
videndus; iterum quidam inter antiquitatis llrbis Andegavi in
Tradlu Andegavenfi Galliae monftratur, de quo vid. Talanders
curieufe UtlÖ ^ijlotifcte ÜVCifcn Dutcf) Europa p. 71. Quendam ex

B 2 iais

iftis VI. hydriis Qusdlinburgi quondamvidimus, hic et marmo-
re pellucidoi colorc ex albo ad luteum vergenCe venis albis di-
ftinfto, confedus, anfa altera deficit i qux Colonise Agrippin«
(anfte aflervatur. An ejusmodi vafa fint genuina 6c rcvera ifta,
quae in modo didis nuptiis Chriftus vino repleverit, valde du-
bitamus, facra fcriptura (altim mentionem de fex hydriis fecit, <Sc
ejusmodi urcei in plus quam viginti locis monftrantur; dubita-
mus quoque fponfum & fponfam in iftis nuptiis fuiffe Evangeli-
ftam Johanncm öc Mariam Magdalenam, de qua controverfia Paul-
Jini in jeinci' jcitfiir^cnDcnetbaultcI)2n £u(tPait. 11. Cap,LXXVI!I.
p, 420. legi merentur. Medici hujus loci celeberrimi tunc tem-
poris Anno i'^i^. erant Liber Barode Fordern, Archiater elcdo-
ralis; Dom. Croi, vir perhumanus 6c dodus; Dom. Hcinifch
Med. Doö, 6c conliliarius metaliicus ; Dom. Otto Philip. Virdung
ab Härtung, 6cc. In tradtu Bambergenfi radixdulcis 6c grata, Bo-
tanicis Liquiritia didla, admodumcopiorecolitur> fingulistribus
annis effoditur, ficcatur 6c integris plauftris hinc inde per Euro-
pam dillrahitur; hsec Liquiritia in agrisdifleminata, hic fa fei cu-
jus, illic pofl: duos pafTus iterum manipulus crefcit. Olera in
hls agiis meliora, fapidiora <Sc duicioralunt, praeiftis, inquibus
nulla Liquiritia provenit. Hxc grata radix occafionem prover-
bio dedit: ^«nti 5*Jürnber<j mein rodrc/ wolre i(f) t^ ju ^^am&cr^
mi^hxmf vocatur quoque Det (eigene gaben t)cr ^;)ei[igcn Kuni-
gundas. De lapidibus curiofis addimus, lapidem Lyncis hic co-
piofe reperiundum; invenluntur 6c Cornua Ammonis parva, ex
pyriteconflata, extus in lüperficie fplendide aureo coloie a na-
tura depida. Ad üibulas referimus, quce de fpeftro, Perlefex
di6toj narrantur, hoc nunquam non quatuorhebdomadas ante
obitom cujusdam canonici in forma canis oculis igneis Bamber-
gam percurrere dicitur, Sed limites epiftolx transgrcfli fumus,
rooamus, velis, Vir plurimum Reverende, h^ecminucula licet,
fed fortafie obleclanea, non defpicere, fcd potiusut pcreanecul-
tus amicitixque p(;«|)<ö-.u« afpicere 6c nos amarei quemad-
modum haftenus fecifti , non delinere, Vale,
W"olffenb. d. i.Majii729.

C o ) m-

FRANC. ERN. BRVCKMANNI

MED. DOCT. (See.
EPISTOLA ITINERARIA NONA

SISTENS

ANIMALIA RARIORÄ

VIRIDARII VIENNENSIS

EVGENII FRANCISCI

SERENISSIMI PRINCIPIS SABAVDIENSIS, &c.

AD

VIRVM PRAENOBILISSIMVM,

AMPLISSIMVM, CONSFLTISSIMFM
PRVDENTISSIMFM DOMINFM

D O M I N V M

AVG. Wim. TOEPFFER,

COMIT.DE WOLFFSTEIN ET PYRBAVM 5cc.

CONSILIARIVM AVLICVM ET PRAEFECTVM
SPECTATISSIMVM,

FAVTOREM DEVOTO REVERENTIAE
CVLTV DEVENERANDVM.

wolffenbvttelä:,
anno christi mdccxxix.

Vir Pr^&nohtliffime atque DocJiffime^
Fatitor Dcvenerande !

TAnta apud me eft nominis Tui vencratio , ea officio-
rum vel potius beneficiorum Tuerum in me collato-
rum recordatio, ut nihil ardentius quam gratam men-
tem publice teftandi occafionem optaverim; cum
autem maximum , quod nos intercedit , locorum
intervallum, illam hadtenus invideret, hanc quam nunc cer-
nis epiftolam nomini Tuo infcribendam conftitui, ne diutius
ingrati, vel faltim parum grati, animi mcrito poftularer, aut
ncgle£li cultus & officii jure argucrer.

Princeps Sabaudienfis , Eugcnius Francifcus, Confil.
Cacfar. Roman. Aulie. bellic. Pracfe^, Belgii ad Auftriac Archiduca-
tum pcrtincntis Admintfl:rator,Dux Generalis exercitus equitumöc
copiarum pedeftrium omnium Caroli VI. Romanorum Impcrato-
ris &c. natus fupcriori See. Anno i66;. cujus viöorias laureata»
iwumeras CaUmus meus obtoTus ü adumbrare vsllet, idem fo«

ret,

rct, ac conatns iftlus, qui atro cartone maximum iftud mun(5
lumen, folem nempe, pingere conabatur. Serenifllmus hie
fortiflimusque feculi hujus heros viridarium Viennac Auftriae in
fuburbio habet, plus quam regium, in quo plures villa:& ar-
ces amoenx : f ontes mir um in modum faUentes , varia domicilia
calcfa£la pro meliori plantamm incremento, hybernacula , in
«juibus vcgetabilia cxotica & tenera a frigoris hyberni inclemen-
tia, glacic, nive & ventis tuta lervantur; inter plantas rario-
res, quarum in his amocnis viretis bis mille numerantur, prx-
cipue vifui fe offert Arbor Camphoriferai Arbor fcnfitiva, Arb«-
res grana Coffe ferentes. &c.

Vivarium & domus , in qua ex diverfis terrarum regioni-
bus varia animaUa, bcftiae crudeles, belluac feroces, rara: aves etc.
viva fervantur debitoquc cuilibet cibo nutriuntur, in varias di-
vila eft cellulas & concamerationes in his adfunt candidi cygni,
Pavones , Junonix aves , verficoloribus plumis & cauda elegant!
fuperbientes , Grues vigilantes, Platcx, vulgo £ö(flet/ ^6f[tl&dnt
fe/ quia roftra habent inftar cochlearium, & ©c()(anaen»5rrflter/
quoniara forfan ferpentum carne valde deledtantur, di£tee. Grue«
ex India allatse, 3«l>iönifc6e ^tm(i)i; ut & corvi ex eadem rc-
giöne coloris rubri & varii, admodum magna^ funt aves, & reli-
quum parum diftant ä pfittacis verficoloribus, Qnbranifclbc Üidt
bcn; Paffer ex India totus quod ad pennas luteus, gelber ^nhidi
tlifdjer Sperling/ Upupa ejusdem terrae Orientalis, coloris albidi,
SnbJanifc^er *2öie^cbopjf. Pavones pr^ reliquis rariores toti can-
didi, gan^ roeiffe Pfauen; Gallinac margaritifera:, perlen » ^U#
ner / fic diftac , quia atrae pennae multis albis maculis rotundis
hinc inde eleganter fparfis, ac fi uniones effent, fcatent. India
harum patria effe dicebatur. Otides ex Hungaria, ^röppen/
^rappj ^dnfe/ quarum milliones in hoc regno inveniuntur, qua-
dringentae, quingentae, fexcentae & plures limul in una congeric.
Perdices albae, roctffe Ov^b^Üner; hsec avis Hübnero in Lexico re-
rum naturalium &c. p, m. 1035. vocatur Lagopus avis^ tt>ei§ ^ib*
bun. Perdices a colore nivis in Alpibus dum coSunt pullos fic
fectus generant albicantes. Vid. Theatrum fympatheticum p. f 4.

)C a Perdices

Perdlces rubrae. Credimus & albas &rubras peculiarem fiai ge-
neris Ipeciem conftituere nee nivem albedinis caufam inillisclTe.
Anferes ex Hollandia, paulo maji»res Auftriacis funt, mares ro-
ürum nigrum & pedes atros, focmina: roftrum rubicnndum & pc-
des cinnabarinos habent , ambo autem iii fupcriori roftro ma-
gnam cariinculam duram vel tuberculum fapercminens ejusdem
cum roftro coloris atri & rubicundi gerunt, greffu admodiim fli-
perbo inccdunt. «^^oHanbifctjc ©cinff» Cafiiarius, adaves maxi-
mas refertur, ex infulis Afize ßanda feu Lontor Viennam per mä-
re transportatus , cujus corpus non pennis Ted potius fetis te£him
nigris. vid. plura de hac ave in Walther Schultzens Ojl'SntiifcJCP
üvelfc*^2(ci)ceibun0. p. i?3.

Ardeac albar, njeijje DveiU^r/ de quarum elegantibus pen-
nis Wilhelm, de Rcinbaben in verfionibus poeticis pag, 147. 148.
avem hanc ipHim lic loquentem inducit:

?D?an fkht t)i« ^vöni^e fclbf^ tiuine gcbtrn führen/
©|)ra^ er: unbalfo tviömtraucl) mc5r9\uf)möe5ü5«rt/
2110 man foni^ insgemein t)cn 9)6Qtln ni^t ixmi^u :c.

5trutiones quinque, quatuor pennis albis & nnus nigris, quas
paucas habent ; altiores funt hominibus , quidam collo eredl:o
ofto pedes alti; & inter omnes haftcnus notas aves robuftilTimi;
capita haud admodum magna, fed colla valde longa; corpora
pinguia, folida & firma lunt; uti & pedes longi&robufti; alie,ad
corporis proportionem parvae, hinc ad volatum minus apt^e funt;
contra pedibus velociterincedere& maxima celeritate currere pol^
funt. Patria harum avium eft Africa: Cibus & alimentum funt
cadavera , non ferramenta, quae quidem objeila avide degluti-
xmt, nunquam vero in fuccum & fanguinem convertunt, led po-
tius illaefa per guttur inferius reddunt. Caro harum avium afla
cft cibus & pinguedo potus populorum in ßilidulgcrid , Numi-
dia. &c. Heliogabalus Imperator fexcentorum ftrutionum cere-
bellis in unico prandio triumphavit. Opiparum fane & fingula-
M fuit prandivuDu Qva, «juöfwn iütcrdum unus llrutio centum

ponit.

ponit, funt magna & ponderofa, admodum delicata & oleofsr,
prsprimis in fic diftis teganitis, vulgo ^fan«Ot)CV Spcc*^ucl>cn/
ob gratum laudantur faporem. Quatuor homincs iiniim ovum
ad nauifeam fatiare poteft, tantum enim albuminis & vitelli in fe
continet, quantnm vix XXX. gallinarum ova, vel unum ovum
llrutionis excavatum in fe reciperc poteft triginta ovorum galli.
naceorum albumina & vitellos. Vetercs Lybiae populi, Gara-
mantes vocati, teftas horum ovorum per medium fcifTas loco pi-
Icorum in ufu habuerunt. Vid. Riftens curieufciJ Kecreation0#
Sa^F Menfe Aug. p. 24.

Porro adfunt binac avcs magnae, quas Vtin%n\cxfatt/ qu'ia
cibis vix fatiabilcs imo inexplebiles , & X)iclfrap / a multo, quem
quotidie deglutiunt, cibo, vocant. Latini hanc avem Urocrota-
lum^ forfitan a mugitu boario , appellare folent. Patria volati-
lium horum animalium eft Hungaria Turcicumque Imperium,
in priori circa ftagnamajora & loca paluftria copiofa inveniuntur,
inpofteriori vero intcrdum congeries plusquam mille in aere vo-
litantium in conlpeftum prodcunt. Clamorem penetrantem
edunt ad inftar mugitus boum. Oefophagum tarn magnum &
ingluviem tam amplamhabent, utpifcesfex, feptem & ofto li-
brarum deglutire Sc in largo ifto facculo flib collo recondere pof^
fint. Theatrum Europ. Tom. IX. Anno 1663. p. 915'. fequentem
hujus avis fecit mentionem : '^t machte QUCt> Der fremt)e ^ogel/
welcher in t)cm (^fobt» ©rabcn ju Qfßicn öefanösn t^arD/ bei> ^roß
unt) gemeinen £«utenft:eml)c@ct)ancfcn; fclbi^er fabc aua njie eine
H^%\%w\%i l)atfe einen groden ivcpff/ unD öon feiner Q}ie(frd{]igi
feit/ Den O^ajmcn nimmcrfatt/ majlen er auf einma^l einen 6,
\>\t 8. pfünt)igen g-ifd) »erfc^lingen fönte/ meieren *2öunt)eröf)tt(bert
öuc&!t)ic fKöm. 5tai;f.^a;. felber öm 7. April. \\x feben begebrte« <li
tti<x\\> Darnach ju Den ^a^^fetl. 5(bfern getragen unD insgemein für
ein biJfeö Omen ge()altcn. vid. quoqueDa^gebrücfte/ \)on Dem ^üi:#
cfen berücfte / nun trefflich erquicfte ^önigveicf; Ungarn. Jr. imö
UW 16S8. it. bic^reSlauer ^un|bunb07atur*@efcf;ict!te^erfuc6
XXXIV. Anno i72f. Menf Növ. ClafT. IV. Articul. 14. p. f6o. it.
Ö»fuc6 XXI. ClaiT. IV» Art. ;. p. 175. S>Ci: %^%\ CTtmnterfa«

X 3 fllciciK«

gt(id)(ct)cmfeniöen/ fc bei^m Gefnero On-Vogei öenanbt/ unb ba»
fclbjl in 5^up(fcr üorgeneat/ tvitwo^l (td^ eben mit öllcö an ibmbc#
funben/ wa^ borten gemelbet wirb; er njar wobl nocb einmabl fo
groß t)om £eib M ein ©cfewan/ unb fein gelber j^ropflf ober <Sacf
unter bem ©cbnabel b^ttc gar »obl einen 6. jjfünbigen (^arpen in
fici) üerber^en f önnen. ^er (Sd^nabel war brep "Viertel (Sücn lang/
unb bctjm 5?opff einö Slrml bicfe. J^er obere "^beil baran lieg robt
unb grün fcbaitiret/ »ie man fon(l bergleic^enTulipanen ftebet/for*
ne war er 0erabe abgef rümmet unb nicbt angeiförmig / wie anbere
bat^on gefcbrieben. Ser gan^e Seib war xoix^ i aulfec in benen %\\x*
geln \)^\Xi er fcbwar^e gebern. Sr batte feine gunge / unb auf bcm
:^opffe gebern binter m Hebend Q^epbe glügel betrugen (tcb in ber
Cdnge auf t- bieflgc Süen. ©eine Jüffe waren bicfe/ Pur^ unb breit/
. wie ®dnfe»güffe geaalt» ©eine gebern (tnb OarcP/ bie er immerju
l>u|t / wie bie ©dnfe ju tbun pflegen. QÖBenn er auf ber €rben fag/
jo pracfentirete er t>om tixhi mebr einen weiffen ^dren. ©egen ei«
nen^Dunb webreteer jtcb/ unb macbte mit feinem (Scbnabel ein greu#
iicb ©ef lapper. ^ier würbe er mit gleifcb gefüttert/ obneracbtet er
fonflen t)on gifcben leben fotf. ©eine Excrementa waren wcig / xt\%
iunner Äalcf. Ante domum, in qua animalium cohors fervatur,
adeil aqua & pifcina , in qua manfuetse aves aquatües fe recreare
& fubmergcre poflunt.

Ex quadrupcdum clafle receofebimus Hircum ex India;
Damas feu Rupicapras pavidas, quac, quando juniores , facile ci-
curantur. Hac eaprese Alpinae aut fylveftres in Carinthia, Styria,
Tyroli , montibusque Hungaria: Carpathicis , acclivia enim & in-
via montium loca & rupes libenter afcendunt, copiofx repe-
riuntur.

Leonem florentis aetatis juvenem magnanimum quidcm
led mitem, cum quo beftiarum cuftos ludendo tcmpus fallcrc
potcft.

Ccrvum ex India, quatuor narium foramina habentem,
bina fita lunt in loco fuo ordinario uti in Cervis Europacis , rcli-
qux autem binx cavitates locum ferme infra oculos occupant.

Ovc$

Ovcs Turcicas , eximiac magnitudinis, ütriusque fcxuj,
mares tefticulos infra abdomep geriint cxtraordinarios magnes.

Capreolos ex India Viennam allatos, 3nbianifct)C ^t^t»

Capreolos , quod ad pilum, albos, it» fijfe Dvcbe»

Damam feu cervam Indicam maniuctam , gan| JO^ttter 3t1<
b{anifcf)cr '^ammf^ix^ti)* Binas fpccics Lyncis maculofae, variae
& timidac , quarum una Jclt) *2\i<^^/ & altera d'e^cr^ÄrUC^d
nmicupatur.

Capricornos ütriusque fexus& mares Scfoeminas, (^fctnr
?33i5cf e unD (^te(ni ®ai|Tcn ; Hsec animalia funt caprarum (pecies,
calidioris naturac , eximiac magnitudinis , robufti corporis , coloris
cinerei. Cornua incurvata reflexa ponderbft, interdum oftode-
cim librarum gravia, ex quibus pocula fiunt, gerunt. Locum
natalem habent in frigidiffimis Helvctiac, Salisburgenfis Arehi-
cpifcopatus , Cretac, Cypri, Cap. Bonx ipei angulis & monti-
bus altis.

Animal Zibethicum feu feiern Zibethicam , ffnc ^ fam>
^a^C» Haec furens beftia magnitudine fuperat catum domefti-
cum, externa autem forma parum ab hoc diftat; vafculum inter
penem & teftes collocatum membranis urethral alligatum habet,
in quo Zibethum» mcdicamentum iilud ob gratiam odoris nemi-
ni non notum, latet. vid. plura in Thom. Bartholini Cent. III. Hi-
ftor. anatom. rar. i, pag. 199. it. Petri de la Valle Itinerar. Tom. I.
pag. 124. ^

Hyftrices, S)öm ' Ober ^ta^tU ^f^mim; e porcorum
familia funt & totac aculeis Ixvibus ex albo & nigro variegatis te-
ftac , cchinis terreftribus majores & ex Ameriea primum in terra«
noftrts transktac. Carne gaudcnt dulci, quac etiam exteris qui-
busdam natienibus in cibum cedit.

Oyes ex Sardinia.harum cutis non lana raollifcd pilo ob-
fita, coloris ut capreolorum cfle (biet.

Oves Tripolitanas ; iunt animalia admodum pinguia,
quorum caudac dimidiam ulnam ferme latac; exiftunt, qui per-
hibent, cjusmodi oves interdum caudas 30. usque 6©. librarum
ponderis habere.

Lupum

Lilpum Indicum feroccm & furiofum , Ted catenatum, qui
n beftianim cuftode ob facvitiam mifcre quotidie flagris peroi-
titur.

Utrum cum vacca fua: Animalis hujus mafculini comua
olim Regibus pocula dabant ; barba prolixa , non aliter ac hirci
improbi efle folet; pilus in fronte brevis & crifpus odorem Mo-
fchi redolens, cujus caufa rejiciturinpabulum, quod eft Gramen
paniculatum odoratum, Germ. 5iucr * (^.J^a^.' Patriam agnofck
rrufliam. vid. plura in M. Chr. Mafecovii DilT. bin. de Uro.

Vaccam Indicam; hsec caput, anteriores pcdes &pe£kisde
Cervo; abdomen vero, pedes pofteriorcs & caudam de afino habet.

Reliquum hoc faltim adhuc addere placet, hunc hortum
inter omnes, quos Vienna vifendos prsebet, efle optimum. Flau-
tae exoticae , quarum ingens adeft numerus, fub afpcdtum venien-
tes botanophilos mirum in modum cxhilarant. Phisquam cen-
tum operarii quotidie in his amocnis viretis opus (lium faciunt.
Quotannis SereniiTimum Principem looooo. florenos in ufum
hujus viridarii invertere relatum audivimus. vid. plura de hoc
vireto & ejus palatio in Bafil. Kückelbeckers aücrttcuejlcn 0^ac^«
x\ä)t t)Oll CKöm. tof- ^pofc/ Part. II. cap.XI.p.784. cum icon. &
horti & Paiatiiin tribus tabulis.

Praeter fpem prolixe me diffudi, contraho vela & Te, Vir

Pr^nobilifllme, cum honoratiflima familia Deo immortali com-

mendo , me autem Tueto Tuo favori & candori. Vale cum

ledlillima conjuge bene & feliciter. Wolffenb.

d. I. Jun. 1739.

FRANC. ERN. BR^;^CKMANNI

MED. DOCT, &c.
EPISTOLA ITINERARIA X.

De

TERRESTRI COLE

AD

VIRVM
CONSFITISSIMFM ATQVE EXCELLEKTISSIMVM

DOMINVM

DOMINVM

CHRIST. GE. SCHWALBE

PHILOS. ET MED. DOCT.

SERENISS. ET REVERENDISS. DVCISS^ SLES-

VICO-HOLSATICiE ET ABBATlSSif! Q\^EDLINB. ARCHIA-

TRVM PRIMARIVMCONSVLEM ET PRACTICVM

QVEDLINB. FELICISSIMVM

REG, SOG. BEROLIN. SGIENT. SOG. MERI-
TISSIMVM &c.

FAVTOREM ETAMIGVMäSTVMATISSIMVM.

CVM FIG.

WOLFFENßVTTEL/E MDCCXXIX.

VIR CONSVniSSIME ATQVE
EXCELLENTISSIME!

F^F70R ET AMICE MAXIME
COLENDEl

E naturalis hiftoriiE ftudium prse aliis omnibus capFt
6c in adrnirationem rapit, affirmo Tibi hoc ex ani-
mo, f'efTus curis clinicis, nulquam recreandi anlmi
libentius divertor quam ad naturse abfconditas ga-
zas, quarum perlüilrandarurn me varietates valde
cupiunt, valde amoenitates, non mente concipiendse tantum,
Ted in oculos incurrentes, quare etiam hac vice quasdam de ter-
reftri cole per aliquot diesinitinerc noftio facta s Tecum comma-
nicabo ob(ervationes, Eft autem Coles terreftris ftingus ille no-
tus, qui Botanicis dicitur Fungus Phalloides J. li. noxius %?.. T.
111.845- f tbedduspenisimaginemreferens C. B Pinac. 374, Fun-
gi perniciofi genus XXXIU. CJufii H. CCLXXXVII. Fungus
penis virilis tacie Lobelii Jcon. z, lyi- vid. Sterbeck Theat. fun*
gorum 2y6, ad zS'y Boletus Phalloides Tournefort. J. R. H. f 62.

):( z Gern?*

Germ. Srb<©c5wamm / fö t)ie Membra genitalia pr^fentirt
Hunc fungum Anno 1713. die 26. Julii W^eterlingse (cft oppidu-
lum Ducatus Halbcrftadienfis unico Helmfteto milliari diflans)
Fig-I- in horto beat. Pr^efc^ti Hafcnwinckels inveni, uti iftum Fig. I.
in magnitudine naturali ofteadit. £x hoc oblonge rotundo cor-
pore crefcit modo nominatus tungus Phailoides» quem hujus lo-
ci incolae abufive ipufcbbrunjt/ (tjuod autem cft fungus vel bole-
tus cer vi (Sc plane differt a iungo Phalloide,) vocant. Superior
rotundx pars b. b. eft l:£vis 6c dimidio ovi, quando e terra pro»
germinat', quod ordinarie una vel altera noOe fieri aftolet, (un-
de prov. nafcuntur ut fungi i. c. cito) fimllis; inferior rotunda
pars in terra c.c, occulta, cft rugofa 61 fignant literaja. a. in Fig.
1. rugas Sc plicas. Totus fungus cum radice, quam unicam fal-
tim e medio corporis agit, qua:que demum in aliquot fibras vel
radiculas fe diftribuitv eil albus; Ex appofita Fig. I. in magnitu-
dine naturali videbis öc cradlciem öc longitudincm.

'^5- W. pig; ]{. £(t fungus , feu potius tefticulus faltim hujus fungi>

• per medium perpendicularitcr divifus; fpatium a. a. cft gelatina

alba perfpicua 6c pellucida, ac glacies Marise, rcpletum ; b.b«
cft materia folida brunni viridisque colorisi quas in antedida lu-
brica gelatina mobiiis cxiftit; c.c. cft corpus candidiftimum po-
rofum di fungofum ititermixtls albis venulis (Scfibris, quas partim
etiam materiam (blidam iftam brunnam intrant; d. d. hajcfub-
ftantia cft obfcuro alba, admodum porofa vel cavernofa, utiocu-
Jaris infpedio, quando fungus accurateobfervatur, monftratje.
c. eadcm efTt* videtur gelatina cum ifta , quje a.a. totum ambiC
fungum, fcd ha?c quadantenus durior cft «Sc, ac fpeculi vitrum,
IsEvis. Totum denique fungum circumveftit pclliculaf.f. tenuis,
parum diftans ab ifta, quac in ovo gallinaceo lub cortice latet,«Sc
hasc rcprasfentat involucrum fcroti vel tefticuli. Quando fungus
pcnem referens ex hoc rotundo corpufculo, quod tcfticulum,<Sc
in quo gelatina fernen reprslentati progerminat, involucrum di-
laceratur in vertice f. f. Sc in duas divititur partes» ita ut gelati-
na denudvita inapricum veniat, ex hac apertura totus penem re-
ferens fungus unicano6te iaakumprolilit^ pellicula lacerata,fta-

tim

Ejo- Jt^.

M

^\

tim apex fungi exit» qui in modum flofcuH cum parvo rotvmdo
foramine in mcdio figuratus, non aliter ac foramen, ex quo iri
penis glande urina exccrnitur.

Fig» in. Ht, a. fiftit fungum in vertice divifum tunicamqueFig.m.
iftam albam b. b, dilaceratam. c, eft gelatina, quae a cuticula (e-
parata (Scdenudata vifitur.d« eft fungi apex parum promincn?,qui
primo e galatinaprorumpit, hoca pellicula denudato fungus de-
in unica noäe in akitudinem unius digiti pronafcitur. Ümnia
autem tefticuli contenta progerminant, ita ut in terra nihil re-
irianeat, excepta dimidia pellicula cum gelatina 8c radicc. Hccc
forfitan mucilago in nutritionem fungo cedit, quamdiucrefcit(Sc
nutrimento opus habet, obfervavimusenimin fine, quando fun-
gus in terram decidit äc putrefciti omneni ferme mucihginem
in pellicula conlumtam fuifte, a cujus defeäu & nutrimenti ino-
pia tunc fungus forfan corruit <Sc moritur.

QujE in Fig. II. notatafunt lit. d. 5c e. dant fungo in incre-
Hiento caulem feu corpus penis cylindricum; c. exhibet capitu-
lum ; materia brunna viridisque lit. b. notata primis diebus capi-
tulum fungi ambit iftudque mucilaginofum reddit, non tantumi
inaere coloris magis brunni, fed <5codoris mellei redditur, qua*
propter 6c ftatim mufcarum familia advolat Sc dulcem iftam ef-
cam comedit. Hac mucilagine odorata depafta» caput penis al-
bum denudatum apparet; lingua deguftavimushocmel vifcofum
& ad modum dulce deprehendimus Capitulum, melle brunni co-
loris a mufcis devorato, erat album. porofum vel potius caver-
nofumi non difFerebata Boleto efculento rugofoalbicante Tour-
nef. quem 9}^orcbd Germani vocitant. Hoc capitulum inftar mi-
trae infidet cauli, eft mobile j öc caulis apex in med/o faltim pa-
rum intus attingit mitram 1 quae tenuis eft, intus polita, extus
yero parvis cellulis plena. Caulis intus cavusÄ-laevis, extus vcr
rototus poris cvidentibus <Scmagnis fcatet, totusque albus, rigi-
dus <Sc ftabilis, uti membrum virile ercäiionis tempore efte
dcbet,

Fig« IV. lit. a. eft mitra melle adhuc fuperinduiäa, quodFigJV,

);( J muf-

niulcas ad paftutn odoredulcialllcltiquando nempefungus prius
progerminavit; b. eft caulis rigidus Öcfirmus, totus porofus, ca-
Titate intus gaudens ; pori caulis iubftantiam nontranfeunt, fed
oblongam cavitatem internam invcftit tenuis tunica alba; c. eft
facculus mucilagine repletus» ex quo fungus natus ; d^eftradix
cum fibris parvis vel radiculis per terram difperfis, perquastot»
planta alitur; c. fuprema mitise pars, mediante qua caulis glan-
di adhäeret. f. f. funt rugx fcroti.
(i$. Vi Fig. V. lit. a. eft capitulum, vifcofo, dulci Sc brunno fuc-

CO, qui melli fimilis erat, a mufcis depafto , a bolcto efculcnto,
^Oxi^d/ nondiftans; b. eft pars caulis»

Eodem anno die 4. Aug. (cquentia de hocmiro notavimu»
fungo; invenimus iftum non procul a dido oppidulo in fylva J^acj*
Ot)cr J^c^'-^OlKnomen habet a cavere, S^tQtn/ cavetur enim
a vaccis & reliquis animalibus, ne gcrmina tenera comedant)
vocata, fub umbrofis arboribus natum; fole meridiano calentc
de fe (pargebat effluvia longe<Sc late dulcia, funtauteminterho-
mines, qui iftos averfantur odores, imo Sc qui ex bis lipothimi-
as patiuntur. Relatum ab incolis loci habemus» fe comeden-
dum dare iftum vaccis > quando taurum» vitulorum patrcmi ad-
mittere nolint, wann |ie nlcl;t Oc^fm troßen/ & quidem non fi-
ne felici cffeclu , nam ftatimlibidinofiores redduntur. Hoc ve-
getabile crefcit infinejulii & initio Augufti ex terra in forma Ly-
coperdi, cui fimüe eraCi quare & taleefte anteaputavimus, fed
iinicam faltim habet radicemi cum Lyccperdon plurimis adhse-
reat radiculis. Tefticulus divifus jam in fe continet, tanquam
in matricc, & monftrat totum fungum penem referentem cum
Omnibus fuis partibus. Interdum bini 5c terni tefticuli accreti pro-
gcrminanti quilibet autem pccuüari fua nititur radice, quilibet
peculiarem caulem cum capitulo protrudit, (Sc nunquam penem
vegetabilem cum duobus appenfis tefticulis obfervavimus, qua-
lem tarnen exiftere quidam affirmarunt, qualis etiam a Tulpio
(vid. ej. obfervationes medicus edit. 4ta p. 149) in alneto inven-
tus cum duobus coleis, adeo adamu(Tim cumpcne virili conve-
nicns, ut vix ovumovo vidcris fimilius, cauüs f. fcapusipfiuste-
res «Sc exade rotundus, extrinfecus quidem glaber ac levis »See.
cum eleganti fig. ^ Fig.

Flg. VI. Ilt. a) denotat caput penis. b) penem cum cavIta-F^'g- VI.
te, quas urethram notat; eft corpus fpongiofum & porofum. c)
foramcn pro emifllonc urinae, Ted non eft perforatum. d) tefti-
culum cum gelatina, quie femen reprsefentat' e) vafa^ quse ma*
teriam pro nutritione & elaborantione feminisadducunt f) tunU
cam , qu£e fcortum reprsefentat.g) rugas 3c plicas fcroti. Seddi-
cuntur hisc omm'a tantum analogice. Hie tungus a runicis cir-
ca "Wittenbergam ^id)tfd^WiXmm nominatur, «Sc prodcfTe in
icorbuto dicitur. Mirum eft, inferiorem par^ein tefticuliim vel
icrotum fatis amplum reprcelentaremateria vifcofa, mucidaocmu-
cilaginola repletum, Hie fungus in fylva natus» amat cnim ob-
fcura nemorum ioca,quando putrefcit^ad quingentos palTuscdo-
rcm foetidum de fe fpargit» nonaliter interdum putavimus acca-
daver in propinquo adede, ejusmodi putrida, qu^tctumaerem
ambientem inquinant, exhalat effluvia, & diu tarnen interdum
tunc adhuc quaerendus, antequaminveniendiis; quando arefciü,
cxarefcit (Sc fimul materia in fcroto vifcida, iterum, loco odoris
cadaverofi, acquirit fvaveolentiam dulcem d: melleam. Glans
hujus penis utplurimum nigra, rariflTme rubra, quam pcfterio-
rem nunquam videre contigit, interdum alba, qualem inter^
dum Wefetlingas invenimus > Ted Jena! nunquam non atras ob-
fcrvavimus mitras in hifce fungis.

Fig. VII. eft tefticulus exficcatus & durus. Fig. VIT.

Fig« VIII. Exhibet Priapumcervinum (qm fungum priapum figu-^^'i- ^lil«
Yantem in monte ^er^bcr^ prope Ilfeldam in via quadam ficca, \Xi
mtm trucfncm J^oIOmese/ die 8. Aug. 1727. inventum (Sc ad me
cum feq, relatione transmiftum: Certe nihil priapofimiiius, nee
corvus Corvo, quam in appofita figura fungus priapum reprsefen-
tat» Inferior pars erat extra coloris fufci (Sc brunni, intra vero
albi, in modumtulipas expanfa, unica faltimpro attradtione nu-
trimcnti gaudebat radicc» E calycis f. tulipse expanfe medio cau.
lis fcxpollicum altusprogerminavit albus & quadantenus (cabro-
fus, inftar cutis anferin«. Glans f, caput vifcida quadam mate-
xia viridi obduiäum, qua?, cum fungus per aliquot horas extra ter-
ramin hypocaufto fitus fuiflet, fluida reddebatur, odorum ca-
davcrorwn fpargcbat intolerabilcm» Inventor hujus fungi in ani.

010

mo habüit iftum ad Venerem ftimulandam adhibere, firmitcr crc-
dens, prognatum efTe ex femine cervi, quod animal hoc inter-
dum diebus prxfervidis, vel tempore seftus vencrei, jut J^Jrfdl)«
brunfl 3^it/ cum ccrviinter fe pugnent, perdat> 3c rcperiundum
faltim quoque ifto seftus tempore. Locum natalem hoc miran-
dum vegetabileetiam in Scotia habet, 3c dicit Robertus Sibbal-
dus in Scotia illuftrata p 26. 27. hujus fungi mucum frigidilli-
mum & lentum in fcroto f. volva coagulatum ad podagram uti-
lern eile ; Eft quoque hoc corpus f ungofum indigena Batavise plan-
ta, tefte Boerhaven Indic, plantar» alter* Part, 1. p. ii, Eft efun-
gorum marinorumgenerefungusfoetidusBataviaeinquilinus, Hol-
landkm- ideo dl6^us, quam vis 6c Indici plantarum circa Brunfvi-
gam crefcentium eündem inferuerit D. Joh» Chemnitius penis
imaginem referens •> Phallus Hadriano Junio vocatus , & elegan-
ti carmine ab eodem dcfcriptus, qui ob abominandum» quem
fpargit foetorem ab HoUandis »vi Damonis titulum tulit. Conter.
Milcellan, Cur, Decur. I. An. II, Obr.f4, p, 107. it. D. Pauli Am.
mann manududioad materiam medicam pag 6i, qui autor tube-
ra terrae, Boietum cervinum & ovum Dxmonis confundit, cum
tamen fint tres diverfe plantse, it, Qf>rcg(auei; ^untl'Unb O^afUW
Q)efd;ictlte XXXIIf. Q}crfuc5> Clafr. IV. Art, 17, p, 214. «See. De
propagatione hujus plantse fungofae per fernen nihil poflum di-
cere, nee oculo nudo necarmato tale quid obfcrvare licuit, nul-
lum tamen dubium, quin proprium ad propagandum fuum ge-
nus fecum ducat fernen. Et haec funt, quse ex hiftoria natural!
hujus fungi annotavimus. Hifce vale , Vir confultiflime
atque excellcntiflime, 5c diafeliciter vive. Wolf-
fenbutt, d. i. Jul. i729*

-1^1 ^|(;^-

7

FRANC ERN. BRVCKMANNI

MED. DO CT. &c.
EPISTOLA ITINERARIA XI.

QVIBVSD AM FIGVRATIS

HVNGARIAE LAPIDIBVS

AD
FIRFM EXCELLENTISSIMFM, CONSVLTISSIMVM,

AtQ^VE DOCTISSIMVM DOMINVM,

D O M l N V M

AVGVST lOH. HVGO,

MED. DOCT.

SACREGIAE MAI. MAGNAE BRITANNIIAE

ET ELECTOR. HANNOVER. CONSILIARIVM

SPECTAßlLEM ET PERSONAE REGIAE ARCHIATRVM

DIGNISSI^fV^M, MEDICVM ET PHYSICVM

LONGE CELEBERRIMVM,

FAVTOREM OMNI HONORIS GENERE

PROSEQVENDVM.

CVM FIGVR.

wolffenbvttelä:,
anno christi mdccx;xix.

Vir ExceUentißime atque Doäiffimef
Fautor omni hofwris gen er e maxime colende!

iRaetervaria in magno Hiingarorum Regno obfer-
vata curiofa &: diverfos quoque invenimus lapi-
des figuratos & petrifados. Vienna Auftri^ An-
no 1723. die 29. OÄob. reli6la,iter fecimus ad op-
pidulum Hungariciim & monafterium Servorum Maria?,
viilgo Servitarum, Loretto didum; hoc in monte non
admodum alte fitum eft, Vienna feptem milliaria diftat»
In hoc loco primum in fal Hungarorum foHiIe nativiim
incidimns , quilibet pacer farailias in fua domo afTerva-
bat binos lapides rotundos inftar parvse mola? lapidese,
quafemenSinapicumacetovel vinoinciborum quorim-
dam condimentum molitur, his mediantibiis fal durum la •
pidenm in fragmenta pulvereraqiie grofTum comminui-
tur; funt quoque qui tantum id fal m morrario contun-
dunt. Lapides mocnium, quibus monafterium fupra no-
minatum cingitur, hinc inde referti funt variis cochlea-
rum , concharum , coralliorum aliorumque marinorum
corporum perrifadtorum innum.eris fpeciebus, imo to-
tus mons, per quem ex diäo loco Evrenftadium mille

)( 2 paiTuuui

pafllium via profeÄi fiimus , ex hoc albo lapide infinitis
xnarinis corporibus petrifadlis referto, conftat. Eyfen-
ftadium eft oppidulum parvnm Ted elegans cum Caftel-
lo Principis Eltcrhafi; in hoc videnda bina admodum
magna parieti ad portam appenfa olTa, gigantnm efTe
vulgo perhibentur, fed revera funt ofTa fomlia Elephan-
tis, qualia & Ed. Brown in Caftello Schinda Hungarise
cbfervavit, vid. ejusd. Itinerarium pag, i66. porro tefta
cujusdam teftudinis marince admodum lata <5c grandis,
nee non par aquilarum vivum,

Sempronium, Germanice Oedenburg didlum, quo-
niam haec urbs ab Imperator. CaroloM &Henrico III,
ferro & incendiis vaflata & deferta reddita fuit, Eyfen^
fladio duo milliaria diilat, ftatim ante portam hujus loci
collis adeft, in quo plures latomiwT, Sc in his ftratum,fer-
me altitudinis manus , repletum infinitis parvulis petri-
faftiscochleis, admodum elegantibus, pellucidis, intus
cavis, colore aibis, fed admodum teneris Sc fragilibus,
rariflime ex matrice fua lapidea fme fradlura eximendis,
•intermixtce vifuntur his cochleis innumerse parvarum
concharum triangularium Sc mufculorum minorum ef-
Fij. VII. jfigies ; cum figura Num. VII.

In regione vitifera, Dod ®laf(Jts'2Bctn^Cbür^f voca-
ta Sc ad hanc urbem pertinente, plures lapidei globuli,
brunni coloris, magnitudine nucum avellanarum <Sc ju-
glandium inveniuntur ; funt nihil aliud, quam pyrita?
ferrei, ^i\it\f^ut

In Armamentario bellico panispetrifaftusfeu arto-
lithus adeft , ctn ;^u ^tein (jcfoerceued *SroD/ qualem Sein
Dom. Sebafliani Dopneri, Advocati iftius loci celeberri-
mi, mufeo monetario Sc rerum rariorum curiofarum vi-
dimus. Hie panis potius lapis eft figuram Sc formam

panis

panis externam repraefentans, dtl ©tcjtl/ ttt lt)fe efll
(ölüct "^^toD uucftftKt' quam verus panis petrifadus;
de artolitho legendiis Valentini in Muf. Mufeor. Part. II.
pag. 27.

Die i.Novemb.ciimDoni.Joh. Chrifloph. Deckard,
Re(5^ore Gy mnafii Sopronienfis dexterrimo , viro do6lo
ftudiique botanici amatore magno, Croisbachium, qnod
efl oppidulum ad lacum Pifonis fitum, millepafTuum via
profedi fumus. Optima hie loci fiint lapicidin^, lapi-
des omnes ex iftis excifi coloris funt albi , qiiod ad ma-
teriam ex fabulo albo, arena crafTa «Sccalce qnafi extin-
<3:a compadli videntiir. Hx lapicidina? funt arcuata^ &
fornicatae ; in teSiO 8c ad parietes harum concameratio-
num pendentPedtinit^e, varise magnitudinis, albiffimi,
ex iitraque parte auriti, elegantifiimi , fic fiftit Fig.VIILFis»viii.
Pedtiniten omnium maximum cum tefla fua integra pe-
triFa(fta non admodum convexa.

Fig. X. Peftiniten fubtiliflime ftriatum parvis alisFig.x.
quoque ftriatis, admodum planum cum tefta fua.

Fig. XII. XIII. Pedlinitas minores convexosalatos Fig. xn.
cum tefta crafTa petrifada. ^"^*

Praeter hos & adfunt Oftracitas majores Sc minores
Fig. IX. 8c XL exhibiti, albi, elegantiilimi tefta fua ad-Fig- 1^-
huc inftru(^i ; Cochlea parv^ lapidea? parum duriores ^ "*
iftis fupradefcriptisSempronienfibus; Corallia marina
petrifafta variigeneris; adinvenimus mafTam lapideam
fubftantia porofa 3c colore proxime accedentem ad ofla
pifcis Sepias; Interdum & glofTopetrsB feu redlius dentes
pifcium petrifaÄi in his lapicidinis in confpedum ve-
niunt, de quibus autem tunc temporis pra?fentes nee ül-
lum fpecimen accipere potuerimus. Ante paucos annos,
ex relatione fide dignaDn Redoris Deckard, in his lato-

)( 3 niiis

Fig. r.

miis integrum fceleton humanuni repertum fuit , lapici-
dae haud curiofi iftud malleis contuderunt , omni opera
adhibita fragmentum quoddam oflis cujusdam lapidei de
ifto fceleto defumtum accepimus. Ofla humana , ut 5c
animalium, rarillime petrifaÄa, ntplurimum calcinata
tantum, in terra 6c rupibus inveniuntur. Felix Maurer
in feinen bcfcnDecn Remarquen Der öc()eimen unD ^reiTcn
5BunDfC Der QBclt pag. 980. mentionem fecit cujusdam
humani fceleti , quod Aquis Sextiis in Provincia Gallige
Anno 1583. in rupe quadam repertum fit; 8c Valvaror tn
S8efd)ceibunö Oeö ^i;0<JöerOoßr6um^ j^dtnotcn pag. 167.
dicit: 3m 3a6r 1620. M ein ©tcinmeö in Dem ncctft
bei^ni Qoßei: St. Paul in ÄdrnDtcn gelegenen @tcinbrucl)/
ju DicfcmOcbduöe steine flcbro^en 1 ^cit ec mitten in Dem
S5rud) einen nntütliceen menfct)IicOeu Ö^orper/ fo |u &m
tüotben/ unDKIeiDer/ nnc© Den »Dnt/ unD um Den J^ut tU
m ©cönur gebabt/ öefunoen. SRan ^dtte (jecjfaubt/ ^aß
tiefe Statua au^ Btein ivdrc gemacbt a^ ^^ f<^" / tvann Der
Corpec V)cn ©teinmeften nicbt obncjefebi: ttdre jerbrocben
tüorDen/ unD man alfo aüeö vEinflemeiDe unD Dielntefti-
na, miCibcet natüclicbenSavb/ Docbadc^^jon (BUi{Mi^i\u
U feben f önnen. Sed h^ec Valvaforis relatio magnam re-
quirit fidem. OiTa foflilia & coftas humanas petrifaftas
in- (5c extra matricem <5c lapidem Titas ex arenariis Efper-
(ladienfibus j non procul Querftirtho & Islebianotis, in
noftra renim petrifadarum colledione aflervamus.

Ad Sempronium interdum Sc lithoxyla feu ligna in
lapidem indurata obvia funt, fruftulum Fig I. exprefTum
dono accepimus afupra jamlaudatoDom.Re<5l. Deckard,
adeo durum, ut initar lafpidis poliruram admittat, coloris
brunni ; nominato Dn. Re(^ori hoc lignum in ufu ei\
inftar cotis,ad acuenda fcalpella libraria^fruftulnm alterum

Fig. IL

Fig. IL seri incifum colorem habet ex albo lutenm, forC^n^'^s-^l
(de pyro petrifado defiimtum ? admodum ponderofum
durumqiie, ligni ftruÄura <Sc Facies, du61us, circuli ad-
modum eleganter in eo adhiic confpiciii.

Non procul a Neoftadio, vulgo '^UUit 5ftcußat>t/
urbe eleganti Sc munita, qiiatuor Sempronio milliaria
jdiftante, ad fines Styvix ferme Tita, terra pellucida cffo-
ditur pro coquendis ex ifla vafis pulcherrimis, ilÜ, qua^
Porcellana audit, fimilis. vid. de hac Rauch, Prof. Med.
ViennenH Oratio de fahibritate Auftria?. pag 25.

In via ad thermas Badenfcs ad pagumMatzendorff
di£lum , dimidio milliari Neoftadio diiiantem in agro
quodam cochleam iftam peculiarem petrifadam, quam
figura III. vifui offert, invenimus, praeter hanc autem Fig. in.
nobis per horam fedulo qua^rentibus nullum corpus ma-
rinum lapideam metamorphoßn pafTum obvium fadum
fuit. In caftello imperiah Laxemburg olim Lachfen-
dorif vocato , in fornice porta? majoris fufpenfe haaret
cofta gigantis cujusdam duas cum dimidia ulnas longa
cum antiquo & obfoleto iilius hominis permagni gladio
venatorio , vulgo J^^^W) f^H^f E / qnarta centenarii parte
ponderofiori ; Ted accurate infpeda cofta non hominis
fed pifcis Ceti os fuit incurvatum extusque convexum.
yid. quoque Ed. Browns Itinera pag.iö6. it.25'5'.

Fig V.&VI. repr^fentant turbines <Sc cochleas mi-Fig.v.vi.
nores albas caicinatas, quas thermas Grofs- Waradei-
nenfes cum aqua fimul eruöant , imo tota quoque vici-
nia circa haec balnea in terra Ulis repleta eft, quae Facili
negotio copiofe efFodiuntur; non autem funt petrifaÄ^,
fed faltim ad albedinem calcinatic, cavitates earum terra
liigra repleta exiftunt.

Fig. IV. eit elcgantiflimus cochlites, brunni colo- Fig.iv.

ris

ris 8c duriHimus ex Tranfylvania , fpecialiorem autem

locum natalem expifcari non potuerimus. Sunt <Sc in

Hungaria & Tranfylvania obvii nobis fadli Echinites pi-

leatus corneus liiteus exmontibusCarpathicis; lentes la-

pideae in matrice ex Comitatu Liptovienfi , quae autem

oculo armato accurate confideratse nihil aliud lunt, quam

parvae conchulse bivalves rotund^e ex utraque tefta pa-

rum convex^ 5c fubtilillime ftriat^, quastenues ftri^ob

fubtilitatem oculo vixnudo confpiciuntur ; Bellaria lapi-

dea Candida ex ftaladlite in Antris Draconum ejusdem

Comitatus concreta ; lapides nummales, qui, ad qu«

Corpora petrifaöa fint referendi, nondum fatis inter cu-

riofos conftat. Kec dubitamus Hungarorum induflriam

adhuc plura, antea non cognita, diluviorum monumen-

ta dete(fturam, terraeque vifceribus, montibus, antris,

metallifodinis , lapicidinis &;c. eruturam. Sed nimium

Te , Vir Excellentiilime , detineo ; Interea Deum oro, uü

quam diutine laetus interfis populo Afclepiadeo , meque

Tuo favore dignari pergas. WolfFenbütt,

d. I. Auguft. 1729.

FRANC ERN. BRV'CKMANNI

MED. DO CT. &c.
EPiSTOLA ITINERARIA XII.

G

DE

TVM

ENTIBVS

AD

VIRVM NOBILISSIMFM, ATQfE

D OCTISSIMVM DOMINVM,

I. H. MEVSCHEN,

MEDICVM ET PHYSICVM INCLYTAE VRBIS

OSNABRVGENSIS CELEBERRIMVM,
AMICVM MAXIME COLENDVM.

CVM FIGVR.

wolffenbvttelä:,
anno christi mdcgxxix.

JL XXXXXXX JL 1

Idimus Vienna? Auftrise, Fir NohtlJßme atque
Doäijßmey duos dentes molares admodum

magnos, quoriim uniis Fig. L ponderis 5'-j-^'s-^*

femimciarum , alter vero Fig. IL ^^ femun-Fig.ii,

ciarum erat. Figurar appofitae ad oculum monflrabunt
veram horum imaginem quoad magnitudinem , longi*
tudinem & latitudinem <5c reliqua. Hi dentes gigantis
cujusdam efTe perhibentur, ^ffbii funt e terra Anno 1725.
Menfe Junio in fnburbio quodam urbisViennenris,quod
RofTaii vocitant, in loco Tury diÄo; pofiti in profundo
fuere inter rudera vetuftiflima ; operarii & csementarii
non tantiim hos binos dentes . Ted <5c totura horrendiim
fceleron invenerunt, non curiofi aiitem craniiim magnae
circumferentlse inftrumentis ferreismalleoquedurocon-
tuderiint reliqua fub terra jam calcinata & admodum
fragilia ofTa iterum fepeliverunt, nihilque de ifto perraa-
gno fceleto, praeter ai6los duos dentes, in memoriam
alTervarunt. In Auftria prope Cremfium oppidulum,
cum Sueci Anno 1645. follam ducerent 6c eruerent, in-
gentis gigantis cadaver repererunt, dens ex eodem ab-
latus quinque iibrarum pondus habuit, tefte R Stephano
Amiodt in Germania in naturae operibus admiranda
pÄg. I. <Sc Theatro Europ^o Tom V. pag. 934. cum fig.
cujusdam dentis, ponderis unc. viiiß, Medic. pond. vel

)( 2 libr«

femis. 3m 3nf)C 1^45'. um Martini 6a) ©cOiveMfc^ei;
3n^a6unß m BtciU ^xm\b$ in Otmui^^l M fcRn'ßc
2^5icfec aud) oben Dem ^ec^ in Der 2m]\latQU um Den
i^Itcn Dicfcn ^()Uim/ eine Retirade mit ^IBctdntmUegtcn/
unD ob^t D4i(5i?om^Bcrg 6cvaD(ilr(]i'nt>e ü^cßen^^öfiec fß^
ticn aa fcIcCcm ^ea1)abcH iScl;aDen Dn'ctßcn troltc/ DaOf^
ro einen ©rnben fü&vcn niilfiert; i^at (IcO begeben/ Dag (le
im (graben unöcfr()i* 3. oDer 4. Älaffr^rti'eff unter Der (5r^
Den/ in ümmc^übiUtticjml umunbumtjon ^Berfaulung
U€ gietfc&ei? rtn?a^ fcöiDdiölkl) anj^elimgetcn ®rnnD/ e(«»
nen ungeheuren ßroffcn 9Ucren^(26iper ßcfunDen/ Daran
ixmx inDeriJirbett/ ct)e man e^ Dor einen (Soiper evfennen
mögen/ Der ^cpft iinD meßrentOetl^ (Bebeinc jf i^acft unD
jeittummnt/ mü alied \)on 'itlter «nD ^etfaufung gan^
mörb/ DermoDert/ uuD Ui(^üi(^ ju brechen getreflu; Den*
nocö abet: uiel vSüeDer/ fo toon QClebrten unD ei:faf?rneii
Seinen m71uöen|cöein genommen/ unD fiir SJenfc&eni^eirt
cr^mnet n?orDen/gan(3 beraub gebracSt/ Deifubret/ bin
unD ivieDer in Antiquaria i^erebret/ aucf) nccO ^cftDeDen
unD Q3obleu DctfcSlcEft tiu^rDcn/ nifo/ iHifl Das tDenigde/
anflH' euicm^Sc&üitcrOlat/ in mUinm Da^ ©rul^ldn oDec
3}fanne fo gi'cö/ Dag e^ eine €artbaunen *Äugcl tt^cbl fafi»
fcn mag : 3^^^^^ ^^'^ oüerlnnoerften/ famt einem ^fc*
3abn/ Derer? tiefer b.^cs.^ßfunD fdjKjer/ etlicöe Mfm unO
^örblcin t)oll ©etrummer Don Der J^irnfcOalen unD ge^
I)rocOencn (^H?Dan/ in ^vemb^ geblieben/ fo oben am
Serg in Der S^f^^^^^^ 5virc6en neuerbaueten Oratorio be*
galten unD gejeiget/ bcneben bericbtet iDlrD/ Daß man
in Dem graben no<6 2. anüerc 9^ieren»(Sörper/ Docb eiioaiJ
Keiner angftroften / tt>eil aber mit graben lueiterö nid^t/
al^ Die S^obtDarftt Der S^ev)eßigung ttfotmti Derfabreii
tvorDenj ^ab( man folc^e in Der£)iäeDe^^rDreic()drt^cfcn

lafiin.

ad^pUßtinesi'TSSL

££|J

inielau&lid)/ Darm Dfc 5?op(f aüdn ämc tuoDen j(mli4;en
^aifc(j;roß/ Die^lune emcö S^nnneö Dicf geachtet njotOfn/

ne^ anDern ^cn fünff iinD etii Mb ^fm\b f^^mtj fo ^em
ÄaljeniacC) ^ien toa-erjret nu>tDcn/ eüi Sluntli^erftdnt^töe!:
tu übrige ^lü'Dci: De^ 2nht$l famt t>n \>büiQm gdncieDfö
(Z5rper^ leicf^tltcö etmcfjln fan: inglcicöcn iß au^i) ein
B^^n tn WSt Nicolai '5Cir4)en ju ^afllui/ «nD m aiiDe*
ter Denen q3i:et)iöe!;:'S[riitt]cöeti in Btmt ))ml)Xit tDcrDen*
Gigantes & magnaj ftupend^que ftaturae homines in
mundo fuilTe niillo modo dubitamiis, exempla iiorum6c
facra 8c profana hiftoriainnumera fuppeditat, qiionim
certe fides non plane rejicienda. Ipfimet Helmftadii
plus una vice vidimus olTa Antonii a FranckenfteinBel-
gse, inufitatse magnitudinis viri,qiii ibidem in Academia
Julia Anno MDXCVI. in theatro anatomico fedus fuit,
cujusque oila adhuc ibi fervantur. In hujus admodum
magno cranio, cujus craÜities digiti minimi articulo
extremo refpondet, nuUa adfunt futurarum veftigia, (ed
Ig CO iambdoidis duo faltim confpicua foraminula seque
diftantia, ex quibus nervi duo pericranio annexi pro-
minuerunt. Hie giganteus homo> quando pone carpen-
tum fui domini in terra fteterit, fuper id bracchia ere6i:a
pofuit. Memoriam incurrit epitaphium cujusdam ho-
minis e gigantum familia Hannovers in ccemeterio ur-
bis veteris a nobis vifum , cujus ftupendum corpus lapi-
di fepulchrali quoad omnes dimenfiones affabre incifiim
hoc noflro aevo adhuc non line fumma admiratione a
quolibet confideratur. Strenuus heros, magnus Rolan-
dus, cui ftatuae in fortitudinis memoriam in variis Ger-
mani«e urbibus ereäse funt, nemini non notus, Sed epi-

X 3 ftclam

öolam hanc exemplis amplificare nolumui;. Pleraque
ifta ofTa magna & ponderofa, quas non tantum in variis
locis templorum panetibus 8c portis appenfa , fed & ifti
magni dentes in qnoriindam eruditorum mufeis obvii,
qiise 6c qui pro gigantum oilibiis 5c dentibus venditan-
tiir, non funtde fceleto humani corporis, fed potius, ac-
curata oculari infpeöione adhibita, ex corpore elephan-
tino vel cetorum marinoriim genere defumtaofTa. Ipfi-
met in parva noftra rerum naturalium colleöione mon-
ftramus aliquot magnos cujusdam animalis dentes mo-
lares, trium librarum ponderis, non proculWolfFenbüt-
t6la prope pagum Tiede efFofos, quinunquara giganti
cibum comminuere , fed elephanti potius aiimenta in
pultem moluerunt. Ejusmodi magna oiTa, gigantum
male falfeque didla , Vienn^ Auftrice ad templum Divo
Stephano dicatura appenfa hserent ; vidimus magnam
quandam coftam Walbecca?, non procul Helmfteto, ad
templum cathedrale ; vidimus ingentera vertebram
Brunfviga: ad domum quandam non procul a porta ve-
teri St. Petri ; vifui in Hungaria inferiori fe oDtuIerunt
Eyfenftadii, quod quatuor Vienna Auftri^ milliaria diftat,
bina (ic dida gigantum ofTa magn^ molis, qualia etiam
Dom Brown in Caftello Schinda Hungarias obfervavit.
vid ejusd. Itinerar. pag. l66, fed omnia 3c fmgula hsec of-
fa nunquam gigantum corporibus ufum prasilitere , po-
tius machinas Elephantinas «Sc cetaceas movere. Con-
liderandum enim cranium Cremfas efFofum, \\Qß inftar
raenf^ magnam rotundae fuit , quäle corpus non habuÜTet
ifte gigas, dequoiftud ftupendum cranium defumtum?
dens efFofus quinque librarum pondus habuit, quäle os,
qualisque maxilla, in qua triginta duo tales cunei magni
fac amplum fpatium habuiflent? pofito, dens hominis

ponde-

ponderet drachm. ij. corpus iflius vero.ccntum poncjo;
dens Cremfenfis ponderavit qiiiquelibrasvel 48o.drach-
nias, fic moles gigantis, ex cujus maxilla hie dens de-
fumtus, 24000. libras ponderafTet. Corpus ftupend^
magnitudinis ^uQ:x fuiiTet, imo os totosboves vivosden-
tibus comminuere 5c deglutire potuifTet. Sed ifta ofla
& denües funt & manent belluis, elephantis & balsenis,
Sepulta funthasc animalia fub terra vel viva vel mortua,
vel tempore belli occifa, vel diluviis univerfali & parti-
cularibus in aquis fufFocata, relidaquein locis fubterra-
neis, quibus nunc plerumque cafu rurfus carne putre-
dine abfumta, efFodiuntur. Utplurimum h^c oiTa fub
terra longa temporis mora, qua abftrufa&reconditaja-
cuerunt, calcinata inveniuntur, fragilia funt reddita, par-
tim folo manus digitorumque contacäuin farinam &. pul-
verem comminuenda, rariilime in lapidem converfa.
Integrum tale elephanti fceleton Quedlinburgi fuperiori
feculo in monte ^sbitbtubttQ^di&iO efFofum, quod a Job.
Mayer, celebri quondam Quedlinburgeniium aftrono-
mo & Gamerario defcriptum, de quo 6c aliquot ofla in
noflro mufeo aflervamus. vid. Valentini MuH Mufeor.
pag. 485. In Hungaria & Tranfylvania haud raro Ele-
phantumofladentesqueimbribusex terr^ vifceribus elu-
ta Sc denudata efFodiuntur , funt ad albedinem calcinata
Sc in ofiicinis pharmaceuticis fub rubrica 5c ex pyxide
eboris foflilis difpenfantur. Haud procul WolfFenbutte -
ja ante aliquot annos ad pagum Tiede dentes «Sc ofl^acu-
jusdam elephantis e terra eruta, quorum hinc inde in
mufeis curioforum fragmenta Sc fpecimina proftant. Nee
filentio plane prastereundum fceleton iftud elephantinum
in arenaria quadam Tonnae in Thuringia Anno 1695". ef-
foflUm, cujusdens molaris 12, libras ponderavit, cornua

vel

velpotius&reaiüsdentesproftantes, ekirdifli, qua-
tuor ulnas longi ; (& hsec cornua infimul certiflimi pof-
funt efTe te{}:QSy ejusmodi dentes non gigantum, fed po-
tius elephantum efTe ofTa) hoc fceleton peculiari epiftola
a Wilh. Erneft. Tentzelio ad Dn. Ant. Magliabecnium,
Conlil. 6c Bibliothecarium Magni DucisHetrurice exara-
ta defcriptum eft, in qua C^tis erudite optimisque argu-
mentismonftravit, hsec ofTa non gigantum, fed elephan-
tum efTe reliquias. Leuckfeld in Antiquitatibus Gan-
dersheimenfibus pag. 60. mentionem quoque fecit coftse
cujusdam gigantis, fed addit, fe, hac probe infpecEla,
vidiffe, non gigantis fed Ceti pifcis fuifle coftam, ver-
ba ejus funt fequentia: Jii Dem <Sta(|aai^D?C ^tirf ^>^it^
(^J' ju Gandersheim m ösi: ^Dlcttaß^ Reiten / ^uc tsifjj
tcn J^ano/ Keimet tim (^rofl'f über 8. ^üm Uxtij] ßc© erftre^
cfeitOg Uf)t ftarcE^9libbe/ tpdcje Wi\ öielen4]emdnea2 u^
tm fixt eine diu^mSVwti fo al^ tim rare Äntiquird- t)oc^
ltta()(^att Dtejeö ©tijfi; (cp i:je|cö?ncfit Wj}roeu/ ßMcOret
wirD/ bn) \]mam^ lUtttf{i^mf\ t)?r materie abec »DirD
mau tuaörneömen / DafJ lic i&rca U fpniii,:^ 'oon nimn a^o(/
fen QS^ctrifffcße l)a*(icnDmmeiT bahco miiV Etha^c funt,
qu2e de gigantum putatitrüs oßibns 5c dentibus , occafio-
nebinorum Viennce Auftrias obferv^atorum magnorum
dentium, quos rüde Sc creduhim hominum genus ex gi-
gantis cujusdam maxillis defumros e^T^ tirmirer crede-
bat, Tidle^F/r Nobili/ßf/je atqfie Doffr/ßme, perfcribe-
re hac vice potueriraus. Vale reliquum , & publico ar-
tis medicse (Sc icientia? naturalis bono perenna fe-
Uciter, Scrib. WolfFenb. d. u
Septemb. 1729»

( o) m-

■^•^^rik

'WJi

^•\v

*.

hi^

■'iir—^,

'^

*

' V^^^^

Z^

«<

m

^^^,